ONDER REDAKTIE VAN
Dr. Dr. h.c. J. I. TERPSTRA, Voorzitter
Dr. J. F. WESTENDORP, Penningmeester
Dr. J. GOUDSWAARD, Drs. J. S. VAN DER KAMP.
Drs. C. L. VAN LIMBORGH, Drs. M. A. MOONS,
Drs. J. L. A. M. REMMEN, Dr. D. TALSMA en Drs. G. H. WENTINK, Leden.

Bakker. J.. 1291
Bakker-de Koff, E. C.. 445
Bercovich. Z.. 407. 833
Bertens, A. P. M. G., 673
Best. A. P.. 1277
Beyer. E. G. M.. 1139
Biewenga. W. J.. 1109. 1130
Blaauw. L. H. de. 889
Boer. E.. 257
Boersema. H. J., 377. 998
Bok. A. M. F. de, 801
Bol, J.. 490
Bolland. E., 1076
Boom. J.. 641

Borgsteede. F. H. M., 279. 417. 685
Borst, G. H. A.. 896
Brandsma. S., 594
Bras. G. E.. 1300
Bremer-Mulder. W. G. M.. 673
Breukink. H. J., 303. 1327
Brink. T. v. d., 167

Daams. J. H . 943
Dam. R. H. van. 894
Demmers. W. A. M.. 257, 268
Dik, K. .1.. 689. 788. 964, 1002
Dijkman, K.. H.. 560
Dijkstra. R. G.. 229, 389
Dobbelaar. M. .1.. 1043
Dorrestem. G. M.. 589, 695
Driessen, J., 389
Drost. M., 387

Edel, W.. 220
Egberts. .1., 844
Eikelenboom. G.. 1002
Eldik, J. van. 91
Elsinghorst. Th. A. M.. 1069
Elving. 1... 184, 187
Embden, J. van, 1211

Franken. P.. 355. 641. 689
Fransen, T., 583
Franssen, P. G. J.. 687
Frik, J. F.. 367

Gaag. 1. van der. 1080
Gaasenbeer, C. P. H., 129
Geenen. P.. 1284
Geerling, W. B. M.. 167
Geräts. G. E., 583
Glessen, R. C. van. 625
Gil, D.. 1104

Haagsma. J., 312, 910. 1317
Haan-Dijker, L. M. de. 844
Haaring, H.. 573
Hanstede. H., 798
Harten. S. van, 6
Hackeng, W. H. 1... 1069
Happé, R. P.. 742. 1080
Hazewinkel. H. A. W., 648. 1139
Heidt. P. J.. 899
Hendriks. H. J., 1065
Hendriks. J.. 279. 417
Hendrikse. .1. C.. 548
Hendrikse. J.. 1277
Herweijer. C. H.. 326
Hoeksma. P.. 184
Holst. W, van der. 1277
Holzhauer. C.. 1013
Horst. C. J. G. van der. 422
Huisman. G. H.. 736
Hunneman. W. A.. 538. 801

Jan.segers. L.. 1284
Jansingh, J., 498
Jong, W. A. de, 104
Jong, C. J. G. de, 167
Jong. M. E. de. 1002

Kerte, P. van de. 700
Kessel, A. C. M. van. 899
Kieft. G. V. d.. 801
Koeman, J. D., 1069, 1139
König. C. D. W.. 167. 532
Kooper. H. G., 594
Koopman, J. P.. 673
Koops. W., 91
Kramer. A. W.. 808
Kroes. R.. 32
Kroese. B., 798
Kruif, A. de, 625

Laak. E. A. ter. 312. 910, 1317
Lagendijk, W., 407
Lambers. Th.. 3
Leeuw. B. de. 889
Leeuwen, J. M. van. 110
Lequin. R. M.. 1069
Leusden. F. M. van. 220. 948
Limborgh, C. L. van, 273
Linde-Sipman, J. S. van de. 498
Linthorst, M. 1. M.. 689
Litjens, J. B., 907

Maatje. K., 594, 976
Mastenbroek, Nel, 758
Meens. M. H. C. C., 907
Meijer. J. C.. 1048
Merkens, H. W.. 788
Michielsen, W. H., 532
Mignon, J., 1284
Mirck. M. H.. 355. 991
Misdorp, W.. 49
Mol. H., 257, 268, 560
Moraal, L. G.. 783

Nes. J. J. van. 1091. 1099
Nijhuis, A. H.. 7.36
Nitschelm. D., 422
Nèmeth, F.. 788
Nooder, H. J.. 1174
Notermans, S., 303, 948. 1327
Nouws. J. F. M.. 140. 435. 725

Pieterse. M. C., 852
Pijper, F. W. de, 889
Pekelder, J. J , 129, 1290
Pensaert, M., 473. 523
Peters, A. M., 167
Peterse. D. J., 184. 485
Poelma, F. G., 589

Schaftenaar, W.. 485
Schilthuis. A. P.. 5
Schothorst, M. van, 948
Schut, K.. 257
Smit. M. P.. 1174
Snijders. J. M. A.. 560
Solleveld. H. A.. 899
Sorgdrager. H.. 501
Staal. J. P. W. M.. 268
Stades, 804, 1087
Stam, J. W. E.. 1114
Staman, J.. 1139
Stassen, E.. 1099
Steenberg. P. A.. 54
StokhoL A. A.. 85. 736. 1121
Stonebrink. B.. I 166

Vendrig, A. A. A.. 548
Venker-van Haagen. A. J., 1091
Verheijden. J. H. M.. 1265
Verschuur, J. G. C., 451
Verstegen, M. A. W.. 573. 1155
Verwer. M. A. J.. 1046
Vicentie. H. M.. 257. 268
Visser. J. N.. 451
Voermans, J. J. M., 167
Voeten. A. C.. 810. 1284
Voets, M. Th.. 801

Voorhout, G., 648, 855. 1008. 1109. 1339
Vos. J. P. de. 695
Vries, H. W. de. 1057

Weijer. K.. 943
Weijman. J.. 1186
Wensing, Th.. 303. 1327
Wensvoorl, P.. 63
Wiel, D. F. M. van de. 91
Wijk, N. van. 157
Willemse. A., 1052

Zegers. L.. 822
Zimmerman, A. N. E., 1057
Ziv, G.. 140. 435. 725
Zwart. P.. 589
Zwieten, M. J. van. 899

De informatie is in onderwerpen opgesplitst.
Naslag van de index geschiedt hoofdzakelijk
langs twee hoofdingangen:

2. de onderwerpen, omvattende de titels van
de publikaties en referaten, zoveel mogelijk
per hoofdonderwerp gegroepeerd en waar
nodig - ter bevordering van vlot opzoeken
- van trefwoorden voorzien.

Een speciale codering geeft aan of het artikelen,
referaten dan wel andere rubrieken betreft.

De volgende codering (letters) achter de paginanummers bij verwijzing is van toepassing:

\'Simian haemorrhagie fever\' bij rhesus apen, 769 r
ACTINOMYCOSIS - zie HOND
Anaerobe bacteriën - Isolatie en typering van anaerobe
bacteriën op een veterinair diagnostisch laboratorium, 1347 r
ANTHELMINTICA

Verbetering van de resultaten bij worpen bij zeugen, door voedering van dichlorvos, 456 r
ANTIBIOTICA

Antibiotica-residuen in goedgekeurde runderuiers en in daaruit bereide vleeswaren, 257 a
Behandeling van Salmonella-dTagers bij enkele reptielensoorten, 673 a

Chlooramphenicol - A study of chloramphenicol distribution and residues in dairy cows, 725 a
Diergeneesmiddelen, bestrijdingsmiddelen en melk, 703 r

De invloed van antibiotica in het voer op het verloop, groei en uitscheiding bij biggen, die besmet zijn
met Salmonella lyphimurium. 815 r
Een onderzoek naar de microbiologische kwaliteit van nierweefsel, 268 a
Overtreding Antibioticawet door dierenartsen, 1146 vv

Penicilline residuen bij pinken na preventieve behandeling tegen wrang met een droogpreparaat.
798 pr

Persisterend effect van antibiotica op Si. Aureus na contact gedurende beperkte tijd, 914 r
Tissue distribution and residues of benzylpenicillin and aminoglycoside antibiotics in emergency-
slaughtered ruminants, 140 a

I issue distribution and residues of Oxytetracycline in normal and emergency-slaughtered rumin-
ants. 435 a

Ziekte van Aujeszky; een onderzoek naar de mogelijkheid een besmet varkensfok- of vermeerderings-
bedrijf te onderscheiden van een met Bartha-vaccin geënt bedrijf, 213 a
Ontwikkeling en toetsing van een micro-immunodiffusietest voor het aantonen van antilichamen tegen

Aujeszky-virus in varkenssera, 917 r
Ziekte van Aujeszky via entingen met multipurpose injectiespuiten. 1187 vj

Beurzen - Netherlands America Commission for educational exchange, 1015 bv
BOEKBESPREKING

Krankheiten der Kaninchen und Hasen (Kötsche und Gottschalk). 48
Vom Wildtier zum Haustier (Nachtsheim und Stengel). 245
De Kattendokter(McGinnis), 287

Rooney\'s guide to the dissection of the horse (Sack and Habel), 457
Dokter in de dierentuin (Taylor). 505
Kliniek der Katzenkrankheiten, 506

Fortpflanzungsstörungen bei den Haustieren (Küst und Schaetz), 556
Virologische arbeitsmethoden (Mayr e.a.), 601
Einführung in die Versuchstierkunde (Müller und Kiessing), 628
Domestic animals of Nepal (Epstein). 647

Lehrbuch der Veterinär-Anatomie. Band 1, Bewegungsapparat (Kock und Berg). 700
Pionierleistungen für die Medizinische Mikrobiologie (Klienberg-Nobel), 706
Narkose der Reptilien. Amphibien und Fische (Bonath). 787
Kompendium der veterinärmedizinischen Mikrobiologie (Petzoldt), 818
EKG beim Hund (Bohn). 843

Compendium \'Behandelingsadviezen voor ziekten bij nut- en sierpluimvee\', 922
Animal Health Yearbook - 1977, 931

Atlas der Röntgenanatomie von Hund und Katze (Schebitz und Wilkens), 997
Schapenteelt en Schapenziekten, 1188
Kleine Kynologie. 1301

Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift, 156, 557. 684, 970, 1235
Boekennieuws - Recent versehenen werken, 278
BORDETELLA BRONCHISEPTICA - zie VARKEN
BOTULISME - zie RUND, KIP en VOGEL
British Council, -Scholarships, Fellowships and Bursaries, 1138 bv

Schimmelinfectie bij de cavia als oorzaak van besmetting bij de mens, 548 kk
CAMPYLOBACTER - zie ook VARKEN en MENS

Campylobacter en enteritis, 701
CARCINOGENEN - zie KANKER
CARCINOOM - zie TUMOR
CEM-BACTERIE - zie PAARD

Centraal Diergeneeskundig Instituut - nieuwe vestiging afdeling analytische chemie en toxicologie van hel

Esophageal Hiatus Hernia Case report of a dog and a cheetah, 742 a
CHEVLETIELLOSIS - zie KAT
CHLOORAMPHENICOL

Behandeling van Salmonella-drapers bij enkele reptielensoorten. 673 a
A study of chloramphenicol distribution and residues in dairy cows, 725 a
CHl.ORMADINONACETAAT - zie RUND
CHORIOPTES BOVIS - zie PAARD
BOTULINUM BESMETTING - rie RUND
COCCIDIOSIS - zie KIP
COCHLOSOMOSE - zie VOGEL
Computer - Dierenartsen en computers, 879 a
CONGRESSEN CURSUSSEN

Primaten als proefdier: hun betekenis en hun verkrijgbaarheid, 288
2. Fortbildungskursus \'Homoöpathie für Tierartzte\'. 288

1. Kongress der Europäischen Vereinigung der Gesellschaften der Pferdeärtzte, 289

8th Meeting of the European Poison Control Centres; Annual Meeting of the International Association

of Forensic Toxicologists. 291
Colloque- structure de quelques virus animeaux: implication pratiques. 291
A.C.V.-Controle-Studiedag, 325

Symposium Vlees: voedsel uit voeder, 340
Nederlandse Zoötechnische Vereniging - Studiedag, 340
Internationale Vereniging voor Dierhygiëne, 347

15th International Symposion on the history of veterinary medicine, 459
Congres International vétérinaire de médicine et de chirurgie, 484
Symposium Genootschap ter bevordering van melkkunde, 489

27. Internationale Fachtagung für Fortpflanzung und künstliche Besamung der Haustiere, WelsO

Thalheim, Osterreich. 507
Cursus ethologie van landbouwhuisdieren, 613
Cursus klinische immunologie. Gent, 613
Cursus ruimtelijk beleid t.a.v. landelijke gebieden, 615
Infectious diseases of the sheep and the goat, 712
Erstes internationales Symposium über Futterbeliebtheit, 771
DVG-Kongress 1979. Bad Neuheim. 771
Seminar Milieukunde 1978/1979. 771
Symposium \'Poultry Disease\', 875 mij

6. Arbeitstagung der Fachgruppe Pferdekrankheiten der Deutschen Veterinärmedizinischen Gesell-
schaft e.V.. 823

Experimenten met dieren. Waarom wel, waarom niet?, 922, 977
22nd Annual Congress B.S.A.V.A., 955
Symposium \'Poultry Diseases\', 988 mij
ITAL-cursussen, 1001
VVDO-dag, 1019

Symposium \'Complement\' - Symposium Vereniging voor Immunologie, 1216
6e Kluyver herdenkingsrede - Ned. Ver. voor Microbiologie. 1216
Contactdagen Instituut voor Pluimveeonderzoek \'Het Spelderholt\'. 1251
Current Awareness of Zoonotic Diseases - Royal Society of Medicine. 1276
European Association for Animal Production, Harrogate. 1283
VII Symposium of the International Committee on Laboratory animals, 1302
3. Tagung Uber Pferdekrankheiten, 1303

III Tagung über Pferdekrankheiten anlässlich der Equitana in Essen am 9. und 10. März 1979, 1326
Corlicosteroiden in de gastro-enterologie, 608 r

Corynebacterium - Het voorkomen van pili bij pathogene species van het genus Corynehacieriiim. 240 r
COUMAPHOS - zie PAARD
CRYOCHIRURGIE
Verzamelreferaat. 1297

Desinfectantia - Toegelaten ontsmettingsmiddelen voor veterinair gebruik, 602 bv
DIAGNOSE

Wat is uw Diagnose?, 648 kk, 1076 kk
Diarrhee - Hoe ontstaat diarrhee?, 1189 r
DICTYOCAULUS ARNFIELDI - zie PAARD en EZEL

Dierenbescherming - Een nieuw maandblad over dieren en dierenbescherming, 612 bv
Dierentuin - Bestrijding van ingewandswormen in dierentuinen, 1189 r

Diergeneeskunde en Samenleving - gebundelde tekst lezingencyclus \'Diergeneeskundige ethiek en realiteit\',
531 bv

DNA - Recombinant DNA onderzoek: een controversieel onderwerp dat (ook diergeneeskundige) be-
loften inhoudt, 1207 a

Doorlopende Agenda, 76, 161, 199, 248, 294, 397, 462, 512, 565, 620, 664, 716, 775, 826, 871, 929, 982,
1029. 1149, 1198, 1250, 1307, 1360

Diergeneeskundige ethiek en realiteit (inleidingencyclus Diergeneeskunde en Samenleving 1978), 196 bv
Toetsingscriteria voor methoden-systemen-ingrepen. waaraan dieren worden onderworpen c.q. die op

dieren worden toegepast (zie ook 187 a). 184 a
Op zoek naar een /.oekdier, 387 in
De gevasectomeerde zoekstier, 852
Zoekstier - :ie ook onder RUND
EZEL

Onderzoek naar hel voorkomen van Diciyocaulu.s arn/ïekli infecties bij ezels in Nederland, 998 a

Toxoplasmose onderzoek. 196 bv. 479 bv
Klinische avond. 157 bv. 479 bv. 980 bv
FILAROIDES SP - :ie HOND
Film - Stichting Film en Wetenschap. 984 bv

Bluetongue-virus, 73 vv
Enterotoxaemie bij geiten. 1290 vj
Koeroe - zie SCHAAP koeroe

A test model for mastitis drugs, 45! bv
Repertorium verpakte geneesmiddelen. 519 mij

Ontwerp l.andbouwkwaiiteitsbesluit gemedicineerd voeder goedgekeurd. 616 vv
Diergeneesmiddelen, bestrijdingsmiddelen en melk. 703 r

De werkzaamheid van een aantal anticoccidiosismiddelen in de praktijk. 1284 pr
GEZONDHEIDSREGISTRATIE - lie RUND

Gnotobiologie - Verslag van het Vlth International Symposium on Gnotobiology, v/ m 6 t ni 10 juni 1978
GONADOTROPINEN - r/f VARKEN

Behandeling van Salmunella-dTdgers bij enkele reptielensoorten, 673 a
HEMODILUTIE - :ie HOND

HERNIA HIATUS OESOPHAGEI - zie HOND CHEETAH
HERPROGRAMMERING HERSTRUCTURERING - zie ONDERWI.IS
HOND

Abces - Pyogranulomatous swellings in the submandibular region of ihe dog, caused by Aclinomyces
spp. 1 139 a

Ascites - Exfoliative cytology in the diagnosis of diffuse mesothelioma in the dog, illustration by a case
report. 116 a

Brucella canis - de isolatie van Brucella canis uil prostaat en testikels van een hond, die in de agglutinatie

negatief was t.o.v. B. canis. 1348 r
Carcinoom - Intraveneuze BC\'G-therapie bij honden met mammacarcinoom. 1294 r
Castratie van honden, 1352 r
Cheyletiella - Besmetting bij hond en mens, 975 r

Conjunctivorhinostomie - een chirurgische methode bij epiphora bij hond en kat. 504 r
Corpus alienum - Wat is uw diagnose\'?. 648
Fractuur - Een bijzondere elleboogfractuur. 490 kk

Fractuur - Richtlijnen bij de keuze van het juiste implantaat bij de behandeling van fracturen bij hond

en de kat. 817 r
Fracturen in en rond het schoudergewricht bij de hond. 964 kk
Health care for pets. 1043 a

Hemodilutie - Hemodynamic and metabolic consequences of hemodilution with different diluents,
1057 a

Heupdysplasie - Beoordeling van röntgenfoto\'s van kortbenige hondenrassen in het kader van de

heupdysplasie-bestrijding, 710 bv
Hypercalciëmie - Pseudohyperparathyroidism associated with perirectal adenocarcinomas in eldery

female dogs. 1069 a
Hypothyreose - E.C.G. changes in dogs with hypothyroidism, 736
Kooigrootte - Effect van kooigrootte op de activiteit en gezondheid van beagles, 609 r
Longaandoening door FHaroides sp bij de hond, 851 bv

Longworm - An infection with the lungworm Filaruides milksi, Whitlock, 1956 (Nematoda; Meta-

strongyloidea) in a dog from Belgium, 85 a
Lysozymurie - Quantitation of lysozyme in the urine of the dog for the diagnosis of proximal tubular

damage in renal disease, 1130 a
Nalidixinezuur intoxicatie bij twee drachtige teven, 899

Osteochondrose - Het schoudergewricht van de hond - Osteochondrose, 1231 kk
Osteodystrofie - Enostosis en hypertrofische osteodystrofie, 1339 kk
Osteodystrofie - Hypertrofische osteodystrofie, 1353 r
Overgevoeligheid t.o.v. voedsel. 338 r

Retina dysplasie - Hereditary retinal dysplasia (RD) in a family of Yorkshire Terriers. 1087 a
Schoudergewricht van hond en kat. Opnametechniek en normaalbeelden, (Röntgenjournaal) 855 kk
(Sub-)luxatie van het schoudergewricht bij de hond, 1008 kk
Tumor - Glomus jugulare tumour in a dog; a case report, 1091 a
Tumor - Secondary bone tumours; a case report. 1099 a

Urine - The clinical refractometer; a useful tool for the determination of specific gravity and osmolality
in canine urine, 1065 a

Urovagina associated with female pseudo-hermaphroditism in four bitches from one litter, 1109 a
Voedselconcurrentie - In hoeverre zijn honden, katten en landbouwhuisdieren voedselconcurrenten
voor de mens?, 273 a
HYPOTHYREOSE - zie HOND

Allergische reacties op nikkel uit infusietoedieningssystemen, 454 r
Auto-immune hemolytische anemie door gebruik van X-methyl-dopa (Aldomet), 972 r
Beademing en hemodialyse bij een patiënt met foudroyant verlopende dermatomyositis. 608 r
Beenmergkweek, een nieuwe methode van onderzoek in de hematologie. 1238 r
Beenmergtransplantatie en (oQ immunosuppressie met antihymocytenglobijline bij de behandeling van

aplastische anaemie, 701 r
Bevordering van de vorming van actieve anti-lichamen tegen neo-nalale E. co/i-infecties bij biggen, 863 r
Corticosteroiden (toepassing van) bij bloedziekten, 769 r
Diagnostische betekenis van IgM antistoffen bij toxoplasmose, 335 r

Detectie van vertraagd type overgevoeligheid t.o.v. P.P.D. bij experimenteel met M. hovis besmette

runderen d.m.v. lymfocytenstimulatie in vilro, 1350 r
Dysenterie - Tijdstip en duur van hel optreden van antispirocheet-antilichamen in het serum van

varkens experimenteel besmet met dysenterie, 1351 r
Granulocyten - Twee patiënten met te weinig granulocyten, 1190 r
Immunoglobulinen in hel bloedserum van biggen-foeten, 974 r

Klinische en virologische waarnemingen en immuun-response bij varkens congenitaal besmet met

persisterend varkenspestvirus, 659 r
Kwantitatief onderzoek op immunoglobulinen, albumine en totaal eiwitgehalte in sera van kalveren,
1350 r

Ontwikkeling van antilichamen bij varkens, gevaccineerd met een geïnactiveerd parvovirus vaccin, 555 r
Ontwikkeling en toetsing van een micro-immuno-diffusietest voor het aantonen van antilichamen tegen

Aujeszkyvirus in varkenssera. 917 r
Opname van maternale antilichamen door de big na voorafgaande intra-musculaire of intramammaire

vaccinatie van de drachtige zeug, 553 r
Patiënt met proteinurie en microscopische hematurie, 502 r
Plasmaferese, 813 r

Secretoire immuunresponse t.o.v. NCD en de rol hierbij voor IgA, 915 r
Virale arthritis, 554 r

Weefsel antigenen en microbiële infecties, 894 a
INGEWANDSWORMEN - zie DIERENTUIN

Inkomen prakticus - Gemiddeld inkomen van de prakticus in de V.S.. deel 1. 1237 r
deel II. 1237 r

Jaarverslag 1976 1977 Cl.O-Instituut voor de Veevoeding „De Schothorst", 296 bv
JOHNE (ziekte van) - zie GEIT

Kalkoencoccidiosis. 241 r
Mycotoxicosen, 240 r
Pseudomonas infectie, 191 r
KANKER

Ontwikkeling van het onderzoek en de behandeling van kanker. 24 a
Chemische carcinogenen: werkingsschema, voorkomen, detectie en preventie, 32 a
Virus en kanker, 42 a

Diagnostiek en verdere karakterisering van tumoren bij huisdieren, 49 a
Immunologische en immunotherapeutische aspecten van kanker, 54 a
Paneldiscussie, 63
KAT

Carcinoom - Esophageal squamous cell carcinoma in two cats. 1080 a
Cheyletiellosis in long-haired cats, 1104 a
Congenitale defecten bij gedomesticeerde katten. 195 r

Conjunctivorhinostomie - een chirurgische methode bij epiphora bij hond en kat, 504 r
Cushing\'s syndrome due to adrenocortical adenoma in cat, 1048 a
Cryosurgery of eosinophilic ulcers in cats, 1052 a
FelV - zie KAT lymfosarcoom leukemie

Fractuur - Richtlijnen bij de keuze van het juiste implantaat bij de behandeling van fracturen bij de

hond en de kat, 817 r
Granuloom - Het eosinofiele granuloom bij de kat. 456 r
Health care for pets, 1043

Hernia peritoneo - pericardialis - Wat is uw diagnose, 1076 kk
Leukemie - Uitscheiding leukemie-virus door katten na natuurlijke infectie, 554 r
Lymfosarcoom - De bestrijding van lymfosarcoom leukemie en kattenleukemievirus, 943 a
Schoudergwricht van hond en kat. Opnametechniek en normaalbeelden (röntgenjournaal), 855 kk
Urologisch syndroom - Dieet-mineralen en het urologisch syndroom bij katten, 1023 r
Voedselconcurrentie - In hoeverre zijn honden, katten en landbouwhuisdieren voedselconcurrenten
voor de mens?. 273 a

Anticoccidiosis - Werkzaamheid van een aantal anticoccidiosis-middelen. Een momentopname in de

Botulisme - Experimenteel opgewekte botulisme bij kuikens: de rol van het coecum als plaats van

de produktie van botulinum toxine en absorptie van toxinen, 819 r
Caput femoris - Degeneratie van het caput femoris bij pluimvee, 907 pr
Eischaalvorming - Sulphanilamide en eischaalvorming, 1348 r
Evisceratie - Bacteriologische aspecten van de evisceratie van slachtkuikens, 232 a
Hysterie, 283 r

Immuunresponse - De secretoire immuunresponse t.o.v. N.C.D. en de rol hierbij van IgA, 915 r
Kalkoencoccidiosis, 241 r

Listeria monocvlogenes - Voorkomen van Listeria monocytogenes in darminhoud van mestkuikens
229 a

Mycoplasma synoviae - De invloed van een Mycoplasma ii/ioWae-infectie op de gezondheidstoestand,

de entreacties en de mestresultaten van slachtkuikens, 361 a
Mycoplasma synoviae bestrijding. 1. Studies over thermische gevoeligheid van pathogene aviaire
mycoplasma\'s (Mycoplasma synoviae. Mycoplasma galiisepiicum en Mycoplasma meleagridis).
1217a

NCD - The influence of the incubation period and the amount of antigen on the haemagglutination

inhibition titres to Newcastle disease virus, 104 a
Pasteurella multocida - Serotypering van Pasteurella muhicoda isolaten uit pluimvee en andere

diersoorten in Nederland, 783 a
5a/mone//a-bestrijding pluimvee, 241 r, 335 r, 385 r. 455 r, 503 r

Salmonella - Een onderzoek naar mogelijkheden voor de produktie van SalmoneUa-\\in]t slacht-
kuikens. 948 a

Voedselconcurrenten - In hoeverre zijn honden, katten en landbouwhuisdieren voedselconcurrenten

Wetgeving - Recente ontwikkelingen op het gebied van pluimveewetgeving, 389 bv
Zout; onmisbaar èn gevaarlijk, 655 vj

Clerx, .1. P. M. - promotie, 721
Danse, L. H. J. C. - promotie, 1312
Gajentaan, J. E. - promotie. 1201

Muiswinkel. K. van -- directeur bij de Stichting Dierenkliniek - Emmeloord, 80
Nitschelm. D. — promotie, 350
Nouws, J. F. M. - promotie, 569
Osterhaus, A. D. M. E. — promotie. 1256
Overdulve, J. P. - promotie. 1032
Roij, Th. A. J. M. de — promotie, 570
Waal, F. B. M. de - promotie, 81
Wentink, G. H. - promotie, 720
K.N.M.v.D. Afdelingen

Afdeling Noord-Holland - Verslag van het bezoek van de afdeling aan Engeland, 203
In de schijnwerper: afdeling Noord-Brabant. 1035
K.N.M.v.D. - Algemeen

Voortgang van de Herprogrammering van de diergeneeskundige opleiding en het onderbrengen van

stages hierin, 202
Eerste bijeenkomst landbouwwerkgroep Nederland-Brazilië, 206
World Rabbit Science Association, 207
Contactgroep Veterinaire Homoeopathic, 208
Opdoen praktijkervaring van een dierenarts uit Brazilië, 301
Het U.A.F. vraagt steun. 467
Cursus Proefdieren en Proefdierkunde, 468

Federatie van Europese Verenigingen voor Paardenpraktici le congres te Monte Carlo afgelast, 469
Persoonlijke mededeling (Van Swaay), 520
leleac Kijken naar dierverzorging, 721

Symposium \'Poultry Disease\' (onder auspiciën van het Dr. Bart Rispens Memorial Award Fund en

Fac. der Diergeneeskunde), 875
Veterinaire Ruiterdag 1978, 938
Heropening dierentehuis Nijmegen, 94!

Oprichting \'European Association for Veterinary Pharmacology and Toxicology\'. 987
Diergeneeskunde, 1257
Heupdysplasiebestrijding, 1260

Samenwerkingsverband praktizerende dierenartsen Zuid-Oost Friesland met de Stichting Dieren-
kliniek Emmeloord. 1313
K.N.M.v.D. Algemeen Bestuur
l ariefsoverleg, 518
Orde voor Dierenartsen. 518
Statuten, 518

Vestigingsbeleid; Instelling werkgroep praktijkonderzoek: specialisatie: Nalatenschap Mej. H. L.
Posthuma, Tijdschrift voor Diergeneeskunde. 1033
K.N.M.v.D - Bureau
Pluimveestudiedagen, 81

Vacatures in besturen en commissies, verband houdende met de 125e Algemene Vergadering 1978, 299

Vermelding van praktijkuitoefening in beroepsgidsen en op telefoonkaarten e.d., 253
Mededelingen (uitspraak in verkorte vorm), 253, 987. 1252. 1253
K.N.M.v.D. Groepen

Groep Praktici Grote Huisdieren Post Academiaal Onderwijs 1978. 669
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier - Voorjaarsdagen 1979. 1202
Groep K.l. en Zootechniek - mededeling, 1152
Groep Geneeskunde van het Rund. 164, 520, 876, 1259
Groep Pluimveewetenschappen bijeenkomst, 1034
K.N.M.v.D Hoofdbestuur

Inleiding (inzet) bij artikel \'Toetsingscriteria voor methoden-systemen-ingrepen, waaraan dieren wor-
den onderworpen c.q. die op dieren worden toegepast (door F. J. Grommers e.a ), 184 a (zie ook 187a)
Uit de vergaderingen: werkgroep Opiumwet, Wetgeving. Adviescommissie Paraveterinaire beroepen.
Stichting Gezondheidszorg voor Dieren. Honden- en kattenbesluit. Begeleidingscommissie Mest-
kalveren. 252
Vestigingsbeleid. 466
C.H.A.. 466

Arbeidsongeschiktheidsverzekering. 467
Wetsontwerp Uitoefening, 467
N.C.H.P.. 516

Consulentschap Varkenshouderij, 666
Samenwerking Fondsen, 666
Gesprek met zustermaatschappijen, 666
Commissie Varkensgezondheidszorg. 1034
Erkenning Nederlands diploma, 1034
Stichting Nederlandse Studentenruiters, 1034

Overtreding Antibioticawet door dierenartsen (Naschrift Hoofdbestuur), 1146 vv
,Algemene Vergadering. 1252

Mededelingen betreffende samenstelling Ereraad. Algemeen Bestuur. Tarievencommissie. Financiële
Commissie. Redaktie Tijdschrift voor Diergeneeskunde. Hoofdbestuur. Paritaireafvaardigingen van
de Tarievencommissie. Contributievoorstel 1979. 1254

Amerongen. A. J. van. 1362
Berkemeijer. A. .1. A., 297
Brink, J. ten. 1200
Cremers. .1. H. J.. 515
Grashuis. Dr. J.. 985
Hoekstra, Dr. J., 873
Hoenderken, T. H.. 1309
Hoogendoorn. A.. 1310
Hoogstra. J. S.. 251
Hoogstraten, G., 777
Lohuis. J.. 348

Suurd, P. H., 465
Vermooten, M., 1363
Voorthuysen. W.. 79
Westerhof. W. M.. 348
Wolbert, A.. 78
K.N.M.v.D — Jaarcongres en Algemene Vergadering

Jaarcongres 1978. 81, 205. 298. 466. 568. 623. 719. 779, 828, 829. 874, 898, 906, 912,913, 932, 935, 936,

938. 986, 1031, 1252, 1364
Jaarcongres 1978 — Korte inleidingen sprekers, 832
Samenvatting Jaarrede 1978, 1254
Jaarrede 1978 - - Welkomstwoord, 3

Jaarcongres 1978 — Openingstoespraak Commissaris der Koningin provincie Drenthe, 5
Jaarcongres 1978 — Jaarrede 1977, 5
Jaarcongres 1978 — Uitreiking Jaarprijs 1976, 19

Jaarcongres 1978 -- dankwoord Drs. C. H. Herweijer n.a.v. Jaarprijs 1976, 22
Jaarcongres 1978 — Paneldiscussie, 60
Themacommissie Jaarcongres, 466, 666

125e Algemene Vergadering — Vacatures in besturen en commissies, verband houdende met de 125e
Algemene Vergadering. 299
K.N.M.v.D. — Mond- en klauwzeer

Studenten-assistentie bij de entingscampagne 1977-1978, 395 vv
Jaarlijkse enting van runderen tegen MKZ in de periode 1978-1979, 1202
K.N.M.v.D. — Personalia

82. 165, 209, 255, 300, 352, 403, 470, 520, 571, 622, 670, 722, 780, 832, 877, 939, 989, 1038, 1153,

1205, 1263, 1315, 1368
Lijst van dierenartsen die in 1978 hun jubileum hopen te vieren, 83
K.N.M.v.D. — Post Academisch Onderwijs

Mededelingen van de Commissie Post Academisch Onderwijs Veterinaire Volksgezondheid, 208, 402,
936, 1258, 1368
K.N.M.v.D. — Speciaiistenregistratie

Erkenning en registratie van veterinaire specialisten, 518, 1252
K.N.M.v.D. - Tarieven

Tarieven georganiseerde dierziektenbestrijding seizoen 1977/ 1978, 163
Tarieven georganiseerde pluimveeziektenbestrijding seizoen 1977/1978, 163
Paritair tariefsoverleg, 466
Abonnementstarieven 1979, 1264
K.N.M.v.D. — Vergaderingen

254, 468. 669, 875, 1036. 1152, 1259
K.N.M.v.D. — Vereniging Vrouwen van Dierenartsen

CCC — 10 jaar. Jaarvergadering Breda, 254
K.N.M.v.D. — Veterinair Adviescentrum Ontwikkelingssamenwerking (V.A.C.0.)
Vacature K.1. Project in Zambia, 351
Vacature Farmproject Baghdad, 571
V.A.C.O. en Brazilië, 622
K.N.M.v.D. - World Veterinary Association

Kort verslag van de 25e vergadering van het permanent comité van de W. V A. (Parijs. 27 mei 1978), 935
XXI Wereld Veterinair Congres 1-7 juli 1979. 987, 1152, 1314
KOH METHODE - zie VLEES
KONIJN

Listrophorus gihbus: een vachtmijt bij het konijn, 695 kk
Quantitation of P metabolism in the rabbit by means of 32 p, 110a

Sperma — Vergelijking van enkele methodieken ter beoordeling van de morfologie van sperma, 1348 r
Voorkomen, pathologie en microbiologie van de purulente otitis media bij het konijn, 154 r
World Rabbit Science Association, 207 mij

Effect of storagetime on the fertility of buil semen frozen in straws, 763 a
Onderzoek met mengsperma als vruchtbaarheidstest voor K.I.-beren, 1022 r
Fertiliteit van sperma in mengsperma van beren, 1240 r

De morfologie van levende en dode zaadcellen van de hengst, 1277 a
KWF-Fellowships 1979, 612 bv

Uitscheiding van leukemievirus door katten na natuurlijke infectie, 554 r
Overzicht van de leukose-situatie in Nederland per 1 \'2/1978, 913 vj
De bestrijding van lymosarcoom; leukemie en kattenleukemievirus, 943 a
Leukose. 134 r

Listeriosis — Verslag van het 7e Internationale Symposium over Listeriosis bij mens en dier. gehouden
van 22-28 september 1977 te Varna-Droeshba (Bulgarije), 388 bv
Listrophorus Gihbus - zie KONIJN
Luyn, Dr. van. Prijs ingesteld, 1216
LYSOZYME — zie RUND
LVSOZYMURIE — zie HOND

Celgetal — Invloed van bedrijfsomstandigheden op de variatie van het celgetal van de melk, 976 in

Pasteurella multocida - Mastitis t.g.v. een Pasteurella multocida-\'infecüe, 1236 vj

A test model for mastitis drugs. A comparison between Abimasten and Nafpenzal. 122 a

Vatbaarheid — Verschil in vatbaarheid voor mastitis tussen het FH- en het MR Y-veeras. 1270 a
Verwekkers — Een onderzoek naar de frequentie van voorkomen van de verschillende mastitis-
verwekkers bij het rund (Buitenpraktijk), 1265 a
MECONIUM — zie SCHAAP
MENS

Autoimmune hemolytische anemie door gebruik van X-methyl-copa (Aldomet), 972 r
Bacteriële flora van het infectiemateriaal en de insuline die kinderen met diabetes gebruiken, 502 r
Beademing en hemodialyse bij een patiënt met foudroyant verlopende dermatomyositis, 608 r
Beenmergkweek, een nieuwe methode van onderzoek in de hematologie, 1238 r
Beenmergtransplantatie en/of immunosuppressie met antihymocyten globuline bij de behandeling van

aplastische anaemie, 701 r
Bovine tuberkelbacterie - Infectie door bovine tuberkelbacteriën bij de mens in Nederland in de

periode 1972-1975, 334 r
Campylobacter en enteritis, 701 r
Campylobacter-infecties, een zoönose, I 186 vj
Cheyletiella-besmetting bij hond en mens, 975 r

Kanker Chemische carcinogenen: werkingsmechanisme, voorkomen detectie en preventie, 32 a

Koeroe — Vermoedelijk ontstaan en verdwijnen van koeroe, 454 r
Leukaemie bij benzeenwerkers. 192 r

Listeriosis — Verslag van het 7e Internationale Symposium over Listeriosis bij mens en dier (Varna-

Proteinurie - Een patiënt met proteinurie en microcopische hematurie, 502 r
Schimmelinfectie bij de cavia als oorzaak van besmetting bij de mens, 548 kk

Toetsingscriteria voor methoden-systemen-ingrepen, waaraan dieren worden onderworpen c.q. die op

dieren worden toegepast. 184 a
Toxoplasmose — Diagnostische betekenis van IgM antistoffen bij toxoplasmose, 335 r
Tumor — Diagnostiek en verdere karakterisering van tumoren bij huisdieren, 49 a
Van dodelijk tot dragelijk: 3000 jaar diabetesindustrie, 334 r

Voedsel — In hoeverre zijn honden, katten en landbouwhuisdieren voedselconcurrenten voor de

Micro-organismen - Het teilen van kolonies van micro-organismen op vaste voedingsbodems. 1166 a

Cystopyelonephritis — Door C. renale geïnduceerde cystopyelonephritis bij de muis als experimenteel

model, 383 r
Ondervoedingsonderzoek, 503 r
Perfusie van nieren bij muizen, 455 r
Sendai-virus — zie PROEFDIEREN
Thymectomie bij de muis, 554 r

Variatie in fenotype van inteelt en random bred muizen, 703 r
Wanneer is een muis oud?, 658 r

Wormbesmetting - Preventie van wormbesmetting door \'filter top kooien\', 241 r
De zwemslag bij muizen als parameter bij toxicologisch onderzoek, 1349 r
MYCOPLASMA SYNOVIAE — zie KIP

Isolatie van Aleutian disease virus bij nertsen in celculturen, 192 r
NEMATODEN — zie RUND
NEMATODIRUS BATTUS - zie SCHAAP

Enkele facetten van het diergeneeskundig onderwijs, gezien in het licht van herstructurering en her-
programmering, 1180 a
ONTSMETTINGSMIDDELEN - zie DESINFECTANTIA
OSTERTAGIA OSTERTAGI ~ zie RUND

Beenschurft — zie onder PAARD Choriopies hovis. 377 pr
CEM — Contagious Equine Metritis (C.E.M.), 237 vj
CEM -- Methoden voor het kweken van de CEM-bacterie, 972 r
CEM — Verdere diagnostische mogelijkheden voor CEM, 1021 r

CEM — Vergemakkelijking van de kweek van het CEM-organisme uit \'Swabs\' met materiaal van de

fossa clitoridis en de sulcus urethralis en praeputeaal-plooien bij de hengst, 1238 r
Choriopies hovis — De effectiviteit van coumaphos tegen Choriopies hovis bij een paard met been-

schurft, 377 pr
Drachtigheidsonderzoek bij merries, 552 vj
Doping Betere controle op doping van paarden, 390 bv
Faeces — Parasitologisch faecesonderzoek bij paarden en pony\'s, 991 a
Health care for pets, 1043 a
Intoxicatie (Monenzin) - bij paarden, 699 vj
Kunstmatige inseminatie (regeling) bij paarden. 282 bv
Leverbotinfecties bij paarden, 609 r
Listeriosis — zie Listeriosis
Mycotoxicosen, 191 r, 240 r
Oesophagusdivertikel bij een pony, 689 pr

Ontsteking — Besmettelijke baarmoederontsteking bij gedekte merries, 702 r
Podotrochleose — Radiologisch-klinische beschouwingen betreffende podotrochleose, 788 a
Ringworm — Een onderz.oek naar ringworm bij dravers, 916 r

Sirongytodides wesieri Ihle. 1917 (Nematoda: strongyloididae). II. Parasitologische en haematolo-

gische aspecten van de experimentele infectie, 355 a
Tetralogie van Fallot bij een koudbloed veulen, 968 r

Zaadcellen — De morfologie van levende en dode zaadcellen van de hengst, 1277 a
PAARDENPRAKTICI

Nederlandse Vereniging voor Paardenpraktici — 1st meeting of the Federation of European Equine

Veterinary Associations, 164 mij
Federatie van Europese Verenigingen voor Paardenpraktici Ie congres te Monte Carlo afgelast. 469
Najaarsbijeenkomst, 1259 mij
PACHECOS ZIEKTE ~ zie VOGEL
Paneldiscussie, 63

Pasteurella muhocida Serotypering van Pasteurella multocida isolaten uit pluimvee en andere dier-
soorten in Nederland, 783 a
Philips-Duphar — Excursie reünie dierenartsen die in 1973 zijn afgestudeerd, 980 bv
PODOTROCHLEOSE — zie PAARD
Postbestelling (verkeerde?), 551 bv
PROEFDIEREN

Diermodellen - Keuze van diermodellen bij respiratoir onderzoek, 284 r
Fenotype - Variatie fenotype van inteelt en random bred muizen, 703 r
Histopathologische veranderingen na euthanasie, 1238 r

Kooigrootte — Effect van kooigrootte op de activiteit en gezondheid van beagles. 609 r
Muizen bij ondervoedingsonderzoek, 503 r

Muizen -- Zwemslag bij muizen als parameter bij toxicologisch onderzoek, 1349 r
Primaten als proefdier: hun betekenis en hun verkrijgbaarheid, 1354 r
Proeven — De geldigheid van proeven voor de humane geneeskunde, 192 r

Sendai epizoötie in een proefdierkolonie, 1. Infectie van de muizekolonie, 11. Infectie van de ratte-
kolonie. 814 r

Sendaivirus — Gevoeligheid van verschillende muizestammen voor het Sendai virus en het voorkomen

van dit virus bij laboratorium knaagdieren, 862 r
\'Simian Haemorrhage Fever\' bij rhesusapen, 769 r
Thymectomie bij de muis, 554 r
Wanneer is een muis oud?, 658 r

Wormbesmetting — Preventie van wormbesmetting door \'filter top kolonie\', 24! r
PROGESTERON — zie RUND
PROSTAGLANDINEN — z/> RUND
PSEUDOHYPERPARATHRYOIDISME — zie HOND

Vertraagd type overgevoeligheid bij de rat t.o.v. E. coli. Een onderzoek naar de Pathogenese van

chronische haardnefritis, 1020 r
Verzamelen van gal bij de rat, 1229 r
RECOMBINANT DNA — zie DNA
Rectificaties, 212, 256, 624, 939, 1199, 1313
REDAKTIE

Voorwoord (begin van het nieuwe jaar), I
Introduction (voorwoord Prof. Teunissen-nummer), 1041
REFRACTOMETER HOND

Antibiotica - - Residuen in goedgekeurde runderuiers en in daaruit bereide vleeswaren. 257 a
Chloramphenicol A study of chloramphenicol distribution and residues in dairy cows, 725 a
Diergeneesmiddelen, bestrijdingsmiddelen en melk. 703 r
Nitraatproblemen en residubepalingen in E.G.-verband. 923 vv

Penicilline residuen bij pinken na preventieve behandeling tegen wrang met een droogzetpreparaat,
798 pr

Sulfa Residuen door het gebruik van Sulfa, 561 vv
Sulfamethazine - Gewijzigde V.S. bepaling t.a.v. sulfamethazine. 663 vv
Surveillance programma biologische residuen van de V.H.I., 158 vv

Tissue distribution and residues of benzylpenicillin and amino-glycoside antibiotics in emergency-

slaughtered ruminants, 140 a
Tissue distribution and residues of Oxytetracycline in normal and emergency-slaughtered ruminants.
435 a

Nierweefsel Een onderzoek naar de microbiologische kwaliteit van uierweefsel, 268 a
Vet Residuen in dierlijk vet, 155 r
RETINA DYSPLASIE — zie HOND
Rieck, Prof. Dr. Wilhelm - 85 .lahre. 967 bv
RINGWORM - zie PAARD
RUND

Abortus Bang — A Modified Milk Ring Test for detecting Brucella agglutinins in bulk tank coolers.
407 a

Antibiotica — Tissue distribution and residues of benzylpenicillin and aminoglycoside antibiotics in

emergency-slaughtered ruminants. 140 a
Aujeszky (ziekte van) — na entingen met multipurpose injectiespuiten. 1187 vj
Bluetongue-virus, 73 vv

Boekmaag — Misvorming van boekmaagbladen bij het rund, 956 a
Bos Taurus L — zip RUND nematoden

Botulismus — Voedselvergiftiging bij runderen veroorzaakt door het eten van bierbostel besmet met

Clostridium hoiulinum type B. 303 a
Botulismus — Atypische gevallen van botulismus B bij runderen, veroorzaakt door de bijvoederingvan
bierbostel, 312 a

Botulisme — Cellulair gebonden toxine als oorzaak van het optreden van botulismus type B bij
runderen, 1317 a

Botulisme — Voorkomen van Clostridium hoiulinum in pensinhoud en faeces van runderen gevoerd

met bostel welke natuurlijk besmet was met Clostridium hoiulinum. 1327 a
Boutvuur bij runderen na verkavelingswerkzaamheden, 190 vj
Brucella — zie RUND Abortus Bang

Celgetal — De invloed van bedrijfsomstandigheden op de variatie van het celgetal van de melk, 594 a,
976 in, 1351 r

Chlormadinonacetaat (CAP) — Gebruik van bij de voortplanting van het rund, 625 pr

Chloramphenicol — A study of chloramphenicol distribution and residues in dairy cows, 725 a
Cloprostenol — Praktijkervaringen met cloprostenol (Estrumate®) bij rundvee, 480 pr
Colibacillosis — De relatie tussen Escherichia coli en het syndroom \'Colibacillosis\' bij het kalf, 367 a
Diergeneesmiddelen, bestrijdingsmiddelen en melk, 703 r
Estrumate — zie RUND cloprostenol, 480 pr

Fertiliteit — Fertility control in cattle by use of the \'Milk progesterone test\', 91a
Fertiliteit vaarzen na een met prostaglandinen opgewekte abortus, 242 r

Fertiliteit — De invloed van de voeding en de lichaamsconditie op de fertiliteit van vaarzen, 504 r

Fokken op gezondheid. Pleidooi voor een gezondheidsregistratie voor runderen. 10 in

Haemorrhagisch syndroom bij koeien, mogelijk veroorzaakt door mycotoxicose, 973 r

Immunoglobulinen — Kwantitatief onderzoek op immunoglobulinen, albumine en totaal eiwitgehalte
in sera van kalveren. 1350 r

Infectie - Invloed kunstmatige besmetting met Fasciola hepatica op verloop van latere Salmonella
duhlin infecties. 1294 r

Inovulatie - Effect van orale inovulatie van E. coli op antilichamenproduktie in het colostrum van
koeien, 384 r

Inseminatie Effect of storage time on the fertility of buil semen frozen in straws, 763 a
Leukose — Studies on bovine leucosis. V. A comparitive study on the practical value of the agar gel
immunodiffusion test, the indirect fluorescent antibody technique and the micro complement
fixation test for the detection of antibodies to bovine leucosis virus. 758 a
I.eukose — Overzicht leukose-situatie in Nederland per 1-2-1978, 913 vj
Leucose. 134 r

Lever — Afwijkende ademhaling met demping in de thorax bij het rund, veroorzaakt door een uitge-
breide leveraandoening, 641 kl
Lysozyme and its presence in bovine milk and serum, 445 sc

Mastitis — A test model for mastitis, A comparison between Abimasten and Nafpenzal, 122 a
Mastitis t.g.v. een Pasteurella multocida-inieclie, 1236 vj

Mastitis — Onderzoek naar de frequentie van voorkomen van de verschillende mastitisverwekkers bij
het rund. Een onderzoek in de buitenpraktijk van de Faculteit der Diergeneeskunde, Utrecht, 1265 a
Mastitis — Verschil in vatbaarheid voor mastitis tussen het FH- en het MRY-veeras, 1270 a
Melkzuigen — Een onderzoek naar het melkzuigen bij rundvee, 485
Mvcobacterium avium bij een rund, 70 vj
Mycotoxicosen, 191 r, 240 r

M. bovis — Detectie van vertraagd type overgevoeligheid t.o.v. P.P.D. bij experimenteel met M. hovis

besmette runderen d.m.v. lymfocytenstimulatie in vitro. 1350 r
Nematoden — Enkele nog niet eerder bij het rund (Bos Taurus L) in Nederland aangetroffen nema-

Oestrusdetectie door gebruik te maken van met testosteron behandelde koeien, 284 r

Oestrus — Het optreden van oestrus m.b.t. het tijdstip van toediening van PGF2x bij vaarzen, 1240 r

Ostertagia ostertagi — The effect of diet on the establishment and growth of Ostertagia ostenagi \\n

Plasma proteinebepalingen ter voorspelling van ziekte en sterfte bij kalveren. 1021 r
Progesteron — Fertility control in cattle by use of the \'Milk Progesteron Test\', 91 a
Residuen — Tissue distribution and residues of oxytetracycline in normal and emergency-slaughtered
ruminants, 435 a

Retentio secundinarum — Concentraties van prolactine, oestrogenen en progesteron in het bloed-
plasma van koeien die wel of geen retentio secundinarum hebben vertoond, 455 r
Reticulo-peritonitis — \'Moderne\' traumatische reticulo-peritonitis, 239 vj
Ruwvoer en krachtvoer in de melkveevoeding, 1295 r

Salmonella diihlin — Enkele gegevens over een Salmonella dubhn epizoötie bij vleeskalveren in
Gelderland, 532 a

Stamboek — De herkomst van de zeer hoge melkproduktie van de Friesian Holsteins, 1242 vs
Testosteron — zie onder RUND oestrusdetectie, 284 r

Toetsingscriteria voor methoden-systemen-ingrepen, waaraan dieren worden onderworpen c.q. die op

dieren worden toegepast (zie ook 187 a), 184 a
Toetsingscriteria — Toetsing van de operatieve zijwaartse penisafleiding bij een zoekstier, 187 a
Trichophytie — Effectiviteit van Natamycine bij de behandeling van trichophytie, 1190 r
Tuberculosebestrijding (resultaten) bij het rundvee over de periode I 11 1976-31 10/ 1977, 861 vj
Vleesstier — Veterinaire begeleiding van een vleesstierenbedrijf, 167 a

Voedselconcurrentie — In hoeverre zijn honden, katten en landbouwhuisdieren voedselconcurrenten
voor de mens?, 273 a

Wrang - Penicilline residuen bij pinken na preventieve behandeling tegen wrang met een droogzet-

preparaat, 798 pr
Zoekstier — Op zoek naar een zoekstier, 387 in
Zoekstier, 157 in

Zoekstier — De gevasectomeerde zoekstier. 852 pr
Zoekstier — zie ook onder toetsingscriteria
RYEGRASS STAGGERS — zie SCHAAP

Salmonella in gehakt afkomstig van 10 vleeskeuringsdiensten in Nederland. 220 a
5a/m6i/ie//a-bestrijding pluimvee, 241 r, 335 r, 383 r. 455 r. 503

Enkele gegevens over een Salmonella dtihlin epizoötie bij vleeskalveren in Gelderland, 532 a

Invloed van antibiotica in het voer op het verloop, groei en uitscheiding bij biggen, besmet met

Het isoleren van salmonellae uit gemalen vlees m.b.v. een halfvast selectief ophopingsmedium. 889 a
Onderzoek naar de mogelijkheden voor de produktie van Salmonella-vnje slachtkuikens. 948 a
Salmonella in afkrabsels uit vleestransportauto\'s, 1174 a
SCHAAP

Aujeszky ~ Ziekte van Aujeszky na entingen met multipurpose Injectiespuiten, I 187 vj
Bluetongue-virus, 73 vv

Bronst Met bronstinductie drie maal aflammen in twee jaar. 1334 pr
Creutzfeldt-,lakob (ziekte van) overgebracht op muizen, 815 r
Erysipelothrix-endocarditis bij het schaap, 1293 r

Fasciola hepaiica - The efficiency of diamphenethide in controlling natural infestations of Fasctola

hepalica in lambs. 129 a
Haemonchus concorius besmetting bij het schaap, 1291 vj
Jaagziekte — Eerste geval van \'Jaagziekte\' onder schapen in Nederland, 341 vv
Koeroe - Vermoedelijk ontstaan en verdwijnen van koeroe, 454 r
Kopervergiftiging bij schapen, 381 vj
Listeriosis - zie Listeriosis

Jaagziekte — Longadenomatose (Jaagziekte) bij geïmporteerde schapen. 326 pr
Jaagziekte — Onderzoek op Longadenomatose bij Engelse schapen. 460 vv
Meconium — Het voorkomen van meconium bij pasgeboren lammeren, 844 a
Mondzeer — Een veterinair student met ecthyma (mondzeer) van een lam, 917 r
Mycotoxicosen, 191 r, 240 r

Nematodirus hallus in Nederland, 279 pr
Ryegrass staggers bij schapen, 500 vj
Scrapie — Produktie van scrapie-resistente schapen, 862 r
SCHILDPAD

Behandeling van Sahnonella-dragers bij enkele reptielensoorten, 673 a
STRONGYLOIDES WESTERI - zie PAARD
STUDENTENVERENIGINGEN
Cerberus — 17e Dies. 1154
D.S.K. — I.V.S.A., 351

D.S.K. — Negende lustrum der D.S.K. was een groot succes, 352
D.S.K. - Peerdepieten 1978, 470
D.S.K. — Almanak, 1263
D.S.K. — Dankbetuiging, 1366
Duim in\'t Gat — Bestuurssamenstelling, 352
SULFAMETHAZINE - zie VHI VD

Behandeling van Salmonella-dragers bij enkele reptielensoorten, 673 a
Tetracycline — Spierbeschadiging veroorzaakt door verschillende oxy-tetracycline-produkten, 1347 r
TETRALOGIE — zie PAARD

Toxoplasmose — Diagnostische betekenis van IgM antistoffen bij Toxoplasmose, 335 r
Transplantatie — Weefselantigenen en microbiële infecties. 994 a
TRICHOPHYTIE — zie RUND

BCG - Intraveneuze BCG via chirurgische therapie bij honden met mammacarcinoom, 1294 r
Beentumor — Secondary bone tumours, 1099 a

Classificatie - Internationaal classificatiesysteem van tumoren bij huisdieren, 384

Leukemie — De bestrijding van lymfosarcoom, leukemie en kattenleukemievirus, 943 a
Neurofibromatose (Congenitale) van de huid bij kalveren, 657 r

Pseudohyperparathyroidism associated with perirectal adenocarcinomas in elderly female dogs, 1069 a

Aujeszky — Ziekte van Aujeszky: een onderzoek naar de mogelijkheid een besmet varkensfok- of

vermeerderingsbedrijf te onderscheiden van een met het Bartha-vaccin geént bedrijf, 213 a
Aujeszky — Ziekte van Aujeszky na entingen met multipurpose injectiespuiten, 1187 vj
De invloed van een Mycoplasma ivnoviae-infectie op de gezondheidstoestand, de entreacties en de

mestresultaten van slachtkuikens, 361 a
De ontwikkeling van antilichamen bij varkens, gevaccineerd met een geïnactiveerd parvovirus
vaccin, 555 r

Opname van maternale antilichamen door de big na voorafgaande intramusculaire of intramammaire
vaccinatie van de drachtige zeug, 553 r
VARKEN

Abces — Huidabcessen bij biggen, 864 r
Abortus bij zeugen, bloedarmoede en te weinig voeren, 281 vj
Abortus — (infectieuze oorzaken van), 704 r
Ademhalingsstoornissen — Analyse van sectie-uitslagen, 335 r
Adenomatöse — Intestinaal adenomatöse complex, 385 r

Antibiotica — Invloed van antibiotica in het voer op het verloop, groei en uitscheiding bij biggen,

die besmet zijn met Salmonella typhimurium, 815 r
Atrofische rhinitis — Enkele aspecten t.a.v. de bestrijding van Atrofische rhinitis, 801 pr
Atrofische rhinitis — Invloed van besmetting en leeftijd op het ontstaan van Atrofische rhinitis, 833 a
Atrofische rhinitis — Waarde van het röntgenologisch onderzoek van de diagnostiek van Atrofische
rhinitis, 1002 a

Atrofische rhinitis — Waarde van het röntgenologisch onderzoek van de diagnostiek van Atrofische
rhinitis, 1191 r

Atrofische rhinitis — De etiologie van Atrofische rhinitis bij varkens, 1351 r

Aujeszky — De ziekte van Aujeszky: een onderzoek naar de mogelijkheid een besmet varkensfok- of
vermeerderingsbedrijf te onderscheiden van een met het Bartha-vaccin geënt bedrijf, 213 a
Aujeszky — Ontwikkeling en toetsing van een micro-immunodiffusietest voor het aantonen van anti-
lichamen tegen Aujeszky-virus in varkensbedrijven, 917 r
Bedrijfsstructuur/stalbouw — Invloed van bedrijfsstructuur en stalbouw op varkensmestbedrijven op

het voorkomen van long- en leveraandoeningen bij slachtvarkens, 1155 a
Biotin toevoeging aan het voer; het voorkomen van klauw-afwijkingen en beïnvloeding der reproduc-

tiviteit van zeugen, 71 r
Bloedafname bij het varken, 657 r
Campylobacter-infecties, een zoönose?, 1186 vj

C-virus — Aantonen van C-virus in varkens na vaccinatie tegen varkenspest, 678 a

Diarrhee bij biggen in de eerste 4 levensweken. Een onderzoek naar de mate van voorkomen en de

invloed van verschillende bedrijfsaspecten op het optreden van diarrhee, 538 a
Diarrhee bij biggen van 2 tot 4 weken, 816 r
Diarrhee — Rotavirus als oorzaak van biggendiarrhee, 1295 r

Dichlorvos — Verbetering van de resultaten bij worpen van zeugen door voeding van dichlorvos, 456 r
Dysenterie — Tijdstip en duur van het optreden van antispirocheet-antilichamen in het serum van

varkens experimenteel besmet met dysenterie, 1351 r
Endotoxaemie — Experimenteel opgewekte bacteriële endotoxaemie en verwerpen bij varkens, 1021 r

Escherichia coli - Diagnostiek van LT en ST gevormd door E. co//-bacteriën, 155r
Escherichia coli — Bevordering van de vorming van actieve anti-lichamen tegen neo-natale E. coli-
infecties bij biggen, 863 r

Gonadotropinen — Effect van de gonadotropinen na spenen van zeugen op bronstoptreden, dracht
en worpgrootte, 1241 r

Haemoglobinegehalte — Relatie percentage dode biggen en hel haemoglobinegehalte in het bloed van

de zeug, 1191 r
Haemophilus parasuis infectie bij varkens, 918 r
Hernia umbilicalis met ectopia cordis bij een big, 498 vs
Hygiëne — rol bij ziekte-preventie, 1020 r
Identificatie- en registratieregeling voor varkens, 563 vv
Immuunglobulinen in hel bloedserum van biggen-foeten, 974 r

Kiemgetal — Effect van atmosferische NH3 op het kiemgetal van de longen bij biggen, 974 r
Kreupelheden - De invloed van de huisveslingswijze op zool- en corpusletsels bij zuigende biggen, 555 r
Listeriosis — zie Listeriosis

Meningitis bij biggen, veroorzaakt door Sir. suis type 2, 610 r
Milieuverontreiniging met zware metalen, 283 r

M.M.A.-syndroom bij zeugen na natuurlijke of kunstmatige infecties, 242 r
M.M.A.-syndroom — Een preventieve maatregel, 659 r

Mycoplasma hyopneumoniae — Electronen microscopisch onderzoek van trachea en bronchi van

gnolobiotische biggen die geïnfecteerd werden met Mycoplasma hyopneumoniae. 193 r
Mycotoxicosen, 191 r, 240 r

SMEDI - Hel SMEDI-syndroom bij het varken: rol van de enlerovirussen en het parvovirus, 336 r

Stalklimaat en stalbouw in relatie lot de gezondheid van de dieren op varkensmestbedrijven, 573 a
Temperatuur Hoge omgevingstemperatuur en mestvarkens, 1145 r
Tepel — Exogene factoren die lepelkeuze beïnvloeden, 285 r

TGE - - Werkzaamheid van colostrum IgA, IgG en IgM (A) ter bescherming van pasgeboren biggen

legen hel TGE-virus, 285 r
Vaccinatie Opname van maternale antilichamen door de big na voorafgaande intramusculaire of

intramammaire vaccinatie van de drachtige zeug, 553 r
Vaccinatie — De ontwikkeling van antilichamen bij varkens, gevaccineerd met een geïnactiveerd
parvovirus vaccin, 555 r

Varkenspest — Klinische en virologische waarnemingen en immuunresponse bij varkens congenitaal
besmet met persisterend varkenspestvirus, 659 r

Virale ziekten - bestrijdingsmogelijkheden van virale ziekten bij het varken nu en in de toekomst,

Virale ziekten - Bestrijdingsmiddelen van virale ziekten bij het varken nu en in de toekomst.

Virus — Parvo-virus in verband gebracht met verwerpen en doodgeboorte bij varkens, 194 r
Vliegenoverlast - Een biologische methode ter bestrijding van vliegenoverlast in varkensstallen

m.b.v. Japanse nachtegalen?, 1345 vj
Voedselconcurrenten — In hoeverre zijn honden, katten en landbouwhuisdieren voedselconcurrenten
voor de mens?, 273 a

Vruchtbaarheid — Fysiologische factoren die de vruchtbaarheid bij varkens beïnvloeden, 242 r
Verborgen gebreken — De dierenarts van de koper en de verborgen gebreken, 1016 a

Botulismus — Voedselvergiftiging bij runderen door het eten van bierbostel besmet met

dostridium botulinum type B. 303 a
Botulismus -- Atypische gevallen van botulismus type B bij runderen, veroorzaakt door de bij-

voedering van bierbostel, 312 a
Kopervergiftiging bij schapen, 381 vj
Monenzin-intoxicatie bij paarden, 699 vj
Monenzin vergiftigingen bij pluimvee, 810 vs

Mosselen - Vergiftigingsverschijnselen na het eten van mosselen, 1023 r
Nalidixinezuur intoxicatie bij twee drachtige teven, 899 a
Nitraatproblemen en residubepalingen besproken in EG-verband, 923 vv
Polychloorbifenylen in het surveillance-programma van de Veterinaire Hoofdinspectie, 617 vv
Toxische elementen in levensmiddelen van dierlijke oorsprong 1, 975 r

Vihrio haemolyticus — Temperatuur en zoutgevoeligheid van Vihrio parahaemolyticus. 1352 r
Zout; onmisbaar én gevaarlijk, 655 vj

76, 198, 247, 248, 293, 396, 512, 565, 619, 661, 664, 713, 715. 864, 865, 866, 926, 927, 1027, II49,
1197, 1248, 1359

Antibioticawet — Overtreding Antibioticawet door dierenartsen, 1146
Bedwelmingsproblematiek bij het slachten. 1246

Begroting — Memorie van toelichting op dc landbouwbegroting 1979 en de begroting volksgezond-
heid milieuhygiëne 1979. 1193
Beschikking - Wijziging Beschikking invoer fok-en gebruiksdieren 1965,76
Beschikking - Wijziging Beschikkingen, 248

Beschikking - Wijziging Beschikking varkenspestmaatregelen 11, 248
Brandsma, Drs, S. — verlaat de dienst, 1028

Dierenvervoer - Richtlijn dierenvervoer per I augustus in werking, luchtvervoer nog in bespreking,
925

Dierproeven Commissie van advies voor de dierproeven geïnstalleerd. 1146
Dobbelaar, Dr. M. J. Zuid-Amerikaanse reis, 1306

Entingscampagne — Studenten-assistentie bij de entingscampagne MKZ 1977-1978. 395
Everhard; voorlichtingsambtenaar Veterinaire Dienst/Veterinaire Hoofdinspectie — overieden. 1147
Export Wijziging keuringstarieven exportvee, 198

Gemedicineerd voer Ontwerp l.andbouwkwaliteitsbesluit gemedicineerd voer goedgekeurd. 616
Gemedicineerd voer — Nieuwe kwaliteitsvoorschriften gemedicineerd voeder, 826
Gemedicineerd voer Nieuwe regels en voorschriften inzake gemedicineerd voeder. 1245
Hoenderken, Dr. R. adjunct-inspecteur zuidelijk Zuid-Holland, 663
l.B.R. — Het nationale advies over de bestrijding van I.B.R. herzien, 342
Identificatie- en Registratieregeling voor varkens, 563

Invoer — Werkzaamheden van het inspecteam voor de invoer van fok- en gebruiksrunderen uit
Frankrijk, 461

Invoerstop — Geruchten leiden tot invoerstop voor varkens en varkensvlees in Frankrijk, 461
Longadenomatose — Onderzoek op longadenomatose bij Engelse schapen, 460

Meijs. Drs. C. C. J. M. van der — directeur van de nieuwe Directie Voedings- en kwaliteitsaangelegen-
heden, 773

Naamsverandering - Nieuwe telefoonnummers en naamsverandering, 344
Nitraat, nitriet en nitrosaminen. 508

Nitraatproblemen en residu-bepalingen besproken in E.G.-verband. 923
O.I.E. 46e Congres Parijs, 867

Pluimers, Drs. F. H. -- nieuwe Inspecteur sectie export vlees en vleesprodukten, 1027

Polychloorbifenylen in het surveillance-programma van de Veterinaire Hoofdinspectie, 617

Regulatief Wijziging Onderzoekingsregulatief en keuringsregulatief (Vleeskeuringswet), 1035

Vlooienbanden — Toegelaten vlooienbanden en -penningen of -medaillons voor honden en katten.
1249

Volksgezondheid — Surveillance Programmes of the Veterinary Public Health Inspectorate of the

Ministry of Public Health and Environmental Hygiene in the Netherlands, 819
Welzijn - Commissie Welzijn Landbouwhuisdieren geïnstalleerd, 713
Werkman, Drs. N. F. -- pensionering, 562

75. 161. 199. 247. 293, 344. 396. 462. 512, 564, 619, 664, 715, 775,826,869,927,982, 1028, 1148, 1197,

160. 198. 293. 395. 462. 512, 564. 619, 664. 715. 870. 928. 1148. 1197, 1248, 1307. 1358
Entingsbeschikking runderen MKZ 1978-1979. 1245
VHI VD - Pseudovogelpest
293. 619

VD VHI Rabies, 714, 199, 344. 511
VHI VD Rabies, 714. 199.344.511
VHL VD - Varkenspest

74. 198,343. 344, 394. 511. 512, 616, 662, 772, 774, 870, 982, 1358
VHI VD Vesiculaire varkensziekte

Aanwijzing opsporingsambtenaren overtredingen Vleeskeuringswet, 618
Keurmeester — Nascholing keurmeesters, opzichters en controleurs, 714
Keurmeester Opleiding tot keurmeester van slachtdieren en van vlees 1978, 715
Vergoedingsregeling uitvoerkeuring ingetrokken, 198
Wijziging van de Vleeskeuringswet in werking getreden, 197
VIRUS

Bestrijdingsmogelijkheden van virale ziekten bij het varken nu en in de toekomst. 1. Algemene beschou-
wingen, 473 a

C. virus - Aantonen van C-virus in varkens na vaccinatie tegen varkenspest, 678 a
Diarrhee bij biggen van 2 tot 4 weken, 816 r

Parvovirus De ontwikkeling van anti-lichamen bij varkens, gevaccineerd met een geïnactiveerd

parvovirus vaccin, 555 r
Rotavirus als oorzaak van biggendiarrhee, 1295 r
Scrapie — Produktie van scrapie-resistente schapen, 862 r

Varkenspestvirus — Klinische en virologische waarnemingen en immuunresponse bij varkens congeni-
taal besmet met persisterend varkenspestvirus, 659 r
VLEES

ClosiricJium perfringens — Invloed van CL perfringens op varkensvlees, 154 r
XXII

Bacterie — Doordringingsvermogen van bacteriën in vlees, 244 r
Botgehalte in mechanisch ontbeend varkensvlees. 583
Groenverkleuring en bederf van vacuum verpakt rundvlees, 386 r
Keuring - Praktische vleeskeuring; vrijbank ja of nee?, 921 in

Keuring - - Wijziging onderzoekingsregulatief en keuringsregulatief (Vleeskeuringswet), 1305
Koeling van pluimvee en de E.E.G.-richtlijn \'Vers vlees van pluimvee\', 195 r
KOH-methode — :ie VLEES botgehalte

Meat - Microbiologische gesteldheid van kalkoen \'meat\', 1352 r
Nitraat, nitriet en nitrosaminen. 508 vv
Onverpakte levensmiddelen en vleeshygiëne. 286 r

Residuen — Tissue distribution and residues of oxytetracycline in normal and emergency-slaughtered
ruminants, 435 a

Salmonella in gehakt afkomstig van 10 vleeskeuringsdiensten in Nederland, 220 a
Salmonella — Het isoleren van salmonellae uit gemalen vlees m.b.v. een halfvast selectief ophopings-
medium. 889 a
Salmonella in afkrabsels uit vleestransportauto\'s, 1174 a
Worstbroodjes, 1022 r
Y. enterocolitica in vlees en mest. 1192 r
VLEESKEURING — zie VHI VD en VLEES
VLEESWAREN

Antibiotica-residuen in goedgekeurde runderuiers en in daaruit bereide vleeswaren, 257 a
Groenverkleuring en bederf van vacuum verpakt rundvlees, 386 r
Meat - Canadese luncheonmeat: bacteriologische evaluatie, 337 r
Nitraat, nitriet en nitrosaminen, 508 vv

Uierweefsel — Een onderzoek naar de microbiologische kwaliteit van uierweefsel, 268 a

VOEDINGSMIDDELENHYGIENE
Api-tests (vergelijking van), 817, 1192 r
Bacillus cereus en voedselvergiftiging, 1296 r
Bacteriologische evaluatie van hamburgerdeeg, 243 r
Botgehalte in mechanisch ontbeend varkensvlees, 583 a
Campylobacter-(isolatie van). 1145 r
Clostridium perfringens (twee media voor). 705 r
Clostridium perfringens (de betekenis van) in levensmiddelen. 816 r
Delvotest P. 919 r
Drinkwater, 337 r

Evisceratie — Bacteriologische aspecten van de evisceratie van slachtkuikens, 232 a

Koeling van pluimvee en een E.E.G.-richtlijn — \'Vers vlees van pluimvee\'. 195 r

Salmonella in gehakt afkomstig van 10 vleeskeuringsdiensten in Nederland, 220 a
Salmonella Overleving van Salmonella in chocolade, 660 r, 705 r
Salmonellae in kuikenvlees. 864 r

Staphylococcus epidermis — Faagtypering van Staphylococcus epidermis. 770 r
Streptococ - Identificatie van B-Streptococcen. 864 r

Temperatuur - Invloed van de temperatuur op een aantal bacteriën op het oppervlak van runder-

karkassen in de eerste uren na het slachten. 156 r
l etracycline (bepaling van). 1296 r

foxische elementen in levensmiddelen van dierlijke oorsprong 1, 975 r
Uitbenen (warm), 194 r

Vibrio parahaemolyticus — Koudeshock bij Vibrio parahaemolyticus. 974 r
l\'ihrio parahaemolyticus — Temperatuur en zoulgevoeligheid, 1352 r

W.A.F.V.H. Verslag van hel 7e Internationale Symposium van de W.A.F.V.H. te Garmisch-Parten-

kirchen 1977, 557 bv
Worstbroodjes, 1 122 r
K enterocolitica in vlees en mest, 1192 r
VOGEL

Biologische methode ter bestrijding van vliegenoverlasl in varkensstallen m.b.v. .lapanse nachtegalen?.
1345 vj

Enzoötisch optreden van salmonellose en mycose bij geïmporteerde grijze roodstaart papegaaien, 244 r
Fenbendazol (Panacur®) als anthelminticum bij roofvogels, 385 r
Fractuurgenezing bij vogels, 286 r
Health care for pets, 1043 a

Ornithose Onderzoek naar het voorkomen van ornithose bij sportduiven en grasparkieten, 973 r
Pachecos ziekte van papegaaien, 1241 r

Pruritis - Ornilhocheylelia Iw/lae Smiley, 1970 (Acarina: Cheyletidae) as the cause of pruritis in a

racing pigeon, 1114a
Sedatie en anaesthesie van vogels en reptielen, 914 r
Serotypering van P. muhocida zie KIP
Vitamine A gebrek en stomatitis bij papegaaien, 918 r
VOLKSGEZONDHEID - zw ook VHl VD
Veterinaire Volksgezondheid, 1293 r

Dierenvervoer Varkenspest, dierenvervoer en veterinaire wetgeving, 394 vv
Dierenvervoer Richtlijn dierenvervoer per 1 augustus in werking. Luchtvervoer nog in bespreking,
925 vv

Gemedicineerd voer — Ontwerp Landbouwkwaiiteitsbesluit gemedicineerd voeder goedgekeurd,
616 vv

Pluimvee - Recente ontwikkelingen op het gebied van pluimveewetgeving, 389 bv
Toetsingscriteria voor methoden-systemen-ingrepen, waaraan dieren worden onderworpen c.q. die op

dieren worden toegepast (zie ook 187 a). 184 a
Wijziging van de Vleeskeuringswet in werking getreden. 197 vv
Wijziging Tariefbesluit Veewet, 198 vv
W.A.F.V.H. — verslag 7e Internationale Symposium, Garmisch-Partenkirchen, 1977, 557 bv

Het is gebruikelijk aan het begin van het nieuwe jaar enkele zaken uit het
voorgaande jaar te releveren en tevens de blik op de toekomst te richten.

Het Tijdschrift blijft in zijn huidige formaat verschijnen. Mogelijkheden
van een eventuele wijziging in het grotere A-4 formaat werden serieus be-
keken, doch vooralsnog meent de Redaktie hierin geen aanleiding te vinden
om tot verandering over te gaan.

De rubriek „Veterinair Journaal" verheugde zich in een warme belangstel-
ling. Doch de behoefte aan nog méér actuele bijdragen uit de periferie
— individuele op schrift gestelde ervaringen en waarnemingen van collega\'s
uit de praktijk — blijft immer erg groot.

Laat u zich niet weerhouden zèlf naar de pen te grijpen wanneer zich inte-
ressante voorvallen in de praktijk voordoen, die de moeite van het vermel-
den waard zijn! De Redaktie, maar bovenal de andere collega\'s zullen u er
dankbaar voor zijn.

Het aanbod van kopij is redelijk te noemen. Doch waar begin vorig jaar
gewag werd gemaakt van een relatief gesproken grotere toename van En-
gelse dan Nederlandse artikelen, lijkt deze trend thans bestendigd te wor-
den, ja zelfs in zekere zin alarmerende vormen aan te nemen.
Op zich zelf is het grote aanbod van Engelse kopij verheugend. Dit vormt
voor de Redaktie een extra stimulans in haar streven de Quarterly te doen
ontwikkelen tot een geheel Engelstalige wetenschappelijke uitgave.
De redenen van dit streven zijn de volgende:

Onderzoekingen op tal van gebieden van de diergeneeskunde en aanver-
wante wetenschappen worden door een toenemende verscheidenheid van
onderzoekers - dierenartsen, biologen, landbouwkundigen, biochemici enz. -
in steeds grotere hoeveelheid uitgevoerd. Veelal worden de resultaten van
hun onderzoek in het Engels gesteld; met als gevolg hiervan het hierboven
gesignaleerde toegenomen aanbod van Engelse kopij.

Het Nederlandse belang zou ongetwijfeld worden gediend als deze publika-
ties een grotere internationale verspreiding door het Tijdschrift zouden
krijgen als met de huidige opzet van de Quarterly mogelijk is.
Dit heeft geleid tot oriënterende besprekingen met een grote uitgeverij die
ervaring heeft met de internationale verspreiding van wetenschappelijke

tijdschriften en die de beschikking heeft over effectieve distributiekanalen
in het buitenland. Naar het zich laat aanzien zal een Quarterly in nieuwe
opzet en met een geheel eigen gezicht hopenlijk het komende jaar nog zijn
beslag vinden.

Er zal echter rekening mee gehouden moeten worden, dat een dubbel aan-
tal artikelen per uitgave benodigd zal zijn dan nu het geval is.

Daarom is toename van het aanbod van Engelse kopij een goede zaak. De
Redaktie hoopt echter — en dit is eigenlijk de betekenis die aan het boven
genoemde woord „alarmerend" gegeven moet worden —, dat dit niet ten
koste van het aanbod van Nederlandse artikelen zal gaan.
Zij doet daarom een dringend beroep op alle schrijvers, om niettegenstaan-
de de aantrekkingskracht van een Quarterly nieuwe stijl toch ook hun aan-
deel in Nederlandse artikelen voor het Tijdschrift te blijven leveren.

Zij wil dit voorwoord besluiten met allen die in het afgelopen jaar op eni-
gerlei wijze hun medewerking aan het Tijdschrift hebben verleend hiervoor
van harte dank te zeggen en tevens de hoop uit te spreken, dat zij ook in de
toekomst wederom op de steun van lezers en schrijvers mag rekenen ten-
einde door gezamenlijke inspanning haar tweeledige taak op de best moge-
lijke wijze te vervullen, nl: enerzijds door het bevorderen en uitwisselen van
de wetenschap der diergeneeskunde tussen de Nederlandse dierenartsen door
middel van ons aller Tijdschrift voor Diergeneeskunde, anderzijds door het
uitdragen van Nederlandse veterinaire kennis over de grenzen via de
Quarterly.

Tenslotte wenst de Redaktie de lezers en medewerkers van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde een voorspoedig 1978 !

Ik mag u — namens de Congrescommis-
sie èn namens de afdelingen Groningen/
Drenthe — zeggen dat wij blij zijn met
uw komst. Naar de mate waarin uw aan-
tal toenam, groeide de euphorie!
De afdeling Groningen/Drenthe mocht
nu voor de tweede maal het jaarcongres
voorbereiden en omdat we 10 jaar ge-
leden in Groningen congresseerden, lag
het voor de hand dat we dit jaar kozen
voor Drenthe. Al in een heel pril stadium
hebben we toen contact opgenomen met
het kabinet van de Commissaris van de
Koningin in Drenthe, omdat we graag
zouden willen dat de hoogste autoriteit
het congres zou openen. Dat u, mevrouw
Mr. A. P. Schilthuis, aan ons ver-
zoek hebt kunnen en willen voldoen, er-
varen wij als een grote eer!

1 Welkomstwoord, uitgesproken op 30 september 1977 te Hoogeveen, ter gelegenheid van
het Jaarcongres 1977 van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde.

2 Drs. Th. Lambers; voorzitter van de afd. Groningen/Drenthe van de Kon. Ned. Maat-
schappij voor Diergeneeskunde, Wendtsteinweg 7, Marum (Gr.).

De congresdagen zijn voor ons, dieren-
artsen, hoogtijdagen en de plaats waar
zij gehouden worden krijgt voor ons een
bijzondere betekenis. Dat het gemeente-
bestuur van Hoogeveen hier vertegen-
woordigd is, door burgemeester Mr. J.
O. Oosterhoff èn wethouder E. J.
B 1 o k z ij 1 bewijst ons dat ook zij ons
congres van bijzondere importantie ach-
ten.

De inleiders en de discussieleider van
vandaag verlenen aan dit congres een
extra dimensie, aangezien zij het ons
mogelijk maken deze dag geheel in ple-
naire zitting bijeen te zijn. Zij appeleren
aan de gemeenschappelijke interesse van
dierenartsen van velerlei disciplines. Ik
heet u graag met name welkom: Prof.
Dr. F. J. C 1 e t O n, Dr. R. K r o e s, Dr.
W. Misdorp, Prof. Dr. A. A. Res-
sang, Dr. E. J. Ruitenberg en
Prof. Dr. P. Wensvoort.
De belangstelling van de Overheid in
de persoon van de directeur van de Vee-
artsenijkundige Dienst en de Veterinaire
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid,
Dr. M. J. Dobbelaar is verheugend.
Namens de regionale inspectie is hier
aanwezig de heer Mager, ook welkom.
De goede relaties met de Stichting Ge-
zondheidszorg voor Dieren worden ge-
accentueerd door de aanwezigheid van
de heer D. J. V e r v o o r n. De regio is
vertegenwoordigd door de directeuren
van de Gezondheidsdiensten voor Dieren
in Groningen en Drenthe, Dr. J. Hof-
man en de heer J. H. t e r H e e g e,
terwijl ook de voorzitter van het bestuur
van de Gezondheidsdienst voor Dieren in
Drenthe aanwezig is. Mijnheer R.
A 1 i n g h, met de positieve instelling
van u en uw bestuur ten aanzien van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde zijn wij bepaald
gelukkig.

Een congres van dierenartsen heeft in
Nederland veel weg van een familie-
reünie, zij het dat de familie wel heel
groot is geworden en leeftijdsverschil en
spreiding maken dat de familieleden el-
kaar vaak niet meer kennen. Toch heb-
ben we allen een gemeenschappelijke
stamboom, die wortelt in Utrecht en Fa-
culteit der Diergeneeskunde heet.
Als vertegenwoordiger van de Faculteit
begroet ik de dekaan Dr. G. J. W. v a n
der M e ij en de directeur Mr. O. E.

A. D. V a n d e r W i 1 k. En in hetzelfde
verband de jongste familieleden, de
praeses en ab actis van de D.S.K. de heer

B. Prins en mejuffrouw A. G o t i n k.
Dat onze familie vriendschappelijke re-
laties onderhoudt met andere groeperin-
gen wordt onder meer bevestigd door de
aanwezigheid van de voorzitter van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij
ter bevordering van de Pharmacie en de
vice-voorzitter van de Koninklijke Ne-
derlandse Maatschappij ter bevordering
der Geneeskunst, de heren J. L. M.
Nieuwenhuis en Ch. J. Maats.
De Landelijke Organisatie van Selec-
teurs geeft acte de présence door de
komst van de voorzitter, de heer J. M.
Jeurissen.

Allen hartelijk welkom.
Dat ook over de grenzen heen goede
contacten bestaan, wordt beklemtoond
door de aanwezigheid van de afgevaar-
digde van de Belgische Syndicale Dieren-
artsenvereniging, de heer W. van D a-
1 e n. Dat u gekomen bent, doet ons
deugd!

Voorts begroet ik hier de heer A. A. J.
M e ij e r die aanwezig is voor de Cen-
trale van Hogere Ambtenaren.
Ook uit eigen kring zou ik nog enkele j
namen willen noemen! Oud-voorzitter
G. M. Smits van de Koninklijke Ne- -i
derlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde.

Voorzitter Dr. J. I. T e r p s t r a van de
Redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde en óók degene die ik voor-
alsnog „prijswinnaar van de jaarprijs
1976 van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde" moet noemen, tot Dr. Terp-
stra zijn naam bekend zal hebben ge-
maakt!

Van de Ereleden van de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Dierge-
neeskunde zijn hier aanwezig de col-
legae N. A. Commandeur, Dr. S.
Koopmans en H. A. vanRies-
s e n. Hun aanwezigheid geeft aan hel
congres bijzondere glans!

De leden van het Hoofdbestuur, onze
vertrouwensmensen, leidsmannen èn die-
naren bij uitstek!

Voorzitter Mr. E. G. James en secre-
taris K. S c h u i 1 i n g van de Ereraad,
die in onze organisatie een wel héél be-
langrijke functie vervullen.
De bestuursleden van de Vereniging van
Vrouwen van Dierenartsen die ik — lest
best — wil noemen, vooral om te stipu-
leren dat wij bijzonder verheugd zijn
omdat het damesprogramma dit jaar een
zoveel grotere congruentie vertoont met
het specifiek veterinaire programma. Dit
mag ook tekenend worden genoemd voor
de wijze waarop dierenartsen en hun
echtgenoten samen optrekken.
De tijd dwingt mij tot beperking. Hij of
zij, die ik ten onrechte niet heb genoemd,
moet dit wijten aan mijn tekortschieten
en bepaald niet aan een gebrek aan ap-
preciatie voor zijn of haar aanwezigheid
hier!

Tijdens en na dit congres zal er, onge-
twijfeld terecht, kritiek op ons wonlen
geleverd; maar ik houd het erop dat
voor u allen toch prettige uren te be-
leven zijn bij ons in Hoogeveen.
Dat wens ik u allen onvoorwaardelijk
toe!!

Nadat de voorzitter van de afdeling
Groningen/Drenthe de congresgangers
welkom had geheten werd het woord
verleend aan de Commissaris der Ko-
ningin in de provincie Denthe, mevrouw
Mr. A. P. S c h i 11 h u i s, die na een
korte toespraak het Jaarcongres 1977 of-
ficieel voor geopend verklaarde.
Mevrouw Schilthuis sprak haar voldoe-
ning uit over de keuze van Drenthe en
de Tamboer in Hoogeveen als vergader-
centrum en zei o.m. het een goede zaak te
vinden, dat gezien het feit, dat er op het
gebied van de preventie en controle nog
zoveel te doen valt, — waarbij zij met na-
me wees op de sliccesvolle campagne, om
de provincie Drenthe versneld vrij te
maken van rundertuberculose in verband
met de na-oorlogse zuivelleveranties aan
de Amerikaanse troepen in West Duits-
land — het congres een belangrijk stuk
post-doctorale studie omvat doordat er
een wetenschappelijk gedeelte aan toege-
voegd is. „Wij moeten zorgen, dat we
met al onze deskundigheden niet de
plank misslaan, en dat geldt uiteraard
ook voor uw vak", „het is uiterst moei-
lijk om de ontwikkelingen in het eigen
vak bij te houden en dan is de steun via
zo\'n jaarcongres waarschijnlijk een bij-
zonder nuttige maatregel", aldus me-
vrouw Schilthuis.

Zij eindigde haar toespraak met de wens,
dat de congresgangers behalve serieus
vergaderen, ook de nodige prettige
momenten zouden ervaren.

1 Gehouden ter gelegenheid van het Jaarcongres van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde, op 30 september 1977 te Hoogeveen.

Mijnheer de voorzitter, mevrouw de
commissaris, mijnheer de burgemeester,
dames en heren.

Het is tiians 10 jaar geleden dat het
Jaarcongres van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergenees-
kunde op uitnodiging van de Afdeling
Groningen-Drenthe voor het eerst in de
provincie werd gehouden.
Aanleiding daartoe was het 125-jarig
bestaan van deze Afdeling, waar wij
thans voor de tweede maal te gast zijn.
Dit initiatief heeft weerklank en na-
volging gevonden en heeft geleid tot
een nieuwe traditie waarbij alle Afde-
lingen van onze Maatschappij zich bij
toerbeurt met de organisatie van het
Jaarcongres hebben belast.
Het voorbereiden van deze Congressen
betekende een niet geringe opgave voor
de afdelingsbesturen en hun leden, die
daaraan veel moeite, tijd en arbeid be-
steedden. Het resultaat was echter altijd
weer een hoogtepunt in ons verenigings-
leven. Ook hier gold en geldt nog het
gezegde „men telle de moeiten niet, doch
rekene de uitkomst alleen".
Door deze werkwijze ontstond een gro-
tere betrokkenheid van de Afdelingen
met het werk van onze Maatschappij,
waarbij de intensievere contacten tussen
Utrecht en de Afdelingen van beide
zijde bijzonder zijn gewaardeerd.
Mijnheer de voorzitter van de Afdeling
Groningen-Drenthe, ik noemde reeds
het jubileum, dat uw Afdeling 10 jaar
geleden vierde. Hieruit volgt, dat wij
thans weer in een lustrumjaar bij u te
gast mogen zijn. Met uw 135 jaar is uw
Afdeling een der oudste, zo niet de
oudste diergeneeskundige vereniging in
Nederland. %

Met dit lustrum wil ik u gaarne geluk-
wensen en tevens de wens uitspreken,
dat de doelstellingen van de K.N.M.v.
D. zoals u die in uw voorwoord van het
programma omschreef ook door uw
Afdeling mogen worden verwezenlijkt.

Hoewel wij thans voor de tweede keei
in het hoge Noorden vergaderen, is het
voor het eerst, dat wij de provincie
Drenthe bezoeken. Wij stellen het op
hoge prijs, dat u als hoogste gezags-
draagster van dit gewest ons de eer hebt
willen aandoen dit Congres te openen.
Aanvaard u daarvoor onze oprechte
dank.

1 Uitgesproken op 30 september 1977, ter gelegenheid van de 124e Algemene Vergadering,
tevens Jaarcongres van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
te Hoogeveen.

2 Drs. S. van Harten; voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde, B 28 a, Ottoland (ZH).

neeskunde een nog betrekkelijk jonge
wetenschap is. Het onderwijs daarin
dateert — althans in Nederland — van
1821. Daarvoor waren reeds eerder
activiteiten op het gebied van het dier-
geneeskundig onderzoek gesignaleerd en
wel in het Noorden van ons land. Hier
werd in 1768 deze streek voor de derde
keer geteisterd door de veepest, een
ziekte, die de veestapel decimeerde en
de boerenbevolking tot grote armoede
bracht.

Het stadsbestuur van Groningen wend-
de zich toen tot de hoogleraren
PetrusGamper en Woutervan
Doeveren om hulp.
Vooral de naam van Camper is
sindsdien aan de bestrijding van deze
ziekte verbonden. Deze medicus ging
zich in het bijzonder toeleggen op de
diergeneeskunde, waarbij hij ook ver-
scheidene zoönosen en parasitaire aan-
doeningen bij dieren bestudeerde.
Daarnaast — en dit is wellicht zijn
grootste verdienste — zag hij het belang
in van vergelijkend onderzoek tussen
mens en dier, waarbij met name de ver-
gelijkende anatomie zijn aandacht kreeg.
Uit het thema van dit Jaarcongres
,,Oncologie bij mens en dier" blijkt hoe
belangrijk het aspect van vergelijkend
onderzoek ook heden ten dage is. Met
recht mag worden gesteld dat Petrus
Camper, die in deze regio werkzaam
was hiervan één der grondleggers is
geweest.

Mijnheer de burgemeester.
Wij stellen het op hoge prijs, dat u met
uw persoonlijke aanwezigheid het gast-
heerschap van de goede stad Hoogeveen
wilt benadrukken. Wanneer het fraaie
congrescentrum, waarin wij thans ver-
toeven, een afspiegeling is van de ge-
meenschapszin der Hoogeveeners en de
voortvarendheid van uw gemeente-
bestuur, moet het hier goed toeven zijn.
Na afloop van ons Congres zullen wij
gaarne als moderne tamboers de lof van
uw stad en deze moderne accommodatie
verder verbreiden.

Gemeenschapszin is niet alleen binnen
een gemeente maar ook binnen een ver-
eniging als de onze onontbeerlijk. In die
context voelen wij ons met ons Jaar-
congres, dat als uiting van gemeen-
schapszin mag gelden, hier uitstekend
thuis.

Zeer geachte dames,
Het vrouwelijk element wordt op deze
bijeenkomst niet alleen versterkt door
mevrouw de commissaris, maar tevens
door de aanwezigheid van onze dames,
zulks in tegenstelling tot voorgaande
jaren, waarbij de ochtendzitting van ons
Congres een zaak van louter collegae
was. Ik stel uw aanwezigheid op hoge
prijs en wil van de gelegenheid, dat u
zich onder mijn gehoor bevindt, gaarne
gebruik maken om de rol van de dieren-
artsvrouw wat nader te belichten.
Bij de uitoefening van ons beroep bent
u daarbij veelal intensief betrokken en
betekent het getrouwd zijn met een
dierenarts naast huishouding en gezin
een aanzienlijke extra belasting.
Het aanzien, dat de Nederlandse dieren-
arts geniet, wordt in niet geringe mate
mede bepaald door uw inzet en dienst-
baarheid. Deze uitspraak is overigens
niet nieuw. Als jong afgestudeerd die-
renarts heeft een oudere collega eens
tegen mij gezegd: „Kennis komt pas op
de tweede plaats. Zorg dat je met een
goede vrouw getrouwd bent". Velen
uwer zullen ongetwijfeld de visie van
Prof. W e s t e r bekend zijn, die stelde
dat het succes van een dierenarts maar
van twee dingen afhankelijk was:
Ten eerste dat hij een goed verloskun-
dige moest zijn;

ten tweede dat hij met een goede vrouw
getrouwd moest zijn.
U bent echter niet alleen een onmisbare
steun in de eigen werkkring van uw
echtgenoot, maar levert tevens een niet
te onderschatten bijdrage aan het aan-
zien van de diergeneeskunde in zijn
totaliteit. Voor deze steun en toewijding
wil ik u bij deze gelegenheid openlijk
mijn dank betuigen.

.Aan het begin van ons Congres willen
wij traditiegetrouw de collegae her-
denken, die ons in het afgelopen jaar
door de dood zijn ontvallen.

Met hun verscheiden werden vele colle-
giale en vriendschappelijke banden
doorgesneden. Laten onze gedachten
thans een ogenblik bij hen verwijlen,
wanneer ik met het noemen van hun
namen ons aller respect jegens hen be-
tuig. Het waren de collegae:

B. A. Wolbert
W. Voorthuysen
Mej. W. v. d. Deure
A. J. A. Berkemeijer
Th. A. Bloem

Moge de goede herinnering aan hen
blijvend zijn en voor ons een aansporing
betekenen hun nabestaanden onze voort-
durende steun en vriendschap te geven.

Naast verdriet was er ook reden tot
vreugde in onze gelederen. Een hoogte-
punt vormde het dit voorjaar te Amster-
dam gehouden Wereldcongres van de
World Small Animal Veterinary Asso-
ciation, dat onder auspiciën van de
Groep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier werd gehouden. De aanwezig-
heid van Hare Koninklijke Hoogheid
Prinses Beatrix bij de opening van
dit Congres mag door ons allen als een
eervol blijk van belangstelling en waar-
dering voor ons beroep worden be-
schouwd.

Anderen zagen het afgelopen jaar
hun wetenschappelijke arbeid met de
doctorstitel bekroond. Het zijn de colle-
gae:

Vanaf deze plaats wil ik u gaarne een
herhaalde gelukwens doen toekomen.
De glans van uw maatschappelijke
en wetenschappelijke onderscheidingen
omgeeft niet alleen u maar straalt
tevens af op ons beroep in zijn totaliteit.

Met grote waardering heeft het Hoofd-
bestuur de keuze van de congrescommis-
sie begroet dit jaar in vogelvlucht door
enkele op dit terrein gespecialiseerde
inleiders het onderwerp „Oncologie bij
mens en dier" te doen inleiden. De aard
van het onderwerp en de wijze waarop
het door de respectieve sprekers zal
worden behandeld, heeft er toe geleid,
dat gekozen is (ook in de namiddag)
voor plenaire bijeenkomsten en niet, zo-
als te doen gebruikelijk, voor sectie-
vergaderingen.

Het onderwerp zal door een aantal uwer
als een zuiver wetenschappelijk onder-
werp worden gekwalificeerd, maar het
is goed dat wij, ook al houdt het ons
niet dagelijks bezig, kennis nemen van
de stand van de wetenschap van de
oncologie en tumorziekten. Het is een
onderwerp waarmee wij wat de veteri-
naire aspecten betreft in toenemende
mate zullen worden geconfronteerd.
Daarnaast zullen velen uwer hebben
ervaren dat bij de omgang met de men-
sen om ons heen blijkt, dat wij geacht
worden begrip en kennis te hebben van

de problemen waarmee zij op dit gebied
in aanraking komen of waarbij zij zelf
betrokken zijn. Het sociale aspect van
ons beroep treedt hier in een wel heel
bijzondere en delicate vorm naar voren.
De kennis omtrent deze materie is der-
halve ook van betekenis ten behoeve
van onze relatie tot de medemens.

Een andere relatie tot onze medemens
die voortvloeit uit ons beroep is onze
betrokkenheid bij de relatie mens-dier in
de ruimste zin van het woord. Hierbij
dient onze kennis niet slechts als aan-
leiding en hulp maar is van essentiële
betekenis.

Deze betrokkenheid is een wezenlijk deel
van het beroep als zodanig. Bij het tot
ontwikkeling brengen van beter inzicht
in deze relatie en het bevorderen van
het welzijn van de dieren en daarmee
ook van de mens, wordt van de dieren-
arts een beslissende bijdrage verwacht
en terecht naar ik meen. Reeds verschei-
dene jaren is over dit onderwerp in de
diergeneeskundige wereld gesproken en
geschreven en ook binnen onze Maat-
schappij op Jaarcongressen, symposia
en andere bijeenkomsten. Het lijkt mij
daarom nuttig ook in het kader van een
jaarrede nader op dit onderwerp in te
gaan. Het houdt ten nauwste verband
met de diergeneeskundige ethiek.

De leefomstandigheden van mens en
dier zijn altijd zeer nauw met elkaar
verweven geweest. Toch bestaan daar-
omtrent veel onzekerheden en veel voor-
oordelen aan de ene kant en aan de
andere kant veel gebruiken, gewoontes,
economische wetmatigheden en vanzelf-
sprekendheden die voor de dierenarts
aanleiding moeten zijn daarover zijn ge-
dachten te laten gaan en, voorzover
mogelijk, op grond van zijn deskundig-
heid een invloed ten goede uit te oefe-
nen. Het moet u allen zijn opgevallen,
dat in toenemende mate via de publici-
teitsmedia door verontruste personen en
organisaties de aandacht wordt geves-
tigd op wat naar hun mening scheef is
aan deze relatie; aan de fouten die
worden gemaakt bij het houden en hoe-
den van dieren. Dit geldt zowel voor
individuele dieren als voor dieren die
in groepsverband, en de laatste jaren
ook in massaal verband, worden gehou-
den.

De woorden „houden of hoeden" van
dieren zullen in de tekst en waarin dit
in de wet voorkomt wel gebezigd zijn op
grond van hun juridische betekenis. Het
komt mij voor dat de inhoudelijke, ge-
voelsmatige betekenis van veel groter
belang is en dat er in een aantal geval-
len nauwelijks sprake is van „houden",
laat staan „hoeden", maar het zich feite-
lijk beperkt tot gebruiken, hetzij ten
nutte, hetzij ten pleziere.
De vraag of zich dit alles wei verdraagt
met het welzijn van de dieren wordt
hierbij niet of nauwelijks meer bewust
beleefd.

Daarmee wil bepaald niet gezegd zijn,
dat, wie dan ook, bewust dieren mis-
handelt. Het lijkt veeleer zó, dat op
grond van volstrekt respectabele inten-
ties sedert mensenheugenis dieren wor-
den gehouden, maar dat door allerlei,
zich van buitenaf wijzigende omstandig-
heden in de menselijke samenleving, het
leefmilieu en de levensomstandigheden
van de dieren in de verdrukking zijn ge-
raakt. Dit heeft bovendien in een zoda-
nig langzaam tempo plaatsgevonden, dat
de veranderingen nauwelijks opvielen en
dat ze, althans in het kader van die
wijzigende omstandigheden, zo vanzelf-
sprekend leken, dat wat slordig gezegd
„niemand daar erg in had" en wij het
niet tot ons hebben laten doordringen.
Dat ,,ons" slaat zelfs op opeenvolgende
generaties mensen.

Het is gelukkig één van de wezens-
kenmerken van de mens, dat hij door
zelfstandig en onafhankelijk denken in
staat is telkens opnieuw een balans op te
maken en waar nodig zijn eigen gedrag
zowel persoonlijk als collectief te corri-
geren. Het heeft er alle schijn van, dat
men wat de plaats van het dier in het
milieu betreft (beter gezegd in onze
samenleving) aan een dergelijke balans-
opmaking toe is. Van een streven van
een relatief klein aantal mensen, dat

zich het lot van het dier openlijk had
aangetrokken, is het op het ogenblik ge-
worden tot een algemeen groeiend be-
wustzijn, zodat een ieder, zowel lief-
hebber als deskundige, persoonlijk met
deze problematiek wordt geconfron-
teerd. Wij zijn heden ten dage in een
stadium aangeland dat men te pas en,
het moet helaas gezegd worden, te on-
pas een mening en vaak ook een op-
lossing denkt te hebben voor de proble-
men rondom hem. Dat is overigens een
menselijk trekje dat op allerlei gebied
kan worden waargenomen en waaruit
zelfs het gezegde „niet gehinderd door
de nodige kennis. . ." is gegroeid.
Het mag niet zo zijn, en het is gelukkig
ook niet zo, dat dit gezegde ook op ons,
dierenartsen, althans wat de relatie
mens-dier betreft, van toepassing is. De
kennis mag aanwezig worden veronder-
steld en deze hindert ons niet maar ver-
plicht ons er gebruik van te maken en
op een verantwoorde manier onze in-
breng in de discussies te leveren. Onze
verantwoordelijkheid gaat echter nog
een heel stuk verder. Wij behoren als
beroepsgroep tot die personen die niet
alleen discussiëren maar die voorname-
lijk handelen, op welke plaats en in
welke functie dan ook.
Om u enkele punten te noemen waaruit
dat mag blijken, noem ik u zo maar
willekeurig: de rol van de diergenees-
kunde inzake proefdieren en de res-
search, de betekenis van de diergenees-
kunde in verband met het voorschrijven
en verstrekken van diergeneesmiddelen,
de begeleiding van grote bedrijven, de
bijzonder intensieve en vaak hoogge-
kwalificeerde diergeneeskunde ten be-
hoeve van gezelschapsdieren enz.
Het zijn maar enkele aspecten, maar ze
geven wel aan hoe sterk en tegelijkertijd
hoe gevarieerd de betrokkenheid van de
dierenartsen is bij ethische vraagstukken
die ik hiervóór genoemd heb.
Ik heb gezegd „de dierenarts is deskun-
dig". Zijn deskundigheid berust op zijn
kennis van de fysiologie en de patholo-
gie van het dier. Niet alleen van enkele
bekende soorten huisdieren maar van
alle dieren waarvan de mens houder of
hoeder pleegt te zijn. Wel is het zo, dat
deze kennis per traditie in eerste instan-
tie is gericht op de lichamelijke gezond-
heid van de dieren en dat onze voor-
naamste belangstelling uitgaat naar het
herstellen van die gezondheid wanneer
deze door ziekteoorzaken is of dreigt te
worden aangetast. Het inbrengen van
deze kennis, met als doel het algemeen
welzijn van het dier, staat daarbij veel
minder op de voorgrond.

Ik ben er van overtuigd, dat het meer
en meer benadrukken van deze tweede
toepassingsmogelijkheid van onze kennis
veel meer dan tot nu toe de nadruk moet
krijgen. Het lijkt mij een goede zaak en
tegelijkertijd een noodzaak dat hieraan
tijdens de opleiding veel aandacht
wordt besteed. Het is verheugend, dat
dit aspect bij de herstructurering van de
opleiding in het onderwijsprogramma
zal worden ingepast onder de titel
„diergeneeskunde en samenleving". Het
daartoe ontworpen programma is wel-
iswaar klein, maar het kan bij een goede
invulling van dit deel van het curricu-
lum belangrijk bijdragen aan de vor-
ming van de jonge dierenarts. Ik ge-
bruik hier bewust het woord „vorming".
Het gaat nl. niet zozeer om het ont-
breken van de feitelijke kennis, als wel
om het gegeven, dat de dierenarts deze
kennis niet bewust en actief inbrengt in
de problematiek en zijn houding ten op-
zichte van het dier daardoor laat bepa-
len. Omdat dit een kwestie is van vor-
ming èn bewustwording, zal het nodig
zijn, dat dit aspect door de Faculteit niet
uitsluitend wordt gezien als een facetje
van enige uren gedurende de opleiding,
maar dat alle docenten en begeleiders
van de studenten vanuit eenzelfde be-
wustwording deze problematiek voort-
durend betrekken in het onderwijs en de
begeleiding. Dit spreekt temeer, waar
mijns inziens duidelijk is, dat elke vak-
groep deze problematiek op een eigen
wijze ervaart, waardoor deze ook op een
eigen wijze en vanuit een eigen pro-
bleemstelling met de student moet wor-
den besproken.

Eenmaal afgestudeerd, zal elke dieren-
arts (dat houdt ook in alle afgestudeer-
den van nu) zich blijvend voor deze
problematiek moeten interesseren en
waar nodig zijn kennis moeten verdiepen
en verbreden. Verbreden in die zin, dat
het arrogant zou zijn te veronderstellen
dat de problematiek van de relatie
mens-dier uitsluitend een diergenees-
kundige problematiek zou zijn. Ook eco-
nomie en menswetenschappen zullen
zich indringender dan tot nu toe hier-
mee bezig moeten houden. Het werkelijk
behalen van resultaten en het boeken
van vooruitgang kan namelijk slechts
slagen wanneer de verschillende takken
van wetenschap zich daartoe gezamen-
lijk zetten. Op dit aspect kom ik straks
nog nader terug.

Het beschikken over voldoende kennis
en inzicht in deze materie is op zichzelf
wellicht voldoende om als dierenarts
ieder voor zich die inbreng te leveren
die van hem wordt verwacht.
Het wordt meer en meer duidelijk, dat
van de diergeneeskunde als gehéél meer
wordt verwacht en de dierenarts niet
kan volstaan met een eigen standpunt,
hoe respectabel dat op zichzelf ook mag
zijn. In voorkomende gevallen wordt
van onze beroepsgroep een volstrekt
uniforme mening en derhalve een uni-
form optreden verondersteld, welk op-
treden dan ook nog overeen dient te
komen met de mening die de betreffen-
■ de groepering, vereniging of persoon
daar zelf over heeft. De dierenartsen
zullen zich dan ook zoals de laatste
jaren inoeten bezinnen en zullen, waar
mogelijk, tot voor de samenleving be-
grijpelijke en acceptabele antwoorden
moeten komen.

De Maatschappij rekent het zich tot haar
opdracht, als wezenlijk element van de
bevordering van de diergeneeskunde,
aan deze gezamenlijke meningsvorming
richting te geven om tot een zodanig in-
zicht bij de dierenartsen te komen, dat
van daaruit ieders handelen op een ver-
antwoorde wijze kan plaatsvinden.
De Maatschappij verkeert daarbij in de
bevoorrechte positie onder haar leden
dierenartsen te bezitten die gezamenlijk
op vrijwel alle facetten van deze pro-
blematiek deskundig en werkzaam zijn
en in de gelegenheid zijn op al die
plaatsen met andere betrokkenen van
gedachten te wisselen en hun kennis op
hen over te dragen, en omgekeerd.
Naast elkaar treffen we de dierenartsen
aan die door wetenschappelijk onder-
zoek de kennis vergaard en verdiept
hebben die nodig is voor de andere
dierenartsen, die door toepassing van
deze kennis in het veld het welzijn van
het dier mee helpen bevorderen. IDit be-
vorderen geschiedt zowel als prakticus
in de grote en kleine huisdierenpraktijk
als in dienst van instanties en instellin-
gen die met het welzijn van de dieren
van doen hebben, terwijl ook de dieren-
artsen, belast met de overheidstaken op
dit gebied, hun inbreng in de discussies
leveren.

Zo gezien mag het ons dan ook helemaal
niet verwonderen, dat de samenleving
dat gemeenschappelijk standpunt en dat
uniforme optreden en handelen van ons
verwacht. Eenzelfde opleiding, waarin
geen onderling verschillende „zoge-
naamde scholen" bestaan, eenzelfde
kennis van de fysiologie en de patholo-
gie, één Maatschappij voor Diergenees-
kunde, waarin vrijwel allen zijn ver-
enigd en op de keper beschouwd een
kleinere beroepsgroep die beschikt over
uitstekende onderlinge contacten, onder
meer door middel van één Tijdschrift
voor Diergeneeskunde, dat door prak-
tisch elke dierenarts wordt gelezen: Een
ideaal uitgangspunt dus om tot een har-
monieus optreden te komen.

Toch is het niet zo eenvoudig als het
lijkt. Zoals ik al heb gezegd, wordt het
welzijn van het dier in het algemeen ge-
zegd niet behartigd als een doel op
zichzelf, maar wordt tot op de dag van
vandaag het welzijn van het dier be-
paald door de omstandigheden waar-
onder het dier wordt gehouden en door
de handelingen die aan of met het dier
worden verricht.

In deze situatie vervult de dierenarts
veelal een ondergeschikte rol, hetzij als

uitvoerder van opdraciiten door de liou-
ders of hoeders van de dieren, hetzij als
medewerker aan wetenschappelijk on-
derzoek, waarbij het wetenschappelijk
antwoord het primaire doel is en het
dier, de dierproef in dit geval, het on-
vermijdelijke middel is om het doel te
bereiken.

De dierenarts is in geen van deze situa-
ties autonoom en alleen beslissend. De
dierenarts is er per traditie op gericht
geweest, daar waar hem dat werd ge-
vraagd genezing te brengen en bijstand
te verlenen. Als wij al ergens onze pri-
maire verantwoordelijkheid uit het oog
hebben verloren, is het daar waar de
vragen minder met het genezen en het
verlenen van bijstand omwille van het
dier te maken hadden, maar meer met
utiliteitswensen en andere, de mens ge-
legen komende wensen. Wellicht hebben
wij op dit punt het belang van het dier
te gemakkelijk ondergeschikt gemaakt
aan andere belangen en zijn wij in het
vervullen van de rol van de advocaat
van het dier hier en daar tekort gescho-
ten en te gemakkelijk uitsluitend opge-
treden als uitvoerder van opdrachten.

Wanneer wij ons de feitelijke situatie
goed realiseren, blijkt dat de dierenarts
wat dat betreft maar al te vaak tussen
twee vuren zit. Enerzijds zijn er de legi-
tieme vragen en wensen van de eige-
itaars en opdrachtgevers, vaak op grond
van een gegeven situatie waarin zij met
de dieren verkeren en die ook de dieren-
arts niet in de hand heeft en aan de
andere kant de eigen verantwoordelijk-
heid van de dierenarts op grond van
zijn kennis en inzicht en zijn groeiende
bewustwording van deze verantwoorde-
lijkheid. Deze situatie is natuurlijk niet
nieuw. De dierenarts heeft altijd vanuit
deze positie gefunctioneerd en één van
de inzichten die altijd als fundament
voor het diergeneeskundig handelen
heeft gediend, dat de dierenarts zijn
werk met zo groot mogelijke deskundig-
heid zal doen in dienstbaarheid en be-
trouwbaarheid. Vanuit deze grondregel
heeft in onze beroepsgroep op dezelfde
manier en om dezelfde redenen als bij
soortgelijke beroepsgroepen de behoefte
bestaan aan onderlinge meningsvorming
en het formuleren van gedragsregels op
grond waarvan deze eigen verantwoor-
delijkheid gestalte kon krijgen. In diep-
ste wezen hebben deze gedragsregels,
die door de jaren heen de vorm hebben
gekregen van een op schrift gestelde
Code voor de Dierenarts, dan ook niet
de functie van het veilig stellen van de
onafhankelijke en oprechte uitoefening
van de diergeneeskunde ten dienste en
ten nutte van het dier en onze samen-
leving, waarvan het dier een integre-
rend deel uitmaakt. Om die reden ook
beperken de gedragsregels die door on-
derlinge samenspraak binnen het kader
van de Maatschappij zijn ontwikkeld en
zonodig worden aangepast en aange-
vuld, zich niet tot die dierenartsen die
in het veld daadwerkelijk de praktische
diergeneeskunde beoefenen, maar zijn
zij eveneens van belang voor alle ande-
ren, of het nu ambtenaren, wetenschap-
pelijke onderzoekers, docenten of die-
renartsen in organisatorische of com-
merciële functies betreft.
Een gegeven, dat meermalen als een
groot onderscheid tussen de beide groe-
peringen wordt gezien, is het feit, dat de
praktizerende dierenartsen hun beroep
uitoefenen als vrij beroep, zodat het er
de schijn van heeft, alsof de praktize-
rende dierenartsen volstrekt naar eigen
inzicht en goeddunken kunnen handelen
en alsof de andere groepering slechts
kan handelen zoals zijn instelling of
organisatie dat wenst.
Noch het een, noch het ander is waar.
Wat in gezamenlijkheid is bijeenge-
bracht aan opvattingen en inzichten
geldt voor alle groeperingen in even
sterke mate en allen zijn gelijkelijk ge-
houden zich daaraan te conformeren.

Zowel omtrent de dienstbaarheid als
omtrent de betrouwbaarheid zou ik en-
kele opmerkingen willen maken: Een
aspect van de eerste karakteristiek, de
dienstbaarheid, waaraan de dierenarts
zich onder geen enkele voorwaarde mag
onttrekken, is de plicht van zijn beroep,

hetzij persoonlijlc, hetzij in afspraalc met
anderen, de ononderbrolcen dienstver-
lening waar te maken. De veranderin-
gen in de samenleving, die de laatste
decennia zijn opgetreden, hebben ook
het leefklimaat van de dierenarts niet
onberoerd gelaten. Daardoor is met
name de beschikbaarheid gedurende 24
uur per dag en 7 dagen per week in veel
gevallen veranderd tot het functioneren
in groepsverband, met taakverdeling en
dienstroosters. Geconstateerd moet wor-
den, dat daarmee de relatie tussen eige-
naar en dierenarts in een aantal geval-
len onpersoonlijker is geworden. Dit
heeft op zichzelf geen achteruitgang in
de kwaliteit van de diergeneeskundige
verzorging tot gevolg gehad, integen-
deel, het heeft tot een verbetering van
deze verzorging geleid en de kwaliteit
en de deskundigheid aanmerkelijk ver-
beterd.

Het voldoen aan het begrip dienstbaar-
heid in engere zin heeft daardoor wel
een andere klank gekregen. Door de
veranderingen in het sociale klimaat is
ook bij onze beroepsgroep meer behoefte
gekomen aan vrije tijd en ontspanning.
Deze wordt ons overigens gaarne ge-
gund, wij hebben dat tot ons genoegen
kunnen constateren, maar het houdt wel
in, dat aan het begrip ononderbroken
dienstverlening niets tekort mag worden
gedaan. Helaas moet ook worden ge-
constateerd, dat dit niet altijd zonder
strubbelingen verloopt.

De wijze waarop afwezigheid wegens
vakantie of bij weekend of anderszins
wordt geregeld, kan niet altijd dc toets
der kritiek doorstaan. Ook het prakti-
zeren naast het vervullen van een ande-
re functie, die aan uur en tijd gebonden
is, levert situaties op, die niet in over-
eenstemming zijn met het begrip dienst-
baarheid en ononderbroken dienstver-
lening.

Het Hoofdbestuur heeft zich dan ook
tezamen met de Ereraad genoodzaakt
gezien daarover in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde een publikatie te doen
verschijnen. Ik zou vanaf deze plaats
die publikatie met nadruk onder uw
aandacht willen brengen. Het op dit
punt voldoen aan onze Code, aan onze
gedragsregels, is één van de criteria
waaraan de kwaliteit van onze dienst-
verlening wordt gemeten en, naar ik
meen, met recht. Het voldoen aan deze
gedragsregels mag worden gezien als
één van de maatstaven waaraan ge-
meten kan worden hoe serieus wij het
met ons beroep nemen.
Naast deze opmerkingen omtrent de
dienstbaarheid, gericht aan de dieren-
artsen, heb ik er ook behoefte aan, over
hetzelfde onderwerp een opmerking te
maken, gericht aan het publiek. De ver-
wachtingen omtrent de dienstbaarheid
bij het publiek gaan in een aantal om-
standigheden wel ver. Zover, dat het
voldoen eraan in redelijkheid niet van
de dierenarts kan worden verwacht.

Het toenemen van het inzicht, dat aan
het welzijn van het dier nog veel kan
worden verbeterd, welk inzicht vaak ge-
paard gaat met medelijden met het dier
en een gevoelsmatige bezorgdheid, be-
hoeft niet in te houden, dat de dieren-
arts vanuit een precies gelijke innerlijke
opstelling functioneert. Juist vanuit de
eigen verantwoordelijkheid van de die-
renarts voor zijn doen en laten zal hij
noodgedwongen onder bepaalde om-
standigheden een „nee" moeten laten
horen of een behandelingswijze kiezen
of nalaten, anders dan de eigenaar zich
had voorgesteld of gewenst. Dienstbaar-
heid betekent ook niet onder alle om-
standigheden een onvoorwaardelijk, a la
minute, ter beschikking staan. Ook een
dierenarts is maar een mens en de be-
perking die dat inhoudt in plaats en tijd,
onder normale praktijkomstandigheden,
wordt nogal eens uit het oog verloren en
leidt tot kritiek en klachten waarvan de
dierenarts niet kan worden beticht.
Een ander aspect dat bij de dierenartsen
zo langzamerhand tot irritatie leidt, is
de vrij regelmatig gehoorde suggestie,
dat de dierenarts zijn activiteiten in het
kader van de dierenbescherming en het
welzijn van de dieren vanuit eenzelfde
positie, namelijk als dierenvriend, in zijn
vrije tijd en om niet of tegen een sterk
gereduceerd honorarium zou moeten
verrichten. (Ik denk hier met name aan

het verlenen van hulp onder acute om-
standigheden, zoals verkeersongevallen,
dierenmishandeling, alsmede aan het
uitvoeren van castraties en sterilisatie).
Ik veronderstel, dat hier een ernstige
denkfout wordt gemaakt en twee be-
grippen worden vermengd, nl. dieren-
liefde en liefdadigheid. Dierenliefde be-
zitten de dierenartsen allemaal. Inge-
bakken, zou ik bijna zeggen.
Het is zelfs zó, dat het één van de fun-
damenten is van hun beroepskeuze.
Doordat het een „beroep" is geworden
(en niemand zal toch willen beweren dat
het geen noodzakelijk beroep is in onze
samenleving), moet ook dit beroep die-
nen om door middel van passende hono-
raria in het onderhoud van de dieren-
arts en dat van zijn gezin te voorzien.
Het is niet terecht, voor een deel van
zijn beroepsmatige inzet een beroep te
doen op de liefdadigheid van de dieren-
arts.

Ook voor deze inzet zal een passend
honorarium moeten worden betaald. De
betreffende verrichtingen maken voor
vele dierenartsen een aanmerkelijk deel
van hun inkomen uit en dat deel zal in
de toekomst naar alle waarschijnlijkheid
nog toenemen. Deze dierenartsen kunnen
zich een dergelijke opstelling dus een-
voudig niet permitteren en het mag
daarom in redelijkheid niet van hen
worden gevraagd. Zeker niet waar kan
worden gesteld, dat men met hetzelfde
gemak waarmee dit van de dierenarts
wordt verlangd, niet bereid is voor an-
dere zaken naar rato meer te betalen. Ik
ben hier speciaal op ingegaan omdat ook
vooraanstaande personen, van wie meer
begrip en beter inzicht in deze materie
mocht worden verwacht, opvattingen in
deze zin hebben verkondigd.

De tweede karakteristiek die de Maat-
schappij voor Diergeneeskunde hoog in
het vaandel heeft geschreven is de be-
trouwbaarheid. Ook hierover is in de
loop der jaren een aantal gedragsregels
ontwikkeld dat eveneens in de Code
staat opgetekend. Vooral wat de be-
trouwbaarheid betreft heeft ons beroep
een lange evolutie doorgemaakt en zijn
de nodige stormen over ons heengegaan.

Dat is ook niet te verwonderen en als
wij ons realiseren, dat wij diergenees-
kunde uitoefenen en toepassen op die-
ren, dat wil dus zeggen op padënten die
zelf geen actieve inbreng hebben in de
besluitvorming, en dat wij ons werk ver-
richten op verzoek van en steeds meer
in opdracht van de bezitters van dieren.
Hierbij moet worden bedacht, dat bij het
bezitten, voorzover het landbouwhuis-
dieren betreft, de nadruk steeds meer is
komen te liggen op het economische
aspect van de dierhouderij en dat voor-
zover het bezitters van gezelschaps-
dieren betreft geconstateerd moet wor-
den, dat aanpassingen aan het leef-
milieu vrijwel uitsluitend van het dier
hebben moeten komen.

De Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde heeft
zich zoals ik in het begin reeds zei met
deze materie de laatste jaren meer dan
daarvoor beziggehouden en door middel
van symposia en publikaties getracht
een bijdrage te leveren aan het verant-
woord handelen van de dierenarts en
aan de inbreng van de dierenarts in de
discussies over deze aangelegenheid,
zowel veterinair-wetenschappelijk als so-
ciaal-maatschappelijk. Dit heeft geleid
tot een redelijke uniformiteit in denken
en inzicht. Maar juist in deze materie,
waarbij sprake is van een vermenging
van diergeneeskunde in engere zin met
diergeneeskundige verrichtingen en toe-
passingen met een minder duidelijk
diergeneeskundig doel, wordt het steeds
duidelijker, dat wij niet meer kunnen
volstaan met een eigen diergeneeskundi-
ge communis opinio, maar dat wij ons
enerzijds intern zullen moeten beraden
op de zin en de toelaatbaarheid van wat
ons gevraagd wordt en daar steeds mee
bezig zullen moeten blijven en dat wij
anderzijds door in overleg te gaan met
groeperingen en organisaties die vanuit
hun invalshoek met het houden en het
welzijn van dieren zijn betrokken ge-
zamenlijk tot overeenstemming geraken
over wat aan diergeneeskundig hande-
len toelaatbaar is of wat daaraan zou
moeten worden verbeterd of wat daar-
van moet worden weggelaten.

Wij moeten ons realiseren, dat de dis-
cussies zich veelal toespitsen op concrete
gevallen of situaties, waarbij te weinig
wordt gedacht en geredeneerd vanuit de
fundamentele waarden en normen die
bepalend zouden moeten zijn voor ons
uiteindelijk standpunt. Dit heeft tot ge-
volg, dat zowel binnen als buiten de
diergeneeskunde verschil van opvatting
bestaat en ook zal blijven bestaan over
deze ingrepen. Dit verschil van opvat-
ting zal zowel betrekking hebben op de
handelingen in het algemeen, als op het
feitelijk handelen in concrete gevallen.
Niemand heeft het recht of de plicht zijn
eigen opvatting of standpunt de ander
op te leggen en afwijkend gedrag of af-
wijkende opvatting van de ander te
„verketteren". Dit geldt naar mijn
mening zowel binnen als buiten ons be-
roep.

Het zal duidelijk zijn, dat de Maat-
schappij als beroepsorganisatie een to-
taal andere benaderingswijze van deze
problematiek heeft dan actiegroepen die
zich ad hoe inzetten voor een bepaalde
situatie. Het is opzichzelf niet zo moei-
lijk, van de gegroeide omstandigheden
zoals ik hiervoor al heb aangeduid, deze
of gene misstand te signaleren en ver-
andering in deze situatie te bepleiten, zo
niet te eisen, zonder rekening te houden
met de omstandigheden die tot de situa-
tie hebben geleid of door omstandig-
heden die een herstel in de weg staan
als bijkomstigheden terzijde te schuiven.
Wij moeten erkennen, dat in veel ge-
vallen, zeker in deze technocratische
tijd, de actie als een gangbaar hulp-
middel is ingeburgerd om wensen naar
voren te brengen. Het gevaar bestaat
dat door de veelheid van acties, die
tegenwoordig worden gevoerd de
samenleving daardoor een zekere on-
verschilligheid zal gaan vertonen en het
niet meer opbrengt elke actie afzonder-
lijk op zijn waarde te toetsen.
Het karakter van de Maatschappij en
andere gelijksoortige verenigingen of
instellingen vertoont een veel stabieler
beeld van opbouw en aanpak en kan
door de continuïteit van de werkzaam-
heden en activiteiten op de lange duur
een grotere invloed uitoefenen op de
samenleving. Een intensieve samen-
werking met andere organen en instel-
lingen op dit gebied zal het effect be-
langrijk kunnen vergroten, temeer waar
deze bezinning ten diepste niet zozeer
berust op een verplichting ten opzichte
van het dier, maar veel meer op een
verplichting ten opzichte van de mens
en de samenleving zelf. Wij zijn geza-
menlijk verantwoordelijk, wij zullen dan
ook gezamenlijk moeten overleggen en
zonodig gezamenlijk moeten handelen.

Een waarschuwing is hier wel op zijn
plaats. Er zal voor gewaakt moeten
worden dat, hoe goed ook bedoeld,
suggestieve en gevoelsmatige opvattin-
gen niet de overhand krijgen ten op-
zichte van concreet meetbare en ver-
klaarbare effecten en resultaten bij onze
omgang met dieren. De grote variatie
in opvattingen die over deze materie
bestaat op grond van onderling sterk
verschillende argumenten, waarbij voor-
al de prioriteit van de respectievelijke
argumenten sterk verschilt, geeft aan-
leiding tot de vele meningsverschillen
en verschillen in standpunten. Bij het
bepalen van het standpunt van de dier-
geneeskunde in gevallen waar dat mo-
gelijk is, zullen alle aspecten, zowel
veterinaire als niet-veterinaire in ogen-
schouw moeten worden genomen en zo
goed mogelijk tegen elkaar moeten wor-
den afgewogen.

Het Hoofdbestuur is er zich terdege van
bewust, dat alle aspecten niet in vol-
strekte harmonie met elkaar kunnen
worden gebracht en dat daarbij het in
het geding brengen van materiële be-
langen onvermijdelijk is. Dit alleen al
vanwege het enkele feit, dat bijvoorbeeld
een mutilatie een waarde-oordeel is van
nu, door mensen van nu, in een samen-
leving die in beweging is en waarin waar-
de-oordelen en omstandigheden voortdu-
rend aan verandering onderhevig zijn.
In dit licht bezien is het afwijzend
standpunt van de Maatschappij over het

couperen van staarten bij runderen te
zien als een neerslag van het denken van
nu in een situatie waarin deze opvatting
omtrent het houden van runderen
zonder onoverkomelijke bezwaren van
welke belanghebbende groepering dan
ook kon worden geïntegreerd. De cor-
rectie van de tongpunt is van wezenlijk
andere orde. Dit is een ingreep die
wordt toegepast op individuele dieren
als oplossing in ultimo ratio, waarbij
het alternatief is het dier te laten slach-
ten.

Een wel gesuggereerde andere oplos-
sing als het afzonderen van het dier van
de koppel wordt terecht door de vee-
houder als onuitvoerbaar afgewezen.
Ook andere oplossingen, zoals het aan-
brengen van een neusring of prikband
of het beperken van de bewegingsvrij-
heid van het dier zijn niet afdoende,
maar leveren bovendien voor het dier
eveneens kwellende omstandigheden op.

Elke dierenarts heeft tegen elke tot nu
toe bekende oplossing grote bedenkin-
gen. Het is derhalve zaak, dat onder-
zoek opheldering brengt in de oorzaak
van het fenomeen zodat door het weg-
nemen van deze oorzaak alle ingrepen
tot het verleden kunnen gaan behoren.
Het zou te ver voeren hier dieper op de
betekenis en de al dan niet toelaatbaar-
heid van een aantal ingrepen bij dieren
in te gaan. Wél blijkt, dat belanghebben-
den en betrokkenen zich gezamenlijk op
deze aangelegenheden zullen moeten be-
zinnen.

Op voorhand staat hierbij vast, dat de
diergeneeskundige mogelijkheden niet
bepalend zullen zijn voor de uiteinde-
lijke gezamenlijke inzichten. Tenslotte
zullen de verkregen inzichten moeten
worden geformuleerd, zodat komt vast
te staan aan welke normen een ieder
zich gebonden weet.

Hier speelt de overheid een belangrijke
rol. Niet dat de overheid uit zichzelf de
spelregels zou moeten bedenken en in
wetten vastleggen, maar wel dat de
overheid er zorg voor draagt, dat wat
door representatieve organen en in-
stellingen als noodzakelijke of voor een
ordentelijk verkeer gewenste afspraken
en maatregelen nodig geacht wordt, ook
daadwerkelijk in wetten en bepalingen
wordt vastgelegd. Met name is dit nodig
omdat aan het naleven van de gemaakte
afspraken grote economische of gevoels-
matige consequenties verbonden kunnen
zijn en het voor alle betrokkenen indivi-
dueel grote moeite kan kosten zich
daaraan te onderwerpen. Het is zonder
meer onwerkelijk te verwachten dat alle
betrokkenen zich bij hun eigen proble-
matiek de gezamenlijk verkregen inzich-
ten zullen herinneren en daarnaar zullen
willen handelen. Dit is geen gebrek aan
vertrouwen, maar het erkennen van de
tekortkomingen van de mens, de dieren-
arts incluis. Ik ga hier wat uitvoeriger
op in, omdat wij moeten constateren, dat
de wetgeving die ik in dit verband be-
doel, met een voor ons onbegrijpelijke
en ook eigenlijk onaanvaardbare traag-
heid tot stand komt.

Dit raakt ons temeer, omdat wij menen,
dat een betrouwbare diergeneeskunde
onder de huidige tijdsomstandigheden
niet meer overeind te houden is zonder
voldoende wettelijke fundamenten.

Bijna jaarlijks wordt in de Jaarrede wel
iets over de wetgeving gezegd en het
lijkt wel alsof wij van al die wetten
beter moeten worden in materiële zin.
Niets is minder waar, maar wanneer er
één beroep is dat onder de druk van de
omstandigheden kan afglijden tot onbe-
trouwbaarheid, is het wel het onze. Bij
een andere gelegenheid heb ik het wel
eens zó geformuleerd: een goede wet-
geving maakt van ons geen betere die-
renarts, maar het ontbreken van een
goede wetgeving leidt er toe, zowel door
invloeden binnen eigen kring, als door
krachten en pressie van buitenaf, dat
alle betrokkenen de weg gaan kiezen
van de minste weerstand, met alle kwa-
lijke gevolgen van dien. Van onze hoog-
geroemde betrouwbaarheid zal op die
manier niet veel overblijven.

Dat ontslaat ons intussen niet van de
plicht zo goed en zoveel als wij kunnen
de betrouwbaarheid hoog te houden
door het naleven van de Code en door
het bij voortduring ons realiseren van
onze eigen verantwoordelijkheid. In dit
licht vormen ook de bindende besluiten
een ruggesteun voor de dierenarts als
deel van zijn totale werkklimaat van
waaruit hij zijn taak op verantwoorde
wijze kan vervullen. Wetgeving, Code
en bindende besluiten vormen één sa-
menstel, dat onlosmakelijk met elkaar is
verbonden. Ik acht het een achterhaalde
gedachte dat al deze afspraken als we
ze zo mogen noemen, moeten worden
gezien als evenzovele belemmeringen
voor ons dagelijks werk; wij zullen ze
moeten zien als een voor allen gelijke,
fundamentele basis van waaruit ieder
voor zich zijn werk kan doen en moet
doen en een ieder erop moet en mag
kunnen vertrouwen, dat ook de ander
op dezelfde manier zal functioneren.

Een gegeven, dat in de nabije toekomst
een ingrijpende en tegelijkertijd een on-
gunstige invloed zou kunnen hebben is
de verontrustende toename van het aan-
tal dierenartsen. Uitgaande van het
recht op vrije vestiging, moet worden
aangenomen, dat waar het aantal gesa-
larieerde functies slechts een geringe
uitbreiding zal ondergaan (waarvoor
overigens, gezien de gang van zaken tot
nu toe, bij jong afgestudeerden maar
een zeer matige interesse bestaat), het
aantal praktizerende dierenartsen on-
evenredig snel zal stijgen.
Het tot beroepsuitoefening komen zal in
een toenemend aantal gevallen niet kun-
nen geschieden door overname van een
praktijk of associatie maar veelal zal
als laatste mogelijkheid de weg van de
vrije vestiging worden gekozen. Wan-
neer deze vestigingen zich zó zullen ont-
wikkelen, dat maar nauwelijks van een
„living" sprake is en waar bovendien de
reeds gevestigde collegae dit als een
aantasting van hun bestaan niet alleen
kwalificeren, maar ook feitelijk onder-
vinden, zal een zware claim worden ge-
legd op de betrouwbaarheid.
Wanneer zich dat nu ook nog afspeelt
in een periode waarin aan het handelen
van de dierenartsen en de wensen en
verlangens van de dierbezitters uit mo-
tieven van algemeen belang en het wel-
zijn van dieren beperkingen worden ge-
steld, (ik denk hier bijv. aan eisen van
volksgezondheid i.v.m. geneesmiddelen-
voorziening, aan meer reglementering
inzake castratie en sterilisatie en andere
minder gewenst geachte ingrepen en
toepassingen), is er weinig fantasie voor
nodig zich situaties voor te stellen dat
het wat de dierenarts betreft minder
nauw met de betrouwbaarheid zal wor-
den genomen en dat wat de dierbezitter
betreft volop verleiding ontstaat die
verrichtingen en toepassingen te vragen
die hem goeddunken.
Het is mijns inziens een illusie, dat dit
door controle kan worden voorkomen.

De enige oplossing zal zijn, dat aan de
dierenartsen gezamenlijk door de over-
heid ruggesteun zal worden gegeven,
zodat zijn hun werkzaamheden naar be-
horen kunnen verrichten en daarover de
volle verantwoordelijkheid kunnen aan-
vaarden, die zij gewild of ongewild nu
eenmaal geacht worden te dragen. Wij
willen die verantwoordelijkheid wel
dragen en wij kunnen die ook wel dra-
gen, maar dan op een ordentelijke ma-
nier. Of dit alles naast een goede uit-
oefeningswet en andere wetten, zoals
tuchtwet, diergeneesmiddelenwet en
dierenwet, ook nog ooit zal moeten uit-
lopen op inmenging van overheidswege
in het vestigingsrecht, kan ik op dit
moment niet overzien en ik wil me daar-
over ook niet uitspreken.

Wèl ben ik van mening, dat zeer serieus
de mogelijkheid zal moeten worden on-
derzocht tot het instellen van collectieve

regelingen voor alle dierenartsen zoals
met name een Orde van Dierenartsen.
Dit zou wel eens een zaak van hoge
prioriteit kunnen zijn. Het is om die
reden, dat het Hoofdbestuur zeer bin-
nenkort een nota aan alle leden zal doen
toekomen, waarin deze problematiek
wordt behandeld, zodat daarover in de
volgende Jaarvergadering een stand-
punt kan worden bepaald.
Het is niet overdreven te constateren,
dat de inzichten en opvattingen over de
relatie mens-dier bezig zijn diep ingrij-
pende wijzigingen te ondergaan. De
diergeneeskunde is daarbij ten nauwste
betrokken, dat wil zeggen: alle dieren-
artsen zijn daarbij ten nauwste betrok-
ken, als persoon en als Maatschappij
voor Diergeneeskunde. Een Maatschap-
pij die door haar omvang en structuur
nog steeds de gelegenheid biedt en in
staat is er een ieder die dat wil gelijke-
lijk bij te betrekken.

Laten we niet alleen de moeite nemen,
maar veel liever het élan opbrengen
door onderlinge discussie en opbouwen-
de kritiek tot heil van mens en dier dat-
gene te bereiken en aan de samenleving
aan te bieden wat op grond van onze
deskundigheid en dienstbaarheid van
ons wordt verwacht.

De bijeenkomst zal \'s middags worden ge-
houden (aanvang 14.00 uur) in vergaderzaal 14.50
T van het Rijksinstituut voor de Volksgezond-
heid, Antonie van Leeuwenhoeklaan 9, Bilt- 15.20
hoven. 15.40

14.00 M. J. van Zwieten: Immunolo-
gische aspecten van interstitiële nefri-
tis in enkele diermodellen;

Vanmorgen vraag ik graag enkele ogen-
blikken uw aandacht voor de lezers en
schrijvers van ons tijdschrift. Ik zou iets
willen vertellen over hun aardigheden en
eigenaardigheden, zoals wij deze in de
loop van enkele jaren leerden kennen.
De schrijver produceert zijn artikelen,
de lezer beoordeelt deze als min of meer
informatief of interessant en geeft zo-
doende tenslotte een oordeel over het
tijdschrift als geheel. Er is dan ook wel
gezegd dat het tijdschrift, dat het meest
tegemoet komt aan de wensen van de le-
zer, als het beste moet worden gezien. Op
weg naar dit ideale tijdschrift nu, ont-
moet de Redaktie een moeilijkheid. De
lezer uit zich namelijk gewoonlijk niet
tegenover de Redaktie over de techni-
sche, noch over de inhoudelijke kwali-
teiten van het tijdschrift.
Er is de laatste jaren nogal wat geëxpe-
rimenteerd met de opmaak van ons blad,
bovendien werden enkele nieuwe rubrie-
ken ingevoerd, waardoor bepaalde aspec-
ten wat meer aan de orde kwamen dan
vroeger. Nu heeft geen van ons ooit ver-
wacht, dat wij op een goede dag in de
Julianalaan te Utrecht nog eens een op-
loop van collega\'s zouden meemaken,
waarbij met ballonnetjes werd gezwaaid
met de spreuk: „o, wat zijn we heden
blij", als uiting van grote vreugde over
de koers die met het tijdschrift was uit-
gezet. Ook is nooit de mogelijkheid on-
der ogen gezien, dat betogingen zouden
worden georganiseerd om te protesteren
tegen de gang van zaken met ons tijd-
schrift. Maar we hebben wel altijd ge-
hoopt op een reactie — een mening —
over deze of gene verandering, zodat
daaruit lering kon worden getrokken
voor heden en toekomst van ons blad.
Dat is bij mijn weten de laatste vier ja-
ren niet gebeurd. Ook een enquête over
de leesgewoonten van onze cliëntele en
een schriftelijk verzoek om wensen over
behandeling van bepaalde onderwerpen
aan de verschillende groepen in de Maat-
schappij bracht bitter weinig op. Het is
mij gebleken, dat men nog de meeste in-
formatie krijgt door een collega, die men
toevallig ontmoet, schijnbaar achteloos
te vragen: „wat zeg je van ons tijd-
schrift"; maar je moet wel onthouden
aan wie je die vraag stelt. Want als de-
zelfde persoon hierover voor een tweede
of derde keer wordt benaderd, komt al
gauw de waardevolle inlichting: „Dat
heb je me al eens eerder gevraagd".

Een les die ik bij deze persoonlijke en-
quêtes ook heb geleerd is: „graaf niet
te diep naar de innerlijke roerselen van
de lezer". Bedenkend namelijk dat een
glimlach de lezer van ons tijdschrift af
en toe niet zou misstaan, hebben wij nu
en dan een grappig tekeningetje laten
publiceren, dat iets met dieren te maken
had. Maar op mijn vraag: „hoe vind je
die tekeningetjes", ben ik tot nu toe niet
anders tegengekomen dan: „ik begrijp
niet wat je bedoelt". Ik heb begrepen
dat het met lezers van andere tijdschrif-
ten — waartoe ook ik behoor — niet an-
ders is gesteld. Maar als lid van de Re-
daktie van ons tijdschrift vind ik het
jammer en een beetje gevaarlijk ook, dat

1 Dr. Dr. h.c. J. I. Terpstra; voorzitter Redaktie Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Staten-
singel 187a, Rotterdam.

de initiatieven tot verbetering vrijwel al-
leen van de Redaktie uit moeten gaan.
Toch meen ik, dat wij niet ontevreden
mogen zijn, wat de verspreiding van ons
blad betreft. Volgens mijn informatie
ontvangt ± 90% van de collegae in Ne-
derland het tijdschrift. Als men verder
bedenkt, dat er onder de overige 10%
verschillende zijn, die in de loop van de
jaren een ander beroep hebben gekozen
en dat in huwelijken waarvan beide
partners dierenarts zijn, er vaak slechts
één lid is van onze Maatschappij, dan
is het aantal niet-Iezers van ons tijd-
schrift betrekkelijk klein.
Toch zit er in deze restgroep een ele-
ment dat onze aandacht in hoge mate
verdient. Wij hebben namelijk moeten
concluderen, dat meer dan 30% van d?
collegae van onze Faculteit ons tijd-
schrift niet ontvangt en dat er vakgroe-
pen zijn waarbij men dit nauwelijks aan-
treft. Ik meen ook de redenen hiervan te
kennen, maar deze hebben mij over het
algemeen niet kunnen inponeren. Eén is
er echter die mij blijft bezighouden. In
ons blad zou te weinig te lezen zijn over
het vakgebied, waarop men werkzaam is.
Natuurlijk kan de bacterioloog, viroloog,
patholoog enz. het niet stellen zonder
zijn vakliteratuur. Maar kan dit ooit een
reden zijn het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde niet te lezen?

Toen wij nog niet beschikten over een
vaccin tegen Mond en Klauwzeer, hoor-
de ik tijdens een uitbraak van deze ziek-
te een wanhopige boer tegen de prakti-
cus zeggen: ,,de heren weten tegenwoor-
dig zo ontzaglijk veel, maar ik ben bang
dat ze aan de bestrijding van Mond en
Klauwzeer voorbijgestudeerd zijn". Het
komt me voor, dat er ook nu nog sprake
kan zijn van heren, die veel weten en
toch aan enkele belangrijke elementen
uit onze samenleving voorbijgestudeerd
zijn — of anders gezegd — iets verge-
ten zijn. De eerste zinnen van het voor-
woord uit: „Van Gildestein tot uithof",
het boek dat 150 jaar diergeneeskundig
onderwijs in Nederland behandelt, lui-
den : „Als er wetenschappen zijn, die niet
lang naar hun legitimatiebewijs tegen-
over de buitenwacht behoeven te zoeken,
de diergeneeskunde valt er stellig onder.
Uit de praktijk geboren, op de praktijk
gericht, is haar ontwikkeling niet los te
denken van de economische en affectieve
rol, die het dier in de menselijke samen-
leving speelt ergo niet los te denken van
die menselijke samenleving zelf". In dit
boek, wordt verder veel aangehaald uit
de annalen van ons tijdschrift; en met
recht, want deze zijn daarvoor als het
rijke land vlak bij de hand.
De veranderde wereld in wetenschappe-
lijk en maatschappelijk opzicht, waaraan
in ons tijdschrift altijd ruim aandacht
is besteed, roepen immers belangrijke ve-
terinaire vragen op over leven, ziekte en
gezondheid. Zou deze lectuur nu niet
meer geschikt zijn voor hen die geroepen
zijn onze toekomstige collegae rijp te ma-
ken voor deze maatschappij?
„Ik kan niet veel begrip opbrengen voor
hen, die hun leven te bijzonder vinden
voor de gewone normen, waarmee wij
het allemaal moeten doen", schrijft de
psycholoog Olson.

In onze gemeenschap hebben wij alle-
maal heel veel met elkaar te maken, als
wij in deze maatschappij optimaal zul-
len functioneren. Hoe zou dit kunnen
zonder een gemeenschappelijk medium?
Van harte hoop ik, dat de woorden van
één van de prominenten van de Harvard
University straks niet op ons van toepas-
sing zullen zijn, als hij schrijft: „Ameri-
kaan.se universiteiten zijn afgedwaald
van algemeen opvoedkundige eisen, zo-
dat studenten specialisten zijn geworden
zonder een grootste gemene deler, met
het gevolg, dat ze tot een toren van Ba-
bel zijn geworden, waarin de mogelijk-
heid is verloren tot een gemeenschappe-
lijk gesprek en gedeelde waarden".
Hiermee zou ik de opmerking over de
lezer en de problematiek van de niet-
lezers van ons tijdschrift willen beslui-
ten om nog iets te zegen over onze schrij-
vers.

Ik meen dat veel van wat wij tot uit-
drukking proberen te brengen door
woord, geschrift of anderszins vaak min-
der goed tot zijn recht komt dan wij be-
doelen.

hun waarnemingen en gedachten daar-
over als het ware van binnen uit op te
schrijven. Zodoende wordt het echt iets
van hen zelf en als zodanig gekoesterd.
Maar de vraag is of dit de lezer voor wie
hij schrijft wel voldoende aanspreekt.
Als de Redaktie meent, dat dit niet het
geval is, probeert deze daar wat aan te
doen.

In dit verband zou ik enkele van de
meest voorkomende oorzaken willen noe-
men die de lust tot lezen van een weten-
schappelijk artikel over het algemeen niet
bevorderen.

1. Het gebruik van de woorden, ik, wij,
mijn of onze zijn vrijwel altijd overbodig.
De naam van de schrijver is na het noe-
men van de titel van het artikel al aan-
gegeven. Er hoeft dus niet nogmaals aan
zijn bestaan te worden herinnerd.

2. Sommige artikelen zijn onnodig lang.
De oorzaak ligt vaak in het feit, dat de
schrijver uitvoerig stilstaat bij verschil-
lende manieren van onderzoek, die hij
toepaste en die niet tot resultaat leidden,
om tenslotte met de juiste benadering
voor de dag te komen. De lezer heeft
echter totaal geen behoefte om met de
pijn en moeite van de schrijver gecon-
fronteerd te worden. Hij wil alleen de
oplossing van het gestelde probleem ken-
nen en het is dus beter hem deze zonder
omwegen duidelijk te maken.

3. In een artikel kan men aan het eind
van een zin vaak een cijfer aantreffen,
dat tussen haakjes is geplaatst. Dit ver-
wijst naar een publikatie onder dat ge-
tal aan het eind van het artikel. Soms
komen er zoveel cijfers in de tekst voor,
dat bladzijden met namen van titels en
schrijvers van gerefereerde artikelen, de
eigenlijke publikatie als het ware achter-
volgen.

Ik wil er hier alleen dit van zeggen: Re-
ferenties naar literatuur kunnen vaak
niet worden gemist. Maar een teveel
maakt het artilcel als regel weer onnodig
lang en wekt dan eerder verdenking dan
ontzag voor de waarde van de publika-
tie.

4. Erg lange zinnen in een artikel doen
het ook niet. Ik weet, dat ik daar nog
al eens aan heb gezondigd. Het eind van
mijn proefschrift probeerde ik te beslui-
ten met een zin die driekwart van een
bladzijde besloeg. Er stond mijns inziens
alles in over het behandelde onderwerp,
wat ik aan kennis, geloof, hoop en liefde
kon opbrengen. En wat ik daaraan zo
mooi vond, was wel dat ik hem zo mooi
vond. Maar de toenmalige Dr. M e i -
1 i n g, die mij in die tijd bij mijn werk
begeleidde, zei: „dit feest gaat niet door.
Ik heb zo\'n idee, dat ik begrijp wat je
bedoelt maar of anderen dat ook zullen
doen, betwijfel ik. Probeer voor alles een-
voudig te schrijven, dan heb je kans, dat
je boodschap overkomt".
Dat deed echt pijn in het begin. Maar
ik begreep al gauw, dat hij gelijk had en
tenslotte heb ik ook nog om mijn lucht-
kasteel kunnen lachen.

Een beetje humor is inderdaad een be-
langrijk wapen voor de schrijver om te-
leurstellingen te verwerken. Lachen om
jezelf; jezelf een keer heel hard uit-
lachen, werkt buitengewoon objective-
rend. Het is als een verfrissend bad dat
alle zelfgenoegzaamheid en waanvoor-
stellingen wegspoelt. Maar dat lukt niet
altijd direct en niet iedereen. Zeker niet
de perfectionist, die men af en toe tegen-
komt en die blijft zeuren over enkele
kleinigheden, ondanks het vele dat hem
geschonken werd. In zo\'n geval wordt
overeenstemming stroef bereikt. Een en-
kele keer moet een artikel worden afge-
keurd, omdat de opzet van het onder-
zoek niet deugde, of belangrijke waarne-
mingen foutief werden geïnterpreteerd.
Zoiets is bijzonder triest.

Na deze laatste opmerkingen zou u de
indruk kunnen krijgen, dat het redigeren
van ons tijdschrift één lange lijdensweg
is. Het tegendeel is waar. Over het alge-
meen is er een zeer goede samenwerking
en verstandhouding tussen schrijvers en
de Redaktie. Er bestaat bij ons ook dui-
delijk een gevoel van dankbaarheid voor
de vele waardevolle kopij, die wij elk
jaar weer mogen ontvangen. Dit is één
van de redenen van de toekenning van
de jaarprijs voor een ingediend artikel.
Vaak is de keus daarvan moeilijk. Dit
jaar echter niet. Hij viel op een onder-

De sclirijver deed dit volgens ons voor-
beeldig, omdat zijn wijze van benadering
een getuigenis inhield van dienstbaar-
heid aan de praktijk, waarbij het waken
over gezondheid en ziekte van het dier,
de bron van voortdurende inspiratie
vormde. Het betreft hier de publikatie
van collega G. H. H e r w e ij e r met
het onderwerp:

„Enige met locomotiestoornis gepaard
gaande aandoeningen bij schapen."
(Tijdschrift voor Diergeneeskunde, 101,
944 (1976)).

Jaarprijswinnaar Drs. C. H. Herweijer dankte de voorzitter van de
Redaktie met de volgende woorden:

Mijnheer de voorzitter, dames en heren.
Mij wordt weieens verweten, dat ik langdra-
dig ben, dus ik zal proberen het zo kort mo-
gelijk te doen.

Ik dank u voor de vriendelijke woorden. Of
het allemaal waar is, is natuurlijk nog de
vraag. Maar in elk geval, is het voor mij een
grote eer, deze prijs te ontvangen. Ik begreep
niet goed waarom toen u mij meedeelde, dat
deze plechtigheid zou gebeuren. Wie ben ik
die een oordeel kan vellen over een dergelijke
deskundige jury als de Redaktie van het Tijd-
schrift? In elk geval, ik voel me zeer geëerd,
dat u mij heeft toegevoegd aan de kleine groep
van uitverkorenen die u telken jare aanwijst
en waar u u bijzondere waardering over uit-
spreekt. Maar er is nog iets anders. De voor-
zitter van de Maatschappij heeft zojuist, o.a.
in zijn zeer uitvoerige rede, de deskundigheid
van de dierenarts op de diverse terreinen.

waar hij werkzaam in is, gememoreerd. Hij
heeft ook laten zien, wat er allemaal aan vast
zit, aan die diergeneeskunde, en ik geloof wel,
dat diergeneeskunde in Nederland zich be-
weegt op een vrij hoog niveavi. Maar ik ge-
loof ook, dat wat betreft de ziektekunde van
het schaap toch nog altijd een min of meer
achtergebleven gebied bestaat. En daarom
vind ik het zo bijzonder verheugend, dat u
deze keer de prijs van het Tijdschrift heeft
bestemd voor de ziekte van het schaap. De
schapenhouderij is in beweging. De voorzitter
van de Maatschappij heeft gezegd: „de hele
gemeenschap is in beweging", maar de scha-
penhouderij ook. De laatste tien jaar is het
aantal schapen in Nederland ongeveer ver-
dubbeld, zonder dat het aantal schapenhou-
ders is toegenomen, d..w.z. er is een enorme
schaalvergroting geweest en een geweldige toe-
name van het aantal dieren per bedrijf. Dat
houdt in, een groter gevaar voor ziekte en
een meer intensieve begeleiding, veterinaire
begeleiding, van de bedrijven. Dat betekent —
gesproken dus over deskundigheid die de
dierenarts moet hebben — dat ook op de des-
kundigheid van de dierenarts wat betreft scha-
penziekten in grotere mate dan in het verle-
den het geval is geweest een beroep zal wor-
den gedaan.

Daarom, mijnheer de voorzitter van de Re-
daktie, hoop ik ook, dat — en ik vertrouw
erop — het Tijdschrift voor Dier geneeskunde
zijn communicerende en informerende functie,
ook wat betreft de schapenziekte, in de toe-
komst zal blijven behouden en die hoop aan-
vaard ik gaarne deze mij toegekende prijs.

Een overzicht wordt gegeven over het voor-
komen van kanker met de nadruk op geogra-
fische verschillen. Enkele therorieën over het
ontstaan van kanker worden besproken. Ver-
volgens worden enkele nieuwe ontwikkelingen
op het gebied van de kankerbehandeling ge-
noemd. De voornaamste vooruitgang in de
behandelingsresultaten worden bereikt met
chemotherapie. De chemotherapie heeft een
grote vlucht genomen, waarbij vooral van de
combinatie van de verschillende chemothera-
peutica met bestraling en chirurgie in de
toekomst veel verwacht kan worden.

The epidemiology of cancer is reviewed with
particular emphasis on the geographic varia-
tions in the incidence of certain types of
cancer. Several new developments in the pre-
vention and treatment of cancer are discussed.
The main advance in the results of treatment
is due to chemotherapy, preferably in con-
junction with radiotherapy and surgery.
Much is expected of this procedure for the
future.

Kanker is een verzamelnaam voor een
aantal ziekten, die met elkaar gemeen
hebben, dat ze gekenmerkt zijn door een
ontregelde groei van cellen. Het is dus
een heterogene groep van ziekten, die
een grote variatie toont in haar ver-
schijningsvormen en haar klinisch be-
loop.

In West-Europa zijn er jaarlijks onge-
veer 300 nieuwe gevallen van kanker
per 100.000 inwoners, hetgeen voor
Nederland betekent dat er iets minder
dan 40.000 nieuwe gevallen per jaar
verwacht kunnen worden. Door het ont-

breken van een kankerregistratie is het
werkelijke getal niet bekend. Uit de
sterftestatistieken van het C.B.S. weten
we dat jaarlijks ongeveer 26.000 mensen
aan één of andere vorm van kanker
sterven.

In tabel 1 worden de voornaamste vor-
men van kanker en hun frequentie bij
de man en de vrouw weergegeven voor
een representatieve bevolking in West-
Europa. Hieruit valt op te maken dat
bronchuscarcinoom bij de man de kwan-
titatief belangrijkste vorm is en voor de
vrouw het mammacarcinoom. Wanneer

1 Voordracht, op 30 september 1977 gehouden, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1977,
tevens 124e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde te Hoogeveen. (Congresthema: „Oncologie bij mens en dier").

2 Prof. Dr. F. J. Cleton; directeur Nederlands Kankerinstituut, Antonie van Leeuwenhoek
Ziekenhuis, Amsterdam.

we dergelijke getallen bekijken voor
Japan (tabel 2), dan valt op dat bron-
chuscarcinoom minder voorkomt, maar
we zien een opvallend grote frequentie
van maagcarcinoom. Mammacarcinoom
komt in Japan minder frequent voor
dan in ons land, terwijl de leeftijdsver-
deling van de patiënten geheel anders
is.

Dergelijke geografische verschillen in
het voorkomen van kanker, lenen zich
goed voor het epidemiologisch onder-
zoek naar oorzaken van kanker. Dit is
de reden dat het „International Agency
lor Research on Cancer" (lARC) te
Lyon, het geografisch epidemiologisch
onderzoek als voornaamste onderzoeks-
gebied heeft gekozen.
Uit experimenteel kankeronderzoek is
gebleken dat kanker door een aantal
factoren wordt veroorzaakt. Deze zijn te
onderscheiden in twee groepen; endo-
géne factoren, zoals erfelijkheid, hormo-
nale constitutie en exogene factoren,
zoals carcinogene stoffen, physische in-
vloeden (licht, röntgenstralen) en moge-
lijk virus.

In het dierexperiment is het vaak goed
mogelijk deze factoren afzonderlijk te
bestuderen. Zo kunnen ingeteelde stam-
men van knaagdieren gekweekt worden,
waarin alle dieren een bepaalde tumor
krijgen. Hormonale invloeden kunnen
door het wegnemen van endocriene
organen, orgaantransplantatie en het
toedienen van hormonen worden onder-
zocht. Hetzelfde geldt voor systematisch
onderzoek van chemische carcinogenen
en van tumorvirus.

In de humane pathologie zijn we groten-
deels op beschrijvend epidemiologisch
onderzoek aangewezen, wanneer we de
oorzaken van kanker willen bestuderen.
Ondanks de beperkingen van het onder-
zoek bij de mens, kunnen toch een aantal
endogene en exogene factoren herkend
worden. Het is duidelijk dat een aantal
vormen van kanker dominant erfelijk
zijn, zoals het retinoblastoma en de fami-
liaire polyposis van het colon, die vrij-
wel altijd op het 60e jaar in een adeno-
carcinoom is ontaard.
Het risico om kanker te krijgen van een
nakomeling van een patiënt met retino-
blastoom is ongeveer 100.000 maal zo
groot als van iemand die niet erfelijk
belast is; voor het coloncarcinoom risico
in een polyposis coli familie is het risico
1000 maal zo groot. Behalve deze duide-
lijke voorbeelden van dominant erfelijke
vormen van kanker, zijn er aanwijzingen
dat bij vele vormen van kanker erfelijk-
heid een factor is.

Zo is de kans voor een le graads fami-
lielid van een borstkanker- of leukemie-
patiënt om dezelfde maligne ziekte te
krijgen 2-3 maal zo groot als voor
iemand uit de gemiddelde populatie
(fig. 1).

Behalve deze erfelijke aanleg is er veel
bewijs voor de carcinogene effecten uit
het milieu. De eerste observatie was die
van sir P e r c i v a 1 P o 11, die scrotum-
carcinoom waarnam bij Londense
schoosteenvegertjes, waarschijnlijk ver-
oorzaakt door teer. Later zijn een groot
aantal chemische carcinogenen herkend
zoals bijvoorbeeld aniline-kleurstof en
blaascarcinoom en fysische carcinogene
factoren, zoals röntgenstraling en ultra-
violet licht. Vrij algemeen wordt aange-
nomen dat meer dan de helft van het
aantal kankergevallen grotendeels door
uitwendige factoren zijn bepaald.
In de laatste jaren is gebleken dat de
meeste carcinogenen ook een mutagene
werking hebben en dat tumoren meestal
ontstaan uit proliferatie van één maligne
getransformeerde cel (monoclonale woe-
kering van lymfoblasten, enzym-mozaik
merkers, zoals G6PD). K n u d s o n heeft

op grond van de erfelijke factoren en de
mutatie door carcinogenen een theorie
gebaseerd, waarin hij stelt dat mutaties
in kiemcellen verantwoordelijk zijn voor
erfelijke vormen van kanker en mutaties
in somatische cellen voor door het
milieu bepaalde kanker. Op grond van
de geringe kans op maligne transfor-
matie van een cel bij een erfelijke predis-
positie (1 op miljarden cellen) neemt hij
aan dat er meestal naast de mutatie van
de kiemcel later een tweede mutatie
door uitwendige factoren nodig is voor
de maligne transformatie. Inderdaad
hebben carcinogene stoffen vrijwel altijd
een sterk mutageen effect. De moderne
screening op carcinogenen berust op een
test voor mutatie in bacteriekweek. De
theorie van K n u d s o n zou een aantal
klinische waarnemingen kunnen verkla-
ren zoals het bestaan van bepaalde
families waarin veel kanker vóórkomt
en de hoge frequentie van kanker bij
aangeboren afwijkingen, die gepaard
gaan met chromosoombreuken, zoals het
syndroom van Fanconi (aplastische ane-
mie, nierafwijkingen) en het syndroom
van Bloom. Zo zouden erfelijke gepre-
disponeerde mensen die sigaretten roken
een sterk verhoogde kans op longkanker
kunnen hebben.

De toename van kanker in ons land is
voornamelijk veroorzaakt door de stij-
gende frequentie van longkanker bij
mannen. Er zijn voldoende aanwijzingen
dat dit verband houdt met het roken van
sigaretten.

In de figuur 2 is de beangstigende toe-
name van longkanker bij de man weer-
gegeven. In de frequentie van andere
vormen van kanker, is minder verande-
ring waargenomen; pancreas- en testis-
tumoren tonen een geringe stijging en
maagkanker enige daling.
In het voorgaande stipte ik al de geo-
grafische verschillen in kankerfrequen-
tie aan. Systematische kankerregistratie
bij migrerende populaties liet zien dat
de migranten na één of twee generaties
dezelfde frequentiepatronen krijgen als
de bevolking waarin zij zijn opgenomen.
Een goed voorbeeld hiervan is de fre-
quentie van borstkanker bij Japanners

die naar Californië zijn geëmigreerd.
De frequentie van borstkanker bij Ja-
panse vrouwen vertoont een ander pa-
troon dan dat in West Europa. Vooral
de frequentie na de menopauze is in
Japan veel lager. Bij geëmigreerde
Japanners in Hawaii en de Verenigde
Staten toont de frequentie een patroon
dat tussen West Europa en Japan in ligt.
Nu blijkt dat ook in Japan het patroon
van de borstkankerfrequentie zich gaat
ontwikkelen tot het westelijke type. Men
neemt aan dat de invloeden uit het
milieu, zoals leefgewoonten en dieet,
een belangrijke oorzaak hiervan zijn.
In het internationale centrum (lARC)
te Lyon meent men dat meer dan 80%
van de kankergevallen door uitwendige
invloeden zijn bepaald. Dit geeft dus
mogelijkheden tot preventie, hoewel
hierbij een gematigd optimisme gerecht-
vaardigd is, als we het resultaat van de
„anti-rook" actie bekijken.
Voor de behandeling van kanker staan
drie methoden ter beschikking: chirur-
gie, radiotherapie en chemotherapie.

Ongeveer 40-50\'% van de patiënten
kunnen curatief behandeld worden. Het
resultaat is vaak sterk afhankelijk van
de uitbreiding van de tumor. Locaal be-
perkte tumoren zijn te genezen door
excisie of door intensieve bestraling.
Een groot gedeelte van de tumoren is
bij de diagnose echter al gemetasta-
seerd, zodat een systematische behande-
ling moet worden gegeven in de vorm
van chemotherapie. Bij veel tumoren,
zoals bijvoorbeeld het melanoom, het
cervixcarcinoom en het mammacarci-
noom, is vroege diagnostiek van het
grootste belang. Locaal beperkte tumo-
ren van deze groep, kunnen in meer dan
70% van de gevallen door chirurgische
behandeling worden genezen. Een door-
groeien in omliggend weefsel of metas-
tasering in de regionale lymfklieren,
vermindert de kans op genezing aan-
zienlijk. Van de systemische behande-
ling wordt hier de hormonale- en de
immunotherapie buiten beschouwing ge-
laten. Er is een belangrijke ontwikkeling
op het gebied van de chemotherapie en
vooral op het gebied van de combinatie-
behandelingen („combined modality
treatment") met chirurgie, radiotherapie
en chemotherapie.

Het doel van de moderne chemotherapie
is het doden van zoveel mogelijk tumor-
cellen. Dit gebeurt door het verstoren
van de stofwisseling van de tumorcel.
In het algemeen is er een groter effect
op snel delend weefsel. Het grote be-
zwaar van de kanker chemotherapie
wordt gevormd door het ontbreken van
selectiviteit van de toegepaste middelen.
Snel delende normale weefsels, zoals het
beenmerg, de slijmvliezen en de repro-
ductieve organen, zijn zeer gevoelig en
daarom is de therapeutische breedte in
de chemotherapie gering. De effecten op
normale weefsels worden bij de patiënt
bemerkt als beenmergdepressie, misse-
lijkheid, braken en diarree en haar-
uitval.

Van nadelige effecten op lange termijn,
zoals longfibrose, levercirrhose, carci-
nogene- en teratogene werking, wordt
pas in de laatste jaren meer bekend. De
vooruitgang in de resultaten van che-
motherapie zijn te danken aan het betere
inzicht dat we hebben in de farmacolo-
gie en in de celbiologie. Het is bekend
dat cellen in deling en vaak in een be-
paalde fase van de celcyclus, gevoeliger
zijn voor cytostatica. Wanneer de groei-
kenmerken van een bepaalde tumor be-
kend zijn, kan meii gebruik maken van
een dergelijke eigenschap. Verder is be-
kend dat met één dosis van een chemo-
therapeuticum steeds een bepaalde frac-
tie van tumorcellen wordt gedood, on-
afhankelijk van de grootte van de
tumor. Een verkleining van 1 miljoen
cellen tot 100.000 cellen, is dezelfde
cytostatische werking als van 10 cellen
tot 1 cel. Dit impliceert dat tumoren met
een kleine massa weinig cellen, makke-
lijker te genezen zijn dan die met een
grote massa. Om de gedachten te bepa-
len kan een tumor van 1 kg op lO^^
cellen worden geschat, een tumor van
1 gram op lO^\' cellen. Bij een reductie
met een factor 1000 (3.log) blijft bij een
grote tumor nog een overlevende massa
van 10\'^ cellen over, die vrijwel niet
meer waarneembaar is.

Door de groep van Skipper in de
V.S. is met dit soort berekeningen veel
experimenteel werk verricht. Er zijn nu
een groot aantal geneesmiddelen met
cytostatische werking beschikbaar.
Naar werkingsmechanisme ingedeeld
onderscheiden we alkylerende midde-
len, anti-metabolieten, mitoserernmers,
antibiotica en diversen. In de routine
worden nu in ons Instituut meer dan 20
verschillende middelen toegepast.

In de laatste 10 jaar worden steeds
meer combinaties van cytostatica gege-
ven. Het is gebleken dat de tolerantie
van de normale weefsels bij combinaties
relatief groter is dan de tolerantie van
de tumor. Pas na het toepassen van deze
combinatie therapie zijn bij een aantal
tumoren langdurende complete remis-
sies en zelfs genezingen te bereiken. Het
resultaat van chemotherapie geeft on-
danks deze successen nog geen reden tot
overdreven optimisme. De zeer goede
resultaten worden bereikt bij minder
dan 10% van de patiënten en een tijde-

lijk effect bij minder dan 30%. De tu-
moren, die goed reageren op chemo-
therapie en waarbij in een gedeelte van
de patiënten een genezing kan worden
bereikt, zijn samengevat in tabel 3. Een
aantal tumoren waarbij enige ver-
lenging van het leven kan worden be-
reikt en soms een goed tijdelijk palliatief
effect, zijn vermeld in tabel 4.
Er zijn dus een aantal tumoren, waarbij
nog geen gunstig resultaat met chemo-
therapie is bereikt. Hieronder vallen
enkele van de frequente tumoren zoals
het plaveiselcelcarcinoom van de bron-
chus, tumoren van de tractus digestivus
en van de urinewegen (tabel 5).
Een vrij recente ontwikkeling in de
chemotherapie is de zogenaamde adju-
vant-therapie. Hieronder verstaat men
de chemotherapie nadat de locale tumor
door middel van chirurgie of radio-
therapie afdoende behandeld is. Er
wordt aangenomen dat bij ongeveer de
helft van alle tumoren bij de eerste
diagnose al een metastasering op af-
stand bestaat. Meestal zijn deze metas-
tasen occult, d.w.z. niet klinisch vast te
stellen. De kleine occulte metastasen
hebben in theorie een grote prolifera-
tieve celfractie, hetgeen betekent dat zij
zeer gevoelig voor cytostatica moeten
zijn. Het behandelen van patiënten met
micrometastasen is dus een effectieve
manier van chemotherapie. Uit experi-
menteel onderzoek is gebleken dat het
effect beter is als er een hoge dosering
gedurende voldoende lange tijd (12
maanden of meer) wordt gegeven. De
indicatie wordt gesteld bij die tumoren,
die in een vroeg stadium metastaseren.
De clinicus zal het te behalen nuttig
effect moeten afwegen tegen de toxici-
teit van de behandeling. Een dergelijke
adjuvanttherapie wordt op het ogenblik
gegeven in het kader van een klinisch
onderzoek, controlled clinical trial,
waarbij steeds twee manieren van be-
handeling op statistisch verantwoorde
wijze wordt vergeleken. Van het
mammacarcinoom is bekend, dat patiën-
ten met meer dan 4 lymfkliermetastasen
m de oksel, een zeer grote kans op hae-

Tabel 4 Maligne tumoren waarbij de levensverwachting is verbeterd door cytostatica

matogene metastasen hebben. Dit is be-
kend uit de 5-j aars overleving die
slechts omstreeks de 30% is.
Er zijn twee grote onderzoeken ge-
weest over adjuvant-ehemotherapie bij
mammacarcinoom. In een Amerikaans
onderzoek kreeg de helft van de patiën-
ten na de operatie chemotherapie met
Melphalan (L-PAM) gedurende een
jaar. De behandelde groep toonde min-
der metastasen na 2 jaar; hoewel dit
verschil beperkt bleef tot de jongere
patiënten onder de 50 jaar. Dit effect
is door velen toegeschreven aan een
chemische castratie, die resulteert in
groeiremming van een hormoonafhan-
kelijke tumor. In een Italiaans onder-
zoek werd in plaats van Melphalan een
combinatie van cyclofosfamide, metho-
trexaat en 5-fluorouracil gegeven. Deze
intensieve behandeling gaf een beter
resultaat, aanvankelijk ook bij de pa-
tiënten in de menopauze. Na 3 jaar
blijken de verschillen tussen de oudere
patiënten in de behandelde groep en in
de controle groep echter niet meer
statistisch significant te zijn. In ieder
geval is er ongeveer 2 jaar uitstel van
de manifeste groei van metastasen be-
reikt.

Een tweede indicatiegebied is het osteo-
sarcoom. Patiënten met osteosarcoom
van de ledematen, krijgen 1 jaar na
locale behandeling (amputatie) in 70%
van de gevallen longmetastasen.
Met adjuvant-ehemotherapie lijkt het
mogelijk dit te beïnvloeden. Het onder-
zoek op dit gebied in de Verenigde
Staten is echter aan ernstige kritiek
onderhevig, omdat als controle een
groep vroegere patiënten is genomen
(historische controle), hetgeen statistisch
niet verantwoord is. Van één tumor-
soort staat het effect van adjuvant
radiotherapie en chemotherapie onom-
stotelijk vast. Dit is het nephroblastoom,
de Wilm\'s tumor bij kinderen, waar na
nephrectomie bestraling en chemothera-
pie de overleving in grote mate hebben
verbeterd.

Uit deze korte rondgang in de chemo-
therapie zal het u duidelijk zijn gewor-
den dat moderne kankerbehandeling het
werk is van verschillende specialisten,
die goed gecoördineerd moeten samen-
werken. Naast een goede biologische
beoordeling van de tumor, moet er een
nauwkeurige klinische stagering plaats
vinden. Dit is misschien het beste te
illustreren aan de behandeling van de
ziekte van Hodgkin. De verspreiding
hiervan gaat via een vrij goed te voor-
spellen wijze via de lymfbanen. Met be-
hulp van klinisch onderzoek, röntgen-
foto s van het mediastinum en lymfo-
grafie van de retroperitoneale klieren
is een vrij goede indruk van de ver-
spreiding en het klinisch stadium te
krijgen. Bestraling van de aangedane
klierstations met een voldoende dosis,
resulteert in een genezing binnen het
bestraalde gebied. Recidieven ontstaan
meestal buiten het bestraalde gebied.
Wel is gebleken dat de para-ortale klie-
ren in het hoog-lumbale gebied en de
milt, de meest frequente plaats van reci-
dief was.

Daarom is besloten bij iedere patiënt
via een laparotomie de klierstations te
onderzoeken en de milt te verwijderen.
In 30% van de gevallen blijkt de milt
micrometastasen te bevatten. Na een
dergelijke klinische stagering, waarbij
de patholoog-anatoom, röntgendiagnost,
internist en chirurg aan te pas komen,
is meestal een curatieve radiotherapie
mogelijk.

Ook in de vergevorderde stadia, waar
vrijwel alle lymfklierstations in het
lichaam en enkele organen zijn aange-
daan, is met een goed gecoördineerde
chemotherapie en radiotherapie nog
vaak een genezing te verkrijgen. Een
dergelijk resultaat is behaald door een
systematisch onderzoek met behulp van
een reeks clinical trials, waaraan dui-
zenden patiënten hebben meegewerkt.
In Europa is dit gebeurd in het kader
van de EORTC (European Organizat-
ion for Research on the Treatment of
Cancer), waaraan door Nederlandse
Centra veel is bijgedragen. Geleidelijke
vooruitgang in de resultaten van chemo-
therapie, in combinatie met chirurgie,
radiotherapie en immunotherapie, is

Uit het voorgaande kunnen we enkele
conclusies trekken aangaande de bestrij-
ding van kanker. Het is van primair
belang dat er een verbetering van de
preventie komt, door het herkennen van
risico-factoren en het beschermen van
de bevolking hiertegen. Uit ervaringen
van de laatste 10 tot 20 jaar blijkt dat
het herkennen alleen niet voldoende is.
Het veranderen van gewoontes, bijvoor-
beeld dieet en roken, is een langdurig
proces.

Een tweede factor is de vroege diag-
nostiek van kanker. Hiertoe is weer de
selectie van risicofactoren en hoge-risi-
co groepen in de bevolking een vereiste.
Dit is absoluut noodzakelijk voor het
verrichten van effectief bevolkings-
onderzoek. De ervaring heeft geleerd
dat regelmatig onderzoek van de totale
bevolking een bijzonder kostbare en
weinig nuttige aangelegenheid is.
De behandeling van kanker komt hier
op de derde plaats. Hoewel een goede
multidisciplinaire aanpak van de behan-
deling met alle ons ten dienste staande
middelen, geleidelijk een verbetering
van de resultaten geeft, is hiervan op
korte termijn geen grote vooruitgang te
verwachten. Goede vorderingen worden
geboekt bij een klein aantal tumoren, ten
koste van een relatief grote inspanning.

Chemical Carcinogens. Mechanisms of Action, Presence, Detection and Prevention
R. KROES**)

Het merendeel van het aantal gevallen van
kanker bij de mens wordt veroorzaakt door
omgevingsfactoren, welke voor een groot deel
chemische factoren zijn.

In dit overzicht worden de chemische carci-
nogenen kort besproken. Nadat allereerst de
stand van zaken van de kennis van het wer-
kingsmechanisme wordt behandeld, wordt ver-
volgens aandacht besteed aan het voorkomen
van kankerverwekkende stoffen in ons milieu
en de aard van deze stoffen. Met betrekking
tot de detectie van kankerverwekkende eigen-
schappen van chemische stoffen wordt een
kort overzicht gegeven van de gebruikelijke
methoden. Naast langdurende dierexperimen-
ten worden ook de zogenaamde screenings-
testen behandeld. De voorspellende waarde
van de besproken methoden van onderzoek
wordt geëvalueerd.

Tenslotte wordt aangegeven in hoeverre pre-
ventie zinvol lijkt en hoe een adequate pre-
ventie zou kunnen worden uitgevoerd. In dit
kader wordt gewezen op het grote belang van
een kankerregistratie die in Nederland ont-
breekt.

In ons milieu dienen geen carcinogenen voor te komen. Voorzover aanwezig zullen deze zoveel
mogelijk geëlimineerd moeten worden, terwijl introductie van nieuwe carcinogenen zoveel
mogelijk moet worden tegengegaan. De mens zal echter steeds geconfronteerd worden met de
aanwezigheid van carcinogenen in zijn omgeving omdat de voorkomende gehalten niet (verder)
zijn terug te dringen of omdat er bepaalde en dringende redenen zijn (sociale, medische of
economische) om bepaalde carcinogenen toch voor gebruik toe te laten. Het is van belang in
deze gevallen in staat te zijn het risico dat de mens loopt te schatten waartoe een profijt risico
analyse wordt uitgevoerd. Een dergelijke analyse is slechts mogelijk wanneer voldoende onder-
zoekgegevens van de betreffende stof bekend zijn.

Bij het berekenen van een zogenaamd aanvaardbare dosis voor de mens wordt algemeen uit-
gegaan van een mathematisch extrapolatie model, waarbij bij een gegeven te accepteren
tumorincidentie de aanvaardbare dosis kan worden berekend.

The majority of cases of human cancer are caused by environmental factors, a large part of
which are chemical in character.

1 Voordracht, op 30 september 1977 gehouden, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1 977,
tevens 124e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde te Hoogeveen. (Congresthema: „Oncologie bij mens en dier").

The current state of knowledge of the mechanisms of action having been dealt with, attention
is paid to the presence of carcinogenic substances in the environment and the nature of these
substances. The usual methods adopted to detect any carcinogenic effects of chemicals are
briefly reviewed. In addition to long-term experiments in animals, so-called screening tests are
di.scussed. The predictive character of these methods of investigation is evaluated.
Finally, the extent to which prevention appears to be effective and the methods by which ade-
quate prevention could be carried out, are discussed. The vital importance of cancer recording
which is absent in the Netherlands, is stressed.

Carcinogens should not be present in the environment. In so far as they are present, they will
have to be eliminated wherever possible, and the introduction of fresh carcinogens should be
prevented if possible. However, man will continue to be confronted with the presence of carci-
nogens in his environment as the concentrations which are present cannot be reduced to any
further extent and as there are special and imperative (social, medical or economic) reasons
for permitting the use of particular carcinogens. It is essential to be in a position to estimate
the risk run by man, for which purpose a profit-and-risk analysis should be made. This ana-
lysis will only be practicable when sufficient results of studies on the substance concerned are
available. Calculation of a so-called permissible human dose is usually based on a mathema-
tical extrapolation model. In the case of a given acceptable incidence of tumours, the per-
missible dose can be calculated from this model.

Ruim 200 jaar geleden was het P e r-
civall Pott (15) die voor het eerst
een relatie legde tussen het voorkomen
van kanker en de aanwezigheid van
chemische stoffen. De „chimney sweep-
er\'s cancer", een kanker van het scro-
tum, zou veroorzaakt worden door het
verblijf van roet in de plooien van het
scrotum. Pott heeft niet kunnen voor-
zien dat nu. ruim 200 jaar later, men
het er algemeen over eens is dat het
merendeel van het aantal gevallen van
kanker bij de mens veroorzaakt wordt
door omgevingsfactoren (6, 7, 22),
welke voor een groot deel chemische
factoren zijn (3).

Dat chemische stoffen in staat waren om
kanker te veroorzaken werd experimen-
teel pas in 1915 door Japanse onder-
zoekers (26) aangetoond.
Het regelmatig insmeren van de huid
van konijnen met teer leidde tot de ont-
wikkeling van een huidcarcinoom.
Sindsdien heeft het onderzoek der
chemische carcinogenese een grote
vlucht genomen. .Aanvankelijk werd
vooral de aandacht gericht op het on-
derzoek naar de mogelijke carcinogeni-
teit van allerlei stoffen, later kwam ook
het zo belangrijke onderzoek naar het
werkingsmechanisme van de grond.
In dit artikel zal kort worden ingegaan
op hetgeen bekend is van het werkings-
mechanisme. Voorts zal aandacht wor-
den besteed aan de aard van kanker-
verwekkende stoffen, het voorkomen er-
van, de wijze waarop de carcinogeniteit
kan worden vastgesteld en de mogelijk-
heden van preventie.

Hoewel al snel werd vermoed dat be-
paalde metabolische omzettingen van
chemische stoffen noodzakelijk waren
om de carcinogene activiteit tot uitdruk-
king te laten komen, is het uiteindelijke
werkingsmechanisme ook nu nog steeds
niet bekend. Door de grote variatie
welke er bestaat in de structuur van
carcinogene verbindingen, is men gaan
veronderstellen dat de gelijkheid in
werking van deze stoffen niet zozeer in
hun structuur, maar in hun uiteinde-
lijke, door metabolische omzettingen te
vormen produkt, gezocht zou moeten
worden. Vooral enkele .Amerikaanse
groepen hebben in de laatste 10 jaren
gezorgd voor aanzienlijke doorbraak in
de kennis van het metabolisme van car-
cinogenen. Aangetoond kon worden dat
de meeste carcinogene verbindingeii in
het lichaam omgezet moeten worden tot
chemisch reactieve derivaten, willen zij
hun werking uitoefenen. Sommige car-
cinogene stoffen echter bleken zelf al
voldoende reactiviteit te bezitten. Op
basis van deze gegevens is men de
chemische carcinogenen gaan onder-
scheiden in procarcinogenen, „proxi-

mate" en „ultimate" carcinogenen. Een
procarcinogeen is een stof die slechts na
metabolische omzetting zijn carcinogene
werking kan uitoefenen. Een „proxi-
mate" carcinogeen is een stof welke na
metabolische omzetting een verhoogde
carcinogene potentie heeft maar nog niet
het uiteindelijke reactieve produkt is,
terwijl het „ultimate" carcinogeen de
uiteindelijke reactieve verbinding is die
het carcinogene effect direct kan op-
wekken.

Alle reactieve stoffen („ultimate" carci-
nogenen) blijken nu electrophiele ver-
bindingen te zijn welke een binding aan
kunnen gaan met cellulaire macromole-
culen, zoals het DNA, RNA en andere
celeiwitten (13).

De meest interessante vorm van binding
is die van electrophiele stoffen aan het
DNA, waarbij deze binding met name
bepaalde basen, zoals quanine en ade-
nine betreft. De plaats van binding
wordt voor een groot deel bepaald door
de sterische structuur van de electro-
phiele verbindingen.

Op het ogenblik wordt het genetische
materiaal van de cel, het DNA, als
primair doelwit beschouwd van de uit-
eindelijke metabolieten, wat er dus op
zou wijzen dat het carcinogenese proces
beschouwd zou moeten worden als een
somatische mutatie van cellen. Deze
mutatie zou dan als irreversibele ver-
andering de eerste stap zijn in een pro-
ces van meestal meerdere stappen wat
tot de vorming van een kankercel zal
leiden.

Een indeling van chemische carcinoge-
nen kan, arbitrair, geschieden op basis
van structuur, origine en gebruik van
deze stoffen.

Een belangrijke groep vormen de poly-
cyclische aromatische koolwaterstoffen
(PAH). Deze stoffen worden gekarakte-
riseerd door aromatische ringsystemen
waarvan de kankerverwekkende verbin-
ding meestal een 4, 5 of 6-ringsysteem
bezitten, waarin een phenanthreen skelet
is te herkennen. De meest bekende stof
is wellicht het benz(a)pyreen (B(a)P),
hetgeen evenals andere PAH-stoffen voor-
komt in roet, teer, pek en minerale
oliën. PAH ontstaan echter ook in aller-
lei (technische) processen waarbij ver-
branding een rol speelt: bij de verbran-
ding van benzine, kolen, gassen, oliën
en hout. P.-\\H ontstaan eveneens in niet
te onderschatten hoeveelheden bij het
roken van sigaretten.
Het behoeft geen betoog, dat PAH vrij-
wel overal in lucht, water en bodem
kunnen worden aangetoond. Daarnaast
zijn PAH aanwezig als contaminanten
in voedsel. .Alleen al in de Verenigde
Staten (14) werd de totale emissie van
B(a)P bij technologische processen ge-
schat op 1278 ton per jaar (tabel 1).
Fritz (5) becijferde op basis van ge-
vonden B(a)P gehalten in voedsel dat
de mens circa 0,35-1,2 mg per jaar op-
neemt. PAH ontstaan ook in zeer kleine
hoeveelheden bij het grilleren, braden,
bakken en barbecuen van levensmidde-
len.

Een tweede, zeer belangrijke groep van
verbindingen zijn de N-nitroso-verbin-
dingen, gekenmerkt door de volgende
algemene formule

De meer stabiele nitrosaminen zijn in
feite genitroseerde secundaire aminen,
terwijl de veel minder stabiele en zeer
reactieve nitrosamiden meestal genitro-
seerde ureum of urethaan-verbindingen
betreffen. N-nitrosoverbindingen kun-
nen ook gevormd worden bij aanwezig-
heid van nitriet enerzijds en secundaire
en tertiaire aminen of amiden ander-
zijds. N-nitroso-verbindingen komen in
onze omgeving voor. Al ouder zijn de
bevindingen dat meetbare hoeveelheden
kunnen voorkomen in visprodukten.
Van recenter datum zijn de gegevens dat
N-nitrosoverbindingen ook in vlees-
waren kunnen voorkomen, terwijl nu
ook de aanwezigheid in sigarettenrook
en in lucht, met name in industriegebie-
den, beschreven is.

Tabel 2 geeft een indicatie van de hoe-
veelheden van deze stoffen, welke in
vlees- en visprodiikten kunnen worden
aangetroffen.

Mogelijk van een groter importantie is
echter de mogelijkheid van vorming van
N-nitroso-verbindingen in vivo en wel
in de maag van mens en dier, uit bouw-
stenen van nitriet en secundaire en terti-
aire aminen en amiden, die met het
voedsel kunnen worden opgenomen (9,
18, 19). Cuello et al (4) toonden in
een epidemiologisch onderzoek in Co-
lumbia een correlatie aan tussen het
voorkomen van maagkanker en de op-
name van nitraat.

Van bepaalde planten, bacteriën of
schimmels is het bekend dat zij in staat
zijn carcinogene stoffen te vormen. Bij
planten denkt men dan aan bijvoorbeeld
pyrrolozidine alkaloïden, cycasin en
safrol, bij bacteriën aan streptozotoxin
en actinomycine D en bij schimmels aan
met name aflatoxine B^, een van de
meest potente carcinogene verbindingen.
Het voorkomen van aflatoxine is vrij
ubiquitair. Vooral in produkten waar
nogal eens schimmelgroei kan optreden,
en bij voorkeur in (grond)noten, kan
aflatoxine-produktie worden waargeno-
men. In dergelijke produkten kunnen
hoeveelheden worden gevonden die va-
riëren van 5-260 /xg/kg (16). Door de
grote stabiliteit van aflatoxine B^ vindt
men deze stoffen ook in vele verwerkte
en voor consumptie gerede produkten.
Aangezien aflatoxine-bevattende pro-
dukten in voedsel voor de mens zoveel

* Alle weergegeven waarden zijn bevestigd met behulp van massaspectrometrisch
onderzoek

mogelijk worden geweerd, worden veel
van deze produkten in het veevoer ver-
werkt.

Dat we hiermede naast de dieren ons-
zelf geen dienst bewijzen moge blijken
uit het volgende: aflatoxine Bj^ wordt,
wanneer toegediend aan het rund, om-
gezet in aflatoxine Mj, hetgeen even-
eens carcinogeen is. Dit aflatoxine M^
wordt gemakkelijk in de melk uitge-
scheiden. Zo wordt de mens dus toch
weer zij het indirect, aan aflatoxine
blootgesteld.

Een ander voorkomend natuurprodukt
is safrol dat o.a. in zwarte pepernoten
en muskaatnoten in geringe hoeveel-
heden kan voorkomen.

Een andere groep stoffen waarin stoffen
met carcinogene werking, of stoffen
verdacht van carcinogene werking,
voorkomen is de groep van pesticiden.
Stoffen die allen gemeen hebben dat ze
schadelijk zijn voor allerlei soorten on-
gedierte (insecten, wormen, mijten),
schimmels of onkruid. In de loop der
jaren zijn verschillende stoffen, oor-
spronkelijk veel gebruikt als pesticiden,
weer uit de markt genomen omdat be-
kend werd dat ze een carcinogene po-
tentie hadden. Nog steeds echter zijn er
in een aantal landen stoffen met een
carcinogene werking in gebruik, zij het
vaak voor beperkte toepassing (aramite,
chloordecone, dibroomethaan en di-
broomchloorpropaan).
Een aantal pesticiden zijn op zichzelf
niet carcinogeen, maar kunnen onder
bepaalde gunstige omstandigheden ge-
nitroseerd worden en zo tot de vorming
van soms carcinogene nitrosaminen aan-
leiding geven.

Een aantal anorganische verbindingen
van lood, cadmium, nikkel, chroom en
arseen en voorts asbest zijn carcinogeen
en komen in ons milieu voor.
Zo komt asbest voor in lucht en leiding-
water, terwijl lood wordt gebruikt als
kleurpigment maar tevens in benzeen
als additief en in leidingwater en lucht
als contaminant voorkomt. Cadmium
bevindt zich eveneens in lucht en drink-
water en wordt ook als kleurstof ge-
bruikt in keramische produkten. De op-
name van deze verbindingen via het
voedsel is relatief gering.

Hoewel het toelatingsbeleid terzake van
voedseladditieven in de gehele wereld
erop gericht is, alleen die stoffen toe te
laten die niet schadelijk zijn, zijn er in
het verleden in verschillende landen
toch een aantal stoffen toegelaten,
waarvan later bleek dat ze carcinogeen
waren of sterk van carcinogene werking
moesten worden verdacht (botergeel en
andere azo-verbindingen, ponceau 3R,
ponceau CX, fuchsine, guinea green,
amarant, dulcin, furylfuramide). Vrij-
wel al deze verbindingen zijn thans in
Nederland verboden.

Deze categorie van stoffen neemt een
bijzondere plaats in. De behandelende
(dieren)arts zal telkens het profijt van
de behandeling afwegen tegen de risi-
co\'s. Een aantal geneesmiddelen heeft
onmiskenbaar carcinogene potentie.
Vooral sterk verdacht zijn de kanker-
chemotherapeutica.

Sommige van deze stoffen echter wer-
den of worden ook voor andere ziekten
dan kanker aangewend. Een aparte
plaats nemen de groeipromotoren in,
welke in de veeteelt gebruikt worden.
Enkele daarvan worden er ook van ver-
dacht een carcinogene potentie te be-
zitten .

Aangezien grote hoeveelheden worden
aangewend, is dit een vrij grote poten-
tiële bron van contaminatie, welke be-
zorgdheid wekt.

Hiertoe behoort nog een scala van stof-
fen zoals alkylerende agentia; aromati-
sche aminen, sigarettenrook e.a., waar-
van het vóórkomen vrij algemeen is.
Een goed voorbeeld is het voorkomen
van het monomeer vinylchloride in het
polymeer polyvinylchloride (pvc). Aan-
vankelijk werd aangenomen dat het
zeer reactieve vinylchloride wel totaal

zou polymeriseren. Toen de carcinogene
activiteit van vinylcliloride beleend
werd en men daardoor geschrokken in
het pvc bepalingen op het vinylchloride
uitvoerde, ontdekte men dat vrij belang-
rijke hoeveelheden vinylchloride in het
pvc aanwezig konden zijn. Dit vinyl-
chloride bleek ook gemakkelijk te kun-
nen migreren in produkten welke in pvc
verpakt waren. Tegenwoordig is in
Nederland dan ook het gebruik van pvc
alleen toegestaan als aangetoond wordt
dat uit dit produkt geen aantoonbare
hoeveelheid vinylchloride vrijkomt.
Chemische carcinogenen komen, zoals
uit bovenstaande moge blijken, veelvul-
dig voor in ons milieu en in ons voedsel.
Het betreft echter over het algemeen
vrij kleine hoeveelheden. Het chronische
karakter van de expositie echter, maakt
dat ook deze kleine hoeveelheden een
potentieel gevaar zijn. In een aantal
standaardwerken (8, 17, 21) zijn een
groot aantal stoffen gerubriceerd welke
op carcinogene werking zijn onderzocht
en waarbij de carcinogene potentie is
geëvalueerd.

Het vaststellen van carcinogene activi-
teit zal idealiter altijd gebeuren door
middel van onderzoek met proefdieren.
Van een aantal stoffen echter is de car-
cinogene potentie gebleken uit observa-
ties bij de mens. Op een enkele uitzon-
dering na bleek later dat deze stoffen
ook voor proefdieren carcinogeen waren
(tabel 3). Op basis van dit gegeven en
eveneens omdat onderzoek naar de car-
cinogene potentie van stoffen bij de
mens onvoorstelbaar is, is het proefdier-
experiment al jaren de aangewezen
methode om de mogelijke carcinogeni-
teit van stoffen aan te tonen. Hiertoe
wordt aan grote groepen proefdieren
(meestal ratten of muizen) de te onder-
zoeken stof in een z.g. maximaal toe-
laatbare dosis en in één of meerdere
lagere doses toegediend in dieet, drink-
water of op een andere met de expositie
aan de mens vergelijkbare wijze. De stof
wordt gedurende een zeer groot deel
van het ratte- of muizeleven toegediend
(ruim 2 jaar, resp. ruim I/2 jaar),
waarbij gelet wordt op het mogelijke
ontstaan van tumoren. Hoewel in de
meeste gevallen ratten en muizen als
proefdier worden gebruikt, is het be-
kend dat bepaalde, óók voor de mens,
carcinogene verbindingen bij deze die-
ren géén carcinogene response geven.
Deze zeer kostbare en tijdrovende dier-
proeven kunnen uiteraard slechts in be-
perkte mate worden uitgevoerd en het is
daarom ook een goede zaak dat in de
laatste jaren door veel onderzoekers
aandacht is besteed aan de ontwikkeling
van kortdurende carcinogeniteitstesten.
Hoewel geen enkele „positieve" kort-
durende test tot nu toe als een definitief
bewijs voor carcinogene activiteit kan
worden beschouwd, is de laatste jaren
wèl gebleken dat bepaalde testen zeer
indicatief zijn. Het uitvoeren van enkele
van deze kortdurende testen naast el-
kaar zal deze indicatie nog sterker ma-
ken. Kortdurende testen zijn o.a. het
aantonen van mutagene activiteit van
stoffen bij bacteriën, waarbij gebruik
gemaakt wordt van een metabolische
activering van deze stoffen door middel
van microsomale leverenzymen (de zgn.
„Ames" test (1, 10, 11)). Een andere
toets is de DNA-repair test (20): de door
carcinogenen geïnduceerde beschadiging
aan het DNA van cellen wordt bepaald
door een verhoogde DNA-repair activi-
teit te meten. Een derde op het ogenblik
in de belangstelling staande test is de
in vitro transformatietest, waarbij in
vitro gekweekte cellen na expositie aan
carcinogenen, transformeren tot kwaad-
aardige cellen met speciale groeikarak-
teristieken waardoor ze van normale
cellen kunnen worden onderscheiden.
Het is duidelijk dat de introductie van
deze kortdurende testen zeer belangrijk
is, aangezien nu een veel groter aantal
stoffen „gescreend" zal kunnen worden
op mogelijke carcinogene eigenschap-
pen.

vallen van kanker bij de mens door
chemische stoffen wordt veroorzaakt (3,
6, 7, 22). Van het overgrote deel van de
chemische stoffen is echter niet bekend
of ze wel of niet carcinogene potentie
hebben. Van de ca. 2 miljoen chemische
verbindingen die de wereld nu kent, zijn
er namelijk slechts ca. 3000 adequaat
onderzocht (2)!

V^an een aantal stoffen weten we dat
deze carcinogenen zijn en we kunnen
deze dan ook uit ons milieu trachten te
weren. Gemakkelijk zal dat niet zijn.
Vooral wanneer men zich realiseert hoe
veelvuldig sommige stoffen wel voor-
komen. Weliswaar zijn de gehalten in

Tabel 3. Vergelijking van het tumorinducerende vermogen bij mens en dier van bij de mens,
bekende of verdachte carcinogene stoffen.

stof	expositie	doelwitorgaan	doelwitorgaan
	mens	mens	proefdier
aflatoxine	dieet	lever	lever e.a.
4-Aminobiphenyl	werkomgeving	blaas	blaas e.a.
arseen	werkomgeving	huid	-
asbest	werkomgeving	long	long
		mesotheel	mesotheel
		maag-darm-
		kanaal?
auramine	werkomgeving	blaas	long
			darm
			plaatselijk
benzeen	werkomgeving	beenmerg	beenmerg?
bischloormethylether	werkomgeving	long	long
			huid
			plaatselijk
cadmiumoxide en	werkomgeving	pros taat	testris
cadmiumsulfaat		long	plaatselijk
chroomverbindingen		long	long plaatselijk
haematiel:	werkomgeving	long	-
2 naphtylamine	geneesmiddel	blaas	blaas
	werkomgeving		long
roet, teer	werkomgeving	huid	huid
			plaatselijk
		long	long
diethylstilboestrol	geneesmidde1	vagina	vagina
		uterus	mainma
			nier
vinyichloride	werkomgeving	lever	lever
		hersenen	long
		long	nier
			oorsmeerklier
			hersenen

het algemeen gelukkig laag: de gevon-
den gehalten aan PAH zijn een factor
10\'^ lager dan de kleinste hoeveelheid
die bij proefdieren nog een carcinogeen
effect had en eenzelfde factor werd
voor N-nitrosoverbindingen gevonden.
I3c gevonden gehalten aan aflatoxine in
voedsel zijn echter in sommige gebieden
van de wereld vrijwel gelijk en soms
veel groter dan de kleinste hoeveelheid
die bij proefdieren nog tumoren indu-
ceerde. Met kracht zal dan ook het
terugdringen en de eliminatie van nu
bekende carcinogenen uit ons milieu ter
hand moeten worden genomen.
Voorts zal een goed opgezette screening
door middel van in eerste instantie kort-
durende testen van onbekende stoffen,
van grote preventieve waarde zijn. Het
lijkt juist, aan te bevelen dat elke stof
die nieuw gesynthetiseerd is en die voor
welk gebruik dan ook in produktie
wordt genomen, onderzocht zal worden
door middel van enkele kortdurende
testen. Het is verheugend te kunnen
constateren dat dit inderdaad reeds
veelvuldig geschiedt.

Een belangrijke mogelijkheid van pre-
ventie is het stoppen van de produktie
van bekende carcinogenen en voorzover
deze wel geproduceerd moeten worden,
de wegen aan te geven hoe deze het best
kunnen worden vernietigd na verant-
woord, noodzakelijk gebruik. Men diene
in dit verband echter niet alleen aan
, pure" chemicaliën te denken, maar ook
aan produkten die door hun bijzonder
gebruik de gezondheid van de mens
ernstig beïnvloeden.

Immers 23% van het aantal personen
(28.000) dat in Nederland jaarlijks aan
kanker sterft, sterft aan longkanker. Het
afschaffen van de rookgewoonte in
Nederland zal leiden tot een zéér drasti-
sche verlaging van het aantal gevallen
van longkanker, terwijl daarnaast ook
de incidentie van enkele andere vormen
van kanker (blaas, oesophagus, mond-
holte) zal afnemen. McMahon et al
(12) becijferden dat eliminatie van be-
kende carcinogenen reeds een zeer be-
langrijke daling in tumorincidentie zou
veroorzaken. Zo zou het ophouden met
roken bij de Engelse mannelijke popu-
latie de totale kankerincidentie terug-
dringen met ca. 50% (!), terwijl het
elimineren van andere carcinogenen zo-
als asbest, vinylchloride, cytostatica e.d.,
nog een reductie in kankerincidentie van
10% zou opleveren.

W y n d e r en G O r i (25) geven aan dat
zowel bij de mannelijke als bij de vrou-
welijke populatie het dieet, naast roken
en alcohol, één van de belangrijkste
oorzaken is voor het optreden van kan-
ker en dat deze drie factoren tezamen
verantwoordelijk zijn voor ca. 70% van
het totaal aantal gevallen van kanker!
Voor een goede preventie is het van be-
lang te kunnen beschikken over een goed
„monitoring" systeem, om de aanwezige
gehalten van carcinogenen te meten, en
het effect van genomen maatregelen te
kunnen bepalen. Nadeel is dat een der-
gelijk kostbaar systeem slecht kan wor-
den uitgevoerd voor bekende carcino-
genen. Het effect van genomen maat-
regelen kan echter pas worden bepaald
wanneer men tevens beschikt over een
goede registratie van het voorkomen
van gevallen van kanker, een registratie
echter die in Nederland, zo vooroplo-
pend in haar gezondheidszorg, niet aan-
wezig is.

Tenslotte is een adequate preventie óók
slechts mogelijk wanneer een goed in-
zicht bestaat in het proces van de carci-
nogenese. Fundamenteel onderzoek op
dit gebied is en blijft nodig om meer
inzicht te verkrijgen in het mechanisme
van kankervorming. Terwijl men aan-
vankelijk vaak de oorzaak van kanker
bij de mens zocht bij een bepaalde
chemische stof, raakt men er nu steeds
meer van overtuigd, dat het ontstaan
van kanker vooral daar waar het bloot-
stelling aan lage concentraties betreft,
een multifactorieel proces is. Kennis van
het effect van de zgn. ,,modifying" fac-
tors; allerlei factoren die op verschillen-
de manieren het proces der carcinoge-
nese zowel gunstig als ongunstig kunnen
beïnvloeden, is tevens van belang. Meer
inzicht zal leiden tot een betere beoor-
deling van de risico\'s die we lopen bij
het gebruik van bepaalde (groepen van)

het gebruik van dergelijke stoffen wel effect level) kan worden vastgesteld. Bij

L Ames, B. N.: Detection of chemical mutagens with enteric bacteria. In: A. Hollan-
der (ed.). Chemical mutagens: principles and methods for their detection, p. 267-282.
Plenum press. New York, 1971.

2. Anonymus: Control of Toxic Substances an idea whose time has nearly come. Science,
191, 541, (1976).

3. Boyland, E.: The correlation of experimental carcinogenesis and cancer in man. Pros.
Exp. Tumor Res., 11, 222, (1969).

4. C u e 1 1 o, C., C o r r e a. P., H a e n s z e\'1, W., G o r di 1 1 o, G., Brown, C., Archer,
M., and Tannebaum, S.: Gastric cancer in Colombia. 1. Cancer risk and suspect en-
vironmental agents. J. Nat. Cancer Inst., 57, 1015, (1976).

5. Fritz, W.: Umfang und Quellen der Kontamination unserer Lebensmittel mit krebs-
erzeugenden Kohlenwasserstoffen. Ernährungsforschung, 16, 547, (1971).

6. H i g g i n s o n, J.: Present trends in cancer epidemiology. Proc. 8th Canad. Cancer Con-
ference, Pergamon, Toronto, p. 40-75, 1969.

7. H i g g i n s o n, J., and M u i r, C. S.: The role of epidemiology in elucidating the im-
portance of environmental factors in human cancer. Cane. Detection and Prevention, 1,
79, (1976).

8. lARG - International Agency for Research on Cancer. Lyon. lARC Monographs on the
evaluation of carcinogenic risk of chemicals to man. Vol. 1-15, 1972-1977.

9. L i j i n s k y„ W., Conrad, E., and van de Bogart, R.: Formation of carcinogenic
nitrosamines by interaction of drugs with nitrite. In: N-Nitroso Compounds Analysis and
Formation. Proceedings of a Working Conference held in Heidelberg. 1971, Edited by
P. Bogovski, R. Preussmann and E. A. Walker, lARC Scient. Puhl., no 3, p.
130.

10. McCann, J., Choi, E., Yamasaki, E., and Ames, B. N.: Detection of carcinogens
as mutagens in the Salmonella/microsome test: Assay of 300 chemicals. Proc. Nat. Acad.
Sci., 71, 5135, (1975).

11. McCann, J., and Ames, B. N.: Detection of carcinogens as mutagens in the Salmo-
nella/microsome test: Assay of 300 chemicals: Discussion. Proc. Nat. Acad. Sci., T3, 950,
(1976).

12. M c M a h o n, B., C o ! e. P., and Brown, J.: Ethiology of human breast cancer: Re-
view. J. Nat. Cane. Inst., 50, 21, (1973).

13. M i 11 e r, J. A., and Miller, E. C.: Chemical Carcinogenesis: Mechanisms and ap-
proaches to its control, ƒ. Nat. Cane. Inst., 47, V-XIV, (1971).

14. National Academy of Sciences, Particulate polycyclic organic matter. Report of the Com-
mittee on Biological Effects of Atmospheric Pollutants, Washington, 1972.

15. Pott, P.: Chirurgical observations relative to the cateract, polypus of the nose, the
cancer of the scrotum, the different kinds of ruptures and the mortification of the toes
and feet. P. 63-68. Hawes, Clark and Ollings, Londen, 1 775.

16. Preussmann, R.: Chemische Carcinogene in der menschliche Umwelt. Handbuch
der allgemeinen Pathologie. Springer Verlag, Berlin, 6, 421-594, 1975.

17. S h u b i k. P., and H a r t w e 11, J. R.: Survey of compounds which have been tested for
carcinogenic activity. Washington D.C. Gov. Printing Office (U.S. Publ. Health Service
Publ. no. 149 and supplements), 1957-1973.

18. S p i e g e 1 h a 1 d e r, B., E i s e n b r a n d, G., and Preussmann, R.: Influence of
dietary nitrate on nitrite content of human saliva: possible relevance to in vivo formation
of N-Nitroso compounds. Fd. Cosmet. Toxicol., 14, 545, (1976).

19. S t e p h a n y, R. W., en S c h u 11 e r, P. L.: De aanwezigheid van nitriet in het menselijk
speeksel en het N-Nitrosamine probleem. Berichten uit het Rijksinstituut voor de Volks-
gezondheid, 33/34, Utrecht; waarin: Liber Amicorum, p. 184, 1975.

20. Stich, H. F., Lam, P., L o, L. W., K o r o p a t m i c k, D. J., and San, R. H. C.:
The search for relevant short term bioassays for chemical carcinogens: the tribulation of
a modern Sicyphus. Can. J. Genet. CytoL, 17, 471, (1975).

21. Teichmann, B. und Schramm, T.: Substanzen mit kanzerogener Wirkung. In:
Akademie der Wissenschaften der DDR, Zentral Institut für Krebsforschung, Berlin-Buch,
1975.

22. World Health Organization. WHO Technical report series no. 276. Prevention of
cancer, Geneva, 1964.

23. World Health Organization. Scientific group. Assessment of the carcinogenicity and muta-
genicity of chemicals. WHO technical report series no. 546, Geneva, 1974.

24. World Health Organization. Task group on environmental health criteria on nitrites, ni-
trates and nitrosamines. WHO in press, 1976.

25. Wynder, E. L., and G o r i, G. B.: Contribution of the environment to cancer. An
epidemiologic exercise. J. Nat. Cancer Inst., 58, 825, (1977).

26. Y a ra a g i w a, K. und I c h i k a w a, K.: Uber die künstliche Erzeugung von Papillom.
ƒ. Path. Ges., 5, 142, (1915).

Het artikel beoogt een algemene indruk te
geven over de rol van virussen bij maligne
aandoeningen. Kanker is een multicausale
ziekte waarbij genetische factoren een essen-
tiële rol spelen. Oncogene virussen kunnen zo-
we! DNA als RNA virussen zijn. Om cellen
tot transformatie te kunnen brengen, moet het
oncogene virus eerst in het genetische mate-
riaal van de cel geïntegreerd zijn. Voor
DNA tumorvirussen is dit niet ingewikkeld.
RNA oncogene virussen moeten daarentegen
eerst een dubbelstrengige DNA copie maken
van het eigen éénstrengige RNA. Na inte-
gratie gedragen zij zich verder als een DNA
virus. De synthese van RNA tot DNA ge-
beurt met behulp van het enzym reverse
transcriptase dat in het virion aanwezig is. In
het algemeen transformeren oncogene DNA
virussen cellen als na de integratie virusver-
menigvuldiging onderdrukt wordt.
Bij oncogene RNA virussen behoeven virus-
replicatie en tumorinductie elkaar niet uit te
sluiten. Het virale deel dat geïntegreerd
wordt, is maar een klein deel van het totale
virusgenoom. Bij kippe- en muizesarcomen is

aangetoond dat alleen één gen verantwoordelijk is voor de oncogene eigenschap van het virus.
Dit gen wordt sarc gen genoemd.

In de tabellen 1-3 worden virussen vermeld die tumoren kimnen verwekken bij dieren en moge-
lijk bij de mens. RNA virussen die geïsoleerd zijn uit patiënten met maligne aandoeningen zijn
vermeld in tabel 4.

Er zijn verschillende methoden bekend om oncogene virussen, tumor antigenen en de ertegen
gerichte antilichamen te kunnen aantonen.

Deze zijn bijv. electronen microscopie, co-cultuur technieken, radioimmunoassays, hybridizatie-
technieken, het aantonen van reverse transcriptase activiteit en 70 S RNA complexen enz.
De kernvraag in hoeverre oncogene virussen een rol spelen bij humane gevallen van kanker kan
vooreerst nog niet definitief worden beantwoord.

A general review is given on the role of viruses as a cause of malignancies. Cancer is a multi-
causa! disease in which genetic factors play an essential role. Oncogenic viruses are found with-
in both groups of DNA and RNA viruses. Integration of viral genome into the cellular genome
is a prerequisite for cellular transformation.

In general DNA viruses only transform cells if after integration virus replication is repressed.
Prior to integration RNA viruses build a replica of their genome with the help of an enzyme
named reverse transcriptase present in the virion. In several steps of synthesis a double strand-

2 Prof. Dr. A. A. Ressang; wetenschappelijk medewerker bij het Centraal Diergeneeskundig
Instituut, postbus 6007, 3002 AA Rotterdam.

ed DNA is produced using as template the viral single stranded RNA. In RNA viruses repli-
cation and transformation after integration may occur Independently.

The integrated part of the genome of DNA and RNA oncogenic viruses is just a small part
of the total viral genome. In poultry and murine sarcomas it has been proved that only one
gen is responsible for the oncogenic property of the virus; this gen is called sarc gen.
In tables 1-3 are listed DNA and RNA viruses associated with tumors in experimental animals
and man. RNA viruses are also isolated from blood and tumor cells of humans with malignan-
cies (Table 4).

Methods for the demonstration of tumor viruses, tumor antigens and specific antibodies include
electron microscopy, co-cultivation techniques, radioimmunoassays, molecular hybridization,
search for reverse transcriptase activity and 70 S RNA-complexes etc.

The crucial question on the role of oncogenic viruses in human cancer remains, for the time
being, unanswered.

Virussen belioren, naar gelang de samen-
stelling van hun nucleinezuur, óf tot het
RNA óf tot het DNA type. Voor hun
bestaan zijn ze afhankelijk van de gast-
heercel die de benodigde energie levert.
Virale infectie geschiedt door partikel-
tjes, die electronen microscopisch een ken-
merkende morfologie hebb?n.
In het DNA is de genetische informatie
gecodeerd die noodzakelijk is voor de
synthese van eiwitten. RNA is betrok-
ken bij de vertaling van deze informatie
in eiwitten. DNA is verder een zichzelf
vermenigvuldigend molecuul, terwijl
RNA op een DNA-keten wordt gesyn-
thetiseerd. De relatie is aldus: DNA —>
RNA ^ eiwit. Het virale RNA vormt
hierop een uitzondering. Het kan zich
zowel vermenigvuldigen als pro-
grammeren voor eiwitsynthese. Door ge-
bruik te maken van specifieke remmers
van de DNA synthese kan men aantonen
dat het virusgen cel-DNA nodig heeft
voor replicatie. Het virale RNA bevat
zelf de informatie voor een replicatie-
enzym, het polymerase, dat gebruik
maakt van het eigen RNA als matrijs en
nucleotiden van dc gastheer als bouw-
steen.

Het replicatieproces verloopt bij onco-
gene en niet kanker verwekkende virus-
sen vrijwel identiek. Het virusdeeltje
hecht zich aan de celwand en dringt dan
in het cytoplasma door. Hierna volgt
een eclips-fase waarin geen intact virus-
deeltje in de cel te zien is. Na enige tijd
is het virus-nucleinezuur óf in dc kern
óf in het cytoplasma aanwezig.
De complete synthese kan nu in de kern
of in het cytoplasma verlopen.
Het kan echter ook zo zijn dat na nu-
cleinezuursynthese in de kern de eiwit-
synthese in het cytoplasma plaats vindt,
waarna de assemblage van het complete
virus eveneens in het cytoplasma ge-
schiedt.

De gevolgen van een virale infectie kun-
nen van tweeërlei aard zijn n.1. a) des-
tructie van de cel of b) transformatie.
We gaan hier nader op in.
ad 1. Kort na infectie worden intacte
virale nucleinezuurmoleculen in de cel-
kern aangetroffen, gelocaliseerxl bij de
chromosomen.

Ook is het mogelijk dat het virusgenoom
zich in het genetisch materiaal van de
geïnfecteerde cel integreert. De cel gaat
nu een virusspecifiek eiwit, het zgn. T-
antigeen maken. De functie van dit eiwit
is nog onbekend en het kan met behulp
van immunofluorescentie worden aange-
toond. Spoedig daarna begint de aan-
maak van nieuwe virusdeeltjes. In de cel-
kern vindt synthese van virus DNA en in
het cytoplasma van virus manteleiwit
plaats.

De manteleiwitten bewegen zich naar de
kern waar de assemblage van het com-
plete virus plaats vindt. Zoals boven ver-
meld kan assemblage eveneens in het
cytoplasma geschieden. De cel gaat dood
door overmaat van virussen.
ad 2. In geval van transformatie wor-
den geen complete virusdeeltjes gevormd
en gaat de cel niet te gronde. In de ge-
transformeerde cellen kunnen, behalve
T-antigeen, ook een zgn. oppervlak of
transplantatie antigeen worden waarge-
nomen. Dit antigeen is eveneens een
virusspecifiek eiwit dat aan het opper-
vlak der cel gelocaliseerd is. De aanwe-
zigheid van deze virusspecifieke anti-

genen is een sterke aanwijzing dat er een
genetische informatie van het virus in
de cel aanwezig is.

T e m i n heeft gevonden dat voor de
vermenigvuldiging van RNA kanker vi-
russen DNA synthese nodig is. Deze
DNA synthese is mogelijk met behulp
van een bepaald enzym het zgn. RNA
afhankelijke DNA polymerase of het re-
verse transcriptase. De DNA copie van
het virus fungeert als matrijs voor de
synthese van nieuw virus RNA. T e m i n
veronderstelt nu dat de DNA copie als
pro-virus opgenomen wordt in het ge-
noom van de gastheercel en zodoende
kanker veroorzaakt. Lijnrecht hier tegen-
over staat de bevinding van Bentvel-
ze n. Deze heeft bij een bepaalde mui-
zenstam gevonden dat het muizeleukemie
virus (MLV) zich als een erfelijke fac-
tor gedroeg. Hij ontdekte een genetisch
systeem dat alleen voor de transmissie
van het virus via de geslachtscellen zorg-
de. Iedere muis van deze stam bezit dus
in één van zijn chromosomen een DNA
copie van het MLV dat tot de RN.A. vi-
russen behoort. Dit virus kan onder be-
paalde omstandigheden worden vrijge-
maakt en bij de betreffende muis kanker
(leukemie) veroorzaken. Zulk een „re-
lease" van het virus kan tot stand ge-
bracht worden door X-bestraling, door
hormonale evenwichtsstoornis of door
ouderdom.

De theorie van T e m i n zegt dus dat de
DNA copie van het RNA oncogene vi-
rus in het genoom van de cel geïnte-
greerd moet worden om een transforma-
tie (tumorvorming) tot stand te bren-
gen. De theorie van Bentvelzen
zegt dat de geïntegreerde DNA copie
juist in het RNA virus vertaald moet
woiTlen wil tumorvorming teweeg ge-
bracht worden.

Bentvelzen heeft nog gepoogd om
beide theorieën inéén te laten smelten
om tot een aanvaardbare hypothese over
het proces van transformatie te komen.
We zullen hier niet verder op ingaan.
Hoe het ook zij voor een celtransforma-
tie door een DNA of een RNA virus is
het noodzakelijk dat het DNA van het
virus of een deel hiervan wordt geïnte-
greerd in het DNA van het genoom van
de gastheercel.

Dit deel is bij sommige oncogene virussen
slechts een betrekkelijk gering percen-
tage van het totale virusgenoom. Bij
adenovirussen is b.v. 71/2% van het
virus DNA al voldoende om rattecellen
te transformeren.

In de tabellen 1 en 2 worden verschil-
lende DNA virussen met een oncogeen
vermogen aangegeven. Tevens worden
de proefdieren vermeld waarbij tumoren
kunnen worden opgewekt. Deze experi-
mentele dieren zijn meestal pasgeboren
knaagdieren. Infectie dient te geschieden
op een tijdstip waarbij het immuun-
apparaat van het proefdier nog niet tot
volle ontwikkeling is gekomen.
Adenovirussen, waarvan vele vertegen-
woordigers bekend zijn, veroorzaken
vooral bij kinderen keelaandoeningen.
Eén ervan het zgn. type 12 bleek voor
hamsters sterk oncogeen te zijn. Bij het
rund zijn 9 typen bekend. Hiervan zijn
de typen 3 en 8 oncogeen voor de jonge
hamster.

Het SV40 virus behoort, evenals het po-
lyomavirus en het menselijke wratvirus
tot de papovavirussen. Het komt bij
rhesusapen voor en het veroorzaakt bij
pasgeboren knaagdieren tumoren (sar-
comen). Cultuurcellen van muizen en
mensencellen die met dit SV40 virus be-
smet waren vertoonden foei van getrans-
formeerde cellen. Een aantal jaren ge-
leden zijn een aantal poliovaccins die op
apenieren gekweekt werden verontrei-
nigd geraakt met SV40 waardoor een
groot aantal mensen met SV40 werd
besmet.

Er is tot dusver geen aanwijzing gevon-
den dat menselijke tumoren door dit vi-
rus veroorzaakt zouden kunnen worden.
Naast het menselijke wratvirus is het
door Shope ontdekte virus dat papil-
lomen bij tamme en wilde konijnen ver-
oorzaakt een bekend voorbeeld uit de
groep van Papova virussen. Enkele vi-
russen, die tot de groep van pokken-
virussen behoren, kunnen eveneens goed-
aardige huidgezwellen veroorzaken. Vac-
cinia virus waarmee wij tegen het zo ge-
vaarlijke pokkenvirus worden ingeënt,

kan bij muizen zeer kwaadaardige ge-
zwellen doen ontstaan.
Het polyomavirus werd uit een spontaan
kwaadaardig gezwel dat in de speeksel-
klier van de muis voorkomt, geïsoleerd.
Het wordt polyomavirus genoemd om-
dat dit virus wel 20 verschillende ge-
zwellen in diverse diersoorten veroor-
zaakt.

Onder de herpesvirussen is voor veteri-
nairen het meest belangrijke het virus dat
de ziekte van Marek veroorzaakt.
Bij de mens wordt een herpesvirus, dat

Tabel 1. DN A-virussen met oncongene eigenschappen.

DNA-virussen	Voorkomen	Tumoren bij:
Adenovirus	mens, aap, rund, vogel	hamster, muis, rat
Papovavirus
Papillomavirus	konijn	konijn, andere kleine zoogdieren
Polyomavirus	muis	muis, rat, hamster, konijn, marmot
SV40 virus	aap	hamster
Pokkenvirus	mens, aap	muis
Herpesvirus	kip (ziekte van Marek) kikker (ziekte van Lacrê) aap (H.saimiri, H.ateles)	kip kikker, salamander aap

Tabel 2. Met tumoren geassocieerde virussen bij de mens.

DNA-virussen	Voorkomen	Tumoren bij:
a) Ebstein-Barrvirus	mens	mens: Burkitt lymfomen nasopharyngeaal Ca ziekte van Pfeiffer
b) Herpes type II	mens	cervicaal Ca (?)
c) Papillomavirus	mens	wratten

onder de naam Ebstein-Barr (EB) virus
bekend staat in verband gebracht met
het ontstaan van Burkitt\'s lymfomen,
naso-pharyngeaal carcinoom vooral bij
Chinezen in Singapore en de ziekte van
Pfeiffer. Bij deze drie aandoeningen wor-
den antilichamen tegen het EB-virus in
significante en stijgende titers aange-
troffen. Het Herpes virus type H wordt
wel geassocieerd met cervicaal carcinoom
bij de vrouw. Een vaststaand bewijs van
het oncogeen vermogen van dit laatste
virus is echter nog niet geleverd.

Wat betreft de RNA oncogene virussen
kan het volgende worden gezegd (tabel
3). Het Rous-sarcoomvirus veroorzaakt
bij kippen een kwaadaardig transplanta-
bel gezwel. Het bleek dat dit virus ook
bij pasgeboren zoogdieren (apen), in
combinatie met andere niet oncogene vi-
russen, oncogene eigenschappen vertoon-
de. Het virus kan in vitro een cultuur
van menselijke cellen tot transformatie
brengen.

Het mammary tumor virus (MTV)
wordt via de moedennelk overgedragen.
Pasgeboren muizen nemen het virus via
de melk op en ontwikkelen veel later de
tumor.

Specifieke overdraagbare virusinfecties
die maligne groei tot gevolg hebben vin-
den we vooral onder de leukose en sar-
coomvirussen. Deze virussen zijn morfo-
logisch niet van elkaar te ondei-scheiden
en hebben vele biologische en bioche-
mische eigenschappen gemeen. Ze wor-
den daardoor onder één groep virussen
gebracht. Leukosevirussen kunnen geen
sarcomen opwekken maar kunnen sar-
coomvirussen wel helpen (helpervirus).
Het sarcoomvirus is nl. niet compleet.
Zij hebben de enveloppe van leukose-
virussen nodig om cellen te kunnen in-
fecteren. Zelf zijn ze niet in staat om
een virusenvelop te vormen.
Voorbeelden van overdraagbare RNA
leukemievirussen zijn eveneens in tabel
3 aangegeven. In Nederland staat tegen-
woordig in het middelpunt van de be-
langstelling de leukose bij de kat en bij
het rund. We komen hier straks nog op
terug.

In hoeverre oncogene RNA-virussen een
rol spelen bij leukemieën en andere ma-
ligne aandoeningen van het hemopoie-
tische- en lymfatische apparaat bij de
mens is nog moeilijk te zeggen. In tabel
2 zijn namen vermeld van onderzoekers
die een RNA virus bij verschillende ge-
vallen van maligniteiten hebben ge-
ïsoleerd. De kernvraag of de geïsoleerde
RNA-viixissen de oorzakelijke agens zijn
dan wel „passagier"-virussen zijn, blijft

vooreerst nog onbeantwoord. Interes-
sant is te vermelden dat enkele van de
geïsoleerde virussen een kruisreactie ver-
tonen met een baviaan en een gibbon
RNA virus en het simian sarcoma virus.
De technieken die gebruikt worden om
tumorvirussen, tumorantigenen of de er-
tegen gerichte antilichamen aan te tonen
zijn bijv.:

— de co-cultuurtechniek, waarbij men
een suspensie van tumorcellen samen-
kweekt met gevoelige cellen;

— de COFAL (complement fixation
for avian leucosis virus), de N.P.
(non-producers) test en de RIF (in-
terferentie) test voor het aantonen
van aviaire leucose virus;

— de inductie van latent virus tot re-
plicatie met behulp van chemische
stoffen (b.v. 5-bromodeoxyuridine)
of hormonen (bijv. decamethason);

— radioimmunoassay voor het aantonen
van specifieke virale eiwitten of anti-
lichamen ;

— moleculaire hybridizatietechnieken
voor het ontdekken van virusspeci-
fieke nucleinezuren;

— biochemische technieken voor het na-
gaan van de aanwezigheid van re-
verse transcriptase, van deeltjes met
een bepaalde moleculaire dichtheid
(bijv. 1,16-1,18 g/ml) of van I-INA-
eiwitcomplexen met een bepaald se-
dimentatiecoëfficiënt (bijv. 60-70
S);

— de immunofluorescentietechniek, de
serum neutralisatietest, de comple-
mentbindingsreactie, de agar gel im-
munodiffusietest, enzym linked im-
munosorbent assay (ELISA) voor het
aantonen van antilichamen.

Bij de kat kan het antigeen van het
katteleukemievirus door middel van de
immunofluorescentietechniek in uitstrijk-
jes van perifeer bloed in de witte bloed-
cellen en in thrombocyten worden aan-
getoond (collega Wijers, Anth. van
Leeuwenhoekhuis, Plesmanlaan, Amster-
dam).

Bij het rund kan het bovine leukemie
virus door middel van de co-ocultuur-
techniek worden geïsoleerd en de er-
tegen gerichte antilichamen op diverse
wijzen worden aangetoond (CDI, Rot-
terdam).

Nog een kort woord over de verspreiding
van infectie. Deze geschiedt zowel verti-
caal als horizontaal. Onder verticale ver-
spreiding wordt tegenwoordig bij zoog-
dieren verstaan het doorgeven van het
virus via de gameten aan de nakomelin-
gen. Het MLV verspreidt zich vrijwel
uitsluitend langs deze weg. In leuke-
mische muizenstammen hebben alle
kernhoudende cellen van de ogenschijn-
lijk gezond geboren nakomelingen het
virusgenoom als onderdeel van één van
de chromosomen. Op latere leeftijd
komt dit (germinale) pro-virus tot ex-
pressie en het dier gaat viraemisch en
leukemisch te gronde. Alle andere wijze
van infectie (transuterine, neonatale bijv.
door colostrum of melk, direct contact of
via excreta) wordt onder horizontale
transmissie gerekend.

W. K ö t s c h e und C. G o t t s c h a 1 k
(Fischer Verlag, Jena, pp. 319, 1977)

Dat reeds 5 jaar na de eerste editie, een
tweede, opnieuw bewerkte, uitgave verschijnt,
is significant voor de kwaliteit van het boekje
en tevens voor de toenemende betekenis van
tamme en wilde konijnen en hazen. Onverkort
geldt de korte karakterisering, die in 1973
gegeven werd: „De auteurs zijn er in geslaagd
in een klein bestek, mede door een zeer com-
pacte, weloverwogen schrijfwijze, een grote
hoeveelheid informatie in een goed hanteer-
bare vorm te presenteren" (Ref.).
De problematiek van ziekten van konijn en
haas wordt gepresenteerd in samenhang met
voeding, stalbouw, stalklimaat en met fac-
toren in het ecosysteem in de natuur. Daar-
naast worden preventie en therapie behan-
deld.

De betekenis der ziekten bij consumptie door
de mens en de daaruit voortvloeiende keu-
ringsbeslissing vormen het eind van elke para-
graaf.

Het boekje is van belang voor dierenartsen
die te maken hebben met konijnenfokbedrij-
ven, konijnen van liefhebbers, konijnen als
jachtwild en konijnen als consumptiegoed.
Een alleszins aanbevelenswaardig werk.

Diagnosis and Further Characteristics of Tumours in Domestic Animals
W. MISDORP²)

De ervaren patlioloog kan in tegenstelling tot
de clinicus meestal bepalen of een zwelling
een tumor is, en of deze kwaadaardig is.
Soms zelfs kan hij iets over de prognose zeg-
gen.

Kwaadaardige gezwellen bedreigen het leven
van mens en dier door uitzaaiing en/of locale
destructieve groei. Deze laatste eigenschap
vereist ruime verwijdering ter voorkoming
van, vaak inoperabel, recidief.
Om kanker, de vijand van mens en dier, goed
te kunnen bestrijden dient men zijn verschil-
lende eigenschappen te leren kennen: karakte-
risering. Deze eigenschappen zijn te verdelen
in tumor- en populatie-eigenschappen. Som-
mige van deze eigenschappen blijken van in-
vloed op de prognose.

De prognose wordt vaak uitgedrukt in de
overlevingstijd na behandeling en deze kan
worden bepaald door follow-up onderzoek.
De prognose van het mammacarcinoom van
de hond bleek als bij de mens voornamelijk
te worden bepaald door het type en groei-
wijze van de tumor en het klinische stadium.
Bij het osteosarcoom van de hond is vooral
de grootte van prognostische betekenis.

Vooral de experimentele (immuno) therapie en de virologische studies lijken gebieden te zijn
waarop de modelstudie bij huisdieren kan bijdragen aan een beter inzicht in en beïnvloeding
van kanker bij dier en hopelijk ook bij de mens.

Unlike the clinician, the experienced pathologist will usually be able to determine whether a
swelling is a tumour and whether it is malignant. In some cases, he will even be able to tell
something about the prognosis.

Malignant neoplasms menace the lives of man and animals by metastasis and/or local destruc-
tive growth. The latter characteristic requires extensive removal to prevent recurrences which
will frequently be inoperable.

In order to treat cancer, the enemy of man and animals, effectively, practitioners should be-
come acquainted with its various characteristics: charactization. These characteristics can
be classified into tumour and population characteristics. Some of these characteristics are found
to be prognostic factors. Prognosis is often expressed in terms of survival following treat-
ment, a period which can be assessed by follow-up studies.

2 Dr. W. Misdorp; Nederlands Kanker Instituut, Antonie van Leeuwenhoek Ziekenhuis,
Amsterdam.

The prognosis of mammary carcinoma in dogs is mainly determined, as it is in human carci-
noma of the breast, by the type and growth of the tumour and by the clinical stage.
In canine oste jsarcoma, the size of the tumour is of particular importance in the prognosis.
Especially experimental (immuno) therapy and virological studies are fields in which model
studies in domestic animals may contribute towards a better luiderstanding and influencing of
cancer in animals and, it is to be hoped, also in man.

Letterlijk en in ruime zin is een tumor
een zwelling of een knobbel. Maar elke
knobbel is nog geen tumor. Een knobbel
J;an o.m. zijn een kwaadaardige tumor,
3en goedaardige tumor of een ontste-
king.

Voor de klinicus is het in het algemeen
moeilijk vast te stellen welke de ware
aard van een knobbel is. De patholoog
zal vaak wel een diagnose kunnen stel-
len, mits hij vertrouwd is met de micro-
scopische beelden van de verschillende
aandoeningen in de verschillende or-
ganen en ook weet hoe het biologische
gedrag van deze aandoeningen is.
De klinicus kan de patholoog in zijn taak
steunen door:

1. Goed gefixeerd materiaal in te sturen.
Het weefsel moet in een ruime pot
(met wijde hals) waarin voldoende
(verhouding fixatief - tumor 10:1)
formaline (4%).

Wanneer meerdere stukken weefsel
ingestuurd worden, moet dit in apar-
te potten geschieden met goede eti-
kettering.

2. Repre.sentatief materiaal in te stu-
ren, met andere woorden het grens-
gebied met het normale omgevende
weefsel moet aanwezig zijn en veixler
zo weinig mogelijk necrotisch weef-
sel.

3. Goede inlichtingen te geven over de
juiste localisatie en grootte van dc
tumor, de relatie tot de omgeving
(los of vergroeid, ulceratie), de ob-
servatieduur, groeisnelheid, ras, ge-
slacht, leeftijd van de patiënt, naam
eigenaar.

4. Medewerking te verlenen aan even-
tueel follow-up van de patiënt na be-
handeling. Daardoor kunnen ge-
gevens verkregen worden over optre-
den van recidief, metastasen en even-
tueel intercurrente (andere) ziekten.

Erg belangrijk is ook de medewer-
king van de klinicus bij het verkrij-
gen van toestemming om sectie te
laten verrichten.

Van het grootste praktische en weten-
schappelijk belang zijn de kwaadaardige
tumoren.

De patholoog moet kunnen bepalen of
de tumor kwaadaardig is en hoe kwaad-
aardig. Verder moet hij kunnen be-
palen, of de tumor radicaal verwijderd
is.

De meeste maligne tumoren zijn kwaad-
aardig op beide manieren, bijv. mam-
inacarcinoom bij hond en kat, osteosar-
coom bij de hond, oogcarcinoom bij het
lund. Dit geldt ook voor de meeste
kwaadaardige tumoren bij de mens.
Sommige tumoren zijn alleen maar
kwaadaardig door hun locale destruc-
tieve groei en metastaseren niet of zeer
laat.

Mastocytoom en haemangiopericytoom
\\\'an huid en weke delen bij de bond, ba-
sale cellen carcinoom van de huid en
cylindroom van de speekselklieren bij de
iTiens.

Locaal destructieve tumoren zijn vaak
moeilijk radicaal te verwijderen zonder
uitgebreide en vaak verminkende ope-
ratie en de recidiefkans is groot. Dus zal
er vaak aanvullende therapie, zoals be-
straling bij mastocytomen nodig zijn, of
andere aanvullende therapie.
Vaak lijken tumoren goed begrensd, ter-
\\vijl microscopisch onderzoek leert, dat
dit niet zo is. Dergelijke tumoren worden
dan vaak te krap verwijderd, waardoor
recidieven ontstaan, die vaak moeilijk te

verwijderen zijn, terwijl bovendien de
kans op metastasering stijgt.
Als algemene regel bij verwijdering van
een knobbel moet aangehouden worden,
dat geen tumorweefsel zichtbaar mag
zijn in de snijvlakken, met andere woor-
den er moet altijd voldoende vet- of
bindweefsel omheen zitten. Dit is boven-
dien van belang voor een goede diag-
nostiek van de groeiwijze van de tumor.
Op bovenbeschreven wijze wordt zoveel
mogelijk vermeden, dat een patiënt ten
gronde gaat door onzorgvuldige behan-
deling door een clinicus. Dit zelfde geldt
ook voor de situatie bij de mens.
Samenvattend: het z.g. uitpeilen is een
kunstfout met vaak ernstige gevolgen.
Metastasering is zowel bij mens als dier
de grote bedreiging en berust op versle-
ping van tumorcellen en het uitgroeien
van dochtergezwellen: metastasen.
Er zijn 3 wegen van versleping:

1. Langs de lymfvaten naar de lymf-
klieren en vandaar uit eventueel via
andere lymfklieren tenslotte naar het
veneuse bloed.

2. Langs (veneuse) bloedvaten naar de
longen (of lever) en daarna naar al-
lerlei andere organen.

De meest voorkomende bedreiging voor
het leven is de metastasering naar de
longen met als gevolg benauwdheid.
Een andere groep ziekten, de leucaemie-
en, is gekenmerkt door vroege generali-
satie en daarom alleen met chemo- en/of
immunotherapie te bestrijden.
Kanker is dus een vijand, die wil men
deze doeltreffend bestrijden, goed moet
leren kennen.

liet leren kennen van het karakter van
de verschillende tumorziekten, de karak-
tisering berust op een analyse van de
verschillende eigenschappen, welke ver-
deeld kunen worden in tumoreigen-
schappen en populatie-factoren.

2. Aantallen kerndelingen (mitose-
index), de verschillen in grootte en
vorm van de tumorcellen polymorfie
en de mate van gelijkenis met het
weefsel, waaruit de tumor stamt (dif-
ferentiatie).

3. De uitgebreidheid van de ziekte voor
wat betreft de locale primaire tumor
en andere organen, zoals lymfklieren
en longen (klinisch stadium).

Voor een goede karakterisering zijn ver-
der gegevens nodig over de prognose van
de tumorziekte. Deze wordt bij mens en
dier meestal uitgedrukt in het percen-
tage van de patienten, die een bepaalde
overlevingstijd na behandeling haalt.
(Bij de mens 5, 10 of 15 jaar bij de hond
2 jaar).

Dit principe is toegepast bij onze karak-
terisering van het mammacarcinoom bij
de hond en de kat.

Een ander criterium voor de prognose
kan zijn de aanwezigheid van metastasen
bij groepen onbehandelde of behandelde
dieren bij sectie. Deze methode is toege-
past bij onze karakterisering van osteo-
sarcoom bij de hond.
Van groot belang is de statistische ana-
lyse van de relatie tussen de verschillen-
de factoren (tumoreigenschappen en po-
pulatiefactoren) en tussen deze factoren
en de prognose.

Tenslotte is een uitvoerige sectie van be-
lang om na te gaan of nieuwe tumoren,
metastasen, recidief of andere laesies aan-
wezig waren.

Verscheidene factoren werden geanaly-
seerd in relatie tot de prognose, welke
werd uitgedrukt in 2 jaars-overleving,
zoals histologisch type, histologische ma-
ligniteitsgraad, wijze van infiltratie
(groeipatroon), localisatie (voor of ach-
ter), klinisch stadium, ingroei in lymf-
vaten, aantasting van de regionaire lymf-

klieren, type chirurgische therapie
(block-operatie of eenvoudige mastecto-
mie).

Vergelijking tussen de resultaten, ver-
kregen bij ons onderzoek bij de hond en
gegevens uit de literatuur, betreffende
mammacarcinoom bij de mens, toont
een aantal overeenkomsten en een enkel
verschilpunt.

Het bleek, dat vooral grootte en volume
van de tumor van invloed was, hoe gro-
ter de tumor, hoe vaker longmetastasen.
Verder bleek, dat osteosarcomen in de
voorste ledematen minder vaak metasta-
sen hadden veroorzaakt dan die in de
achterste.

Net als bij de mens bleek een type osteo-
sarcoom, dat van het fibrosarcomateuse

Uitstel van operatie
Type chirurgische therapie
Localisatie
Klinisch stadium
Grootte, volume
Histologisch type
Histologische maligniteitsgraad
Type van infiltratie
Tumor positieve lymfklieren

De laatste tegenstrijdigheid is mogelijk
meer ogenschijnlijk dan werkelijk omdat
de regionaire (lies) lymfklieren bij de
hond in zekere zin te vergelijken zijn met
de onderste of basale oksel klieren bi j de
vrouw, bij aantasting waarvan de prog-
nose nauwelijks ongunstig beïnvloed
wordt.

Osteosarcoom hond (144 dieren).
Geen van de lionden was behandeld en
alle honden waren post mortaal onder-
zocht.

Door middel van grote coupes van de ge-
hele tumor en omgevend bot kon een
aantal karakteristieken bepaald worden,
bijv. uitbreiding van de tumor, grootte
en volume, type tumor, hoeveelheid ne-
crose, graad van polymorfie en differen-
tiatie.

Er werden 13 tumor- en populatie-
eigenschappen getest in relatie tot elkaar
en tot de prognose, welke werd uitge-
drukt in de aanwezigheid van longme-
tastasen,

Longmetastasen vormen zowel bij mens
als hond de grootste bedreiging voor het
leven.

type, een gunstiger prognose te hebben.
Alleen tumoren, die buiten het bot
groeiden, hadden in een aantal gevallen,
gemetastaseerd.

2. Het vergelijken met schijnbaar over-
eenkomstige tumorziekten van de
mens. (het tumormodel begrij))

3. Karakterisering als basis voor experi-
mentele therapie. Hierbij wordt voor-
al gedacht aan immunotherapie in
combinatie met chemotherapie (leu-
cose) of chirurgie (mammacarci-
noom) in een zo vroeg mogelijk sta-
dium.

Hoe kan de tumorpatholoog bijdragen
aan oncologisch onderzoek?
Dit zal in het algemeen in teamverband
moeten gebeuren.

a. Vergelijkende studies met humane
pathologen en proefdierpathologen op
basis van internationaal erkende classifi-
catiesystemen van tumoren, zoals het

classificatiesysteem van de Wereldge-
zondheidsorganisatie (WHO).
De tumoren van de huisdieren zijn zo-
veel mogelijk in relatie met tumoren bij
de mens beschreven en gefotografeerd.

b. Epidemiologische studies bijv. van
runder leucose. Samenwerking met sta-
tistici, clinici, vleeskeuringsmensen en
laboratoriumwerkers.

Deze zijn dringend noodzakelijk, zowel
voor de huisdieren als patiënten en als
modellen voor de humane situatie.
Net als bij de mens is het mammacarci-
noom van hond en kat onvoldoende te
bestrijden. Leucose bij de hond en vol-
wassen mens wordt nog onvoldoende on-
derdrukt door gecombineerde chemothe-
rapie.

Aangezien de tumorziekten van huisdie-
ren vrij veel overeenkomsten vertonen
met bepaalde tumorziekten van de mens,
lijkt hier een veld te liggen voor model-
onderzoek naar bijv. de invloed van im-
munothérapie.

Samenwerking met clinici, statistici, im-
munologen en chemotherapeuten.
d. Aetiologische studies bijv. leucose
kat, rund, kip, hond; mammacarcinoom
kat. Samen met virologen en clinici.
Tenslotte, de tumorpatholoog wordt
vaak op zekere afstand geconfronteerd
met allerlei ellende, zoals recidief en me-
tastasering.

Laten we hopen, dat door genoemde in-
terdisciplinaire samenwerking, een op-
gaande lijn bereikt kan worden in onze
kennis en beïnvloeding van kanker. Dit
tot heil van mens en dier.

Immunological and Immunotherapeutical Aspects of Cancer
E. J. RUITENBERG**) en P. A. STEERENBERG**)

Bij het ontstaan en de regulering van kanker
neemt het natuurlijke afweermechanisme een
belangrijke plaats in, waarbij macrofagen een
essentiële rol spelen. De regulerende werking,
die macrofagen op tumorcellen uitoefenen,
berust vermoedelijk op exocytose (uitstoting)
van lysosomale enzymen in de tumorcellen.
Fagocytose volgt pas na de dood van de
tumorcel.

Er wordt ingegaan op de wijze waarop macro-
fagen kunnen worden geactiveerd.
De cytotoxische werking van geactiveerde
macrofagen, hoewel niet specifiek in een im-
munologische betekenis, is toch selectief, aan-
gezien getransformeerde, dat wil zeggen ma-
ligne cellen, veel gevoeliger zijn dan normale
cellen.

Niet-specifieke activering van macrofagen kan
plaatsvinden door immunisatie met verschil-
lende agentia, waaronder Bacillus Calmette
Guérin (BCG) en Corynebacterium parvum
(C. parvum). De werking van deze immuno-
stimulantia kan in experimenteel geïnduceer-
de tumormodellen bij proefdieren worden be-
studeerd. Het nadeel van deze proefdier-
modellen is, dat het hier meestal chemisch

geïnduceerde, al of niet immunogene, al of niet metastaserende, mesenchymale, solide tumoren
betreft, terwijl bij de mens de belangrijkste vormen van kanker van epitheliale oorsprong zijn
(mammacarcinoom, bronchuscarcinoom). Daarom is het van belang om andere therapiemodel-
len ter beschikking te hebben. Bij zowel gezelschaps- als nutsdieren komen tumoren voor, die
veel meer op de belangrijkste tumorziekten bij de mens gelijken. In verband hiermee werden
de eerste resultaten van een onderzoek vermeld naar de werking van BCG op het plaveiselcel
carcinoom van het oog bij het rund (een natuurlijk voorkomende, metastaserende, epitheliale,
solide tumor).

The natural defence mechanism occupies an important place in the pathogenesis and control
of cancer, macrophages being an essential factor in this defence mechanism. The regulating
action of macrophages on tumour cells is probably based on exocytosis (expulsion) of lysosomal
enzymes in the tumour cells. Phagocytosis only occurs after the death of the tumour cell.
The methods by which macrophages may be activated, are discussed.

The cytotoxic action of activated macrophages, though not specific in the immunological sense,
nevertheless is selective as transformed, i.e. malignant cells, are much more sensitive than nor-
mal cells.

Voordracht, op 30 september 1977 gehouden, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1977,
tevens 124e Algemene Vergadering, van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde te Hoogeveen. (Congresthema: „Oncologie bij mens en dier").
Dr. E. J. Ruitenberg en P. A. Steerenberg; Laboratorium voor Pathologie, Rijksinstituut
voor de Volksgezondheid, Postbus 1, Bilthoven.

Non-specific activation of macrophages may be produced by immunization with various agents
such as Bacillus Calmette-Guerin (BCG) and Corynebacterium parvum (C. parvum). The
action of these immunostimulants may be studied in tumour models induced experimentally
in laboratory animals. The drawback to these experimental-animal models is that it usually
concerns chemically induced, immunogenic or non-immunogenic, metastasizing or non-metas-
tasizing, mesenchymal solid tumours, whereas the most important forms of human cancer are
of epithelial origin (carcinoma of the breast, bronchogenic carcinoma). The availability of
other therapy models therefore is of importance. Tmours bearing a closer resemblance to the
most important forms of malignant disease in man, occur both in pets and in livestock. In
view of this fact, the initial results of studies on the effect of BCG on ocular squamous cell
carcinoma in cattle (a spontaneous, metastasizing, epithelial solid tumour) were reported.

Wanneer we over kankertherapie spre-
ken, dienen we een onderscheid te ma-
ken tussen de volgende vormen: chirur-
gie, bestraling, chemotherapie en de
sinds een tiental jaren in zwang gekomen
immunotherapie.

Wat beogen we met kankerbehandeling?
In de eerste plaats moet de primaire tu-
mor worden verwijderd, al dan niet met
de regionale lymfklier, maar het uitein-
delijke doel bij de behandeling van de
meeste vormen van kanker is dat metas-
tases dienen te worden voorkomen. Bij
het bepalen van een strategie bij kanker-
behandeling zal de primaire tumor over
het algemeen door middel van conven-
tionele methoden worden verwijderd, nl.
door chirurgie, bestraling of chemothera-
pie. Chemotherapie al of niet onder-
steund door immunotherapie dient er
voor om te trachten metastases te voor-
komen.

Bij de meeste klinische onderzoekingen
bij de mens wordt in eerste instantie een
conventionele therapie toegepast, dat wil
zeggen chirurgie en chemotherapie om
tot een reductie van de tumormassa te
komen en in tweede instantie wordt pas
immunotherapie gebruikt, die dan be-
staat uit het verhogen van de specifieke
of niet-specifieke weerstand. Theoretisch
is dit wellicht niet geheel correct, omdat
bij een immunologische therapie het oor-
zakelijke antigeen nog in grote hoeveel-
heden aanwezig dient te zijn. Als men er
mi van uitgaat, dat tumoren antigeen
zijn, dan zou men eigenlijk in plaats van
de tumor weg te halen en vervolgens im-
munotherapie toe te passen, beter eerst
immunotherapie kunnen uitvoeren.
Hierbij maakt men dan gebmik van de
oorspronkelijke tumormassa, dat wil zeg-
gen van de immunogene tumorcellen en
vervolgens stelt men pas een conventio-
nele therapie in. Deze laatste behande-
lingswijze vindt echter nauwelijks klini-
sche toepassing bij de mens, omdat men
om ethische redenen in eerste instantie
die therapeutische behandeling uitvoert,
die reeds in het verleden succes heeft ge-
boekt. Hieruit volgt dat de huidige wijze
van toepassing van immunotherapie bij
de mens wellicht niet de optimale is om
het effect ervan op juiste wijze te beoor-
delen.

Bij de immunotherapie staat het lymfa-
tische apparaat centraal Daarom zal al-
lereerst de wijze waarop het immuunap-
paraat tot afweer in staat is — met name
ten opzichte van tumoren — worden be-
sproken. Vervolgens zal worden inge-
gaan op een aantal aspecten van de spe-
cifieke en niet-specifieke immunothera-
pie ten opzichte van kanker en de wijze
waarop deze klinisch en praeklinisch met
behulp van diermodellen kan worden ge-
toetst.

Bij het lymfatische apparaat onderschei-
den we die weefsels die een centrale
plaats innemen, beenmerg en thymus, die
een dirigerende functie hebben en de
weefsels die een perifere plaats innemen
en de eigenlijke operationele functie uit-
oefenen, namelijk de milt en de lymf-
klieren. Nu vertonen deze organen een
onderlinge samenhang en we zouden het
beenmerg eigenlijk als het meest centrale
orgaan kunnen beschouwen waarvan cel-
len uitzwermen die ófwel direct naar de
operationele organen milt en lymfklier
gaan ófwel via de thymus deze organen
bereiken. Men onderscheidt de lymfo-
cyten waar het in dit geval om gaat dan

ook als beenmerg-afhankelijke B-lymfo-
cyten en thymus-afhankelijke T-lymfo-
cyten.

Bij de werking van het immunologische
apparaat dient men onderscheid te ma-
ken tussen de cellen voor antigeenher-
kenning en de effectorcellen. Tot de cel-
len voor antigeenherkenning behoren in
de eerste plaats de macrofagen en ver-
volgens de B- en T-cellen. Tot de effec-
torcellen behoren de macrofagen, de
plasmacellen (de uitgerijpte B-cellen) en
de gesensibileerde T-cellen.
De macrofagen oefenen hun werking uit
door middel van lysosomale enzymen, de
plasmacellen zijn de producenten van
immunoglobulinen en specifieke anti-
stoffen en de gesensibiliseerde T-cellen
produceren lymfokinen.

Hoe werken deze cellen nu in het alge-
meen als effectorcel. Ten eerste de ma-
crofagen. De meest bekende eigenschap
van macrofagen is dat zij in staat zijn
tot fagocytose van inerte deeltjes, doch
o.a. ook van bacteriën, die zij dan ver-
volgens via intracellulaire digestie kun-
nen doden. Deze eigenschap van macro-
fagen is voor de afweer ten opzichte van
tumoren van minder belang, aangezien
een tumorcel als zodanig niet in eerste
instantie wordt gefagocyteerd. Belang-
rijker is het feit dat macrofagen ook tot
zgn. exocytose in staat zijn, waarbij zij
celprodukten uitscheiden en dan aanlei-
ding geven tot extracellulaire cel- en
weefselbeschadiging. Dit is een mecha-
nisme dat een belangrijke rol speelt bij
de afweer ten opzichte van tumoren. De
T-cellen oefenen hun werking uit door
middel van Ivrnfokinen.

Deze lymfokinen kunnen nu verschillen-
de werkingen hebben. In de eerste plaats
een direct cytotoxisch effect, waardoor
zij bijvoorbeeld tumorcellen direct kun-
nen doden, in de tweede plaats kunnen
er specifieke lymfokinen ontstaan, die
macrofagen kunnen activeren, dat wil
zeggen het metabolisme van macrofagen
verhogen (1) waardoor zij beter in staat
zijn tot intracellulaire digestie en e.xocy-
tose (voor een overzichtsartikel, zie 8).

Bij de immunotherapie van kanker on-
derscheiden wij: a) stimulering van de
tumor-specifieke immuniteit — dit
hangt af van de immunogeniciteit van de
tumor — en b) stimulering van de niet-
specifieke immuniteit, waarbij tevens
een algemene verbetering van de immu-
nologische afweer optreedt. Dit is van
belang, aangezien bij veel kankerpatiën-
ten de iminunologische afweer op een
lager niveau staat. In tabel 1 is dit zeer
beknopt weergegeven.
De specifieke afweer ten opzichte van tu-
moren is te bereiken door de patiënt te
immuniseren met bijvoorbeeld door mid-
del van bestraling van tevoren gedode
tumorcellen, die vervolgens een specifie-
ke afweer geven, waarbij lymfocyten en
macrofagen een rol spelen. Lymfocyten
produceren in eerste instantie lymfoki-
nen, die nu ófwel direct de homologe tu-
mor kunnen doden, ófwel macrofagen
tot een hogere activiteit stimuleren,
waardoor deze macrofagen een cytotoxi-
sche werking ten opzichte van de homo-
loge tumor ontplooien.
In de tweede plaats bestaat de niet-spe-

cifieke stimulering, die gebruik maakt
van andere agentia, zoals Bacillus Cal-
mette Guérin (BCG), Corynebacterium
parvum (C.p.) en het anthelminticuin
levamisol. Met deze stimulantia zijn nu
twee wijzen van activering mogelijk. In
de eerste plaats, zoals dit bij BCG het
geval is, worden lymfocyten specifiek
gestimuleerd en lymfokinen van deze
specifiek gestimuleerde lymfocyten kun-
nen dan macrofagen activeren (1).
Deze macrofagen zijn nu instaat om zo-
wel de homologe agentia te doden, dat
wil zeggen in dit geval zijn deze macro-
fagen in staat om de mycobacteriën te do-
den, aan de andere kant zijn deze macro-
fagen nu ook in staat om heterologe an-
tigenen, zoals pathogenen (bijv. Listeria
monocytogenes) maar ook tumorcellen
te doden. Daarnaast kunnen macrofagen
ook direct zonder tussenkomst van ge-
sensibiliseerde lymfocyten door stimulan-
tia geactiveerd worden. Dit is het geval
hij Corynebacterium parvum. De reden
\\oor deze niet-specifieke cytotoxische
werking, is nog niet geheel duidelijk. Het
is wel bekend, dat aldus geaktiveerde
macrofagen een onderscheid kunnen ma-
ken tussen normale en maligne ontaarde
cellen. Nadat de macrofagen via exocy-
tose hun intracellulaire biochemische pro-
dukten, met name lysosomale enzymen,
in de tumorcel hebben gebracht (4),
vindt dood van de tumorcel plaats en
wordt de gedode tumorcel vervolgens
door de macrofaag gefagocyteerd.

Tot de immunostimulatoire agentia be-
horen Bacillus Calmette Guérin (BCG),
Corynebacterium parvum (C.p.), dit is
een rnet formaline gedood vaccin, van
Corynebacteriën en ook het anthelmin-
ticum levamisol. Deze agentia kunnen
op verschillende wijzen toegediend wor-
den. BCG en C. parvum worden intra-
turnoraal geappliceerd, terwijl BCG bo-
vendien nog percutaan door middel van
scarificaties, intrapleuraal en oraal kan
worden toegediend.

C. parvum kan ook subcutaan worden
toegediend. Levamisol wordt oraal of
systemisch (subcutaan; intramusculair)
toegediend.

Bij het werkzaamheidsonderzoek is het
klinisch onderzoek bij kankerpatiënten
het meest belangrijk. Daarnaast is echter
evenzo essentieel, dat er praeklinisch on-
derzoek geschiedt. Dit praeklinisch on-
derzoek kan met behulp van dierlijke tu-
mormodellen worden uitgevoerd. Hier-
bij dient men zich te realiseren dat deze
modellen relevant moeten zijn voor de si-
tuatie bij de mens. Daarnaast is het na-
tuurlijk vanuit de veterinaire praktijk
van belang om te bestuderen of ook bij
dieren voorkomende tumoren wellicht
met behulp van deze immunostimula-
toire stoffen genezen kunnen worden
c.q. of men metastasen kan voorkomen.
De criteria voor een anti-tumoreffect
zijn in de eerste plaats de zogenaamde
remissietijd (de tijd dat de patiënt vrij
is van de tumor) en in de tweede plaats
de overlevingstijd. Nu zijn er vanaf 1968
al verschillende onderzoekingen bij de
mens beschreven na de eerste hoopvolle
onderzoekingen van Mathé (7), die
een groep van kinderen met leukemie
met BCG behandelde. Er is echter veel
aan te merken op de in de loop der tijd
uitgevoerde onderzoekingen, met name
omdat vaak gebruik gemaakt werd van
zogenaamd historische controles, dat wil
zeggen controlegroepen werden niet te-
gelijkertijd met de behandelde groep in
het protocol opgenomen, doch men be-
diende zich van patiënten die in het ver-
leden een dergelijke ziekte hadden door-
gemaakt en met conventionele methoden
waren behandeld.

Hiertegen is echter veel kritiek in te
brengen, aangezien er in de loop van de
jaren toch veranderingen optreden in
het therapeutische protocol.

Een van de beste onderzoekingen van de
laatste jaren is die van MacKneally
et al., (6). Zij verdeelden patiënten met
een longcarcinoom nä chirurgie in twee
groepen, waarvan de éne groep intra-
pleuraal behandeld werd met BCG en de
andere groep verder geen therapie ont-
ving. In het onderzoek, dat inmiddels
een 2 jaar voor een aantal patiënten
duurt, blijkt dat BCG-behandeling tot nu

toe noch remissie heeft gegeven, noch
aanleiding tot dood, terwijl in de onbe-
handelde groep reeds een aantal patiën-
ten wederom kanker vertoonde en ook
een aantal patiënten is gestorven.

Bij het zoeken naar adequate diermodel-
len dient men zich te realiseren, wat de
karakteristieken van de tumorziekte zijn
(tabel 2). We onderscheiden: a) epithe-
liale en mesenchymale tumoren, b) soli-
de of systemische tumoren, die (syste-
misch) in het gehele weefsel verspreid
zijn, bijvoorbeeld leukemie, c) het optre-
den van wel of geen metastase, d) een
vierde onderscheid is de mate van immu-
nogeniciteit van de tumor, e) een belang-
rijk onderscheid is of de tumor „natuur-
lijk" is, ofwel dat deze op een of andere
wijze experimenteel geïnduceerd is.
Experimentele inductie van tumoren kan
plaatsvinden met virale agentia en ook
met chemische stoffen, terwijl de zoge-
naamde natuurlijk voorkomende tumo-
ren waarschijnlijk ook wel geïnduceerd
zijn, doch op dit moment is de ontstaans-
wijze onbekend. Bij het zoeken naar re-
levante diermodellen zouden we ons moe-
ten concentreren op die diermodellen, die
inderdaad analoog zijn met de bij de
mens meest belangrijke tumorziekten,
meestal epitheliale, metastaserende tu-
moren, zoals borst- en longkanker. Nu is
het helaas zo, dat de meeste experimen-
tele modellen gebaseerd zijn op chemisch
geïnduceerde tumoren, die mesenchy-
maal zijn, al of niet immunogeen en al
of niet metastaseren.

Het model, waarvan wij ons bedienen,
is een met behulp van 20 methylcholan-
treen geïnduceerde tumor (een fibrosar-
coom) bij de Balb/c-muis.
Een aantal tumorcellen wordt in de poot
van een muis ingespoten en de pootdikte
dient als criterium voor turaorgroei. Ver-
volgens kunnen deze dieren behandeld
worden met agentia en in ons geval heb-
ben wij onderzoek gedaan met BCG en
C. parvum. Toediening geschiedde ofwel
als mengsel, dus de tumorcellen werden
bijgemengd met BCG c.q. C. parvum,
ofwel door BCG c.q. C. parvum van te-
voren in te spuiten (een profylactisch
tumormodel), ofwel door BCG c.q. C.
parvum toe te dienen (therapeutische
modellen) nadat de tumor reeds ont-
staan was. In figuur 1 zien we het resul-
taat van bijmenging van BCG c.q. C.
parvum met tumorcellen. Het is duide-
lijk dat C. parvum hier een zeer sterke
groei-inhibitie geeft. Interessant is vast
te stellen, dat BCG bijgemengd met tu-
morcellen aanleiding geeft tot een ver-
snelde groei, dus een tegensteld effect. In
dit verband is het goed op te merken,
dat tumorcellen niet zo maar weerloos af-
wachten, wat de gastheer van plan is met
hen te doen, doch dat zij ook bepaalde
wijzen hebben om aan de verdediging
van de gastheer te ontsnappen. Eén van
deze ontsnappingsmechanismen is het op-
roepen van zogenaamde blokkerende an-
tistoffen. Dit zijn antistoffen die welis-
waar tegen de tumor zijn gericht, doch
geen gastheer bescherming geven, maar
als het ware een laagje antistoffen om
de tumorcel vormen, waardoor de tumor-
cel niet door andere afweermechanismen
van de gastheer bedreigd kan worden.
We noemen dit het zogenaamde enhan-
cement-fenonieen. Het is van belang om
op dit fenomeen tc wijzen, omdat dit niet
alleen in het experimentele model naar
voren kan komen, doch zich ook in de
praktijk in een klinisch onderzoek kan
manifesteren. Het is dan ook zeer belang-
rijk om een juiste combinatie van a) do-
sis, b) route en c) tijdsinterval vast te
stellen. In fig. 2 is het resultaat weerge-
geven, wanneer BCG gegeven werd in
een therapeutische situatie, dat wil zeg-
gen op dag 7 intraveneus. Nu is wél van
een groei-inhibitie sprake.

Een ander belangrijk facet, dat met dit
model te bestuderen is, is de reactie van
de gastheer op een dergelijke vorm van
therapie, indien de immunologische af-

Effect of BCG or C.parvum mixed with tumor cells on growth of fi-
brosarcoma (initially induced by 20-methylcholanthrene) in the foot
of Balb/ c mice.

Fig. 1. Effect van BCG of C. pan.\'um gemengd met tumorcellen op de groei van een fibro-
sarcoom (oorspronkelijk opgewekt met 20-methylcholantreen) in de voet van Balb/c muizen.

weer op een lager niveau staat c.q. zelfs
praktisch afv^/ezig is. Figuur 3 laat zien,
dat wanneer BCG ofwel C. parvum toe-
gediend werd bij muizen, die geen thy-
mus-afhankelijke immunologische afweer
hebben (de zogenaamde congenitaal thy-
musloze muizen), C. parvum dan wèl in
staat is tot tumor reductie (kennelijk
kunnen macrofagen geactiveerd worden
zonder de aanwezigheid van T-cellen),
terwijl BCG weliswaar geen inhibitie laat
zien, doch evenmin het negatieve effect
(het enhancement-fenomeen). Activering
van macrofagen door BCG is derhalve
thymus-afhankelijk. Klinisch is dit be-
langrijk, aangezien het erop lijkt, dat C.
parvum ook werkzaam zou kunnen zijn
bij individuen, die een lagere immunolo-
gische afweer hebben.

Het onderzoek bij zogenaamde natuur-
lijk voorkomende tumoren is echter van
groter belang. Derhalve is een onderzoek
bij het plaveiselcel carcinoom van het
oog bij het rund, een natuurlijk voorko-
mende epitheliale, metastaserende tumor
begonnen. Spradborowen medewer-
kers (9) waren in staat om een specifie-
ke immunotherapie met een extract van
oogcarcinoom te bewerkstelligen. Oog-
carcinoommateriaal werd intramuscu-
lair ingespoten en bij 39 van de 46 be-
handelde dieren werd een regressie van
de tumor waargenomen. Bij 1 van de 22
controledieren werd ook regressie gezien.
Hier dienen we te spreken van een speci-
fieke immunotherapie. In verband met
de niet-specifieke immunotherapie is een

Effect of therapeutical administration of BCG on growth of
fibrosarcoma (initially induced by 20-methycholanthrene)
in the foot of Balb/c mice

Fig. 2. Effect van een therapeutische toediening van BCG op de groei van een fihrosarcoom
(oorspronkelijlc opgewekt met 20-methylcholantreen) in de voet van Balbjc muizen-

recent onderzoek van Kleinschus-
ter et al. (5) van belang, die aantoon-
den, dat indien de oogtumor werd be-
handeld met een BGG-celwand- vaccin,
dit is een preparaat gemaakt van BGG-
celwanden, geëmulgeerd in olie (10), bij
17 van de aldus behandelde 24 dieren een
regressie ofwel totale teruggang van de
tumor ontstond, terwijl bij 9 controledie-
ren die of met niet-actief vaccin werden
of in het geheel niet werden behandeld,
geen sprake was van tumorregressie. Re-
cent onderzoek dat in ons Instituut in
samenwerking met de Veterinaire Heel-
kunde (Prof. Dr. S. R. Nu mans en
Drs. W. Klein) en het Nederlands
Kankerinstituut (Dr. W. Misdorp)
wordt uitgevoerd, tracht dit onderzoek
op een iets andere wijze te herhalen. Voor
dit doel worden dieren door middel van
loting in vier groepen geplaatst. Groep
1 ontvangt het BCG-celwand preparaat
dat ook door de groep van Klein-
s c h u s t e r werd gebruikt. Groep 2 ont-
vangt een levend BGG-preparaat van het
RIV. Bij groep 3 worden oog en regio-
nale lymfklieren door middel van blok re-
sectie verwijderd (samenwerking met de
afdeling voor kaakchirurgie, Dr. J. B i e r,
Klinikum Steglitz, Berlijn). Bij dit on-
derzoek dat nog in een beginstadium ver-
keert, wordt BCG intratumoraal toege-
diend. In een enkel geval werd een re-
ductie gezien na 6 weken. In één geval

Effect of BCG or C parvum mixed with tumor cells on
growth of fibrosarcoma (initially induced by 20-methyl-
cholanthrenelin the foot of BioLP-oy/nu mice.

Fig. 3. Effect van BCG of C. parvum gemengd met tumorcellen op de groei van een fibro-
sarcoom (oorspronkelijk opgewekt met 20-methylcholantreen) in de voet van BwLF nu/nu

werd echter ook een spontane regressie
waargenomen. Op dit moment kan hier-
over derhalve nog geen uitspraak gedaan
worden. Veel zal afhangen van de be-
schikbaarheid van deze dieren om het
onderzoek uit te voeren. We doen dan
ook gaarne. een beroep op alle practici
om voor dit doel contact met ons op te
nemen.

In het bovenstaande werd allereerst in-
gegaan op de doelstellingen van kanker-
immunotherapie en een onderscheid ge-
maakt tussen de specifieke en de niet-
specifieke immunotherapie en de rol be-
licht, die de niet-specifieke agentia, zoals
BCG en C. parvum hierin zouden kun-
nen spelen. Alhoewel klinische onderzoe-
kingen bij de mens reeds gedurende de
laatste tien jaar worden verricht, zijn er
behalve incidenteel geen duidelijke aan-
wijzingen, dat deze vorm van immuno-
therapie werkelijk effect heeft. Aan de
andere kant dienen we ons te realiseren,
dat de wijze, waarop de immunotherapie
is uitgevoerd, vaak namelijk nadat an-
dere vormen van therapie zijn toegepast,
wellicht een goede evaluatie van de wer-
king van immunostimulantia in de weg
staat, aangezien het gebruik van stimu-
lantia veronderstelt, dat er immunogene
tumoren aanwezig zijn, terwijl in de
meeste onderzoekingen de tumormassa
in eerste instantie verwijderd wordt. Van
belang is verder op te merken, dat er een

discrepantie bestaat tussen de resultaten,
die bij experimenteel geïnduceerde proef-
diermodellen werden verkregen en waar-
bij over het algemeen een duidelijke in-
hibitie van tumorgroei is waargenomen
en de povere resultaten in de kliniek. De
reden hiervoor is waarschijnlijk, dat bij
de diermodellen gebruik gemaakt wordt
van sterk immunogene tumoren, over het
algemeen van mesenchymale origine, die
zich wellicht gemakkelijker voor deze
vorm van therapie lenen. De teleurstel-
lende resultaten bij de mens, waar de
epitheliale metastaserende tumoren in het
centrum van de belangstelling staan,
duiden er wellicht op, dat nog andere
maatregelen genomen moeten worden
om een immunotherapie helemaal suc-
cesvol te doen zijn. In dit verband is het
van belang op te merken, dat recent on-
derzoek met behulp van neuraminidase
bij proefdiermodellen en de mens succes
heeft opgeleverd (3). Hierbij verwijdert
men tumorcellen uit de tumor, vervol-
gens worden de tumorcellen bestraald en
behandeld met het enzym neuramini-
dase. Door dit enzym worden de op de
tumorcellen aanwezige oppervlakte-anti-
genen gedemaskeerd. Dan worden de tu-
morcellen ingespoten, waarna zij wél im-
munogeen zijn. Dit procédé is in combi-
natie met niet-specifieke immunostimu-
latie wellicht een methode, die in de toe-
komst meer succes zal afwerpen. Ten
aanzien van het experimentele onder-
zoek, dient opgemerkt te worden, dat
veel van de proefdiermodellen weinig re-
levantie met de situatie bij de mens ver-
tonen (2). Natuurlijk voorkomende tu-
moren, zoals het oogcarcinoom bij het
rund, of het mammacarcinoom bij de
hond (lopend onderzoek van Dr. W.
Misdorp), zijn qua tumortype en tu-
morbiologie, meer interessante objecten
voor vergelijkend onderzoek en het is
dan ook duidelijk, dat voor de veteri-
naire professie hier een mogelijkheid ligt
om actief aan een onderzoek naar deze
vorm van kankertherapie mede te wer-
ken. Dit is overigens niet alleen van be-
lang omdat dan tumorziekten als model-
systemen voor de mens kunnen dienen,
doch ook ter verbetering en verbreding
van de therapeutische maatregelen, die
bij onze landbouw-huisdieren, maar spe-
ciaal bij onze gezelschapsdieren kunnen
worden uitgevoerd.

Alexander, P.: The functions of the macrophage in malignant disease. Ann. Rev.
Med., 27, 207, (1976).

Bast, Jr., R. C., Bas t, B. S., and R a p p, H. J.: Critical review of previously reported
animal studies of tumor immunotherapy with non-specific immunostimulants. Ann. New
York Ac. Sciences, 277, 60, (1976).

Bekesi, J. G., R o h o z, J. P., and Holland, J. F.: Therapeutic effectiveness of
neuraminidase-treated tumor cells as an immunogen in man and experimental animals
with leukemia. Ann. New York Ac. Sciences, 277, 313, (1976).

H i h h s, Jr., J. B.: Heterocytolysis by macrophages activated by Bacillus Calmette Guérin:
lysosome exocytosis into tumor cells. Science, 184, 468, (1974).

K 1 e i n s c h u s t e r, S. J., R a p p, H. J., I. u e k e r, D. C., and K a i n e r, R. A.: Re-
gression of bovine ocular carcinoma by treatment with a mycobacterial vaccine, ƒ. Nat.
Cancer Inst., 58, 1807, (1977).

M c K n e a 11 y, M. F., M a v e r, C., and K a u s e 1, H. W.: Regional immunotherapy
of lung cancer with intrapleural B.C.G. Lancet, Febr. 21, 377, (1976).
Ma thé, G., A m i e 1, J. L., Schwarzenberg, L., Schneider, M., Cattan,
A., Schlumberger, J. R., H a y a t, M., and De Vassal, F.: Active immuno-
therapy for acute lymphoid leukemia. Lancet, 1, 697, (1969).

Ruitenberg, E. J.: Immunologische afweer en ontsteking. Tijdschr. Diergeneesk.,
102, 1073, (1977).

Spradborow, P. B., W i 1 s o n, B. E., H o f f m a n n, D., K e 1 1 y, W. R., and
Francis, J.: Immunotherapy of bovine ocular squamous cell carcinomas. Vet. Rec.,
100, 376, (1977).

Z b a r, B., R i b i, E., Meyer, T. J., A z u m a, J., and R a p p, H. J.; Immunotherapy
of cancer: regression of established intradermal tumors after intralesional injection of
mycobacterial cell walls attached to oil droplets, ƒ. Nat. Cancer Inst., 52, 1571, (1974).

Paneldiscussie. V.l.n.r. Dr. E. Kroes, Prof. Dr. F. J. Cleton, Prof. Dr. P. Wensvoort, Dr. E. ].
Ruitenberg, Dr. W. Misdorp en Prof. Dr. A. A. Ressang. (Foto H. A. IJnnewiel)

Prof. Dr. P. Wensvoort²)
Na deze indrukwekkende voordrachten
reeks vraag ik Uw aandacht voor het
panel, dat is samengesteld uit de spre-
kers van vandaag en dat gaarne in wil
gaan op de vragen die bij U naar aan-
leiding van de lezingen ongetwijfeld zijn
gerezen.

De heer Ruitenberg liet ons zo mooi zien dat
macrofagen zo vlot tumorcellen kunnen ver-
nietigen. Maar bij mij kwam de vraag op in
hoeverre de macrofagen selectief zijn. In de
buurt van de tumor zullen zich ook wel ge-
zonde, normale cellen bevinden. Lopen die
de kans ook gedestrueerd te worden?

Dit is een bijzonder intrigerende vraag. Het
antwoord daarop is eigenlijk moeilijk te geven.
Er zijn aanwijzingen, maar niet meer dan
aanwijzingen, dat macrofagen inderdaad een
selectie kunnen maken tussen normale en ma-
ligne- ontaarde cellen; dat de macrofagen in
staat zijn maligne- ontaarde cellen op een be-
paalde manier te herkennen en te doden. Dit
gebeurt eerst door exocytose waarbij cytotoxi-
sche stoffen vrijkomen en vervolgens, nadat de
tumorcel op deze wijze gedood is door fago-

1 Panel-discussie, op 30 september 1977 naar aanleiding van de wetenschappelijke voor-
drachten gehouden ter gelegenheid van het Jaarcongres 1977, tevens 124e Algemene Ver-
gadering, van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te Hooge-
veen. (Congresthema: „Oncologie bij mens en dier").

Panelleden: Prof. Dr. F. J. Cleton, Dr. R. Kroes, Prof. Dr. A. A. Ressang, Dr. VV. Mis-
dorp en Dr. E. J. Ruitenberg.

2 Prof. Dr. P. Wensvoort; hoogleraar aan de Faculteit der Diergeneeskunde, Vakgroep Pa-
thologie, Rijksuniversiteit te Utrecht.

cytose. In de macrofaag heeft dan de totale
digestie van de tumorcel plaats. Waarop ech-
ter het discriminerend vermogen van de ma-
crofaag ten opzichte van de maligne- ontaar-
de cel versus de normale cel berust is niet dui-
delijk. Maar dat het bestaat is zeker hoewel
het mechanisme nog onbekend is.

Prof. Dr. P. W e n s V O O r t:
Mag ik, Dr. Ruitenberg, hier even op inhaken?
U spreekt van fagocytose, maar toch ziet men
in tumoren, wanneer macrofagen aanwezig
zijn, bijzonder weinig van de opname van
partikels van tumorcellen. In Uw betoog wees
U ook op de mogelijkheid van cytotoxische
destructie op basis van exocytose. Is het mo-
gelijk dat een der cytotoxische effecten be-
staat uit lysis van de tumorcel en heeft U een
bepaalde voorkeur tussen het verdwijnen van
de tumorcel door lysis of door fagocytose?

Dr. E. J. R u i t e n b e r g:
Ik geloof dat het in zijn algemeenheid zo is,
dat het een twee fasisch proces is en dat ma-
crofagen inderdaad twee dingen kunnen doen
namelijk: fagocyteren en een „intracellulaire
killing" manifesteren. Dit is een proces dat
vergelijkbaar is met de opname en de uitein-
delijke destructie van micro-organismen. Uit
een onderzoek van de groep van H a n n a
kwam bijzonder ilustratief naar voren dat de
biocheinische afgifte van stoffen, de exocytose
dus, iets is, dat men morfologisch kan volgen
en dat dat het mechanisme is, waarmee tu-
morcellen worden gedood. Het is dus niet zo
dat tumorcellen, levende tumorcellen als zo-
danig, direct gefagocyteerd worden. Ze moe-
ten eerst door de exocytose verlamd of ge-
dood worden en vervolgens in tweede fase, na-
dat de dood is opgetreden, gefagocyteerd en
vervolgens gelyseerd worden. Maar er is nog
veel onduidelijkheid in dit gebeuren.

Prof. Dr. P. W e n s V O O r t:
We hebben gehoord dat er een selectieve re-
latie kan bestaan tussen de tumorcel en de
macrofaag, dat deze relatie op een bepaalde
wijze vernietiging van de tumorcel met zich
mee kan brengen, maar, Dr. Ruitenberg, in
hoeverre is hierbij ook een kwantitatieve fac-
tor van betekenis, nrnl. de grootte van de tu-
mor zelf en rekening houdend met de snel-
heid van mitose, de aanmaak van nieuwe tu-
morcellen met daar tegen overgesteld het leger
van macrofagen, dat, mijns inziens toch wel
aan een bepaalde omvang is gebonden.

Dr. E. J. R u i t e n b e r g:
Ja, er is een uiterst subtiele balans, waarbij
aan de ene kant de deling van tumorcellen
blijft doorgaan, maar aan de andere kant door
middel van de immuunstimulans, ook de aan-
maak van nieuwe macrofagen. Het is niet al-
leen een kwalitatief verschil tusen de tumor-
celpopulatie en de macrofagen. De laatste zijn,
nadat zij indirect of direct met deze immuno-
stimulantia geprikkeld en gespecificeerd zijn
en kwalitatief tot meer digestie, tot meer exo-
cytose in staat. Er komt tevens een zuiver
kwantitatief element in de vorm van meer
cellen. We weten bijvoorbeeld, dat als BCG
of C. parvum wordt toegediend, dat er dan
meer buikholtemacrofagen ontstaan, afkom-
stig van meer precursor cellen uit het been-
merg. In hoeverre er een discrepantie blijft
bestaan met het aantal cellen en de cel-aan-
maak tussen de macrofagen en de tumorcel-
populatie is nog onvoldoende nagegaan. Er
bestaat zoiets als een kwantitatief en kwalita-
tief aspect.

Drs. J. M. d e Jong:
Nu het zo is dat verondersteld mag worden
dat de meeste tumorcellen lichaamsvrecmde
antigenen bezitten, bestaat dan de mogelijk-
heid met behulp van een biopsie een auto-
vaccin te maken?

Dr. E. J. Ruitenberg:
Er zijn verschillende wijzen waarop men tu-
morcellen kan karakteriseren. Eén van die ka-
rakteristieken is wel of niet immunogeen zijn.
Heel extreem zou men kunnen stellen, dat de
fraaie resultaten die geboekt zijn bij proef-
diermodellen met BCG en C. parvum, het ge-
volg is van het feit dat tumorcellen bij proef-
dieren veel meer immunogeen zijn dan bij de
mens. Zwart-wit geredeneerd zou men kunnen
zeggen dat bij proefdieren de over het alge-
meen chemisch geïnduceerde tumoren in het
algemeen sterk immunogeen zijn, en daarom
in veel mindere mate metastasen geven. Om-
gekeerd, daar bij de mens over het algemeen
veel metastasen optreden er wellicht tumoren
in het spel zijn met een mindere immunogeni-
teit.

Nu zijn er in die richting zeer interessante
proefnemingen, waarbij men probeert om de
immunogenen te déniasqueren. Men neemt
daarbij aan, dat in feite elke tumorcel immu-
nogeen is, maar dat hij dat niet zonder meer
is omdat hij als het ware een jasje heeft dat
er af gepeld moet worden. Dat afpellen, is ex-

perimenteel dan weer mogelijk met neuromini-
dase waardoor de tumorcel meer imnmnogeen
wordt. Proeven onder andere, met het mam-
macarcinoom bij de hond waarbij cellen van
mammacarcinomen worden geïsoleerd, ver\\\'ol-
gens behandeld met neurominidase en daarna
weer ingespoten, wijzen er misschien op, maar
ook daar is de evidentie nog onvolledig van,
dat men op die manier wellicht een soort vac-
cin zou kunnen maken met die tumorcellen.

Prof. Cleton heeft vanmorgen statistieken van
verschillende landen laten zien en gegevens
over immigranten over en weer. Nu heb ik me
afgevraagd of in die verschillende landen de
diagnostiek van de kanker wel vergelijkbaar
is, want zoniet dan zouden deze statistieken
enigszins aanvechtbaar zijn.

Ja dat is een heel belangrijk probleem. In
Lyon wordt een groot boek uitgegeven,
waar de uitkomsten van de verschillende kan-
kankerregistraties van de hele wereld in staan
maar in de inleiding van het boek, staat heel
duidelijk dat men moet oppassen en dat men
niet zonder meer mag vergelijken. In een hele-
boel landen is de diagnostiek niet altijd opti-
maal. Dit bleek laatst op een congres in Italië.

In Afrika is deze zaak op het moment gewel-
dig in beweging, nu aldaar de diagnostiek
veel beter wordt, blijkt dat bijvoorbeeld kin-
derleukemie; dat niet zou bestaan in Afrika,
er net zoveel voorkomt als hier, nu de regis-
tratie beter is. De getallen die ik heb laten
zien uit Japan en uit West-Europa komen al-
lebei uit een gebied waar ik er wel voor kan
instaan, omdat de diagnostiek ongeveer op de-
zelfde manier gedaan wordt. De getallen die
ik tijdens dit congres op een ander staatje, ik
geloof van Collega Kroes heb gezien, over
Oeganda, die waren uit de tijd voor Amin,
toen de Engelsen daar in Kampala een heel
goede universiteit hadden en één van de beste
kankerregistraties van de hele wereld verzorg-
den. De getallen die we hebben laten zien zijn
echter met zorg daarvoor uitgekozen. U heeft
helemaal gelijk, om zeer kritisch tegenover dit
soort vergelijkingen te staan.
Doet men dit en blijken getallen vergelijkbaar,
dan is het mogelijk veranderingen in het pa-
troon waar te nemen zoals in Japan waar de
gegevens parallel gaan lopen met het meer
westers worden van dit land.

Allereerst een opmerking over een gebied,
waar ik zelf mee te maken heb. Bezwaar maak
ik tegen de generalisatie van Collega Kroes
over het al of niet verdacht zijn van carcino-
geen-zijn van bepaalde stoffen. Men kan na-
tuurlijk stellen dat alle stoffen carcinogeen
zijn, tenzij het tegendeel bewezen is. Ook, dat
alle stoffen niet-carcinogeen zijn, tenzij het
tegendeel bewezen is.

Er is op dit gebied nog een groot niemands-
land, dat U bij Uw generalisatie heeft betrok-
ken. U heeft de bewezen carcinogeniteit en de
niet-bewezen carcinogeniteit op één hoop ge-
veegd. Een andere generalisatie betreft de ad-
ditieven, omdat U daarbij een verkeerde de-
finitie gehanteerd heeft. Deze, in E.E.G. ver-
band gebruikt, vermeldt een aantal stoffen die
niets met elkaar te maken hebben, namelijk
mogelijk kwaadaardige stoffen, mogelijk on-
schuldige stoffen die pertinent bekend staan
als nutriënten zoals aminozuren, vitaminen,
spore- elementen e.d. Deze laatste zijn ook
additieven. Dus ik zou graag zien dat het
woord „additieven" niet als groep van poten-
tieel carcinogene stoffen naar voren werd ge-
bracht, maar dat daarin de nodige differen-
tiatie in acht wordt genomen. De vraag slaat
op de therapiën die naar voren zijn gekomen.
Ik vraag me af, of het misschien mogelijk is,
om, uitgaande van de veranderde stofwisseling
van tumorcellen naar therapeutische mogelijk-
heden toe te redeneren. Waarom laat het li-
chaam de kwaadaardigheid toe. Men zou kun-
nen veronderstellen, dat groepen tumorcellen
of zelfs misschien al één tumorcel, bepaalde
stoffen uitzendt die het lichaam induceert om
de bloedvoorziening juist bij kwaadaardigheid
ter plaatse sterker te doen plaatsvinden dan
bij goedaardigheid. Kunnen deze stoffen op
één of andere manier niet herkend worden,
zodat langs deze weg de kwaadaardigheid is
te bestrijden? Mogelijk ligt de stofwisseling
van de tumorcellen hoger dan die van de nor-
male cellen uit de omgeving. Zou deze stof-
wisseling kunstmatig niet nog hoger op te ja-
gen zijn, zodat de tumorcel over de kop ge-
jaagd wordt, zoals bijvoorbeeld bij bepaalde
treponemaziekten te bereiken is door de koorts
op te voeren? Misschien is daardoor het im-
munologisch systeem of een ander stofwisse-
lingssysteem te beïnvloeden hetgeen bij nor-
male temperatuur of bij een andere normale
stofwiselingssituatie niet mogelijk zou zijn?

aan verschillende mensen willen toewijzen. De
eerste opmerking deed mij sterk denken aan
het plaatje dat vanmorgen getracht werd te
projecteren. Hierop waren twee mannetjes aan
het vechten. Door een technische storing heb-
ben we het verscheidene keren gezien. Zou
het toch nog onvoldoende indruk achter gela-
ten hebben? Collega Kroes had Uw kritiek
al voorzien en mag opnieuw in discussie gaan.
Bovendien, wanneer dit niet te lang duurt, een
nadere precisering kunnen geven van het be-
grip „voederadditief".

Het is bewust niet mijn bedoeling geweest om
grote groepen van stoffen verdacht te maken.
Ik heb steeds bedoeld te zeggen dat op de lijst
die ik gaf stoffen staan, die ofwel bewezen
carcinogeen zijn of verdacht zijn daarvan.
Naar aanleiding van dierexperimenten wil ik
nog niet zeggen dat ze carcinogeen zijn bij de
mens. Wel heb ik trachten aan te tonen dat
er een redelijke relatie bestaat tussen carcino-
gcen-zijn in het diere.xperiment en het carci-
nogeen-zijn voor de mens. Wat betreft de ad-
ditieven, is het ook niet mijn bedoeling ge-
weest, om alleen maar één groep daaruit te
nemen. Ik heb in het kader van de voeder-
additieven een aantal voorbeelden genoemd
en dat zijn dan voornamelijk kleurstoffen ge-
weest, die in de loop der jaren geïntroduceerd
werden maar later moesten worden terugge-
nomen, omdat ze carcinogeen waren. Het zijn
slechts voorbeelden geweest waarmede ik niet
heb willen zeggen dat daarmee alle voeder-
additieven/voedseladditieven worden bedoeld.
Het tegendeel is waar.

Prof. Dr. P. Wensvoort:
Dan zou ik de twee vragen die U stelde be-
treffende het metabolisme van de tumorcel in
vergelijking tot het metabolisme van de nor-
male cel, graag voor willen leggen aan Prof.
Cleton. Het betreft in ieder geval de aanwe-
zigheid van een angiogene factor in de tumor-
cel en in een ander geval dus de mogelijkheid
om de tumorcel dusdanig te laten stofwisse-
len, dat ze deficiënt raakt aan hulpmiddelen
omdat te kunnen bereiken.

Het zijn niet zulke eenvoudige vragen. Een be-
langrijk facinerend facet is, dat de patiënt ca-
chectisch wordt, terwijl de tumor met gelijke
tred doorgroeit ondanks het vermoeden dat er
in het hele lichaam een gebrek bestaat aan
nutriënten. Nu is het waarschijnlijk zo, dat
de tumor een groot aantal stoffen, die voor
een groot deel nog niet bekend zijn, maar ook
een aantal hormonen en allerlei vreemde stof-
fen uitscheidt. Deze stoffen worden verant-
woordelijk gesteld o.a. voor temperatuursver-
hogingen in het lichaam. Het zijn pyrogenen.
Aan de andere kant zijn er waarschijnlijk stof-
fen die op een of andere manier cachexie ver-
oorzaken zoals uit proefdierexperimenten bleek.
Het is echter allemaal nog ontzettend vaag.
Het andere punt dat U aansnijdt, is die vreem-
de angiogene factor. Er is een groep in Cana-
da, die daar al een jaar of vijftien over werkt.
Er wordt hierover echter de laatste vijf jaar
niet zoveel meer over gehoord. Bovendien is
dit onderzoek door niemand anders goed na-
gedaan. Die tumoren maakten dus een of an- ;
dere factor waardoor de groei van vaten be-
vorderd werd. Ik ben bang, dat ze in proble-
men zijn geraakt en dat je er daarom niets
meer over hoort.

Het andere punt dat U aanraakte betrof het
opjagen van stofwisseling van tumorcellen. U
weet, dat de koolhydraatstofwisseling in ieder
geval in de meeste tumorcellen kwantitatief
verschilt maar kwalitatief niet. Ze werken ge-
woon wat harder. In de kliniek is geprobeerd
hormoongevoelige tumoren, bijvoorbeeld mam-
macarcinomen te prikkelen door oestrogenen,
en de tumor op te jagen in de verwachting
dat de tumor necrotisch zou worden. Of in
diezelfde tijd een aanvullende chemotherapie
te geven en na te gaan of de dan hiervoor ge-
voelig zou worden. Daar zijn we jaren mee
bezig geweest maar is een mislukking gewor-
den. Er is wel iets dat daar op lijkt maar dat |
met temperatuur te maken heeft. Het is de i
hyperthermische behandeling van tumoren.
Als men tumoren verwarmt of bijvoorbeeld
een ledemaat waarin een tumor verwarmt, dan
blijken de normale weefsels veel beter tegen
de warmte te kurmen dan de tumorcellen.
Maar er komt tevens een vergrote gevoelig-
heid, zowel voor cytostatica als voor bestra-
ling. Daar wordt op het ogenblik, vooral ex-
perimenteel, hard aan gewerkt.

We hebben zoveel interessants gehoord de hele
dag door maar voor een dergelijk groot pro-
bleem, van alle kanten belicht, zou het waar-
schijnlijk nog wel een hele dag kunnen duren,
voordat we enigszins op de hoogte zijn. Daar-
om zal ik het dan ook kort houden en graag
in de eerste plaats de dank van ieder over-
brengen voor alle interessante discussies en de
vele lezingen die we vandaag hebben gehoord.

Maar ten aanzien van één facet kan collega
Ruitenberg mij misschien uit de droom kun-
nen helpen. We hebben bij de bespreking van
het tumorprobleem gehoord, dat virussen een
ethiologische rol kunnen spelen, en dit ook
doen bij Leukemie, de ziekte van Kahler,
Hotchkin enz. Ik ben daar niet zo op inge-
schoten, maar dit is toch ook het geval bij
de Leukose van onze kippen. Deze vaccineren
we en niet beter te weten, heeft dat een bui-
tengewoon succes. Dit heeft mij bijzonder ge-
intrigeerd maar dat ligt blijkbaar bij de leu-
caemiën van andere species op een ander
vlak. Ik weet niet of men bij de Leukose van
de kip immunolichamen kan aantonen, en of
de macrofagen van betekenis zijn, of dat er
een heel ander mechanisme aan ten grondslag
ligt. Daarom zou ik aan College Ruitenberg
willen vragen, of dit inderdaad juist is en of
er inderdaad een ander mechanisme aan ten
grondslag ligt.

Wij willen daar graag op antwoorden, maar
ik zou toch liever de voorkeur geven aan Prof.
Ressang, en met toestemming van Collega
Ruitenberg, hem dan ook vragen om hier een
antwoord op te geven.

Bij de acute leukemie bij kinderen en met
name de acute lymfatische leukemiën, maar
vooral de acute neoblastische leukemieën, is
het gelukt een virus te kweken. Wat U be-
doelt is niet zozeer een vaccinatie van deze
kinderen, maar dat men als therapeutische
ingreep van patienten, leucocyten uit de cir-
culatie haalt, deze bestraalt, en dan weer terug
spuit. Een eigenlijke vaccinatie-procedure be-
staat nog niet. Men kan eigenlijk pas van vac-
cinatie spreken, wanneer men een bepaald vi-
rus isoleert, de virulentie op de een of andere
manier uitschakelt, dat terugspuit bij kinderen
om daarmee een effect te veroorzaken. Als U
bedoelt, de behandeling met BCG, dat ligt
op een heel ander vlak, dat is een therapie
die geen vaccinatie in de ware zin des woords
is.

Ik meende, dat college Koopmans ook refe-
reerde aan de ziekte van Marek en de kippe-
leucose en informeerde welk mechaniek aan
deze vaccinatie ten grondslag lag.

De vaccinatie van Marek berust hier op, dat
men een virus gebruikt, dat minder virulent
gemaakt wordt, of gebruik maakt van een
minder virulente virusstam of van een virus,
dat afkomstig is van de kalkoen. Als men dit
vaccin inspuit, beschermt men de dieren tegen
de klinische vorm van Marek. Maar het gekke
is dat de dieren geen weerstand hebben tegen
een invasie van virulente virussen uit de om-
geving. Ze geven wel dus een bescherming te-
gen de klinische vorm en er ontstaan geen tu-
moren terwijl bovendien de kans bestaat dat
de dieren wel viraemie tonen maar dit op een
laag pitje blijft. Dit is een vorm van immuni-
satie die zeker bij de mens op korte termijn
geen toepassing kan vinden. De klinische
vorm van tumoren wordt voorkomen maar de
kippen zijn niet beschermd tegen invasie van
virulent Marekvirus.

Bovendien is er nog één potentieel gevaar. We
beschermen nu het dier tegen één soort virus
maar aan de andere kant halen we het risico
op de hals, dat we andere tumoren induceren.
Bescherming van het dier tegen één virus
houdt een potentieel gevaar van induceren
van andere mogelijke tumoren in.

Prof. Dr. Dr. h,c. G. H. B. T e u n i s s e n:
Bij de hond kennen wij twee tumorvormen,
waar wel van wordt aangenomen dat die be-
rusten op een virusinfectie. Dat zijn de pa-
pillomen bij de jonge hond van het mond-
slijmvlies en de venerische sarcomen, ook bij
oude honden voorkomend. Ik zal mij geen
oordeel aanmatigen, of de experimenten die
beschreven zijn, dat deze tumoren werkelijk
op een virusinfectie berusten, juist zijn, maar
aan de andere kant hebben wij bij deze tumo-
ren toch wel dingen gezien die in de richting
van mogelijk een virus zouden kunnen wijzen.
De besmettelijkheid daarvan is meestal wel
heel duidelijk, vooral van de venerische sar-
comen.

Wat de papillomcn betreft bij de jonge hond-
jes en die tijdens en na de oorlog veel werden
gezien, is het mogelijk dat naast virus, hier
het milieu een belangrijke rol gespeeld heeft.
Deze Papillomen zijn jarenlang behandeld met
colchicine, een cytostaticum. Er is ook wel een
vaccin tegen gemaakt, maar wij menen bij
deze papillomen goed succes te hebben gezien
van het endoxan in een dosering, die tenge-
volge had dat het aantal witte bloedcellen
ging dalen. Het endoxan is niet actief bij deze
venerische sarcomen en nu is mijn vraag of
deze tumoren misschien nog een rol zouden
kunnen spelen in de bestudering van de kan-
kcrcthiologie?

Ja, ik geloof dat de venerische sarcomen, zo-
als men ze meestal noemt een heel bijzondere
ziekte is en zeker interessant vanuit oncolo-
gisch oogpunt. Men heeft namelijk een paar
merkwaardige dingen gevonden. Het eerste,
dat ze ontstaan door contact bij de coitus
waarbij er een soort cellulaire transplantatie
plaatsvindt van tumorcellen van het geslachts-
apparaat van mannelijk naar vrouwelijk dier
vice versa eventueel. En ten tweede dat er
bijzondere sterke afwijkingen geconstateerd
zijn van het aantal chromosomen en het type
van de chromosomen in deze tumorcellen.
Vervelend is dat er de laatste tien jaar in Ne-
derland nauwelijks één, misschien één geval
zich voordeed. Dus helaas is het in Nederland
niet meer mogelijk om deze tumorziekte te be-
studeren, maar in bepaalde landen, in het Ver-
re Oosten, is deze tumor nog steeds aanwezig
en dat is één van de punten die op het ogen-
blik in discussie is met Indonesische collega s
die op het ogenblik bezig zijn hun kanker-
instituut te organiseren en nagaan of er een
bepaald diermodel gevonden kan worden voor
het bestuderen van tumorziekten. Dit veneri-
sche sarcoom is een eventuele potentiële kan-
didaat.

Prof. Dr. A. A. R e s s a n g:
Het venerische sarcoom komt veel op Bali
voor, en in mijn Indonesische jaren heb ik
mijn aandacht geschonken aan dit sarcoom.
Dit wordt veroorzaakt door een virus en wel
een virus dat sterk celgebonden is. Een dier
dat een sarcoom heeft, een venerisch sarcoom
welgezegd, bouwt waarschijnlijk antilichamen
op, wat zo n dier ongevoelig maakt tegen on-
derhuidse implantatie van verse sarcoomcel-
len. Dat wijst erop dat hier van een zekere
immuniteit sprake is.

Het is mij even ontgaan, wat nu de werking
is van het BCG en wat voor verband er be-
staat tussen de werking van BCG, wat toch
een vaccin is tegen een bacteriële ziekte, en
zijn irnmimogene werking tegenover tumor-
cellen?

Dr. E. J. Ruitenberg:
BCG wekt ten opzichte van zichzelf een im-
muniteit op middels macrofagen die geacti-
veerd worden. Deze geactiveerde macrofagen

hebben een specifieke werking tegen BCG. Als
bijproduct blijkt, dat de aldus geactiveerde
macrofagen ook een verhoogde activiteit heb-
ben ten opzichte van niet-gerelateerde, hete-
rologe systemen. Bijvoorbeeld tegen andere
bacteriën waardoor deze aldus geactiveerde
macrofagen ook beter in staat zijn om bijvoor-
beeld Salmonella of Listeria te doden. Ze zijn
tevens in staat tot verhoogde exocytose waar-
door tumorcellen gedood kunnen worden.
Dit is het niet-specifiek bijprodukt van een
specifieke stimulatie van macrofagen ten op-
zichte van BCG.

Dank U wel. Is dat van andere vaccins ook i
te verwachten in een dergelijke vorm?

Dr. E. J. R u i t e n b e r g:
Ook Corynebacterium parvum levert deze niet-
specifieke bijwerking. Hetzelfde geldt voor Lis-
teria, dat ook een intracellulaire bacterie is,
zoals BCG. Op het ogenblik zijn wij bezig met
een experiment waarbij dieren met trichine
worden behandeld. Afhankelijk van de dosis
treedt hetzelfde effect op en worden macro-
fagen gestimuleerd, die evenals in het muis-
tumormodel een reductie geven van tumoren.
Hier dus een positief effect van een lage hoe-
veelheid parasieten. Dus met andere woorden:
het is een heel algemeen mechanisme waar we
gebruik van maken.

Prof. Dr. P. Wensvoort:
Geachte toehoorders, aan het eind gekomen
van het wetenschappelijk gedeelte van deze
congres-dag zou ik U willen voorstellen deze
panel-discussie tc sluiten. Dit wil ik vergezeld
laten gaan met een bedanken: een bedanken
aan Dr. Ruitenberg die zo indringend
zijn betoog heeft gehouden en nog indringen-
der zijn antwoorden heeft geformuleerd; aan
Prof. R e s s a n g, die op een zeer prettige
wijze U de verschillende facetten van de vi-
rale ethiologie heeft voorgeschoteld en daarbij
de mens in zijn beschouwing heeft opgenomen;
aan Dr. M i s d o r p die ons op pedagogisch
juiste wijze ondersteunde in het opvijzelen van
onze kennis en richtlijnen gaf hoe in verdere
kennisvergaring te participeren, aan Dr.
Kroes die zo dirigerend optrad dat dit ook
enige reactie uit de zaal heeft opgewekt. Prof.
C 1 e t O n, U had een ontsluitend verhaal daar
U bovendien gemakkelijk sprak had Uw ont-

sluitend optreden de sympathie van de toe-
hoorders tot gevolg. Wij danken U bijzonder
hartelijk voor de algemene inleiding die U
hield en hopen dat U nog eens in onze krin-
gen mag verkeren, opdat we opnieuw kunnen
vernemen en ons voordeel kunnen doen van
datgene wat U over deze gevreesde ziekte kunt
vertellen.

Auditorium, U was bijzonder attent; U was
een dankbaar publiek. Wij zijn met genoegen
opgetreden, wij danken U ook hartelijk. Aan
het Organiserend Comité wil ik mijn compli-
menten laten uitgaan voor de keus van het on-
derwerp en het scheppen van de omstandig-
heden, die tot dit slagen in sterke mate hebben

Dit is begrijpelijk, maar nu wil ik U en het
hele team, mede namens Jan van der
Kamp, hartelijk danken voor de prettige ma-
nier waarop we hebben voorbereidt en voor
de bijzondere mooie manier, waarop U het
heeft uitgewerkt.

Door de behandelende collega werd een
faeces monster van een vaars ingezon-
den met het verzoek, onderzoek te ver-
richten naar de ziekte van Johne. Bij de
aanvraag werd vermeld: „klinisch nogal
verdacht".

Bij het bacterioscopisch laboratorium on-
derzoek werden geen M. johnei-bacte-
riën gevonden. Bij onderzoek naar worm-
eieren werden zeer weinig eieren van het
strongylustype gevonden.
Drie dagen na het onderzoek ontvingen
wij, via de keuringsdierenarts bij het Ge-
meentelijk Abattoir te Hilversum het
darmkanaal van dit rund, met opnieuw
de vraag om onderzoek op paratubercu-
losis. Bijgevoegd was de schets. Daaruit
bleek, dat het ging om een rund van
twee en een half jaar oud, dat inmid-
dels bij de derde eigenaar was, sinds een
half jaar.

Bij navraag omschreef de behandelend
collega het dier als een „kümmerer".
Bij macroscopische onderzoeken bleken
de mesenteriale lymfklieren erg hyperae-
misch te zijn, terwijl in de mucosa van
het ileum, diverse kleine prononcerende

haardjes zichtbaar waren, waarin
aanwezig was.
Het bacterioscopisch onderzoek naar M.
johnei verliep ook nu negatief. Wel wer-
den enkele grote staafvormige bacteriën
gezien, die na toepassing van de Z.N.-
kleuring, rood gekleurd waren. Deze
staafvormige bacteriën kwamen voor in
de pushaardjes, maar werden niet ge-
vonden in een afkrabsel van de normale
darmmucosa. Op ons verzoek heeft het
C.D.I. te Rotterdam het bacteriologisch
onderzoek voortgezet. Daarvan ontvin-;
gen wij de volgende uitslag:
„Bij het culturele onderzoek werd uit de
mesenteriale lymfklier M. avium geïso-
leerd. Het onderzoek op paratuberculose
verliep daarentegen negatief".

Uit het bovenstaande blijkt, dat besmet-
ting met M. avium bij een jong rund een
klinisch beeld kan opwekken, dat lijkt op
infectie met M. johnei. ■

BIOTIN TOEVOEGING AAN HET VOER; HET VOORKOMEN VAN KLAUW AF-
WIJKINGEN EN BEÏNVLOEDING DER REPRODUGTIVITEIT VAN ZEUGEN

Brooks, P. H., S m i t h, D. A., and Irwin, V. O. R.: Biotin-supplementation of diets; the
incidence of foot lesions, and the reproductive performance of sows. Vet. Rec., 101, 46-50,
(1977).

In 1974 werd bij de fokzeugen van Seale-
Hayne College, Newton Abbot, toenemende
kreupelheid waargenomen. Nauwkeurig on-
derzoek bracht klauwaandoeningen aan het
licht, die gelijkenis vertoonden met afwijkin-
gen opgewekt met Biotin deficiente voeding
(Cunha e.a. 1946; Bühlmann e.a. 1973;
Glättli e.a. 1975, Pohlenz 1974, 1975
en Glättli 1975).

Op grond hiervan werd nader onderzoek ge-
daan met extra Biotin toevoeging aan de voe-
ding. Duidelijke beschrijving van de waarge-
nomen klauw-afwijkingen wordt gegeven; in
de groep zeugen gevoerd met extra Biotin-
toevoeging werd vermindering van het aantal
klauwlaesies waargenomen. Tevens werd vast-
gesteld dat extra Biotin aanvulling met name
ten aanzien van tweede worps-zeugen een ver-
hoging der reproductiviteit te zien gaf. (Ver-
korting van de tijd tussen het spenen en de
berigheid; meer levend geboren biggen; te za-
men een verschil van 3,9 levend geboren big-
gen per tweede worps zeug!)
Ofschoon steeds aangenomen werd, dat Biotin
voldoende in de voeding voor zeugen aanwe-
zig zou zijn blijkt dit niet altijd het geval te
zijn, mogelijk door verschillen in opneembaar-
heid. O.a. sulfa preparaten kunnen nadelige
invloed hebben; bij sommige granen en in vis-
meel is slechts 25-50% opneembaar terwijl
uit soja-bonen 100% benutbaar is.

H e y d o r n, K. P., M e y e r, N. J., Bruns, E. und P a u f 1 e r, S.: Unerwartete Befruch-
tungsergebnisse nach Schweinebesamung mit Disperma. Dtsch. Tierärztl. Wschr., 84, 286-270,
(1977).

Andere zeugen, op hetzelfde bedrijf, werden
geïnsemineerd met 5 x 10® spermiën van één
beer.

De bevruchtingsresultaten en de gemiddelde
toomgrootte van de proefgroep waren gelijk
aan die van de controlegroep (beiden 11,5
biggen bij de geboorte). Op 4-6 weken leef-
tijd waren nog 99 biggen aanwezig waarvan
bloed werd genomen voor bloedgroepenbepa-
ling. Van 6 biggen kon niet met zekerheid de
afstamming worden vastgesteld.
Bij de combinatie B C waren 37 van de 40

*■) Een referaat zal in principe uit niet meer dan 250 woorden bestaan, waarin de kern van
het artikel tot uiting wordt gebracht en zal bij voorkeur dienen ter informatie van de niet
gespecialieerde lezer.

Behalve de vermelding van de naam/namen auteurs, de oorspronkelijke titel (in het Engels,
Duits, Frans, etc.) de jaargang (volume), begin- en eindpagina en jaar van publikatie van
het artikel, alsmede de naam van de referent, dient het referaat tevens voorzien te worden
van een korte, bondige — door de referent aan te geven — Nederlandse titel.
Het staat de referent vrij, zeer in het kort, persoonlijk commentaar — tussen haakjes d.m.v.
aanduiding „Ref." — op het gerefereerde artikel te leveren.

biggen afkomstig van beer B (5 tomen).
De combinatie A B en A C hadden een
vrijwel gelijke verdeling van respectievelijk:
4 tomen en 17 biggen van A en 14 van beer
B en 3 tomen met 13 biggen van beer A tegen
9 van beer C.

Uitsluitend de combinatie B C gaf signifi-
cant meer biggen van beer B (P < 0,01).
De 5 zeugen van deze combinatie waren op
verschillende momenten en met sperma van
verschillende ejaculaten van de beren B en C
geïnsemineerd, zodat bevruchtingstechnische
redenen niet de oorzaak konden zijn.
Bovendien werden met sperma van beer C
van dezelfde ejaculaten goede bevruchtingsre-
sultaten behaald bij de controledieren.

Ook de zeugen droegen niet verschillend bij
aan het resultaat want de 3 biggen van beer
C waren over 3 tomen verdeeld.
Schrijvers vragen zich af of het verschijnsel
veroorzaakt wordt door een wisselwerking tus-
sen de spermiën.

De wisselwerking tussen deze ejaculaten zou
uiteraard ook de reden kunnen zijn van de
lagere bevruchtingsresultaten van sommige
combinaties, die in de vorige proef werden
gevonden. De schrijvers vermelden niet of de-
zelfde combinatie B en C ook in \'t vorige ex-
periment werd gebruikt en hoe de bevruch-
tingsresultaten toen waren.

vormt wederom een belangrijk internationaal
volksgezondheidsprobleem. Deze ziekte heeft
zich gedurende het laatste decennium ver-
spreid van Indonesië naar Azië, het Midden-
Oosten, Europa (Italië, Portugal), Afrika en
de USA (Texas).

In de ontwikkelingslanden waar een gebrek
is aan sanitaire voorzieningen, zal deze ziekte
het meest frequent voorkomen, maar import
in de ontwikkelde landen is niet te voorko-
men.

De snelle en accurate diagnose wordt dus
voor diagnostische laboratoria weer uiterst
belangrijk. Een zeer goed selectief medium
voor de isolatie van Vibrionen is thiosulfaat
citraat galzouten saccharose agar (TCBS)
(Eiken, Difco, BBL).

Om de optimale selectiviteit van dit medium
nog verder te verhogen gebruiken de auteurs
NaCl. Zij testen alle drie merken plus een
eigen recept (5 g gistextract, 10 g proteose
pepton nr. 3, 10 g Nacetraat, 10 g Nathio-
sulfaat, 8 g Ossegal, 20 g saccharose, 10 g
NaCl, 1 g Ferricitraat, 0.04 g broomthymol
blauw, 0.004 g thymol blauw en 15 g agar
in 1 liter aqua dest.).

Al deze TCBS agars werden met toegevoegd
zout verhit tot kookpunt en in platen gego-
ten zonder verdere sterilisatie.
Op deze platen werden stammen van de nor-
male darmflora Klebsiella spp, Proteus spp,
Enterococcen en Vibrionen V. cholerae, V.
cholerae El Tor, V. parahaemolyticus apart
en in pools met een overwegende verontrei-
rigingsflora geënt.

Verhoging van het NaCl gehalte tot 2,5%
gaf een totale remming van de drie veront-
reinigende species maar remde ook de klas-
sieke V. cholerae stammen. V. cholerae El
Tor en V. parahaemolyticus werden niet ge-
remd.

De resultaten van de 3 merken en de eigen
leceptuur verschilde nogal in de remming
der normale faecale flora, benodigde hoeveel-
heid zout om de selectiviteit te verhogen en
de remming van Vibrionen.
Volgens de auteurs was van de commerciële
media het Eiken medium het beste.
(Het in de tabellen gegeven cijfermateriaal
indiceert dat dit medium zeer geschikt is
voor het isoleren van V. parahaemolyticus.
Of dit medium beter is dan de tot nu toe in
dc hygiënische microbiologie gebruikelijke
media is niet zeker, maar beproeving van dit
medium lijkt alleszins de moeite waard;
Ref.)

Via de Australische ambassade ontving
de Veeartsenijkundige Dienst bericht
van het Australische Bureau of Animal
Health, waarin de minister van Land-
bouw van Australië, mr. fan Sin-
clair, mededelingen deed over het op-
treden van een nieuwe stam van het
j Bluetonguevirus in het Gemenebest.
! Hij deelde mee, dat op 18 november de
\' identificade van een Bluetonguevirus,
dat bij insecten uit het noordelijke ge-
bied was gevonden en dat nog niet eer-
der was geregistreerd, door het onder-
zoeklaboratorium te Onderstepoort in
; Zuid Afrika was bevestigd.
Aanwijzingen hiervoor werden op 24 ok-
tober voor het eerst ontvangen van een
laboratorium in de Verenigde Staten.
I Gemeld werd dat uit insecten, afkom-
\' stig uit Beatrice Hill bij Darwin virus
was geïsoleerd, dat karakteristieken ver-
toonde van de Bluetongue-groep.
Bloedonderzoek wees uit dat rundvee op
het overheidsonderzoekstation te Beatrice
Hill met het virus was geïnfecteerd. Se-
rologisch onderzoek in de omgeving toon-
\' de aan dat dezelfde besmetting optrad
bij andere dieren, enkele kilometers ten
( zuiden van Beatrice Hill.
Schapen bij Darwin, die in contact wa-
ren geweest met de kudde van Beatrice
Hill, vertoonden verschijnselen die aan
■ Bluetongue deden denken. Mr. Sinclair
deelde mee dat de Australische Land-
bouwraad, waarvan hij voorzitter is, is
geadviseerd onmiddellijk strenge preven-
tieve maatregelen te nemen om even-
tueel verdere verspreiding van het virus
tot staan te brengen.

Ook zijn beperkingen afgekondigd voor
de verplaatsing van vee van het noorde-
lijk territoir naar omliggende gebieden.
• Beatrice Hill wordt voortdurend onder
controle gehouden.

Zowel in het noordelijke gebied als in
veel andere delen van Australië wordt
met spoed bloedonderzoek verricht, ten-
einde de grenzen van de virusinfectie
vast te stellen. Alle Australische dieren-
artsen zijn gealarmeerd, speciaal te let-
ten op symptomen van Bluetongue bij
schapen, geiten en runderen.

In een laboratorium te Brisbane worden
transmissie-tests verricht teneinde achter
de juiste effecten van het speciale virus
op schapen en runderen te komen. Het
buitenland is van de ontwikkelingen op
de hoogte gesteld en ook via het O.I.E.
worden mededelingen verspreid.
Aangenomen wordt dat het virus Austra-
lië is binnengekomen via insecten uit
Zuid-Oost-Azië. Dit zou reeds begin 1975
het geval zijn geweest.

In zijn mededelingen zegt mr. Sinclair
nog, dat het laboratorium in Amerika,
dat een leidende rol in de wereld ver-
vult, een jaar nodig heeft gehad om
het virus te isoleren en te identificeren.
Het was er één van de 91 die werden
gevonden in circa 235.000 insecten uit
het gebied van Beatrice Hill.

Alle onderzoek sedert de eerste positieve
identificatie van het virus is erop ge-
richt, zowel kennis omtrent de karakte-
ristiek te verkrijgen als antwoord op de
vraag of en in welke mate vee erdoor
wordt beïnvloed.

Omstreeks 4000 serum-neutralisatietests
hebben tot dusver uitgewezen dat de vi-
rusinfectie waarschijnlijk beperkt is ge-
bleven tot de noordelijkste streken van
Austrahë. Gehoopt wordt het virus te
kunnen ehmineren en verplaatsing naar
andere delen van Australië te voorko-
men.

november de ziekte klinisch nog niet on-
der het vee was vastgesteld. Wel zijn se-
rologische reacties geconstateerd bij run-
deren en waterbuffels op enkele honder-
den kilometers van de plaats waar de
insecten, waaruit het virus werd geïso-
leerd, voorkwamen.

Er is inmiddels een voorstel gedaan
Bluetongue op de agenda van een van
de volgende vergaderingen van het Per-
manent Veterinair Comité van de E.G.
te plaatsen.

Bluetongue (Febris catarrhalis ovium) is
een virusziekte vooral bij schapen, doch
ook bij andere herkauwers, die wordt
overgebracht door een virusdragend
insect.

Bij schapen wordt de ziekte onder meer
gekenmerkt door koorts, vermagering,
mondbeschadigingen, vaak een opgezette
blauwkleurige tong, verlammingen en
een aanzienlijk sterftecijfer met de groot-
ste verliezen onder lammeren.
De incubatieperiode bij schapen be-
draagt van 1 tot 7 dagen.
De ziekte komt wijd verspreid voor in
Afrika, vooral in het oosten en zuiden.
Het virus werd in 1905 in Afrika ont-
dekt door Theiler. Tot 1932 werd
gedacht dat de ziekte uitsluitend voor-
kwam onder schapen. Toen werd ont-
dekt dat in een uitgestrekt gebied in
Zuid-Afrika ook runderen waren aange-
tast.

In 1924 werd de ziekte buiten Afrika
voor het eerst waargenomen op Cyprus.
Dit herhaalde zich in 1943, waarna de
infectie ook werd geconstateerd in Tur-
kije en in de vijftiger en zestiger jaren
volgde verspreiding naar Spanje, Portu-
gal, Pakistan, India en Japan.
In 1948 werd Bluetongue geconstateerd
in Texas en in snel tempo verspreidde de
ziekte zich over aangrenzende staten van
de U.S.A. De laatste jaren is een over-
eenkomstige ziekte geconstateerd in Zuid-
Amerika.

Deze verspreiding van het virus naar an-
dere delen van de wereld heeft de be-
langstelling voor en de bestudering van
de ziekte de laatste jaren sterk gestimu-
leerd.

Bloedonderzoek heeft aan het licht ge-
bracht dat in West-Duitsland de laatste
tijd virus van klassieke varkenspest aan-
wezig is. Reeds in september werd op 8
bedrijven te Zuid-Oldenburg in Nieder-
sachsen na serologisch onderzoek var-
kenspest vastgesteld. De besmetting ver-
liep aanvankelijk chronisch met zeer
zwakke klinische verschijnselen en werd
daardoor niet direct als varkenspest her-
kend.

De ziekte werd door een veehandelaar
bij de levering van biggen naar de be-
drijven versleept. In Nordrhein-Westfa-
len zijn onlangs in een drietal Kreisen
eveneens gevallen van varkenspest ge-
constateerd. Het betrof 8 gevallen in
Herford, 9 in Lippe en een geval in Höx-
ter. In het merendeel der gevallen kon
ook hier de diagnose alleen na serolo-
gisch onderzoek worden gesteld.
De verspreiding van de besmetting was
het gevolg van de verhandeling van big-
gen en op enkele bedrijven kon worden
vastgesteld dat een dierenarts, die pre-
ventieve entingen tegen vlekziekte ver-
richtte, het virus had versleept.
Inmiddels is op 6 december van de Duit-
se delegatie bij de E.G. te Brussel be-
richt ontvangen van het optreden van
klassieke varkenspest. Tot die datum
hadden zich in totaal in Nordrhein-West-
falen 21 gevallen voorgedaan.
Alle circa 3000 varkens van de besmette
bedrijven zijn afgemaakt en de aange-
taste gebieden zijn onder controle ge-
steld.

Van 15 tot 19 november is te Frankfurt
am Main de tweede conferentie van de
Wereld Gezondheidsraad over „surveil-
lance and control of rabies" gehouden.
Aan deze conferentie namen vertegen-
woordigers van 32 landen deel.
De delegatie van elk land bestond uit
tenminste twee beleidsfunctionarissen,
één van de Veterinaire Dienst, belast
met bewaking van en controle op rabies

bij dieren en één van de Volksgezond-
heid, verantwoordelijk voor de voor- en
nabehandeling van mogelijk aan rabies-
virus blootgestelde mensen.
De Nederlandse delegatie bestond uit
Dr. H. B ij k e r k, hoofd van de afdeling
Infectieziekten van het Ministerie van
Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Dr.
J. Haagsma, wetenschappelijk mede-
werker bij de afdeling Rotterdam van
het Centraal Diergeneeskundig Instituut
en Drs. C. J. Vermeulen, inspecteur
in algemene dienst van de Veterinaire
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid,
belast met de sectie van onder meer zo-
onosen en gezelschapsdieren.

De conferentie kwam tot 24 conclusies
en 34 aanbevelingen. De voor ons land
belangrijkste conclusies zijn:
1. In Europa vraagt het voorkomen van
rabies bij mensen nog steeds de aan-
dacht.

Het voorkomen van in het buiten-
land opgelopen en daarna geïmpor-
teerde rabies wijst op gebrekkige
voorlichting en onvoldoende interna-
tionale uitwisseling van ziektegege-
vens.

De vos is de verspreider van rabies in
Centraal Europa, andere diersoorten
zijn er pas in tweede instantie bij be-
trokken en er hebben zich geen onaf-
hankelijke kringlopen ontwikkeld.
Knaagdieren als ratten, muizen, eek-
hoorns enz. spelen geen rol bij de epi-
demiologie van rabies.
De verbreiding van rabies bij vossen
is te verklaren, ook zonder de even-
tuele aanwezigheid van een onbekend
rabiesreservoir bij andere dieren.
De vos heeft bewezen zich te kunnen
aanpassen aan variërende ecologische
omstandigheden. Als gevolg van de
hoge voortplantingsgraad is, na uit-
dunning door intensieve bestrijdings-
maatregelen, herstel van de popula-
tiedichtheid binnen 2 tot 3 jaar mo-
gelijk.

Controle op het honden- en katten-
bestand en het uit de weg ruimen
van zwerfhonden en -katten zijn de

5. Controlemaatregelen voor honden en
katten moeten, waar mogelijk en in-
dien de epidemiologische omstandig-
heden het vereisen, worden aange-
vuld met een systematische vaccina-
tie van beide diersoorten.

6. Sinds de eerste conferentie in 1968
is de ontwikkeling van sera en ent-
stoffen verbeterd. Thans is immuni-
seren tegen rabies veiliger, doeltref-
fender maar ook duurder en daarom
is een exacte anamnese voor het risi-
co dat een patiënt bij een incident
loopt essentieel.

1. Voortzetting van de activiteiten van
het WHO Collaborating Centre for
Rabies Surveillance and Research in
Tübingen wordt aanbevolen.

2. Gegevens betreffende besmetting en
behandeling van de mens en positie-
ve gevallen bij de mens zouden moe-
ten worden opgenomen in het rabies-
surveillance systeem. Bovendien zou-
den nationale gezondheidsdiensten
als informateurs en ontvangers van
informatie, bijv. eens per kwartaal
een rabiesbulletin, moeten worden
toegevoegd.

3. Speciale nadruk zal moeten worden
gelegd op passende voorlichting en
opvoeding van het publiek. De infor-
matie, verschaft door het Europeaan
rabies surveillance centre, kan voor
dit doel worden gebruikt.

4. Hoewel doeltreffender vaccins zijn
ontwikkeld ter bescherming van de
mens, blijft de bestrijding van rabies
bij zowel huisdieren als in het wild
levende dieren de belangrijkste pre-
ventieve maatregel.

Dierziektenbulletin no. 22 van de Veeartsenij-
kundige Dienst, over het tijdvak van 16 tot
30 november 1977, vermeldt de volgende aan-
tallen gevallen van aangifteplichtige besmet-
telijke dierziekten:

AFRIKAANSE VARKENSPEST
Portugal meldt over oktober 22 door Afri-
kaanse varkenspest besmette bedrijven in 16
districten.

Op deze bedrijven waren 18.233 varkens aan-
wezig, waarvan er 7003 aan de ziekte stierven
en 11.230 werden opgeruimd.

Groningen
Friesland
Drenthe
Overijssel
Gelderland
Utrecht
Noord-Holland
Zuid-Holland
Zeeland
Noord-Brabant

Bij besluit van 17 november 1977, nr.
J 3280, heeft de minister van Landbouw
en Visserij de Beschikking invoer fok-
en gebruiksdieren 1965 gewijzigd.
Hierdoor dienen met ingang van 24 no-
vember 1977, de dag na publicatie in
Stcrt. nr. 229, alle runderen die in
Nederland worden geïmporteerd te zijn
voorzien van een „leucosecertificaat".
Onder bepaalde voorwaarden kan een
uitzondering worden gemaakt voor kal-
veren jonger dan een maand, die zijn
bestemd voor de vleesproduktie.

VESICULAIRE VARKENSZIEKTE
In Italië is op een bedrijf te Mantua vesicu-
laire varkensziekte geconstateerd.

Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering varkens. Prov. Gezondheids-
dienst Boxtel.

Afd. Gelderland K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.
Kring van Dierenartsen „de Gelderse Vallei". Vergadering.

Bijeenkomst Werkgroep Dierpathologen, R.I.V. Bilthoven, aanvang 14.00 uur.
(pag. 18)

Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering, tevens jaarvergadering,
Jaarbeurscongrescentrum te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering kleine huisdieren. Prov. Ge-
zondheidsdienst Boxtel.

Vereniging van Slachthuisdirecteuren, ledenvergadering, tevens jaarvergadering,
Jaarbeurscongrescentrum te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering mestkalveren. Prov. Gezond-
heidsdienst Boxtel.

te Utrecht, aanvang 9.30 uur.
28, Afd. Noord Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering pluimvee. Prov. Gezondheids-
dienst Boxtel.

14—16, Voorjaarsdagen 1978, Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Amsterdam,
(pag. 1116).

15—17, Xin International Symposium of Zootechny, Milan, (pag. 1342)
25, Kring van Dierenartsen „de Gelderse Vallei". Vergadering.

25, Bijeenkomst Werkgroep Dierpathologen, R.I.V. Bilthoven, aanvang 14.00 uur.
i 27, Vereniging van Slachthuisdirecteuren, ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum

j 28—29, Ie Congres van de Europ. Vereniging van Paardenpraktici, Monte Carlo.
I Mei,

1— 5, XXVI Annual Colloquium - Protides of the Biological Fluids, Brugge/België,
(pag. 1398)

10, Stichting Afnemers Controle op Veevoeder (A.C.V.-Controle), Studiedag, Evert
Kupersoord, Amersfoort.

25, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

5—10, 29th Anual Meeting of E.A.A.P., Stockholm. (Inlichtingen: Ir. P. Hoogschagen,

secr. Ned. Zoötechnische vereniging, tel. 070 -98 85 49).
13—15, V. Internat. Kongress der IPVS.

15—17, International Veterinary Congress of Medicine and Surgery of Small Animals -

20th Anniversary, (pag. 1008)
26—30, Feier des 200 Jährigen Bestehens der Tierärztlichen Hochschule, Hannover.

26, Internationales Symposium über die Ernährung von Hunden und Katzen, Han-
nover. (pag. 1222 en 1457)

26—30, 20. Internationaler Milchwirtschaftlicher Kongress CONGRILAIT, Paris, (pag.
988)

\\ 4— 7, 8th Meeting of the European Poison Control Centres/Annual European Meeting
• of the International Association of Forensic Toxicologists. (pag. 1063)

) 16—19, 10th World Congres for Buiatrics, Mexico City. (pag. 1062)
\' 20—29, IVth World Conference on Animal Production, Buenos Aires.

21, Vereniging van Slachthuisdirecteuren ledenvergadering, Jaarbeurscongrescentrum

\' 26, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. en Vereniging van Slachthuisdirecteuren ge-

5— 7, Jaarcongres 1978, tevens 125e Alg. Vergadering K.N.M.v.D., Breda.
November,

23, Vereniging van Slachthuisdirecteuren ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

14, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.
768).

Bernardus Antonius Wölben werd op 4 februari
1910 geboren te Lemselo gemeente Weerselo.
Als oudste van het vier zonen en één dochter
tellende landbouwersgezin Wolbert, verkoos Ben
de studie boven het Twents gebruik van
bedrijfsopvolging door de oudste zoon.

Aanvankelijk lag het in de bedoeling onderwijzer
te worden, plaatsingsproblemen aan de
toenmalige Kweekscholen waren de oorzaak dat
Ben, na het doorlopen van de Mulo, overstapte
naar het Carmelcollege te Oldenzaal, alwaar hij
in 1931 hel HBS-B diploma haalde.
Ingeschreven aan de Faculteit voor
Diergeneeskunde, wist hij tijdens zijn studiejaren
in Utrecht al het nuttige met het aangename op
de meest zinvolle en gemoedelijke wijze te
verenigen.

In oktober 1938 studeerde hij af en werd
vanwege de nog te vervullen militaire
dienstplicht, ingelijfd bij „het paardenvolk". Na
de offiviersopleiding afgerond te hebben zwaaide
hij af en ging waarnemen, o.a. bij de collegae
Brummelhuis, Kemna en Hage, resp. in
Denekamp, Goor en Oldenzaal.
Tijdens de mobilisatie diende hij het Vaderland
als paardenarts met legerplaats Leerdam. Na de
capitulatie in mei 1940 bleef hij nog een tijd
werkzaam bij de zg. Opbouwdienst.
Per 1 januari 1942 werd hij benoemd tot hoofd
van de Vleeskeuringsdienst Groesbeek, eerst nog
een zelfstandige dienst, later samengegaan met de
kring Nijmegen. Consequenties zou dit
samengaan voor Ben niet hebben.
In overleg met Overheid en de in Groesbeek
gevestigde collega Hommels, werd van de
mogelijkheid tot praktijkuitoefening gebruik
gemaakt. Zijn praxis groeide en bloeide snel tot
in de wijde omgeving.

In september 1943 trad hij in het huwelijk met
Annie Tijman op Smeyers uit Noord- Berghuizen
gemeente Losser.

Groesbeek bleef niet gespaard van
oorlogsgeweld, in 1944 werd evacuatie zelfs
noodzakelijk. Ondergebracht in Wychen en
omstreken, bleef Ben ook daar een grote steun
en raadsman voor zijn boeren.
Na de tweede wereldoorlog begon hij mei frisse
moed en in nauwe samenwerking met de zwaar
getroffen bevolking aan de wederopbouw.
De opkomende kunstmatige inseminatie bij hel
rund betekende voor hem een nieuwe functie
erbij: toezichthoudend dierenarts bij de K.I.
Daarnaast was hij plv. Inspecteur en

Rijkskeurmeester i.b.d. en maakte in de na-
oorlogse jaren tevens deel uil van hel
afdelingsbestuur van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde.
Ben was een graag geziene figuur op de
vergaderingen en wist door zijn gulle lach vele
opgewekt karakter en door zijn gulle lach vele
vrienden onder de collegae vaak tot in de kleine
uurtjes te boeien.

Dienstbaarheid stond bij Annie en Bert hoog in
het vaandel geschreven. Het verzoek een
kindje te willen adopteren was aan hen niet
tevergeefs gericht. Liefderijk en gelukkig hebberi,
zij samen de verzorging en opvoeding van hun
Helma ter hand genomen en voltooid.
Ondanks de sterke binding met Groesbeek en
zijn bevolking, bleef het Twenteland hen toch
trekken. Toen eenmaal de beslissing was gevallet
het wat rustiger aan le gaan doen, was de keuze
lussen een aangeboden functie bij de
Gezondheidsdienst Gelderland en de sollicilalie
naar een vacature bij de Vleeskeuring Oldenzaal,
niet al te moeilijk. Hel werd uiteraard Oldenzaal
De praktijk werd overgedragen aan collega
H. Schollen en het gezin Wolbert vestigde zich
in Oldenzaal temidden van een uitgebreide
familiekring van beide zijden.
Vanaf 1 mei 1958 tot zijn pensionering was Ben
Directeur van hel Openbaar Slachthuis en teveru
Hoofd van de Keuringsdienst van slachtdieren ei
van vlees, omvallende de gemeenten Oldenzaal,
Losser, Denekamp, Ooimarsum en Weerselo.
Evenzo verrichtte hij vele werkzaamheden in
opdracht van de Veterinaire Dienst le Zwolle.
De vriendschapsbanden met de Groesbekers zijn
nimmer verdwenen, de vakanties werden dan
ook meestal op een bezoek aan vele oude
vrienden in Groesbeek en omgeving afgestemd.
Begin 1966 voelde Ben dat er iets haperde aan
zijn gezondheidstoestand. Een uitgebreid medisci
onderzoek bracht aan hel licht dal herstel niet
meer mogelijk zou zijn.

Ben heeft dat aanvankelijk niet geweten, maar ir
een later stadium wel volledig geaacepleerd. Hij
bleef als altijd opgewekt en knokte door lol het
laatst. Zijn handicap bracht mee dat hij
praktisch niet meer naar builen irad.

vergaderingbezoek en andere afdelings-
acliviieilen werden hem te zwaar, maar hij bleef
vol belangstelling voor alles, ook het veterinaire
gebeuren.

Ben was een bescheiden en inleger mens, een
goede raadgever, een uitstekend gastheer, een
milde schenker voor de mens in nood, een diep
godsdienstig man, een fijne collega en bovenal
een voorbeeldig echtgenoot en vader.
Op I maart 1975 viel, wegens hel bereiken van
de pensioengerechtigde leeftijd, hel afscheid hem
zwaar. Vee! overredingskracht was nodig om
hem erin te laien toestemmen, dat Overheid,
medewerkers en collegae, ieder op hun beun, de
gelegenheid kregen, in intieme kring hem de
hand te drukken en van hun waardering blijk te
geven.

Vanaf die lijd ging hel mei zijn mobilileil helaas
snel bergafwaarts. Gekluisterd aan zijn stoet wisl
hij de lange dagen verrassend goed door te
komen met lezen, puzzelen en de TV. Het meest
kon hij genieten van de lange tochten wanneer

Hel einde kwam toch nog plotseling en zeker
onverwacht. In alle rust en volle overgave
overleed Ben op 4 mei 1977.
Naast zijn familie hebben zeer velen, waaronder
al zijn oud-medewerkers en een groot aantal
collegae, op 7 mei daaraan volgend de plechiige
Uitvaartdienst bijgewoond en Ben begeleid naar
zijn laatste welverdiende rustplaats.
Annie, voor Ben kwam de verlossing, voor jou de
grote leegte, maar in de afgelopen maanden zal
je nög duidelijker geworden zijn, wat een hechte
familieband in dergelijke omstandigheden,
vermag te verzachten.

Met Ben Wolbert is ons een goed mens en een
fijne collega ontvallen.
Dal hij moge rusten in vrede.

Op 13 mei 1977 is onze collega Willem
Voorthuysen na een kort ziekbed gestorven.
Collega Voorthuysen (voor z\'n vrinden en goede
kennissen Wim) werd op 19 januari 1890 in
Bandung geboren. Vijf jaar laler trok de familie
Voorlhuysen naar Nederland en vestigde zich in
Kampen.

Daar heeft Wim in 1909 met goed gevolg
eindexamen H.B.S. gedaan en datzelfde jaar ging
hij naar Ulrechi naar de toenmalige Rijks
Veeansenij School, waar hij in 1913 het diploma
van veearts verwierf.

Kort daarna werd hij benoemd lot keurings-
veearls bij de Vleeskeuringsdienst le Haarlem.
Zijn benoeming lol adjuncl-direcleur aldaar
volgde in oktober 1913.
In 1914, bij hel begin van de Eerste
Wereldoorlog, werd Wim als reserve-paardenarts
opgeroepen om in mililaire dienst le komen. Dit
heeft geduurd lot in 1918, maar hij had toen al
officieus vrijheid om werkzaam le zijn in de
Vleeskeuringsdienst le Rollerdam.
In 1916 trouwde Wim mei Ans A. de Regl. Uil
dit huwelijk werden twee dochters en twee zonen
geboren.

In 1920 volgde zijn benoeming lol directeur van
de Vleeskeuringsdienst le Alkmaar. Korte tijd
later werd hij levens directeur van hel
marktwezen.

Wim had een zeer veelzijdige belangstelling en
dit bezorgde hem lal van functies, onder meer 8
jaar lid van Provinciale Slalen van Noord-
Holland, verder bij de Nutsspaarbank, de Volks
Universiteit, hel Witte Kruis enz. enz.
Vele jaren gaf hij les aan adelborsten van de
A.T. (Administratie Troepen) uil Den Helder in
de vleeskeuring c a. In 1953 werd hij hiervoor via
Den Helder geridderd (R.O.N.).
Hij was ook altijd zeer geïnteresseerd in hel wel
en wee van zijn medewerkers van hoog lol laag.
De verhouding met zijn personeel was dan ook
buitengewoon goed en hij was altijd voor
iedereen bereikbaar. En altijd bereid iemand te
helpen als er moeilijkheden waren.\'
Velen waren naar Weslerveld gekomen voor hel
laatste afscheid.

De oudste zoon gaf bij de herdenking een
treffende karakteristiek van zijn vader. De grote
waardering die Wim genoot voor zijn persoon en
zijn werk moge de familie lol een iroosl zijn!
Toen ik bij Ans op bezoek was, zei ze: „ Wim is
altijd een besle man voor mij geweest en een
beste vader voor de kinderen!"
En dal was Wim ten voelen uil; een goed mens!

Aan de Rijksuniversiteit te Utrecht
promoveerde op woensdag 16 november
1977 de heer F. B. M. de Waal. geboren in
1948 te Den Bosch en wonende te Arnhem,
Fred, van Eedenstraat 41, tot doctor in de
wiskunde en natuurwetenschappen op het
proefschrift:

Het „recht van de sterkste" is in samenlevingen
van apen net zo min algemeen geldig als in onze
menselijke samenleving. De dominante
verhouding tussen twee apen wordt niet alleen
bepaald door hun fysieke krachtsverhouding,
maar ook (en mogelijk zelfs, vooral) door de
relaties van beiden met andere leden van hun
groep. Indien, bijvoorbeeld, de moeder van een
jonge aap zeer hooggeplaatst is in de hierarchic
van de groep, beschikt het jonge dier tegenover
anderen over een sociaal wapen van enorme
betekenis. Met steun van de moeder kan het
kind dominant worden over alle groepsleden die
aan de moeder ondergeschikt zijn. Dit
verschijnsel van „afhankelijke rang" is reeds
langer bekend.

Tot nu toe was er echter groot gebrek aan
onderzoek naar de totstandkoming van
dergelijke verschijnselen.

Op het Laboratorium van Vergelijkende
Fysiologie te Utrecht worden twee groepen
Java-apen (een makakensoort) gehouden. Het in
de dissertatie beschreven onderzoek richtte zich
op de spontaan in de groep voorkomende
complexe agonistische interacties (conflicten met
drie of meer betrokkenen).
Het uitgroeien van een conflict tussen twee apen
kwam veelal tot stand door interventie door
derden. De aanvankelijk betrokkenen kunnen de
kans op bemoeienis door derden vergroten door
het vertonen van een bepaald type agressief
gedrag, waarbij ze een beroep doen op
buitenstaanders. Men zou dit gedrag
„steunwerving" kunnen noemen. Bij het
totstandkomen van „afhankelijke rang" lijkt dit
gedrag een zeer belangrijke rol te spelen. Jonge
apen gebruiken dit steunverwervende type
agressie tegen de oudere apen waarover ze later
(naar alle waarschijnlijkheid) dominant zullen
worden. Het proces waarin ze dominantie over
oudere partners bereiken, duurt jaren en de
verzamelde gegevens leidden tot een vrij
gedetailleerde hypothese omtrent de fasering van
dit proces.

Een ander verschijnsel waaraan vrij veel
aandacht is besteed, is dat van de „zondebok".
In elk van de twee groepen bleken enkele zeer
laaggeplaatste apen bij tijd en wijle het mikpunt
van heftige groepsagressie. Er wordt
verondersteld, dat de hooggeplaatste apen hun
onderlinge spanningen op deze wijze afreageren.
Of deze gezamenlijke agressie tegen
„gemakkelijke" slachtoffers ook werkelijk
bijdraagt tot een verbetering tussen
hooggeplaatsten kon niet getoond worden. Wel
bleek, dat twee volwassen mannen (vader en
zoon) uit een der groepen opvallend vaak
agressieve samenwerking vertoonden in een
periode van ogenschijnlijk grote spanningen
tussen hen tweeën.

De heer De Waal begon de studie biologie
aan de Nijmeegse Universiteit. Het
kandidaatsexamen werd behaald in 1970.
Het doctoraalexamen werd afgelegd in 1973
aan de Rijksuniversiteit van Groningen.
Sindsdien is promovendus verbonden aan
de afdeling ,,Gedragsonderzoek" van de
vakgroep Vergelijkende Fysiologie van deze
Universiteit.

Vanaf eind 1975 doet de heer De Waal
onderzoek aan de bekende chimpansee
kolonie van Burgers\' Dierenpark te
Arnhem.

Promotor: Dr. J. A. R. A. M. van Hooff,
gewoon lector in de vergelijkende
fysiologie.

Met ingang van 7 december 1977 is
K. van Muiswinkel, dierenarts, belast met
de directie van de Dierenkliniek-
Emmmeloord te Emmeloord.
De heer Van Muiswinkel volgt als directeur
van de Dierenkliniek-Emmeloord Dr. W.
M. Verhaar op die op 27 oktober 1977 is
overleden.

Naast de verzorgende en administratieve
medewerkers zijn als dierenartsen aan de
kliniek verbonden, mevrouw I. C. Verhaar-
Loeber en A. J. A. Hartman.

Op 24 cn 25 november jl. zijn voor de
eerste keer de Pluimveestudiedagen
gehouden, welke zijn georganiseerd door de
Commissie Post Academisch Onderwijs van
de Groep Praktici Grote Huisdieren.
Uit de reacties van de deelnemers is
gebleken, dat dit Post Academisch
Onderwijs zeer gewaardeerd wordt. Voor
hen die verhinderd waren de studiedagen
bij te wonen, zijn samenvattingen van de
gehouden inleidingen verkrijgbaar door
overmaking van ƒ 12,50 op gironummer
511606 t.n.v. de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde, onder
vermelding van: ,,inleidingen pluimvee-
I studiedagen".

Hoofdbestuur en
het Secretariaat van
de K.N.M.v.D.
wensen alle leden
een gelukkig en
voorspoedig nieuwjaar
en hopen dat de goede
contacten die in 1977 met
de leden bestonden
in 1978 voortgezet
zullen worden.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde meldden zich
de collegae:

Elenbaas, L.; 1977; Amsterdam, Linnaeusparkweg 156.
Meijer, Mej. H. C.; 1977; Leeuwarden, Watermunt 15.
Zwart. Mej. M. de; 1977; Utrecht. A. Mattheuslaan 21.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofd-
bestuur aangenomen:

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

Mej. A. J. M. Brekelmans, Koningslaan 93, Utrecht.
Mej. M. C. B. Kampert, Oude Daalstraat 12, Utrecht.
A. G. Peters, Burg. Reigerstraat 65 bis. Utrecht.
Mej. L. P. van de Ven, Koningslaan 2, Utrecht.

169 Ariëns. J. S.: 1962; Dongen; tel. (01623)
12346; p., geass. met G. M. Sueters (assoc.
met J. F. Overbeek beëindigd).

170 *Baayen. M. Th.: 1977; Utrecht, Oude
Gracht 125 bis; tel. (030) 318232; wnd. d.

183 Dekker. A.: 1957; Zuiddorpe (Z.VI ), Dorps-
plein 17; tel. (01156) 487 (privé), (09-32-91)
512471 (bur.); dir. Trouw en Co. N.V.

184 Dobbelaar, Dr. M. J.: 1954; U-1962; Wasse-
naar, Kerkeboslaan 13; tel. (01751) 79319
(privé), (070) 814231 (bur.).

214 Kok. A. G. G.: 1975; Soest, Wilhelminalaan
1; tel. (02155) 12037; wnd. d. (zie ook pag.
273).

221 *Lee. Mej. E. van der: 1977; Utrecht; J. W.
Frisostraat 26; tel. (030) 516265; wnd. d.

227 \'Meijer. Mej. H. C.: 1977; Leeuwarden,
Watermunt 15; tel. (05100) 82189; wnd. d.

229 \'Michielsen. W. H.: 1977; Utrecht, Adm. van
Gentstraat 1; tel. (030) 714866; wnd. d.

237 Overbeek. J. F.; 1946; Dongen; tel. (01623)
12345; r.d. (assoc. met J. S. Ariëns beëin-
digd).

237 \'Overbruggen, P. J. J. van: 1977; Nieuwe-
gein-zuid. Hondsdraf 6; tel. (03402) 36451;;
wnd. d.

Saaihof, N. P.: 1952; Nijveen; tel. (05229)
1272; p. (assoc. met P. de Vrey beëindigd), i
\'Schaap. F. A.: 1977; Utrecht, Padangstraati
5; tel. (030) 945009; wnd. d. j

247 Schollen. D.: 1977; Utrecht, Biltstraat 176;j
tel. (030) 714817; wnd. d. (toevoegen als lid).

248 Schuring. H. J.: 1929; Nijkerk, Hoefslag 126.j
252 Solleveld. H. A.: 1976; Leiden, Kruisbes 23;j

\'Steur. K. C.: 1977; Vianen, Langeweg 119;
tel. (03473) 3322 (privé), 1260 (prakt.); p.,
ass. bij D. Oskam.
254 Stoel. J.: 1975; Middelburg, Rusthofstraat
45; tel. (01180) 13118; p., ass. bij L. A. van
Dijk, A. J. G. M. Ruys en L. J. J. Schofaerts.
\'Sueters. G. M.; 1976; Utrecht; p., geass. met
J. S. Ariëns.

\'Toor. A. J. van: 1977; Utrecht, Van Speyk-
straat 8; tel. (030) 717357; wnd. d.
Vermeulen. A. W. A. J.; 1976; Winterswijk,
p/a Spoorstraat 29; tel. (05430) 7594(privé),
2385 (prakt.); p., ass. bij B. G. Schooneman
en D. J. Ubbels.

\'Vierssen Trip. Mej. A. S E. van: 1977;
Utrecht. W. Barentszstraat 47; d.
Vrev. P. de: 1973; Doorn, Perengaard 14; tel.
(03430) 3592 (privé), (030) 760772 (bur ); d.
toeleveringsbedrijf C.D.I. (assoc. met N. P.
Saathof beëindigd).

\'Vijver. J. W. van de: 1977; Utrecht, Kers-
straat 30; tel. (030) 511377; wnd. d.
279 Wilderheek, A. Th. M.; 1976; Teboursouk
(Tunesië), Poste Restante; d. DTH.
Winters, A. H. H. M.: 1973; Veghel, Wulp-
donk 8; tel. (04130) 64589.
\'Witjens. P. C.: 1977; Utrecht, C. Houtman-
straat 6; d.

279 Yagil, R.: 1969; Beer-Sheva (Israel). Dep. of
Comparative Medicine, Center for Health
Sciences, Ben Gurion University of the
Negev; Senior lecturer.

C. G. Sala te Venray (aanwezig) SOjaarop 19 jan.
1978;L. M. J. Flamand te Maastricht (afwezig)
55 jaar op 21 jan. 1978; Dr. S. W. J. van Dieten te
Oerle (afwezig) 35 jaar op 22 jan. 1978; F. M.
Viguurs te Cuyk (afwezig) 35 jaar op 22 jan. 1978.

Lijst van dierenartsen die in 1978 hun jubileum hopen te vieren
!5 jaar jubileum (jaar 1953)

J. P. Coppoolse
H. A. van den Berg
W. T. Koopmans
J. H. de Boer
H. J. Oosting
B. R. de Vries

Dr. S. W. J. van Dieten
F. M. Viguurs
H. Sorgdrager
F. J. ter Beek Sr.
W. Hiddema

AN INFECTION WITH THE LUNGWORM FILAROIDES
MILKSI Whitlock, 1956
(NEMATODA: METASTRONGYLOIDEA)
IN A DOG FROM BELGIUM

A one-year-old male boxer coming from Belgium was presented at the Small Animal Clinic
with signs of respiratory distress which had been present for three weeks.

A radiograph of the thorax showed features of peribronchitis and infiltration in both lungs.
In spite of antibiotic and supportive therapy the dog died. Postmortem examination of the
lungs revealed a large number of nematodes in most of the bronchioles and alveoli.
These nematodes were identified as Filaroides niilksi, Whitlock, 1956, a lungworm of dogs
which has not been reported in Europe previously.

Een éénjarige boxerreu, afkomstig uit België, werd aangeboden met ademhalingsmoeilijkheden,
die al sinds drie weken bestonden. Een röntgenfoto van de thorax toonde het beeld van peri-
bronchitis en infiltraties in beide longen. Ondanks een medicamenteuze behandeling stierf de
hond. Bij sectie bleken de meeste bronchioli en alveoli overvuld met nematoden. Deze werden
geïdentificeerd als Filaroides milksi, Whitlock, 1956, een longworm van de hond, die nog niet
eerder in Europa is aangetoond.

Filaroides milksi has been described as In Februar)\', 1976, a one-year-old male boxer
• occurring in the kings of dogs in the f™™ a breeding kennel in Belgium was
USA (2, 11, 12, 14), Canada (7) and brought to the Small Animal Clinic of the
Japan (15) and in the lungs of the strip- University of Utrecht because of anorexia and
11 1 /It L.1 ■,.■ ,.1 1 • ..u shortness of breath for the preceding three

no clinical symptoms and eggs or larvae elsewhere with Coramine®°) and bacitracin,

though the bronchioles and alveoli were take, defaecation or urination. According to

; causing respiratory distress m a young „f 75 ^eats per minute, of equal force

,To our knowledge this is the first report of the abdominal type with a frequency of

of the occurence of F. milksi in Europe. 70/min. T\'he mucous membranes were pale.

1 H. J. W. M. Cremers; Institute of Veterinary Parasitology and Parasitic Disease, State
University of Utrecht, Yalelaan 7, Utrecht, the Netherlands.

2 E. Gruys; Institute of Veterinary Pathology, State University of Utrecht, Biltstraat 166,
Utrecht, the Netherlands.

/. Section of lungtissue, which contains multiple cross sections of F. milksi. HE: x 40

Fig. 2. Detail of female of F. milksi with embryonated eggs. Note the wide tegurninal sheath

In both eyes a small ulcus corneae was found.
Auscultation of the thorax revealed bronchial
sounds during the respiratory cycle. No ab-
normal sensibility of the trachea was elicited
by palpation. A 12 lead ECG tracing showed
a normal sinus rhythm and no abnormalities.
The radiograph of the thorax obtained at the
initial examination showed signs of peri-
bronchitis with interstitial and alveolar infil-
trations in both lungs. Blood examination re-
vealed the following: PCV 58%; leucocyte
count 9,9 x differential count 14%

lymphocytes, 4% monocytes, 0% juvenils and
band cells, 72% segmented neutrophils, 7%
eosinophils and 3% basophils; blood urea
5,3 mmol/1.

The animal was hospitalized and treated with
Vibramycin®¹) and Alupent®²), but its
condition deteriorated and after three days
there was subcutaneous emphysema. A radio-
graph taken at this time revealed the previous
abnormalities complicated by pneumomedias-
tinum. There were no signs of pneumothorax.
The condition further deteriorated and on the
fifth day of hospitalization the animal died.
At post mortem examination the body was
in good nutritional condition.
Several small haemorrhages in the subcuta-
Ineous tissues and the muscles were found.
The liver was congested and the spleen slight-
ly swollen. The most significant lesions were
observed in the lungs, which were noncol-
\' lapsed, oedematous and increased in density.
In all lobes there were small, gray, regularly
distributed subpleural foci which consisted of
accumuladons of nematodes. There were
scattered foci of alveolar emphysema. There
were many threadlike nematodes on the cut
surfaces of the lungs. The trachea, bronchi
and bronchioles contained clear oedema fluid
and there were many nematodes, especially in
the smaller bronchi and bronchioles.

In nearly all histological sections of the lungs,
bronchioles and adjacent alveoli were com-
pletely filled with cross-sections of worms, but
there was virtually no inflammatory reaction.
The alveolar epithelial cells were flattened.
iOnly a few alveoli contained desquamated
\'.epithelial cells and macrophages in addition
.to the nematodes. In some areas the alveoli
(were filled with oedema fluid or were over-
vdistended with air. There were focal lympho-
cytic infiltrations in the lamina propria and
adventitia of the bronchioles and in the ad-
\'ventitia of the blood vessels. A mild fibro-
plastic reaction was observed in the alveolar
septa. There were no other significant lesions
except for slight reticuloendothelial hyper-
plasia in the spleen.

Very large numbers of nematodes were
collected from the lungs. The majority
were adult worms but some immature fe-
males were also found. Most of the
worms were disrupted and the teguminal
sheath was very loose.
The morphology of the worms was as
follows :

Mature female. Length: 8.9 to
12.3 mm (average 9.9 mm). Width: 75
to 130 fim excluding the teguminal
sheath and 118 to 170 /xm including the
teguminal sheath. Length of the oeso-
phagus: 113 to 190 /im (average 130

Distance from vulva to tip of tail: 35 to
79 ^m and from anus to tip of tail: 24 to
33 |U.m (in most females the tail was bent
and it was difficult to obtain exact mea-
surements of these distances).
A strongly developed ovijector was pre-
sent. Most of the eggs in the uterus con-
tained a larva but some eggs were un-
developed. Eggs: 70 to 99 fim by 30 to
56 jixm. The larvae in the eggs had a
length of 130 to 250 /xm and a width of
about 13 fj.m. Most of them were darkly
granulated. The anterior part of the in-
testine of the majority of the females
contained red-brown pigment.
Immature female. Length: 5.6
to 6.6 mm. Width: about 56 /xm, ex-
cluding teguminal sheath.
Male. Length: 1.5 to 2.5 mm (ave-
rage 1.8 mm). Width: 23 to 52 jum ex-
cluding the teguminal sheath and 60 to
91 /tm including the teguminal sheath.
The posterior end was blunted. Spicules
were crescent-shaped and of approxi-
mately equal length, which was 33 to 48
/xm.

In the lung tissue only a few first-stage
larvae could be found outside the female
worms. These had a length of 195 to 260

;um with a diameter of 15 to 21 ^m and
a kinked tail. The intestine was darkly
granulated.

One older stage larva was found lying
coiled near the adult worms and had a
length of 520 ;um.

No eggs or larvae were found in the con-
tents of the rectum, using flotation tech-
niques with saturated sodium chloride
and zinc sulphate and the Baermann
technique.

The kennel from which the dog came,
was located in a wooded area near Ant-
werp, Belgium. It was a breeding ken-
nel for boxers and Boston terriers.
In addition to the dogs there were goats
and chickens on the premises.
All dogs were housed in a brick building
with outdoor fenced cages on a concrete
floor. There was also a fenced play-
ground near the house with some fir-
trees and a sandy bottom scarcely over-
grown with grass. The dogs were fed
raw meat, vegetables, bread and com-
mercial food. All dogs were in healthy
condition and there were no symptoms
of respiratory distress or coughing.
Faeces of all dogs were examined ( 11
boxers and 4 Boston terriers) by the me-
thods described above. No eggs or larvae
were found in the faeces of the Boston
terriers but in five of the boxers there
were a few larvae, nearly all degene-
rated, with a length of 175 to 273 fim
and a kinked tail. These five dogs con-
sisted of four bitches aged 9 months, 2,
3 and 6 year respectively, and a four-
months-old male. In the latter there was
also a lar\\\'ated egg measuring 74 to 45
The affected dogs were the mother,
the grandmother and a nephew of the
dog in the case raport and two bitches of
another bloodline. The grandmother was
the daughter of a bitch imported from
the USA eight years previously. The
oldest Boston terrier bitch had an Ame-
rican father.

Two months after faecal examination
one of the bitches with positive faecal
results whelped. Faeces of the bitch and
her pups were examined ten days after
delivery but no larvae could be found.
A small milksample collected from the
bitch contained a second stage lar\\\'a of
Toxocara canis but no Filaroides larvae.
In the period of 1 J/a years after the death
of the dog in this case report there were
no symptoms of respiratory distress in
any dog of the kennel and none of the
dogs died.

The lungworms in the dog of this case
report were identified as Filaroides milk-
si because of the morphological charac-
teristics and the location in the lungs.
However, the length of the males and
the length of the oesophagus of the fe-
males were slightly shorter than those
described by W h i 11 o c k (14). In
agreement with P e c k h a m ei a/. (12)
we found also shorter spicule lengths.
Comparison of our measurements with
data in the literature is limited by the
fact that many authors could not collect
intact worms. The measurements given
by Georgi and Anderson (4) in
their description of F. hirthi found in
the lungs of many beagle dogs bred for
research purposes in the USA are also
shorter than those of F. rnilksi, but other
morphological characteristics and the lo-
cation in the lungs are the same. In our
opinion an exact comparison of the mor-
phological data of all lungworms thus
far identified as F. milksi or F. hirthi is
necessary to resolve the species identity
of these nematodes.

The clinical manifestations in our patient
were similar to those described by some
other authors (2, 12) although coughing
was not seen in this dog.
In some cases described in the literature
there were no symptoms observed at all
(7, 11). Georgi et al. (5) saw no cli-
nical signs in beagles infected with F.
hirthi but the numbers of worms found
in the lungs of their animals were much
smaller than in cases with clinical signs
due to F. milksi.

The pathological changes in the lungs
of this patient were comparable to those
described in other cases (2, 7, 9, 11, 12).
It is remarkable that only slight inflam-

matory reaction has been seen in most
cases and virtually no significant reac-
tion was found in this case.
Since other authors observed a tissue
reaction only against first-stage larvae or
degenerated worms, the very slight tissue
reaction in this case probably be ex-
plained by the presence of only a few
lar-vae outside the female worms and the
probability that the majority of the
adult worms were still living during the
last days of dog\'s life.
The negative results of faecal examina-
tion in this patient agree with the find-
ings of P e c k h a m aZ. (12) with re-
gard to F. milksi and of G e o r g i et al.
(15) with regard to F. hirthi. Other
authors did not mention faecal examina-
tion.

At the present time it is difficult to de-
tect F. milksi or F. hirthi in an animal
during life. Eggs or larvae may be found
incidentally in the tracheal fluid (2) or
in the faeces, as in some of the dogs of
the kennel from which our dog came.
Since nothing is known about the life
cycle and the transmission of F. milksi
we can only speculate as to the origin
\\ of the infection in this patient.

Many metastrongyloids have an inter-
mediate host, usually a snail, and this is
also true of some Filaroides spp. such as
F. martis in mink (1) and F. falciformis
in badgers (13).

However, a direct cycle was demonstrated
byDorrington (3) for F. osleri, a
lungworm found in nodules in the wall
of the trachea and main bronchi of dogs,
and by G e o r g i (6) for F. hirthi in the
bronchioles and lung tissue of beagles.
The embryonated eggs or the first-stage
larvae are in these cases the infective
stages. The apparent similarity between
F. milksi and F. hirthi, the absence of
eggs or larvae in the faeces or this pa-
tient and the accomodations in the ken-
nel make a direct cycle of F. milksi ac-
ceptable.

Transmission of eggs or larvae passage
via the faeces does not appear to be im-
portant, since faecal examination was
negative even in the presence of consi-
derable numbers of parasites. G e o r g i
et al. (5) found the same results in dogs
infected with F. hirthi. They suggested
that the eggs in the uterus of the mature
female worm are laid only when a phy-
siological mechanism of the host dictates
the oviposition. This could also explain
the almost complete absence of larvae in
the lungs outside the female worms. The
few larvae which do leave the uterus
could be destroyed by the inflammatory
reaction of the host, not only in the
lungs but also in other organs, as found
by Jubb (9).

The positive results of faecal examina-
tion in dogs in the female bloodline of
this patient and the American descent of
these dogs could be an indication that
the bitch plays an important role in the
transmission of F. milksi to the young
dog. Further research is necessary to de-
termine the possibilities of transplacental
or galactogenous transmission.

An alternative hypothesis suggested by
G e o r g i (6) is that if the first-stage lar-
vae of F. hirthi are infective an autoge-
nous reinfection should be possible. The
absence of many developing stages in the
lungs in this dog seems to contradict this
possibility, but reinfection may be occur
only during definite physiological or
pathological states such as oestrus, lac-
tation, disease, etc.

More research is necessary to determine
the exact mode of transmission, the host
specificity and the influence of F. milksi
on the tissues of the host. It is also un-
certain whether F. milksi has been im-
ported recently into Europe from the
USA, as may be possible in the kennel
in this report, or whether the worm has
already existed undetected for a long
time in Europe.

1. A n d e r s o n, R. C.: The systeraatics and transmission of new and previously described
metastrongyles (Nematoda: Metastrongytoidea) from Mutela vison. Canad. ]. Zool., 40,
893, (1962).

2. Corwin, R. M., Legendr e, A. M., and D a d e, A. W.: Lungworm (Filaroides
milksi) infection in a dog. ƒ. Am. Vet. Med. Assoc., 165, 180, (1974).

3. D o r r i n g t o n, J. E.: Studies on Filaroides osleri infestation in dogs. Onderstepoort J.
vet. Res., 35, 225, (1968).

4. Georgi, J. R., and Anderson, R. C.: Filaroides hirthi sp.n. (Nematoda: Meta-
strongyloidea) from the lung of the dog. J. ParasitoL, 61, 337, (1975).

5. G e o r g i, J. R., F 1 e m i n g, W. J., H i r t h, R. S., and C 1 e v e 1 a n d, D. J.: Prelimi-
nary investigation of the life history of Filaroides hirthi Georgi and Anderson, 1975.
Cornell Vet., 66, 309, (1976).

6. Georgi, J. R.: Filaroides hirthi: Experimental transmission among Beagle dogs through
ingestion of first-stage larvae. Science, 194, 735, (1976).

7. G r e e n w a y, J. A., and S t o c k d a 1 e, P. H. G.: A case tentatively diagnosed as Fila-
roides milksi in a dog. Canad. Vet. J., 11, 203, (1970).

8. H i r t h, R. S., and Hottendorf, G. H.: Lesions produced by a new lungworm in
beagle dogs. Vet. Path., 10, 385, (1973).

9. Jubb, K. v.: The lesions caused by Filaroides milksi in a dog. Cornell Vet., 50, 319,
(1960).

10. Levine, N. D., I v e n s, V., R e i 1 1 y, J. R., and Simon, J.: Filaroides milksi (Ne-
matoda: Filaroididae) in the lungs of a striped skunk. Mephitis mephitis. J. ParasitoL,
51, 628, (1965).

11. M i 11 s, J. H. L., and Nielsen, S. W.: Canine Filaroides osleri and Filaroides milksi,
infection, ƒ. Am. Vet. Med. Assoc., 149, 56, (1966).

12. P e c k h a m, J. C., G u 1 d n e r, J. S., and W i n e g a r d e n, R. L.: The "lungworm"
Filaroides milksi in Iowa dog. loiva State Coll. Vet., 22, 129, (1960).

13. Wetzel, R.: Zur Entwicklung des Dachslungenwurmes Filaroides jalcijormis (Schlegel,
1933). Sitzungsberichte Gesellsch. Naturforsch. Freunde, 1, (1937).

14. W h i 11 o c k, J. H.: A description of a new dog lungworm. Wien. Tierärztl. Monatschr.,
43, 730, (1956).

15. Y a s u d a, N., Sakamoto, H., and K o n o, I.: On Filaroides milksi found for the
first time in Japan. Bull. Facult. Agricult., Kagoshima Univ., 26, 113, (1976).

D. F. M. VAN DE WIEL, Mrs. J. VAN ELDIK, W. KOOPS, A. POSTMA and J. K.
OLDENBROEK¹)

The development and validation of a radioimmunoassay for progesterone in cow\'s milk is
described. Control of the temperature during storage of the milk and also during the sample
incubation procedure appeared to be a critical requirement with respect to reduction of non-
specific binding of tritiated progesterone. Ranges of milk progesterone levels were established
during pregnancy as well as during the luteal and the follicular phase of the oestrous cycle.
Finally the milk progesterone test was used for a year for diagnosis of oestrus and of preg-
nancy in three trials on two experimental farms. The mean accuracy with respect to the dia-
gnosis "pregnant", "non-pregnant" or "not in oestrus" were 84.0, 97.6, and 100%, respec-
tively. By leaving out of account all animals with high progesterone values (> 10 ng. ml"\'^)
on day 1 ( = day of insemination) the accuracy of the diagnosis "pregnant" was improved to
87.1%.

Een radioimmunologische bepalingsmethode voor het meten van progesteron in rundermelk
werd ontwikkeld en uitgetest. Het bleek dat controle van de temperatuur tijdens het bewaren
van de melk en ook tijdens de incubatie erg belangrijk is, in verband met vermindering van
de niet-specifieke binding. Normaalwaarden voor progesteron werden vastgesteld gedurende de
drachtigheid, en tevens tijdens de luteale en de folliculaire fase van de bronstcyclus. Tenslotte
werd de progesteron-melk-test gedurende één jaar toegepast ten behoeve van drachtigheids-
diagnose en bronstcontrole, in drie experimenten op twee proefbedrijven. De gemiddelde waar-
den voor de nauwkeurigheid met betrekking tot de diagnoses „drachtig", „niet-drachtig" en
„niet in bronst" waren respectievelijk 84,0, 97,6 en 100%. Door weglating van alle dieren
met hoge progesteronwaarden (> 10 ng. ml"^) op dag 1 (= dag van inseminatie) kon de
nauwkeurigheid van de diagnose „drachtig" worden verbeterd tot 87,1%.

corpus luteum stops producing progeste- introduction in the early sixties of very

This is reflected in the blood-plasma le- came possible to analyse milk samples for

1 D. F. M. van de Wiel, Mrs. J. van Eldik, W. Koops, A. Postma, J. K. Oldenbroek;

Research Institute for Animal Husbandry "Schoonoord", Driebergseweg lOd, Zeist, the

Tritiated progesterone (l,2,6,7(n)-®H proges-
terone) was obtained from the Radiochemical
Centre, Amersham, UK, with a specific acti-
vity of 94 Ci.mmol"^. A working solution was
prepared in incubation buffer to a concen-
tration of 10® dpm.ml"! and stored at 4° C.
Crystalline progesterone (A\'\' - pregnen-3,20-
dione) came from Sigma Chemicals, St.
Louis, Missouri, USA, and a standard solu-
tion of 10 ng.ml"^ in benzene/ethanol (9:1)
was prepared.

The incubation btiffer contained 0.1 M
Na2HP04, 0.9% NaCI, 0.1% gelatin, and
0.1% NaNa, adjusted to pH 7.4 with 4 N
HCl, and was stored at 4° C.
A suspension of coated charcoal was prepared
by adding Dextran T70 (Pharmacia, Upp-
sala, Sweden) to the incubation buffer at a
concentration of 0.05%, followed by the ad-
dition of charcoal (Norit A Speciaal, N.V.
Algemene Norit Maatschappij, Amsterdam-
C) at a concentration of 0.5%.
The suspension was then stirred for several
hours at 4° C. The properties of the proges-
terone antisenim (a gift from Dr. J. J.
Pratt, Central Isotope Laboratory, Acade-
mic Hospital, Groningen) were partly des-
cribed in a previous report (5). The anti-
serum was diluted 1:20.000 in incubation
buffer and stored at 4° C. Radioactivity was
counted in a liquid scintillation counter (Iso-
cap, Searly Analytic), the external standard
ratio method for correction of quenching
being used. The scintillation cocktail was pre-
pared according to W i e g m a n et al. (6),
giving a counting efficiency for an unquench-
ed tritium sample of about 50%. All other
chemicals were of analytical grade and were
obtained from Merck (Darmstadt, GFR).

The radioimmunoassay was performed accord-
ing to a modification of the method of
Gads by et al. (7).

10 ml milk samples, taken from the hand-
stripped aftermilk, were preserved with a ta-
blet containing 3 mg NaNs and stored at
4° C. Standard milk from an ovariectomized
cow and a control milk sample were sub-
divided into portions of 1 ml and stored at
—30° C. After thawing, the milk was homo-
genized in an ultrasonifier (Bransonic Power)
at maximum capacity for 5 seconds. After so-
nification the milk was stored at 4° C and
could be used for at least one week.

Before each assay all reagents were allowea
to reach room temperature in a water bath.
Standards of progesterone (0, 50, 100, 150,
200 and 400 pg) were pipetted into glass
tubes with a Hamilton syringe, and the sol-
vent was evaporated in a vacuum oven at
37° C under N2 for 30 minutes. To each tube
10 fX of standard milk containing 0.16 ng
progesterone per ml (as assayed according to
the method of Hoffmann and Ham-
burger (2) were added with the help of
an LKB 2075 diluter. Into another series of
tubes 10 /ul of the unknown milk samples were
pipetted. All standards and unknowns were
pipetted in duplicate. Each 1 0 Ml milk sample
was diluted with 0.5 ml antiserum solution
by means of the LKB diluter and mixed with
a Whirlmix. Non-specific binding was deter-
mined by adding 0.5 ml of only buffer solu-
tion.

Preincubation for 20 minutes was performed
in a water bath of 20° C instead of 37° C.j
This was done because we found that in-i
cubating at 20° C could largely diminish non-j
specific binding. Then 50 jul buffer containing
50.000 dpm ®H-progesterone were added and
mixed, and the incubation was continued for
2 hours at 20° C. After incubation, the tubesj
were cooled in ice and 0.5 ml of a cooled
(0° C) and continuously stirred charcoal sus-1
pension was added within two minutes byi
means of an Oxford Pipettor model R. Tubesj
were rotated on a Whirlmix for 10 seconds
and incubated during 15 minutes at 0° C,\'
followed by centrifugation (2000 g) for 10
minutes at 2° C.

From the supernatant, 750 Ml were pipetted
and added to coimting vials, together with 10
ml of scintillation cocktail, with the LKB di-
luter. Vials were coimted for 2 minutes each.
Calculations were made by computer (CDC
Cyber 70) using a logit-log transformed stan-
dard cur\\\'e. No corrections were made for
milk fat concentrations.

Field experiments were performed on two
experimental farms. One farm had a herd of
about 240 dairy cows, consisting of equal
numbers of three different breeds (Dutch
Friesians, Holstein Friesians, and Dutch Red
and Whites). The herd on the other farm
consisted of 250 Dutch Friesians.
The first experiment was performed on both
farms, the second on the farm with one
breed, and the third on the farm with three
breeds.

The assay was validated by recovery of
unlabelled progesterone added to two
milk samples and by assaying serial dilu-
tions of milk samples (Tables 1 and
2). Precision was assessed by determina-
tion of intra and inter assay coefficients
of variation (C.V.). The intra C.V. was
3.1% (x ± S.D. = 9.7 ± 0.3 ng.ml\'i,
n = 12) and the inter C.V. was 4.5%
(x ±: S.D. = 15.3 dz 0.7 ng.ml-i, n =
21). The antiserum was raised against
progesterone-7«-BSA (bovine serum al-
bumin) as the antigen. Specificity was
tested by the incubation of diluted anti-
serum with 3H-progesterone and diffe-
rent amounts of a number of steroids.

Highest crossreactivities were found with
pregnenolone (0.36%) and 17aOH-pro-
gesterone (0.04%). The other steroids
tested, pregnandiol, corticosterone, corti-
sone, Cortisol, aldosterone, oestradiol-17/3,
oestrone, testosterone, and cholesterol
showed a crossreactivity of less than
0.02%. The non-specific binding (bin-
ding of 3H progesterone without addi-
tion of antiserum) appeared to be a cri-
tical parameter in our assay.

If fresh, uncooled milk samples were
assayed or if old milk samples, before
assaying, were homogenized by sonifica-
tion and thus warmed up, non-specific
binding was as high as 41%. We found
that cooling of the milk at 4°C for at
least 20 minutes reduced this non-speci-

fic binding to a constant low level (Fig.
1). This level could vary somewhat from
one assay to another, and was allowed
for by the addition of „progesterone-
free" milk to the standards. Differences
in non-specific binding between indivi-
dual milk samples were very small and
therefore neglected.

In a preliminary experiment (June-July
1976) milk progesterone was analysed
daily for about 30 days in two normally
cycling cows and two cows that had
been inseminated and appeared later to
be pregnant (Fig. 2). It can be seen
from the graphs that progesterone was
low shortly before, and during several
days after, the onset of oestrus. In con-
trast, the progesterone concentrations in
pregnant cows during the same period
(dl9-d25) were high. It can also be seen
from the graphs that there are wide fluc-
tuations in the progesterone concentra-
tion, which may be partly due to diffe-
rences in milk fat concentration (2). Ne-
vertheless the differences between pro-

gesterone levels of pregnant and non-
pregnant animals during this period re-
main large.

In order to determine the optimum time
for sampling of milk, progesterone was
analysed in the milk of 44 cows on days
19, 20, 21, 22 and 23 after insemination
(Fig. 3). It appeared that the greatest

difference between pregnant and non-
pregnant animals occurred on day 21
(taking day 1 = day of insemination).
We also found that values of less than 4
ng.ml I were indicative of non-pregnan-
cy, and values above 10 ng.ml i were
indicative of pregnancy. All animals with
progesterone levels of less than 4 ng.ml i
on day 21 appeared to be non-pregnant,
as shown by return to oestrus at 19-23
days (11 animals) or at day 42 (1 ani-
mal). Of the 32 animals with progeste-
rone values higher than 10 ng.ml i on
day 21, 27 appeared to be pregnant, con-
firmed by non-return to oestrus within
66 days post coitum (p-C.), and 5 appe-
ared to be non-pregnant.

All 5 non-pregnant animals returned to
oestrus, but there were three different
reasons for the incorrect diagnoses. From
the administrative data of these cows it
could be concluded retrospectively that
one cow (no. 30) had been inseminated
during the luteal phase of the cycle, so
that on day 21 p.c. the animal showed a
high progesterone value. One cow (no.
206) had a rather short cycle (18 days),
showing low progesterone on day 20 but
high progesterone on day 21. Another
cow (no. 148) had also an abnormal
cycle length (35 days). Two cows (no.
66 and no. 289) apparently suffered from
embryonic mortality, which was followed
by return to oestrus after 46 and 61 days,
respectively. Because irregular cycles
seemed to be an important reason for
false positive diagnosis, it was decided to
investigate milk samples from 39 nor-
mally cycling cows (not inseminated) on
days 19, 20, 21, 22 and 23 after their last
oestrus (Fig. 4). From the left part of
the figure it can be seen that nearly all
33 animals having cycles of 19-23 days
showed low progesterone values, and a
minimum, on day 20. The only excep-
tion, cow no. 234, with a first low pro-
gesterone value on day 22, had a cycle
length of 23 days. The 7 cows in the
right part of the figure showed abnormal
cycle lengths (defined arbitrarily as less
than 19 or more than 23 days). How-
ever, from retrospective analysis of
oestrus data it appeared that in two cows
(nos. 290 and 224) oestrus observation
had been incorrect, giving apparent cy-
cle lengths of 11 and 13 days and high
progesterone levels at 21 days.
In order to see whether incorrect oestrus
observation was an important cause of
non-pregnancy after insemination, milk
samples of 79 cows were taken on the
day of insemination (Fig. 5). From these
values it was concluded that progesterone
levels lower than 4 ng.ml i indicated that
the animal was not in the luteal phase,
but probably in oestrus. Values higher
than 10 ng.ml\'i indicated that the ani-
mal was not in oestrus. In this particular
experiment no evidence was found of
faulty oestrus observations (progesterone
> 10 ng.ml"!) vvith concomitant insemi-
nation at the wrong time.
Surprisingly it appeared that also in the
animals that did become pregnant ra-
ther high progesterone values of up to
4.6 ng.ml"! were sometimes found.
Finally we investigated the length of
time, after the end of the milking pe-
riod, during which progesterone remai-
ned constant in the aftermilk. It appea-
red that progesterone levels did not chan-
ge markedly within four hours after the
milking period (Table 3).

From December 1976 to February 1977,
85 cows were inseminated and pregnan-
cy or otherwise was diagnosed by the
milk progesterone test as well as by non-
return to oestrus within 66 days p.c. Milk
samples were taken from all cows both
on the day of insemination (day 1) and
on day 21 p.c. The accuracy of the diag-
nosis „pregnant" or „non-pregnant" was
calculated, and in addition corrections
were made for the diagnosis „pregnant"
by omission of all animals which showed
high progesterone levels (> 10 ng.ml"!)
at the time of insemination. In another
trial from December 1976 to May 1977
in a different herd, the same experiment
was performed with 85 cows. Results of
all experiments are given in Tables 4 and
5. It appeared that the accuracy of the
diagnosis „pregnant", based on a day

Fig. 4. Milk progesterone concentrations in 39 non-inseminated covus on days 19 to 23. The
left-hand part of the figure shows values corresponding to "normal" cycle lengths, whereas the
right-hand part shows values corresponding to "abnormal" cycle lengths (x). Two cows were
incorrectly diagnosed to be in oestrus (*).

Table 3. Influence of time interval between the end of the milliing period and sampling of

21 milk sample, was 84.0% on the ave-
rage, whereas based on day 1 plus day 21
samples the accuracy was 87.1%. There-
fore the improvement which could be ob-
tained by taking a second milk sample
(day 1) was only 3.1%. However, this
figure may be higher in other herds
which suffer from serious fertility pro-
blems.

insemination Insemination
followed by not followed b^
conception conception
(n = 57) (n = 24)

I Fig. 5. Milk progesterone concentrations in 79 cows on the day of insemination (day 1). No
important differences can be seen between values of animals that did or did not conceive.

Accuracy was calculated by assuming that diagnosis based on "non-retum at day 66 p.c." is 100% correct.

Only those animals which had low progesterone levels (< 4 ng. ml"^) on day 1 and high progesterone levels (> 10 ng. mh^) on day 21 were
diagnosed "pregnant".

Only those animals which showed "normal" return to oestrus, i.e. at 19-23 days p.c., were tested.

riic usefulness of the milk progesterone
test largely depends on two things: the
accuracy of its diagnostic power, and the
cost per test. With respect to the diag-
nostic power, a serious draw-back of the
test is that its accuracy in predicting
pregnancy is only about 85% if the ani-
mal is pregnant. There are three reasons
for false positive diagnosis, namely em-
bryonic death after day 21 p.c., insemi-
nation during the luteal phase of the
cycle instead of during oestrus, and irre-
gular length of the oestrous cycle. In all
these cases high progesterone levels on
day 21 are found, whereas the animal is
in fact not pregnant. The accuracy of
the diagnosis „non-pregnant", however,
is normally 100%. In some cases where
this percentage is lower, it is probably
due to a faulty milk sample.

With respect to oestrus control it appea-
red that progesterone values of more
than 10 ng.ml 1 were 100% accurate in
predicting that the animal would not be-
come pregnant. It therefore seems that
the test can be a practical tool for the
farmer or the veterinarian to find out
whether fertility problems in a herd arise
from faulty observations of oestrus. This
promises to be especially useful in large
dairy herds, where individual observa-
tion of cows becomes difficult.

Another useful application of the test
may be the monitoring of the endocrine
status of individual cows which suffer
from sub- or infertility. For instance,
with help of the test it is possible to dis-
criminate between luteal and follicular
cysts, which is helpful in the choice of
therapy (injection of prostaglandins or
gonadotrophin releasing hormone,
GnRH) for treatment.

With respect to the accuracy of the test
system itself, it seems that some impro-
vement can be reached by correcting for
milk fat concentrations. This improve-
ment, however, seems to be of only mi-
nor importance (8).

With respect to the costs of the test, se-
veral points are of interest.
After utilisation of this test for one year,
it has become evident that it is advisable
for the farmer to take the milk sample
not on day 21, which is theoretically the
best day, but on day 23 or 24. The rea-
son for this is that progesterone remains
low in non-pregnant animals for 4 or 5
days after the beginning of oestrus.
Hence the farmer can wait until about
day 24 after insemination and observe
his cows for oestrus. Milk samples are ta-
ken from only those animals which do
not show oestrus before day 24, and
these are analysed for progesterone.
This procedure can avoid superfluous
costs incurred by the taking of milk
samples on day 21 from cows showing
oestrus shortly after sampling.
Another aspect of the costs is that in our
laboratory, where we run about 50 sam-
ples in duplicate per day, about 55% of
the costs arise from labour. This makes
it clear that further automation of the
assay can make the test much less ex-
pensive.

A general point of discussion is the ques-
tion of what the farmer should do with
the outcome of the test. For instance, it \'
may be of economical importance to
treat animals proved to be non-pregnant
with prostaglandins at about four weeks
after insemination.

Finally it should be noted that the re-
sults of the test always come afterwards,
and that the test can not predict the op-
timum time for insemination. Therefore
the test should mainly be considered as a
clinical diagnostic aid in the control of
fertility.

1. H e a p, R. B., G w y n, M., L a i n g, J. A., and Walters, D. E.: Pregnancy diagnosis
in cows, changes in milk progesterone concentration during the oestrous cycle and preg-
nancy measured by a rapid radioimmunoassay. /. Agric. Sci., Camb., 81, 151, (1973).

2. H o f f m a n n, B., and Hamburger, R.: Progesteron in der Milch: Radioimmunolo-
gische Bestimmung, Beziehungen zur Gelbkorperfunktion und Milchfettkonzentration.
Zuchthyg., 8, 154, (1973).

3. L a i n g, J. A., and Heap, R. B.: The concentration of progesterone in the milk of cows
during the reproductive cycle. Br. Vet. J., 127, 19, (1971).

4. H e a p, R. B., L i n z e 11, J. L., and S 1 o t i n, C. A.: Quantitative measurement of proges-
terone metabolism in the mammary gland of the goat. ƒ. Physiol. London, 200, 38P,
(1969).

5. Van de Wiel, D. F. M., Visscher, A. H., and Dekker, T. P.: Use of a radio-
immunoassay of plasma progesterone for predicting litter size and subsequent adaptation
of feeding level in sheep. In: Nuclear Techniques in Animal Production and Health,
IAEA, Vienna, 1976, p. 547.

6. Wiegman, T., W o 1 d r i n g, M. G., and Pratt, J. J.: A new cocktail for liquid
scintillation counting of aqueous radioimmunoassay samples. Clin. Chim. Acta, 59, 347,
(1975).

7. G a d s b y, J. E., Heap, R. B., H e n v i 11 e. A., and L a i n g, J. A.: A semi-automated
technique for the estimation of progesterone in cow\'s milk and its application to pregnancy
diagnosis. ]. Physiol. London, 242, 3P, (1974).

8. L a m m i n g, G. E., and B u 1 m a n, D. C.: The use of milk progesterone radioimmuno-
assay in the diagnosis and treatment of subfertility in dairy cows. Br. Vet. J., 132, 507,
(1976).

THE INFLUENCE OF THE INCUBATION PERIOD AND THE
AMOUNT OF ANTIGEN ON THE HAEMAGGLUTINATION
INHIBITION TITRES TO NEWCASTLE DISEASE VIRUS

An investigation was made into the significance of incubation period and amount of antigen
used in the haemagglutination inhibition (HI) test for Newcastle disease virus in chicken
serum. Also the results of a manually performed macrotest were compared with those of an
automated microtest.

Both incubation period and amount of antigen greatly influenced the HI titres. In incubating
sera the titres increased up to 75 or 120 minutes when respectively 2 or 4 haemagglutinating
units per volume were used. By contrast they became stable after 45 minutes\' incubation with
8 units per volume. It was concluded that the latter combination gave optimum results. There
were no significant differences between the results obtained with the macro and the micro
technique.

Een onderzoek werd verricht naar de betekenis van de incubatietijd en de hoeveelheid anti-
geen, welke gebruikt werden in de Haemagglutinatieremmingstest bij Newcastle disease virus
in kippeserum. Tevens werden de resultaten van een met de hand uitgevoerde macrotest ver-
geleken met die van een automatisch uitgevoerde microtest.

Zowel de incubatietijd als de hoeveelheid antigeen hadden invloed op de HAR-titers.
Indien 2 of 4 haemagglutinerende viruseenheden per volume werden gebruikt, werd tot res-
pectievelijk 75 of 120 minuten incubatietijd, een stijging van de titers waargenomen.
Ter vergelijking: bij gebruik van 8 haemagglutinerende viruseenheden per volume, bleven de
titers na 45 minuten incubatietijd vrijwel stabiel.

Geconcludeerd werd dat deze laatste combinatie tot optimale resultaten leidde.
Er werden geen significante verschillen waargenomen tussen de micro- en macro-methode.

The best time for revaccinating poultry between laboratories with respect to the

Netherlands the immunity of all repro-
labaratones m many countries al over ^^^ ^^ ^

differences between the current methods, ed in different laboratories either ma-

nique), but there is no uniformity with
respect to incubation period and
amounts of antigen used. This prompted
the present study of the effect of various
incubation periods and of the number
of haemagglutinating units on the HI
titre.

Moreover a comparison was made of the
micro and macro techniques in respect
of various incubation periods.

A vial of antigen was thawed at room tempe-
rature and clarified by centrifugation for 10
minutes at 1450 g.

Two series of 2-fold dilutions were made from
the clear supernatant fluid of the antigen sus-
pension; one starting with a dilution of 1:2
and the other with 1:3. Then PBS, in a vo-
lume equal to the serum used in the Hl-test,
was added together with the RBC suspension.
The HA procedure is set out in abbreviated
form.

add antigen suspension 0.025 0.025 0.25 0.25 ml
Transfer into identical volume (PBS, respectively 0.025/0.25) making twofold dilutions,
add diluent (PBS)

*1 = dilution series 1:2, 1:4, 1:8, etc.
2 = dilution series 1:3, 1:6, 1:12, etc.

Red blood cells (RBC) were collected from
chickens free from antibodies against New-
castle disease virus (NDV). Birds were bled
and the blood collected in a 4 per cent so-
dium citrate solution (4 volumes of blood in
1 volume of 4 per cent sodium citrate).
The RBC were separated from the other
blood components by washing four times in
PBS in a centrifuge (750 g).
A 2 per cent suspension by volume was made
in PBS.

The serum samples were derived from a stan-
dard control set obtained from chickens which
had been vaccinated against NDV. The nega-
tive serum sample was derived from specific
pathogeen free (SPF) chickens. The serum
samples were stored in aliquots of 1 ml. at
-20°C.

The antigen was avian allantoic fluid (AAF)
infected with the NDV Beaudette strain. The
AAF was harvested just before the death of
the chick embryos that had been inoculated
with the seed virus on the tenth day of incu-

This mixture was shaken well for a short
time horizontally and incubated for 60 mi-
nutes at room temperature.
The antigentitre (HA units was calculated
as the arithmetic mean of the last dilution of
the 1:2 series in which there was complete
haemagglutination (positive) and the first
dilution of the 1:3 series in which there was
incomplete haemagglutination (negative).
For example, if in the first series the dilution
1 :64 were positive and 1 :128 negative, where-
as in the second series 1:48 were positive and
1:96 negative, then the final titre would be

Suspensions with 2, 4, or 8 HA units were
prepared by diluting of the original andgen-
suspension. Suspensions were checked again
for the expected number of HA units.
Haemagglutination Inhibition Test
Micro technique

The test was performed with plastic micro-
titre plates having 96 wells. Diluent and anti-
gen and RBC suspensions were pipetted into
the wells with an automatic 96-channel pi-
petter and dilutions were made with an auto-
matic diluter (Cook Dynatech Laboratories

Ltd., Billinghurst, Sussex, United Kingdom).
PBS (0.050 ml) was placed in all wells except
those of the first row which were used for the
test sera (0.1 ml per well). Then twofold di-
lutions of 0.050 ml were made and 0.025 ml
antigen suspension was added per well.
The RBC suspension (0.025 ml) was added
after the different incubation periods tested,
the plates were then shaken horizontally for
2 minutes at 70 rotations per minute in a
shakingmachine, and incubated at room tem-
perature for 60 minutes, whereupon the HI
was read with the aid of a diffuse light source
against a white reflecting background.
The highest dilution of the serum in which
haemagglutination was completely inhibited
was accepted as the serum titre. The HI titre
of the serum was calculated as the reciprocal
of the serum titre, multiplied with the num-
ber of Ha units used in the test.

Diluents and antigen and RBC suspensions
were identical with those used in the micro
technique, but volumes used were 10 times
greater. Ingredients were added and diluted
manually with semiautomatic pipettes (MLA
pipettes).

With a constant antigen concentration
of 8 HA units/volume, the effect of in-
cubation for 0, 15, 30, 45, 60, 75, 90,
105 and 120 minutes was investigated
(Fig. 1).

Each of the six sera was tested twelve
times with every incubation period
(total 648 HI tests).

The incubation period had no influence
on the HI titre of the negative serum
(no. 1).

Maximal HI titres were found after
incubation for 45 minutes in some sera
(nos. 2 and 3), whereas the titres were
still increasing after incubation for as
long as 105 minutes in others (nos. 4, 5
and 6).

One serum sample was incubated with
2, 4 or 8 HA units for periods identical
with those in the first experiment (Fig.

2). Twelve HI tests were performed
with every incubation period (total 324
HI tests).

After most incubation periods a higher
titre was obtained with the higher anti-
gen concentration. When 8 HA units
were used, the titre was maximum after
45 minutes and did not change even
when the incubation period was extend-
ed up to 120 minutes.
When 4 or 2 HA units were used, the
titre was still increasing after 45 mi-
nutes and reached the maximum only
after respectively 75 or 120 minutes.

Experiment 3. The influence of different
incubation periods, and comparison of the
micro and macro techniques

Three serum samples, of different titres,
were tested both by the micro and by
the macro technique with 8 HA units/
volume and incubation periods of 0, 10,
15, 20, 30, 40, 45, 50, 60, 70, 80 and 90
minutes.

Six HI tests were performed on each
serum with each incubation period; in
all, 216 HI micro and 216 HI macro
tests (Fig. 3).

Maximum titres were found already
after 30 minutes of incubation with the
macro technique. Maximum titres with
the micro technique were reached once
(sample 2) after 30 minutes, whereas
both other sera required an incubation
period of 45 minutes.

It is obvious from the results of experi-
ments 1 and 3 that the length of the
incubation period has an important
bearing on the result of the HI test, both
with the micro and with the macro
technique.

The difference was greatest between
unincubated sera and those incubated
for 10 or 15 minutes. This is in contrast
to the observation of Allan and
Gough (1974) who found no differ-
ence between incubation periods of 0 or
20 minutes.

While titres still increased slightly when
incubation was extended up to 30 or 45
minutes, they were stable after incubat-
ion periods varying from 45 to 90
minutes; incubation over 90 minutes

The influence of the incubation period with a
connparative investigation of the micro and
macro technique.

0 10 15 20 30 40 45 50 60 70 80 90
Incubation period (minutes)
• = Average of 6 HI tests

Fig. 3. The influence of the incubation period with a comparative investigation of the micro

lesuhed in an increase only of the
higher varying from 1:64 to 1:256.
Maximum titres were reached after an
incubation of 30 minutes in the macro
technique and 45 minutes in the micrxj
technique.

The results demonstrate that a slight
deviation of an accepted incubation
period, namely between zero and about
45 minutes, may result in rather im-
portant differences of the HI titres.
Such deviations are inevitable in a
routine laboratory. In contrast, titres
will hardly change when sera are in-
cubated for 45 minutes or somewhat
longer. Hence the incubation period
should be fixed at 45 minutes.

It appears from experiment 3 that with
most incubation periods the titres in a
serum sample increase according to the
concentration of the antigen. Titres
were consistently higher when 4 HA
units were used than when use was
made of 2 HA units. The latter con-
centration is normally not used. With
the former concentration, titres were
stable only when sera were incubated
for 75 minutes or longer. By contrast,
when 8 HA units were used, titres were
stable with incubation periods of 45
minutes or longer. Thus the use of an
antigen concentration of 8 HA units is
to be preferred to a concentration of
4 HA units.

1. Allan, W. H., and G o u g h, R. E.: A standard haemagglutination test for Newcastle
disease. (1) A comparison of macro and micro methods. Vet. Rec., 95, 120, (1974).

2. B a n k o w s k i, R. A., and C o r s t v e t, R. E.: Nature of immunity to Newcastle disease
in vaccinated chickens; I. Influence of residual resistance upon the level and duration of
immunity following vaccinadon. Avian Diseases,, 6, 333, (1962).

3. C u n n i n g h a m, C. H.: A laboratory guide in virology, 6th edition. Burgess, Minnea-
polis, Minnesota, 1966.

4. C u n n i n g h a m, C. H.: Method for examining Poultry Biologies and for identifying and
quantifying avian pathogens; The National Academy of Sciences, Washington D.C., U.S.A.,
1971.

5. Gill, E., and Stone, H. D.: Newcastle disease: immune response in chickens to a beta-
propiolactone killed virus vaccine. Avian Disease, 8, 61, (1964).

6. W.H.O.: Expert committee\'s report on influenza. W.H.O. Technical Report Series no. 170,
1959.

CnaOa was found to be very effective in correcting the daily variations in the excretion of dry
matter, Ca, Mg, and P in rabbit faeces. It can shorten the length of a balance experiment by
50%. We have an idea that a considerable part (about 50%) of the total P retained is in-
corporated in the organism so quickly that it cannot be observed with the intravenous radio-
active tracer method.

The excretion of the endogenous faecal P amounted to 20 mg per day. No significant diffe-
rence was found between the apparent and the actual absorption coefficient of P.
The exchangeable P pool of the organism amounted to 690 mg. The experiment results should
be subjected to detailed biometric evaluation.

CraOs blijkt goed bruikbaar voor correctie van variaties per dag in de uitscheiding van droge
stof. Ca, Mg en P via de faeces van het konijn. De duur van de balansproef kan hierdoor met
50% worden bekort.

De indruk bestaat, dat een belangrijk deel (± 50%) van het totaal geretineerde P zo snel
wordt ingebouwd in het organisme dat met de intraveneuze radio-actieve tracer methode dit
niet wordt waargenomen.

De endogeen faecaal uitgescheiden hoeveelheid P bedroeg 20 mg per dag. Er bleek geen signi-
ficant verschil tussen de schijnbare en werkelijke P-absorptiecoëfficiënt.

De uitwisselbare P-pool van het organisme bedroeg 690 mg. Een uitgebreide biometrische
evaluatie van de proefgegevens is gewenst.

The importance of more thorough P excretion in the faeces be corrected
research is underlined by attempts to so that reliable and reproducible

environment. One conceivable remedy which P passes through the aliment-
would be to reduce the P level in the ary canal.

feed to below the accepted standard a^d 2. How are we to interpret the results
then to stimulate P absorption artifi- obtained after oral or intravenous

still be met. A report on such an arti- The investigators have based their
ficial corrective measure will be pu- search for the answers to these questions
blished in another connection (7). on the belief that the most reliable in-

The present study is concerned with two formation would be obtained by a com-
questions: bination of the classical (chemical)

1 At the time of the experiment Dr. J. M. van Leeuwen and Mr. J. W. van Riel worked at
the "Hoorn" Institute for Livestock Feeding and Nutrition Research. Dr. van Leeuwen is
now attached to the Central Veterinary Institute, Rotterdam Branch, and Mr. van Riel
to the Animal Physiology Laboratory, Amsterdam University.

balance method with the modern (phy-
sical) tracer method. The classical
method alone provides an incomplete
picture of absorption from the intestine
and excretion in the faeces and urine.
The endogenously excreted P fraction
and the exchangeability of P in the P
pool of the body are quantities which
can be measured with a radioactive
tracer but which elude observation by
the old methods. This new information
increases our knowledge of the physio-
logy of P.

The concentrated feed consisted of
equal parts of coconut flakes, linseed
meal, barley meal, and maize meal, to
which extra minerals (1.5% CaC03,
0.4% NaCl, traces of CUSO4 and
C0SO4, but no extra phosphate) and
chromium oxide had been added. The
total dry feed mixture contained 0.54%
P, 0.81% Ca and 0.50% Cr.03. The
animals each received 80 g of this feed
per day, mixed with 140 nd water to
form a thick mash. The amount of
water they drank was measured.
The animals were kept in wire cages;
their faeces and urine were collected
separately (7).

Two rabbits were u:;ed for the chro-
mium oxide correction e.xperiment (in
.\\ugust 1971), and four for the isotope
experiment (in October 1972); all were
Viennese rabbits, does, and nearly
adult.

The chromium oxide corrcction experi-
ment covered a preliminary period of
11 days, followed immediately by a
10-day experimental period.
During both periods each animal receiv-
ed 400 mg Cr^03 a day, mixed in its
food, and daily balances were kept. In
the faeces collected during the prelimin-
ary period, only Cr203 was determin-
ed, while in the faeces collected during
the experimental period Ca, P, and Mg
were also determined.
The isotope experiment involved a
changeover: two rabbits each received
84 32P in the form of Na332P04
mixed in their food one on dav 0. and
two other rabbits were administered the
same amount of ^zp intravenously (into
a vein in the ear) at the same time at
the start of the experiment. /\\fter a
week the treatments were reversed. The
results of both treatments could be com-
pared within one group of 4 animals
by plotting startpoint and change-over
time to the same moment. Observations,
which consisted of analysis of blood,
urine and faeces samples, were stopped
after a fortnight.

Chemical analyses were made by means of
standard "Hoorn" methods, as described in
other publications (Annual Reports of the
■\'Hoorn" Institute for Livestock Feeding and
Nutrition Research).

effect in an aqueous medium was used
(4). Measurements were carried out with a
Beckman Liquid Scintillation Counter (LS-
150). To calculate efficiency, specific activity,
and balance residts, a computer belonging to
the Agricultural University, Wageningen, was
used.

The rate of change of the specific activity of
^■■\'P in blood plasma {R^) is represented by
the formula (4) :

The endogenous faecal P fraction (v^) is cal-
culated by means of the following formula
(1):

in which l^fjj^ is the quantity of ^-P ex-
creted in the faeces between 48 and 120
hours after the injection of ^\'"\'P. A check on
the result of u^ is obtained by means of the
following equation, (i being 48 hours and I2
being 120 hours:

This check gives very satisfactory results.
T he pool of exchangeable phosphorus and the
quantity of phosphorus absorbed from the
pool per time unit ) in the organism is

in which /!(J is the total quantity of ^-P
present in the body for instance at <i = 48
hours and ts = 120 hours after injection.
This produces two simultaneous equations
with two unknowns. The quantity of P ab-
sorbed per time units (v^ ) is calculated by
means of the formula:

The meaning of these and subsequent abbre-
viations is given in Table 3.
The actual absorption coefficient of P, [a),
can be obtained as follows:

The balance yields = "i - \'"u * "f\' 4
The endogenous excretion of P in the intes-
tine (y^) is calculated by means of the fol-
lowing equation :

It can be seen from Figure 1 that the
duration of a P balance can be shortened
by 4 to 6 days (on average of 5 days)
with the Cr203 corrective. Without
correction the experiment would have
to last more than 10 days to produce
reasonably constant results. These con-
clusions apply also to Ca, Mg, and air-
dry matter, but this aspect will not be
dealt with further in this paper. The
correction is obtained by multiplication
of the quantity actually excreted by the

of equal units of weight per unit of time.
The reliability of the CrgOg corrective
is partly explained by the high recovery
of Cr203 (100.5% on average) after an
11-day preliminary or adaptation
period (Table 2).

Figure 2 shows that a constant excretion
level of Cr203 in the faeces is achieved
after only 6 days.

Table 1 shows that correction by Cr203
reduces by 3 to 5 times the daily varia-
bility in the excretion of the faeces, on
the basis of air-dry matter, and of the
quantities of P, Ga and Mg excreted in
the faeces.

2. Results obtained after oral and intrave-
nous administration of Na3P04 to
healthy rabbits on a normal diet

Figure 3 represents the average rate of
change of radioactive 32p jj^ thg blood
plasma of four rabbits over a period of
340 hours after oral or intravenous
administration of 84 ^Ci Na3^^P04.
The specific activity of 32p ^s a per-
centage of the dose is shown logarith-

Table 1. Variation coefficients (%) of the daily excretion of air-dry matter, P, Ca, and Mg
in the faeces of rabbits I and II during a 10-day experiment.

Chief parameters of the P metabolism of four young rabbits calculated per rabbit per day.

a. The difference is insignificant; b. Variation coefficient = 12%;
c. The difference is significant P <0.05.

mically on the y-axis. It is noticeable
that after 50 hours already the decay
curves are running parallel. Before that
time the decan of 32P in the blood-
plasma after oral administration is
found to become constant approximately
one day earlier than after injection.
Possibly inorganic 32 p is "incorporat-
ed" into the organism through the in-
testinal wall more quickly than when it
is injected intravenously into the blood-
stream. Figures 4 and 5 represent the
cumulative excretions in faeces and
urine of ^^p as percentages of the dose.
These figures show that 14 days after
oral administration 69% of the initial
dose of 32p had left the rabbits\' bodies;
the corresponding figure after injection
was 43%. .A.t that point the rabbits that
had received an injection contained
nearly twice as much radioactivity as
those that had received an oral dose of
the same quantity of 32p
Table 3 shows the results of the experi-
ment in which 32p was administered
intravenously to four rabbits, together
with the balance data.
The experiment in which 32 p -^vas ad-
ministered orally was not taken into
account in the calculation of the para-
meters in Table 3. Figure 6 is a chema-
tic representation of the results given in
Table 3.

Figure 7 shows how the inorganic P
content of blood plasma varies in a
single rabbit after blood samples have
been taken at different intervals (minu-
tes and hours). This observation was not
made during the isotope experiments.

1. Since the isotope experiments des-
cribed above should preferably be com-
pleted within just a few days because
of the swift biological and radioactive
decay of the isotope, it is absolutely
essential to use a means of correcting

Fig. 1. Effect of CnO-i correction on the average excretion of P per animal per dag in the
faeces of two rabbits, represented per balance period of increasing number of days

the daily variations in the excretion of
minerals in the faeces and urine.
Once a good corrective such as CroOs
has been found, it is vital that an ade-
quate preliminary period (at least 6
clays) should be allowed, so that con-
stant and maximum recovery (100% in
this case) is achieved. Although the
need for this correction is self-evident,
it is in fact very often omitted; this can
lead to seriously inaccurate results.
2. Figure 3 shows that oral admi-
nistration of 32p results more quickly
in a constant decay of the specific acti-
vity in blood plasma than does intra-
venous injection. Nonetheless, the oral
isotope experiment was not taken into
account because of the lower level of
radioactivity in the blood, and because
it may be assumed that the absorption
coefficient of inorganic P cannot be
compared with that of organic P in the
food. In the intravenous injection e.xpe-
riment a very small quantity of in-
organic radioactive P is injected into the
blood, which normally contains an
excess already of inorganic nonradio-
active phosphorus.

Fig. 3. Average rate of change of the specific activity (Rs) of ^^P in the blood plasma of
four rabbits over a period of 340 hours after oral and intravenous administration of equal
quantities of Nas^^POi (R in % of the dose).

Fig. 7- Fluctuations in the inorganic P content of blood plasma in the rabbit, blood samples

Part of the total P retention was found
not to be measurable by the isotope
method (the difference between A and
= 33 ± 8 mg). This can be ex-
plained by the direct retention of P
absorbed in the intestinal wall and
other internal organs, partly outside the
peripheral circulation.
For a precise biométrie evaluation of
the experiment results, the method of
calculation used by us must be compar-
ed with other methods based, for in-
stance, on compartment systems (1, 5,
6), which are evolved by computers
using simulation techniques. To do so
would far exceed the scope of this
article. Our method of calculation
is a slightly modified version of that of
Bauer et al. (2, 3). It is simple and
capable of a physiological interpretat-
ion. The compartment model is difficult
to interpret in physiological terms, es-
pecially in respect of P metabolism,
since P has a general function and
occurs widely in the organism.

1. A u b e r t, J. P., B r O n n e r, F., and R i c h e 1 1 e, L. J.: Quantitation of Calcium meta-
bolism. Theory. ]. Clin. Invest., 42, 885, (1963).

2. B a u e r, G. C. H., C a r 1 s s O n. A., and L i n d q u i s t, B.: Evaluation of Accretion, Re-
sorption, and Exchange Reaction in the Skeleton. Kgl. Fysiograj. Sallskap. Lund Fork., 25,

3. B a u e r, G. C. H., C a r 1 s s o n. A., and L i n d q u i s t, B.: Bone Salt Formation Mea-
sured in Infants by Means of P»^. Acta Paediatrica, 44, 477, (1955).

4. Comar, C. L.: Radioisotopes in Biology and Agriculture. McGravv\'-Hill Book Comp., New
York, (1955).

5. K m e n t. A., L e i b e t s e d e r, J., and S k a 1 i c k y, M.: Untersuchungen zum Phosphor-
Stoffwechsel des Kaninchens unter Verwendung der Cerenkov-Strahlung von ^^P. Zentralbl.
für. Vet. Med. Beiheft 11 Symp. Hannover, (1968).

6. K r a w i e 1 i t z k i, K.: Untersuchungen zum Multikompartmentsystem des Phosphat-
Stoffwechsels mit Hilfe von Radiophosphat. Wiss. Zschr. Univ. Rostock, 18, 955, (1969).

7. L e e u w e n, J. M. van, and R i e 1, J. W. van: De invloed van zoutzuur op absorptie
en retentie van Ca, P en Mg bij het konijn. I.V.V.O. "Hoorn". Rapport no. 103.

A new antimastitis drug, Abimasten-100 (Quinaldofur), has been compared with an existing
reliable formulation, Nafpenzal-72.

A new test model has been conceived which deals with the treatment of cows in problem herds.
Only cows which have at least one right (R) and one L-quarter positive to the same mastitis
agent have been used. This positiveness has been confirmed by a second examination one week
later. Out of 83 such "identical" pairs the R-quarters were treated with Abimasten and the
L-quarters simultaneously with Nafpenzal. On the 4th day and in the 4th week post-treatment
the quarters were re-examined in the laboratory. Each examination of samples included also
a cell count by means of the Coulter counter.

The test did not reveal a difference between the drugs, except for a noticeable decrease of the
number of cells soon after treatment in the Nafpenzal group and a clear increase of the num-
bers of cells in the Abimasten group because of udder irritation. No difference between the
groups was evident in the 4th week post-treatment. Individual differences between cows m
respect of therapeutic response could be discerned statistically (Table 4).

Only herds with a high frequency of infected quarters are suitable for the test model, since
only then can a reasonable number of identically infected pairs of quarters be obtained.
In conclusion it can be stated that:

1. the test model here developed is suitable for the comparison of antimastitis formulations
for intra-mammary use. The test model largely excludes accidental factors;

2. the new antimastitis drug Quinaldofur (Abimasten-100) in its single formulation has a
considerable therapeutic potency against mastitis.

Een nieuw middel tegen mastitis is vergeleken met een bestaand preparaat, respectievelijk Abi-
masten-100 (Quinaldofur) en Nafpenzal-72.

Een nieuw testmodel is ontworpen dat gebaseerd is op de behandeling van koeien op probleem-
bedrijven.

Slechts die koeien zijn gebruikt welke in tenminste één rechter (R) en in één linker (L) kwar-
tier positief waren voor dezelfde mastitisverwekkers: „identieke paren". Het positief zijn is
steeds door een 2e onderzoek bevestigd met een week tussentijd. Van 83 dergelijke paren wer-
den de R-kwartieren behandeld met Abimasten en de L-kwartieren gelijktijdig met Nafpenzal.
Op de 4e dag en in de 4e week na behandeling zijn opnieuw kwartiermonsters in het labora-
torium onderzocht.

Bij elk onderzoek werd eveneens het celgetal bepaald, met de Coulter Counter.
Uit de test bleek geen verschil tu.ssen de vergeleken preparaten, behalve dat kort na de behan-
deling een duidelijke verlaging van het celgetal bij de Nafpenzalgroep is waargenomen, maar
een verhoging is waargenomen van het celgetal bij de Abimastengroep (Tabel ,\')). Deze ver-
anderingen in celgetal zijn het gevolg van respectievelijk een therapeutisch effect en van een
prikkeling van het uierweefsel.

Individuele verschillen tussen koeien in reactie op de therapie konden statistisch worden vast-
gesteld (Tabel 4).

Voor het „testmodel" zijn slechts bedrijven geschikt met een groot aantal geïnfecteerde kwar-
tieren om een redelijk aantal paren kwartieren met identieke infecties te verkrijgen.
Als conclusie kan het volgende worden gesteld:

1. Het ontworpen „testmodel" is geschikt voor het vergelijken van mastitispreparaten voor
intra-mammair gebruik. Storende toevalsfactoren worden grotendeels uitgesloten.

2. Het nieuwe mastitispreparaat Abimasten-100 (Quinaldofur) heeft in de enkelvoudige
samenstelling een aanzienlijke therapeutische waarde bij mastitis op probleembedrijven.

1 Dr. G. Grootenhuis; Central Veterinary Institute, Rotterdam Branch, P.B. 6007, 3002 AA
Rotterdam, the Netheriands.

A new drug for intramammary treat-
ment of mastitis has been developed (1).
The active chemical is Quinaldofur, 4-
(5\' nitrofuryU-quinaldinic acid N-oxide
(Abimasten-100(g)¹.

With the aim of investigating the thera-
peutic value of the new drug, a model
for a comparative test has been conceiv-
ed which should largely exclude acci-
dental factors in trials. The new drug
has been compared with an existing and
liable antimastitis formulation (Nafpen-
zal).

The test model is based upon mastitis pro-
blem herds. Where the bacteriological exami-
nation of quarter samples revealed a number
of cows with an identical infection in a left
(L) as well as in a righthand (R) quarter,
the cows have been resampled one week later
and the quarters examined again bacteriologi-
cally. A cell count of the quarter foremilk
samples is always performed with the Coulter
counter. The cell count is used as a criterion
for the degree of mastitis in the quarters.
Quarters positive twice to the same agent are
considered to be infected by that bacterium.
Pairs of quarters with such a confirmed iden-
tical infection in one L and one R quarter
in the same cow were treated within 4 days
after the second sampling. Treatment was
given only once and not repeated according
to the directions for use. With two or three
treatments any therapeutic difference might
be reduced noticeably.

We did not aim at optimal therapeutic residts
but at optimal discrimination between the
drugs in their therapeutic potency.
The bacteriological result has been taken as
the main criterion because the essential pur-
pose of antimastitis injectors is, also in clini-
cal quarters, to clear the quarters of mastitis
agents.

In accordance with this criterion, subclinical
mastitis and latent infections with a milk cell
number of respectively greater or smaller than
500.000 per ml are included in the trial
(IDF classification (3)).

Str. agalactiae occurred most frequently as a
dense infection in the herds and was the prin-
cipal agent in this trial.

Abimasten-100 injector, which contained 100
mg Quinaldofur (Abie Ltd.). All L-quarters
were treated once with a Nafpenzal-72®²)
injector (a product of Mycofarm) which con-
tained :

On the 4th day and in the 4th week after
treatment quarter samples were examined once
more. The results were judged on the basis of
both examinations after treatment. The pre-
sence or absence of the particidar bacteria
made the result respectively positive or nega-
tive. Isolation of bacteria other than the above
were here regarded as a negative result.
Eight dairy herds made up of 240 cows have
been examined. Out of these, 45 cows were
discovered with one pair and 19 cows with
two pairs of quarters identically infected and
suitable for the testmodel. Of these 64 cows,
19 were positive to Str. agalactiae in their two
pairs of quarters: right front - left front and
right hind - left hind (RF-LF and RH-LH).
Out of the 83 pairs, 75 were positive to Str.
agalactiae, 4 pairs to haemolytic staphylo-
cocci (staph.), and 4 pairs to Str. dysgalac-
tiae.

In addition a number of single R and L
quarters, confirmed to be positive to a cer-
tain agent, were treated and examined simul-
taneously. This group included 32 R and 41
L quarters.

The results obtained with the 83 pairs
of positive quarters are summarized in
Table 1. The numbers of quarters with
a negative result in both posttreatment
examinations (— —), with a positive
result in both examinations (-f ), and
with the first or the second examination
positive (resp. —, — ) are shown,
.-^fter treatment with .Xbimasten, 44 R-
quarters (38-1-4-1-2) were negative in
both examinations, the corresponding
figure being 47 L-quarters (42 -f 4 -1-
1) after Nafpenzal treatment. These
figures do not indicate any difference
in efficacy between Abimasten and
Nafpenzal treatment.

Twice positive ( ) occurred only in
the group with Str. agalactiae, in 6 R-
and in 11 L-quarters.
In 33 out of the 83 R-quarters one
examination was positive; in the L-
quarters this figure was 25. At the 2nd
examination 56 R-quarters and 54 L-
quarters were negative.
The post-treatment results obtained
with the 19 cows which each had 4
quarters positive to Str. agalactiae are
given in Table 2, separately for front
(F) and hind (H) quarters. This group
comprised 38 pairs of quarters.
Of the 38 pairs of quarters with Str.
agalactiae in these 19 cows, 16 R-
quarters (Abimasten) and 17 L-quarters
(Nafpenzal) were negative in both post-

same pairs of quarters, 5 R-quarters and
10 L-quarters proved positive in both
examinations {-t- -f ). The treatments of

F- and H-quarters resulted in 17 (8
9) F- and 16 (8 8) H-quarters being
negative in both examinations.
The results obtained after treatment of
the single quarters are given in Table 3.
The 32 R-quarters included 16 quarters
with Str. agalactiae, 5 with Str. dys-
galactiae 10 with staph., and one with
E. coli. The group of \'41 L-quarters
comprised 29 x Str. agalactiae, 2 x
Str. dysgalactiae and 10 x staph.
Out of 41 L-quarters treated with Naf-
penzal, 33 were negative in both exami-
nations ( = 80%). With regard to Abi-
masten (R) the figure was 18 = 56%.
Inversely, the number of quarters twice
positive was higher in the Abimasten
group (6 = 19%) than in the Nafpenzal
group (1 = 2%).

It may be that the therapeutic difference
between the two groups is a conse-
quence of the greater number (29) of

1st: on 4th day	2nd: in 4th week	R-Ablmasten	L-Nafpenzal
75 pairs with Str.agal.		58	42
	-	12	7
-		19	15
		6	11
4 pairs with Str.dysg.		4	4
		-	;
		-	-
4 pairs with staph.		2	1
	-	-	-
-		2
-H		-	-
Total	83	83

L-quaters affected with Str. agalactiae,
which are all sensitive to the penicillin
in the Nafpenzal formulation. Out of
the above 16 R-quarters with Str. agal-
actiae, 9 (56%) were negative (--),

and out of 29 such L-quarters, 24
(= 83%) were negative. This compares
very well with the overall results in

and 80% negative. The difference in
results cannot be explained by the
different distribution of the species of
bacteria.

In order to get some insight into an
individually different therapeutic res-
ponse in cows, the 83 pairs of quarters
in Table 1 have been classified accord-
ing to similar results in L and R
quarters (positive or negative) or dissi-
milar results (one side positive and the
other negative). In Table 4 a quarter
was regarded to be positive if one or
both the tests were positive; a quarter
was regarded to be negative if both
post-treatment examinations were nega-
tive.

Similar results were found in 34
26 = 60 (72.3%) of the pairs.
A calculation of the random distribut-
ion of similar and dissimilar results was
carried out. That calculation was based
upon an equal chance of a negative
result in R- and L-quarters. The latter
was deduced from the facts presented
in Tables 1 and 2, in which the differ-
ences in results between R and L were
far from significant.

The expected number of even results
was 24 4- 18 = 42 (50.6%). That
distribution is significantly different

The cell counts in the 83 pairs of
quarters, with regard to two pretreat-
ment and two post-treatment counts,
are presented in Table 5 by their distri-
bution into 4 classes.
The pre-treatment distribution of the
cell counts does not show much differ-
ence between the R- and the L-quarters.
Four days after treatment the percen-
tage of cell counts in class 0-300 in the
R-quarters dropped from 33.1% to
19.3%, whereas the L-quarters showed
an increase in this class from 34.3% to
38.6%. In the class with the highest
counts, >1000, the % of the counts in-
creased in R-quarters from 36.7% to
39.8% but in the L-quarters a notice-
able decrease occurred, from 36.1% to
13.3%.

The distributions of the cell counts of
R- and L-quarters were again quite
comparable in the 4th week after treat-
ment. In comparison with the initial
counts, both groups show a similarly
higher percentage of low counts and
a lower percentage of higher cell
numbers.

Table 5. Distribution of the cell counts into 4 classes in the R- and L-quarters from 83 pairs

• 3 cows dry in the 4th week; no cell count available (3 R- and 3 L-quarters).
^ test

Bij de toepassing von trimethoprim-sulfa-preparcten
gaf vooral de toedieningsvorm nogal eens problemen.
Trafigal 10% is een gemakkelijk suspendeerbaar poeder, dot op
eenvoudige wijze, b.v. met de koivermelk, kan worden toegediend.
Naast het trimethoprim bevat Trafigal 10% een sulfa-component,
het sulfadimethoxine, met een lange werkingsduur waardoor een
effectieve bestrijding van zowel gram-negatieve als gram-positieve
bacteriën is gewaarborgd.

Tegen de winter gaan de opgenomen larven in een
winterslaap (inhibitie) en pas in het vroege voorjaar
wordt de normale ontwikkeling weer hervat.

Het ontwormen met een anthelminthicum dat effektief
werkzaam is, óók tegen geïnhibeerde larven, is dan ook
juist in de herfst van bijzonder belang. Panacur is zo\'n
wormmiddel.

Panacur is het eerste anthelmin-
thicum dat effektief werkzaam is
tegen geïnhibeerde ostertagia
larven. Een behandeling met
Panacur voorkomt ostertagiose
type II,dat zich kenmerkt dooreen
slechte groei tijdens de winter
door massale infestatie in het
voorjaar.

Panacur is effektief werkzaam
tegen maagdarmnematoden en
longwormen. Panacur is niet
alleen werkzaam tegen volwassen
wormen maar ook tegen larven en
wormeieren.

Panacur kan worden toegepast bij
drachtige dieren zonder gevaar
voor teratogene werking. Panacur
geeft geen verkleuring van de wol.

Voor de behandeling van infestaties met
onvolwassen en volwassen maag-darm-
nematoden en longwormen bij runderen en
paarden. Kunststofflacon met 1000 ml suspensie
(dosering 3 mi per 40 kg lich.gew.)

Voor de behandeling van infestaties met
onvolwassen en volwassen maag-darm-
nematoden en longwormen bij schapen en geiten.
Kunststofflacon met 1000 ml suspensie
(dosering 1 ml per5 kg lich.gew.)

Voor de behandeling van infestaties met
onvolwassen en volwassen maag-darm-
nematoden en longwormen bij varkens.
Kunststofflacon met 500 gram (met maatlepe!
è 3 gram). Kunststofflacon met 2500 gram
(dosering 3 g per 25 kg lich.gew.)

Voor de behandeling van infestaties met grote en
kleine strongyliden,ascariden.oxyuren,strongy-
loides bij paarden,alsmede onvolwassen en vol-
wassen maag-darmnematoden en longwormen
bij runderen. Doos met 10 zakjes a 10 gram.
Kunststofflacon met 300 gram. (dosering 5 g per
150 kg lich.gew.)

The test model is based upon treatment
results in problem herds. This is the
place where tested drugs should act in
practice.

The test was carried out on 8 farms;
hence different environmental condit-
ions are included in the trial. It is
generally recognized that therapeutic
results depend on the species and strains
of mastitis agents and on the degree to
which mastitis occurs. In clinical cases
the penetration of antibiotics throughout
a quarter can be hampered and these
treatment results may be less successful.
Yet clinical cases form the great majo-
rity of treated quarters in practice.
It is impossible, however to select a
suitable number of identically infected
clinical quarters from such cows. The
essence of antimastitis drugs is the
intramammary antibacterial activity.
Pairs of quarters with identical intra-
mammary infections are available in
problem herds, and therefore these are
used in this comparative test.
With regard to cases of subclinical in-
fections the cell count in the quarter
samples is a suitable criterion.
Table 5 reveals well comparable figures
for cell counts in L- and R-quarters
before treatment. It is quite possible that
one cow is more therapy-resistant than
another. The simultaneous application of
the drugs to be tested in pairs of
quarters with the same infection largely
prevents spurious results due to the
above mentioned factors.

Table 4 reveals significant differences
between cows with respect to therapy
resistance, and these may contribute to
erroneous results.

The pairs of quarters of our test cows
show a greater number of similar
results than could be expected by
chance, even if one and the same drug
had been injected into R- and L-
quarters. The actual distribution and the
calculated random distribution are
given.

The difference in results between the
tested drugs on single quarters (Table
3) is obviously caused by such erratic
factors. The results are in favour of
Nafpenzal, but a conclusion based upon
these groups is not all that reliable.
The test included 19 cows in which all
four quarters (two pairs) were infected
with Str. agal. Table 2 shows a similar
number (respectively 8 4-8) out of the
19 RF- and RH-quarters which were
free from Str. agalactiae in both post-
treatment examinations; the 19 LF- and
LH-quarters gave similar figures (9 and
8 respectively).

The test dealt further with 45 cows with
one R- and one L-quarter infected by
the same agent. These quarters were
considered to be pairs irrespective of
their F- or H-position. Therefore the
pairs used were RF -I- LF, RF -f LH,
RH -f LF and RH -h LH. Stadstic-
ally it would have been preferable to
arrange the pairs according to a ran-
domized distribution and to include the
pairs RF H- RH and LF -i- LH as well.
For practical reasons we omitted these
combinations in the testmodel and used
pairs of R- and L-quarters only.
The comparable therapeutic results in
F. and H-quarters mentioned above
make this applied deviation from "pairs
chosen at random" acceptable.
In conclusion it can be stated that the
test model here designed is suitable for
the comparison of the therapeutic poten-
cy of antimastitis drugs for intra-
mammary use. The testmodel is more
reliable than a comparison between two
groups of individuel quarters, although
that method can also provide useful
information.

The results of two post-treatment exa-
minations of the quarters are reported
in Tables 1, 2 and 5.
Tables 1 and 2 do not reveal any
essential difference in bacteriological
results.

Table 5 indicates higher cell counts in
the R-quarters on the 4th day after
treatment, whereas the L-quarters show
a drop in the percentage of higher cell
counts (from 36.1-13.3%). This differ-
ence in reaction on the 4th day must be
due to a difference between the tested
drugs.

The bacteriological results on the 4th
day, however, are quite similar. Out of
83 pairs of quarters the Abimastengroup
(Table 1, first exam.) shows 65 (38
19 -H 4 -I- 2 -I- 2) to be negative; in the
Nafpenzal group this figure is also 65
(42 -I- 15 4 -I- 1 -f 3). Hence the
above difference between cell counts
must be due to some udder irritation by
Abimasten, which stimulated the num-
ber of leucocytes. This is in accordance
with the results obtained by Ziv et al.
(1).

At the second post-treatment examinat-
ion the bacteriological results were
again very similar. Out of 83 R-quarters
(Abimasten) 56 were negative, and so
were 54 L-quarters (Nafpenzal). At this
second examination the cell counts had
returned to quite similar values in both
groups.

The effect of either drugs similarly
resulted in increased lower and fewer
higher cell counts (Table 5). Widi
regard to this aspect it may be conclud-
ed that on the basis of the available
information the therapeutic results are
equal.

Some difference in therapeutic potency
between the drugs cannot be excluded,
because the smaller the difference the
more pairs of quarters are needed in the
test model, and vice versa.
In conclusion it may be stated that the
newly developed Abimasten-100 (Qui-
naldofur) in its single formulation has a
considerable therapeutic potency, rough-
ly equal to that of the existing combined
formulation of Nafpenzal against mastitis
agents in the subclinical cases tested in
problem herds.

.Apart from this trial, the Abimasten-
100 injectors have been used with good
result against mycoplasma mastitis.
Prior to this therapy, several formulat-
ions with combined antibiotics had fail-
ed (2).

Another mastitis problem herd suffered
from several severe teat sores caused by
an isolated paravaccinia virus and
secondary infections. Treatment with
an ointment containing Quinaldofur led
to rapid improvement.
Previously several ointments, dips and
sprays had been used for months with-
out succès.

Ziv, G., Saran, A., and Schoenberger, E.: Quinaldofur - a new synthetis drug
for the treatment of mastitis. Zbl. Vet. Med. B., 23, 301, (1976).

Centraal Diergeneeskundig Inst, en Vakgroep Bacteriologie, Faculteit der Diergeneeskunde:
Een mastitisprobleem t.g.v. mycoplasma. Tijdschr. Diergeneesk., 102, 396, (1977).
International Dairy Federation (IDF): "A monograph on Bovine Mastitis", - Part I, 1971.

THE EFFICIENCY OF DIAMPHENETHIDE IN
CONTROLLING NATURAL INFESTATIONS OF
FASCIOLA HEPATICA IN LAMBS

The activity of diamphenethide against natural infestations of Fasciola hepatica in fattening
lambs was assessed on a farm with a noted history of fascioliasis.

The main experimental groups, two treated and one control, grazed known contaminated pas-
tures for a twelve week period after which they were removed to fluke-free areas to await
slaughter. Three groups of four tracer lambs were each grazed for three successive four week
periods with the main flock to determine continuity of infection. A single treatment with
diamphenethide at 110 mg/kg bodyweight given when the sheep were removed from the trial
area was 96.7% effective against the sub-chronic disease which had developed by this time.
Three treatments at 110 mg diamphenethide/kg bodeweight given at intervals of four weeks
during the grazing period proved to be 100% effective in preventing the establishment of the
disease. Significant benefits in terms of weight gain were exhibited by the treated lambs.

In een praktijkexperiment met lammeren werd de werkzaamheid van Goriban tegen onvol-
wassen en volwassen stadia van Fasciola hepatica getest.

In de herfst werden drie groepen lammeren gedurende twaalf weken op zwaar besmet grasland
geweid. Eén groep bleef onbehandeld, de dieren in de andere groepen werden op 12 weken
resp. 4, 8 en 12 weken na het inscharen met standaard doses Goriban behandeld. De infectie-
druk werd over de gehele weideperiode gemeten door het voor korte perioden inscharen van
proeflammeren.

Het effect der behandelingen werd vastgesteld door leveronderzoek en het verzamelen en tellen
van bottenpopulaties, door faecesonderzoek en door de bepaling van serumwaarden van y-GT
en circulerende antilichamen. Bovendien werden de lammeren gewogen.

De éénmalige behandeling op 12 weken bleek gemiddeld 96.7% der bottenpopulatie af te
drijven, de driemalige behandeling was 100% effectief.

In de onbehandelde groep leidde de infectie tot gewichtsverlies, ziekte en sterfte in het sub-
chronische stadium. De op 12 weken behandelde groep herstelde vrij snel en sterfte trad niet
op. In de driemaal behandelde groep deden zich geen verschijnselen van leverbotziekte voor.
De waarden van alle parameters bevesti,gden dat Goriban in de praktijkdosering een uitstekend
middel is om subchronische leverbotziekte te bestrijden. Deze verbinding is bovendien zeer
effectief tegen de jongere stadia van de parasiet.

control the adult and late immature usefulness m controlling outbreaks of
stages of Fasciola spp. in sheep when fasciohasis.

used at standard recommended dose In 1971 Dickerson, Harfenist
levels. When administered at higher and Kingsbury (4) reported the
dose rates such drugs also exhibit some discovery of the compound diamphene-
activity against earlier parenchymal sta- thide³), a drug particularly active

1 Dr. H. J. Over, C. P. H. Gaasenbeek and Drs. L. J. van Tiggele; Central Veterinary
Institute, Lelystad, the Netherlands.

against tlie immature stages of Fasciola
spp. Tlie activity reported in tiiis early
work was subsequently confirmed by
Armour and Corba (2), Ken-
dall and Parfitt (9, 10), Ed-
wards and Parry (7, 8), Annen,
B o r a y and Eckert (1), Row-
lands (14, 15), Sinclair (16) and
others.

Coriban is a ready to use liquid suspen-
sion containing 19.2% w/v diamphene-
thide.

The active metabolites are produced in
the liver following one or two stages of
de-acetylation. The greater part of the
drug is excreted via the urine largely in
the form of metabolites and such excre-
tion is essentially complete within 4-5
days. It is advised not to slaughter ani-
mals within a period of seven days after
treatment.

Since significant benefits could be ex-
pected from the use of this drugs on
sheep farms with a high incidence of
fascioliasis, a trial was set up in 1975 to
evaluate the merits of diamphenethide
in a field situation.

The trial was conducted in the province of
Zeeland, in the Netherlands, on a farm which
has a noted history of fascioliasis; a descrip-
tion of the site was given by Over (12).
From July 1975 onwards fortnightly observa-
tions were made of the occurrence and den-
sity of L. truncatula populations according to
the method described hy Over et al. (13);
similarly, snails were measured and dissected
in order to study the sequence of infection
within the population.

The experiment was conducted during the
period September - November 1975. Part of
the farm was fenced-off and 40 cross-bred
lambs were grazed according to the schedule
shown in Table 1.

A suitable high level of pasture infectivity
had been assured by grazing the area con-
cerned with a flock of old sheep, having a
high fluke egg output, during the preceding
late spring period.

Before and after exposure to the experimen-
tal area all lambs were kept on fluke-free
pasture. All lambs were weighed and
blood samples were taken from every animal
at intervals of four weeks during the period
of exposure. Faecal samples were also ob-
tained at the same time for examination ac-
cording to the method described by D o r s-
man (5). Levels of haemagglutinating anti-
bodies were determined according to the me-
thod described by van Tiggele and
Over (18) and serum levels of the enzyme
gamma-glutamyl transpeptidase (y-GT) were
determined according to Szasz (17).
Diamphenethide was administered at 110
mg/kg in all cases.

All animals were slaughtered eight weeks
after removal from the experimental area. At
autopsy the livers were weighed and classified
and flukes recovered by standard procedures
(6).

1. Snail population (Figure 1)
Although variations in snail density
occurred between sampling dates, the

presence of L. truncatula was confirmed
on each occasion. Full grown rediae and
cercariae were observed in dissected
snails from early August onwards.
Thus, it is concluded that metacercariae
were available on the pasture through-
out the experimental period and that
consequently the lambs were liable to
continued infection.

2. Serology (Figure 2)
.Mter grazing the experimental area for
eight weeks the majority of animals in
the control Group C exhibited IHA-
titres of between 1/50 and L/lOO; simi-
lar values were observed in Group Tl.

In Group T2, which received diamphe-
nethide at intervals of four weeks, only
one lamb had a titre of 1/100, the re-
mainder being either low or negative.
More animals in Group T2 showed
positive reactions compared with the
other groups, but nevertheless as will be
seen (Figure 2) the difference between
this group and the animals of Group G
and Tl were quite distinct.

An elevation in serum y-GT levels
began in Group C lambs at eight weeks
after exposure to infected pastures and

Mean antlbody-titers in lambs. (#---#Group Cj
Insert : short grazed groups (a-a Group CI, i

A similar rise was observed in Group
Tl animals up until the twelfth week
when, after the administration of diam-
phenethide, serum activity returned to
normal levels in six of the dosed lambs.
Serum enzyme levels of animals in
Groups CI, C2 and C3 consistently
followed the same pattern as that ob-
served in Group C.

4. Faecal egg output (Figure 4)
All control groups were shown to be
passing fluke eggs in their faeces at 12
weeks after initial exposure. Treatment
with diamphenethide at twelve weeks
after first exposure (Group Tl) reduced
the egf output considerably but by the

end of the experiment (Week 20) egg
output had increased to an average
value of ca. 100 e.p.g. At the time of
slaughter five of the eight animals in
this group had positive egg counts.
No fluke eggs were observed in samples
taken from any of the lambs in Group
T2 throughout the trial period.

In the control Group C a total of four
lambs succumbed to the effects of fas-
cioHasis. Two died on the 15th and 16th
weeks after initial exposure, respective-
ly and two were slaughtered m extremis
on Week 19. These four lambs were
found to be carrying by far the largest
fluke burdens observed.
One further lamb died by drowning
whereas the remainder survived, albeit
in poor condition. No losses were ex-
perienced in Groups Gl, C2 and C3.
One lamb in group Tl died of pneumo-
nia nine weeks after exposure; un-
fortunately when found the liver was
too decomposed for analysis.

No fluke induced mortalities were ex-
perienced in Group T2, and with the
exception of one lamb which died of
pneumonia, the animals remained in
excellent condition throughout the expe-
riment.

The subsequent gain in average weight
was partially due to the death of two
particularly heavily infected animals
weighing only 23 kg and 28 kg respect-
ively, during this period. The average
gain for surviving animals throughout
the experiment was in the order of 8%.
During the first twelve weeks of ex-
posure the pattern of weight change in
Group Tl was .«imilar to that exhibited

by Group C. Following treatment a
significant increase in weight was ob-
served; the average gain demonstrated
by lambs in this group over the trial
period was approximately 30%.
No loss in live weight was recorded in
Group T2 although a slight retardation
in weight gain was observed during the
last weeks of exposure. The average
gain demonstrated was of the same
order as that recorded for group Tl.

The results of liver examinations of
lambs in Group CI, C2 and C3 are
presented in Table 2. Little difference
was observed in liverweight although
the livers from Group C3 lambs were
generally smaller. In addition the tissue
changes in livers from Group C3 lambs
were less pronounced than in the other
groups.

Liver examination results for Groups C,
Tl and T2 are given in Table 3. The
majority of livers from Group C lambs
were significantly larger than those
recovered from the two treated groups.
Group C livers also exhibited thickened
bile ducts (Class III) and signs of early
chronic fascioliasis (Class IV). Apart
from superficial lesions on or near the
capsule surface (Class III the livers re-
covered from Group T2 lambs showed
no changes due to infection with F.
hepatica. In general Group Tl livers
were classified as intermediate between
those of Group C and Group T2.

•Mthough differences were observed in
the average fluke burdens of lambs in
Crroup CI. C2 and C3 (Table 2), the
Student\'s t test showed these to be not
statistically significant. On the other
hand, the average fluke burden in
Group C (Table 3) was significantly
higher (p<0.005) than that of the short
grazed Groups CI, C2 and C3.
In comparison with Group C the num-
bers of flukes recovered from Groups
Tl and T2 were significantly less and
mean treatment efficacy was 96.7% in

The size distribution of flukes recovered
from Groups Cl, C2 and C3 showed no
inter-group differences with 92%, 90%
and 94%, respectively, measuring under
12 mm long. The proportions of this
size in Groups C and Tl being 56%
and 6% respectively. A preferential
mortality of small flukes could well
explain the low percentage in Group
Tl.

In previous years, classic acute fascio-
liasis had been observed on the farm
used for this experiment following a
grazing period of only four weeks which
i-esulted in a mean infection establish-
ment rate of approximately 40 flukes/
sheep/day (13^. In the present trial,
deaths as a result of infection with F.
hepatica did not occur until, at the
earliest, fifteen weeks after initial ex-
posure to a continuous, likely gradually
decreasing level of pasture infectivity
which resulted in a mean infection esta-
blishment rate of only about 8 flukes/
sheep/day.

The work of Edwards and Parry
(7, 8) has shown that in a situation of
experimentally induced acute fasciolia-
sis diamphenethide, even when admi-
nistered at the lower dose of 80 mg/kg
bodyweight, attained an efficacy of
98-99.5% when given four weeks after
infection with 5.000 metacercariae. An
assessment of the effectiveness of
diamphenethide against classical acute
fascioliasis was not possible in this
instance, but the activity of the drug
against a sub-chronic infection was
clearly demonstrated by an efficacy of
96.7% following a single treatment at
110 mg/kg bodyweight given twelve
weeks after initial exposure to infection
(Group Tl).

Furthermore, the ability of regular
dosing with the drug to prevent the
establishment of an infestation with F.
hepatica was made abundantly clear by
the failure to recover any flukes from
the livers of Group T2 lambs at slaugh-
ter.

These findings confirm earlier work
using artificial infections reported by
Rowlands (15).

The fact that the infestation failed to
become established in Group T2 lambs
as a consequence of the dosing regimen
adopted was demontrated, not only by
the total absence of flukes at autopsy
in nearly normal livers but also by the
failure to find fluke eggs m samples
taken from these animals at all times
and by the continuously normal serum
levels of the enzyme y-GT. In the liver,
this enzyme is almost entirely associated
with the periportal canaliculi and the
biliary epithelium (3, 11) and conse-
quently will not be released in any
measurable quantities into the circulat-
ion until bile duct damage or obstruct-
ion occurs. The absence of any elevation
in serum enzyme level in Group T2
lambs throughout the experiment infers
the absence of biliary damage and
hence the absence of adult flukes. These
findings indicate that in these lambs all
the flukes were killed in their paren-
chymal stage of development.
The practical benefit obtained from
the regular use of diamphenethide
during periods of metacercarial challen-
ge is clearly shown not only by the
prevention of mortalities, the absence of
flukes and the consequent elimination of
pasture contamination with fluke eggs
but also by the weight gains exhibited
by Group T2 lambs (30%) compared
with the untreated lambs of Group C
(8%).

Group Tag No.

Liver
Weight Class"*

.-.ge of Infection
at slaughter

No. of flukes recovered
less than \'-lore than TOT.nL

		(gm)		(weeks)	12 m	12 im
	108	1000	IV	8-12	348	69	\'•17
01 grazed weeks	106	1125	IV	8 - 12	500	0	500
499 101	850 600	II-IV II	8 - 12 8 - 12	114 8	14	125 11
	Mean	894			243	22	26-
	113	800	II-IV	8 - 12		15	6C
02 grazed weeks 5-8	103 107	1000 910	IV IV	8 - 12 8 - 12	96 528	52 10	148 538
130	585	II	8-12	50	6	56
	Mean	024			IBO	21	201
	121	625	II	8 - 12	35	7	42
	116	825	IV	8 - 12	224	10	234
C3 grazed weeks	102 109	950 750	II II	8 - 12 8-12	48 32	2 3	35
9-12	Mean	788			85	6	90

* See text

These findings illustrate the benefits to
be expected following the routine use of
this drug on farms with a high incidence
of fascioliasis.

The authors greatfully acknowledge the good
cooperation with Dr. R. Hinnekint
(Wellcome S.A., Belgium and Dr. D. ap T.
Rowlands (Wellcome Research Laborato-
ries, Berkhamsted) in the planning and eva-
luation of this experiment, de Vereniging tot
Behoud van Natuurmonumenten (\'s-Grave-
land) permitting us to graze the sheep in
their fields and to mr. N. Noorman for
drawing the figures.

Annen, J. M., B o r a y, J. C. und Eckert, J.: Prüfung neuer Fasciolizide: II. Wirk-
samkeitsvergleich von Rafoxanid und Diamphenethid bei subakuter und chronischer Fas-
ciolose des Schafes. Schweiz. Arch. Tierheilk., 115, 527, (1973).

Arm our, J., and C o r b a, J.: The anthelmintic efficiency of Diamphenetide against
Fasciola hepatica in sheep. Vet. Ree., 91, 211, (1972).

A r o n s o n, K. F., H ä g e r s t r a n d, I., and Norden, J. G.: Enzyme studies in man
with extra-hepatic biliary obstruction. Acta path, microbiol. Section A, 80, 501, (1972).

4. Dickerson, G., Harfenist, M., and Kingsbury, P. A.: A chernotiierapeutic
agent for all stages of liver fluke disease in sheep. Br. vet. ]., 127, xl, (1971).

5. Dorsman, W.: A ne%v technique for counting eggs of Fasciola hepatica in cattle faeces.
}. Helminth., 30, 165, (1956).

6. Dijkstra, J., Vliet, G. van en Over, H. J.: De fasciolicide werking van Ranide
op Fasciola hepatica L. in experimentele infecties bij het schaap. Tijdschr. Diergeneesk.,
98, 702, (1973).

1. Edwards, C. M., and Parry, T. O.: Treatment of experimentally-produced acute
fascioliasis in sheep. Vet. Rec., 90, 523, (1972).

8. E d w a r d s, C. M., and Parry, T. O.: Experimentally-produced acute fascioliasis in
sheep: A further trial with Rafoxanide and Diamphenetide. Vet. Rec., 91, 483, (1972).

9. K e n d a 1 1, S. B., and P a r f i 11, J. W.: Control of immature Fasciola hepatica using
di-[2-(4 acetamido phenoxy)ethyl] ether. Folia Parasitologica (Praha), 19, 211, (1972).

10. K e n d a 11, S. B., and P a r f i t t, J. W.: The effect of diamphenetide on Fasciola hepa-
tica at different stages of development. Res. vet. Sci., 15, 37, (1973).

11. N a f t a 1 i n, L., Child, V. J., M o r 1 e y, D. H., and Smith, D. A.: Obsen-ations on
the site of origin of serum y-Glutamyltranspeptidase. Clin. chim. Acta, 26, 297, (1969)-

12. Over, H. J.: Control by molluscicides. In Urquhart, G. M. and Armour, J.
(ed.).: Helminth diseases of cattle, sheep and horses in Europe. Proceedings Workshop
Glasgow, 105, (1973).

13. Over, H. J., Koopman, J. J., P e k e 1 d e r, J. J. en G a a s e n b e e k, C. P. H.:
Praktijkervaringen met het molluscicide „Frescon" voor de bestrijding van leverbotinfec-
ties. Tijdschr. Diergeneesk., 102, 304, (1977).

14. R o w 1 a n d s, D. ap T.: Diamphenetide - a drug offering a fresh approach to the treat-
ment of liver fluke disease in sheep. Pestic. Sci., 4, 883, (1973).

15. Rowlands, D. ap T.: Diamphenetide in prophylaxis of ovine fascioliasis. Vet. Rec.,
95, 547, (1974).

16. S i n c 1 a i r, K. B.: The resistance of sheep to Fasciola hepatica: Studies on the develop-
ment and pathogenecity of challenge infections. Br. Vet. ]., 129, 236, (1973).

17. S z a s z, G.: A kinetic photometric method for serum y-glutamyl-transpeptidase. Clin.
Chemistry, 15, 124, (1969).

18. Tiggele, L. J. van, and Over, H. J.: Serological diagnosis of fascioliasis. Vet. Par.,
1, 239, (1976).

19. Werkgroep Wormmiddelen: Geneesmiddelen- Anthelmintica. Restgroep trematoden- be-
strijding.smiddelen. Tijdschr. Diergeneesk., 99, 1302, (1974).

TISSUE DISTRIBUTION AND RESIDUES OF
BENZYLPENICILLIN AND AMINOGLYCOSIDE
ANTIBIOTICS IN EMERGENCY-SLAUGHTERED
RUMINANTS

Concentrations of benzylpenicillin, dihydrostreptomycin, and neomycin in the blood, the renal
cortex, the urine, and the drip of muscle were studied in emergency-slaughtered dairy cows
and calves. The concentrations of the drug in the meat and the kidney were related to the
qualitative residue test data from the Sarcina lutea kidney test of Van Schothorst and
the Bacillus subtilis BGA test at pH 6 and 8.

•After treatment with procaine benzylpenicillin, the S. lutea kidney test was positive for a longer
time (up to 7 days) than the B. subtilis BGA meat test (up to 4 days).

In general, the distribution patterns of the drugs in the tissues of the emergency-slaughtered
animals were very similar to those seen and reported earlier in normal animals receiving the
same drugs. Attempts were made to relate drug levels in the serum and the meat to the cli-
nical and pathological findings in the emergency-slaughtered animals and compare the findings
with those found in normal animals.

Persistence of relatively high drug levels in the body of the test animals was probably due to
a reduction in the elimination rate of the drugs, but the possibility that in certain diseases
slower drug absorption was a contributing factor has been discussed also. Increased drug per-
sistence in the emergency-slaughtered animals could not be related to better drug distribution
throughout the body.

Drug concentrations in the muscle and the kidney varied to a great extent; they were quife
unpredictable and in most cases could not be related to the clinical diagnosis or to the nature
and severity of the pathological and histopathological findings.

Renal drug levels did not correlate to muscular drug concentrations. It is concluded that the
kinetics of benzylpenicillin, dihydrostreptomycin and neomycin residues in meat of emergency-
slaughtered animals essentially follow the same kinetic pattern of the drugs in the serum.

In serum, nierschors, urine en spiersap van in nood geslachte runderen en kalveren werden de
concentraties van benzylpenicilline, dihydrostreptomycine en neomycine bepaald. De kwalita-
tieve uitslagen met de Sarcina lutea niertest en de Bacillus subtilis BGA testen (pH 6 en 8)
werden vergeleken met de antibiotica concentraties in vlees en nieren. Hierbij bleek dat na
behandeling met procaine penicilline de Sarcina lutea niertest langere tijd (tot 7 dagen) po-
sitief was dan de Bacillus subtilis BG.A vleestest (tot 4 dagen).

In het algemeen was het distributiepatroon van voornoemde antibiotica in de weefsels van de
noodgeslachte dieren identiek aan dat bij normale nuidercn.

De antibiotica concentraties in de spieren en nieren varieerden enorm, waren niet voorspel-
baar en konden meestal niet in verband gebracht worden met de klinische diagnose, of aard
van de pathologische en histo-pathologische bevindingen. De antibiotica concentraties in de
nieren correleerden niet met die in het spierweefsel.

De persistentie van de relatief hoge antibiotica concentraties in de weefsels van de onder-
zochte dieren was vermoedelijk te wijten aan een vertraagde „clearance" van deze antibiotica.
Bovendien bestaat de mogelijkheid dat in bepaalde ziektetoestanden de vertraagde absorptie
vanuit de injectieplaats op zichzelf al een belangrijke factor in deze persistentie kan zijn. De
antibioüca persistentie bij noodgeslachte dieren was echter niet terug te voeren op een betere
weefselverdeling.

Geconcludeerd werd, dat de concentraties van benzylpenicilline en dihydrostreptomycine in
spierweefsel van noodgeslachte dieren parallel verlopen met die in serum.

2 G. Ziv; Ministry of Agriculture, Kimron Veterinary Institute, Bet Dagan, Israel.

Results of investigations of the pharma-
cokinetics, tissue distribution, and resi-
dues of several beta-lactam and amino-
glycoside antibiotics in clinically heal-
thy ruminants were reported earlier
(10, 11, 13, 23). These studies showed
that the persistence of residues in the
carcass was strongly influenced by the
dose and dosage form of the drug and
that absorption, distribution, and elimi-
nation of these drugs in normal animals
were quite predictable. It was also
pointed out that quantitative and quali-
tative residue data and calculated car-
cass withdrawal periods in emergency
slaughtered and diseased animals
should be related to observations made
in normal animals using similar
methods of investigation.
Reports available from nonnal human
patients (4, 6, 16, 20, 21) indicate that
the general patterns of drug absorption,
distribution, metabolism, and excretion
are hardly applicable to sick patients.
Studies of the parenteral application of
tetracyclines to diseased and emergen-
cy-slaughtered ruminants showed that
\' serum and tissue drug levels were
higher and the drugs persisted longer in
these animals than in normal ones (12).
Diseased animals exhibited slower drug
• elimination rates (1, 12). During a
course of endotoxin-induced pyrexia in
calves, oral and intramuscular absorp-
tion of amoxycillin trihydrate and intra-
muscular absorption of ampicillin trihy-
drate appeared to be delayed, as judged
by the kinetics of serum drug concen-
I trations (24). These reports demonstrate
\\ that the kinetic behaviour of drugs in
diseased animals is poorly understood
and much fundamental knowledge in
this field is still lacking.
The present report, which is an exten-
sion of our earlier studies, concerns the
distribution and persistence of residues
of benzylpenicillin and several amino-
glycoside antibiotics in emergency-
slaughtered ruminants. The relation-
ship between results of qualitative resi-
due test methods and actual drug levels
in several body organs is emphasized.

Samples of serum, urine, meat (M. gracilis)
and kidney derived from emergency-slaughter-
ed ruminants, which exhibited positive quali-
tative residue test results to either, the Sar-
cina lutea kidney test (18) or the Bacillus
subtilis EGA tests (7), or both kind of tests,
were prepared (9) and the concentrations of
the antibiotics were determined (9). The
samples were frozen at —20 C and pieces of
frozen kidney were sent to the National Insti-
tute of Public Health, Bilthoven, for electro-
phoretic identification of the type of anti-
biotic involved. Pieces of kidney, particularly
those showing gross pathological changes,
were prepared for histological examinations.
Veterinary practitioners, who submitted the
animals for emergency slaughter, provided in-
formation about clinical diagnosis and on the
type and approximate dose of antibiotics
used.

Altogether 2886 ruminants were investigated
of which 60 cows and 20 veal calves had been
treated with benzylpenicillin, and 40 cows
and 20 veal calves had been treated with the
aminoglycoside antibiotics too. In each of
the animals the type of drug residue was iden-
tified and these animals are included in the
present report. A separated identification of
dihydrostreptomycin from streptomycin could
not be performed.

Bioassay procedures, calculations of drug con-
centrations, ratios of drug concentration in
the tissues, and regression analysis were des-
cribed (9, 10).

The limits of sensitivity of the S. lutea kidney
test and the B. subtilis BGA test for benzyl-
penicillin were 0.1 to 0.2, and 0.05 I.U./ml
tissue fluid, respectively (10, 11),
The sensitivity limits of the B. subtilis BGA
tests for (dihydro) streptomycin and neomycin
were approximately 3 to 5 Mg/g kidney and
0.2 to 0.4 Mg/ml tissue fluid (10, 11).
The penicillin presumably present in the
samples, were inactivated by addition of peni-
cillinase prior to the performance of the
quantitative tests.

The qualitative and quantitative peni-
cillin G and aminoglycoside residue
data are presented in Tables 1 to 5. In
these tables, the diseased animals have
been grouped according to the patholo-
gical and clinical observations. The
present findings are depicted graphi-
cally in Fig. 1 and 2.

CLINICAL AND PATHOLOGICAL 3ose(a) aftej 5-lüMi B.subtilis BGA(-,rif) E.subtilis BG,A(pH8; Penici\'lin concentration
\'\'g \'ive treat- Kicney Kidney Kidney Kidney Muscle

\'(0. FINDINGS weight ment. Test (b) cortex niedulla ■neat cortex medulla neat cortex drip Serum Urine

SOCI-JH PENICILLIN G (Intramuscular). Inhibition zcne. in m. Concentration,1.J./ml or g

1 Multiple abscesses in lungs; 10 7 — x x -- x x -- x x x x
Na-penicil)in G intravenous(i.v.)

changes kidney.Intramuscular (i.m.) 20 30 55 17 18 7 17 20 5 12.78 0 30 0 4g 234

10 Acute mastitis;kidney normal; i.m. 15 30 40 x x -- x x -- 1 83 0 021 x )
and intramamr)ary:Na-Pen. G. 5 30

11 festitis;dead;i.m. Leocillin",, 10 8 43 14 14 7 12 12 6 7.87 0.037 1 54 1 05
Intraman3Tiary:lxlnj.Leo Yellow 8

(a) Approximate dose in I.U.(xlOOO) or mg/kg live weight.(--) No inhibition zone or antibiotic not detectable. (x) Not done

(b) The Van Schothorst Kidney Test,including 12.7 nri diameter of the paper disc.

It was a general finding that the B.
subtilis BGA tests of the kidneys were
positive for a longer period after treat-
ment than the S. lutea tests. In most
cases the B. subtilis BGA tests on the
meat were negative at times when the
S. lutea kidney test was still positive.
In animals with pathological changes in
the kidney, i.e. embolic nephritis due to
valvular endocarditis, amyloid nephro-
sis, and interstitial nephritis, penicillin
residues in the renal cortex were detect-
able and measurable for more than 144
hours after treatment with procaine
penicillin and for 40 hours after inject-
ion of sodium penicillin. Penicillin resi-
dues in the meat were detectable and
measurable for 96 hours after treatment
with procaine penicillin (cow no. 21)
but for less than 30 hours after injection
of the sodium salt of the drug. In cow
no. 8, where excessive tubular nephrosis
was diagnosed, penicillin residues were
found in the meat 56 hours after treat-
ment with sodium penicillin. Multiple
i.m. injections of sodium penicillin
resulted in positive qualitative test
results vvith respect to this drug in the
kidney and measurable antibiotic con-
centrations were found in the kidney,
meat, serum, and urine 96 hours later
(cow no. 9). Particularly in cases of
colic (cow no. 3), amyloid nephrosis
(cow no. 5), endocarditis (cow no. 7),
excessive tubular nephrosis (cow no. 8)
penicillin persisted in relatively high
concentrations in the body after treat-
ment with the sodium salt of the drug.
Application of procaine penicillin to
animals with severe intestinal disorders,
such as acute peritonitis, torsion of the
mesenteries, and metabolic disorders
such as milk fever, as well as acute
mastitis resulted in drug residues which

were measurable for more than 78
hours in the kidney and more as
168 hours in the urine. A combination
of parenteral and intramammary peni-
cillin treatment resulted, 120 hours later,
in positive S. lutea kidney test and B.
subtilis BGA test results, whereas in the
serum and the muscle drip the drug was
not found. .A.fter Vetibenzamine® (Tri-
pelennamini HCl) was injected with
procaine penicillin into a cow with pul-
monary emphysema in which the kidney
was macroscopically and histologically
normal (cow no. 40), high drug con-
centrations were found 78 hours later in
that organ but the drug was undetected
in the muscle.

penicillin residues were detectable for
120 hours in the kidney and the urine
and for 72 hours in the serum, but for
less than 52 hours in the muscle drip
(Table 4).

The ratios of penicillin concentrations
in the renal cortex to that in the serum
and of the concentrations in the renal
cortex to that in the muscle drip varied
greatly among the emergency-slaugh-
tered animals. This was particularly
noticable in animals with amyloid
nephrosis, acute peritonitis, and acute
mastitis, where the renal cortex-to-
serum ratios ranged between 0.59 and
>383 and the renal cortex-to-muscle
drip ratios ranged between 3.7. and
>498.

Mean renal cortex-to-serum ratios were
68.3 ± 139 (n=7) after treatment with
sodium pencillin and 21.9 ± 26.8 (n =
23) after procaine penicillin admini-
stration.

The renal cortex-to-muscle drip ratios
were 100 ± 178 (n = 7) and 39.7 it
64.3 (n=ll) after treatment with res-
pectively the sodium and procaine
forms.

The muscle drip-to-serum ratios were
considerably more uniform. After treat-
ment with sodium penicillin these were
0.63 ± 0.32 and 0.30 ± 0.24 (n = 8)
after treatment with procaine penicillin.
Two animals (cow no. 23 and veal calf
no. 16) showed extremely low values,
and in one animal (cow no. 8) an ex-
tremely high value was seen. Since the
reason is not clear, the values obtained

The muscle drip-to-serum ratios could
not be calculated in most of the cases
treated with procaine penicillin because
the drug was not detectable in muscle
drip.

Penicillin residues after treatment with
penethamate hydriodide (Table 1) per-
sisted in the kidney in a nephritis case
for up to 120 hours but residues were
not detected at that time in the meat.

The muscle drip-to-serum ratios after
penethamate injection were extremely
low, and this was in accordance with pre-
vious findings in normal dairy cows
(10, 13).

Qualitative and quantitative results of
tests for the aminoglycoside antibiotics
(Tables 2 to 5) indicated that drug
residues in the kidney persisted for up
to 21 days, whereas residues were not
found in the meat even 1 or 2 days after

72 96 120 144
HOURS ARER INJECTION.
. Procaine Penicillin G disposition in normal dairy cows.

Fig. lb. Penicillin concentrations in urine of emergency-slaughtered ruminants after
intramuscular injection of procaine penicillin G.

Fig. 2b. Dihydrostreptomycin concentrations in urine of emergency-slaughtered ruminants

treatment. Persistence of dihydrostrep-
tomycin in the kidneys of animals with
nephritis, peritonitis, and mastitis was
noted particularly in the results of the
B. subtilis BGA test at pH8.0 and in
each of these cases the antibiotic was
identified electrophoretically. The con-
centrations of the aminoglycosides in
the urine were lower, and their per-
sistence was shorter, compared to the
values found in the kidneys. In a few
cases, dihydrostreptomycin and neomy-
cin were detectable in the serum for 3
to 4 days after injection.

Residue data gathered in the present
study showed that renal penicillin con-
centrations were higher in emergency-
slaughtered cows and veal calves than
in normal animals and that these resi-
dues were found for a considerably
longer time in diseased animals than in
normal ones (10, 15, 19). These rela-
tionships were most apparent in cases of
severe intestinal disorders, mastitis,
metabolic disorders, and septicaemia. In
such cases, however, penicillin did not
persist as long in the meat as in the
kidney. It can be concluded, therefore,
that with respect to drugs like penicillin,
serum blood levels represent the kinetics
of drug concentrations in the meat be-
cause the ratios of drug concentrations
in these two tissues are fairly constant.
Drug persistence in the body can be due
to an abnormally slow elimination rate,
slow metabolic clearance rate, a greater
volume of distribution or, alternatively,
to a slower absorption rate from the
injection site. The present findings
suggest that the extended duration of
high serum penicillin and aminoglyco-
side levels in emergency-slaughtered
ruminants was due to a slower drug
elimination rate and not the result of a
greater distribution volume. From the
nature of the data it was impossible to
evaluate the possible effect of disease
on the absorption rate of the drugs.
Decreased intramuscular absorption
rate can be postulated in disease states
affecting blood circulation in general
and the blood supply to the injection
site in particular. These conditions
could have prevailed in cases of septi-
caemia, milk fever and toxic mastitis.
However, since a specific uptake of
penicillin and the aminoglycoside drugs
by the kidney was a common finding,
decreased drug elimination by the
kidney is perhaps the most important
single factor responsible for extended
duration of drug residues in the blood
and the urine.

In a series of investigations (N o u w s,
unpublished data) endogeneous creati-
nin levels in the serum of emergency-
slaughtered cows were found to be
several times higher than those in
normal cows. Such findings are indica-
tive of depressed renal function (2, 3, 16,
18). In the present investigation, per-
sistence of the drugs in the kidneys was
a common finding even in cases showing
no changes from the normal either ma-
croscopically or histologically. Since
benzylpenicillin and the ammoglycoside
antibiotics undergo very limited meta-
bolism in the body (4), the possibility
advanced by Kunin and Finland
(6) that in several states of disease the
drug uptake by kidney tissue is increas-
ed can also explain the high levels of
these drugs in the kidneys.

On the basis of the data derived from
iionnal animals, which were published
earlier (11, 13), the half-lives of drug
elimination were calculated and the
following values were obtained:
procaine penicillin: urine — 3/2 hours;
renal cortex — 5 to 7 hours;
dihydrostreptomycin: urine — 7/2
hours; renal cortex — 11 hours.

The regression analyses of the benzyl-
penicillin data from the normal animals
showed great uniformity in the eliminat-
ion rates of this drug from the renal
cortex and urine, reflected by correla-
tion coefficients of n = 0.97 (n=16) and
0.93 (n=12), respectively. In the emer-
gency-slaughtered cows a wider varia-
tion in the penicillin levels in the kidney

and urine were found and these findings
reflected presumably the great varia-
bility in the pharmacokinetic behaviour
of benzylpenicillin in these animals (s.

The results of the present studies con-
firm the conclusions, reached earlier on
the basis of data from normal animals,
that the qualitative residue tests con-
ducted on the renal cortex are of limited
value as indicators of the level of
residues in the carcass meat (10). Big
discrepancies were found in antibiotic
concentrations in the renal cortex and
the meat. Therefore the suggestion is
advanced once more that antibiotic
levels in the meat of normal and dis-
eased animals may well serve as indi-
cators for residues in the whole carcass.
In another report (14) it has been
suggested that the pH of the meat in-
fluences the qualitative test results and
that meat with a pH lower than 6.3 to
6.5 can be used reliably in the test pro-
cedures.

Prediction procedures for drug concen-
trations in the carcass based on urinary
drug levels have been proposed (6, 15,
22) and the limitation of this approach
has been discussed (13). In the present
study the limitations inherent in this
approach became clearer. Thus it was
obvious that in diseases associated with
impairment of renal function, penicillin
and aminoglycoside antibiotic concen-
trations in the kidney could not be relat-
ed to the urinary drug level. Further-
more, large variations in urinary drug
levels were found at the times when the
S. lutea kidney test gave negative
results.

In the emergency-slaughtered animals
a statistically significant correlation
between drug levels in the urine and the
renal cortex, and between the urine and
the muscle drip, was not found. Data
for benzylpenicillin suggest that at
urinary drug levels lower than 0.4 I.U./
ml, negative qualitative kidney test
results can be expected. The aminogly-
cosides, however, persisted in the renal
cortex for a longer time than in the
urine.

The prolongation of the period during
which drugs are eliminated from the
serum of diseased human patients is the
subject of several investigations (2, 3,
16, 18, 20).

Estimation of serum endogeneous cre-
atinin levels in these patients has been
suggested as a possible guide for the
predicting of serum drug concentrations
and dosage intervals. Preliminary
investigations in diseased animals
(Nouws, unpublished) point to the
possible use of serum endogeneous creat-
inin in predicting the elimination rates
of drugs from the serum and the meat
of animals), but additional research is
required to evaluate the practical use-i
fulness of this approach in the field.

The technical assistance of A. S m u 1 d e r s,
A. van Dinteren, and J. Lette in the
conduct of the bioassays is gratefully acknow-
ledged. We are deeply indebted to Dr. M.
van Schothorst and F. M. v a n L e u s-
d e n, of the National Institute of Public
Health, Bilthoven, the Netherlands, for the
antibiotic identification procedures. Thanks
are due to the meat inspectors and owners of
the emergency slaughterhouses at Nymegen,
Druten, Wychen, Elst, and Herveld for the
collection of the samples, and to the atten-
ding veterinary practitioners for providing us
with the necessary clinical data. We are
grateful to Drs. E. G r u i s, Dept. of Patho-
logy, Veterinary Faculty, Utrecht, for the
histological investigations of the kidneys.

1. Clark, J. G., Adams, C., Addis, D. G., Dunbar, J. R., H i n m a n, D. D., and
Lofgreen, G. P.: Oxytetracycline blood serum level studies in healthy, pneumonic
and recovered cattle. Vet. Med. Sm. Anim. Clin., 69, 1542, (1974).

2. Chiou, W. L., and Fung, H. H.: A new simple and rapid method to monitor the
renal function based on pharmacokinetic consideration of endogenous Creatinin. Res.
Comm. Chem. Path, and Pharmacol, 10, 315, (1975).

3. C h i O u, W. L., and H s u, F. H.: Pharmacokinetics of creatinine in man and its impH-
cations in the monitoring of renal function and dosage regimen modifications in patients
with renal insufficiency. /. Clin. Pharmacolog., 15, 427, (1975).

4. Goodman, I.. S., and Gilman, A.: The pharmacological basis of therapeutics. 4th
Edition, Macmillan Co, N.Y., 1970.

5. Kampelmacher, E. H., Guinée, P. A. M., and Noorle Jansen, L. M. van;
Een eenvoudige onderzoekmethode ter vaststelling van antibiotica bij slachtdieren, die
tijdens het leven therapeutisch met antibiotica werden behandeld. Tijdschr. Diergeneesk.,
87, 16, (1962).

6. Kunin, C. M., and Finland, M.: Persistence of antibiotics in the blood of patients
with acute renal failure. III - PeniciUin, streptomycin, erythromycin, and kanamycin.
J. Clin. Invest., 38, 1509, (1974).

1. Levetzow, R., and Weise, E.: Zur Rückstandsuntersuchung im Rahmen der amt-
lichen Fleischuntersuchung. Schlacht und Viehofztng., 74, 329, (1974).

8. Mercer, H. D.: Antimicrobial drug in food producing animals. Proc. of a symposion on
Pharmacology. Vet. Clin. North Amer., 5, 3, (1975).

9. Nouws, J. F. M., and Ziv, G.: The effect of storage at 4 C on antibiotic residues in
kidney and meat tissues of dairy cows. Tijdschr. Diergeneesk., 101, 1145, (1976).

10. Nouws, J. F. M., and Ziv, G.: Tissue distribution and residues of beta-lactam anti-
biotics in normal dairy cows. Tijdschr. Diergeneesk., 102, 1173, (1977).

11. Nouws, J. F. M., and Ziv, G.: Tissue distribution and residues of aminoglycoside
antibiotics in normal dairy cows. Tijdschr. Diergeneesk., 102, 1187, (1977).

12. Nouws, J. F. M., and Ziv, G.: Tissue distribution and residues of tetracyclines in nor-
mal and emergency-slaughtered ruminants. Tijdschr. Diergeneesk., in press.

13. Nouws, J. F. M., and Ziv, G.: A kinetic study of beta-lactam antibiotic residues in
normal dairy cows. Zbl. Vet. Med. A., in press.

14. N o u w s, J. F. M., and Ziv, G.: Tissue distribution and residues of antibiotics in nor-
mal and emergency-slaughtered dairy cows after intramammary treatment. Journal of
Food Protection, in press.

15. O s, J. L. V a n, H a r t e n, P. v a n, and Meyer, P.: Onderzoek naar aanwezigheid van
residuen in nierschors en serum met betrekking tot de „niertest" na behandeling van run-
deren met penicilline-bevattende preparaten. Tijdschr. Diergeneesk., 98, 881, (1973).

16. Perrier, D., and G i b a 1 d i, M.: Estimation of drug elimination in renal failure.
ƒ. Clin. Pharmacolog., 13, 458, (1973).

17. Schothorst, M. van: Residuen van antibiotica in slachtdieren. Thesis, State Uni-
versity of Utrecht, 1969.

18. S c h u m a c h e r, G. E.: Practical pharmacokinetic techniques for drug consultation and
evaluation. II - A perspective on the renal impaired patient. Am. J. Hosp. Pharm., 30,
824, (1973).

19. S o n n e n s c h e i n, B., R i s p i n g, W., H a z e m, A. S., and Conrad, P.: Versuche
zur Ermittlung von Wirkstoffrückständen in essbaren Geweben, Blutserum, und Urin von
Kalb, Rind, und Schwein nach Applikation verschiedener Antibiotika bzw Chemothera-
peutika. Dtsch. Tierärztl. Wschr., 83, 45, (1976).

20. Welling, P. G., C r a i g, W. A., and Kunin, C. M.: Prediction of drug dosage in
patients with renal failure using data derived from normal subjects. Clin. Pharm. and
Ther., 18, 45, (1975).

21. Wolstenholme, G., and Porter, R.: Drug response in man. A Ciba Foundation
Volume. Churchill, Ltd, London, 1967.

22. Z a a d h o f, K. J., and T e r p 1 a n, G.: Gedanken zum Nachweis von Hemmstoffen im
Harn. Ein Verfahren zur Ermittlung von Rückständen bei Schlachttieren bzw Festlegung
von Wartezeiten bei Tierarzneimitteln. Schlacht und Viehofztng., 75, 302, (1975).

23. Ziv, G.: Pharmacokinetic concepts for systemic and intramammary antibiotic treatment in
lactating and dry cows. Proc. IDF Seminar on Mastitis Control, 314, Reading University,
England, 1975.

24. G r o o t h u i s, D. G., M i e r t, A. S. J. P. A. M. v a n, Z i v, G., and N o u w s, J. F. M.:
unpublished data.

F. C. Stades, Utrecht (NL): Thirteen
cases of congenital pigmented cataracts and
persistent hyloid arteries in closely related
Dobermann Pinschers;

J. S t a m a n, Utrecht (NL) : Keratoconjunc-
tivitis sicca in combination with xerostomy
in the dog (Sjögren syndrome);

H. A. W. Hazevvinkel, Utrecht (NL);
Diagnosis and treatment of fistulae in the
neck in dogs;

W. Th. C. Wolvekamp, Utrecht (NL) :
Enteroclysis following duodenal intubation,
and reflux examination. Two new radio-
graphic techniques for examination of the
small intestine.

P. Poulos, Utrecht (NL) : Aanaesthesia and
radiation safety in veterinary radiology.

H. W. de Vries, Utrecht (NL) : Fluid
therapy with Haemaccel® or Ringer\'s lac-
tate: circulatory consequences.

P. B e 1 o t, Creteil (F): The organisation of
an extensive small animal clinic;

C. A. Osborne, St. Paul (USA): Glotne-
rulo nephritis in the dog and cat: facts and
fallacies.

R. F a n k h a u s e r, Bern (CH) : Tumours
of the nervous system - a challenge for the
clinician? :

A. J. Parker, Urbana (USA): Spinal cord
severance and trauma; an understanding of
the processes and the therapies;
J. J. van N e s, Utrecht (NL) : Ischaernic

A. A. Stokhof, Utrecht (NL) and H. W.
de Vries, Utrecht (NL) : Thoracotomy,
basic principles and applications;
11.00- 12.30

A. J. Parker, Urbana (USA): The many
faces of canine distemper (Carré\'s disea.ie).
14.00- 15.30

S. E. Olsson, Skara (S), A. H e d h a m-
m e r, Skara (S) and H. K a s s t r ô m,
Skara (S): Osteochondrosis and hip dys-
plasia in the dog: morphology, clinics, ge-
netics and nutrition.

C. A. Osborne, St. Paul (USA): Phos-
phate urolithiasis in miniature Schnauzer
dogs: new insight into old concepts;

A. D. Weaver, Glasgow (GB) : Transperi-
neal punch biopsy of the canine prostal
gland;

P. J. Klopper, Amsterdam (NL), E.
Bruynes, Amsterdam (NL) and J.
Schillemans, Amsterdam (NL): Uro-
dynamic investigations in dogs;

D. A. Wolfe, I.atham (USA): Urethral
prosthesis for treatment of prostatic abscess
in a dog;

J. E. Gajentaan, Amsterdam (NL) :
Comparison of Dexon@, Vicryl® and cat-
gut in cystotomy in rabbits;

W. J. Biewenga, Utrecht (NL) : Mictu-
rition problems due to hyperstimulation of
the hypogastic nerve;

W. E. van den Brom, Utrecht (NL),
J. Rothuizen, Utrecht (NL), G.
Voorhout, Utrecht (NL) and W. J.

Ter gelegenheid van de opening van het
nieuwe Zodiac gebouw, waarin zoölogische en
zoötechnische vakgroepen zijn gehuisvest,
wordt een symposium gehouden over adap-
tatie. Adaptatie is een gemeenschappelijk ter-
rein van interesse: voor de zoöloog de wilde

L. W. Hall, Cambridge (GB) and P. W.
Th. St oik, Cambridge (GB): Emergen-
cies in anaesthesia;

H. O. Schmidtke, Karlsruhe (BRD),
H. Sasum, Iserlohn (BRD) and K. P.
Vick, Oldenburg (BRD): Praxis-Organi-
sation. (This seminar will be presented in
German) ;

A. J. Parker, Urbana (USA): Practical
treatment of neurologic diseases and signs
in cats and dogs;

C. A. Osborne, St. Paul (USA): Urinary
tract infections: practical solutions to im-
practical problems.

dieren in hun natuurlijke habitat; voor de
zoötechnicus het landbouwhuisdier in het
door de mens geschapen milieu.
Informaties bij het secretariaat: Landbouw-
hogeschool, Gebouw Zodiac, Marijkeweg 40,
Wageningen. Tel. (08370) 8 33 70.

Fotokopieën van de gerefereerde artikelen zijn tegen betaling schriftelijk te verkrijgen bij de
Bibliotheek van de Faculteit der Diergeneeskunde, Biltstraat 172, Utrecht.

HET VOORKOMEN, DE PATHOLOGIE EN MICROBIOLOGIE VAN DE PURULENTE
OTITIS MEDIA BIJ HET KONIJN

Flatt, R. E., Deyoung, D. W., and H o g 1 e, R. M.: Suppurative otitis media in the
rabbit: prevalence, pathology, and microbiology. Lab. Anim. Sci., 27, 343-347, (1977).

Bij een onderzoek naar het voorkomen van polymorfkernige leucocyten gevonden en ble-

een purulente otiüs media onder slachtkonij- ken in de epithelia veel meer slijmbekercellen

nen, werden 2001 konijnen jonger dan 10 aanwezig. In een aantal gevallen was een

weken oud en 583 volwassen dieren onder- squameuze metaplasie opgetreden. Het periost

zocht; zowel macroscopisch, histologisch als was sterk verdikt, rijk doorbloed en bevatte

bacteriologisch. Bij de jonge konijnen kwam veel polymorfkernigen, plasmacellen en lymfo-

taal 4%) een otitis media voor. Bij de vol- In het inwendige oor werden histologisch geen

De bulla tympame was gevuld met een wit, (93%) Pasteurella multocida geïsoleerd,

taai exsudaat en de mucosa van de bulla was 57 gevallen werd P. multocida als rein-

verdikt, mat doorschijnend en lichtbruin van geïsoleerd. Bij de 3 overige gevallen

kleur. Ook in de buis van Eustachius werd j^vens een verontreiniging met Proteus

geel-bruin, stinkend, purulent exsudaat gevuld. j^^^dt via de buis van Eustachius. Snuffel-

Dit was een aanwijzing dat het trommelvlies ^j^kte, waarbij Pasteurella multocida moge-

B,j 5 (17%) van de 29 jonge konijnen waar- i^f^^ti^ ^et begin van de respiratietrac-

b,j de uitwendige gehoorgang onderzocht Qutis media zien zij als een complicatie

werd, was dit het geval, bij de volwassen die- snuffelziekte.
ren waren de getallen respectievelijk 94

H a p c h u k, Lynn T., Pearson, A. M., and Price, J. F.: Action of Clostridium per-
fringens organisms on porcine muscle, ƒ. Food Sei., <11, 1042-1046, (1976).

In dit artikel wordt een onderzoek beschre- werd één stukje geënt met een 2% oplossing

ven naar de rol die Cl. perfringens speelt bij van een groeiende Cl. perfringens-%t:\\m, het

de veranderingen in het eiwitpatroon van andere stukje spier deed als controle dienst,

varkensspierweefsel, na bebroeding gedurende Na de bovengenoemde incubatietijden werden

1 Een referaat zal in principe uit niet meer dan 250 woorden bestaan, waarin de kern van
het artikel tot uiting wordt gebracht en zal bij voorkeur dienen ter informatie van de niet
gespecialiseerde lezer.

Behalve de vermelding van de naam/namen auteurs, de oorspronkelijke titel (in het Engels.
Duits, Frans, etc.) de jaargang (volume), begin- en eindpagina en jaar van publikatie van
het artikel, alsmede de naam van de referent, dient het referaat tevens voorzien te worden
van een korte, bondige — door de referent aan te geven — Nederlandse titel.
Het staat de referent vrij, zeer in het kort, persoonlijk commentaar — tussen haakjes d.m.v.
aanduiding „Ref." — op het gerefereerde artikel te leveren.

Voor de analyse van de sarcoplasma-eiwitten
werd gebruik gemaakt van disc-gel electro-
phorese, terwijl de S.D.S. gel-electrophorese
werd gebruikt voor de analyse van zowel
sarcoplasma, als van myofibrillaire eiwitten.
Verder werd de totale eiwitconcentratie be-
paald in zowel het sarcoplasma, als in het
myofibrillaire extract. Tevens werd de hoe-
veelheid niet eiwitgebonden stikstof N.P.N.
bepaald.

Het bleek dat gedurende de bebroeding in de
extracten van alle monsters, de concentratie
van sarcoplasmatisch eiwit, afnam. In de ex-
tracten van de met Cl. perfringens geënte
monsters echter aanzienlijk meer dan bij de
controle monsters.

Wat betreft de myofibrillaire eiwitten nam de
concentratie in beide monsters (geënt en con-
trole) ongeveer even sterk af.
Analyse door middel van electrophorese van
het sarcoplasma extract toonde aan dat voor-
al de bestanddelen met een moleculair ge-
wicht van 90.000, 52.000 en 30.000 werden
afgebroken. De toename van N.P.N. demon-
streerde dat peptides en aminozuren geduren-
de de bebroeding werden gevormd.
In het myofibrillaire extract veroorzaakte Cl.
perfringens vooral een afname van het per-
centage eiwit in de tropomyosine-troponine
piek, wat er op duidt dat Cl. perfringens
vooral troponine afbreekt. Verder bleek ook
het actine door Cl. perfringens afgebroken te
worden.

Wagner, D. und Ohgke, H.: Enterotoxinbildende E. co/i-Bakterien bei der Enteritis und
Oedeemkrankheit des Schweines. Schnell-Diagnostiek des hitzelabilen und hitzestabilen Toxins.
Berl. Münch. Tierärztl. Wschr., 90, 238, 240, (1977).

E. coli-hacteriën zijn in staat entero-toxinen
te vormen. Men onderscheidt een hoog-mole-
culair hitte-labiel endo-toxine (LT) met een
antigeenwerking en een laag-moleculair hitte-
stabiel exo-toxine (ST), zonder antigeen-
werking.

De auteurs hebben 20 tomen onderzocht, 8
tomen leden aan enteritis, 12 tomen hadden
slingerziekte. De zieke dieren waren 2-4 maan-
ren oud. Voor het aantonen van L T gebruik-
te men de de cultuur-methode vlgs. Sach. Door
de inwerking van het toxine ondergaan de
cellen een verandering. Ter controle ge-
bruikte men tevens bij elk onderzoek de L T
positieve stam O 149 K 91 (b) K 88 ab (L)
en de toxine negatieve stam 15136.
Het S T bepaalde men door de baby-muis
methode. Een 1-3 dagen oude muis wordt
0,1 cc filtraat van een 24 uur oude cultuur
geïnjiceerd, percutaan in de maag.
Na 4 uur worden de muizen gedood en wordt
de darm-lichaamsgewicht quotiënt bepaald.
Een verhouding kleiner dan 0,075 was nega-
tief, groter dan 0,075 positief.
Als resultaat vond men dat 2 van de 8 ente-
ritis-gevallen werden veroorzaakt door een
S T vormende E. coh-stam, serologisch ge-
typeerd als O 64 en O 88.
Van de 12 gevallen van slingerziekte werden
3 veroorzaakt door een toxine-vormende E.
co/i-stam, 2 stammen werden serologisch ge-
typeerd als O 30, waarbij één stam (9276)
beide toxinen vormde, de andere stam (3376)
alleen het S T. De derde stam die men sero-
logisch niet kon typeren, vormde alleeen L T.
Het ziekteverloop kan een aanwijzing geven
of men te maken heeft met toxine-vormende
stammen. Bij de ziekte-gevallen veroorzaakt
door toxine-vormende stammen was de mor-
taliteit 20-70%, terwijl er bij de gevallen, ver-
oorzaakt door toxine-negatieve stammen geen
sterfte optrad. Het feit dat het S T geen anti-
gene eigenschappen bezit en er daardoor géén
immuniteit kan ontstaan zou hiervoor de ver-
klaring kunnen zijn.

Er zijn aanwijzingen dat een geneesmiddel de
werking van het toxine in zekere mate kan
onderdrukken.

Hansen, P. 1. E.: Der Gehalt an chlorhaltigen Pestiziden und Polyäthyleen in tierischen
Fetten. Zeitschr. Tierphys. Tiernährung u. Futtenyiittelkunde, 33, 197-200, (1977).

Zowel in 1972 als in 1974 werd een groot ge-
deelte (resp. 80% en 65%) van de week-
produktie van de Deense destructoren onder-
zocht op pesticiden, polyethyleen en PCB
door het nemen van doorsneemonsters.

De volgende pesticiden werden bepaald;
DDl\', DDE, DDD, BHC, Dieldrin, Aldrin,
Heptachlor en HCB. De gevonden waarden
lagen zeer laag. Voor een aantal zelfs beneden
het aantoonbaarheidsniveau (DDT; a, ß en y

BHC; Aldrin en Heptachlor). De overige
waren aanwezig in hoeveelhieden die duidelijk
beneden de tolerantiegrenzen van landen als
West-Duitsland, Nederland en de U.S.A. la-
gen. Bijvoorbeeld: in Denemarken werd ma-
ximaal 0,003 ppm Dieldrin aangetoond ter-
wijl in West-Duitsland 0,25 ppm en in Ne-
derland 0,20 ppm getolereerd wordt.
Het PCB-gehalte lag gemiddeld op 0,08 ppm
(max. 0,09) terwijl recent in Amerika 0,15
ppm werd gevonden (in Nederland is maxi-
maal 0,3 ppm toegelaten).
Voor polyethyleen werden hoge waarden ge-
vonden. In 1972 werd gemiddeld 230 ppm
en in 1974 werd gemiddeld 110 ppm gevon-
den. Volgens verschillende auteurs moet dit
gehalte tot 50 ppm dalen.

INVLOED VAN DE TEMPERATUUR OP HET AANTAL BACTERIËN OP HET
OPPERVLAK VAN RUNDERKARKASSEN IN DE EERSTE UREN NA HET SLACH-
TEN

K a s t n e r, C. L., L u e d e c k e, L. O., and R u s s e 1 1, T. S. : A Comparison of Microbial
Counts on Conventionally and Hot-boned Bovine Carcasses, ƒ. Mille Food TechnoL, 39, (10),
684-685, (1976).

In toenemende mate staat in de belangstelling
het na het slachten direct verder verwerken
van slachtdieren.

Daar onder dergelijke omstandigheden de
vleestemperatuur vaak wat langer op een
hogere temperatuur blijft werd nagegaan wat
dit voor consequenties heeft voor het aantal
psychrotrofe en mesofyle bacteriën op het
oppervlak van het karkas. Daarvoor werden
onder gelijke omstandigheden 5 gezonde pin-
ken geslacht waarbij de ene helft bij een tem-
peratuur van 16°C werd bewaard en de an-
dere helft bij een temperatuur van 2°C.
Na 6-8 en 10 uur werden gelijk grote mon-
sters uit het oppervlakte van de karkassen ge-
sneden, fac lege artis ontdaan van de onder-
liggende spier- en vetlaag en elk afzonderlijk
overgebracht in een 100 ml steriele isotonische
oplossing. Ver\\olgens werd op de gebruike-
lijke manier verdunningen gemaakt en uit-
gestreken op een p.c.a. bodem en bebroed bij
een temperatuur van 32°C. Na 48 uur wer-
den de voedingsbodems beoordeeld.
Na statistische bewerking van de uit dit on-
derzoek komende gegevens bleek geen verschil
naar voren te komen voor wat betreft het aan-
tal psychrotrofe en mesofyle bacteriën.
Kennelijk maakt het hier geen verschil of rim- \'
derkarkassen tot 10 uur na het slachttijdstip
bij 2° of 16°C worden bewaard.

VLAAMS DIERGENEESKUNDIG TIJDSCHRIFI
November/december 1977, 46e Jaargang, afl. 6
Oorspronkelijke bijdrage

nosis bij kanaries.
Pensaert, M., C a s t r y c k, F., Leu-
nen, J., V a n d e p u t t e, J.: Recente

D e r ij c k e, J., V a n d e n b e r g h e, J.,
H O o r e n s, J.: Intestinale adenomatöse,
regionale enteritis, proliferatieve haemorrha-
gische enteropathie en necrotische enteritis
bij het varken.

B O u t e r s, R., V a n d e p 1 a s s c h e, M.:
Evoluties in de voortplanting bij onze huis-
dieren.

Naar aanleiding van het artikel „De zoek-
stier" (Tijdschr. Diergeneesk., 102, 807,
(1977)) en de ingezonden brief van collega
Osinga (Tijdschr. Diergeneesk., 102, 1007,
(1977)) de volgende opmerking en eventuele
oplossing:

Tot enige jaren geleden deden wij in onze
praktijk vrij veel vasectomie bij stieren. On-
der Nieuw-Zeelandse omstandigheden heeft
een boer met 150-200 koeien voor oestrus-
detectie 3 tot 4 zoekstieren nodig. Deze wor-
den afwisselend gebruikt tijdens het negen
weken durende dekseizoen.
Zoekstieren (gevasectomeerd) hebben twee
bezwaren:

De laatste twee jaar wordt het probleem van
de oestrusdetectie op veel eenvoudiger manier
opgelost met behulp van een pot glansverf.
•Al de koeien, die voor inseminatie in aanmer-
king komen, worden voorzien van een streep
verf op de rug. Deze streep wordt aange-
bracht op de wervelkolom, caudaal van de
heupbeenderen en loopt door tot ongeveer 10
tot 20 cm. op de staart. De streep is ongeveer
15 cm. breed.

Als een koe in de oestrus is, zal ze blijven
,.staan". De koe die haar bespringt, rust op
het bekken en zal haar plus verf verwijderen.
Nadat de koe is geïnsemineerd krijgt ze een
andere „kleur", zodat opbrekers gemakkelijker
kunnen worden herkend.

Veehouders zowel als dierenartsen zijn enthou-
siast over dit systeem. Het wordt vooral toe-
gepast in de middelgrote kuddes (150 tot 200
dieren). Op de kleinere bedrijven van 100 tot
150 melkkoeien gebruikt men de conventio-
nele observatiemethode gedurende de tijd dat
K.I. wordt toegepast (6 weken) ; daarna komt
de dekstier in de kudde.

Donderdag 9 maart 1978 zal door de Kliniek
van Kleine Huisdieren wederom een klinische
avond worden georganiseerd, waarop algemeen
klinische en orthopedische patiënten zullen
worden gedemonstreerd.

"■) De strekking van de onder deze rubriek opgenomen inzendingen valt buiten verantwoorde-
lijkheid van de Redaktie; zij behoudt zich het recht voor de stukken te bekorten.

Van de Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksgezondheid
tevens Directie van de Veeartsenijkundige Dienst

Het in 1959 ingestelde en sedert 1971 in
de huidige vorm bestaande Surveillance
Programma van de Veterinaire Hoofd-
inspectie van de Volksgezondheid be-
strijkt een groot aantal terreinen.
Het onderzoek voor het ontwikkelen van
wettelijke taken wordt gestimuleerd en
uitgevoerd op de volgende gebieden van
veterinaire inspectie:

Het gehele onderzoekprogramma is op-
gedragen aan het Rijksinstituut voor de
Volksgezondheid te Bilthoven.

Daarnaast kent de Veterinaire Inspectie
gezamenlijke projectonderzoeken met de
Geneeskundige-, de Milieu- en Levens-
middeleninspecties van de Volksgezond-
heid.

Deelprojecten — mits geleid via het
RIV — kunnen worden ondergebracht
bij andere laboratoria, zoals die van dc
Faculteit der Diergeneeskunde en van
de vleeskeuringsdiensten. Ook worden
onderzoekingen verricht op het Centraal
Instituut voor Voedingsonderzoek te
Zeist en het Instituut voor Landbouw-
kundig Onderzoek te Wageningen.
De kosten van de onderzoekingen, ver-

Het gehele onderzoekprogramma moet
flexibel zijn, soms moeten prioriteiten
worden gesteld in de volgorde van on-
derzoek, nieuwe projecten moeten wor-
den gelanceerd en bestaande projecten
kunnen minder intensief worden of wor-
den beëindigd wegens de geringe aan-
wezigheid van het subject in het milieu.

A. Onderzoek op residuen van organo-
chloorbestrijdingsmiddelen in ge-
irnporteerde veevoeder grondstof jen

In het eerste halfjaar van 1976 werden
49 monsters onderzocht, in het tweede
halfjaar 55. Al deze monsters werden
onderzocht op hexachloorbenzeen a
HCH, ß HCH, y HCH (Lindaan), hep-
tachloor, hcptachloorepoxide, aldrin,
dieldrin, endrin, chloordaan, DDT, me-
thoxychloor en polychloorbifenylen of
PCB\'s.

De resultaten van deze onderzoekingen
waren bevredigend. Het toegestane ge-
halte aan HCB in tarweprodukten af-
komstig uit Argentinië, Chili en Urugay
werd nog regelmatig overschreden, zodat
dit onderzoek wordt voortgezet.

B. Onderzoek op residuen van organo-
chloorbestrijdingsmiddelen in vetten
van dierlijke oorsprong

In de 4 kwartalen van 1976 werden
achtereenvolgens 363, 156, 156 en 156
monsters onderzocht.
Het materiaal bestond uit Nederlands
rundvet, Nederlands varkensvet, Neder-
landse achterham, monsters uit de bol-
lenstreek en monsters uit diverse import-
landen.

Onderzocht werd op HCB, a HCH,
ß HCH en y HCH, alsmede op hepo,
DDT en dieldrin.

Wat de Nederlandse monsters betreft
werden geen overschrijdingen van de ge-
stelde residutoleranties gvonden, behalve
in enkele monsters uit de bollenstreek.
De importmonsters, vooral de Belgische,
gaven herhaaldelijk overschrijdingen te
zien van de residutoleranties van hepo,
HCB, dieldrin en DDT. Ook het gehalte
aan PCB bleek in veel gevallen te hoog.
Bij de overige importen kwamen weinig
overschrijdingen voor.
De hierboven geschetste tendens zette
zich voort tot het 3e kwartaal, toen een
duidelijke verbetering optrad bij de Bel-
gische monsters.

De residutoleranties bedragen in ppm:
HCB 0,5, y HCH 2, hepo 0,2, DDT
1,25, dieldrin 0,2.

C. Onderzoek naar het gehalte aan
kwik, lood, cadmium, mangaan,
zink en arseen in varkensnieren,
rundernieren en kippelevers.

In de 4 kwartalen van 1976 werden 86,
80, 79 en 76 monsters onderzocht. Uit
deze onderzoekingen kan worden vastge-
steld — jarenlang onderzoek wijst dit
uit — dat de gemiddelde hoeveelheid
kwik in de levers van varkens en runde-
ren lager ligt dan de gevonden waarden
in de nieren.

Voorts kan worden opgemerkt dat het
loodgehalte in de nieren bij varkens en
runderen iets hoger ligt dan in de levers.
Bij het onderzoek van genoemde mon-
sters op de aanwezigheid van kwik bleek
78% tusen de 0,005 en 0,020 ppm te be-
vatten.

Voor lood was dit 97% tussen de 0,10
en 1,0 ppm, voor cadmium 74% tussen
de 0,02 en 1,0 ppm, voor mangaan 89%
tussen de 0,5 en 3,0 ppm en voor zink
97% tussen de 1 en 40 ppm.

In 1976 werden 50 monsters onderzocht.
De gehalten aan cobalt en kwik bleken
laag, koper gaf ongeveer dezelfde waar-
den te zien als in het jaar 1975.
De gemiddelde waarden die werden ge-
vonden waren in 1976 voor koper, cobalt
en kwik resp. 113,3, minder dan 0,20 en
minder dan 0,005 mg/kg.

Het Surveillance Programma voor 1978
wordt anders van opzet.
Zoals reeds gezegd, moet het programma
van tijd tot tijd worden bijgesteld en
aangepast aan de omstandigheden.

A. Onderzoek op residuen van organo-
chloorbestrijdingsmiddelen in ge-
importeerde veevoedergrondstoffen

Maandelijks zullen 5 ä 10 monsters wor-
den genomen en worden onderzocht op
PCB\'s-polychloorbifenylen.
Argentijnse pollardpellets en andere
tarwe-afvalprodukten zullen worden on-
derzocht op HCB.

Het onderzoek op alle andere gechlo-
reerde koolwaterstoffen komt te verval-
len.

B. Onderzoek op residuen van organo-
chloorbestrijdingsmiddelen in vetten
van dierlijke oorsprong

Ook hierbij vervalt het onderzoek op ge-
chloreerde koolwaterstoffen. In verband
met de inmiddels voorgestelde toleran-
tiewaarde van 0,5 ppm voor PCB, zullen
ook vetten op de aanwezigheid van PCB
worden onderzocht. Het onderzoek op
importen van vlees en vleeswaren op ge-
chloreerde koolwaterstoffen blijft ge-
handhaafd.

Wat zware metalen betreft wordt het
onderzoek eveneens aangepast. Het on-
derzoek op kwik, arseen en zink komt te
vervallen.

Rundernieren, varkensnieren en kippe-
levers zullen worden onderzocht op de
aanwezigheid van lood, cadmium, man-
gaan, seleen en broom (bromide).
Schapelevers zullen worden onderzocht
op seleen en mangaan. Het onderzoek
op koper, cobalt en kwik komt hier te
vervallen.

Tenslotte zal onderzoek worden verricht
naar het voorkomen in voeders en pro-
dukten van dierlijke oorsprong van nitro-
saminen en mycotoxinen, zoals aflatoxine
en ochratoxine.

Ook moet een stapelingsproef bij varkens
uitsluitsel geven omtrent de cyclus PCB-
voer - PCB-dier - PCB-produkten van
dierlijke oorsprong in verband met de
cumulatiefactor. Bovendien zal in 1978
worden begonnen met een chemisch-
toxicologisch onderzoek naar cadmium
bij varkens.

Wijzigingen of aanpassingen van pro-
gramma\'s zoals deze, zijn mede door
coördinatie met andere gelijkgerichte
surveillance-programma\'s, zoals het
VREK-programma van de stuurgroep
vee, vlees en eieren van de Landelijke
Advies Commissie van het Ministerie
van Landbouw en Visserij, mogelijk of
wenselijk geworden. In dit programma
worden monsters vet van varkens en run-
deren, eimonsters en kalfsvetmonsters
onderzocht, alsmede pluimveevetmon-
sters uit aangewezen districten en geno-
men door de Algemene Inspectiedienst
van het ministerie.

Van 4 tot 9 december 1977 heeft een
ambtelijke Braziliaanse delegatie, onder
leiding van de secretaris-generaal van
het ministerie van Landbouw in Brazilië,
de heer P. Roman o, een bezoek ge-
bracht aan Nederland.

In het kader van de eind 1975 opge-
richte werkgroep Nederland-Brazilië
werden besprekingen gevoerd met de
Nederlandse delegatie onder leiding van
de directeur-generaal voor de Landbouw
en de Voedselvoorziening, Ir. A. de
Zeeuw en met het Nederlandse be-
drijfsleven.

Bij deze besprekingen is onder meer
overeengekomen, de voorwaarden voor
een verdere intensivering van de contac-
ten tussen het Nederlandse en Braziliaan-
se agrarische bedrijfsleven te verbeteren
en de onderlinge samenwerking uit te
breiden tot het landbouwkundige onder-
zoek en het landbouwonderwijs.
Van Nederlandse zijde is daarbij spe-
ciaal de aandacht gevestigd op factoren
die deze samenwerking belemmeren, zo-
als in Brazilië toegepaste invoerdeposi-|
to\'s, bepaalde veterinaire invoerbelem-
meringen, het ontbreken van een kwe-\'
kersrecht en het stellen van bepaalde
vestigingseisen. j

Deskundigen zulen hierover verder over-
leg voeren, teneinde hiervoor geëigende
praktische oplossingen te vinden.
De werkgroep heeft voorts aangegeven
dat er voor wat de samenwerking van
bedrijven betreft mogelijkheden zijn voor,
de sectoren fokvarkens, pluimveehoude-i
rij, diergeneesmiddelen, zaaizaad en
pootgoed — vooral pootaardappelen
diervoeders — speciaal kunstkalvermelk
— en opslag en verwerking van land-
bouwprodukten. Ook de overdracht van
de aan deze sectoren gerelateerde tech-
nologie weid besproken.
Ten behoeve van de samenwerking op
het gebied van het landbouwkundig on-
derzoek is een arrangement tussen beide
ministeries geparafeerd.
De landbouwgroep heeft in principe be-
sloten in juni/juli 1978 in Brasilia weer
bijeen te komen.

De directeur van de veterinaire dienst te
Rome meldt, dat op 9 december op 2 Ita-
liaanse bedrijven mond- en klauwzeer werd
geconstateerd. Op een bedrijf met 45 mest-
runderen in de gemeente Volano Cremasco,

provincie Cremone in Lombardije bleken 5
runderen te zijn aangetast.
Op een bedrijf met 67 mestrunderen, gelegen
in de gemeente Bordolato, provincie Stessa,
waren 3 runderen besmet. In beide gevallen
was sprake van het type C.
Eveneens van het type C was de besmetting
die op 13 december werd geconstateerd op
een runderfokbedrijf in de gemeente Monti-
chiari, provincie Brescia in Lombardije. Hier-
op bevonden zich 47 runderen en 3 varkens.
Van deze dieren bleek één rund te zijn aan-
getast door het type C.

Virus van het type A werd, eveneens op 13
december, geconstateerd op een bedrijf in de
gemeente Saint-Vincent, provincie Livorno in
Toscane. Het fokbedrijf omvatte 7 runderen,
9 varkens en een geit. Er bleken 5 nmderen
te zijn besmet.

De besmette dieren zijn opgeruimd en er zijn
ringentingen uitgevoerd. Er wordt een onder-
zoek ingesteld naar de herkomst van de be-
smettingen.

Bijkens een telegram van Dr. Schwedler,
directeur van de Veeartsenijkundige Dienst
in de Duitse Democratische Republiek, is op
17 december 1977 in de gemeente Helms-
hagen, provincie Rostock, een uitbraak van
mond- en klauwzeer onder varkens geconsta-
teerd.

Niet minder dan 2237 dieren waren bij deze
uitbraak van het type O betrokken. Rond het
bedrijf is een veiligheidszone getrokken en de
varkens zijn opgeruimd.

In de omgeving van het bedrijf zijn 350.000
varkens gevaccineerd tegen virus van het type
O.

Uit Maputo wordt gemeld, dat op 9 en 16
december 1977 op Mozambique gevallen van
mond- en klauwzeer zijn voorgekomen. Tot
dusver werd niet bekend gemaakt welke
dieren het betrof, wel dat het virus in het
eerste geval na onderzoek van het type SAT»
bleek te zijn.

VESICULAIRE VARKENSZIEKTE
In Napels in Italië werden in de tweede helft
van november 1977 3 bedrijven aangetast door
vesiculaire varkensziekte.

BESMETTELIJKE DIERZIEKTEN
Dierziektenbulletin nr. 23 van de Veeartsenij-
kundige Dienst, over het tijdvak van 1 tot 15
december 1977, vermeldt de volgende aantal-
len gevallen van aangifteplichtige besmettelijke
dierziekten in Nederland.

31, Bijeenkomst Werkgroep Dierpathologen, R.I.V. Bilthoven, aanvang 14.00 uur.
(pag. 18)

9, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering, tevens jaarvergadering.
Jaarbeurscongrescentrum te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

15, Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering kleine huisdieren. Prov. Ge-
zondheidsdienst Boxtel.

15, Groep Geneesk. van het Rund K.N.M.v.D. Ledenvergadering met aansluitend
wetenschappelijke vergadering, Postiljon Motel Bunnik 13.30 uur (pag. 164)

22, Groep Geneesk. v/h Kleine Huisdier K.N.M.v.D. Jaarvergadering 20.00 uur. Hotel
Hoog-Brabant, Utrecht.

23, Vereniging van Slachthuisdirecteuren, ledenvergadering, tevens jaarvergadering.
Jaarbeurscongrescentrum te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

14, Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering mestkalveren. Prov. Gezond-
heidsdienst Boxtel.

23, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

28, Afd. Noord Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering pluimvee. Prov. Gezondheids-
dienst Boxtel.

7— 9, 21st Annual Congres B.S.A.V.A. (British Small Animal Veterinary Association),
Londen.

14—16, Voorjaarsdagen 1978, Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Amsterdam,
(pag. 1116 (1977) en 152).

27, Vereniging van Slachthuisdirecteuren, ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

28—29, le Congres van de Europ. Vereniging van Paardenpraktici, Monte Carlo (pag.
164).

1— 5, XXVI Annual Colloquium - Protides of the Biological Fluids, Brugge/België,
(pag. 1398)

10, Stichting Afnemers Controle op Veevoeder (A.C.V.-Controle), Studiedag, Evert
Kupersoord, Amersfoort.

25, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

24—26, Zodiac symposium on adaptation - Landbouwhogeschool Wageningen (pag. 153).

5—10, 29th Anual Meeting of E.A.A.P., Stockholm. (Inlichtingen: Ir. P. Hoogschagen,
secr. Ned. Zoötechnische vereniging, tel. 070 - 98 85 49).

15—17, International Veterinary Congress of Medicine and Surgery of Small Animals -
20th Anniversary, (pag. 1008)

26—30, Feier des 200 Jährigen Bestehens der Tierärztlichen Hochschule, Hannover.

26, Internationales Symposium über die Ernährung von Hunden und Katzen, Han-
nover. (pag. 1222 en 1457)

26—30, 20. Internationaler Milchwirtschaftlicher Kongress CONGRILAIT, Paris, (pag.
988)

4— 7, 8th Meeting of the European Poison Control Centres/Annual European Meetmg
of the International Association of Forensic Toxicologists. (pag. 1063)

Onderstaande paritaire tarieven zijn inmiddels goedgekeurd door het Landbouwschap en de
K.N.M.v.D.

(betreft de enting uitsluitend fokkalveren, dan
wordt het stukstarief verhoogd met een visite-
tarief van ƒ21,—).

— in het weekend (vrijdagavond 18.00-maandagochtend 8.00 uur)........................................... „ 40,-

50% van de inkoopprijs bij de aankoop van entstoffen voor een bedrag tot ƒ 50,—

40% van de inkoopprijs bij de aankoop van entstoffen van ƒ 50,— tot ƒ 150,—

30% van de inkoopprijs bij de aankoop van entstoffen voor een bedrag meer dan ƒ 150,—.

Het honorarium voor het aanmaken van de spray-entstof, het sprayen en het schoonmaken en
ontsmetten van de apparatuur is:

Voor leg- en reproduktiedieren (reproduktiehoen-
ders, reproduktiekalkoenen, hennen van legrassen)
op bedrijven met:

Deze bedragen gelden als opbouwtarief, zodat bijv. bij een bedrijf van 20.000 stuks voor de
eerste 5.000 stuks ƒ 5,50 per 1000, voor de volgende 5000 stuks ƒ 3,75 per 1000, en voor de
volgende 10.000 stuks ƒ3,25 per 1000, in rekening wordt gebracht.

In de loop van 1977 is na overleg tussen
vertegenwoordigers van de diverse
nationale verenigingen voor
paardenpraktici besloten tot de oprichting
van een Federatie van Europese
verenigingen voor Paardenpraktici. Dc
Nederlandse vereniging — nog geen lid —
is uitgenodigd om het eerste congres van de
Federatie in Monte carlo op 28-29 april
1978 bij te wonen. Het wetenschappelijk
gedeelte bestaat uit vier hoofdsecties, t.w.
anaestesiologie, locomotie apparaat,
haematologie en algemene onderwerpen.
Het bestuur van de Nederlandse Vereniging
voor Paardenpraktici wil desgewenst
trachten de Nederlandse
vertegenwoordiging te coördineren wat
betreft reis, verblijf etc.
Collegae die belangstelling hebben om deel
te nemen gelieven voor verdere informatie
contact op te nemen met de secretaris vam
de Vereniging voor Paardenpraktici.

De eerstvolgende vergadering van de Groep
Geneeskunde van het Rund zal worden
gehouden op woensdag 15 februari a.s. in
het Postiljon Motel te Bunnik.
De jaarvergadering zal om 13.30 uur
beginnen, waarna om ca. 14.15 uur met de
wetenschappelijke vergadering wordt
gestart. Het onderwerp van de
wetenschappelijke vergadering is: De
bacieriële vaccins - mogelijkheden en
praktische resultaten.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde meldden zich de
collegae:

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

A. M. E. E. Becker, Stadhouderslaan 47, Utrecht.
Mej. H. Dral, Van Lieflandlaan 112, Utrecht.
Mej. M. E. Peeters, W. Schuyienburglaan 98, Utrecht.
W. H. M. de Vocht, Frans Halsstraat 22, Utrecht.

171 Bedeaux-Michon. Mevr. T. M.; 1973; Bos-
koop, Burg. Colijnstraat 175; tel. (01727)
2181; d.

179 Bron, E.J. S.: 1946; Sneek; tel. (05150) 12383,
13326 (bur.); b.g.g. (05147) 509 (privé).

184 * Dekker-Lukkassen, Mevr. A. C; 1977;
Zandvoort, Van Lennepweg 32 IV; tel.
(02507) 2527 (privé), (020) 191613 (prakt.);
p., ass. bij H. Lempke.
186 \'Dijker, J.; 1977; Heiloo, Westerweg 36; tel.
(072) 335911 (privé), 331606 (prakt.); p., ass.
bij H. E. M. Eberson.
186 Dijk-Krantz, Mevr. F. F. van: 1972; Malawi
(Afrika), p/a Eikenlaan 16, Leusden-C.; tel.
(033) 40062; d. (zie ook pag. 275).
275 *Dijk, P. M. van: 1974; Malawi (Afrika), p/a
Eikenlaan 16, Leusden-C.; tel. (033) 40062;
d. F.A.O.

190 Essen. G. J. van: 1975; Breezand (Gem. Anna
Paulowna), J. C. de Leeuwweg 34a; tel.
(02232) 2110 (privé), (02230) 12316 (prakt.).

191 Foreest, Jhr. A. W. van; 1967; Oosterbeek;
tel. (085) 333730 (privé), (08376) 9110 (bur.).

, 193 Geerling, P. A.: 1977; Amsterdam, Waal-
straat 111 11: tel. (020) 182884; p., ass. bij W.
de Haan.

201 Hendriks, D.; 1973; Nijeveen (Dr.), Kolder-
veense Bovenboer 26; tel. (05229) 1840; p.,
ass. bij N. P. Saathof.

201 Hengeveld, K.: 1970; Budel; tel. (04958) 2539
(privé), 1510 (prakt.); p., geass. met A. M.
Verhaegh.

203 »Hilderink, L. J. H. M.: 1977; Alstätte
(Duitsland), Schwiepinghook 26; tel. (02567)
1026; p., ass. bij G. Berning(zie ook pag. 275).

207 *Iordens, Mej. C. M.; 1977; Rotterdam,
Avenue Concordia 97; tel. (010) 131604
(privé), 502916 (prakt.); p., ass. bij Mevr. A.
Beuvery-Asman en L. L. E. Beuvery.

209 Jeurink, G.: 1976; Noordscheschut, Zwarte
Dijkje 28; tel. (05284) 2133 (privé), 1591
(prakt.); p., geass. met J. de Bie.

209 \'Joling, R. G.; 1977; Warnsveld, Callenfels-
plein 14; tel. (05750) 21190; p., kl. huisd.

211 Kapsenberg, Mej. E. G.: 1977; Utrecht, Mau-
ritsstraat 64; tel. (030) 514870; wnd. d.

213 Klarenbeek, A.; 1977; Klazienaveen, Van
Echtenskanaal 33 N.Z.; tel. (05913) 2626; p.,
ass. bij W. van Arkel en T. E. Engelkes.

221 *Lee. Mej. E. van der: 1977; Geesteren (GId.),
Molenweg 4; tel. (05458) 297; p., ass. bij L.
Karens en H. J. B. J. Nales.

222 *Lette. G. J.: 1977; Alphen a/d Rijn; tel.
(01720) 93049 (privé), (010) 331795 (prakt.);
p., ass. bij G. Meursing.

234 Oord. E. A.: 1951; Oudega (Wymbr.); tel.
(05154) 9673 (privé), 9470 (prakt.); b.g.g.
(05150) 12714.

241 Pulskens, P. J. A. M.: 1977; Balkbrug, Oud
Avereest 18; tel. (05230) 6225 (privé), 6202
(prakt.); p., ass. bij A. G. M. Extercatte.

244 Rouwette, H. J. F.: 1976; Oostrum-Venray,
Randenrade 32; tel. (04786) 344 (bur.).

245 Ruijs. A. J. G. M.: 1975; Oost-Souburg,
Dongestraat 50; tel. (01184) 66517 (privé),
14699 (prakt.).

252 *Sieen. A. van der: 1977; Deurne; tel. (04130)
3582 (privé), 2230 (prakt.); p., ass. bij G. J. de
Groot en F. E. van Tilburg.

256 Terwisscha van Scheltinga, R. D.: 1969;
Sneek; tel. (05150) 18244 (privé), 12714
(prakt.).

260 *Veling, J.: 1977; Wolvega, Heerenveense-
weg 31; tel. (05610) 4264 (privé), 2282
(prakt.); p., ass. bij K. H. Bouwman en J.
Kramer.

263 Vlieg, C. de: 1975; Helmond, Chr. Huygens-
laan 10; tel. (04920) 23882; p., ass. bij H.
Swinkels.

264 Vulink. B. H. J.: 1976; Nijverdal, Brederode-
straat 6; tel. (05486) 15211 (privé), 15222
(prakt.).

266 Wensing, Prof. Dr. C. J. G.: 1962; U-1964;
BiUhoven, Gezichtslaan 22; tel. (030) 787731
(privé), 715544 t. 360 (bur.).

Het bestuur van het Veterinair Dispuut Unitas is
als volgt samengesteld:
(aanwezig)SOjaarop IQjanuari 1978
(afwezig)55jaarop21januari 1978
(afwezig) 35jaar op 22januari 1978
(afwezig) 35jaar op 22Januari 1978
(aanwezig) 25 jaar op 3 februari 1978
(afwezig) 25 jaar op 3februari 1978
(afwezig) 25 jaar op 3 februari 1978
(afwezig) 60 jaar op 8 februari 1978

C. D. W. KÖNIG, G. J. G. DE JONG, T. v. d. BRINK, W. B. M. GEERLING, J. J. M.
VOERMANS, P. A. TUIJTELAARS en A. M. PETERS¹)

Beschreven vvfordt de bedrijfsbegeleiding van een vleesstierenbedrijf door een multidisciplinaire
commissie, gedurende 3 jaren. Opgezet en afgeleverd werden 8 groepen van ca. 96 stieren
(781). De kalveren worden opgezet op een leeftijd van 1 week en afgeleverd op een leeftijd
van 70 weken. De eerste 10 weken staan ze individueel in een opfokstal, daarna in groepen
van 8 in een roostervloerstal. Nagegaan werd of afval van de aardappelverwerkende industrie
op deze wijze tot waarde gebracht kan worden. Dit blijkt het geval, mits aan de overige be-
standdelen van het rantsoen voldoende aandacht wordt besteed.

Veterinaire problemen deden zich voor ten aanzien van opfokziekten, indigesties met tym-
panic, respiratoire aandoeningen, tussenklauwpanaritium en traumata.

Minder belangrijke problemen vormden luizen, het verliezen van de herkauwbrok, infectieuze
kerato-conjunctivitis, trichophytie, urineweg-stenen, cysticercose, cerebro-corticale-necrose en
abcessen in organen.

De totale uitval bedroeg 7,8% waarvan 2,6% door sterfte. Een indeling is gemaakt naar oor-
zaak en leeftijd. Voorts is gezocht naar het verband tussen groeiverschillen en bepaalde aan-
doeningen. Deze waren soms aantoonbaar, maar er traden ook grote verschillen op, die niet
uit de patiënten-administratie verklaard konden worden.
In het algmeen was de gezondheidstoestand bijzonder goed.

A report on herd management advice on a beef bull farm by a multidisciplinary committee
over a three-year period. Eight groups, each consisting of approximately ninety-six bulls (781),
were fattened and delivered.

Fattening of the calves was started at the age of one week and they were delivered at the age
of seventy weeks. For the first ten weeks, they were individually housed in rearing pens, then
they were kept in groups of eight in housings with slatted floors. Studies were done to see
whether waste matter of the potato-processing industry could be turned into useful material
in this manner. This was found to be the case, provided sufficient attention was paid to the
other constituents of the ration.

Veterinary problems consisted in diseases of newborn animals, indigestion accompanied by tym-
panites, respiratory diseases, foul in the foot and injuries. Minor problems were lice, loss of
cuds, infectious keratoconjunctivitis, trichophytosis, urinary calculi, cysticercosis, cerebrocortical
necrosis and abscesses in organs.

The total proportion of deaths and rejects was 7.8 per cent, 2.6 per being due to mortality.
A classification by cause and age was established. Moreover, the relationship between differen-
ces in growth and particular forms of disease was studied. This relationship could be shown
to be present in some cases but there also were marked differences which could not be ac-
counted for on the basis of patient administration.
On the whole, the state of health was highly satisfactory.

1 Drs. C. D. W. König; Gezondheidsdienst voor dieren in Gelderiand, Rozendaal (GId.),
tevens wetenschappelijk medewerker b.u.v. Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Buiten-
praktijk, Yalelaan 10, „de Uithof", Utrecht. Drs. G. J. G. de Jong; praktizerend dieren-
arts, Doensestraat 1, Delwijnen (GId.). Ing. T. v. d. Brink; Bedrijfsvooriichter voor de
rundvleesproduktie, Consulentschap Arnhem, Gr. v. Lijndenlaan 53, Barneveld. Drs. W. B.
M. Geerling; in januari 1976 co-assistent Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Buiten-
praktijk, thans praktizerend dierenarts, Pr. Bernhardstraat 37, Wehl. Drs. J. J. M. Voer-
mans; in januari 1977 co-assistent Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Buitenpraktijk,
Rechthuisdrift 22, Nieuwegein. P. A. Tuijtelaars; medewerker vleessector Hendrix Voeders,
Laagstraat 42, Rijen (N.B.). A. M. Peters, Jan Stuversdreef 4, Kerkwijk, verzorger.

1.1. In Nederland is sinds enkele jaren
een nieuwe vorm van veehouderij in
opkomst, hier vleesstierenhouderij te
noemen. Hieronder wordt verstaan het
slachtrijp maken van jonge stieren van-
af één week tot 15 a 16 maanden. In
deze periode bereiken de dieren een
gemiddeld levend gewicht van ca. 500
kg.

De dieren worden op stal gehouden.
M.R.Y.-stieren zijn het meest geschikt
wegens hun groeisnelheid en voeder-
conversie. Bovendien worden ze bij een
intensieve voeding minder snel te vet.
Een opzetgewicht van ruim 45 kg is
gewenst.

Een gemiddelde groei van 1000 gram
per dag blijkt op verschillende praktijk-
bedrijven goed haalbaar. De groei is
afhankelijk van erfelijke aanleg, ge-
zondheidstoestand, voeding, verzorging
en huisvesting.

Als ruwvoer wordt in het algemeen
snijmaïs in het rantsoen opgenomen;
daarnaast bestaat de tendens velerlei
afvalstoffen van de agrarische industrie
te benutten.

1.2. Het toenemende belang van de
stierenhouderij wordt weerspiegeld in
het feit dat in 1976 18,2% van de slach-
tingen van rundvee (excl. vleeskalveren)
vleesstieren betrof (183.000) tegen
11,4% in 1970 (102.000) (Jaarverslagen
P.V.V.).

In 1975 werden in Nederiand 290.000
stuks jongvee (stieren en vaarzen) voor
de vleesproduktie gehouden (C.B.S.) op
21.000 bedrijven. De provincies Noord-
Brabant, Gelderland, Overijssel, Zee-
land en Limburg nemen daarvan 80%
voor hun rekening. Het betreft i.h.a.
gebieden waar snijmaïsteelt goed moge-
lijk is.

Door de grote omvang van de kalfs-
vleesproduktie is het aantal slachtstie-
ren in Nederland in verhouding erg
laag. In Duitsland en België bedraagt
het aantal slachtingen van stieren resp.
47% en 34% van het totaal aantal ge-
slachte runderen.

aantallen op de bedrijven: in 1975 was
het gemiddeld aantal stuks jongvee voor
de slacht 14 dieren (C.B.S.).
Er zijn 20.487 bedrijven met minder dan
50 dieren (gem. 10 dieren). Daarnaast
zijn er 786 bedrijven met meer dan 50
dieren; dit betreft dan meest stieren.
Het gemiddeld aantal dieren is hier
100. Regelmatige bedrijfsbegeleiding zal
als regel alleen voor de vrij grote be-
drijven zinvol zijn.

1.3. Het arbeidsinkomen (1) in het
vleesstierenbedrijf is sterk afhankelijk
van de kalverprijs, die fluctueert per
seizoen en per jaar. De seizoensinvloed
op de kalverprijs bepaalt op veel bedrij-
ven de opzetdata; anderen zetten op,
onafhankelijk van de kalverprijs, in ver-
band met de rentabiliteit van de gebou-
wen en de beschikbare arbeidstijd. Ook
de vleesprijs is van zeer grote invloed ,
evenals de groei per dag. In de jaren
1971 t/m 1976 was het arbeidsinkomen
achtereenvolgens: ƒ130; -h ƒ429;!
ƒ 287; — ƒ 154; ƒ 313 en -f ƒ 358 :
per dier per jaar.

Op de groei per dag zijn de voeding en
de gezondheid van grote invloed. Multi-
disciplinaire bedrijfsbegeleiding richt
zich in hoge mate op beide aspecten.

1.4. Omdat we hier hebben te maken
met een nieuwe vorm van veehouderij,
kon verwacht worden, dat er zich spe-
ciale problemen zouden voordoen, die
om een aangepaste aanpak zouden vra-
gen. Dit was de reden, dat er op een
bedrijf in Gelderland een begeleidings-
commissie werd gevormd, waarin de
volgende personen participeerden; één
van de eigenaren (aanvankelijk), de
verzorger, de praktizerende dierenarts,
een dierenarts van de Gezondheids-
dienst voor dieren, twee, later één
medewerker van het Consulentschap
voor de Rundveehouderij en een voor-
lichter van de producent van de melk-
poeder en het krachtvoer. Doel was
eenmaal in de ca. 6 weken bij elkaar te
komen voor een bespreking over de
veterinaire problemen van de afgelopen
weken en de technische resultaten.
Zonodig werden voorstellen gedaan om

verbetering van de situatie te bevorde-
ren. Deze commissie heeft nu 3 jaar ge-
functioneerd. In deze periode werden 8
groepen van ca. 96 dieren (781 totaal)
opgezet en slachtrijp afgeleverd. Op de
gegevens van deze 8 groepen berust
deze publicatie.

Onder „totale uitval" worden alle die-
ren begrepen, die de normale slacht-
datum niet haalden (61); daarvan is
slechts een deel „uitval door sterfte"
(20).

2.1. In 1973/1974 is dit bedrijf opgezet.
Doel was o.a. na te gaan in hoeverre
afvalprodukten uit de aardappelverwer-
kende industrie geschikt zijn voor de
voeding van vleesstieren. De eerste
dieren werden opgezet in het voorjaar
van 1974.

Er wordt gewerkt met groepen van bijna
100 dieren. De dieren komen eerst 10
weken in een kalveropfokstal en worden
daarna geplaatst in een roostervloerstal.
Daar is rekening gehouden met een ver-
blijfsduur van 60 weken. Door het op-
schuiven van de dieren om de 20 weken
is de beschikbare ruimte om te liggen en
aan het voerhek aangepast aan de leef-
tijd van de dieren. Er zijn twee rooster-
vloerstallen gebouwd, zodat in elk van
deze stallen om de 20 weken een groep

Tabel 1. Maten van de huisvesting.

	opfokstal	roostervloerstal
		I	II	III
Leeftijd in weken	0-10	10-30	30-50	50-70
ligruimte per dier m^ per dier	160 X 60 cm	1.2 m^ 8.5	1.5 10.6	1.8 12.8
ruimte aan voerhek per dier		40 om	50 cm \\	60 cm 10
voederopeningen per 8 dieren \\		8 98 cm
hoogte Zweeds stalen voerhek		108 cm	118 cm
hoogte knieboom afscheidings- plank •)		30 cm * 4 cm	40 cm	40 om
spleetbreedte roosters	2,8 cm	4 om	4 cm

zie tekst.

.) gemeten vanaf de roostervloer.

Fig. 1. Het beschreven vleesstierenbedrijf.
A = woonhuis verzorger; B = opfokstal voor
2 X 48 dieren, met voerkeuken (k); C en D
roostervloerstallen, I = 10-30 weken, II =
30-50 weken, III = 50-70 weken; in I, II en
III steeds 6 hokken van 8 dieren. In de berg-
ruimte van C 3 ziekenboxen (ZB).

wordt opgezet en afgevoerd.
De dieren uit de kalverstal gaan om de
10 weken of naar de ene of naar de
andere roostervloerstal.
De belangrijkste afmetingen zijn weer-
gegeven in tabel 1.

De pas aangekomen kalveren komen in
de opfokstal, die tevens quarantaine-stal
is. Deze is altijd op slot, voorzien van
een ontsmettingsbak en alleen toeganke-
lijk voor verzorger en dierenarts. De
stal is verwarmd, mechanisch geventi-
leerd en geïsoleerd. De dieren staan in
twee rijen van 48 en worden gelijktijdig
opgezet.

De boxjes zijn van buizen, 160 x 60 x
60 cm. De tussenschotten zijn van aan-
eengesloten planken; de vloer is een
houten lattenrooster. De inhoud is ruim,
n.1. 7 m3 per dier. Ieder dier heeft een
eigen emmer, waaruit het drinkt en eet;
een bepaald type automatische drink-
bakken beviel niet.

Na de opzetdatum is het een gesloten
bedrijf. Daarna worden beslist geen
dieren aan het bestand toegevoegd of
tijdelijk elders geplaatst.
De boxjes in de opfokstal zijn genum-
merd van 1 tjm 96. De kalveren behou-
den dat boxnummer hun hele leven: in
het ene oor wordt dit als een duidelijk
leesbaar plastic oornummer aange-
bracht, in het andere brengt de Gezond-
heidsdienst een metalen oornummer aan,
dat op dezelfde twee cijfers eindigt, en
vermeldt dat op de schets. Dit systeem
vereenvoudigt de identificatie, herken-
ning en administratie in hoge mate.

Na ca. 70 dagen komen de dieren in een
van de beide grote schuren op rooster-
vloeren. Deze zijn geïsoleerd en de
luchtaanvoer vindt plaats via verstel-
bare kleppen in de zijwanden met aan
de buitenzijde windkappen. De afvoer
geschiedt door ventilatoren in de nok
met automatisch regelbaar toerental. In
de boxen zijn groepen van 8 stieren ge-
huisvest.

De dieren staan in twee rijen van 150
dieren; er is een Zweeds stalen voerhek
en er zijn automatische drinkbakken
boven de voergoot.

De inhoud van de stallen is ruim en de
ventilatie is per leeftijdsgroep in te
stellen.

Het regelen van kleppen en ventilatoren
is van uitermate groot belang voor het
stalklimaat, waarbij de windkracht en
de windrichting mede bepalend zijn. De
onlangs geplante windsingel zal in het
open landschap, waarin de gebouwen
zich bevinden, van belang zijn.
De haarspeld-buizen van het Zweedse
voerhek waren aanvankelijk in groep I
(10-30 weken) te hoog. De hoogte is
teruggebracht tot 98 cm, omdat de die-
ren niet terug konden. Ook de hoogte
van de knieboom plus de erop geplaatste
plank is teruggebracht tot 30 cm, omdat
de dieren onvoldoende bij de voergoot
konden komen.

De overgang van opfokstal naar roos-
tervloerstal is buitendien al moeilijk:
van individuele- naar groepshuisves-
ting; van een goed regelbare tempera-
tuur naar een minder regelbare; vanj
houten roostervloertjes naar beton-\'
roosters; van eten en drinken uit een
emmer naar voedselopname uit een
voergoot en drinken uit automatische j
drinkbakken; en wellicht belangrijker]
nog, van een inmiddels verwerkte on-
derlinge infectiedruk naar huisvesting
samen met oudere dieren met een in-
fectie-patroon, dat kwalitatief en kwan-
titatief verschilt. Ook blijkt een spleet-
breedte van de betonbalken van 4 cm
voor deze groep wat ruim (zie 5.10).
Verder waren in de laatst gebouwde
stal de betonroosters aanvankelijk te
glad (zie 5.10).

Van 10-30 weken zijn er 8 plaatsen aan
het voerhek per 8 dieren; van 30-50
zijn dit er 9 en na 50 weken 10; dit is
van belang om de „concurrentie-druk"
te verminderen, die anders tot conflic-
ten zou leiden.

Na enige aarzeling is besloten alsnog
een drietal ziekenboxen te maken (200 x
350 cm). De stelling, dat alle dieren, die
zich niet konden handhaven, geslacht
zouden moeten worden, viel niet te
handhaven (zie 5.10 en 5.15). De stieren
staan hier in stro. Een als bergruimte
bedoeld gedeelte van een roostervloer-
stal kon hiervoor gebruikt worden; de
nieuwbouwkosten zouden ca. ƒ 3000,—

per box hebben bedragen. Wij menen
dat een aantal ziekenboxen onmisbaar
is in de stierenhouderij. De uitrusting
kan eenvoudig zijn.

Op het bedrijf staat een koelkast met
daarin medicijnen, spuiten en naalden.
De medicijnen worden op aanwijzing
van de dierenarts en onder zijn verant-
woording door de verzorger toegepast.
Op het bedrijf werdén geen flesjes
medicijnen, spuiten en naalden gebruikt,
die ook al op een ander bedrijf zijn ge-
bruikt. Naast een regelmatige bedrijfs-
begeleiding worden door de dierenarts
op verzoek bezoeken gebracht om een
diagnose te stellen, de therapie te kiezen
en bij een volgend bezoek het resultaat
ervan met de verzorger te bespreken en
zonodig de therapie bij te stellen.
De verzorger registreert welke dieren
hij behandelt en hoe vaak; ook noteert
hij andere van belang zijnde zaken.

3.1. In de opfokperiode (0-70 dagen)
krijgen de dieren ca. 25 kg kunstmelk-
poeder en 50 kg babykalverkorrels. Aan
het eind van deze periode krijgen de
dieren, om er al vast aan te wennen, wat
bietenpulp en bier-bostel. Vanaf ca. 10
dagen krijgen de dieren goed hooi ad
lihitum. De opname van hooi stijgt ge-
leidelijk.

3.2. Tijdens en direct na de overgang
op de roostervloer vinden er geen be-
langrijke veranderingen in het rantsoen
plaats. Het ruwvoer dat de eerste tijd
nog uit hooi blijft bestaan, wordt later
vervangen door stro. Een hoeveelheid
van ca. 1 kg structuurhoudende droge
stof bleek voldoende bij het verder ver-
strekte rantsoen.

Het rantsoen van de dieren na de over-
gangsperiode bestaat voor een belang-
rijk deel uit afvallen van de aardappel-
verwerkende industrie. Gebleken is dat
het bij jonge dieren noodzakelijk is om
de hoeveelheid afvalprodukten slechts
zeer geleidelijk op te voeren.
Om een goed verwerkbaar produkt te
krijgen voor de mengvoederdoseer-
wagen worden de aardappel-afvallen
gemengd met droge bietenpulp, inge-
kuilde bierbostel en krachtvoer. In de
mineralenbehoefte wordt voorzien door
bijmenging van 10 kg mineralen (R.V.
II) en 10 kg NaCl per 10 ton gemixed
produkt. De voederwaarde van het
rantsoen wordt aangepast door per leef-
tijdsgroep de hoeveelheid krachtvoer en
soja te variëren. Behalve hooi en stro
wordt al het voer als gemixed produkt
aan de dieren verstrekt met een meng-
voederdoseerwagen.
Er wordt 2 keer per dag gevoerd.
Vanaf een leeftijd van ca. 10 weken
ontvangen de dieren de volgende hoe-
veelheden produkt per dag:

— bierbostel: de hoeveelheid wordt
eerst opgevoerd tot 3,6 kg en wordt
daarna weer teruggebracht tot 1,1
kg;

— soja: 0,2 kg opvoeren tot 0,9 kg,
terwijl op het eind van de periode
weer wordt teruggenomen tot 0,7 kg.

Wat betreft de voederwaarde wordt uit-
gegaan van de normen van het C.V.B.
De voederwaarde van het rantsoen was
over de verslagperiode berekend op een
groei van 1 kg per dag. De laatste tijd
wordt gestreefd naar een norm die een
groei van 1100 gram per dag moet
geven.

Tijdens de verslagperiode is aan ver-
schillende groepen gedurende enkele
maanden in het geheel geen krachtvoer
verstrekt. Bij een zeer goede kwaliteit
van de overige componenten van het
rantsoen bleek ook toen een goede groei
mogelijk. Bij een afwijkende kwaliteit
echter daalde de groeisnelheid aanzien-
lijk.

Duidelijk is gebleken dat het regelmatig
wegen van de dieren veel informatie
verschaft over de kwaliteit en samen-
stelling van het rantsoen. Vooral bij
experimenten met minder bekende com-

ponenten in een rantsoen, waarvan de
smakelijkheid en de voederwaarde kun-
nen wisselen, kunnen de regelmatige
weegresultaten aanleiding geven om de
rantsoenen eventueel per groep aan te
passen. Zeer belangrijk voor een goede
groei is een smakelijk rantsoen van een
goede en constante samenstelling. Ver-
anderingen in een rantsoen moeten
altijd zo geleidelijk mogelijk plaats-
vinden.

Iedere 7 a 8 weken worden steeds de-
zelfde 24 dieren van een groep van 96
gewogen. Dit geeft een uitstekend in-
zicht in de groei van deze dieren. Extra-
poleren naar de hele groep bleek ver-
antwoord, zoals vergelijking van de ge-
wogen groep met de hele groep bij af-
voer naar het slachthuis leerde (extra-
polatie gaf een verschil van 4%).
Uiteraard zal dit wegen op normale be-
drijven op moeilijkheden stuiten; voor
een produktiecontrole is wegen iedere
80-100 dagen van bijv. 20% van de
dieren voldoende; de dieren zijn snel
gewend aan het wegen en de moeite
wordt ruimschoots beloond: tijdig in-
grijpen bij onvoldoende groei komt de
rentabiliteit ten goede.
Zeker is het nodig de vrachtwagens met
kalveren te wegen bij aankomst en het-
zelfde te doen bij afvoer van de stieren
naar het slachthuis. Hieruit is de groei
per dag te berekenen. Wij menen dat dit
een onmisbaar kengetal is.
Aanvankelijk was de jeugdgroei gering
(Grafiek 1 en 2) doch is nu (mei 1977)
goed; in de tweede periode groeien de
dieren sneller. De groei per dag over de
hele periode bedraagt 937 g/dag (gem.
in Nederland 940). Dat is niet helemaal
voldoende en zou 1.000 g/dag moeten
zijn. Een onregelmatige voerkwaliteit
heeft soms verstorend gewerkt. Ook
wordt nu wat meer krachtvoer verstrekt.
Snelle groei is economische groei: hoe-
wel de voederkosten per dag stijgen,
dalen de voederkosten per kg groei. Het
opzetgewicht ligt tussen 45 en 48 kg;
dat is een goed uitgangsgewicht voor de
vleesstierenhouderij.

Opvallend is de grote variatie in ge-
wicht; de gewichten van het lichtste en
het zwaarste dier verschillen 15% van
het gemiddelde van de groep, terwijl
opzetgewicht, huisvesting en voeding
voor alle dieren gelijk zijn. Genetisch
bepaalde groeiverschillen en onderling
sociaal gedrag zullen hiervoor verant-
woordelijk zijn. Uit de patiëntenadmi-
nistratie konden deze groeiverschillen
niet verklaard worden.

Wij zullen alleen de problemen bespre-
ken die bedrijfsdiergeneeskundige as-
pecten hebben, dus die zich niet beper-
ken tot één of enkele dieren, maar de
hele koppel aantasten. De volgorde is
globaal die, waarin zij zich voordoen in
het leven van het kalf.

Vooral in de eerste koppel dieren ver-
oorzaakten deze aandoeningen ernstige
problemen mede door het toen nog
minder goede stalklimaat. Alleen in
deze koppel, waar diarrhee- en pneu-
monie-problemen in voorkwamen,
kwam het tot sterfte (4%). In alle ande-
re groepen is in de eerste 70 dagen geen
sterfte voorgekomen. Opgemerkt dient
te worden dat het gezonde dieren betrof
met een hoog opzetgewicht. Problemen
met diarrhee en pneumonie waren er
ook later; in de eerste groep leidde dat
tot een koppelbehandeling; in latere
groepen werd meermalen een therapie
toegepast op slechts een aantal dieren.
Een goed gekozen middel, in juiste
dosering en gedurende een voldoende
lange periode, en vooral ook goed door-
gevoerde dieetmaatregelen bleken vol-
doende om de schade te beperken en uit-
val zelfs nagenoeg te voorkomen.

Om later verwondingen te voorkomen
en om de gevaren voor de verzorger te
beperken is het noodzakelijk de dieren
te onthoornen.

Aanvankelijk gebeurde dat op een leef-
tijd van ca. 4-6 weken, onder verdo-
ving, met de thermocauter. Dit bleek
bijzonder bewerkelijk, terwijl de dieren.

Gaf rieh I. Het lichaamsgeivicht op diverse leeftijden. De getallen zijn verkregen door inter-
poleren en berusten op de gewichten van 8 x 24 stieren, die regelmatig werden gewogen.

Grafiek 2. De groei per dag op verschillende leeftijden en de variatie. De gemiddelden waren
achtereenvolgens 572 (530-660), 964 (867-1100), 1085 (1030-1160) en 1078 (877-1190)
g/dag, over de hele mestperiode 939 (877-967) gjdag.

ondanks plaatselijke anaesthesie en pa-
renteraal Rompun ®¹) toch nog verzet
boden. Beter bleek te bevallen de
methode met Hornex®²), een etsende
pasta. Deze wordt enkele dagen na aan-
komst aangebracht, na wegknippen van
de haren, met een klein borsteltje in
exact de gewenste hoeveelheid en exact
op de juiste plaats. Uitingen van pijn
of irritatie waren naar het oordeel van
de begeleidingscommissie gering en
duurden slechts enkele minuten; daarna
schudden de dieren nog af en toe met
de kop. Afdruipen van de pasta kwam
niet voor en aantasting van andere
huiddelen werd niet gezien. Het resul-
taat is tenminste zo goed als bij bran-
den; slechts zelden ontwikkelt zich nog
ten horen(tje) (<5% van de horens).

Het blijkt gewenst alle kalveren kort na
aankomst te behandelen, en dit te her-
halen na 7-10 dagen. Het grote aantal
dieren per oppervlakte-eenheid geeft
aanleiding tot intensieve onderlinge be-
smetting; temperatuur en luchtvochtig-
heid bevorderen de ontwikkeling van de
luis. De irritatie door de luizen tast in
ernstige mate de rust van de dieren aan,
waardoor welzijn en groei worden be-
nadeeld. Praeventieve behandelingen
zijn te verkiezen boven curatieve; soms
is ondanks praeventieve behandeling
toch cureren nog noodzakelijk.

Een fenomeen, dat wel beperkt werd
maar nooit geheel verdween was het
„braken" van de kalveren vanaf het
moment dat ze vast voedsel kregen. De
kalveren laten een herkauwbrok uit de
bek vallen. Ze groeien er niet of nauwe-
lijks minder om. De oorzaak is nooit
vastgesteld. Dit euvel komt ook op an-
dere bedrijven voor en is wellicht een
normaal verschijnsel.
Velerlei pogingen zijn gedaan om het
probleem aan te pakken: bolkaf, een
andere verhouding water/kunstmelk, de
hoeveelheid babykalverkorrels beper-
ken, een HCl drank en bicarbonas-na-
trium. Goed fijn hooi voldoet het beste
als praeventie. „Brakers" krijgen enkele
dagen geen ruwo\'oer. Op het huidige
rantsoen (zie 3.1) gaat het redelijk, al
zijn er bij elke koppel enkele „brakers".

De gevallen van tympanie ten gevolge
van een slokdarmverstopping voimen
een incidenteel probleem.
De recidiverende tympanie ten gevolge
van een chronische indigestie is wel zeer
storend.

De gebruikelijke behandeling van een
indigestie (laxeren, vasten, langzaam
weer op het normale rantsoen) is bij
loslopende stieren in de koppel niet ge-
makkelijk uit te voeren. Wil of moet
men de stieren met tympanie (±2%)
in de koppel laten, dan is de verzorger,
ook bij goede observatie, wel eens te
laat met de sonde. De methode met een
blijvende trocard voldeed niet (verlie-
zen of dichtgroeien). Aanvankelijk
stierven nogal eens dieren (totaal 5 =
0,6%) aan deze aandoening.
Een royale pensfistel, waarbij de pens
aan de huid en buikspieren hoog in de
pensgroeve wordt gehecht, voldoet bij-
zonder goed. Als de RompunCfO is
uitgewerkt wordt het dier weer aan de
koppel toegevoegd.

Als de ingreep reeds moet gebeuren
tijdens de melkvoedingsperiode (dit is
zelden het geval), dan vormt de melk,
die via de fistel het lichaam verlaat, een
probleepi. Op wat oudere leeftijd lekt
uit de fistel pensinhoud; dit geeft geen
bezwaren voor de huid, vormt in de
koppel geen probleem en is nauwelijks
van invloed op de hygiëne. De groei-
resultaten zijn zeer bevredigend, de die-
ren worden op een normale tijd en op
een normaal slachtgewicht afgeleverd.
Als voorbeeld grafiek 3 van het
lichaamsgewicht van een stier uit de
weeggroep.

Grafiek 3. Het lichaamsgewicht van groep 7a (x); Nr. 57 (o) uit die groep was op 7112
tympanisch en kreeg een blijvende pensfistel. Ondanks de fistel (en een pneumonie op 24/6)
groeide het dier tenslotte iets sneller dan het gemiddelde van de groep.

De indeling naar leeftijd van de uitval
door digestiestoornissen wordt weerge-
geven in grafiek 4. Vooral tympanic was
een belangrijke sterfte-oorzaak. Door
sneller over te gaan tot het maken van
een ]}ensfistel werd dit later beter.

Pneumonieën gaven in de eerst aange-
voertle groep grote problemen binnen
70 dagen.

Het klimaat in de opfokstal is toen
drastisch veranderd, met name door
verbetering van de ventilatie en (zo
nodig) voorverwarmen van de ingebla-
zen lucht. Toch blijven ademhalings-
problemen van invloed, en moeten
therapieën worden ingesteld. Van veel
belang lijkt een stal die ruim te voren
op de juiste temperatuur is gebracht en
kurkdroog is.

Van belang is ook de aanvoer van de
kalveren. Als eis is gesteld rechtstreeks
vervoer van de boerderij, waar het kalf
geboren werd, met een korte reisduur
en in een wagen met voldoende stro.
In de opfokstal, maar vooral ook na het
plaatsen in de roostervloerstallen treden
pneumonieën op.

In 5 van de 8 groepen vond een koppel-
behandeling plaats wegens pneumonie.
De uitval door pneumonieën bleef be-
perkt (11 = 1.4%), maar de schade
door groeivertraging kan groot zijn en
van invloed op de totale groei (grafiek
5).

Ook subklinische pneumonieën veroor-
zaken schade; volgens ervaringen op
een ander bedrijf zelfs wel eens meer
dan bij klinisch zieke dieren, die medici-
naal behandeld werden. Het snel onder-
kennen door de verzorger is van veel
belang, gevolgd door een therapie die
snel een goede en lange weefselspiegel
geeft, dus o.i. altijd een parenterale be-
handeling.

De gedragslijn is daarom als volgt:
wanneer 5-10% van de dieren klinisch
ziek is ten gevolge van een luchtweg-
infectie, worden alle niet-klinisch zieke
dieren behandeld met een langwerkend
penicilline-preparaat. Deze behandeling
wordt zonodig na 3-5 dagen herhaald.
De betreffende dieren worden iedere
dag getemperatuurd.
Uitbreiding van luchtweg-infecties van
jongere naar oudere groepen hebben wij
niet waargenomen, ook niet als ze direct
contact met elkaar hadden.
De effecten van een vaccinatie gericht
tegen pasteurella-infecties zijn niet goed
bekend. Een vaccinatie-mogelijkheid
tegen „pinkengriep" zou bijzonder toe-
gejuicht worden. Uitbraken van deze
laatste ziekte bleven overigens beperkt,
mogelijk als gevolg van de gunstige
stalklimaatomstandigheden.
De totale uitval door pneumonieën, in-
gedeeld naar leeftijd, geven wij weer in
grafiek 6. Op oudere leeftijd wordt
eerder besloten tot opruimen.

In het merendeel van de koppels trad
tijdens het verblijf in de roostervloer-
stallen tussenklauwpanaritium op. Aan-
getaste dieren werden parenteraal be-
handeld. Als preventie werd in die
koppels met een lage-druk-spuit een
3% formaline-oplossing tussen de
klauwen gespoten; dit resulteerde in
een tot-staan-komen van de epizoötie.

Tussenklauwpanaritium gaf ook meer-
dere malen groeivertraging. Als voor-
beeld geven wij grafiek 7 van een acht-
tal dieren van de weeggroep mèt en een
zestiental zonder tussenklauwpanaritum.

Bij dieren van enkele maanden oud
werd enkele malen een epizoötie van
houw (infectieuze kerato-conjunctivitis)
geconstateerd. Een locale therapie met
chlooramphenicol in zalfbasis is tijd-
rovend en kon niet consequent worden
volgehouden.

De dieren werden daarom parenteraal
behandeld met een langwerkend penicil-
linepreparaat. Dit resulteerde in een vlot
herstel.

Een aantal malen trad deze ziekte op.
De dieren herstelden als regel spontaan.
Benadeling van gezondheid en groei
werden niet gezien. Éénmaal werd een
koppeltherapie ingesteld in het kader
van een proef met natamycine (5 en 6).
Er werd gewerkt met verschillende con-
centraties en dragers; bij alle dieren trad
herstel op, zij het met variatie in de
tijdsduur.

Traumata zijn een belangrijk probleem,
speciaal bij de al wat oudere dieren.
Hieronder worden verstaan alle ver-
wondingen, inclusief klauw- en been-
gebreken, en ook dood door ophanging.
Tenminste 16 dieren (= 2%) haalden
om deze reden de eindstreep niet. De
constructie van de hokken is van veel
belang; gelet dient te worden op een
juiste afstand van de buizen, de stevig-
heid ervan, de sterkte van aanhechtings-
punten, de mogelijkheid om ergens een
been of klauw tussen te krijgen en de
kans dat de dieren zich ophangen.

Grafiek 5. Het gemiddelde gewicht van groep 5a (door lijn verbonden punten), vergeleken
met een gemiddeld gewicht van de nrs. 58-66-70 (o), met pneumonie op 28/6. Verschil op

Grafiek 6. Totaal uitval door pneumonie, ingedeeld naar leeftijd. Gearceerd: uitval door

Voorts dient bedacht te worden dat
alles wat bewegen kan, ook in beweging
gezet wordt. De stieren vernielen de af-
scheidingen in dat geval in korte tijd.
De gladheid van de betonnen roosters
gaf aanleiding tot grote problemen in
schuur C; verschillende dieren veronge-
lukten. Het euvel is verholpen door zand-
stralen.

Voor dieren van 70-210 dagen is een
spleetbreedte van 4 cm te ruim. Eén
dier kreeg een ontschoend klauwtje; het
herstelde met een goed aangelijmd blok-
je onder de gezonde klauwhelft gewoon
in de koppel op de roostervloer.
Uiteraard is onthoornen beslist nood-
zakelijk (zie 5.2). De stieren meten
gaarne hun krachten. Gezien de fre-
quentie daarvan, de kracht, en het ge-
wicht van de dieren geeft dit toch rela-
tief weinig ernstige beschadigingen.
Deze laatste wettigen echter wel het
instandhouden van een ziekenbox.
Slachten is in zo\'n situatie niet aantrek-
kelijk (zie 5.15).

Spierkneuzingen behoeven niet tot uit-
val te leiden, mits de patiënten indivi-
dueel in stro gehuisvest kunnen worden.
Terugplaatsen naar de koppel is als
regel niet mogelijk.

Hoewel betrekking hebbend op een late-
re koppel, verdient het volgende de aan-
dacht: in één hok traden bij meerdere
dieren beschadigingen van de penis op.
Doorgaans ontstaat dit als een lopende
stier een liggend dier beschadigt. In
deze groep bevond zich één stier met
een pensfistel, die niet goed groeide.
Juist toen besloten was, dat deze stier
om deze reden naar de ziekenbox zou
worden verplaatst, werd waargenomen
dat hij een urine-zuiger was. Dat bleek
de oorzaak van de slechte groei te zijn
en leidde tevens tot de vervroegde af-
voer van alle 7 hokgenoten in verband
met penisbeschadigingen.
Bezien we de leeftijd waarop de trau-
mata tot uitval leiden, dan valt op dat
ze pas na 200 dagen optreden en na 300
dagen een probleem vormen van enige
omvang. Ook blijken er maar twee
dieren door gestorven te zijn (grafiek 8).
Een indeling van de traumata geven we
in tabel 2.

Grafiek 8. Totale uitval door traumata, ingedeeld naar leeftijd. Gearceerd: uitval door

Bekend zijn bij vleesstieren urineweg-
stenen (9), die vastlopen in de urethra
en aanleiding zijn tot een blaasruptuur.
Naast een teveel aan mineralen in het
voer kan ook een tekort aan ruwvoer de
oorzaak zijn.

Slechts één dier (= 0.1%) stierf plotse-
ling aan een blaasruptuur ten gevolge
van een blaassteen. In die periode werd
een dubbele hoeveelheid mineralen aan
de mix toegevoegd. Verder werd deze
klacht niet waargenomen. De hoeveel-
heid ruwvoer (1 kg „bloot" hooi uit een
paardenwei, bermkanthooi, graszaad-
hooi of stro per dag) lijkt dus samen met
1% NaCl en 1% rundvee-mineralen-
mengsel (R.V. II met Ca 18% en P
2.5%) in de mix niet tot problemen te
leiden.

Regelmatig bereiken ons het laatste jaar
berichten over het vinden van Cysticer-
cus inermis bij slachting. In één groep
bijv. was 9% van de dieren om die
reden ingevroren. Onderzoek van faeces
van de verzorger en zijn gezin leverde
geen aanknopingspunt op. Geadviseerd
werd het onderzoek te verleggen naar
de fabriek van de aardappelmix (perso-
neel?).

C.C.N. werd tweemaal gediagnosti-
ceerd; het eerste dier stierf onbehan-
deld. Het tweede dier herstelde vrij
snel na behandeling met vitamine B,
kon de ziekenbox bijna blind weer ver-
laten en woog toen 175 kg (gem. groep
183 kg). Bij de weging op 500 dagen
woog het 497 kg, bij een gemiddelde
van de groep van 492 kg. Het had zijn
achterstand dus ruimschoots ingehaald.
Behandeling en verblijf in de ziekenbox
waren zeker economisch verantwoord in
dit geval.

Regelmatig bereikten ons berichten over
necrose-processen of abcessen in lever
en nieren bij normaal afgeleverde die-
ren. Gedacht is aan metastase vanuit
een tussenklauw-panaritium en vanuit
abcessen elders in het lichaam. Nader
onderzoek is gewenst.
5.15 Ziekenboxen

Al enkele malen zijn de ziekenboxen ter
sprake gekomen. Die ontbraken aanvan-
kelijk. Het gevolg was dat bijv. bij
trauma direct beslist moest worden of
het dier al dan niet geslacht moest
worden. Langer blijven gaf een kans op
extra schade als het dier niet zou her-
stellen, nog afgezien van het onnodig
lijden. In de periode tussen trauma en
slachten gaat het dier, als het niet her-
stelt, aanzienlijk in gewicht achteruit,
het proces breidt zich uit, er treden
drukplekken door langdurig liggen op,
de kwaliteit van het vlees gaat door de
stress achteruit en door het (a)sociaal
gedrag van de andere stieren heeft het
dier, dat zich niet verweert, kans op
extra traumata, terwijl de voeropname
wordt belemmerd. Daarom werd toch
besloten een deel van de bergruimte in
te richten tot 3 ziekenboxen.
Deze werden ook gebruikt bijv. voor een
dikbilstier, die individuele verzorging
nodig had. De opbrengst van dit dier
was zeer hoog.

Pas later werd geregistreerd, welke
dieren en hoe lang ze in de ziekenbox
verbleven. In tabel 3 wordt een opsom-
ming van de reden van opname, voor-
zover die werd genoteerd, gegeven.

N.B. Deze tabel betreft maar een deel van
de beschreven periode en ook zijn niet
alle dieren genoteerd.

Onze conclusie is dat de ziekenbox eco-
nomisch nut afwerpt; deze conclusie
kunnen wij (nog) niet met cijfermate-
riaal ondersteunen. Wel staat vast dat
de opbrengst van de uitval hoog is.

Globaal moest 1/3 van de dieren toch
nog geslacht worden, als regel niet als
„noodslachting"; 1/3 genas en kon
terug naar de koppel en 1/3 genas,
maar was te oud om naar de koppel
terug te keren.

De groep die hersteld naar de koppel
terug ging, verbleef gem. 31 dagen in de
ziekenbox (7-90 dagen); de groep die
hersteld in de box bleef tot het slacht-
gewicht gem. 53 dagen (21-180 dagen).

In de eerste 70 dagen spelen opfok-
ziekten een rol. Hoewel de kans op
salmonellose gering is, gezien het hoge
opzetgewicht (7), heeft zich in april/mei
1977 toch een uitbraak van Salmonella
dublin voorgedaan; deze is echter gun-
stig verlopen.

Luchtweg-infecties treden veel op, door
pasteurellae en mogelijk ook door virus-
infecties.

Op het onderhavige bedrijf kwam
„braken" veelvuldig voor.
In de roostervloerstallen speelden ook
weer pneumonieën een belangrijke rol;
verder tussenklauwpanaritium, tricho-
phytie, tympanie en traumata.
Door de opsomming van al deze pro-
blemen zou wellicht de indruk gewekt
kunnen worden dat de gezondheids-
toestand van het bedrijf slecht zou zijn.
.Afgezien van korte perioden van uit-
braken van ziekte, en dan nog beperkt
tot 1 of 2 leeftijdsgroepen, waren de
dieren echter in een uitnemende gezond-
heidstoestand.

De grote groeiverschillen (van 15%
tot — 15%, dus 30% verschil tussen de
beste en de slechtste) konden we niet
verklaren uit de patiënten-administratie.
Genetische verschillen in aanleg voor
snel-groeien en in karakter zullen hier-
voor verantwoordelijk zijn.
De totale uitval bedroeg 61 dieren, dit
is 7,8%. Vroegtijdig geslacht werden 41
dieren (= 5,2%) met een opbrengst van
ƒ 34.523,—, dit is ƒ 803,— per dier.
Gestorven zijn 20 dieren (= 2,6%).
Deze bijzonder lage uitval is illustratief
voor de goede gezondheidstoestand.
Voor de leeftijd, waarop de dieren

De uitval totaal en de uitval door sterfte bij 781 stieren, ingedeeld naar de leeftijd op het
moment van uitval, in % per maand.

x) datum van uitval onbekend, doch wel tussen 70 dagen en de slachtdatum van de koppel.

stierven, dan wel voortijdig geslacht
werden, verwijzen wij naar tabel 4 en
grafiek 9. Opvallend is de hogere uitval
(l.,\'j6% p. mnd. in de laatste periode);
indigestie, pneumonie en vooral ook
trauma geven in die periode aanleiding
tot versneld slachten; de dieren zijn dan
al vrij zwaar, zodat de opbrengst
gunstig is en de reconvalescentie te lang
duurt met het oog op de naderende
slachtdatum. Omgekeerd vallen in de
eerste 70 dagen de uitval en sterfte
samen; slachten heeft dan nog geen zin.
De uitval totaal en de uitval door sterfte
bij 781 stieren, ingedeeld naar de leef-
tijd op het moment van uitval, in %
per maand.

De uitvalsoorzaken zien we in tabel 5.
.\'\\anvankelijk was de registratie nog on-
voldoende. Wel stond het aantal opge-
zette en afgeleverde dieren steeds vast.

Koppelbehandelingen werden ingesteld
tegen: pneumonie, trichophytie, luizen
en tussenklauw-panaritium. Preventieve
koppelbehandeling werd geprobeerd
met een vaccinatie met een pasteurella-
vaccin naast een preventieve dosering
langwerkende penicilline; beide groepen
kregen toen geen pneumonie; er was
geen blanco-groep.

been- en klauwafwijkingen -i- traumata
indigesties
hartafwijkingen
blaasstenen
C.C.N.
onbekend

Grafiek 9. Getrokken lijn: uitval totaal, in % per maand, in verschillende leeftijdsgroepen.
Gearceerd: uitval door sterfte, in % per maand, in deze leeftijdsgroepen. Leeftijd onbekend:
17, d.i. 0,13% per maand. Totaal van 781 stieren.

Uiteraard werd geënt tegen mond- en
klauwzeer; de voorjaarsenting gaf bij-
zonder hachelijke situaties voor verzor-
ger, dierenarts en de dieren zelf te zien.
Realistischer is het nu vooi deze bedrij-
ven toegestane systeem (vaccinatie
tussen 6 en 10 maanden).

Natuurlijk zal een zo uitgebreide bege-
leiding als hier niet altijd gemakkelijk
uitvoerbaar zijn. Wat is mogelijk en
wenselijk?

5.1. Vastleggen van opzei datum, opzetge-
wicht en nummering van de dieren met
plastic oornummers en gezondheids-
dienstblikken, waarvan de laatste 2
cijfers het plastic nummer vormen.

Dit voorkomt de noodzaak de dieren te
schetsen en maakt later eenvoudige her-
kenning mogelijk.

Door de vrachtwagen over een weeg-
brug te laten rijden, is een vrij nauw-
keurig totaal opzetgewicht eenvoudig te
verkrijgen. Daarnaast geeft wegen van
ca. 20% van de dieren iedere 80-100
dagen een zeer nuttige informatie.

6.2. Vastleggen van de datum van ver-
plaatsen naar de roostervloerstal met
een geschat of gewogen lichaamsge-
wicht. De jeugdgroei is een belangrijke
factor en de voederconversie in de
jeugd is het voordeligst.

6.3. Bij het afleveren kan de vracht-
wagen weer over de weegbrug rijden;
ook kan uit het koud slachtgewicht
(= 59%) het lichaamsgewicht berekend
worden.

Noteert men de afleveringsdatum, dan
is de groei per dag nauwkeurig te be-
rekenen. Dit kengetal is uitermate be-
langrijk voor de economie van het be-
drijf.

6.5. Snel onderkennen van ziekte-uit-
braken door de verzorger en adequaat
reageren door de dierenarts.
Registratie van ziektegevallen (datum,
nummer van de groep, nummer van het
dier) met de toegepaste behandeling is
van veel belang als er recidive optreedt
(medicament - herhaalde behandeling -
duur van de behandeling - prognose).
Bovendien is het zaak regelmatig na te
gaan of bepaalde aandoeningen (te)
vaak optreden, en op welke leeftijd.
Bijna steeds is dan bij grondig naspeu-
ren een oorzaak (klimaat - huisvesting -
voeding) aanwijsbaar. Bij contagieuze
oorzaken kan een koppeltherapie nood-
zakelijk blijken, soms zelfs praeventief.
Die beslissing kan bij een goede ziekte-
registratie verantwoord plaatsvinden.
Spuiten, naalden en medicijnen horen
onder verantwoordelijkheid van de die-
renarts op het bedrijf aanwezig te zijn.
Alleen de verzorger, de dierenarts en de
begeleidingscommissie hebben toegang
na het aantrekken van bedrijfskleding
en -laarzen.

6.6. Samenvattend willen wij bena-
drukken dat in deze vorm van veehou-
derij met beperkte winstmogelijkheden
een go^de begeleiding van wezenlijk be-
lang is en niet excessief veel tijd en
energie behoeft te kosten.

An t ink, B. J., Berg, E. V. d.. Brink, T. V. d., Roe maat, G. Th. M. en G a i k-
horst, G. J.: Het houden van vleesstieren. Publikatie van het Consulentschap voor Rund-
veehouderij te Arnhem (1977).

G e i s s 1 e r, B., H o f m a n n. P., Koller, G., Matzke, P., M i 11 r a c h, B., Neu-
mann, H. und Taxacher, J.: Rindermast im spezialisierten Betrieb. B.L.V. Verlags-
gesellschaft mbH, München (1971).

H a a 1 s t r a, R. T., Holzhauer, C., K o m m e r ij, R., P e k e 1 d e r, J. J., Wester-
huis, J. H. en Vries, G. de: Veterinaire problemen in de vleesstierhouderij. Publ. no.
2453a van de Stichting Gezondheidszorg voor Dieren (1975).

4. K r a b b e n b O r g, H. A.: Samenspel dierenarts - bedrijfsvoorlichter, nog een braak ter-
rein? Tijdschr. Diergeneesk., 101, 1034, (1976) en Bedrijfsontwikkeling Min. v. Landbouw
en Visserij, nr. 9, sept. 1976.

5. O 1 d e n k a m p, E. P. en K o m m e r ij, R.: Een nieuw therapeuticum op basis van Nata-
mycine voor de behandeling van trichophytie bij runderen. Tijdschr. Diergeneesk., 101,
178, (1976).

6. O 1 d e n k a m p, E. P. en S p a n o g h e, L.: De behandeling van trichophytie van het
rund met natamycine S. Epidemiologische aspecten. Tijdschr. Diergeneesk., 101, 1242,
(1976).

7. R O s e b O O m, M. en M i c h i e 1 s e n, W. H.: Enkele aspecten rond de Salmonella dublin-
problematiek bij mestkalveren. Referaat Bedrijfsdiergeneeskunde, (1977).

8. „Rundvleesproduktie in Nederland", Publ. Min. v. Landb. en Visserij, (1971).

9. Veterinair Journaal: Urinewegen - fosfaatstenen bij meststieren. Tijdschr. Diergeneesk.,
102, 62, (1977).

Am Donnerstag, dem 16. Februar 1978, findet
um 14 Uhr im Zentralen Lehrgebäude auf
dem Westfalenhof in Hannover, Bünteweg 17,
das nächste Fachgespräch statt.

Dr. H. J. L. Maas, Lelystad (NL) :
Schaffung leukosefreier Hühnerbestände
(Grundlagen, Methodik und Bedeutung) ;
Dr. P. H i 1 b r i c h, Hannover: Schadens-
fälle aus der Geflügelhaltung;
Dr. H. L ü d e r s, Hannover: Der biolo-

Der Unkostenbeitrag beträgt 25 DM, für Mit-
glieder der ATE 10 DM, denen 2 Doppel-
stunden als Pflichtfortbildung (gemäss § 11
(1) der Statuten) anerkannt werden.
Anmeldimgen sind an das Institut für Ge-
flügelkrankheiten, Bünteweg 17, 3000 Han-
nover-Kirchrode, bis zum 14. Februar 1978 zu
richten.

P. J. A. Timmermans: Het gedrag van
ratten in natuurlijke- en laboratorium om-
standigheden.

Unter dem Thema ,J^atural History of newly
Emerging and Re-emerging Viral Zoonoses"
organisiert das WHO Collaborating Centre
for Collection and Evaluation of Data on
Comparative Virology, am 7. und 8. Juni
1978 in München das 3. Symposium über
Mikrobiologie.

Weitere Informationen können von Prof. Dr.
P. A. B a c h m a n n, WHO Collaborating
Centre, Königinstr. 49, 8000 München 22,
erfragt werden.

TOETSINGSCRITERIA VOOR METHODEN - SYSTEMEN -
INGREPEN, WAARAAN DIEREN WORDEN ONDERWORPEN
C.Q. DIE OP DIEREN WORDEN TOEGEPAST

Criteria for Evaluation of Methods, Systems and Interference Procedures to which
Animals are Submitted.

Van dierenartsen mag verwacht worden dat zij een bijzondere rol vervullen ten aanzien van
het bepalen van een standpunt aangaande het handelen van de mens ten opzichte van (huis)-
dieren. Als bijdrage tot een dergelijke standpuntsbepaling wordt eerst een overzicht gegeven
van de wettelijke c.q. formele kaders die hierbij van belang zijn. Aansluitend worden een aan-
tal aspecten genoemd die in de oordeelsvorming betrokken kunnen worden.

Veterinarians can be expected to play a particular role in the relationship between man and
animals. Dutch laws and formal agreements on the subject are briefly reviewed. The following
main points that should be taken into account are discussed. (1) detailed description of the
method, system and interference; (2) their purpose; (3) consequences for the welfare of ani-
mals; (4) aspects relevant to human society: importance of purpose, international aspects, sig-
nificance for public health and environment, public opinion; (5) alternatives, with description
of points (1), (3) and (4); (6) considerations of usefulness and necessity from the practical
point of view and acceptability from the point of view of ethics; (7) position of the veterina-
rian; (8) conclusion.

Het bewustwordingsproces aangaande het levante gezichtspunten steeds zo volledig
handelen van de mens ten opzichte van mogelijk in beschouwing te nemen. Bij
de (huis)dieren leidt in toenemende ma- de vaststelling van het eindoordeel is het
te tot kritische vragen van (groeperingen mogelijk dat één van deze punten de
uit) de samenleving over de wijzen van doorslag geeft ook al zouden de andere
houden en het gebruik van dieren. Het punten tot een tegenovergestelde conclu-
is begrijpelijk en gerechtvaardigd dat spe- sic leiden.

ciaal van dierenartsen individueel of col- In het volgende wordt eerst een kort
lectief verwacht wordt dat zij in deze overzicht gegeven van de wettelijke ka-
moeilijke materie een standpunt weten te ders en de (eventueel voorgenomen) re-
bepalen. Naast algemeen menselijke over- gelingen. Aansluitend is een toetsingsmo-
wegingen zullen daarbij ook aspecten van del samengesteld dat de elementen bevat
de beroepsethiek een rol spelen. die in het algemeen in de overwegingen

Dit laatste is recentelijk duidelijk geble- betrokken kunnen worden,
ken bij de discussies over ingrepen zoals Hoewel het gebruik van proefdieren en
het ontnagelen van katten, het stemban- de regelingen daaromtrent buiten be-
den doorsnijden van honden, de gedeel- schouwing worden gelaten, is het toet-
telijke tongpuntamputatie en het staar- singsmodel hiervoor mogelijk ook bruik-
ten couperen bij runderen. baar.

1 Dr. F. J. Grommers, Drs. L. Elving, Drs. D. J. Peterse, Prof. Dr. P. Hoekstra; Vakgroep
Zootechniek, Faculteit der Diergeneeskunde, Yalelaan 17, „de Uithof", Utrecht.

Het Hoofdbestuur ontving van de
Nederlandse Vereniging tot Bescher-
ming van Dieren de vraag, wat het
standpunt van de K.N.M.v.D. is in-
zake het langs operatieve weg ge-
schikt maken van een stier als „zoek-
stier" (zie artikel Tijdschrift voor
Diergeneeskunde d.d. 1 juli 1977, pa-
gina 807).

Het Hoofdbestuur heeft daarop in
eerste instantie geantwoord, dat nog
niet gesproken kan worden van een
„standpunt" van de K.N.M.v.D. om-
dat de discussies nog onvoldoende
zijn uitgekristalliseerd. Het acht het
bepaald niet ondenkbaar dat be-
zwaar gemaakt zal worden tegen een
dergelijke ingreep.

Ter bevordering van de discussie
over dit en soortgelijke onder-
werpen heeft het Hoofdbestuur
onder meer aan Dr. F. J. Grom-
mers om een mening hierom-
trent gevraagd. Deze heeft in ant-
woord hierop gereageerd met de toe-
zending van een ontwerp voor toet-
singscriteria die vervolgens toegepast
zijn op de vraagstelling betreffende
de „zoekstier".

Het Hoofdbestuur acht deze wijze
van benadering bijzonder nuttig en
een belangrijke bijdrage om tot een
meer uitgewogen discussie over deze
materie te komen en de daarbij aan
de orde komende aspecten beter be-
spreekbaar te maken.

In het licht van de artikelen 254 en 455
van het Wetboek van Strafrecht (Wet
op de dierenbescherming) zal bezien moe-
ten worden of bij het houden en/of ge-
bruik van dieren:

— een redelijk doel wordt nagestreefd;
ter bereiking daarvan toelaatbare
methoden worden gebruikt;

a) een dier arbeid doen verrichten, wel-
ke kennelijk zijn krachten te boven
gaat of waartoe het uit hoofde van
zijn toestand ongeschikt is;

b) een dier vervoeren of doen vervoeren
zonder dit het nodige levensonder-
houd te verschaffen of te doen ver-
schaffen;

c) een koe met overvolle uiers vervoeren
of op een markt of openbare verko-
ping ten verkoop houden;

d) rundvee vervoeren, terwijl het is aan-
geboden met een halstouw of een
hoorntouw, anders dan aan de hand;

e) bij de verlossing van een koe een
krachttoestel of dierlijke trekkracht
gebruiken;

i) in de snuit van een varken een ander
voorwerp dan een gladde en roestvrije
agrave aan te brengen of aangebracht
te laten.

In het „Voorstel van wet van de leden
(Tweede Kamer) Coppes en Van
Winkel tot wijziging van het Wetboek
van Strafrecht en het Wetboek van Straf-
vordering inzake de dierenbeschermings-
Ijcpalingen" (Tweede Kamer, 1976-1977,
14468, nrs. 1-4) worden in de algemene
bepalingen de termen ,,opzettelijk" en
„wederrechtelijk" gebruikt.
Wat betreft de algemene verboden gaat
het voorstel verder dan de bestaande wet-
geving. Zo wordt o.a. voorgesteld om in
het algemeen te verbieden: het verkleinen
van oorschelpen, het verkorten van de
staartwervelkolom, het verkorten van sna-
vels van pluimvee, het ontnagelen, het
doorsnijden van stembanden.

De enige wettelijke bepaling m.b.t. de
eisen die gesteld worden aan de huisves-
ting van landbouwhuisdieren in Neder-
land is momenteel het Koninklijk Besluit
van 1961 inzake het houden van mestkal-

a) tussen zonsopgang en zonsondergang
moet in de ruimte tenminste schemer-
licht heersen in een mate waarin de
dieren en hun onmiddellijke omgeving
duidelijk kunnen worden onderschei-
den;

b) de afmetingen van de ruimte moeten
zodanig zijn, dat de dieren onbelem-
merd op elk der zijden kunnen liggen,
onbelemmerd kunnen staan en staan-
de de kop onbelemmerd kunnen be-
wegen. (einde citaat).

In 1974 heeft een „Committee of experts
on the protection of animals" van de
Raad van Europa een rapport uitge-
bracht dat speciaal betrekking heeft op
de intensieve veehouderij. In algemene
termen zijn minimum eisen geformuleerd
die in de lidstaten uitgewerkt moeten
worden.

In het ontwerp Gezondheidswet voor
Dieren wordt in de mogelijkheid voorzien
om bij algemene maatregel van bestuur
regelen te geven ten behoeve van de al-
gemene gezondheidstoestand en het wel-
zijn van dieren die bedrijfsmatig worden
gehouden. Als ook regelen ter voorko-
ming van verspreiding van smetstof en
de aanwezigheid van schadelijke stoffen
in deze dieren en in de daarvan afkom-
stige produktie. Deze regelen kunnen in
concreto betrekking hebben op:

—■ de bestrijding van insecten en ratten
alsmede van andere voor de gezond-
heid van vee en pluimvee schadelijke
dieren,

— de wijze waarop andere handelingen,
dan die waarop de Wet op de Uit-
oefening van de Diergeneeskunst van
toepassing is, op de dieren mogen

Het rapport van de commissie Veehoude-
rij-Welzijn Dieren (NRLO, 1975) bevat
een aantal aanbevelingen voor verminde-
ring van de welzijnsproblematiek, o.a.be-
tere regelingen omtrent ingrepen en gro-
tere zorgvuldigheid bij het invoeren van
nieuwe systemen of methoden.

De Code voor de dierenarts stelt in art. 1
dat de dierenarts is gehouden te hande-
len in overeenstemming met:

— het welzijn van het dier, voorzover
niet in strijd met het algemeen veteri-
nair belang,

Voorzover mogelijk zal de toetsing op ba-
sis van concrete gegevens moeten plaats
vinden aan de hand van een systemati-
sche beschouwing bestaande uit de vol-
gende onderdelen:

(inhoud: vermelding van het door de
hoeder/houder beoogde doel, zonder
daarbij in te gaan op alternatieven)

(inhoud: de betekenis t.a.v. bijvoor-
beeld economie, vermaak/recreatie,
gewoonte/smaak/esthetica, e.d.)

(inhoud: i.h.a. een verwachting op
basis van analoge gevallen, evt. juris-
prudentie)

(inhoud: beschrijving van andere moge-
lijkheden om het gestelde doel te berei-
ken, met kwalitatieve en kwantitatieve
informatie. Van deze alternatieven zullen
de aspecten zoals genoemd in de punten
I, III en IV belicht moeten worden)

1) redelijkheid van de methode, het sys-
teem of de ingreep:
(inhoud: weging van het belang voor
de samenleving en de houder/hoeder
van de dieren)

(inhoud: weging van de alternatieven
die de houder/hoeder ter beschikking
staan)

— is er sprake van verminking van
het dier of de diersoort en/of
wordt het dier ,in zijn waarde"
gelaten;

(inhoud: is de eer en de waardigheid van
„de dierenarts" in het geding, bijvoor-
beeld door een actieve betrokkenheid)

(inhoud: een oordeel waarbij gestreefd is
naar een duidelijke stellingname. Hierbij
bestaat de keuze uit:

Aan de hand van eerder beschreven toetsingscriteria voor methoden - systemen - ingrepen
wordt de operatieve zijwaartse penisafleiding voor een zoekstier niet acceptabel geacht.

The criteria for evaluation of methods, systems and interference procedures, described in a
previous paper lead to the conclusion that surgical lateral deviation of the penis in teaser bulls
is not acceptable.

Hiervoor kan verwezen worden naar de
publikatie van de Groepspraktijk dieren-
artsen Diessen in Tijdschr. Diergeneesk.,
102, 807-810, (1977).

Verbetering van de oestruswaameming
bij runderen met vermijding van het
overbrengen van infecties van de vagina.
Een goede oestruswaameming kan bij-

1 Dr. F. J. Grommers, Drs. L. Elving; Vakgroep Zootechniek, Faculteit der Diergenees-
kunde, Yalelaan 17, „de Uithof", Utrecht.

dragen tot een verkorting van het par-
tus-le inseminatie interval en het inter-
val van le inseminatie tot conceptie. Op-
timalisering van deze intervallen en daar-
mede van de tussenkalftijd heeft tot doel,
het verhogen van de melkproduktie en
het aantal geboren kalveren per koe.

Foote (]. Dairy Sei., 58, 248-256,
(1975)) vermeldt (p. 252) dat de gene-
zingsduur, tot de stier gebruikt kan wor-
den, „several weeks" is, maar stelt dat de
operatie bij kalveren snel en gemakkelijk
is. Niet geheel duidelijk is of dit geldt zo-
wel voor de operatietechniek zoals door
de groepspraktijk beschreven en die waar-
bij het praeputium met de penis subcu-
taan wordt verplaatst. Wat betreft de
laatste techniek vermeldt Drost (18th
Ann. Florida Conf. for Veterinarians,
1975) dat er gewoonlijk een ,.considera-
ble" oedeem ontstaat van het distale deel
van het praeputium. Het oedeem neemt
af vanaf de 5e-6e dag na de operatie.
Drost stelt dat er geen problemen op-
treden bij het urineren. In de publikatie
van de Groepspraktijk Diessen wordt
slecht opgemerkt dat het post-operatieve
verloop goed is.

Het is zeer waarschijnlijk dat de aange-
brachte anatomische verandering prak-
tisch gesproken irreversibel is.
Foote (1975) vermeldt dat de libido van
de stier kan afnemen. Zoals bij elke stier
het geval is, is het mogelijk dat de stier
zich niet ten opzichte van alle oestrische
koeien hetzelfde gedraagt en zelfs aan
sommige oestrische koeien geen aandacht
schenkt.

Aangezien intromissie van de penis in de
vagina onmogelijk is kunnen op die ma-
nier geen infecties overgebracht worden
van koe naar koe.

Het is mogelijk dat de oestrus van de
koeien gestimuleerd wordt (Foote,
1975) hoewel het toevoegen van een wil-
lekeurig vreemd dier mogelijk hetzelfde
effect heeft. Bovendien is het twijfelach-
tig of dit ook het geval is als de stier con-
tinu in de koppel blijft.

De samenleving (consument) is wel ge-
baat bij een lage kostprijs van de melk,
maar het is op zijn minst twijfelachtig of
verhoging van de totale hoeveelheid ge-
produceerde melk in Nederland econo-
misch gezien wenselijk is.

Foote (1975) maakt melding van het
gebruik van stieren met een zijwaarts af-
geleide penis in Rusland en de U.S.A.
Een verbod van de onderhavige operatie
in enig land is ons niet bekend.

Gezien het feit dat de Ned. Ver. tot Be-
scherming van Dieren gevraagd heeft
naar het standpunt van de K.N.M.v.D.
aangaande de betreffende operatie, moet
geconstateerd worden dat er twijfels kun-
nen bestaan over de ethische aanvaard-
baarheid van de ingreep. Als duidelijk
wordt dat het hier gaat om anatomische
verandering waar\\ an het doel in hoofd-
zaak economisch is, dan is het waarschijn-
lijk dat de publieke opinie zich daar te-
gen keert. Een dierenarts (Osinga;
Tijdschr. Diergeneesk., 102, 1007,
(1977)) heeft zich inmiddels uitgespro-
ken tegen het uitvoeren van deze opera-
tie.

In het artikel van de Groepspraktijk
Diessen (1977) wordt beschreven dat bij
het drachtigheidsonderzoek regelmatig
enkele tegenvallers aangetroffen worden
en dat dit o.a. koeien zijn waarbij één of
meerdere voorgaande oestri niet zijn op-

gemerkt. Meer kwalitatieve en kwantita-
tieve infoiTnatie m.b.t. de reproduktie is
o.a. gegeven in het proefschrift van D e
Kruif (1975). Hiermee is de aard van
het probleem nader omschreven.
Met betrekking tot specifieke informatie
over de efficiëntie van de oestru.sdetectie
het volgende.

Hall c.s. (/. Dairy Sci 42, 1086-1094,
(1959)) namen de oestrusverschijnselen
bij loslopende koeien om de 2 uur waar. In
totaal zijn 1460 oestri met een gemiddel-
de duur van 12 uur geregistreerd. Bere-
kening leerde dat met observaties om de
6 uur dezelfde resultaten zouden zijn ver-
kregen. Zou echter alleen gecontroleerd
zijn om 06, 12 en 18 uur,dan zouden 10%
oestri gemist zijn, terwijl dit bij twee
controles, om 06 en 18 uur zelfs 19,9%
geweest zou zijn.

Elving (nog niet gepubliceerde gege-
vens) vond bij vaarzen dat bij een waar-
nemingsfrequentie van 1, 2 en 3 maal
per dag, respectievelijk ca. 40%, 8% en
2% van de oestri gemist worden.

Het is dan ook niet vreemd dat Z e m -
jan is c.s. (Vet. Scope 14, [1969), 15
e.v.) constateerden dat 90% van de die-
ren die door de veehouders als anoes-
trisch waren opgegeven een normale cy-
clus hadden.

Verwezen kan worden naar de publikatie
van Elving [Tijdschr. Diergeneesk.,
94, 833-837, (1969)) aangaande de ge-
bruiksmogelijkheden van zgn. „heat-de-
tectors".

I Ook in depublikatie van de Groep.sprak-
I tijk Diessen (1977) worden enkele alter-
natieven besproken.

F o o t e (1975) heeft onder de titel: „Es-
trus detection and estrus detection aids"
1 een zeer uitvoerig overzicht gegeven van
I de alternatieven m.b.t. de oestruswaarne-
^ ming.

F O O t e zegt in het algemeen hiervan:
„The present trend toward larger herds
and efficient feeding arrangements mini-
mizes the contact between cow and
herdsman. Time must be set aside for
this important task of estru5 detection.
In loose housing the dairyman is kidding
himself if he thinks that he can detect

heats effectively simply by glancing at the
cows as they come into the holding area
or through the milking parlour at mil-
king time. He must set aside 20-30 min.
the first thing in the morning as cows get
up and do the same thing again late in
the day, or after all but those in heat go
to bed at night. The job may be boring,
but is is vital. In stanchion barns similar
watching of the animals as they are tur-
ned out twice daily (at least those nee-
ding estrus checks) should be practised".
Van een uitvoerige bespreking van alter-
natieven kan hier worden afgezien, aan-
gezien verwezen kan worden naar het
overzicht van Foote (1975).

Het belang van de methode voor de sa-
menleving is dubieus. In verband met de
eoonomie van het bedrijf is de doelstel-
ling voor de individuele veehouder ech-
ter alleszins redelijk.

Als alternatief staat de veehouder, blij-
kens de literatuur, een goede en voldoen-
de frequente visuele controle op oestrus,
desgewenst bijvoorbeeld ondersteund met
het gebruik van „heat-detectors", ter be-
schikking.

De methode moet mede als nodeloos wor-
den gekarakteriseerd aangezien ook bij
het gebruik van een zoekstier een goede
(visuele) controle noodzakelijk blijft.

Er is sprake van anatoinische manipulatie
waarvan de ethische toelaatbaarheid in
twijfel getrokken kan worden.

De eer en de waardigheid van „de die-
renarts" worden geschaad indien door
hem/haar uitgevoerde handelingen on-
derwerp kunnen worden van ethische po-
lemieken, eventueel gevolgd door straf-
rechtelijke maatregelen.

De operatie zoals beschreven door de
Groepspraktijk Diessen (1977) moet
worden afgewezen op basis van VI, 2;
VI, 3 en VII.

Elving, L.: Hat-detectors (bronst-verklikkers) een hulpmiddel bij het vaststellen van oestrus

bij runderen. Tijdschr. Diergeneesk., 94, 833, (1969).
Foote, R. H.: Estrus detection and estrus detection aids. ƒ. Dairy Sci., 58, 248, (1975).

In juli werd boutvuur vastgesteld bij jon-
ge runderen (zuigkalveren van ongeveer
6 maanden), welke gehouden werden in
een weiland, gelegen in het weidegebied
„de Poel" in centraal Zuid-Beveland.
Het betreffende perceel, voorheen ook
weiland, werd na uitvoering van de ver-
kavelingswerkzaamheden opnieuw inge-
zaaid en gedurende de winter enige tijd
beweid met schapen.

Met de anamnese „vermoedelijke vergif-
tiging door bespuiting van de ernaast ge-
legen boomgaard" werden 3 kalveren
aangeboden. De dieren waren zonder
voorafgaande verschijnselen dood in de
weide aangetroffen.
Sectie gaf het volgende beeld:
Zeer goed ontwikkelde kalveren. Enkele
spierbloedingen aan de buikwand. Op
hart, longen en pleura lokale fibrine af-
zettingen.

In de lever van een van de dieren bevon-
den zich gele haardjes. Er was geen zwel-
ling van de grote spiergroepen, terwijl
het aspect op sneevlakte normaal was.
Bij het aansluitende bedrijfsbezoek viel
op, dat meerdere kalveren iets stijf liepen
en traag waren.

Eén kalf lag neer, de linker achterpoot
sterk opgezet en „tympanisch", crepitatie
tot juist onder de hak was duidelijk
waarneembaar.

De temperatuur was 40,3°C. De adem-
haling versneld en pompend, de pols
sterk verhoogd.

Ook bij sectie op dit dier werden de lo-
kale fibrine afzettingen op het hart ge-
zien, de lever was gedegenereerd.
De spieren van de linkerachterpoot ver-
toonden het typische beeld van boutvuur,
nl. verkleuring (licht-donker), droog op
sneevlakte en doorzaaid met galblaasjes.
Uit de spieren werd Clostridium chau-
voei geïsoleerd.

De koeien uit de koppel hebben geen
ziekteverschijnselen vertoond.
Bij navraag bleek, dat ongeveer 60 jaar
geleden aan de hoge rand van het per-
ceel een boutvuurkadaver was begraven.
Het weiland was tijdens de verkaveling
geëgaliseerd met grond van deze kreek-
rug.

Fotokopieën van de gerefereerde artikelen zijn tegen betaling schriftelijk te verkrijgen bij de
Bibliotheek van de Faculteit der Diergeneeskunde, Biltstraat 172, Utrecht.

Palyusik, M.: Mykotoxikosen. II. Wien, tierärztl. Mschr., 64, (10), 259-266, (1977).

Verschillende schimmelintoxicaties beschre-
ven bij rund, varken, schaap en paard. Ergo-
tisme, moederkoornvergiftiging door Clavi-
ceps purpurea al sinds eeuwen bij de mens
bekend, maar ook bij rund, pluimvee, varken
en schaap.

Geeft braken, diarrhee, krampen, gangraen
(kam en kinlellen bij pluimvee) van de lede-
maten.

Dunne laag chromatografie voor aantonen van
Aflatoxine in voedermiddelen met verschil-
lende methoden om andere stoffen uit te slui-
ten.

Géén specifieke behandeling bekend.
Profylaxe: besmette voedermiddelen of strooi-
sel verwijderen.

Propionzuur („Luprosil") 1% voor bewaring
van maïskolven ^ géén schimmeltoxinenvor-
ming gedurende de winteropslag (eigen erva-
ring) .

Nelson, C. L.: Case history of Pseudomonas. Turkey World, July (1977), p. 26-27.

Geval beschreven in een koppel van 5.000
kalkoenhanen van 10 weken oud in Iowa
(U.S.A.) gedurende een zeer warme periode
in augustus (1976?). De sterfte nam toe van
2-3 dieren tot 40-50 stuks per dag.
Huisvesting, ventilatie, voeder- en watersys-
teem waren prima in orde. De meeste slacht-
offers werden zeer suf en zwak; naast een
wankele gang had een enkel dier torticollis.
Sommige dieren vertoonden een zwelling van
kop en hals door een ontsteking van huid en
onderhuid, samengaand met een donkere ver-
kleuring en kostvorming. 0,5-1% Van de
koppel was aangetast. Behalve een subcu-
taan phlegmoon onder de kophuid werden
geen afwijkingen bij sectie gevonden. Bacte-
riologisch onderzoek uit de organen en weef-
sels leverde Pseudomonas aeruginosa op, wel-
ke gevoelig bleek voor gentamycine en in min-
dere mate voor tetracycline. De sterfte ging
terug tot 2-3 dieren per dag. De oorsprong
van de besmetting is niet opgespoord.

Het is lange tijd niet gelukt Aleutian disease
virus (ADV) te isoleren. Dit is schrijvers wel
gelukt in een continue lijn van kattennier-
cellen, als de culturen werden geïncubeerd bij
31,8°. Infectieus virus werd niet geprodu-
ceerd bij 37 of 39°; wel echter vaak virus-
antigeen.

Het in cultuur gekweekte virus was sterk cel-
gebonden. Een 9e in yifro-passage van een be-
paalde ADV stam produceerde infectieus virus
in primaire kattenniercellen bij 31,8 en 37°.
Virus-isolaten, die bij nertsen werden inge-
spoten konden regelmatig bij 31,8° uit de or-
ganen worden gereïsoleerd.
Antilichamen werden aangetoond met behulp
van een immunofluorescentietechniek.
Nertsen IgG, dat in de indirecte immuno-
fluorescentie reageerde, neutraliseerde het vi-
rus niet. Het reageerde met het oppervlak
van het virion en vormde er grote aggregaten
mee. Maar deze complexen boetten niet aan
infectiositeit in. Het ADV behoort krachtens
de bepaalde eigenschappen tot de parvovirus-
groep. In immunologische studies kon geen
relatie met een aantal andere parvovirussen
worden aangetoond.

De replicatie van het ADV bij de nerts is
voor het dier zelf betrekkelijk onschuldig.
Alle laesies waartoe de infectie aanleiding
geeft, worden veroorzaakt door de neerslag
van de immuun-complexen. Deze zijn te voor-
komen door immuunsuppressieve middelen.

Infante, P. F., R i n s k y, R. A., Wagoner, J. K. and Young, R. J.: Leukaemia in
benzene workers. The Lancet, 76-78, (July 9, 1977).

Mensen, die in de periode 1940-1949 aan
benzeen waren blootgesteld, werden tot aan
1975 gecontroleerd.

Het bleek, dat in de benzeengroep significant
meer leukaemie was opgetreden in die zin, dat
mensen uit deze groep 5 x kans op alle vor-
men van leukaemie bij elkaar hadden en zelfs
10-20 X grote kans op myeloide en mono-
cytaire leukaemie.

Het bleek, dat de mensen uit de benzeengroep
niet hadden blootgestaan aan andere vluch-
tige oplosmiddelen.

Van praktisch belang is nog de bevinding dat
de hoeveelheid benzeen in de omgeving van
de bestudeerde risicogroep onder de toen gel-
dende toegestane drempel lag.

Krasovskii, G. N.: Extrapolation of experimental data from animals to man. Environ-
mental Health Perspectives, 13, 51-58, (1976).

Telkens weer duikt het probleem op van de
meer of mindere geldigheid van uitkomsten
verkregen bij proefdieren met name op toxico-
logisch gebied voor de bescherming van de
mens tegen toe te passen stoffen. Bij het
onderzoek naar algemene regelmatigheden bij
de vergelijking van de gevoeligheid van de
mens en diverse proefdieren ten opzichte van
giftige stoffen, blijkt dat de toxiciteitspara-
meters en de biologische constanten van zoog-
dieren correleren met het lichaamsgewicht.

Deze correlatie wordt uitvoerig aangetoond
door een lineaire regressievergelijking voor
meer dan 100 biologische constanten op zeer
verschillend gebied. Enkele voorbeelden hier-
van zijn de relatieve orgaangewichten, pols-
frequentie, zuurstofgebruik, maximale leeftijd,
levensduur van erythrocyten, water en voed-
selopname, microsomale activiteit van lever
enzymen en diverse chemische bloedconstan-
ten. In de vergelijking worden onder meer
betrokken muis, rat, cavia, kat, aap, konijn,

hond, kleine herkauwers, mens, varken, her-
kauwers en paard. Slechts enkele biologische
constanten varieerden tussen deze dieren zon-
der relatie met het lichaamsgewicht zoals het
vitamine BI2 gehalte van het plasma.
De toxiciteitsparameters voldoen voor meer
dan 80% van enkele honderden stoffen even-
eens aan deze regelmatigheid.
Op basis hiervan was het mogelijk een com-
putermodel te maken voor de extrapolatie van
toxicologische gegevens naar de „gemiddelde"
mens. Om de betrouwbaarheid van deze extra-
polatie te vergroten, is het noodzakelijk reke-
ning te houden met verschil in gevoeligheid
bij sommige groepen van mensen, met de be-
trouwbaarheid van de bepaling van de drem-
pelwaarde van de stoffen in de chronische
proeven en met de maximale fout die verbon-
den is aan de extrapolatie van gegevens van
proefdieren naar de mens.
De schrijver beveelt aan om daartoe bij deze
benadering nog een veiligheidscoëfficiënt te
gebruiken van tenminste 10 om een veilige
toepassing van toxicologische gegevens van
proefdieren in de humane geneeskunde te
waarborgen.

N a k a O, F. and O n o, H.: Treatment of cystic ovarian disease in dairy cattle. Cornell Vet.,
67, 50-64, (1977).

Schrijvers vergeleken in hun onderzoek de
resultaten van twee verschillende behande-
lingen van cysteuze ovariële follikels. Hier-
toe werden drieendertig koeien met Nymfa-
lon i.v. en vierendertig koeien met een corti-
costeroid (20 mg bêta-methason of 10 mg
dexamethason) i.u. behandeld.
Het drachtigheidspercentage van de le in-
seminatie na de behandeling bedroeg resp.
30,3 en 32,4%. Het gemiddelde interval be-
handelingconceptie was resp. 51,6 en 32,1
dagen.

Het bleek dat dieren die niet genezen waren
na een behandeling met Nymfalon veelal wel
succesvol te behandelen waren met cortico-
steroiden.

De beste resultaten werden verkregen bij
anoestrische koeien en de slechtste resultaten
bij nymfomane koeien.

(Schrijvers besteden in hun artikel geen aan-
dacht aan de eventueel nadelige effecten van
een behandeling met corticosteroiden; Ref.)

ELECTRONEN MICROSCOPISCH ONDERZOEK VAN TRACHEA EN BRONCHI VAN
GNOTOBIOTISCHE BIGGEN DIE GEÏNFECTEERD WERDEN MET MYCOPLASMA
HYOPNEUMONIAE

M e b u s, C. A., DVM, PhD, and U n d e r d a h 1, N. R., MS: Scanning Electron Microscopy
of Trachea and Bronchi from Gnotobiotic Pigs Inoculated with Mycoplasma hyopneumoniae.
Am. ]. Vet. Res., 38, (8), 1249-1254, (1977).

Bij de electronen microscopie wordt onder-
scheid gemaakt tussen "Scanning Electron
Microscopy" (S.E.M.) die beelden geeft van
de teruggekaatste stralen en "Transmission
Electron Microscopy" (T.E.M.) die beelden
geeft van de doorvallende stralen. (Ref.).
Het artikel gaat vergezeld van prachtige beel-
den van de tracheale en bronchiale opper-
vlakten, die door middel van S.E.M. werden
verkregen en het meest doen denken aan met
wier begroeide zeebodems.
Van Mycoplasma hyopneumoniae infecties
was bekend, door middel van T.E.M. en
fluorescentiemicroscopie, dat het bronchiale
epitheel zijn trilharen verloor, terwijl myco-
plasmas op het oppervlak werden aangetoond.

In dit onderzoek werden de oppervlakken van
trachea en bronchi afgetast met S.E.M. na
een kunstmatige Mycoplasma infectie. Hier-
toe werden 5 gnotobiotische biggen intra-
nasaal geïnfecteerd met een verdunde M. hyo-
pneumoniae cultuur, terwijl twee biggen ter
controle onbesmet bleven. Na de infectie wer-
den de biggen op verschillende tijdstippen
afgemaakt en werden van de trachea en bron-
chi beelden gemaakt met S.E.M.
De controle-biggen werden 3 weken na het
begin van de proef afgemaakt. De oppervlak-
ken van trachea en bronchi bij de controle-
biggen geven een beeld van met trilharen be-
zette epitheelcellen, afgewisseld met beker-
cellen.

Bij de geïnfecteerde biggen zien we beelden
van de beschadigingen aan het epitheel, die
afhankelijk zijn van de duur van de infectie
en de plaats van het oppervlak.
In het begin van de infectie komen mycoplas-
mas als ronde bolletjes voor op het normale
trilhaarepitheel, later gaat het trilhaar gedeel-
telijk verloren en op de epitheelcellen met
verkort of zonder trilhaar zijn de mycoplas-
mas samen geklonterd. Nog weer later zien we
leucocyten op het oppervlak.
De ernst van de bronchiale laesies was even-
redig met de macroscopische longafwijkingen.
De trachea was steeds ernstiger aangedaan
dan de bronchioli.

De verschillende takken van een bronchus
waren ongelijk aangedaan, wat volgens de
schrijvers wijst op een endobronchiale ver-
spreiding.

Uit het onderzoek komen twee overwegingen
naar voren bij het stellen van een M. hyo-
pneumoniae infectie.

1. Indien door middel van S.E.M. bolletjes
en typische tracheale en bronchiale epi-
theellaesies worden waargenomen, zijn ze
het bewijs van een pathogene Mycoplasma
infectie.

2. Bij cultureel onderzoek van een Myco-
plasma infectie heeft men meer kans het
organisme aan te tonen in het spoelsel
van trachea en bronchiën dan uit de ver-
dichte longgedeelten.

F O r m a n, A. J., L e n g h a u s, C., Hogg, G. G. and H a 1 e, C. J.: Association of a parvo-
virus with an outbreak of foetal death and mummification in pigs. Austr. Vet. Journal, 53, 6,
(1977).

Op een groot vermeerderingsbedrijf deed zich
een uitbraak voor van verwerpen en dood-
geboren worden van biggen.
Gedurende de eerste 4 weken van de uit-
braak heeft men 68 tomen, afkomstig van
gelten en zeugen, omvattend: geaborteerde to-
men en tomen met gemummificeerde--em-

fysemateuze — doodgeboren — levende big-
gen, indien mogelijk uitgebreid serologisch,
virulogisch en histo-pathologisch onderzocht.
Van 24 tomen heeft men het virus uit ge-
aborteerde- of doodgeboren biggen trachten te
isoleren, dit lukte slechts bij 3 tomen en wel
bij meerdere biggen van die aangetaste to-
men. Serologisch onderzoek in de vorm van
parvo-virus HAI-test werd uitgevoerd met
hartebloed van geaborteerde of doodgeboren
biggen. In 21 tomen bevonden zich positieve
gevallen met titers van 1 op 4 tot 1 op 2048.

Er was een positief verband tussen de anti-
lichamen titers en de ernst van de histo-patho-
logische afwijkingen.

Histo-pathologisch viel op dat er uitgebreide
veranderingen aanwezig waren in de kleine
bloedvaten.

Histo-pathologisch onderzoek van een gezonde
big uit een aangetaste toom gaf veranderingen
te zien, die overeenkwamen met de verande-
ringen, die aangetroffen werden bij doodge-
boren biggen van die toom.
Door middel van bovenvermelde onderzoekin-
gen bleek dat er 35 van de 68 tomen ge-
ïnfecteerd waren met parvo-virus.
Door de schrijvers wordt gerefereerd dat het
parvo-virus ook bij gezonde biggen is ge-
ïsoleerd.

Butcher, L.: The influence of the chilling rate on the tenderness of hot deboned beef cuts.
Meeting Proc. Eur. Meat. Res. Works, Moskou, 1977.

Volgens traditie worden runderkarkassen eerst
gekoeld en daarna uitgebeend c.q. in stukken
gesneden. Door de verbeterde slachthygiëne en
koeltechniek en de moderne verpakkingsma-
terialen is warm uitbenen wellicht mogelijk
geworden.

De voordelen van het warm uitbenen zijn o.a.:
— Koelruimte en koelcapaciteit kunnen aan-
zienlijk verkleind worden.

— De verschillende onderdelen van het kar-
kas kunnen ieder de meest gewenste be-
handeling al krijgen direct vanaf het
slachten.

Er zijn reeds verschillende onderzoekingen
gedaan op dit terrein. De schrijfster heeft
vooral de kwaliteitsaspecten onderzocht van

verschillende stukken vlees die zijn behandeld
en bewaard onder voor Denemarken (en ook
Nederland; Ref.) aanvaardbare omstandig-
Voor het onderzoek werden 24 normaal ge-
slachte runderen gebruikt. Per geslacht dier
werd één achterbout direct na het slachten
2 dagen op 4°C gekoeld. De andere achter-
bout werd warm uitgebeend en in 8 stukken
verdeeld. Deze stukken werden na vacuum-
verpakking bij diverse temperaturen of tem-
peratuurcombinaties bewaard eveneens gedu-
rende twee dagen. Daarna werd door een
panel en met de Instronemachine de malsheid
bepaald.

Uit de resultaten blijkt dat warm uitbenen
tot vermindering van de malsheid leidt. Door
voorafgaande aan een koeling beneden de
10°C het vlees eerst 7 uur te conditioneren
bij 15°C wordt slechts een gering verlies aan
malsheid waargenomen. De betekenis van
deze bewaarmethode voor de bacteriologische
kwaliteit en houdbaarheid zal zeker onder-
zocht moeten worden.

Thomas, N. L.: The continuous chilling of poultry in relation to E.E.G. requirements. J.
Fd. Techn., 12, 99, (1977).

Het in artikel 14 van de E.E.G.-richtlijn
„vers vlees van pluimvee" beschreven verbod
op het gebruik van de „spinchiller" per 1 ja-
nuari 1976 (uitgesteld tot 1 jan. 1977 en 1
jan. 1978) heeft een stroom van publikaties
teweeg gebracht.

Thomas geeft een overzicht van de diverse
koelsystemen en van de belangrijkste onder-
zoek-resultaten, die ten aanzien van de koe-
ling van pluimvee zijn verkregen.
Voor de oorspronkelijke „spinchiller" zijn vier
alternatieven ontwikkeld, nl.: koeling met
lucht, koeling met vloeibare gassen, sproei-
koeling met water en dompelkoeling in water.
Van elk systeem behandelt Thomas de in-
vloed op de kiemgetallen van de pluimvee-
karkassen, de mogelijkheid tot kruisbesmetting,
de eventuele wateropname en de economische
factoren.

De koeling met behulp van een geforceerde
luchtstroom wordt door hem ongeschikt ge-
acht voor „diepvries" pluimvee in verband
met het uitdrogend effect.
De koeling met vloeibare gassen is te kost-
baar, terwijl de sproeikoeling veel water ver-
eist, onvoldoende koeleffect teweeg brengt en
weinig hygiënischer is dan dompelkoeling.
Thomas pleit voor een gecontroleerde dom-
pelkoeling volgens een door vertegenwoor-
digers van industrie en wetenschap opgestelde
„Code of Practice". Deze vereist het gebruik
van vers water van maximaal 4°C en wel
minimaal 2/2 liter per kg kip in de koelers.
Voorts wordt het afdouchen van de karkassen
na de evisceratie en een controle op water-
opname vereist.

Sagerstein e.a.: Congenital defects in Domestic Cats. Feline Practice, 6, (4), 18-43,
(1976).

De schrijvers geven een overzicht van de tot
nu toe bekende aangeboren afwijkingen bij
huiskatten. Er worden oorzaken genoemd en
er wordt uitleg gegeven van de gebruikte ge-
netische termen. Een vijftal congenitale de-
fecten worden kort beschreven.

Geïnteresseerden raad ik aan het artikel in
z\'n geheel te lezen, aangezien het bestaat uit
een opsomming van diverse afwijkingen, die
in tabellen overzichtelijk worden weergegeven.

TOXOPLASMOSE ONDERZOEK
Door het tekort aan iaboratoriumperso-
neel ziet de Vakgroep Tropische Dier-
geneeskunde en Protozoölogie zich tot
zijn spijt gedwongen mede te delen dat
het met ingang van 1 februari 1978 niet
meer mogelijk zal zijn materiaal dat
door dierenartsen wordt toegezonden
serologisch of coprologisch te onderzoe-
ken op Toxoplasma en/of andere cocci-
diën.

Namens de Vakgroep Tropische
Diergeneeskunde en Protozoölogie,
Prof. Dr. D. Zwart.

DIERGENEESKUNDIGE ETHIEK EN REALITEIT
Inleidingen-cyclus Diergeneeskunde en Samenleving 1978

Collegezaal Kliniek voor Kleine Huisdieren,
aanvang steeds 12.30 uur (sluiting ca. 13.45
uur).

Drs. H. A. van R i e s s e n, dierenarts, oud-
voorzitter K.N.M.v.D., over: Collectieve ver-
antwoordelijkheid.

Met collectieve verantwoordelijkheid wordt
bedoeld dat dierenartsen van elkaar een zo-
danig gedrag kunnen vordren, dat de be-
trouwbaarheid van de diergeneeskunde niet
beschadigd wordt.

Dit van elkaar gevorderde gedrag is door
dierenartsen, verenigd in de Koninklijke Ne-
derlandse Maatschappij voor Diergeneeskun-
de, omschreven in de „Code voor de Dieren-
arts".

Het gaat in de code niet over menselijk ge-
drag, waarvoor men uitsluitend individueel de
verantwoordelijkheid draagt, maar over ge-
drag, waarvan — ook — het collectief de ge-
volgen draagt.

De uitgangspunten van deze collectieve ver-
antwoordelijkheid zijn samengevat in artikel 1
van de code.

Prof. Dr. J. de Graaf, theoloog, emeritus-
hoogleraar Wijsgerige Ethiek, over: Verant-
woordelijkheid en afhankelijkheid.

De diergeneeskundige ethiek ontspringt in de
praktijk altijd opnieuw op het kruispunt van
afhankelijkheid en verantwoordelijkheid. De
dierenarts is evenals iedereen afhankelijk van
de maatschappij waarin hij leeft en werkt en
tegelijk (mede)verantwoordelijk voor de ge-
stalte van die maatschappij en het (ethisch)
gehalte van de cultuur.

Zijn relatie tot het dier, welks welzijn van
mensen afhangt, wordt door zijn bijzondere
kennis ook weer ethisch gekleurd als verant-
woordelijkheid.

Verantwoordelijk handelen is ook zich verant-
woordend handelen. Dit vooronderstelt voort-
durende reflectie en discussie, opdat normen
en waarden geen puur subjectieve aangelegen-
heid blijven.

Drs. C. D. W. Kö n i g, dierenarts, oud-voor-
zitter Provinciale Vestigingscommissie, over:
Ethische conflictsituaties in het beroep.
Vanuit de praktijk van het veterinaire leven
zal worden ingegaan op vragen betreffende
de relatie dierenarts-dierenarts, dierenarts-
cliënt en dierenarts-dier.

Er is behoefte aan gedetailleerde voorschrif-
ten; hoe staat het met de eigen verantwoorde-
lijkheid?

De Wet van 23 november 1977 tot wijzi-
ging van de Vleeskeuringswet is gepuljli-
eeerd in Staatsblad 661 van 23 december
1977. De wijziging is bij Koninklijk Be-
sluit van 20 december 1977, Staatsblad
704 van 29 december 1977, per 1 januari
1978 in werking getreden.
Dit met uitzondering van het gewijzigde
artikel 5, lid 2, over de keuring van in
nood gedode en zieke of van ziekte ver-
dachte slachtdieren en van het toege-
voegde artikel 30b, betreffende een ad-
viescommissie, waarin beraad wordt ge-
houden omtrent de vraagstukken verband
houdende met de uitvoering van de
Vleeskeuringswet.

In Staatscourant 254 zijn in verband
hiermee de volgende besluiten gepubli-
ceerd :

Tariefbesluit keuring vlees 1978
Bij besluit van de ministers van Land-
bouw en Visserij en van Volksgezondheid
en Milieuhygiëne van 23 december 1977,
nr. J. 3594, zijn in overeenstemming met
de ministers van Binnenlandse Zaken,
van Financiën en van Economische Za-
ken, uniforme tarieven vastgesteld voor
de keuring voor en na het slachten van
slachtdieren. Dit ongeacht of het vlees
is bestemd voor de binnenlandse con-
sumptie of voor uitvoer.

De minister van Volksgezondheid en Mi-
lieuhygiëne, L. G i n j a a r, heeft in over-
eenstemming met dc minister van Land-
bouw en Visserij, van Binnenlandse Za-
ken, van Financiën en van Economische
Zaken, bij besluit van 22 december 1977,
no. 170504 Directoraat van de Volksge-
zondheid, Hoofdafdeling Voedingsaange-
legenheden, een „Tijdelijk heffingsbesluit
slachtingen" afgekondigd. Hierin wordt
bepaald dat aan een gemeente die op het
tijdstip van de intrekking van art. 8 van
de Vleeskeuringswet een slachthuis ex-
ploiteert, van Rijkswege een overbrug-
gingsbijdrage wordt toegekend. Ter dek-
king van voor het Rijk hieruit voort-
vloeiende kosten wordt een tijdelijke hef-
fing ingesteld.

Aan de heffing zijn onderworpen diege-
nen die een slachtdier in de zin van art.
1 van de Vleeskeuringswet slachten of
doen slachten, derhalve eenhoevige die-
ren, runderen, schapen, geiten en var-
kens.

Bij genoemd besluit heeft de minister
van Volksgezondheid en Milieuhygiëne
de tarieven voor deze tijdelijke heffing,
die met ingang van 1 januari 1978 in
werking is getreden, vastgesteld.

Bij besluit van de minister van Volksge-
zondheid en Milieuhygiëne, L. Gin-
jaar, van 23 december 1977 {Stcrt.
254) zijn gelet op art. 31 van de Vlees-
keuringswet {Stb. 1919, 514), laatstelijk
gewijzigd bij de Wet van 23 november
1977 (Stb. 661) met ingang van 1 janu-
ari 1978 als ambtenaren van het Staats-
toezicht op de Volksgezondheid aange-
wezen :

d. de adjunct-inspecteurs toegevoegd
aan de veterinaire hoofdinspecteur
onderscheidenlijk aan de regionale ve-
terinaire inspecteurs van de volksge-
zondheid;

e. de controleurs toegevoegd aan de ve-
terinaire hoofdinspecteur onderschei-
denlijk regionale veterinaire inspec-
teurs van de volksgezondheid.
Ze zijn belast met het toezicht op de na-
leving van het bij of krachtens de Vlees-
keuringswet bepaalde.

Bij beschikking van de minister van
Landbouw en Visserij van 23 december
1977, no. J. 3564 [Stcrt. 254) zijn de
uitvoerkeurlonen voor éénhoevigen, scha-
pen en geiten, bestemd voor een Lid-
Staat van de Europese Gemeenschap met
ingang van 1 januari 1978 afgeschaft.
Dit geldt eveneens voor fok-éénhoevigen,
fokschapen en fokgeiten voor andere lan-
den dan de Lid-Staten van de E.G.
Voorts wordt een aantal tarieven aange-
past aan de gestegen kosten van de keu-
ringen.

Bij Koninklijk Besluit van 20 december
1977, nr. 33 [Stcrt. 254) is met ingang
van 1 januari 1978 het Tariefbesluit
Veewet 1972 [Stcrt. 253), laatstelijk ge-
wijzigd bij besluit van 29 december 1976,
nr. 17 [Stcrt. 255), gewijzigd.
Hiermee zijn de kosten voor het in arti-
kel 14 van de Veewet bedoelde onder-
zoek van voor in- en doorvoer bestemd
vee per dier aangepast.

Bij besluit van de minister van Land-
bouw en Visserij van 23 december 1977,
nr. J. 3608, [Stcrt. 254) is met ingang
van 1 januari 1978 de beschikking ver-
goedingsregeling uitvoerkeuring 1968
[Stcrt. 180) ingetrokken.
Aangezien op genoemde datum de kosten
van de vleeskeuringsdiensten integraal
zijn overgenomen door het Rijk, kan de
vergoeding aan de gemeenten voor het
beschikbaarstellen van personeel voor de
uitvoerkeuring vervallen.

De minister van Landbouw en Visserij
heeft bij besluit van 27 december 1977,
nr. J. 3756 [Stcrt. 254) de varkenspest-
beschikking Brabant, [Stcrt. 116), gewij-
zigd bij beschikking van 30 juni 1977
[Stcrt. 126), ingetrokken.
Hierdoor is met ingang van 1 januari
1978 de na-entingsverplichting tegen
\\\'arkenspest in de gemeente Boekei op-
geheven.

Spanje maakt over oktober 1977 melding van
91 haarden van Afrikaanse varkenspest, waar-
bij 150 bedrijven werden aangetast. Op deze
bedrijven waren 23.587 varkens aanwezig.
Hiervan stierven er 1.204 aan de ziekte en de
overige 22.383 werden opgeruimd.
In de eerste helft van november werden 44
haarden geteld, waardoor 60 bedrijven wer-
den besmet. Van de 5.594 aanwezige varkens
stierven er 274 aan de ziekte en 5.320 dieren
werden opgeruimd.

Portugal meldt over november 1977 in 16
districten 772 uitbraken van Afrikaanse var-
kenspest.

Van de 18.654 op deze bedrijven aanwezige
varkens stierven er 7.052 aan de ziekte en de
overige 11.602 werden afgemaakt.
Het aantal uitbraken over 1977 tot en met
november steeg hiermee tot 3918, tegenover
1256 in 1976, 468 in 1975 en 126 in 1974.
De cijfers over december 1977 zijn nog niet
bekend gemaakt.

Uit Turkije wordt bericht, dat zich in oktober
1977 in Anatolië 43 haarden van mond- en
klauwzeer hebben voorgedaan. Hiervan waren
er 10 van het type A22 en de overige bleken
van het type Oi te zijn.

In november kwamen 37 haarden in Anatolië
voor, waarvan 7 van het type A22 en de ove-
rigen van het type Oi. Er zijn op grote schaal
vaccinaties rond de aangetaste bedrijven uit-
gevoerd.

De U.S.S.R. maakt bekend dat zich in sep-
tember 1977 in totaal 5 uitbraken van
mond- en klauwzeer hebben voorgedaan: 1
van het type Oi, 1 van het type A22 en 3
van zowel Oi als A22.

In oktober waren deze cijfers: totaal 6 uitbra-
ken, waarvan 5 van het type Oi en 1 van
het type A22.

In aansluiting op het bericht in een vorig
nummer, waarin melding werd gemaakt van
een uitbraak van mond- en klauwzeer in de
D.D.R., wordt nader uit dat land bericht, dat
zich daarna geen nieuwe gevallen hebben
voorgedaan. Uit het district waar de uitbraak
zich voordeed en uit aangrenzende districten
mogen geen slachtdieren en vlees worden uit-
gevoerd.

VESICULAIRE VARKENSZIEKTE
In de periode van 16 tot 31 december hebben
zich in Italië twee uitbraken van vesiculaire
varkensziekte voorgedaan. De aangetaste be-
drijven zijn gelegen te Milaan en Mantoue.

RABIESSITUATIE IN DENEMARKEN
Sedert de drie gevallen van rabies onder vos-
sen in Denemarken in september 1977 te Pad-
borg, zijn nog drie rabide vossen aangetroffen.
In oktober en november te Padborg en in de-
cember te Kliplev, alle dicht bij de Duits-
Deense grens.

Ruim 24.850 honden, ouder dan drie maan-
den, in het grensgebied zijn gvaccineerd met
de ERA-stam. Zolang de rabies-situatie zich
niet wijzigt moeten alle honden die het gebied
binnenkomen en honden die binnen het ge-
bied worden geboren en de leeftijd van drie
maanden hebben bereikt, worden gevacci-
neerd.

Met ingang van 1 januari 1978 worden alle
vossen en dassen in het gebied met gas be-
streden.

BESMETTELIJKE DIERZIEKTEN
Dierziektenbidletin nr. 24 van de Veeartsenij-
kundige Dienst, over het tijdvak van 16 tot
31 december 1977, vermeldt de volgende aan-
tallen gevallen van aangifteplichtige besmette-
lijke dierziekten in Nederland.

Noord-Holland 1 geval
Zuid-Holland 1 geval
Noord-Brabant 2 gevallen
Limburg 3 gevallen

9, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering, tevens jaarvergadering.
Jaarbeurscongrescentrum te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

15, Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering kleine huisdieren. Prov. Ge-
zondheidsdienst Boxtel.

15, Groep Geneesk. van het Rund K.N.M.v.D. Ledenvergadering met aansluitend
wetenschappelijke vergadering. Postiljon Motel Bunnik 13.30 uur (pag. 164)

16—17, Tagung der DVG und der DGfZ „Physiologie und Pathologie der Fortplanzung"
(A), Glessen.

22, Groep Geneesk. v/h Kleine Huisdier K.N.M.v.D. Jaarvergadering 20.00 uur, Hotel
Hoog-Brabant, Utrecht.

23, Promotie tot doctor in de diergeneeskunde van Drs. D. van Nitschelm, Utrecht.
Aanvang 16.15 uur.

23, Vereniging van Slachthuisdirecteuren, ledenvergadering, tevens jaarvergadering,
Jaarbeurscongrescentrum te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

26, Regionale Arbeitstagung der DVG Fachgruppe „Kleintierkrankheiten" (A),
Bremen.

14, Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering mestkalveren. Prov. Gezond-
heidsdienst Boxtel.

23, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

28, Afd. Noord Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering pluimvee. Prov. Gezondheids-
dienst Boxtel.

3—14, Cursus Levensmiddelenmicrobiologie. Cie. P.A.O. Veterinaire Volksgezondheid
(pag. 208)

7— 9, 21st Annual Congres B.S.A.V.A. (British Small Animal Veterinary Association),

14—16, Voorjaarsdagen 1978. Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Amsterdam
(pag. 1116 (1977) en 152).

27, Vereniging van Slachthuisdirecteuren, ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

28—29, Ie Congres van de Europ. Vereniging van Paardenpraktici, Monte Carlo (pag.
164).

1— 5, XXVI Annual Colloquium - Protides of the Biological Fluids, Brugge/België,
(pag. 1398)

10, Stichting Afnemers Controle op Veevoeder (A.C.V.-Controle), Studiedag, Evert
Kupersoord, Amersfoort.

15—16, 27. Tagung der Europ. Gesellschaft für Vet.-Pathologie und 21. Tagung der Fach-
gruppe „Pathologie der D.V.G. (A.).

22—26, Vervolgcursus Vleestechnologie, Cie. P.A.O. Vet. Volksgezondheid (pag. 209)

25, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

24—26, Zodiac symposium on adaptation - Landbouwhogeschool Wageningen (pag. 153).

5—10, 29th Anual Meeting of E.A.A.P., Stockholm. (Inlichtingen: Ir. P. Hoogschagen,
secr. Ned. Zoötechnische vereniging, tel. 070 - 98 85 49).

15—17, International Veterinary Congress of Medicine and Surgery of Small Animals -

20th Anniversary, (pag. 1008)
26—30, Feier des 200 Jährigen Bestehens der Tierärztlichen Hochschule, Hannover.

26, Internationales Symposium über die Ernährung von Hunden und Katzen, Han-
nover. (pag. 1222 en 1457)
26—30, 20. Internationaler Milchwirtschaftlicher Kongress CONGRILAIT, Paris, (pag.
988)

26—28, XVI Wissensch. Tagung der Gesellschaft für Versuchstierkunde, Cambridge.
28—30, Tagung des Bundes Deutschen Veterinäroffizieren (A).

30—1 juli, 4. Fortbildungsveranstaltung „Pharmakologie und Toxicologic für Tierärzte"
(A).

8th Meeting of the European Poison Control Centres/Annual European Meetmg
of the International Association of Forensic Toxicologists. (pag. 1063)

16—19, 10th World Congres for Buiatrics, Mexico City. (pag. 1062)
20—29, IVth World Conference on Animal Production, Buenos Aires.

13—15, Arbeitstagung „Lebensmittelhygiene 1978" der DVG (A), Garmisch-Partenkirchen.

19, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.
19—22, IV. Herbsttagung der Europ. Gesellschaft für Vet.-Pathologic (A), Como.

21, Vereniging van Slachthuisdirecteuren ledenvergadering, Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

5— 7, Jaarcongres 1978, tevens 125e Alg. Vergadering K.N.M.v.D., Breda.
23—27, 3. Weltkongress für Tierernärung.

23, Vereniging van Slachthuisdirecteuren ledenvergadering, Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

12, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.
12, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Algemene ledenvergadering.

14, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

in Wien 3. Kongress der Intern. Gesellschaft für Tierhygiene,
in Israel. XI Kongress für Buiatrik (A).

Voortgang van de Herprogrammering van de
Diergeneeskundige Opleiding en het
onderbrengen van de stages hierin

In het kader van de Wet op de
Herstructurering van het Wetenschappelijk
Onderwijs houdt de Faculteit zich bezig
met de herprogrammering van de
diergeneeskundige opleiding.
De eerste aanzet hiertoe is gegeven door de
Commissie Herprogrammering (voorzitter
Prof. Dr. S. G. van den Bergh), die in
september 1976 haar rapport heeft
uitgebracht.

Bij haar werkzaamheden heeft de Commissie
Herprogrammering gebruik gemaakt van de
doelstellingen en richtlijnen, zoals die in het
rapport van de Commissie Studie-inrichting
(voorzitter Dr. A. Brand) zijn vermeld
(Tijdschrift voor Diergeneeskunde, 101, 640
en 701, (I976p.

De Commissie Herprogrammering heeft in
haar rapport de eindtermen voor de
opleiding als geheel en de verschillende
onderdelen van de opleiding omschreven.
Tevens is een raamwerk voor het
programma van de propedeutische, de
doctorale en de postdoctorale fase van de
opleiding opgesteld.

De programma\'s van de doctorale fase en
de postdoctorale fase worden nu uitgewerkt
door respectievelijk de Commissie
Doctorale fase (voorzitter Prof. Dr. J. F.
Frik) en de Commissie Postdoctorale Fase
(voorzitter Dr. H. C. Kalsbeek).

Deze plannen houden in grote lijnen de
volgende veranderingen ten opzichte van de
huidige opleiding in:

In de propedeutische fase ligt de nadruk
meer op het geven van basale informatie
over de verschillende vakken en het
aangeven van de plaats, die de vakken
binnen de opleiding innemen. De meer
vakgerichte kennis wordt in de doctorale
fase door de verschillende vakgroepen
geïntegreerd per orgaan of systeem
aangedragen.

op de verschillende deelgebieden van de
beroepsuitoefening en in te leiden in het
pathobiologisch denken.

De klassieke indeling in basisvakken,
pathofysiologische en paraklinische vakken
en tenslotte de klinische vakken komt
grotendeels te vervallen. In de nieuwe
opleiding zal het onderwijs in deze
categorieën geïntegreerd worden gegeven in
het onderdeel Ziektekunde van Organen en
Systemen.

In de demonstraties in de klinische vakken
en de Pathologie wordt de patiënt nog eens
in zijn geheel gepresenteerd.
Het onderwijs in de voedingsmiddelen van
dierlijke oorsprong wordt in 2 gedeelten
gegeven:

a. In het onderdeel Produktiedieren en
Dierprodukten wordt de directe relatie
tussen de dierprodukten en de
nutsdieren gelegd. Het onderwijs zal
door de vakgroepen Voedingsmiddelen
van Dierlijke Oorsprong en Zootechniek
geïntegreerd worden gegeven.

b. In het deel Voedingsmiddelen van
Dierlijke Oorsprong komt de
bescherming van de volksgezondheid in
verband met produkten van dierlijke
oorsprong en de kwaliteitsbewaking van
de produkten aan de orde.

In het vak Wetenschappelijke Vorming
wordt de student enigszins vertrouwd
gemaakt met de methoden, de opzet en de
uitvoering van wetenschappelijk onderzoek.
Hiertoe zal de student 2 maanden
doorbrengen bij een vakgroep naar keuze.
Daarnaast worden colleges in
Methodologie en Statistiek gegeven.
De vergaande integratie van de verschillende
vakken maakt het onmogelijk een cesuur in
de doctorale fase aan te brengen. Het
kandidaatsexamen zal dan ook komen te
vervallen.

De postdoctorale fase bestaat uit het
uniforme deel van 42 weken, dat door
iedere student gevolgd moet worden, en
aansluitend daaraan een periode van een
halfjaar, waarin iedere student een richting
naar eigen keuze volgt.

Het uniforme deel bestaat uit 6 weken
stages en 36 weken co-assistentschappen.
Iedere student volgt 2 weken stage
Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong,
2 weken stage Kleine Huisdierenpraktijk en
2 weken Grote Huisdierenpraktijk.
Deze stages zijn ingevoerd met het doel de
student een indruk te geven van het werken
onder praktijkomstandigheden en te
confronteren met de beroepsopvatting en
de maatschappelijke structuren, waarmee
de dierenarts in de praktijk te maken heeft.
Bovendien worden de stages geacht een
nuttig terugkoppelingseffect vanuit de
praktijk naar de Faculteit te hebben.
De plaatsen, waar deze stages plaats zullen
vinden, zullen in overleg tussen de Faculteit
en de Maatschappij worden geregeld.
De co-assistentschappen in de klinieken van
de grote huisdieren en de Buitenpraktijk
zijn in grote lijnen niet veranderd.
Het co-assistentschap Kleine Huisdieren is
verlengd van 4 naar 8 weken.
Het co-assistentschap Diagnostische
Pathologie (3 weken) zal in samenwerking
tussen de vakgroepen Pathologie,
Bacteriologie en Helminthologie en
Entomologie worden gegeven. De huidige
co-assistentschappcn Pathologie en
Bacteriologie komen hiermee te vervallen.
Het co-assistentschap Bedrijfsbegeleiding
(6 weken) wordt in samenwerking tussen de
vakgroepen Bedrijfsdiergeneeskunde en
Buitenpraktijk, Zootechniek en
Helminthologie en Entomologie gegeven.
De huidige co-assistentschappen Bedrijfs-
diergeneeskunde, Zootechniek en
Parasitologie komen hiermee te vervallen.

De gedachte, die ten grondslag ligt aan het
voorstel tot instellen van de keuzerichting
is, dat de steeds toenemende kennis op alle
terreinen van de diergeneeskunde het
onmogelijk maakt binnen 6 jaar een
dierenarts op te leiden, die het beroep op
alle deelgebieden van de diergeneeskunde
adequaat kan uitoefenen.
De keuzerichting is dan ook ingevoerd om
de afgestudeerde bedrijfsklaar te maken op
het door hem gekozen deelgebied. De in de
keuzerichting verkregen zelfstandigheid, het
verantwoordelijkheidsgevoel en de
zelfkennis maken de afgestudeerde tevens
geschikt tot eerstelijns uitoefening van de
diergeneeskunde op andere deelgebieden
dan de gevolgde keuzerichting.

Bovenstaande plannen zijn door de
Faculteitsraad in de vergadering van
september 1976 goedgekeurd en aan de
minister ter beoordeling voorgedragen.
Het programma zal, indien goedgekeurd, in
september 1978 voor het eerste studiejaar
van start moeten gaan.
Met het uitwerken van de programma\'s is
begonnen in de postdoctorale fase, daarna
zullen de doctorale en de propedeutische
fase volgen. Reden voor deze omgekeerde
volgorde is, dat bij eerdere veranderingen
van de studie gebleken is, dat bij een
andere volgorde vooral aan het einde van
de opleiding ernstige problemen kunnen
ontstaan.

Het gevolg van deze situatie is, dat, hoewel
het programma voor de postdoctorale fase
pas na langere tijd in werking zal treden,
het voorbereidend werk reeds nu verricht
moet worden.

Met betrekking tot de realisering van de
stages is dan ook nu reeds overleg gaande
tussen een delegatie van de Commissie
Opleiding van de Maatschappij en de
Commissie Postdoctorale Fase van de
Faculteit. In de vergaderingen van de
afdelingen van de Maatschappij zal op dit
onderwerp worden teruggekomen.

Verslag van het bezoek van
de Afdeling Noord-Holland
der K.N.M.v.D. aan Engeland

Op zaterdagmorgen 8 oktober 1977 zetten 8 Noord-
Hollandse collega\'s, waarvan 7 vergezeld van
hun echtgenotes, voet aan boord van een K.LM-
machine op Schiphol om een tegenbezoek te
brengen aan de Engelse collega\'s van de Western

Counties (Z.W.-Engeland) die in oktober 1976
een succesvol verlopen bezoek aan ons land
brachten waarbij de Afdeling Noord-Holland der
K.N.M.v.D. als gastvrouwe was opgetreden.
Na een voorspoedig verlopen vlucht en bustocht
arriveerden wij in ons Londense hotel over welks
kwaliteit niemand naar huis heeft geschreven.
Niettemin heeft een ieder op gepaste en nuttige
wijze het weekend in deze wereldstad
doorgebracht.

Om 10 uur maandagmorgen waren onze Engelse
gastheren met de bus aanwezig om ons naar het
Zuidwesten van Engeland te vervoeren.
Inmiddels had zich in Londen nog een echtpaar
bij ons gevoegd waarna bij de lunch onze
Afdelingsvoorzitter en echtgenote, die al een
week Engelse „warming up" achter de rug
hadden, ons gezelschap op volle sterkte brachten.
Des middags werd een bezoek gebracht aan het
British Veterinary College Field Station in
Langford. Hier worden de studenten, na een 3-
jarige periode in Bristol, nog twee jaar opgeleid
alvorens ze afstuderen. Zeer gastvrij was de
ontvangst en uitgebreid werden we rondgeleid op
deze jongste der Engelse veterinaire opleidingen
waar bijna alle studenten gehuisvest waren in de
twee daarvoor bestemde gebouwen op het
terrein. Het bezoek aan deze kleine, intieme
veterinaire opleiding welke ± 50 dierenartsen per
jaar aflevert, werd besloten met een tea in de
kantine voorzien van de in deze landstreek
daarbij behorende lekkernij, de ,,scones". Onze
bus bracht ons tegen het vallen van de avond
naar onze tijdelijke basis voor drie dagen, het
voortreffelijke White Hart Hotel in Exeter waar
bleek dat Cromwell ons hier reeds was
voorgegaan, hetgeen tot aanbeveling strekte,
waarvan het bewijs ons ook geleverd werd
door de kwaliteit van het diner, waarna de
avond besloten werd met een verblijf in de pub
die het hotel binnen zijn muren huisvestte.
De volgende morgen waren we, zoals ook van
ons werd verwacht reeds om 08.30 uur onderweg
naar de Henley Manor Farm, een proefboerderij
van I.C.I. groot 178 ha en verdeeld in 5
zelfstandige bedrijven. Op deze bedrijven worden
vergelijkingen gemaakt tussen koppels in het
voorjaar en koppels in het najaar kalvende
koeien welke bovendien onderling vergeleken
worden onder verschillende beweidingssystemen.
Veel onderzoek wordt gedaan naar de verzorging
en verbetering van grasland en het conserveren
van silage. Naast de drie bedrijven met melkvee
is er een mestveebedrijf terwijl het vijfde bedrijf
een opfokbedrijf is dat de overige bedrijven
voorziet van de nodige vaarzen om de koppels
op peil te houden. Het geheel was nog eens
overzichtelijk en instructief samengevat in een
boekje dat tijdens het bezoek aan ons werd
uitgereikt, \'s Middags bezochten we de
druipsteengrotten van Cheddar, waar ook de
recent ontdekte ruimtes met fraai gevormde
druipsteenformaties door een enthousiaste gids
aan ons werden getoond, terwijl de terugreis
naar Exeter werd aanvaard na het diner in
Sidmouth.

Een hoogtepunt van dit bezoek mag zeker
worden genoemd de woensdag, toen de heren uit
ons gezelschap ontvangen werden door Engelse
collega\'s om hen te vergezellen bij de dagelijkse
arbeid. Tijdens de gastvrije ontvangst waren de
vele overeenkomsten met onze manier vam
praktijk doen opvallend. Principieel anders is de
onderlinge verhouding tussen de dierenartsen
onderling (senior-partner, partner en assistant)
waar duidelijk sprake is van een
gezagsverhouding. De dames volgden een eigen
programma bestaande uit een bezoek aan
Buckfast Abbey en een ontvangst met lunch ten
huize van Miss Scott-Elliot die een zeer fraaie
oude boerderij bewoont, voorafgegaan door een
ontvangst door de Lord Mayor van Totnes, in
welk stadje \'s avonds het diner plaats vond in
een intieme en zeer hartelijke sfeer waarbij ook
weer zoals elke avond vele van onze Engelse
collega\'s aanzaten aan het diner.
Donderdag 13 oktober werd ons gezelschap
officieel ontvangen door de Lord Mayor van
Exeter in de Guildhall, een schitterend gebouw
met vele herinneringen aan het roemrijke
verleden van de stad en van Engeland, waarin we
werden rondgeleid na de ontvangst.
Na een niet geprogrammeerd bezoek aan de
kathedraal van Exeter werd de lange tocht
aanvaard naar North Devon waar in het
havenplaatsje Porlock een voortreffelijke lunch
werd genoten alvorens we ons begaven naar het
Porlock Equitation Centre waar speciaal voor
ons een demonstratie Hogeschool Rijkunst met
Lippezaners werd gegeven. Na deze, door ons
allen zeer gewaardeerde demonstratie vond een
ontvangst plaats ten huize van de President of
Western Counties waar wij werden onthaald op
alle heerlijkheden en verlokkingen van de
„English Tea". Een korte tocht voerde ons
daarna naar het motel in Barnstaple waar wij als
gasten aanwezig waren op het jaarlijkse diner
van de Western Counties Division van de B.V.A.
Toen geheel volgens Engelse gewoonte het
protocol werd afgewerkt waarbij de voorzitter
van de Afdeling Noord-Holland, collega Ruurd
de Jong. nadat de inwendige mens was versterkt
en alle ere-sprekers en gewone sprekers hadden
gesproken, op voortreffelijke wijze de
wederzijdse vriendschap en het belang daarvan
onder woorden bracht en als teken van onze
dankbaarheid enige geschenken overhandigde,
werd de avond voortgezet met dansen en hel
verstevigen van de vriendschapsbanden. Dc
traditie wil dat na de sluiting van het bal de
meest doorzettenden nog gebruik maken van het
in het motel aanwezige overdekte zwembad. Het
moet op de Engelsen een onuitwisbare indruk
hebben gemaakt dat na deze drukke dagen en

ondanks hun numerieke overmacht aan het diner
wij toch ver in de meerderheid waren bij deze
nachtelijke zwemescapade.
Een verkwikkende doch wat korte nachtrust
maakte het ons mogelijk de laatste ochtend van
ons verblijf een bezoek te brengen aan een
glasfabriek. Voor de heren uit het gezelschap
werd nog een rondleiding georganiseerd naar een
dichtbij gelegen coöperatief slachthuis. In dit
slachthuis waar men dagelijks ± 1200 varkens in
een tempo van 300 per uur slachtte en koeien in
een tempo van 1 per minuut was de
gedisciplineerdheid van het personeel opvallend
alsmede het goede management. In dit slachthuis
werd het slachtdier ook verwerkt tot eindprodukt
zodat in kleine hoeveelheden en vacuum verpakt
van hieruit direct supermarkets konden worden
bevoorraad, waardoor de slager als tussenschakel
verdwijnt.

De afscheidslunch, zoals alle andere lunches en
diners gesponsorcd door een Engelse
farmaceutische industrie, vond plaats in een
schitterend gelegen hotel in Bediford waarna de
lange terugtocht naar Londen met de bus werd
volbracht. Precies op tijd arriveerden wij op het
vliegveld Heathrow waar een stiptheidsactie van
assistent-verkeersleiders ons enige vertraging
bezorgde. Een mededeling van de gezagvoerder,
boven de Noordzee gedaan, dat Schiphol dicht
zat door de mist en dat Zestienhoven als
uitwijkhaven fungeerde drukte de stemming
allerminst zodat we toch nog opgewekt om half
twee \'s nachts per bus op Schiphol arriveerden
waar ieder zijn en haar weg ging.
Het voor allen zo succesvol verlopen bezoek dat
mede dank zij de organisatorische kwaliteiten
van collega Hein Ch erhaus en onze Engelse
collega Peter Ikin alle verwachtingen overtrof,
heeft geleid tot een vei"steviging van bestaande
banden en het tot stand komen van nieuwe
contacten welke behalve voor de betrokkenen
hopelijk ook dienst kunnen doen als porte
d\'entree voor alle andere collega\'s zowel hier te
lande als in Engeland.

Begin december 1977 heeft de
Landbouwhogeschool afscheid genomen
van de buitengewoon hoogleraar in de
Tropische Veeteelt, Prof. Dr. P. Hoekstra.
Hij werd in 1956 benoemd tot hoogleraar
in de Zootechniek aan de Faculter der
Diergeneeskunde te Utrecht en in 1962
volgde zijn benoeming aan de L.H.

Op een geanimeerde afscheidsbijeenkomst
in Zodiac, die werd bijgewoond door zo\'n
honderdvijftig vertegenwoordigers van
vakgroepen, instituten, het ministerie en de
rijksuniversiteit Utrecht werd de scheidende
hoogleraar uitvoerig toegesproken door de
rector magnificus, de heer G. Zemmelink,
Prof Dr. R. D. Politiek en Ir. G.
Montsma.

De rector magnificus memoreerde dat er de
afgelopen 15 jaar meer tropische veetelers
afgestudeerd zijn dan in de eerste
vijfentwintig jaar. Het onderwijs in de
tropische veehouderij wordt nu gevolgd
door meer dan 40 studenten als hoofdvak
en door 30 studenten van andere studie-
richtingen. Namens het bestuur van de
Landbouwhogeschool merkte hij op dat de
specifieke opleiding van zoötechnici voor
de tropische ontwikkelingslanden een goede
zaak is. Dat geldt ook voor het onderzoek
en de zo belangrijke dienstverlening met
betrekking tot ontwikkelingssamenwerking.
,,Wij hebben dan ook gemeend voor uw
opvolger een gewoon kroondocent te
moeten vragen," waaruit, aldus de rector
magnificus duidelijk de waardering voor het
werk van ProL Hoekstra spreekt.
Namens de sectie Tropische Veehouderij
bracht de heer G. Zemmelink eveneens de
specifieke inbreng van ProL Hoekstra in
herinnering. Het belang van zijn werk lag
volgens de heer Zemmelink vooral in het
feit dat hij met grote kennis, het
gezichtsveld van veel mensen heeft
verruimd zodat zij beter werden voorbereid
op het werk in de tropen.
Ook namens Visteelt en Visserij bracht hij
dank voor dc plezierige samenwerking met
de scheidende hoogleraar.
Als collega merkte ProL R. D. Politiek op
dat ProL Hoekstra bij zijn komst in

Wageningen had gezegd deskundigen te
willen opleiden die in hun medemensen hun
naasten zien. Dat, aldus ProL Politiek,
heeft hij de mensen ook bijgebracht, niet in
het minst door zijn eigen voorbeeld.
Namens zeer velen in binnen- en buitenland
overhandigde Ir. O. Montsma de
scheidende hoogleraar een bord van
Makkumer aardewerk en een bedrag onder
couvert aan, niet genoeg voor een reis om
de wereld, zoals Ir. Montsma zei, maar
meer een leuke aanmoedigingspremie.
ProL Hoekstra zelf zei in een dankwoord
zich niet te voelen als een oude olifant die
zich afzondert van zijn kudde om te
sterven, maar meer als een solitaire stier die
vrijwillig de kudde verlaat. De ervaring
leert dat zo\'n stier meestal in een betere
conditie raakt dan hij binnen de kudde
had, aldus ProL Hoekstra.

Pieter Hoekstra werd in 1911 in het Friese
Garijp geboren, begon na de middelbare
school in 1930 de studie in de
diergeneeskunde in Utrecht en vertrok in
1936 als dierenarts naar Indonesië. In 1951
kwam hij in Nederland terug en werd een
jaar later de eerste directeur van het
Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek
TNO. Per I september 1977 heeft hij om
gezondheidsredenen zijn buitengewoon
hoogleraarschap aan de Landbouwhoge-
school neergelegd.

Onder leiding van de secretaris-generaal
van het ministerie van landbouw, de heer
F. Rontano, heeft een Braziliaanse
ambtelijke delegatie van 4-9 december 1977
een bezoek aan ons land gebracht.
Daarbij zijn in het kader van de eind 1975
opgerichte landbouwwerkgroep Nederland-
Brazilië besprekingen gevoerd met de
Nederlandse delegatie o.l.v. de directeur-
generaal voor de Landbouw en de
Voedselvoorziening, Ir. A. de Zeeuw.

alsmede met het Nederlandse agrarische
bedrijfsleven. Tevens zijn een aantal
bedrijven en instituten bezocht.
Tijdens deze besprekingen is o.m.
overeengekomen om de voorwaarden voor
een verdere intensivering van de contacten
tussen het Nederlandse en Braziliaanse
agrarische bedrijfsleven te verbeteren en de
onderlinge samenwerking uit te breiden tot
het landbouwkundige onderzoek en het
landbouwonderwijs.

Onzerzijds is daarbij in het bijzonder de
aandacht gevestigd op factoren die deze
samenwerking belemmeren, zoals in
Brazilië toegepaste toevoerdeposito\'s,
bepaalde veterinaire invoerbelemmeringen,
het ontbreken van een kwekersrecht en het
stellen van bepaalde vestigingseisen in
verband met joint ventures.
Afgesproken is dat deskundigen hierover
verder overleg zullen voeren teneinde
hiervoor geëigende praktische oplossingen
te vinden.

De werkgroep heeft voorts aangegeven dat
er voor wat de samenwerking van bedrijven
betreft mogelijkheden bestaan voor de
sectoren fokvarkens, pluimveehouderij,
diergeneesmiddelen, zaaizaad en pootgoed
(met name pootaardappelen), diervoeders
(met name kunstkalvermelk) en opslag en
verwerking van landbouwprodukten,
alsmede voor wat betreft de overdracht van
de aan deze sectoren gerelateerde
technologie.

Ten behoeve van de samenwerking op het
gebied van het landbouwkundig onderzoek
is een arrangement tussen beide ministeries
geparafeerd.

De landbouwwerkgroep heeft in principe
besloten in juni/juli 1978 in Brasilia
wederom bijeen te komen.

In het voorjaar van 1976 heeft het eerste
Wereldcongres over de Konijnenhouderij
plaats gevonden in Dijon (Frankrijk).
Bij die gelegenheid is ook de World Rabbit
Science Association (WRSA) opgericht.
Deze vereniging heeft als voornaamste doel
het uitwisselen van kennis en ervaring op
het gebied van de commerciële
konijnenhouderij. Het eerste bestuur van de
WSRA is als volgt samengesteld:

Voorzitter: F. Lebas (Frankrijk).
Vice-voorzitters: Nordic Baldissera (Italië),
J. Camps (Spanje), A. Holdas (Hongarije).
Penningmeester: J. Debattista (Malta).
Secretaris: P. Horne (Groot-Brittannië).

Ook in ons land ondervindt de
konijnenhouderij een groeiende
belangstelling. Het gemis aan onderzoek-
faciliteiten is daarbij een ernstige handicap.
Om hieraan enigszins tegemoet te komen is
het van belang alle kennis en ervaring te
bundelen.

Daarom is het initiatief genomen, mede op
verzoek van het bestuur van de WSRA, een
afdeling Nederland van deze vereniging op

te richten. Op deze wijze kunnen nuttige
contacten met onderzoekers uit andere
landen ontstaan, waarmee kennis en
ervaring op het gebied van de commerciële
konijnenhouderij worden uitgewisseld.
De oprichting van de afdeling Nederland
van de WSRA heeft plaats gevonden op
10 maart 1977.

De heer H. J. van Deursen, directeur
ENKI-slachterij, Someren.
Drs. A. C. A. van Exsel, Gezondheids-
dienst voor Dieren, Boxtel.
Drs. B. C. Kruijt, R.I.V., Bilthoven.
De heer J. C. van Riessen, Twello,
keurmeester konijnensportfokkerij.
Ir. H. H. M. Zeelen, C.A.D.Pl., Zeist,
secretaris-penningmeester.

Voor aanmelding als lid of nadere
inlichtingen kunt u zich wenden tot de
secretaris-penningmeester. Zijn adres is:
Utrechtseweg 31, Zeist, tel. 03404-16911.

Op 17 februari 1977 werd de Contactgroep
Veterinaire Homoeopathie geformeerd.
Sinds het eind der 50-er jaren was er al
regelmatig contact tussen dierenartsen met
belangstelling voor de homoeopathie. Deze
groep was niet groot, slechts een tiental
collegae namen aan de besprekingen deel.
Maar enkele jaren geleden begon er veel
meer interesse te komen en het werd
wenselijk geacht de werkwijze van de groep
te wijzigen. Momenteel neemt een veertigtal
dierenartsen deel aan het werk van de
groep.

Een studiegroep, bestaande uit
A. Vrij landt, arts te Ede, I. A. T. Richter,
dierenarts te Beltrum tn A. H. Westerhuis,
dierenarts te Wageningen, coördineert het
werk.

Het is de bedoeling een zestal bijeen-
komsten per jaar te organiseren, waarin de
homoeopathie, toegepast in de diergenees-
kunde, zo ruim mogelijk besproken en
bestudeerd zal worden.
Een ieder die belangstelling heeft, kan zich
in verbinding stellen met:

A. H. Westerhuis, dierenarts, Lijnbaan-
straat 1, Wageningen. Tel. (08370) 15057
(privé).

Het ligt in de bedoeling bij voldoende
belangstelling in het najaar van 1978 een cursus
Vishygiëne te organiseren. Deze cursus zal
worden gegeven door de Vakgroep
Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong
(V.V.D.O.) van de Faculteit der
Diergeneeskunde in samenwerking met het
Instituut voor Visserijprodukten TNO te
IJmuiden. De cursus zal 6 hele dagen omvatten,
gedurende 1 dag per week. Als inhoud voor deze
cursus is het volgende voorgesteld:

— Dagexcursie naar IJmuiden, waarbij een
bezoek wordt gebracht aan het I.V.P., de
visafslag en visverwerkende bedrijven, terwijl
tevens een aantal films vertoond zal worden.

K.N.M.v.D. ƒ 500,— bedragen en voor niet-leden
ƒ550,—, uitgaand van een maximum aantal
van 20 deelnemers.

Het ligt in de bedoeling bij voldoende
belangstelling nog een twee-wekelijkse cursus
Laboratoriumtechnieken te organiseren, welke
zal worden gehouden van 13 tot en met 24
februari 1978.

In deze cursus zal speciale aandacht worden
besteed aan nieuwe ontwikkelingen, waarbij
onder meer aan de orde zullen komen:

De kosten zullen voor leden van de K.N.M.v.D.
ƒ 528, - bedragen en voor niet-leden ƒ 580,—.
In verband met de korte termijn verzoeken wij u,
bij eventuele belangstelling, u vóór 5 februari
aanstaande aan te melden.

In voorgaande jaren werd deze cursus enkele
malen gegeven in het R.I.V. en duurde 6 hele

dagen, verdeeld over 6 weken. Nu wordt een op
zichzelf staande cursus van 3 dagen (1 dag per
week) gegeven. Het betreft dus geen vervolg-
cursus, zoals aanvankelijk werd aangekondigd.
In deze cursus zal onder meer aan de orde
worden gebracht:

— Residuproblematiek van zware metalen en
bestrijdingsmiddelen in vlees en vleeswaren

Inleiders zijn J. C. J. Bevers (N.V. Chemische
bedrijven van de N.C.B.), Ir. P. J. W. leri Have
(Rijks Agrarische Afvalwater Dienst), Dr. IV.
Edel en Drs A. G. de Moor (Veterinaire
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid) en Dr.
J. Tesink (Gezondheidsdienst voor Dieren,
provincie Zeeland).

Titels van de inleidingen en verdeling over de
dagen zullen nog worden meegedeeld.
Data: 6, 13 en 20 april 1978.
Plaats: R.I.V. te Bilthoven.
De kosten zullen voor leden van de K.N.M.v.D.
ƒ 75,— (inclusief lunches) bedragen en voor
niet-leden ƒ 85,—, uitgaand van een
deelnemersaantal van 30 personen.

Op 27 april 1978 zal op het R.I.V. te Bilthoven
een contactdag Pluimveehygiëne worden
gehouden. Aanvang: 10.00 uur.
Titel: Begeleiding van slachipluimvee voor,
tijdens en na het slachten.
Definitief programma volgt.
Kosten: Leden ƒ20,— p.p. (inclusief lunch).
Niet-leden ƒ 30,— p.p. (inclusief lunch).
Iedere belangstellende is welkom. Opgave zo
spoedig mogelijk via de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde of bij de
aanvang van de contactdag.

De vervolgcursus Vleestechnologie die in de
periode van 22 mei tot 26 mei 1978 is gepland is
bijna volgeboekt en gaat dus door. De Cursus
wordt verzorgd door medewerkers van de
afdeling technologie V.V.D.O. en van het N.C.V.
Het programma houdt de volgende onderdelen
in:

Statistische grondslagen: Ir. J. H. Houben
Berekenen afkoelsnelheid karkassen
Gekoeld en containertransport: Ir. P. C.
Moerman

Verpakken van vlees: Ir. P. C. Moerman
Serologisch- en chemisch onderzoek van eiwitten
in vleeswaren: Drs. J. M. P. den Hartog
Manieren waarop het bemonsteren
(inter)nationaal wordt aangepakt: Ir. J. H.
Houben

Implicaties bij verhittingstests voor
halfconserven: Ir. P. S. van Roon
Ontwikkelingen vleesbewerkingsapparatuur:
Prof Ir. B. Krol

De kosten voor deze cursus bedragen ^468,—
voor leden van de K.N.M.v.D. en voor niet-
leden ƒ515,—. Nog voor enkele personen is er
de gelegenheid zich voor deze cursus op te geven
tot I maart 1978.

U kunt zich voor bovengenoemde cursussen
opgeven bij de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde (Ellen
Bonnes, tel. 030-51 01 II).

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde meldden zich de
collegae:

Baayen, M. Th.; 1977; Utrecht, Oude Gracht 125 bis.
Benjamin, A.; 1976; Tivon (Israël), Remez 43.

Lütticken, Dr. D.; 1964; Giessen-1967; Boxmeer, Elderom 315-04.
Rozendaal, M. G.; 1977; Uithuizen (Gr.), Moeshornweg 1.
Tiomkin, D.; 1977; Kibboets Merom-Golan (Israël), Ramat Hagolan.
Wesselink, H. G. M.; 1977; Enschede, Floresstraat 19.
Wikkeling, C. W.; 1974; Utrecht, Smaragdhof 2.
Zweeden, A. A. J. van; 1977; Vlissingen, Verdilaan 2.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij van Diergeneeskunde heeft het Hoofd-
bestuur aangenomen:

Pouwels, Mej. G. H. M.; 1977; Rotterdam, Van Malsenstraat I4A.
Smit, Mej. C. P. J.; 1977; Utrecht, W. Schuylenburglaan 70.
Steenhuisen, W.; 1977; Utrecht, W. Schuylenburglaan 65.
Steenmeijer, J. A.; 1977; Raamsdonk, Luiten Ambachtstraat 2.
Vestjens, J. H. A. M.; 1977; Leiden, Rossinistraat 8.
Vestjens-Raadsveld, Mevr. M.; 1977; Leiden, Rossinistraat 8.
Vrij, Mej. A. E.; 1977; Hollandsche Rading, Schepersveld 9.
Walvoort, H. C.; 1977; Utrecht, H. de Keijserstraat 12.
Wierda, A.; 1977; De Bilt, Akker III.
Wiersma, K.; 1977; Houten, Pr. Bernhardweg 12.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

172 Bekkers, H. M. J.; 1976; St. Anthonis; tel.
(08858) 2540 (privé), 1711 (prakt.); p., geass.
met I. Th. J. A. Bertels, A. J. Derks en K. K.
Kadijk.

173 Beneis, I. Th. J. A.: 1961; Oploo (N.Br.); p.,
geass. met H. M. J. Bekkers, A. J. Derks en
K. K. Kadijk.

173 Betten, K.: I96I; Wolvega; tel. (05610) 4330;
d. (assoc. met K. H. Bouwman en J. Kramer
beëindigd).

174 Bleijenberg-Moraal. Mevr. H. H.: 1977; Ca-
pelle a/d Ussel, Merellaan 252; tel. (OIO)
514145; p., kl. huisd. (toevoegen als lid).

175 Boogaerdt, A.: 1941; Nieuwveen; tel. (01723)
8244; plv. i. (assoc. met V. H. Boysen en J. A.
N. Breure beëindigd).

178 Bouwman, K. H.: 1947; Wolvega; p., geass.
met J. Kramer; r.k.; plv. i. (assoc. met K. Bet-
ten beëindigd).

178 Boysen, V. H.: 1969; Zevenhoven; p., geass.
met J. A. N. Breure en G. Noë (assoc. met
A. Boogaerdt beëindigd).

178 * Braak, A. E. van de; 1977; Lunteren, Lage
Veldweg 23; tel. (08386) 623; d.

182 \'Clotscher, A. P.: 1977; Hoogland, Calveen-
seweg 26; tel. (03495) 1940; wnd. d.

182 Coops, W. J. P: 1975; Zevenaar; tel. (08360)
26214 (privé), 24699 (prakt ); p., geass. met
L. J. Freeke en R. Pouw.

184 Derks, A. J.; 1963; Overloon, Peelkamp-
weg 2; tel. (04788) 595 (privé), 300 (prakt.);
p., geass. met H. M. J. Bekkers, 1. Th. J. A.
Bertels en K. K. Kadijk.

187 Ebbens, D.; 1975; Lippenhuizen (Fr ), Bü-
kenhage 34; tel. (05133) 3103; wnd. d.

191 Floor, G.; 1974; Bilthoven, Nicolailaan 19;
tel. (030) 785351; wnd. d. (zie ook pag. 275).

193 *Gianolten, N. R. L.; 1977; Utrecht, Andros-
dreef 4; tel. (030) 616067; wnd. d.

196 Groenveld, M.; 1976; Reutum (post Ootmar-
sum); p., geass. met K. G. Meijers.

199 Hatzmann, //.,■ 1977; Assen, Groningerstraat
105; tel. (05920) 40782; d. (toevoegen als lid).

204 Hoekstra, T. E.; 1970; Wijhe; p., geass. met
E. J. Jedema, J. W. Kloosterboer en E. J.
Wijers.

206 Hoven-Mennens, Mevr. F. L. van den: 1973;
Borne, Hazelaarstraat 25; tel. (05409) 5442; p.

206 \'Hoven, R. van den: 1977; Borne, Hazelaar-
straat 25; tel. (05409) 5442 (privé), (05407)
1302 (prakt.); p., ass. bij J. Smit.

209 Jedema, E. J.: 1967; Wijhe; p., geass. met
T. E. Hoekstra, J. W. Kloosterboer en E. J.
Wijers.

210 Jong, R. Y. de: 1960; Zeevang, Warder 17;
tel. (02991) 1386 (privé), 1370 (prakt.); p.,
geass. met R. Timmerman en A. Zaal.

211 Kadijk, K. K.: 1969; St. Anthonis; p., geass.
met H. M. J. Bekkers, 1. Th. J. A. Bertelsen
A. .L Derks.

214 Kloosterboer, J. W.: 1956; Olst; p., H-D.,
geass. met T. E. Hoekstra, E. J. Jedema en
E. J. Wijers.

2/7 Kramer, J.; 1953; Wolvega; p., geass. met
K. H. Bouwman (assoc. met K. Betten be-
eindigd).

218 \'Krijnen, J. G. T.: 1977; Blauwkapel, Kapel-
weg 17; tel. (030) 716613; wnd. d.

222 Lensing, H. H.: 1965; Ermelo, Bilderdijklaan
15; tel. (03417) 2542 (privé), (OIO) 153911
(bur.).

222 Lelie, G. J.: 1977; Alphen a/d Rijn, Marnix-
straat 157; tel. (01720) 93049 (privé), (010)
331795 (prakt.); p., ass. bij G. Meursing (toe-
voegen als lid).

222 Lewin-Visser. Mevr. 1. V. M.: 1970; Utrecht;
p., H.D., geass. met K. W. J. Lewin.

222 \'Lewin. K. W. J.: 1977; Utrecht, Detmold-
straat 10; tel. (030) 886469; p., kl. huisd.,
geass. met Mevr. I. V. M. Lewin-Visser.

222 Lewing, E. J.: 1977; Utrecht, Eikstraat 67;
tel. (030) 513669; d. (toevoegen als lid).

224 Lüllicken. Dr. D.; 1964; Giessen-1967; Box-
meer, Elderom 315-04; tel. (08855) 3717
(privé), 2025 t. 317 (bur.); wet. medew. Inter-
vet International B.V.

227 Meijer, W.; 1976; Koekange, Pr. Bernhard-
laan 9; tel. (05223) 643; p.. geass. met G. H.
V. d. Wal.

230 Mosten, A.: 1975; Hellendoorn, Pastoor
Rientjesstraat 13; tel. (05486) 54907 (privé),
54455 (prakt.); p., geass. met G. A. van Exel.

Nell. T.: 1976; Apia(Western Samoa), Alafua
Vet. Chnic, P.O. Box 890; d. F.A.O.
Noë. G.: 1975; Nieuwkoop; tel. (01725) 3377
(privé), (01723) 8114 (prakt.); p., geass. met
V. H. Boysen en J. A. N. Breure.
\'Paping, Mej. A. C. J. M.: 1977; Utrecht, F.
Coerslaan 4; d.

Planting, F.; 1977; Utrecht, Kerkstraat 11;
tel. (030)311180; wnd. d. (toevoegen als lid).
\'Postma. E J.: 1977; Utrecht, Griftkade l;d.
Pouw, R.: 1973; Loo (gem. Duiven); p., geass.
met W. J. P. Coops en L. J. Freeke.
Pouwels. Mej. G. H. M.; 1977; Rotterdam,
Van Malsenstraat 14A; tel. (010) 196560
(privé), (01806) 2685 (prakt.); p., ass. bij R. H.
G. Aalfs, J. F. J. V. d. Broek, C. Buesink,
A. W. Kramer en K. Schuiling (toevoegen als
lid).

\'Rozendaal, M. G.: 1977; Uithuizen (Gr.);
tel. (05953) 2299; wnd. d.
SmU, Mej. C. P. J.; 1977; Utrecht, W. Schuy-
ienburglaan 70; tel. (030) 716575; wnd. d.
(toevoegen als lid).

Sleenhuis Geerlsema, E. E.: 1976; Bergam-
bacht, Benedenberg 96A; tel. (01825) 2687;
p., ass. bij G. v. d. Berg en R. de Haas.
Steenhuisen, ]V.: 1977; Utrecht, W. Schuy-
ienburglaan 65; tel. (030) 714165; d. (toe-
voegen als lid).

Steenmeijer, J. A.: 1977; Raamsdonk, Luiten
Ambachtstraat 2; tel. (01621) 4774; wnd. d.
(toevoegen als lid).

Sijssens, C. H. L: 1974; Rips, Lambertweg4;
tel. (04939) 241 (privé), (04923) 1402 (prakt.).
Timmerman, A.: 1977; Beckum (Gem. Hen-
gelo), Borgelinkstraat 13.
Timmerman, R.: 1974; Edam; p., geass. met
R. Y. de Jong en A. Zaal.
\'Tiomkin, R.: 1974; Edam; p., geass. met
\'Tiomkin, D.: 1977; Kibboets Merom-Golan
(Israël), Ramat Hagolan; d.
Vandaele, Dr. PV. M.: D.V.M. 1966; B-1300
Wavre (België); technical development direc-
tor Smith Kline.

Verhaegh, A. M.: 1976; Maarheeze; tel.
(04959) 2563 (privé), (04948) 1510 (prakt.).
Vermeulen, A. W. A. J.: 1976; Winterswijk,
Morgenzonweg 19.

Vesijem. J. H. A. M.: 1977; Leiden, Rossini-
straat 8; tel. (071) 766179 (privé), 153266
(prakt ); p., ass. bij F. J. P. J. E. van Gooi en
IJ. Krol (toevoegen als lid).
Vestjem-Raadsveld, Mevr. M.: 1977; Leiden,
Rossinistraat 8; tel. (071) 766179; d. (toevoe-
gen als lid).

Vrij, Mej. A. E.; 1977; Hollandsche Rading,
Schepersveld 9; tel. (02157) 247; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

Walvoorl. H. C; 1977; Utrecht, H. de Keij-
serstraat 12; tel. (030) 516946 (privé), 715544
t. 211 (bur ); wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr.
Pathologie) (toevoegen als lid).
Weelden, Mej. E. van: 1975; Tilburg; wnd. d.

* Wegman- van Kleef, Mevr. H. C. M.: 1977;
Woudenberg, Maarsbergseweg 67; tel.
(03498) 2697; d.

»Wesselink. H. G. M.; 1977; Enschede, Flo-
resstraat 19; tel. (053) 315236; d.
Wierda, A.: 1977; De Bilt, Akker 111; tel.
(030) 763013; d. (toevoegen als lid).
Wieringa, H. F.; 1977; Enschede, Snippert-
horst 7; tel. (053) 352155; p., ass. bij P. C. R.
Baars, A. Langevoort, J. Stevense, H. W.
Wessels en Dr. A. L. van Zuyien.
Wiersma, K.; 1977; Houten, Pr. Bernhard-
weg 12; tel. (03403) 2002; wnd. d. (toevoegen
als lid).

\'Wikkeling. C. W.; 1974; Utrecht; tel. (030)
514245 (privé), (010) 117220 t. 30 (bur.); k.d.
Wijers, E. J.; 1976; Olst; p., geass. met T. H.
Hoekstra, E. J. Jedema en J. W. Klooster-
boer.

271 Zaal, A.; 1969; Oosthuizen (N.H.); p., geass.
met R. Y. de Jong en R. Timmerman.

272 Zwarlenkol-Klaasesz, Mevr. A. B.; 1967;
Sleen, Schaapstreek 14; tel. (05916) 1272.

272 *Zweeden, A. A. J. van: 1977; Vlissingen,
Verdilaan 21; tel. (01 184) 13538; d.

d.d. 22-12-1977
Geslaagd „cum laude":
A. E. van de Braak
Geslaagd ,,met genoegen":
A. P. Clotscher
N. R. L. Gianotten

A. Th. E. Kooien
J. G. T. Krijnen
K. W. J. Lewin
Mej. A. C. J. M. Paping
Mej. E. N. Stassen
A. A. J. van Zweeden

A. M. F. de Bok te Haaren (N.Br.)
J. Kramer te Wolvega
Dr. A. Schukken te Heerenveen
Dr. C. J. A. Kerstens te Breda
Mej. A. C. Bander te Wassenaar
H. Sorgdragerte Haren (Gr.)

(aanwezig) 25 jaar op 3 februari 1978
(afwezig) 25 jaar op 3 februari 1978
(afwezig) 25 jaar op 3 februari 1978
(afwezig) 60 jaar op 8februaril978
(aanwezig) 25 jaar op 20 februari 1978
(afwezig 35 jaar op 22 februari 1978

Bij de in het I januari-nummer gepubliceerde lijst van jubilea diend nog vermeld te worden
onder de dierenartsen die 60 jaar jubileren:

met enige praktijkervaring zoekt een part-time c.q. full-time baan.
B. C. van Beek, Retiefstraat 14b, Rotterdam-Zuid, tel. 010-84 08 03.

DE ZIEKTE VAN AUJESZKY: EEN ONDERZOEK NAAR DE
MOGELIJKHEID EEN BESMET VARKENSFOK- OF
VERMEERDERINGSBEDRIJF TE ONDERSCHEIDEN VAN
EEN MET HET BARTHA-VACCIN GEËNT BEDRIJF

Aujeszky\'s Disease. Studies on the Possibility of Differentiating Between Contami-
nated Pig-Breeding Farms and Farms on Which the Pigs have been Inoculated with
the Bartha Vaccine

Het hier beschreven serologische onderzoek is verricht op 41 met het virus van de ziekte van
Aujeszky besmette vermeerderingsbedrijven en op 4 vermeerderingsbedrijven die vrij waren
van deze ziekte en waar de helft van de dieren met het Bartha-vaccin³) gevaccineerd werd.
Het serologische onderzoek vond plaats met de serumneutralisatietest (SN-test).
Op besmette bedrijven was het merendeel van de op het moment van de ziekte-uitbraak aan-
wezige dieren serologisch positief.

Uit een vergelijking van de serologische bevindingen op bedrijven, waar 2-7 maanden en 7-12
maanden te voren de ziekte was uitgebroken, bleek dat er vrijwel geen verschil in titerhoogte
tussen beide groepen bestond.

Van 28 dekberen, die op het moment van de uitbraak in dekdienst waren, was 21% serologisch
negatief.

Spreiding van virulent virus werd op grond van serologisch onderzoek van opfokgelten slechts
tot 2 maanden na de ziekte-uitbraak aangetoond.

Uit de vergelijking van het serologische onderzoek (SN-test) van dieren van besmette bedrijven
met dieren die met het Bartha-vaccin gevaccineerd zijn, bleek dat het mogelijk is, bij fok- en
vermeerderingsbedrijven met een bedrijfsgrootte van 30-60 zeugen door middel van serologisch
onderzoek (SN-test) van 10 dieren per bedrijf, een besmet bedrijf te onderscheiden van een
niet besmet, doch met Bartha-vaccin geënt, bedrijf.

The serological studies reported in the present paper were done on forty-one pig-breeding
farms contaminated with Aujeszky\'s disease and four farms that were free from this disease and
on which fifty per cent of the animals had been inoculated with the Bartha vaccine.
The serological studies were based on the serum neutralization test (SN test).
On contaminated farms, the majority of the animals present at the time of outbreak of the
disease were serologically positive.

Comparison of the serological findings on farms on which there had been outbreaks of the
disease from two to seven and from seven to twelve months previously, showed that there was
hardly any difference in titre levels between the two groups.

Of twenty-eight breeding boars used for service at the time of the outbreak, twenty-one per
cent were serologically negative.

Serological studies in breeding gilts showed that virulent virus was only transmitted up to two
months after the outbreak of the disease.

1 Drs. P. A. M. van Aarle; destijds co-assistent bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in
Noord-Brabant tijdens een keuze co-assistentschap aan de Vakgroep Bedrijfsdiergenees-
kunde en Buitenpraktijk van de Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht.

2 Dr. W. T. Truijen, Dr. Ir. M. J. M. Tielen; Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-
Brabant, Molenwijkseweg 48, Boxtel.

3 Duphar Aujeszky vaccin®, Inst. Phylaxia, Hongarije; importeur Philips Duphar, Am-
sterdam.

Comparison of serological studies (SN test) of animals on contaminated farms with animals
inoculated with the Bartha vaccine showed that it was possible to differentiate between con-
taminated and non-contaminated farms on which pigs were inoculated with the Bartha vaccine
by serological studies {SN test) of ten animals on each pig-breeding farm having stocks varying
from thirty to sixty sows.

De ziekte van Aujeszky is gedurende de
laatste jaren een van de belangrijkste
schadeposten in de Nederlandse varkens-
houderij geworden. Tot nu toe werd de
grootste schade toegebracht aan de fok-
en vermeerderingsbedrijven.
Vanwege de huidige problemen op deze
bedrijven en de invloed hiervan op de
mestbedrijven, is vooral de situatie op de
fokbedrijven van groot belang voor de
bestrijding van de ziekte van Aujeszky.
Aangezien therapeutische maatregelen
tegen deze ziekte ontbreken, is de be-
strijding alleen mogelijk door het toepas-
sen van sanitaire maatregelen en door
toediening van sera en vaccins.
De eerste in Nederland toegepaste ent-
stof was een levende verzwakte entstof
op basis van de Bartha-stam. M c F e r-
ran en Dow (7) concludeerden, dat
een eenmalige enting met het Bartha-
vaccin bij biggen met een gewicht van
23 tot 27 kg voldoende bescherming
biedt. De geënte dieren vertoonden bij
challenge op 3 weken na enting na in-
tranasale en intramusculaire besmetting
wel klinische verschijnselen, maar stier-
ven niet (alle controle-dieren zijn ten ge-
volge van de ziekte gestorven).
A n d r i e s c.s. (3) concludeerden, dat
een tweemalige enting met het Bartha-
vaccin aan mestvarkens voldoende be-
scherming biedt. De mestvarkens werden
op een leeftijd van 10 tot 14 weken voor
het eerst, en 3 tot 4 weken daarna voor
de tweede maal geënt. De challenge volg-
de twee weken na de tweede enting. Alle
geënte dieren bleven in leven, alle con-
troledieren stierven ten gevolge van de
ziekte. Verder toonden zij aan, dat big-
gen van zeugen die 6 tot 8 weken voor
het werpen voor de eerste maal en 3 tot
4 weken daarna voor de tweede maal ge-
ent zijn, tot de leeftijd van 24 dagen
door maternale immuniteit beschermd
worden.

Om meer inzicht te krijgen in het titer-
verloop na een natuurlijke besmetting in
vergelijking tot het titerverloop na en-
ting met het Bartha-vaccin, werd van fe-
bruari 1976 tot en met mei 1976 een on-
derzoek op fokbedrijven van 30 tot 60
zeugen verricht. In dit onderzoek zijn 41
met de ziekte van Aujeszky besmette be-
drijven en 4 niet-besmette, gedeeltelijk
met het Bartha-vaccin geënte bedrijven
opgenomen.

Het voornaamste doel was, na te gaan
of het mogelijk is een besmet bedrijf door
middel van serologisch onderzoek (SN-
test) te onderscheiden van een niet-
besmet met het Bartha-vaccin geënt be-
drijf.

Voor de beschrijving van de SN-test zij ver-
wezen naar de publikatie van W i h a r a d i-
r e d j a en R O n d h u i s (9).
De SN-test werd uitgevoerd in de verdunnin-
gen 1:2, 1 ;4 enz. tot en met 1:256. Het se-
rum werd verdund met mediumvloeistof.
De verdunning 1:2 betekent, dat aan het se-
rum en de mediumvloeistof (in gelijke hoe-
veelheden), het virus en de cellen worden
toegevoegd.

Er werd geen onderzoek met onverdund se-
rum verricht. De test werd na 3 dagen afge-
lezen.

In het onderzoek zijn 41 vermeerderingsbe-
drijven met een bedrijfsgrootte van 30 tot 60
zeugen betrokken. Deze bedrijven zijn in de
periode van april 1975 tot en met februari
1976 bij onderzoek in de sectiezaal van de
Gezondheidsdienst voor Dieren te Boxtel als
positief ten aanzien van de ziekte van Aujesz-
ky gediagnostiseerd op grond van anamnese,
sectiebeeld en histologisch hersenonderzoek.
Diagnose door middel van virusonderzoek
werd niet uitgevoerd. Om bij het onderzoek
betrokken te worden werd als eis gesteld, dat
geen enting tegen de ziekte had plaatsgevon-
den.

Per bedrijf werden zo mogelijk van 10 volwas-
sen dieren (10 zeugen óf 9 zeugen en 1 dek-
beer) en 5 opfokvarkens bloedmonsters geno-
men. Aan deze dieren werden de volgende
eisen gesteld:

—• de beer moet ten tijde van de besmetting
op het bedrijf in dekdienst geweest zijn;

— de zeugen moeten ten tijde van de besmet-
ting volwassen en op het bedrijf aanwezig
zijn geweest;

— de opfokdieren moeten op het moment
van onderzoek minstens 3 maanden oud
zijn en minstens een maand na de uitbraak
van de ziekte op het bedrijf geboren en
opgefokt zijn.

2.2.2. Geënte bedrijven
Bij het onderzoek zijn 4 vermeerderingsbedrij-
ven van 40-50 zeugen betrokken welke op
grond van serologisch onderzoek van drie-
kwart van de aanwezige fokvarkens als vrij
van de ziekte van Aujeszky beschouwd kon
worden.

De helft van de op het bedrijf aanwezige fok-
varkens werd tweemaal geënt met de Bartha-
stam met een tussentijd van 3 weken.
Daarna werd op achtereenvolgens 3, 4, 5, 9,
26 en 35 weken na de eerste enting, van on-
geveer 10 geënte dieren en 5 niet geënte con-
troledieren bloedonderzoek verricht.
Tevens werd 5 weken na de eerste enting op
twee bedrijven van alle dieren uit de controle-
groep (behalve de dekberen) bloedonderzoek
verricht.

3.1.1. De titerhoogte van zeugen op ver-
schillende tijdstippen na uitbraak
van de ziekte

In figuur 1 worden bloedmonsters van
varkens van bedrijven, waar de uitbraak
2-7 maanden voor de monstername had
plaatsgevonden vergeleken met die van
bedrijven, waar de uitbraak 7-12 maan-
den van te voren optrad.
In de groep bedrijven met een uitbraak
van 2-7 maanden voor de monstername
is de gemiddelde 2 log (titer) 3,9; in de
groep bedrijven, met een uitbraak 7-12
maanden voor de monstername bedraagt
de gemiddelde 2 log (titer) 3,4.

Van 28 besmette bedrijven werd serolo-
gisch onderzoek van een dekbeer verricht.
Van deze 28 beren waren er 22 (79%)
serologisch positief (SN-test titer è 1:2).

In tabel 1 zijn de resultaten van het se-
rologische onderzoek van de opfokdieren
vermeld. Het gaat hier om 45 monsters
van opfokdieren die 1 tot en met 7 maan-

Fig. 1. De titerhoogte (SN-test) op verschillende tijdstippen na de uitbraak van de ziekte van

Bedrijven met een uitbraak
2-7 maanden voor de monster-
name (totaal 166 monsters).

Bedrijven met een uitbraak
7-12 maanden voor de monster-
name (totaal 200 monsters).

Tabel 1. Serologisch onderzoek (SN-test) van opjokdieren die op het bedrijf na de besmetting

den na de besmetting geboren zijn.
Een positieve uitslag (SN-test titer =
1:2) kon alleen worden aangetoond bij
dieren, die twee maanden of minder na
de uitbraak van de ziekte geboren zijn.
Van de 5 bedrijven, waarvan opfokdie-
ren, die 1 of 2 maanden na de besmet-
ting geboren zijn, werden onderzocht, wa-
ren slechts op één bedrijf alle onderzoch-
te dieren serologisch negatief (SN-test
titer <1:2).

In tabel 2 zijn de resultaten van het se-
rologische onderzoek (SN-test) van zeu-
gen en opfokdieren na enting met de
Bartha-stam vermeld.
Achtereenvolgens werd van een aantal
zeugen op respectievelijk 3, 4, 5, 9, 26 en
3.5 weken na de eerste enting bloedonder-
zoek verricht (dit waren steeds dezelfde
zeugen).

die bij alle onderzoeken serologisch nega-
tief bleek te zijn (SN-test titer < 1:2).
Van twee bedrijven werd 5 weken na de
eerste enting van de gehele controle-
groep bloedonderzoek verricht. Van al
deze monsters was het serologische onder-
zoek negatief (SN-test titer < 1:2).

Het hier weergegeven onderzoek heeft
uitsluitend betrekking op de bepaling
van antilichaamtiters in het bloed. Deze
titers behoeven geen volledige informatie
te geven over de immuniteit van het be-
treffende dier. W i 11 m a n, Barten-
bach en Jakubik(ll) hebben na-
melijk aangetoond, dat er naast de vor-
ming van antilichamen (humorale im-
muniteit) ook een reactie van het cellu-
laire afweersysteem (cellulaire immuni-
teit) bestaat.

Tabel 2. Titerverloop (SN-test) na enting met de Bartha-entstof (vermeld zijn de aantallen

monsters).

Aan ta) weken	Aantal	titer
na eerste e n t i n q	mon s te rs	<1:2	1 : 2	1 : If	1:8	>1:8
3	36	29	I4	2	1	0
h	34	25	6	1	2	0
5	36	5	7	15	9	0
9	36	8	15	1 1	2	0
26	35	16	8	9	2	0
35	34	22		1 2	*

* Deze monsters werden niet uitgetitreerd.

er weinig verschil is tussen de groep be-
drijven met een uitbraak van 2 tot 7
maanden voor de monstername en de
groep bedrijven met een uitbraak van
7-12 maanden voor het onderzoek.
De gemiddelde ^log (titer) was in de
eerstgenoemde groep 3,9 en in de laatst-
genoemde groep 3,4. Het percentage se-
rologisch positieve monsters was in de
eerstgenoemde groep 89%, in de laatst-
genoemde groep 88%. Het is dan ook
waarschijnlijk, dat er binnen een jaar na
de besmetting geen titerverlaging op-
treedt.

Indien geen besmetting optreedt, zal des-
ondanks in de praktijk het percentage
serologisch negatieve dieren sterk stij-
gen, omdat in het algemeen jaarlijks een-
derde van de zeugenstapel vervangen
wordt door jonge (meestal serologisch
negatieve) dieren.

Van 21% van de beren van 28 besmette
bedrijven (totaal werden 28 beren onder-
zocht) was het serologische onderzoek
negatief (SN-titer < 1:2).
Blijkbaar geeft het serologische onder-
zoek van een dekbeer dus geen betrouw-
bare informatie over de historie ten aan-
zien van de ziekte van Aujeszky op het
bedrijf.

Uit de gegevens van het serologische on-
derzoek van opfokdieren op 11 besmette
bedrijven blijkt, dat 2 maanden na de
besmetting nog virulent virus aanwezig
kan zijn. Op 4 van de 5 bedrijven, waar
opfokdieren, die 1 of 2 maanden na de
besmetting op het bedrijf geboren zijn,
onderzocht werden, zijn serologisch posi-
tieve opfokdieren gevonden. Op geen
van de 6 bedrijven waar opfokdieren, die
3 tot 7 maanden na de besmetting gebo-
ren zijn, onderzocht werden zijn serolo-
gisch positieve opfokdieren gevonden.
Op grond hiervan mag geconcludeerd
worden dat waarschijnlijk bij 4 bedrij-
ven een persistentie van de infectie ge-
durende 1 ä 2 maanden bestaan heeft.
Met nadruk dient erop gewezen te wor-
den, dat dit onderzoek heeft plaatsge-
vonden op bedrijven van 30 tot 60 zeu-
gen.

Vaarkamp (8) onderzocht 25 fok-
bedrijven 1 tot 2 jaar na de besmetting
met het virus van de ziekte van Aujesz-
ky en concludeerde dat op één bedrijf
sprake was van persistentie van de be-
smetting. Het betreffende bedrijf had
een bedrijfsgrootte van meer dan 100
zeugen.

Op grond van het aantonen van virus in
organen concluderen K o j n o k (4) en
Wilke en D a n n e n b e r g (10), dat
latente dragers een wezenlijke rol spelen.
In hun onderzoek kon echter insleep van
virus in het bedrijf van herkomst, door
varkens afkomstig van andere bedrijven,
niet uitgesloten worden.
McFerran en D o w (6), A k k e r-
mans (1) en Kretzschmar (5)
concluderen op grond van uitgebreid se-
rologisch en virologisch onderzoek en her-
haalde besmettingsproeven, dat latente
virusdragers niet of nauwelijks voorko-
men.

De conclusie van laatstgenoemde auteurs,
het onderzoek van de opfokdieren en het
feit dat persistentie vooral een probleem
is op de grotere bedrijven, doen vermoe-
den, dat het langdurig besmet blijven van
bedrijven niet veroorzaakt wordt door
het voorkomen van latente virusdragers,
maar door „fakkeldragers", dat wil zeg-
gen varkens die het virus aan elkaar door-
geven, zodat steeds weer gevoelige dieren
besmet worden. Deze gevoelige dieren
kunnen dieren zijn, die nog nooit besmet
zijn en geen maternale immuniteit heb-
ben (bijv. biggen van een zeug, die na de
partus aan agalactie heeft geleden) of
dieren die na de besmetting geen immu-
niteit ontwikkeld hebben. De kans op de
aanwezigheid van dergelijke niet immu-
ne dieren is op een groot bedrijf groter
dan op een klein bedrijf.

De serologische reactie van dieren die
tweemaal met het Bartha-vaccin geënt
zijn komt laat op gang. Pas 5 weken na
de eerste enting zijn bij de meeste dieren
antilichamen in het bloed aantoonbaar.
McFerran en Dow (7) conclude-
ren echter na challenge-proeven dat een-
malige enting met het Bartha-vaccin
reeds 3 weken na de enting voldoende
bescherming biedt.

Ongeveer 35 weken na de eerste enting
was 65% van de onderzociite dieren
weer serologiscii negatief (SN-test titer
< 1:2).

In verband met de vraag of een besmet
bedrijf is te onderscheiden van een niet
besmet geënt bedrijf (Bartha-vaccin) is
in tabel 3 een vergelijking gemaakt van
de resultaten van het serologische onder-
zoek van de geënte en de besmette be-
drijven. In deze tabel zijn van de oor-
spronkelijke 41 bedrijven uitsluitend die
bedrijven opgenomen, waar van minstens
8 zeugen de uitslag van de SN-test be-
kend was (totaal 38 bedrijven¹)). In ta-
bel 3 is te zien, dat bij 37 van de 38 be-
drijven minstens twee monsters een titer
van ë 1:16 (SN-test) hadden en dat bij
de geënte bedrijven geen enkel monster
een titer van g 1:16 (SN-test) had.

De conclusie is dan ook, dat het moge-
lijk lijkt bij bedrijven van 30-60 zeugen
door serologisch onderzoek (SN-test) van
een steekproef van 10 volwassen zeugen
van het bedrijf een besmet bedrijf te on-
derscheiden van een met het Bartha-
vaccin geënt bedrijf. Het bedrijf wordt
als besmet beschouwd als minstens twee
monsters een titer van = 1:16 hebben.
Heeft slechts één van de 10 zeugen een
titer van ë 1:16, dan zou heronderzoek
van hetzelfde bedrijf kunnen plaatsvin-
den. Heeft geen van de monsters een titer
van ^ 1:16 dan wordt het bedrijf als niet
besmet beschouwd.
Dankwoord

Dr. A. Voeten, Mevr. J. Brouwer s-
Schippers en Mevr. J. v. d. B e r g-V e r-
hallen danken wij voor de arbeid die zij
aan het serologische onderzoek hebben be-
steed.

A k k e r m a n s, J. P. W. M.: De Ziekte van Aujeszky bij het varken in Nederland,
Utrecht, Thesis (1963).

A k k e r m a n s, J. P. W. M.: De Ziekte van Aujeszky bij varkens in Nederland. Tijdschr.
Diergeneesk., 89, 146, (1964).

A n d r i e s, K., Pensaert, M., Van L i e r d e, H., Leunen, J., C a s t r ij c k, F.
en De R o o s e, P.: Vaccinatieproeven met een levende en een geïnaktiveerde entstof
tegen de ziekte van Ausjeszky. Vlaams Dierg. Tijdschr., 45, 340, (1976).
Kojnok, J. (1965). Geciteerd door Kretzschmar, Chr. in: „Die Aujeszkysche
Krankheit". Jena, Gustav Fischer, (1970).

Kretzschmar, Chr.: Die Aujeszkysche Krankheit. Jena, Gustav Fischer, (1970).
M c F e r r a n, J. B. and Dow, C.: The excretion of Aujeszky\'s disease virus by experi-
mentally-infected pigs. Res. Vet. Sei., 5, 405, (1964).

M c F e r r a n, J. B. and Dow, C.: Studies on immunisation of pigs with the Bartha-
strain of Aujeszky\'s disease virus. Res. Vet. Sci., 19, 17, (1975).

Vaarkamp, H.: Enkele aspecten van de Ziekte van Aujeszky bij varkens. Ref. Utrecht,
Diergeneeskunde, 1975.

1 Drie bedrijven zijn eruit gelaten omdat er minder dan 8 bloedmonsters per bedrijf onder-
zocht zijn. De wel onderzochte monsters hadden de volgende titers:
bedrijf 1: 1:4, 2 X 1:16, 1:32 en 1:64;
bedrijf 2: 1:4, 4 x 1:16 en 2 x 1:32;
bedrijf 3: 1:8, 1:16 en 2 x 1:32.

W i h a r a d i r e d j a, R. M. S., and R o n d h u i s, P. R.: A comparative study of the
neutralisation test and the indirect fluorescent antibody technique for the detection of
antibodies to the virus of Aujeszky in pig sera. Tijdschr. Diergeneeslt., 101, 1125, (1976).
W i 1 k e, I. und Dannenberg, H. D.: Ein Beitrag zum Vorkommen des Aujeszkyvirus
bei klinisch gesunden Schlachtschweinen aus chronisch verseuchten Schweinemastanstalten.
M-h. Vet. Med., 23, 494, (1968).

W i t t m a n n, G., B a r t e n b a c h, G. et J a k u b i k, J. : L\'immunité conferee à
cellule dans l\'nfection par le virus d\'Aujeszky chez le porc. Bull. ojf. int. Epiz., 1975,
XLllle Session Générale Rapport no. 204.

Keith C. Barnett PhD, MA, BSc, FRCVS
Peter G. C. Bedford BVetMed, PhD, FRCVS
Pierre Belot DrMedVet
Ken C. Bovee DVM, MVetSc
James R. Campbell BVMS, PhD, FRCVS
Sheila Crispin BSc, MA, VetMB, MRCVS,
DVA

Peter G. Darke PhD, BVSc, MRCVS
John S. David BVSc, PhD, MRCVS
Hammish R. Denny MA, VetMB, FRCVS
Graham Edwards BVSc, MRCVS
Robert Churchill Frost FRCVS
Cristopher J. Gaskell BVSc, DVR, MRCVS
Christine C. Gibbs BVSc, DVR, PhD,

MRCVS
J. J. B. Gill BSc, PhD
Neil T. Gorman BVSc, MRCVS
Terence D. Grimes PhD, BVetMed, DVR,
MRCVS

Pet Animal Behaviour
Acupuncture
Middle Ear Disease
Soft Palate Surgery
Urinary Disease in Dogs
Wobbler Syndrome in Dogs

Feline Infectious Peritonitis
Analgesia in the Dog and Cat
Post-mortem examination of Birds
Cardiology

Salmonella in Minced Meat from Ten Meat Inspection Services in the Netherlands
W. EDEL, F. M. VAN LEUSDEN EN E. H. KAMPELMACHER²)

Gedurende een aaneengesloten periode van 13 maanden werden wekelijks monsters geliakt af-
komstig van 10 verschillende vleeskeuringsdiensten in Nederland onderzocht op het voorkomen
van Salmonella. Per keuringsdienst werden 100 monsters a 150 g onderzocht met 6 verschillen-
de methoden. Er werden duidelijke verschillen in i\'aimoneWa-besmettingen van gehakt tussen
de verschillende plaatsen gevonden, enerzijds in het percentage besmette monsters per keurings-
dienst (laagste 10%, hoogste 39%), anderzijds in het aantal besmette submonsters per monster
gehakt (kleinste 18, grootste 139).

Ook werd een duidelijke seizoensinvloed op de 5a/moneHa-besmetting van gehakt gevonden,
hoe hoger de buitentemperatuur, des te hoger het besmettingspercentage.

Rundergehakt was in het algemeen minder frequent met Salmonella besmet dan gehakt halfom.
Salmonella-besmetting van gehakt was in het algemeen lager in gehakt afkomstig van vlees uit
slagerijen waar zelf werd geslacht dan wanneer het gehakt afkomstig was van vlees uit slacht-
huizen.

Het meest frequent bij dit onderzoek werden geïsoleerd S. typhi murium faagtype II 505, S-
panama en S. brandenburg.

Van de toegepaste isolatiemethoden bleken de methoden met voorophoping en directe ophoping
in TBB bij 43°C de beste resultaten te geven.

Throughout a period of thirteen months, samples of minced meat from ten different meat in-
spection services in the Netherlands were examined weekly for the presence of Salmonella.
One hundred samples of 150 g. of each meat inspection service were studied by six different
methods. Marked differences in contamination of minced meat with Salmonella were observed
between the various localities. These were differences in the proportion of contaminated samp-
les from each meat inspection service (lowest 10 per cent, highest 39 per cent) on the one
hand and differences in the number of contaminated sub-samples of each sample of minced
meat (smallest 18, largest 139) on the other.

Moreover, the season obviously was a factor in contamination of minced meat with Salmonella,
the contamination rate increasing with the outside temperature.

As a rule, contamination by Salmonella was less common in minced beef than it was in minced
beef and pork mixed.

Contamination of minced meat with Salmonella usually was less common in minced meat
from butchers\' shops in which slaughtering was done by the butcher himself than it was in
minced meat from slaughterhouses.

The organisms most frequently isolated in the present study were S. typhi murium phage type
II 505, S. panama and S. brandenburg.

Of the methods of isolation used, those with pre enrichment and direct enrichment in TBB
at 43° C were found to produce the most satisfactory results.

1 Dit onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van de Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid.

2 Dr. E. Edel (thans Inspecteur in algemene dienst bij de Veterinaire Hoofdinspectie van
de Volksgezondheid), F. M. van Leusden en Prof. Dr. E. H. Kampelmacher, Laborato-
rium voor Zoönosen en Levensmiddelenmicrobiologie, Rijksinstituut voor de Volksgezond-
heid, Postbus 1, Bilthoven.

Sinds 1959 wordt ieder jaar op of om-
streeks 25 juli gehakt onderzocht van
alle slagerijen in één bepaalde stad in
het westen des lands (6, 8). Dit is het
zogenaamd „jaarlijks gehaktonderzoek".

De datum 25 juli werd gekozen, omdat
omstreeks deze tijd een hoge buiten-
temperatuur is te verwachten. Steeds
werd gehakt gekocht op een woensdag,
de zogenaamde „gehaktdag", waarop
het gehakt goedkoper wordt aangebo-
den. Het percentage met Salmonella
besmette monsters varieerde van jaar
tot jaar en nam sinds 1968 voortdurend
toe (5). Bij het hierna te beschrijven
onderzoek werd gehakt, afkomstig van
10 verschillende vleeskeuringsdiensten,
\\erspreid over Nederland gedurende
een aaneengesloten periode van 13
maanden met verschillende isolatie-
methoden op het voorkomen van Salmo-
nella onderzocht. De resultaten zouden
een antwoord moeten geven over de
invloed van het seizoen, de keuze van
de stad en de methode van onderzoek
op de isolatie van Salmonella uit gehakt.

Van alle onder de 10 vleeskeuringsdiensten¹)
(1 t/m 10) vallende slagerijen werd geduren-
de een aaneengesloten periode van 13 maan-
den één- of meermalen, afhankelijk van het
aantal slagerijen, gehakt gekocht bij voorkeur
op de zogenaamde „gehaktdag". Per week
werd gehakt gekocht van 2 slagerijen. Het ge-
hakt werd na aankoop in de diepvries
(—20°C) bewaard tot de daarop volgende
maandag, waarna het in bevroren toestand in
een kartonnen doos voorzien van isolatiemate-
riaal en een bevroren koelelement per post
naar het Laboratorium voor Zoönosen en
Levensmiddelenmicrobiologie werd verstuurd.
Per vleeskeuringsdienst werden 100 monsters
gehakt onderzocht van 150 g. In totaal wer-
den 1000 monsters onderzocht, waarbij de
monsters werden onderscheiden in runder- en
varkensgehakt en gehakt halfom. Tevens werd
nagegaan of in de slagerijen al dan niet zelf
werd geslacht.

Elk monster van 150 g werd verdeeld in 6
submonsters van 25 g, die als volgt werden
onderzocht:

(I) 25g direct in 100 ml van het selectieve me-
dium tetrathionaat-briljantgroen-gal bouillon
(TBB) en (II) 25 g direct in 100 ml van het
selectieve medium seleniet-briljantgroen (SB).
De beide media werden gedurende 48 uur be-
broed bij 37°C. (III) en (IV) als respectieve-
lijk I en II, maar de media werden bebroed
bij 43°C. Verder werd (V) 25 g in 100 ml en
(VI) 25 g in 225 ml gebufferd peptonwater
(BPw) gedurende 16-20 uur bebroed bij
37°C. Na deze voorophoping werd 25 ml uit
het potje met 100 ml overgeënt in 225 ml en

10 ml uit het potje met 225 ml overgeënt in
100 ml TBB. Ook deze media werden gedu-
rende 48 imr bebroed bij 43°C. De selectieve
media (SB en TBB) werden na 24 en 48 uur
bebroeden uitgestreken op briljantgroen-fenol-
rood-agarplaten (BGA) met een diameter van
14 cm. De platen werden gedurende 18-24
uur bebroed bij 37°G. Verdachte kolonies
werden op de gebruikelijke wijze verder bio-
chemisch en serologisch onderzocht. Voor de
recepten van TBB en SB zie Rapport van een
Werkgroep (7), van BPw zie Van Schot-
horst en Van Leusden (9) en van
BGA zie E d e 1 (1).

Sero-typering van Salmonella en fago-fermen-
tatieve typering van S. typhi murium werden
verricht in het Nationaal Salmonella Centrum,
Laboratorium voor Bacteriologie (Dr. P. A.
M. G u i n é e en Mw. Drs. W. J. van
Leeuwen) van het Rijksinstituut voor de
Volksgezondheid.

Statistische evaluatie der resultaten werd ver-
richt in de afdeling Biometrische Analyse
(Drs. A. B. Leussink) van het Rijksinsti-
tuut voor de Volkgezondheid.

Van de 1000 onderzochte monsters ble-
ken er 247 (24,7%) Salmonella-poskiel.
Een monster werd positief genoemd als
ten minste één submonster positief was.
Geïsoleerd werden 31 verschillende sero-
typen, het meest frequent en wel 50,2%
S. typhi murium (voornamelijk faagtype

1 Bijzondere dank is verschuldigd aan alle diensten en personen, die hun medewerking heb-
ben verleend bij het verzamelen van de te onderzoeken monsters gehakt.

Tabel 1. Overzicht resultaten Salmonella-onderzoek gehakt, afkomstig van 10 vleeskeurings-
diensten in Nederland, per dienst en per toegepaste isolatie-methode.

Per monster werd 150 g onderzocht, verdeeld in 6 submonsters van 25 g, die elk
met een andere methode werden onderzocht.

Tabel 2. Salmonella-positieve monsters gehakt, afkomstig van 10 vleeskeuringsdiensten in

tieve monsters van 10 tot 39. Een over-
zicht van de resultaten per vleeskeu-
ringsdienst alsmede per toegepaste
methode is weergegeven in tabel 1.
In tabel 2 zijn de resultaten voor de
verschillende diensten per kwartaal op-
genomen. Over het geheel genomen be-
staat er een duidelijke seizoensinvloed.
Zo neemt het percentage besmette
monsters gedurende de eerste 3 kwarta-
len van het jaar toe, blijft op het hoog-
ste niveau in de zomermaanden (3e
kwartaal) en neemt in het 4e kwartaal
weer af. De bij het onderzoek geïsoleerde
serotypen staan vermeld in tabel 3. In
tabel 4 wordt een overzicht gegeven van
de geïsoleerde faagtypen van S. typhi
murium inclusief var. Copenhagen.
In totaal konden 1000 monsters worden
onderscheiden in 149 rundergehakt en
845 monsters gehakt halfom. Salmo-
nella-positief waren resp. 23 (15,4%) en
221 (26,2%) der monsters. Tot de 1000
monsters behoorden ook nog 6 monsters
varkensgehakt, waarvan er 3 positief
bleken te zijn. De 5a/mone//a-besmetting
van monsters gehakt afkomstig van
vlees uit slagerijen waar zelf werd ge-
slacht was steeds geringer dan van
monsters gehakt afkomstig van vlees uit
slachthuizen. In totaal was dit 17,9%
ten opzichte van 25,9%.
Tabel 5 geeft een overzicht van de
resultaten verdeeld naar het aantal po-
sitieve submonsters per monster en per
methode.

De toetsing volgens Cochran, met als
nul hypothese dat alle methoden even
effectief zijn, levert een X^ op van
38,51. De P-waarde is < 0,001%, het-
geen wil zeggen\' dat de methoden ten
opzichte van elkaar zeer sterk signifi-
cant verschillen. Uit de toetsing per
vleeskeuringsdienst (tabel 6) blijkt, dat
bij een onbetrouwbaarheidsdrempel van
5%, slechts in vleeskeuringsdienst 3, 7
en 8 een formeel significant verschil
aanwezig is. Overigens bleek reeds dui-
delijk uit de totalen (tabel 1 en 5) dat
de methoden onderling sterk verschillen.
Het zojuist aangetoonde methode-effect
heeft de volgende aard: methoden I, II
en III verschillen onderling niet; even-
min IV, V en VI. Maar I, H en III ver-

Tabel 3. Overzicht der geïsoleerde Salmonella serotypen per keuringsdienst uit 247 positieve

Tabel 4. Overzicht der geïsoleerde faagtypen van S. typhi murium en S. typhi murium var.
Copenhagen uit respectievelijk 149 en 15 monsters.

Tabel 5. Overzicht resultaten Salmonella-onderzoek gehakt, verdeeld naar positieve sub-
monsters per monster en methode.

Tenslotte wordt in tabel 7 per vlees-
keuringsdienst het aantal positieve sub-
monsters per monster weergegeven.

Uit de resultaten van dit onderzoek
blijkt dat er tussen de verschillende
plaatsen (vleeskeuringsdiensten) in
Nederland aanzienlijke verschillen be-
staan in Salmonella-hesmetting van ge-
hakt. Niet alleen vertoonden de percen-
tages besmette monsters veel variatie
(laagste 10%, hoogste 39%), maar ook
varieerde van plaats tot plaats het aan-
tal positieve submonsters per monster
gehakt van 18 tot 139. Vooral dit laatste
betekent dat de Salmonella-hesmetting
(aantal salmonellae) per monster gehakt
zeer verschillend was. Het een en ander
heeft ook geresulteerd in vrij duidelijke
plaatsverschillen ten aanzien van het
methode-effect.

Vermoedelijk zullen de verschillen in
besmetting het gevolg zijn van plaatse-
lijke verschillen in besmetting van
slachtdieren. Een aanwijzing hiervoor
werd reeds enige jaren geleden gevon-
den bij het onderzoek van normale
slachtvarkens in 7 slachthuizen in
Nederland (2). De in totaal 3 meest
frequent geïsoleerde typen uit het gehakt
bij dit onderzoek waren S. typhi mu-
rium, S. panama en S. brandenburg,
terwijl dit ook gold voor de meeste
plaatsen afzonderlijk. Ook bij het „jaar-
lijks gehakt onderzoek" (5) en bij de
onderzoekingen in het kader van het
project Walcheren (4) werden deze 3
typen het meest frequent geïsoleerd. Er
bestaat dus een opmerkelijke landelijke
uniformiteit in het voorkomen van de 3
zojuist genoemde typen. Ook werd bij
al deze onderzoekingen van S. typhi
murium het meest frequent geïsoleerd
faagtype II 505, een type dat ook bij de
mens het meest werd gevonden. Be-

schouwt men de resuhaten per kwartaal
van onderzoek (zie tabel 2) dan blijkt
dat het verloop van het besmettings-
percentage van gehakt veel overeen-
komst vertoont met het verloop van het
aantal gevallen van salmonellose bij de
mens. Er is .sprake van een duidelijke
seizoensinvloed op de Salmonella-he-
smetting van gehakt. Hoe hoger de
buitentemperatuur, des te hoger het be-
smettingspercentage.
Bij dit onderzoek bleken de beide metho-
den met voorophoping en directe op-
hoping in TBB bij 43 °C zeer sterk signi-
ficant betere resultaten op te leveren
dan de 3 andere methoden (SB en TBB
bij 37°C en SB bij 43°C). Aangezien ook
bij gehakt niet is te voorzien of suble-
thaal beschadigde kiemen al of niet
aanwezig zijn, is bij Salmonella-onder-
zoek van gehakt voorophoping aan te
bevelen. Het een en ander is duidelijk
gebleken uit een reeks van vergelijkende
onderzoekingen die gezamenlijk zijn uit-
gevoerd door laboratoria van de EEG-
landen en van enkele andere landen (3).

Tabel 6. Overzicht resultaten Salmonella-onderzoek gehakt, verdeeld naar vleeskeuringsdienst,
positieve submonsters per methode alsmede berekende X^ en P-waarde.

vleeskeurings- aantal positieve submonsters per methode

P (ir

dienst	I	II	III	IV	V	VI	Cochran
1	21	23	23	21*	22	26	2,38	80
2	13	12	lU	17	17	Il<	1*,01	55
3	11	11	9	20	22	21	21*,31	0,02
	7	1»	9	8	7	T	!*,67	1*5
5	15	11	9	10	8	ll*	9,07	11
6	10	10	8	11*	11	11	7,91	16
7	3	8	6	8	12	11	11,91	1*
8	1	2	2	1	li	8	18,00	0,3
9	12	8	li*	11)	16	16	10,38	7
10	16	17	11*	19	21	19	8,02	15
Totaal	109	106	108	135	11*0	11*7

I directe ophoping in 100 ml SB bij 37 C

II directe ophoping in 100 ml TBB bij 3T°C

III als I bij 1)3°C

IV als II bij 1*3°C

V voorophoping in 100 ml BPw bij 3T°C

VI voorophoping in 225 ml BïV bij 37°C

£ L Edel, W.: Comparative studies on Salmonella isolation. Thesis, Utrecht (1974).

2. E d e 1, W. en K a m p e 1 m a c h e r, E. H.: Salmonella in mesenteriale- en portale lymf-
klieren in faeces van normale slachtvarkens. Tijdschr. Diergeneesk., 95, 283, (1970).

Tabel 7. Overzicht resultaten Salmonella-onderzoek gehakt, verdeeld naar vleeskeuringsdienst
en aantal positieve submonsters per monster.

Totaal aantal Aantal monsters verdeeld naar Totaal aantal
positieve aantal positieve submonsters positieve

3. E d e 1, W. en K a m p e 1 m a c h e r, E. H.: Comparative studies on the isolation of "sub-
lethally injured" salmonellae in nine european laboratories. Bull. Wld Hlth Org., 48, 167,
(1973).

4. Edel, W., Schothorst, M. van. Leusden, F. M. en Kampelmacher, E.
H.: Epidemiologisch Salmonella-ondenoek in een bepaald gebied („Project Walchen").
III. Het voorkomen van Salmonella bij mens, insecten, meeuwen en in levensmiddelen,
hakblokafkrabsels, effluenten van rioolwaterzuiveringsinstallaties en rioolafvoeren van
slagerijen. Tijdschr. Diergeneesk., 102, 365, (1977).

5. Edel, W., Schothorst, M. van. Leusden, F. M. en Kampelmacher, E.
H.: Voortgezette onderzoekingen over het voorkomen van Salmonella in gehakt, in de
maand juli, 1970-1975. Tijdschr. Diergeneesk., (in voorbereiding).

6. G u i n é e, P. A. M., Kampelmacher, E. H. en Schothorst, M. van: Onder-
zoekingen naar het voorkomen van Salmonella in gehakt. Tijdschr. Diergeneesk., 89, 1740,
(1964).

7. Rapport van een Werkgroep (Rapporteur E. H. Kampelmacher). Vergelijkende
onderzoekingen over de isolatie van Salmonella uit gehakt in 5 laboratoria. Tijdschr.
Diergeneesk., 92, 355, (1967).

8. Schothorst, M. van. Edel, W. en Kampelmacher, E. H.: Voortgezette
onderzoekingen over het voorkomen van Salmonella in gehakt, in de maand juli, 1965-
1969. Tijdschr. Diergeneesk., 95, 279, (1970).

9. Schothorst, M. van en Leusden, F. M.: Studies on the isolation of injured
salmonellae from foods. Zbl. Bakt. I Abt. Orig. A, 221, 19, (1972).

10. Verslagen en Mededelingen van het Ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne,
24, 20, (1972).

Incidence of Listeria monocytogenes in the Intestinal Contents of Broilers on Diffe-
rent Farms

Van 3.090 mestkuilcens in de leeftijd van 1 dag - 5 weken, afkomstig uit 1.025 hokken, werd
de darminhoud onderzocht op de aanwezigheid van Listeria monocytogenes. Van kuikens af-
komstig uit 243 hokken (23,7%) werden pathogene Liüeria-bacteriën geïsoleerd. Hiervan be-
hoorde 58,5% tot het type 1; 35,5% tot het type 4b; 1,2% tot het type 5, terwijl 2,4% on-
typeerbaar was.

Ondanks reiniging en desinfectie na afvoer van de kuikens trad in 16,9% herinfectie op in de
hokken, zelfs tot 8 achtereenvolgende malen. Meerdere serotypen kwamen op één bedrijf voor.
Geen der kuikens is aan listeriosis gestorven.

De aanwezigheid van L. monocytogenes in het darmkanaal had bij deze kuikens geen invloed
op de voederconversie.

Het besmette strooisel, dat als meststof gebruikt of in ligboxen gedeponeerd wordt, kan een
gevaar voor mens en dier opleveren

The intestinal contents of 3,090 broilers, one day to five weeks of age, from 1,025 broiler
houses, were examined for the presence of Listeria monocytogenes. L. monocytogenes was isola-
ted in 243 cases, i.e. 23.7 per cent of the broiler houses, 58.5 per cent were of type 1, 35.5 per
cent of type 4b, 1.2 per cent were of type 5 and 2.4 per cent of the strains could not be typed.
In spite of cleaning and disinfection after the chickens had been taken to the poultry slaughter-
house, reinfection occurred in the broiler houses in 16.9 per cent of the cases; this occurred
as many as eight times in succession.

Various serotypes were isolated on one farm. Listeria organisms in the intestinal contents of
healthy broilers do not affect the growth rate.

Contaminated deep-litter (chips of white deal-wood) is a potential danger for man and ani-
mals, especially when used inn loose-housings on cattle farms.

inhoud van 2.373 darmen van slacht- zonden kuikens, werd de darminhoud ver-
rijpe mestkuikens, afkomstig van 146 zameld. Daartoe werden de faeces van ktdkens

pisoleercl(lj, kwam cle vraag op, hoe pi^j^^eeselecteurs ter controle toegezonden,

hoog dit percentage zou liggen bij kui- t^^^yi „„^ inzendinge n van zieke dieren bij

bovendien of een Listeria-mlecüe op varieerden in leeftijd van 1 dag tot 5 weken,

1 Dr. R. G. Dijkstra; dierenarts Gezondheidsdienst voor Dieren in Friesland, Kruisstraat 43,
Leeuwarden.

uit 1.025 hokken werd onderzocht op de aan-
wezigheid van Listeria-ha-cterVén. Daar het
onderzoek zich over bijna 1 jaar uitstrekte,
werden van vele bedrijven (hokken) meerdere
malen kuikens onderzocht.
Na het openknippen der darmen werd de in-
houd verzameld in flesjes met tryptosefosfaat-
bouillon en ongeconserveerd bewaard bij 4°C
gedurende een jaar (koude ophopingstech-
niek volgens Gray). Maandelijks werd met
behulp van alginaattampons vanuit deze sus-
pensie overgeënt in het Stuart medium. Dit
werd gedurende een week bij 22°C weggezet.
Hierna werden deze tampons in 10 ml. Cal-
gon-Ringer solutie opgelost, eventueel onder
roeren, waarna werd geënt op het T.N.S.A.-
medium (trypaflavine - nalidixyne - serum-
agar). Na 48 uur bebroeden bij SVC werden
Lii(en\'<2-koloniën met behulp van de illumi-
natietechniek volgens Henry opgespoord.
Verdachte koloniën werden afgeënt op bloed-
agar, terwijl in geval van sterke verontreini-
ging gebruik gemaakt werd van een U-buis
met 0,25% agar, bebroed bij 22\'\'C, zodat de
bij deze temperatuur beweeglijke Listeria-hac-
teriën zich van de andere onbeweeglijke kon-
den scheiden, waarna het mogelijk was deze
met een Pasteurse pipet te isoleren.

Na een ophopingstijd bij 4° C variërend
van 1 tot 12 maanden werden uit 243
(23,7%) van 1.025 monsters Listeria-
bacteriën geïsoleerd. Van de onderzoch-
te hokken bleek 23,7% met Listeria-
bacteriën besmet. De geïsoleerde L. mo-
nocytogenes-%Xz.mraen waren pathogeen,
gezien hun B-haemolyse op runder- of
schapebloedagar en hun vermogen
100% der geïnoculeerde 10 dagen oude
bebroede kippe-eieren binnen 4 dagen
te doen sterven.

Na serotypering, uitgevoerd op het
R.I.V. te Bilthoven, bleek 59% der ge-
ïsoleerde stammen te behoren tot het
type 1, 37% tot type 4b, 1,5% tot het
type 5, terwijl 2,5% der stammen on-
typeerbaar was.

Van alle onderzochte hokken werden bij
18,5% éénmalig Lwierta-bacteriën ge-
ïsoleerd en bij 5,2% bij herhaling tot 8
maal toe.

Van deze met Listeria-ha.cteni:n besmet-
te hokken bleken 16,9% herinfecties te
zijn.

In 5% van deze besmette hokken trad
2 tot 5 maal achtereenvolgens een her-
infectie met hetzelfde type 1 op, in 1,2%
(3 gevallen) 2 maal achtereenvolgend
met hetzelfde type 4b. Opmerkelijk was.
dat in 26 met Listeria-hactericn besmet-
te hokken (10,7% van het totaal besmet-
te aantal) in 2 tot 8 maal toe een her-
infectie optrad met verschillende sero-
typen, te weten type 1, 4b en 5.
Binnen één bedrijf kwamen wel 3 ver-
schillende Listeria serotypen voor. Dit
feit doet zich ook voor bij het onderzoek
van faeces van mens en rund, eveneens
bij dat van gras-silage.
Eén dier of een koppel dieren kan smet-
stofdrager van meerdere serotypen zijn.
Discussie

Ondanks regelmatige reiniging en des-
infectie der hokken na afvoer der
slachtrijpe kuikens treedt op 5,2% der
onderzochte bedrijven (16,9% van de
met Lwierfa-bacteriën besmette bedrij-
ven) een herinfectie in hetzelfde hok op.
Dit zou kunnen wijzen op slechte des-
infectiemethoden, gebruik van een on-
geschikt desinfectans, of achterblijven
van een gedeelte van het besmette
strooisel in de hokken.
Opvallend is, dat de aanwezigheid van
Lii/enVj-bacteriën in de darmen van
kuikens blijkbaar niet heeft geleid tot
sterfte en dat de voederconversie van
deze kuikens niet nadelig werd beïn-
vloed vergeleken met andere gezonde
kuikens zonder deze besmetting.
Ook dit wijst erop, dat L. monocytoge-
nes een ubiquitair voorkomend micro-
organisme is, dat onder bepaalde om-
standigheden invasief kan worden en tot
ziekte bij de gastheer aanleiding kan
geven (commensale infectie).
Het is niet duidelijk, hoe de Listeria-
infectie tot stand kwam. Het gelukte pas
vanaf de tweede week bij kuikens de
Listeria-h&citTKn uit de darminhoud te
isoleren. Ook het onderzoek van mons-
ters voer en strooisel (meestal vuren-
houtspaanders) leverde een negatief
resultaat op.

Een mogelijke besmetting zou veroor-
zaakt kunnen worden door rundvee,
waarvan bekend is, dat het Listeria-
bacteriën met de faeces kan uitscheiden.

Volgens een onderzoek bij 150 runderen
in 1969 verricht zelfs 15,3%, een per-
centage, dat met betrekking tot eerder
verricht onderzoek als zeer hoog moet
worden beschouwd (2).
De consequenties van de besmetting van
kuikens met /.u<er/a-bacteriën zijn, dat
in 23,7% der onderzochte hokken het
strooisel besmet is met L. monocytoge-
nes. Dit strooisel kan na deponeren in
ligboxenstallen of gebruik als meststof
een potentieel gevaar opleveren voor
mens en dier. Op deze wijze kwamen bij
runderen op een ligboxenstal enkele ge-
vallen van encefalitis veroorzaakt door
L. monocytogenes type 4b tot stand (1).
Dit type bezit namelijk een neurotroop
karakter.

Dijkstra, R. G.: Het ontstaan van Listeria-encefalitis op een ligboxenstal na gebruik
van met Luien\'a-bacteriën besmet strooisel van een mestkuikenbedrijf. In welke mate komen
Lwiena-bacteriën in darminhoud van mestkuikens voor? Tijdschr. Diergeneesk., 100, 1154,
(1975).

Kampelmacher, E. H. en Noorle Jansen, L. M. van: Isolatie van Listeria
monocytogenes uit faeces van klinisch gezonde mensen en dieren. Ned. Tijdschr. voor Ge-
neesk., 113, 1533, (1969).

J. Geoffrey Lane BVetMed, FRCVS
Robin Lee BVSc, DVR, PhD, MRCVS
Jeremy N. Lucke BVSc, PhD, DVR, MRCVS
David B. Murdoch BVMS, MRCVS
Andrew S. Nash BVMS, MRCVS
Sten-Eric Olsson VMD, MD
David E. Onions BVSc, PhD. MRCVS
Harold Pearson BVSc, PhD, FRCVS
Eberhard Rosin DVM, PhD
James S. A. Spreull PhD, ERSE, MRCVS
Lovell R. Thomsett FRCVS
Victoria L. Voith DVM, MSc, MA, PhD
Peter M. Webbon BVetMed, DVR, MRCVS
Alan 1. Wright BVSc, MRCVS
Jayne A. Wright BVetMed, BSc, MRCVS

Het totaal aëroob kiemgetal en het aantal Enterobacteriaceae van de pericloacale huid van
slachtkuikens blijkt door de onderzochte evisceratieprocessen niet vifezenlijk te veranderen en
gemiddeld 5,3 logN/gram resp. 4,0 logN/gram te bedragen. De inwendig gelegen organen,
lever en hart, worden vooral door de eigenlijke evisceratie en het manueel verwijderen van het
geëviscereerde darmpakket sterk gecontamineerd. Tussen de bemonsterde huidstukjes bestaan
vrij grote verschillen in besmettingsniveau\'s, die gedurende het evisceratieproces enigszins ge-
nivelleerd worden. Mogelijke oorzaken van deze verschillen in besmettingsniveaus worden aan-
gegeven.

The total aerobic bacterial count and the number of Enterobacteriaceae in the pericloacal skin
of broilers did not show any fundamental changes resulting from the processes of evisceration
studied, averaging 5.3 logN/gram and 4.0 logN/gram respectively. The interior organs such as
the liver and heart were severely contaminated, particularly by the evisceration proper and
manual removal of the intestines.

There are fairly marked differences in levels of contamination between the portions of skin
sampled, which differences are levelled out to some extent during the process of evisceration.
Possible causes of the differences in levels of contamination are stated.

Om drie redenen is door ons een begin gische gesteldheid van eetbare organen
gemaakt met het onderzoek naar de in- van slachtkuikens (7) bleek o.a. dat
vloed van in erkende pluimveeslachte- organen, direct na verwijdering van de
rijen in gebruik zijnde evisceratie-appa- evisceratielijn bemonsterd, reeds vrij
ratuur op de bacteriologische gesteld- hoog gecontamineerd waren,
heid van karkas en organen van slacht- Zo bedroeg het aëroob kiemgetal van het
kuikens weefsel van levers en harten gem. 4,7

b) De resultaten van de enquete, mge- ^^ ^^ phikmachine op dat hoge niveau
steld door de Veterinaire Dienst gecontamineerd te zijn, waarschijnlijk
naar het voorkomen van darmbe- gevolge van het voorafgaande
schadigmgen; slachtproces. Men kan zich afvragen of

c) Wetenschappelijke interesse voor dc inwendig gelegen organen, zoals levers
invloed van de diverse evisceratie- en harten, eveneens\' reeds tijdens het
technieken op de bacteriologische eigenlijke slachtproces gecontamineerd
gesteldheid van karkas en inwendig ra\\en of dat de contaminatie tijdens het
gelegen organen. evisceratieproces plaatsvindt.

1 Voordracht, gehouden op de P.A.O.-kontakdag Pluimveehygiëne, op 27 april 1977.

2 Drs. R. J. Terbijhe; destijds wetenschappelijk medewerker bij de Vakgroep Voedingsmid-
delen van Dierlijke Oorsprong, Rijksuniversiteit Utrecht.

ad b. De E.E.G.-richtlijn eist, dat het
uithalen van lever, milt en het spijs-
verteringsorgaan op zodanige wijze ge-
schiedt, dat geen verontreiniging plaats-
vindt.

Uit de door de Veeartsenijkundige
Dienst ingestelde enquetes naar het
voorkomen van zichtbare bezoedeling
resp. darmbeschadigingen bij slacht-
kuikens in relatie tot de verschillende
evisceratie-apparaten (1) bleek, dat er
grote verschillen voorkwamen en dat bij
geen enkele methode bezoedeling of be-
schadiging van darmen geheel werd
voorkomen.

.Aanvulling van deze visuele beoor-
deling met een bacteriologische beoor-
deling leek gewenst.

ad c. Er bestaat vrij veel literatuur over
de bacteriologische aspecten van het
slachten van pluimvee. Hierin wordt
steeds het evisceratie-proces als bron
van contaminatie en kruiscontaminatie
genoemd (3, 5, 6). Over de invloed van
de afzonderlijke onderdelen van het
evisceratie-proces is echter maar weinig
bekend (2, 4, 6). B 1 a n k e n s h i p aL
(2) onderzochten met afspoelmethodie-
ken uit- en inwendige opper\\\'lakten van
slachtkuikens, die 1) normaal goedge-
keurd waren 2) vanwege faecale bezoe-
deling afgekeurd waren en 3) na faecale
bezoedeling waren schoongedouched.
Tussen de uitwendige oppervlakten van
de drie groepen dieren bestonden geen
significante verschillen in o.a. aëroob
kiemgetal (3,8 logN/gram) en aantal
Enterobacteriaceae (2,6 logN/gram).
Alleen de inwendige oppervlakten van
groep 2) vertoonden 0,5 logN/gram
hogere kiemgetallen ten opzichte van de
andere groepen. May (4) bemonsterde
met behulp van Swabmethodieken
slachtkuikens op diverse slachterijen na
diverse evisceratiestadia. Hij vond, dat
het aanhangen van kuikens aan de evis-
ceratielijn steeds een sterk comtamine-
rend proces was. Het openen van de
lichaamsholte bleek de contaminatie te
vergroten. Na de eigenlijke evisceratie
vertoonden de huidoppervlakten bij de
meeste slachterijen een afname van het
aëroob kiemgetal. Na het douchen van
de kuikens werd steeds een lager kiem-
getal vastgesteld.

Materiaal en methoden
Door ons is een begin gemaakt met een nader
onderzoek naar de invloed van diverse evis-
ceratie-apparaten op de bacteriologische ge-
steldheid van karkas en organen van slacht-
kuikens. Hiertoe werden op diverse punten
van de te onderzoeken evisceratielijn in prin-
cipe steeds 10 pericloacale huidmonsters of
10 levers en harten per bemonsteringspunt
genomen en ter plaatse bacteriologisch onder-
zocht.

Na destructie van de weefsels in een Waring-
blendor werden via decimale verdunnings-
reeksen (met behulp van gebufferd pepton-
water) Plate Count Agar (Difconr: 0002-01)
en Violet Red Bile Glucose Agar (Oxoidnr.:
cm 323 -I- deklaag) beënt. Vervolgens werd
3 dagen bij 30°C, resp. 1 dag bij 37°C be-
broed.

Het hier vermelde onderzoek betrof tot nu toe
twee evisceratielijnen in één slachterij, voor-
zien van identieke apparatuur. Aan lijn I
(voor diepvrieskuikens) werden hooggebroeide
(135 sec. bij 59°C) kuikens geëviscereerd en
wel 63 kuikens per minuut. Aan lijn H (voor
„verse" kuikens( werden laaggebroeide (215
sec. bij 50°C) kuikens geëviscereerd, even-
eens 63 kuikens per minuut.

Achtereenvolgens werden de volgende evisce-
ratie-handelingen verricht. Met * is aange-
geven of na deze behandeling kuikens werden
bemonsterd).

4. Het mechanisch openen van de lichaams-
holte* (het gedeelte van de apparatuur,
dat met de karkassen in aanraking kwam,
werd continu afgespoeld met 9 liter
water per minuut) ;

6. Het mechanisch eviscereren (het gedeelte
van de apparatuur, dat met de karkassen
in aanraking kwam, werd continu afge-
spoeld met 16 liter water per minuut
(lijn I) of 10 liter water per minuut
(lijn II) ;

13. Het grondig af douchen van de karkas-
sen* met 18 liter water per minuut (lijn
I) of 60 liter water per minuut (lijn H).

processen weer ongeveer op het uit-
gangspunt genivelleerd (4,0 logN/
gram). Het besmettingsniveau van de
levers en harten ligt aanvankelijk onder
de aantoningsgrens, maar stijgt bij de
evisceratie en het manueel verwijderen.
Het aëroob kiemgetal van de huid blijkt
bij het openingsproces sterk toe te
nemen. Bovenstaande resultaten zijn
verkregen met weefsels afkomstig van
koppels pluimvee met een laag afkeu-
ringspercentage. Onderstaande resulta-
ten zijn verkregen van weefsels, afkom-
stig van een ander koppel pluimvee met

Fig. 1. Bacteriologische gesteldheid (in logNjgr) van pericloacale huid en levers harten
op diverse punten van de evisceratielijn - lijn I: hoog broeiproces.

De resultaten zijn
figuren 1, 2 en 3.
Het aëroob kiemgetal van de huid blijkt
slechts weinig te fluctueren en steeds
circa 5,3 logN/gram te bedragen. Het
aantal Enterobacteriaceae neemt bij het
verwijderen van de cloaca weliswaar
toe, maar wordt bij de daaropvolgende

een hoger afkeuringspercentage. Hier-
van zijn de visueel niet-afwijkende
dieren iDemonsterd.

Het blijkt, dat de mate van bacteriële
contaminatie van de huid door de in
deze slachterij toegepaste evisceratie-
handelingen niet wezenlijk wordt be-
ïnvloed.

Fig. 2. Bacteriologische gesteldheid (in logN/gram) van pericloacale huid en levers harten
op diverse punten van de evisceratielijn - Lijn II: laag hroeiproces.

Slachlerij I : lijn n laagbroeiproces - PC.A. 3 dg. ao\'C---V.R.B.G. t dg. 37°C

Fig. 3. Bacteriologisch gesteldheid (in logN/gram) van levers en harten op diverse punten
van de evisceratielijn - lijn II: laag hroeiproces.

Dat is in overeenstemming met de be-
vindingen van B 1 a n Ic e n s h i p (2) en
in tegenstelling tot de meningeii van
andere onderzoekers (3, 4, 5, 6). De
contaminatie van levers en harten vindt
vooral plaats tijdens het eigenlijke evis-
ceratieproces en het manueel verwijde-
ren.

Tussen de individuele karkassen bestaan
vrij grote verschillen in besmettings-
niveaus die gedurende het hier beschre-
ven proces weer enigszins genivelleerd
worden (N.B.: Aan het begin van het
evisceratieproces, komen grotere stan-
daardafwijkingen per plaats van mon-
stername voor, dan aan het eind van het
proces).

Het al of niet bezoedeld zijn/worden
van de dieren zal hiervan een oorzaak
zijn.

De kwaliteit, hoeveelheid en druk van
het gebruikte spoelwater zullen de resul-
taten van de evisceratie eveneens be-
ïnvloeden. Er zijn aanwijzingen, dat ook
de gezondheidstoestand van het koppel
.slachtdieren van invloed kan zijn op de
besmettingsniveaus (zie figuur 3). Dit
onderstreept de juistheid van het voor-
schrift (8), dat verdachte dieren afzon-
derlijk en het laatst geslacht moeten
worden. Nader onderzoek naar dit ver-
schijnsel en naar de invloed van alter-
natieve evisceratieprocessen op de
(kruis)contaminatie is gaande.
Men mag verwachten, dat evisceratie-
processen, toegepast in overeenstemming
met de E.E.G.-richtlijn, waarbij geen
darmen worden beschadigd en continue
reiniging van de apparatuur plaatsvindt,
tot een mindere contaminatie van karkas
en organen zullen leiden.

1. Baars, M. J.: Resultaten van een enquête naar darmbeschadigingen bij slachtkuikens.
Persoonlijke mededeling.

2. B 1 a n k e n s h i p, L. C., Cox, N. A., Craven, S. E., M e r c u r i, A. J., and Wilson,
R. L.: Comparison of the microbiological quality of inspection — passed and fecal conta-
mination — condemned broiler carcasses. J. of Food Sc., 40, 1236, (1975).

3. B e r n e r, H. und Scholtyssek, S.: Möglichkeiten zur Verbesserung der Schlacht-
hygiene beim Geflügel. Fleischwirtschaft, 48, 422, (1968).

4. May, K. N.: Skin contamination of broilers during commercial evisceration. Poultry Sci.,
40, 531, (1961).

5. N o t e r m a n s, S. D. und Schothorst, M. van; Die Geflügelverarbeitung. Ein be-
sonderes Problem der Betriebshygiene. Fleischwitrschaft, 57, 248, (1977).

6. Schothorst, M. van: Contaminatieproblemen tijdens het slachten van pluimvee.
Tijdschr. Diergeneesk., 96, 91, (1971).

7. T e rb ij h e, R. J.: De bacteriologische gesteldheid van het organenpakket bij slacht-
kuikens (in voorbereiding).

8. Voorschrift volgens Bijlage I, hoofdstuk IV, art. 16 t/m 19 van de E.E.G.-richriijn 71/118
voor het handelverkeer in vers vlees van pluimvee.

Op 28 mei 1977 verscheen reeds in de
Veterinary Record een bericht waarin
een ongebruikelijke genitaal infectie on-
der meries op een 18-tal stoeterijen in de
omgeving van New Market werd gesig-
naleerd. Op één bedrijf was 30% van de
dieren besmet, ziodat tot staken van het
dekken werd overgegaan.
Ook in Ierland werd de ziekte gesigna-
leerd.

De ontsteking is gekarakteriseerd door
een ontsteking van cervi.x en vagina.
Soms loopt een grote hoeveelheid muco-
purulente vloeistof uit de vulva, waar-
door de bil en de staart bezoedeld raken.
In minder ernstige gevallen is geen etter
te zien, maar slechts een kleine hoeveel-
heid grijze vloeistof, die zich op de bo-
dem van de vagina verzamelt. Er zijn
acute gevallen gesignaleerd 48 uur na het
dekken van de merrie.
Andere gevallen werden slechts vastge-
steld als de merrie na een te korte tijd
opnieuw in oestrus kwam. Klinische af-
wijkingen zijn bij hengsten niet vastge-
steld.

Uit de cervix- en urethra-tampons, geno-
men bij klinisch duidelijke gevallen, werd
geregeld een Gram-negatieve-bacterie ge-
isoleerd. Deze kiem komt niet voor bij
gezonde merries.

De kiem groeit onder ,,micro-aerophilic"
omstandigheden. Het micro-organisme
is, voorzover bekend, niet eerder beschre-
ven.

Het is van belang voor een snelle afleve-
ring van de genomen tampons aan het
laboratorium zorg te dragen. Een be-
paalde buffervloeistof kan hierbij behulp-
zaam zijn.

Met materiaal uit de zuivere, cultuur
werd de cervix van onbesmette pony-
merries besmet. Dezelfde klinische ver-
schijnselen traden op en ook kon de coc-
co-bacillus weer geïsoleerd worden bij
deze dieren. Dc mate waarin hengsten
zijn besmet is niet bekend. Het micro-
organisme is evenwel geïsoleerd uit de
urethra, fossa urethralis, preputiumkoker
en het pre-ejaculaat van hengsten, die
besmette merries hebben gedekt.
Experimenteel besmette ponyhengsten
hebben merries gedekt, die later de ver-
schijnselen vertoonden.

Wegens onbekendheid met het gedrag
van het micro-organisme in het geslachts-
apparaat van dragende merries werd

aanbevolen dat dragende merries die in
het seizoen 1977 aan besmetting zijn
blootgesteld, gescheiden worden gehou-
den van andere merries voor de duur van
de dracht.

Er is één geval vastgesteld waarin een
merrie die tegen de infectie behandeld
was, 80 dagen later dragend bleek, maar
ze vertoonde eveneens overvloedige mu-
copurulente vloeistof in de vagina. De
cervix leek niet ontstoken bij speculum
controle.

De vloeistof kwam uit de urethra. De
Gram-negatieve coccobacillus werd ge-
ïsoleerd. Dit geval illustreert de terug-
houdendheid die men moet betrachten
met merries die mogelijk in contact met
besmette dieren zijn geweest.
Algemeen werd aanbevolen dat merries,
die verschijnselen van naderende abortus
vertonen, apart moeten worden gehou-
den tot door laboratorium-onderzoek van
ingezonden foetus en vruchtvliezen is ge-
bleken dat het dier niet aan deze infectie
lijdt.

Tijdens het veulenen is het — zowel thuis
als op een stoeterij — aanbevolen con-
tact met andere dieren tot een minimum
te beperken.

De ziekte wordt in de eerste plaats door
genitaal contact verspreid; inaar de ziek-
te is zeer contagieus en kan worden ver-
spreid door personen die geïnfecteerde
merries onderzoeken.
Vooral routine-onderzoek door dieren-
artsen vormt een groot gevaar en strikt
aseptische maatregelen bij het onderzoek
van elke merrie worden dringend gead-
viseerd.

De dierenarts dient zich te ontsmetten bij
aankomst en vertrek van de stoeterij. In
ieder geval per bedrijf beschermende kle-
ding en per dier 1 paar handschoenen en
ontsmet instrumentarium.
Personeel dat de vulva-lippen van be-
smette merries aanraakt, bijv. bij het dek-
ken, of bij hulp aan de dierenarts of bij
de normale verzorging (borstelen, ros-
kammen e.d.) kan de ziekte eveneens
overbrengen.

Om de ziekte onder controle te brengen
wordt aanbevolen: Gontrole van alle
merries die op de stoeterij komen voor
dekking.

Indien de nauwkeurige informatie over
de herkomst en het verblijf van de mer-
rie onduidelijk is, dient de dierenarts ge-
raadpleegd te worden. Deze informaties
en de resultaten van een ingesteld onder-
zoek dienen aan de hengstenhouder be-
kend te zijn voordat de merrie ter dek-
king op het bedrijf komt.
Overgelopen merries, oudere merries of
merries met enige genitaal uitvloeiing,
moeten worden onderzocht en tampons
voor bacteriologisch onderzoek moeten
worden genomen van urethra en cervix
op drie plaatsen en steeds met een inter-
val van niet minder dan zeven dagen.
Een van deze monsters dient liefst tij-
dens de oestrus genomen te worden, of-
schoon ook dan bij geïnfecteerde merries
de cervix moeilijk passeerbaar is.

Indien gebleken is dat een hengst vorig
jaar „contagious metritis" heeft ver-
spreid, dan dient men hem geen dek-
dienst te laten doen. De penis en het pre-
putium dienen goed gereinigd te worden
met een „chloorhexidine"-preparaat en/
of nitrofurazone. En wel driemaal met
een tussentijd. Oraal dient eveneens ge-
durende 5 dagen een medicatie met ni-
trofuraan toegepast te worden. Daarna
moet een bacteriologisch onderzoek ge-
daan worden, waarna eventueel de me-
dicatie herhaald inoet worden, afhanke-
lijk van de uitslag.

Na drie negatieve uitslagen kan de dek-
dienst hervat worden. Het onderzoek
dient ingesteld te worden een week na
de laatste geneesmiddelen-verstrekking.
In dit verband wordt met nadruk nog
eens de aandacht gevestigd op K.I.,
waarbij tevens antibiotica in de verdun-
ningsvloeistof kan worden gemengd.
In Engeland is een heel controlesysteem
voorgesteld voor 1978, waarop in het ka-
der van dit artikel niet verder ingegaan
wordt. De „horse racing and breeding
industries" (!) zijn echter ernstig gedu-
peerd.

Ziektebeelden bij runderen welke ont-
staan na perforatie van het reticidum
door een scherp voorwerp, zijn in het al-
gemeen teruggebracht tot sporadisch
voorkomende gevallen, sinds het voede-
ren van „schillen" vrijwel tot het ver-
leden behoort en sinds het in de stallen
gebruikte stro niet meer met behulp van
ijzerdraad in balen wordt geperst
Toch blijft waakzaamheid ten aanzien
van deze aandoeningen nog steeds ge-
boden, ook in deze tijd van grootschalige
gemechaniseerde rundveehouderij, ge-
tuige het volgende praktijk voor\\\'al.

In december 1976 werden op een bedrijf
met circa 200 melkkoeien met zomer-
stalvoedering binnen een week vier ge-
vallen van acute traumatische reticulo
peritonitis gediagnostiseerd en stierf een
vijfde dier aan traumatische pericarditis.
Na rumenotomie of sectie bleken alle ge-
\\ allen te worden veroorzaakt door iden-
tieke, zeer scherpe, enigszins spiraalvor-
mige stukjes staaldraad (5-8 cm lang en
0,8 mm dik).

Ook in de voederresten werden soortge-
lijke stukjes draad gevonden.
De vc^derwinning en -distributie gebeu-
ren op dit bedrijf vrijwel geheel mecha-
nisch. De verdenking ging in dit geval
uit naar een grote sleufsilo met ingekuild
gehakseld gras.

Aangenomen werd, dat een verdwaald
stuk staalkabel tijdens het maaien en
hak.sclen kapot geslagen was, waarna de
afzonderlijke staaldraadjes in een groot
deel van de kuil verspreid werden.
Bij nader onderzoek werd nog een intact
stuk kabel in het betreffende kuilvoer ge-
vonden.

Als therapie c.q. preventie werd aan elk
der ca. 200 dieren zo spoedig mogelijk
een kooimagneet ingegeven. Hierna wer-
den geen klinische gevallen van „scherp"
meer waargenomen; wel werden in de
voerresten nog enige tijd stukjes staal-
! draad gevonden.

i Enkele dagen na toediening van de mag-
i neet kreeg één dier een phaiyngitis,
waarvan niet kon worden vastgesteld of
deze veroorzaakt was door passage van

een scherp \\-oorwerp of door trauma ten-
gevolge van het ingeven. Na toediening
van antibiotica was deze pharyngitis
spoedig genezen.

Van een tiental gezonde, voor de nor-
male uitstoot bestemde dieren, werden in
het verloop van enkele maanden na het
slachten de magneten verzameld. Zij
waren alle bezet met een aantal onscha-
delijke voorweipen, 1-5 stukjes metaal-
draad, in meerdere of mindere mate ge-
erodeeid, soms één of twee spijkers en
bovendien een opvallend grote hoeveel-
heid metaalslijpsel, dat blijkbaar bij de
gemechaniseerde voederwinning en ver-
werking ook in het kuilvoer terecht
komt.

Opmerkelijk is, dat in het eerste half
jaar na toediening vrijwel geen dier de
magneet heeft geregurgiteerd, terwijl in
het tweede half jaar ca. 35 magneten in
de stal werden teruggevonden.
Een verklaring voor dit verschijnsel kon
niet gegeven worden.
Ook deze geregurgiteerde magneten be-
vatten weer veel metaalvijlsel, in mindere
mate stukjes metaaldraad en soms spij-
kers.

Resumerend kan uit deze gang van za-
ken een aantal conclusies getrokken wor-
den:

1. de mogelijkheid van een massale ver-
spreiding van scherpe vcxji-werpen in
mechanisch gewonnen veevoer vormt
een reëel gevaar;

2. snelle toediening van kooimagneten
aan alle dieren blijkt dan gewenst; dit
zowel uit curatieve als uit preventieve
overwegingen;

3. het vooraf inbranden van herken-
ningsnummers in de omhulling van
de magneten is in verband met regur-
giteren gewenst;

4. een electro-magnetische constructie
„ergens" in het transportsysteem tus-
sen silo en stal, welke eventuele me-
talen voorwerpen kan wegvangen, is
misschien het overwegen waard.

(Proefstation voor de Rundveehouderij/
Centraal Diergeneeskundig Instituut -
Klinische Afdeling te Lelystad)

Palyusik, I. M.: Mykotoxikosen. Wien, tierärztl. Mschr., 64, (819), 211-220 (1977),
Als gevaarlijk voor dieren te beschouwen: As-
pergillus-, Fusarium-, Stachybotrys- en Peni-
cillium-soorten.

Asp. flavus kan grote verliezen geven: „grond-
notenmeelvergiftiging" bij kalkoenen en eende-
kuikens.

Bij varkens is Fusario-toxicose het belang-
rijkst, vooral door gebruik van laatrijpe maïs-
soorten (hybriden). Verder ook Fusariose bij
gerst, rogge, tarwe en rijst. Stachybotryotoxi-
cose vooral bij paard, maar kan ook bij var-
ken en rund optreden. Bij varken nephro-
pathie door Penic. viridicatum mogelijk. (De-
nemarken) .

Acute en chronische vergiftigingen mogelijk;
kan variëren van plotselinge ziekte en sterfte
tot geringe produktiedalingen. Algemene
weerstandsafname gevoeligheid voor secun-
daire infecties.

Stachybotrytoxicose van paard, rund en var-
ken uitvoerig beschreven (in Rusland,, Hon-
garije het eerste vermeld).
Fusarium graminearum op graankorrels
meerdere Fusario-toxinen. Deze geven necrose
van huid en slijmvliezen, bloedingen. Ver-
schijnselen bij het varken beschreven met
vruchtbaarheidsstoringen en verwerpen.

scopisch onderzoek naar het voorkomen van
pili op species van het Genus Corynebacte-
rium. Tot nu toe was dit voorkomen van pili
voornamelijk bekend bij Gram-negatieve bac-
teriën en C. renale. De resultaten van hun
onderzoek waren de volgende: in bijna 100%
van de gevallen werden pili gezien bij C.

thericum. Bij 10-37% van de onderzochte
bacteriën werden pili gevonden bij: C. equi,
C. xerosis, C. pyogenes en C. murisepticum.
Vrijwel geen pili werden gezien bij: C. bovis,
C. striatum en C. pseudotuberculosis.
Een merkwaardig verschil tussen de pili van
Gram-negatieve bacteriën en C. renale j

C. diphtheriae enerzijds en de pili van de an-
dere corynebacteriën anderzijds is, dat alleen
Gram-ngatieve bacteriën en genoemd beide
species van het Genus Corynebacterium ad-
herentie vertonen ( door middel van hun pili)
aan schape-rythrocyten. Het biologisch be-
lang van dit fenomeen is onderwerp van
voortgaande studies. ƒ. Goudswaard.

M c C a p e s, R. H.: A rationale for the control of paratyphoid infection in poultry. Proc.
Salm. Symposium Am. Ass. Avian Pathologists, 19-7-1976, p. 2-7.
Salmonellosis bij pluimvee is economisch nau- heden zijn:

welijks van betekenis: de verliezen zijn gering
en de dieren worden niet gauw ziek, al kun-
nen er wel dragers ontstaan. De betekenis van
Salmonella-infecties bij de mens is veel groter
en daardoor behoren zij tot de belangrijkste
ziekten in de U.S.A. Schattingen van 2 mil-
joen klinische gevallen per jaar met een ver-
lies van 300 miljoen dollars in arbeid en me-
dische behandeling demonstreren de intense
sociale betekenis.

Salmonella\'s van pluimvee kunnen via de
slachterij en de handel bij de consument te-
recht komen. Andere besmettingsmogelijk-

1. de mens zelf: minstens 25.000 personen
per jaar verspreiden Salmonella\'s in hun
omgeving en kunnen voedsel, voorwerpen,
mensen of dieren besmetten;

Uitroeiing van Salmonella\'s van mensen, die-
ren en de gehele voedselketen zal niet op
korte termijn bereikbaar zijn en de bestrijding
zal over de gehele linie plaats moeten vinden.

KALKOENCOCCIDIOSIS
A n d e r s o n, W. I., R u f f, M. D., R e i d, W.
coccidiosis on intestinal pH. Avian Pathology, 6
Belangrijke veranderingen van intestinale pH
is bij de kip aangetoond door E. acervulina,
E. mivati, E. necatrix, E. maxima en E. bru-
netti. Door schrijvers is dit nu onderzocht van
de meest pathogene soorten van de kalkoenen:
E. adenoeides f caeca aangetast), E. meleagri-
mitis (duodenum jejunum), E. gallopavo-
nis (vooral ileum aangetast).
Bij Br. Br. Witte kalkoenhanen, besmet met
E. meleagrimitis of E. gallopavonis werden
6 dagen na infectie duidelijk lagere pH\'s in

darm aangetoond: duodenum en jejunum
maar niet in ileum of coecum.
E. gallopavonis gaf alleen pH reductie in
ileum.

E. adenoeides, die caeca aantast, gaf geen
duidelijke pH verandering in welke van de 4
darmgedeelten ook.

Gemengde E. meleagrimitis en E. adenoeides
infectie ^ verlaagde pH\'s in duodenum en
jejunum 4, 6 en 8 dagen na infectie.

PREVENTIE VAN WORMBESMETTING
W e s c O 11, R. B., M a 1 c z e w s k i, A., and
top caging on the transmission of pinworm i
(1976).

Als muizen uit SPF fokkolonies gehuisvest
worden in een conventionele omgeving, is een
van de besmettingen die ze het snelst over-
nemen die met ingewandswormen (Aspiculu-
ris tetraptera en Syphacia obvelata).
Vroegere ervaringen hebben geleerd, dat uit-
gebreide hygiënische maatregelen nodig zijn
om zo\'n infectie te voorkomen. Daarom is na-
gegaan of „filter top kooien" de besmetting
kunnen verhinderen. Dit zijn makrolon bak-
ken waarbij over het metalen deksel een muts
van glaswol wordt aangebracht. Deze moet
de dieren en hun voedsel beschermen tegen
infecties.

DOOR „FILTER TOP KOOIEN"
van H O O s i e r, G. L.: The influence of filter
nfections in mice. Lab. Anim. Sci., 26, 742-745,

In een dierverblijf werden tussen open kooien
met besmette dieren SPF dieren geplaatst in
filterkooien en als controle SPF dieren in open
kooien. Dagelijks werden voer en water ge-
controleerd. Eenmaal per week werden de
makrolon bakken gewisseld en gereinigd. Bij
alle verzorgende werkzaamheden werd begon-
nen met de SPF dieren, en daarbij met die
in de filterkooien. De proeven duurden 3 tot
8 weken.

Bij de filterkooien werd eenmaal na acht we-
ken een besmetting geconstateerd. Van de 18
kooien met in het totaal 140 dieren ging het
om één besmet dier. Het herbergde één worm.

T h a i n, R. L: Subsequent fertility in heifers
pregnancy. Austr. Vet. J., 53, 198-200, (1977)
Schrijver diende bij 48 drachtige vaarzen (45-
60 dagen drachtig) Prostaglandinen (2 cc Es-
trumate) toe. Zevenenveertig dieren kwamen
binnen 72 uur na de injectie in oestrus. Bij
al deze dieren bleek de graviditeit afgebroken
te zijn. De vaars die niet met oestrus gerea-
geerd had, was drachtig gebleven.
Bij de volgende oestrus (bij 80%, 20-28 da-

gen na de PG injectie) werden de vaarzen
opnieuw gedekt. De fertiliteit bleek volkomen
normaal te zijn vergeleken met controle-
dieren.

Schrijver concludeert dat het Prostaglandine
een uitstekend abortivum is, en dat het in
tegenstelling tot oestrogenen de fertiliteit niet
nadelig beïnvloedt. A. de Kruijj.

Hunter, R. H. F.: Physiological factors influencing ovulation, fertilization, early embryonic
development and establishment of pregnancy in pigs. British Vet. ]., 133, 461-470, (1977).
Goede samenvattingen van fundamentele fy- door reservoirvorming in lagere delen eileider.

siologische gegevens zijn zeer belangrijk om
beter begrip te verkrijgen voor praktische pro-
blemen (Ref.). Het gaat hier om het ge-
beuren tijdens de oestrus en zeer vroege
dracht bij het varken.

Er is een prae-ovulatoire piek van luteinise-
rend hormoon in het serum van 4-5 ng/ml,
waarop na 40-48 uur later de ovulatie komt.
Het effect van „flushing" na het begin oestrus
is moeilijk te verklaren. Inspectie van ovaria
24 uur na ovulatie geeft 1-2 mm follikels te
Aen, zelden 6-7 mm. Zo zou alleen in uitzon-
derlijke gevallen „flushing" de ovulatie in die
oestrus kunnen beïnvloeden.
De essentiële functie van het grote volume
sperma (150-500 ml) zou zijn het sperma-
tozoën transport te verzekeren in de uterus

Door aanwezigheid van leucocyten dienen
spermatozoën in uterus een periode van 40
uur te overleven. Als inseminatie te laat plaats
vindt is er gereduceerde bevruchting en ver-
lies aan embryo\'s. Gemiddeld leven varkens-
eitje is 8-10 uur. Beste tijd inseminatie 12-16
uur voor ovulatie.

Na bevruchting blijven embryo\'s 46-48 uur in
eileider. Verdeling over uterus hoorns tussen
9-11 dagen, anders gaat dracht niet door. 13e
dag implantatie. Bij 4 embryo\'s of minder,
geen dracht. Deze regulatie vindt door hor-
monen plaats (prostaglandine F2a:-oestrogeen
embryo).

M i d d 1 e t O n-W i 1 1 i a m s, D. M., P o h 1 e n z, J., L o t t-S t o 1 z, G. B e r t s c h i n g e r,
H. U. und H e m 1 e p, L: Untersuchungen über das Mastitis-Metritis-Syndrom (Milchfieber)
der Sau.

1. Pathologische Befunde bei Spontanfällen, 119, 213-222, (1977)
(resp. D.M.M-W.,, J.P., G.L.S., H.U.B., ReL).

(resp. H.U.B., J.P., LH., ReL).
III. Galaktogene Erzeugung von Klebsiellen-Mastitis
(resp. H.U.B., J.P., D.M.M-W., ReL).

Door een uitvoerig patholoog-anatomisch en
bacteriologisch onderzoek werd getracht zich
een beeld te vormen van het M.M.A.-com-
plex. Hierna werden nog enkele infectieproe-
ven gedaan.

Er werden 26 zeugen, een tot drie dagen na
de partus, aangekocht met als belangrijkste
criterium koorts en anorexie, waarna sectie en
aanvullend onderzoek volgden.
Het sectiebeeld toonde steeds een mastitis van

een wisselend aantal klierpakketten, variërend
van een lichte tot een heftige soms necrotise-
rende ontsteking. Eenmaal werd een metritis
gevonden. Er werd zelden een sepsisbeeld ge-
zien bij sectie.

Door systematisch histologisch onderzoek werd
aangetoond dat een groter aantal klierpakket-
ten was aangetast dan op grond van sectie
was verondersteld.

Bacteriologisch onderzoek toonde bij 23 van
de 26 zeugen kiemen aan in het uierweefsel,
11 maal in de uterushoorn en verder enkele
malen in diverse organen en lymphklieren.
Er werden voornamelijk Enterobacteriacae ge-
kweekt t.w. E. coli, Klebsiella pneumoniae en
Enterobacter cloacae, verder nog staphylococ-
cen, streptococcen en eenmaal Pseudomonas
aeruginosa.

Er werd 91 maal E. coli geïsoleerd, die in 54
verschillende serumgroepen onderverdeeld kon-
den worden. (Het is jammer dat zeer veel
werk is gedaan om de colistammen door ko-
nijnenserum specifiek te onderscheiden, maar
dat niet daarnaast de internationaal bekende
E. coli type aanduidingen gegeven zijn; Ref).
Er werd tevens een gevoeligheidstest gedaan.

wel deze wel vaak kiemen bevat.
Er komen zeer veel mastitiden voor, die bij de
zeug echter subklinisch verlopen.
Gram positieve kiemen spelen een minder be-
langrijke rol.

Vervolgens zijn nog infectieproeven gedaan
met een volledig getypeerd Klebsiella pneu-
moniae stam (kapsel type 31, stam 716) ge-
ïsoleerd uit een zeug met een spontane masti-
tis.

Elke 12 uur werd de tepelhuid uitwendig met
een cultuur van deze stam geïnfecteerd tot
de partus. Daarnaast werd ook enkele malen
deze cultuur in de cysterne ingebracht.
De zeugen ontwikkelden een M.M.A.-beeld
wat klinisch en pathologisch op de spontane
gevallen leek.

Bij alle zeugen werd de bewuste Klebsiella
stam terug geïsoleerd (al of niet tesamen met
andere kiemen).

Een mechanische afsluiting van de tepelka-
naaltjes kon de infectie niet voorkomen.
De zeugen die, pas drie dagen na het klinisch
ziek worden, geslacht werden, hadden ten op-
zichte van de vroeger geslachte zeugen min-
der aangetaste klierpakketten, die tevens een

De auteurs menen dat een galactogene infec-
tie een acute mastitis veroorzaakt, met als be-
langrijkste kiemen enterobacteriacae.
De verspreiding vindt via de lymphewegen
plaats. De uterus speelt een geringere rol, hoe-
lager aantal kiemen bevatten.
De intracysternale infectie gaf een korter du-
rende, maar heftiger mastitisverloop te zien.
Hierbij werd een uitgesproken leukopenie ge-
constateerd. ƒ. Bakker.

D u i t s c h a e v e r, C. L., Bullock, D. H. and A r n o 11, D. R.: Bacteriological evaluation
of retail ground beef, frozen beef patties and cooked hamburgers. ]. Food Prot., 40, 378-381
(1977).

Te Ontario werden in de zomer van 1975 en
1976 in 6 grote levensmiddelenbedrijven mon-
sters getrokken van voorverpakt vers vlees-
deeg, bestemd voor de bereiding van hambur-
gers, soyaburgers, chuck en steak, en van be-
vroren hamburgerdeeg. Daarnaast werden in
cafetaria verhitte hamburgers verzameld.
Bij laboratoriumonderzoek van de in totaal
108 verse deegmonsters bleek dat het aerobe
kiemgetal (PCA bij 2rC) in 90,7% hoger
was dan 5 x lO^g-, terwijl hiervan 44,4% de
Canadese norm van 5 x 10« (PCA bij 35°C)
overschreed. St. aureus en E. coli werden uit
43,6% resp. 39,8% van de monsters geïso-
leerd. In beide gevallen werd bijna steeds de
Canadese norm {St. aureus 10^/g en E. coli

De bevindingen van de 99 bevroren monsters
waren wat betreft het aerobe kiemgetal gim-
stiger: slechts 19% voldeed niet aan de Ca-
nadese norm van minder dan 10" kiemen/g.
Het merendeel (89,3%) van de monsters was
onacceptabel gezien de hoge aantallen St.
aureus.

De schrijvers wijten deze hoge aantallen af-
wijkende monsters aan het gebruik van te oud
vlees en/of te lange bewaring van het deeg
bij te hoge temperaturen. De temperatuur
van het verse deeg varieerde van 8-13°C.

DOORDRINGINGSVERMOGEN VAN BAC
Gill, C. O. and Penney, N.: Penetration
33, 1284-1286, (1977).

Uit de door de auteurs beschreven experi-
menten blijkt, dat bacteriën gedurende de lo-
garitmische fase van de groei gelocaliseerd
blijven tot de opper\\-lakte van het vlees. Wan-
neer proteolytische bacteriën hun maximale
vermeerdering hebben bereikt, wordt het bind-
weefsel tussen de spiervezels blijkbaar afge-
broken door de door deze bacteriën uitge-
scheiden extra-cellulaire enzymen, waarna de
bacteriën in het vlees kimnen doordringen.
Deze waarnemingen gelden zowel voor bewe-
gelijke als niet bewegelijke proteolytische bac-
teriën. Door de penetratie van vlees door niet
bewegelijke bacteriën en door de snelheid

Voorgesteld wordt om in vergelijking met en-
kele staten van de U.S.A. de normen te ver-
zwaren. (Uniformiteit in de wijze van onder-
zoek is een eerste vereiste: bij 21"\'C kunnen
beduidend hogere kiemgetallen worden gevon-
den dan bij 35°C!: Ref.)

Het onderzoek van 107 verhitte hamburgers
wees uit dat het aerobe kiemgetal in 96,3%
lager was dan 10\' kiemen/g. Enterococcen,
Coliformen, Staphylococcen, Salmonella en
Cl. perfringens werden niet geïsoleerd.

waarmede de micro-organismen zich verplaat-
sen wordt volgens de schrijvers aangetoond,
dat fysische krachten betrokken zijn bij de
verplaatsing van bacteriën door vlees.
De snelheid waarmee de bacteriën in het vlees
doordringen is afhankelijk van de tempera-
tuur.

Niet proteolytische bacteriën bleken niet in
het vlees door te, dringen zelfs niet wanneer
de opper\\lakte van het vlees was geënt met
gemengde cultures die gelijke aantallen pro-
teolytische en niet proteolytische bacteriën
bevatten.

HET ENZOÖTISCH OPTREDEN VAN
IMPORTEERDE GRIJZE ROODSTAART
Schulze, K. und Frede, H.: Enzootisch
portiertcn Graupapageien. Kl. Praxis, 22, 157
Bij een onderzoek naar de oorzaak van de
sterk toegenomen sterfte onder pas geïmpor-
teerde grijze roodstaart papegaaien (Psitta-
cus erithacus bleek salmonellose, vaak ge-
combineerd met pneumomycose verreweg de
voornaamste doodsoorzaak te zijn. Uit 35
van de 65 geseceerde dieren kon Salmonella
lyphimurium geïsoleerd worden. Vooral de
leververanderingen waren opvallend. Histolo-
gisch werden twee typen \\eranderingen vast-
,gesteld; necrotische haarden en cellige Infil-
traten.

Mycotische long- en luchtzakveranderingen
werden bij 50 van de 65 onderzochte pape-
gaaien gevonden. Verreweg de meest geïso-
leerde schimmel was een Rhizopus spp. (Mu-
coraceae 59.9%), Aspergillus spp. werden in
slechts 15.4% geïsoleerd.

nader ingegaan. Van de verschillende anti-
biotica die toegepast werden, bleek het com-
binatiepreparaat .Mtabactine<g) (Fa. Whit-
moyer, Brussel) de beste resultaten te geven.
Het is een preparaat dat per gram 100 mg.
chlooramphenicol en 150 mg. nitrofuraan-
derivaat bevat. De dosering was 4 gram per
liter drinkwater. Deze behandeling werd 3
perioden van 5 dagen met een internal van
2 dagen toegepast. De geïsoleerde Salmonel-
la\'s bleken ongevoelig \\oor chloortetracycline
en weinig gevoelig voor duoprim.
De ingestelde behandeling van de pneumo-
mycose (amphotericine B en pimafucine-sus-
pensie 2.5% beide als aerosol) hadden geen
waarneembaar effect. Om de infectiedruk
met schimmels te veiTninderen, werd een
grondige desinfectie van de quarantaine-
ruimte toegepast gecombineerd met verhit-
ting van het voer tot 90°C.

VOM WILDTIER ZUM HAUSTIER
H. N a c h t s h e i m und H. Stengel
fVerlag Paul Parey, Berlin, 1977)

De overgang van wild- naar huisdier is nauw
met de ontwikkeling en ontplooiing van de
mens verbonden. Daarbij was een geestelijke
souplesse en een zekere mate van technische
ontwikkeling van de mens van groter belang
dan een zwer\\\'ende of gevestigde bestaans-
wijze. Een kritisch moment is de z.g.n. Neo-
lithische Revolutie. Deze wordt ongeveer
10.000 jaar voor Christus gedateerd. Met het
ontstaan van akkerbouw en veeteelt deden
nieuwe economische systemen hun intrede.
De mens werd van een jager en verzamelaar
een producent.

Wilde dieren zijn, binnen hun soort, zeer uni-
form. Deze uniformiteit wordt bereikt door
een flinke overproductie in combinatie met
natuurlijke teeltkeus en nattuirlijke selectie.
Huisdieren geven, binnen hun soort, een bon-
te veelvormigheid te zien. Dit wordt bereikt
door sexuele isolatie en het dirigeren van de
stroom van genen, geleid door de wil, de be-
lioeften of de voorkeuren van de mens.
De auteurs stellen als zeker dat de oorsprong
van huisdieren monophyletisch is. Telkens ligt
slechts één wilde stamvorm aan een huisdier-
soort ten grondslag.

Pas later is het tot vermenging van populaties
en rassen gekomen. Plaatselijk zijn „vervan-
gende huisdieren" ontwikkeld (ezel in plaats
van paard en parelhoen in plaats van kip).
Waarschijnlijk hebben de oorspronkelijke wild-
vormen nauwelijks enige aanduiding van de
eigenschappen die later htm bijzondere waar-
de uitmaakte. Een wild rimd bijv. produceert
betrekkelijk weinig melk.
! Op basis van deze algemene principes worden
tal van voorbeelden gegeven van verande-
ringen door domesticatie. Tevens wordt daar-
bij aandacht besteed aan overeenkomstige
I ontwikkelingen die door de mens geselecteerd
I zijn bij verschillende diersoorten.

Een voorbeeld daarvan is het lange haar. Uit
de oorspronkelijke kortharige stamvormen
werden honde-, konijne-, geite-, katte- en
caviarassen gevormd met lange (angora 1-
haren. Lakenvelder-vormen bestaan bij rund,
konijn, varken en kip.
^ De vorming en ontwikkeling van een huisdier
i wordt nader belicht aan het voorbeeld van

het konijn. Op dit gebied heeft Prof.
Nachtsheim jarenlang onderzoek ge-
daan. De eerste die het konijn met zekerheid
noemt, is de Griek P o 1 y b i o s, die op Cor-
sica dieren aantreft die hij aanduidt als cuni-
culus, naar de cuniculi, de onderaardse gan-
gen die bij de belegering van steden gegraven
werden.

De leporariën, omheinde ruimten, waarin wil-
de konijnen geplaatst werden in afwachting
van latere culinaire toepassing, vormden de
voorlopers voor latere fok en de eerste stap
naar de vorming van een huisdier.
De historie der rasvorming bij konijnen wordt
behandeld met een rijkdom aan verwijzingen
naar de economische en maatschappelijke be-
tekenis. Konijnen uit de Zeeuwse duinen wa-
ren omstreeks 1650 niet alleen van belang als
voedsel voor de Belgische provincie Brabant,
maar er werden ook duizenden vellen gewon-
nen die tegen edeler bont geruild werden.
Op verkeerde zijpaden in de vorming van
huisdieren wordt ingegaan. Soms levert een
heterozygote lijn ondanks erfelijke gebreken
het gewenste (kleur)type.

De Duitse tijgerdog wordt als voorbeeld ge-
presenteerd. Onderlinge kruising resulteert in
25% vvit gevlekten, die een zeer zwakke con-
stitutie hebben. Verschillende soortgelijke
voorbeelden worden behandeld.
Kort wordt ingegaan op de verwildering van
huisdieren. Daar geldt evenzeer dat een huis-
dier pas weer tot een wild dier wordt door
verandering van zijn erfelijke eigenschappen.
Ook al kan een huisdier zich in het wild hand-
haven, dan is het nog geen echt wild dier.
De auteurs zijn er in geslaagd de algemene
principes van de overgang van wild- naar
huisdier helder te presenteren, waarbij vooral
aan de hand van de geschiedenis van het
konijn, maar tevens met behidp van vele an-
dere voorbeelden, een diepreikende uitwerking
van de gedachte gegeven wordt.
Voor de dierenarts een belangrijk en aardig
boekje om zich te bezinnen op het diermate-
riaal dat hij behandelt dan wel hanteert.

X WORLD CONGRESS OF BUIATRICS
The X World Congress of Buiatrics, which is
organized by the Mexican Association of Bo-
vine Practitioners, will take place in Mexico
City from the 16th to the 19th of August
1978.

The Organizing Committee of the Congress
invites all Bovine Practitioners from all over
the world, to attend this meeting.
The Scientific Program Committee has made
a careful selection of topics taking into consi-
deration their contents and the various possi-
bilities which arise from production, surgery
or investigation. Topics: Reproduction, Pro-
blems of Dairy Cattle Production, Mastitis,
Improvement of Milk and beef production in
the tropics: Limiting factors and solution. Nu-
trition and Miscellaneous. There wil be simul-
taneous translation (Spanish, English, French
and German).

The excellent scientific level of the Congress
will be completed by a very interesting social
program.

2.3. Correlation between the prevalence of
metabolic diseases and intensive calf
rearing

3.2. The use of desinfectants for teat dipping
after milking and during the dry period

b) Therapeutic agents for the control
of mastitis during lactation and
during the dry period

Topic IV. Improvement of milk and beef
production in the tropics limiting factors and
solution

4.2. Direct and indirect effects of the cli-
mate upon the productivity of bovines
in tropical areas

5.1. Nutritive value and utilization of va-
rious protein and energy sources in feed-
stuffs as well as several non protein ni-
trogen products

5.2. Biological value and utilization of fo-
rages, such as oats, alfalfa, corn and
sorghum silage, titricale, etc.

5.3. The use of industrial by-products and
wastes from animal sources, their meta-
bolic and digestive value in niminants

The Organizing Committee Headquarters are
located at Ave. Morelos No. 20-707, Mexico
1, D.F., Mexico, telephone: 518-48-25.
The X World Congress of Buiatrics will take
place in Mexico City from the 16th to the
19th of August 1978, at the Congress Unit of
the National Medical Center, in Ave. Cuauh-
temoc No. 330.

Verdere inlichtingen betreffende congresbij-
drage etc. zijn op het redaktiesecretariaat ver-
krijgbaar.

Afrikaanse varkenspestsituatie op
het Iberische Schiereiland baart
ernstige zorgen

Zoals uit de in deze rubriek regelmatig
gepubliceerde cijfers al is gebleken, doet
zich de laatste jaren een opvallend ster-
ke stijging voor van het aantal uitbra-
ken van Afrikaanse varkenspest op het
Iberisch Schiereiland. Zowel in Spanje,
maar vooral in Portugal, is het aantal
uitbraken voortdurend gestegen.
In Spanje van 221 in 1974, 516 in 1975
en 749 in 1976 tot 880 in 1977. In Por-
tugal van 126 in 1974, 468 in 1975 en
1256 in 1976 tot 3968 in 1977, waarin
de cijfers over december nog niet zijn
verwerkt, omdat deze op het tijdstip dat
dit bericht werd geschreven nog niet wa-
ren ontvangen.

Deze voortdurend stijgende lijn gaf in
1977 de delegaties van Spanje en Portu-
gal aanleiding, op het 45ste algemene
congres van het Office International des
Epizoöties te Parijs de noodklok te lui-
den. Zij vestigden de aandacht van het
congres op de ernstige bedreiging voor
Europa van de hardnekkige uitbraken
van Afrikaanse varkenspest in hun lan-
den.

Het congres nam daarop een resolutie
aan, teneinde internationaal meer aan-
dacht aan deze ontwikkeling te gaan
schenken. Zie het verslag van het con-
gres in Vol. 102, no. 14, 1977, de pa-
gina\'s 138 en volgende.
De jongste ontwikkelingen waren voor
de V.D. aanleiding, bij de Nederlandse
Landbouwraad te Madrid nadere infor-
maties in te winnen. Deze nam op zijn
beurt contact op met de Portugese vete-
rinaire dienst te Lissabon, die de huidige
uitbraak kenschetste als de ernstigste van
de laatste twintig jaar.
Gesproken werd van een brand die nau-
welijks meer is te blussen. Als oorzaak
wordt beschouwd een virusgolf met een
cyclisch karakter, die momenteel bijzon-
der krachtig optreedt. De bestrijdings-
maatregelen bestaan voornamelijk uit het
afgrendelen van gebieden, het isoleren
van varkens, transportverboden en derge-
lijke.

Bij positieve gevallen dienen alle var-
kens op het aangetaste bedrijf te worden
afgemaakt.

Ook de directeur van de Spaanse veteri-
naire dienst te Madrid noemde de si-
tuatie op het Iberisch Schiereiland sedert
vorig jaar zeer ernstig. Hij zegde toe bin-
nenkort uitvoerige informatie over de si-
tuatie te zullen verstrekken, die tevens
zal dienen voor een conferentie die op 7,
8 en 9 maart te Avila in Spanje zal wor-
den gehouden en waarvoor ook Neder-
land is uitgenodigd.

BESMETTELIJKE DIERZIEKTEN
Dierziektenbulletin nr. 1 van de Veeartsenij-
kundige Dienst, over het tijdvak van 1 tot 15
januari 1978, vermeldt de volgende aantallen
gevallen van aangifteplichtige besmettelijke
dierziekten in Nederland.

WIJZIGING BESCHIKKING
VARKENSPESTMAATREGELEN II
Per II januari 1978 is de Beschikking Varkens-
pestmaatregelen II, Stcrt. 226 gewijzigd. In
art. 4, eerste lid onder b, is het zinsdeel
„dienen de veedagen en de daarbij behorende
voorwerpen te worden gereinigd en ontsmet"
vervangen door „dienen de veewagen en de
daarbij behorende voorwerpen onmiddellijk
na de lossing ter plaatse of, bij gebreke van
de nodige voorzieningen aldaar, op de dichtst-
bij zijnde ontsmettingsplaats van gemeente-
wege of onder gemeentelijk toezicht te worden
gereinigd en ontsmet".

Deze wijziging is gepubliceerd in de Stcrt. nr.
7 van 10 januari 1978 onder nr. J. 3772.

WIJZIGING BESCHIKKINGEN
In Stcrt. nr. 10 van 13 januari 1978 is onder
nr. J. 3609 gepubliceerd een wijziging op de
Beschikking internationaal handelsverkeer in
vers vlees van pluimvee 1972 krachtens de
Landbouwwet.

Met deze beschikking wordt uitvoering ge-
geven aan de Richtlijn van de E.G.-Commis-
sie van 22 december 1976, betreffende het
aanbrengen van het keurwerk op vers vlees
van pluimvee in grote verpakkingen.
Onder nr. J. 3610 is gepubliceerd een wijzi-
ging van de Beschikking slachthuizen, uit-
snijderijen en koel- en vrieshuizen 19/2 en
onder nr. J. 66 een wijziging van de tarief-
beschikkingen slachthuizen e.d. voor pluimvee
krachtens de Veewet.

WIJZIGING BECHIKKING VERVOER
V.\'^N LEVENDE DIEREN
In Stcrt. nr. 7 van 10 januari 1978, is onder
nr. A-l/V 32221, een wijziging van de be-
schikking met betrekking tot het vervoer van
levende dieren gepubliceerd. Dit in verband
met de Richtlijn van de Raad van de Euro-
pese Gemeenschappen van 14 februari 1977,
houdende wijziging van de eerste richtlijn in-
zake de vaststelling van gemeenschappelijke
regels voor bepaalde goederenvervoer over de
weg tussen Lid-staten.

In plaats van „vervoer van andere levende
dieren dan bijen en pootvis, met uitzondering
van slachtvee" wordt door deze wijziging in-
gevoegd „vervoer van levende dieren met spe-
ciaal daartoe uitgeruste voertuigen".

15, Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering kleine huisdieren. Prov. Ge-
zondheidsdienst Boxtel.

wetenschappelijke vergadering, Postiljon Motel Bunnik 13.30 uur (pag. 164)
15, Afd. Friesland K.N.M.v.D. Ledenvergadering 20.00 uur Motel te Heerenveen.

16—17, Tagung der DVG und der DGfZ „Physiologie und Pathologie der Fortplanzung"

16, 16. Fachgespräch über Geflügelkrankheiten, Hannover (pag. 183)
1 7, 6. Seminar „Umwelthygiene", Hannover.

22, Groep Geneesk. v/h Kleine Huisdier K.N.M.v.D. Jaar\\ergadering 20.00 uur, Hotel
Hoog-Brabant, Utrecht.

23, Promotie tot doctor in de diergeneeskunde van Drs. D. van Nitschclm, Utrecht.
."Aanvang 16.15 uur.

23, Vereniging van Slachthuisdirecteuren, ledenvergadering, tevens jaarvergadering,

Jaarbeurscongrescentrum te Utrecht, aanvang 10.15 uur.
26, Regionale Arbeitstagung der DVG Fachgruppe „Kleintierkrankheitcn" (A),
28. Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.
Bremen.

7, Symposion D.S.K. „Paard in de topsport". Blauwe Zaal, Transitorium 1, De Uit-
hof, Utrecht. Aanvang: 9.00 uur.

14, Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering mestkalveren. Prov. Gezond-
heidsdienst Boxtel.

23, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

28, Afd. Noord Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering pluimvee. Prov. Gezondheids-
dienst Boxtel.

3—14, Cursus Levensmiddelenmicrobiologie. Cie. P.A.O. Veterinaire Volksgezondheid
(pag. 208)

7— 9, 21st Annual Congres B.S.A.V.A. (British Small Animal Veterinary Association),
Londen (pag. 219).

14—16, Voorjaarsdagen 1978, Groep Geneeskunde \\\'an het Kleine Huisdier, Amsterdam
(pag. 1116 (1977) en 152^

27, Vereniging van Slachthuisdirecteuren, ledenvergadering, Jaarbeurscongrescentnmi
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

28—29, le Congres van de Europ. Vereniging van Paardenpraktici, Monte Carlo (pag.
164).

1— 5, XXVI Annual Colloquium - Protides of the Biological Fluids, Brugge/België,
(pag. 1398)

10, Stichting Afnemers Controle op Veevoeder (A.C.V.-Controle), Studiedag, Evert
Kupersoord, Amersfoort.

15—16, 27. Tagung der Europ. Gesellschaft für Vet.-Pathologie und 21. Tagung der Fach-
gruppe „Pathologie der D.V.G. (A.).

22—26, Ver\\olgcursus Vleestechnologie, Cie. P.A.O. Vet. Volksgezondheid (pag. 209)

25, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering, Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

24—26, Zodiac symposium on adaptation - Landbouwhogeschool Wageningen (pag. 153).

5—10, 29th Anual Meeting of E.A.A.P., Stockholm. (Inlichtingen: Ir. P. Iloogschagen,
secr. Ned. Zoötechnische vereniging, tel. 070-98 85 49).

15—17, International Veterinary Congress of Medicine and Surgery of Small Animals ■
20th Anniversary, (pag. 1008)

26—30, Feier des 200 Jährigen Bestehens der Tierärztlichen Hochschule, Hannover.

26, Internationales Symposium über die Ernährung von Hunden und Katzen, Han-
nover. (pag. 1222 en 1457)

26—30, 20. Internationaler Milchwirtschaftlicher Kongress CONGRILAIT, Paris, (pag.
988)

26—28, XVI Wissensch. Tagung der Gesellschaft für Versuchstierkunde, Cambridge.
28—30, Tagung des Bundes Deutschen Veterinäroffizieren (A).

30—1 juli, 4. Fortbildungsveranstaltung „Pharmakologie und Toxicologie für Tierärzte"
(A).

4— 7, 8th Meeting of the European Poison Control Centres/Annual European Meetmg
of the International Association of Forensic Toxicologists. (pag. 1063)

16—19, 10th World Congres for Buiatrics, Mexico City. (pag. 1062 (1977) en 244)
20—29, IVth World Conference on Animal Production, Buenos Aires.

4— 9, 14. Europäischer Fleischforscher Kongress (A), Kulmbach.
4—12, Weltkongress Mikrobiologie, München.

13—15, Arbeitstagung „Lebensmittelhygiene 1978" der DVG (A), Garmisch-Partenkirchen.

19—22, IV. Herbsttagung der Europ. Gesellschaft für Vet.-Pathologic (A), Como.

21, Vereniging van Slachthuisdirecteuren ledenvergadering, Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

26, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. en Vereniging van Slachthuisdirecteuren ge-
zamenlijke ledenvergadering, Hoog-Brabant te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

6— 7, Jaarcongres 1978, tevens 125e Alg. Vergadering K.N.M.v.D., Breda.
23—27, 3. Weltkongress für Tierernärung.

23, Vereniging van Slachthuisdirecteuren ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

te Utrecht, aanvang 9.30 uur.
19, Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.

19—27, „Das Tier und wir" Fachmesse und Informationsschau und „Paedogica" 2. Lehr-
mittelmesse, Basel.

in Wien 3. Kongress der Intern. Gesellschaft für Tierhygiene,
in Israel. XI Kongress für Buiatrik (A).

Jan Sjoerd Hoogsira werd op 29 juni 1886
geboren le Zeilen, gemeente Valburg. Hij
overleed te Velp (GId.) op 20 april 1977. Tijdens
zijn jongensjaren woonde hij achtereenvolgens te
Zetten, Kampen en Gouda. Gedurende veertig
jaar was hij dierenarts te Zierikzee.

Hoogstra behaalde in 1906 hel einddiploma van
de H.B.S. le Gouda, waarvan zijn vader
directeur was. Op 1 augustus 1911 verkreeg hij
hel veearlsdiploma te Utrecht en beleefde
derhalve het 65-jarig jubileum als dierenarts,
hetgeen slechts weinigen gegeven is.
Als uitstekend voetballer speelde Hoogstra in het
eerste elftal van de studenlenclub Kampong, ook
nog de eerste jaren na zijn afstuderen
wen hij als assistent of plaatsvervanger
werkzaam was.

In 1913 vestigde Hoogstra zich te Zierikzee, waar
hij de praktijk overnam van J. T. L. Goemans,
die naar Zuid-Afrika vertrok.
Hoogstra werd later plaatsvervangend inspecteur
van de Veeartsenijkundige Dienst en naderhand
ook Hoofd van de Vleeskeuringsdienst, welke het
meer oostelijke deel van het eiland Schouwen-
Duiveland omvatte.

Naast zijn werkzaamheden als dierenarts had
Hoogstra veel belangstelling voor het
maatschappelijk leven. Hij was jarenlang
bestuurslid van de Nutsspaarbank en van de
Sociëteit te Zierikzee. Hij was ook een trouw
bezoeker van de vergaderingen van onze afdeling
in Zeeland, waarvan hij jarenlang bestuurslid en
ondervoorzitter is geweest. Nadat hij in 1953
naar Velp was verhuisd bezocht hij evenzo
regelmatig onze afdelingsvergaderingen in
Gelderland, totdat zijn gehoor zo verminderde,
dat hij de besprekingen onvoldoende kon volgen.
Jan Hoogstra was een integer, correct en attent
man, waarmee het prettig was om le gaan. Dit
ondervond ik reeds toen ik in de zomer van
1927, direct na mijn afstuderen, bij hem wai als
plaatsvervanger en nog meer gedurende vier
maanden in 1944 toen ik mei hem heb mogen
samenwerken in mijn praktijk te Varsseveld. Hij
was toen door de S.S. van hel eiland Schouwen-
Duiveland uitgewezen als „deulschfeindlich".
Hoogstra verrichtte zijn taken op bekwame en
toegewijde wijze. Hij stond in hoog aanzien op
het eiland, hetgeen moge blijken uit de
onderscheidingen, welke hij ontving. Hij was
Ridder in de Orde van Oranje-Nassau en drager
van de zilveren legpenning van de stad Zierikzee.
In 1951 ging Hoogstra met pensioen als Hoofd
van de Vleeskeuringsdienst, maar zijn geliefde
praktijk bleef hij uitoefenen.
Inmiddels was hij geassocieerd met collega
D. van den Akker.

In 1953 kwam zijn praktijkgebied door de
overstromingsramp bijna geheel onder water te
staan, waardoor de praktijk voor de
eerstkomende jaren grotendeels verloren ging.
Reeds enkele weken na de ramp werd Hoogstra
benoemd als dierenarts bij de Gezondheidsdienst
voor Dieren in Gelderland. Als zodanig is hij
nog enige jaren op zijn toegewijde en taktvolle
wijze zeer nuttig werkzaam geweest bij de
tuberculosebestrijding.
Hoogstra huwde op 15 augustus 1915 met
Mej. W. G. Kloppen, uit welk huwelijk 3
kinderen geboren werden: twee dochters, Fransje
en Riet, en een zoon, Sjoerd. De laatste, student
te Delft voor woningbouw, stierf in 1945, kon
na zijn terugkeer uit Duitsland, waar hij
dwangarbeid had verricht. Na de blijdschap over
zijn (schijnbaar) behouden terugkeer betekende
de snelle en trieste afloop een zware slag voor
hel gezin Hoogstra.

In 1963 verloor Hoogstra zijn vrouw, toen zij na
een kortstondig ziekbed overleed: een zwaar
verlies voor Jan en zijn beide dochters. Hij bleef
alleen achter met zijn oudste dochter Fransje, die
hem uitstekend heeft verzorgd en later ook op
onvoorstelbare wijze heeft verpleegd. Zijn jongste
dochter Riet, gynaecologe te Hardenberg, kwam
zo veel mogelijk thuis. Thans wonen de beide
dochters samen te Hardenberg, zoals reeds lang
tevoren was voorzien.

Langere tijd kon hij niel meer lezen en
naderhand werd toenemende doofheid oorzaak,
dat hij ondanks gehoorapparaten met steeds
minder bezoekers goed een gesprek kon voeren.
Zelf kon hij niel meer op bezoek gaan. Hij leed
ook veel pijn met als gevolg slapeloosheid. Maar
zijn geestelijke vermogens en zijn belangstelling

(radio) hieven tot het laatst toe opmerkelijk.
Toen ik op de avond voor zijn overlijden
afscheid van hem nam herkende hij mij nog goed
en noemde mijn naam.

Voor Fransje en Riet betekende het heengaan
van hun zorgzame vader een groot verhes. maar
zij hadden er vrede mee. Hij had een hoge
leeftijd bereikt en door veel pijn n as hei leven
voor hem een martelgang geworden. Hij was
afgeleefd en verlangde naar het einde.
De plechtigheid van de crematie vond in de
beperkte kring van familieleden en enkele
vrienden plaats. Hierbij werd met veel
waardering voor de overledene gesproken
door zijn zwager en ondergetekende.
De jongste dochter bracht in haar dankwoord
ontroerd en op treffende wijze tot uitdrukking
welk een toegewijde, zorgzame vader was
heengegaan.

Met Jan Sjoerd Hoogstra is ook een voorbeeldig
collega heengegaan en voor mij een heel goede
vriend.

Aan het verzoek van de Veterinaire Dienst, twee
vertegenwoordigers te benoemen in de werkgroep, die is
ingesteld om zich te verdiepen in de Veterinaire aspecten van de
Opiumwet, wordt voldaan door het afvaardigen van de collegae
H. J. A. J. Heuthorst en G. Siebenga.

De voorbereidingen voor de Diergeneesmiddelenwet, de
Uitoefeningswet en de Gezondheidswet, zijn in een ver gevorderd
stadium. Behalve in het Algemeen Bestuur zullen de ontwerpen
besproken worden in per wet in te stellen kleine werkgroepen.

De K.N.M.v.D. is in deze commissie vertegenwoordigd door de
voorzitter en de secretaris, de collegae S. van Harten en
M. A. Moons.

Op 28 november 1977 heeft er een bespreking plaatsgevonden
met het bestuur van de Stichting over de registratie en
identificatie van runderen en de werkzaamheden van de
prakticus hierbij.

Honden en Kattenbesluit Het ontwerp is gereed. In een hoorzitting op 14 januari jl.

hebben belangstellenden gelegenheid gekregen op- en
aanmerkingen te maken. Het Hoofdbestuur heeft op deze
hoorzitting haar standpunt naar voren gebracht.

De Maatschappij delegatie die tot nu bestaat uit de collegae
J. L. Eikelenboom. IV. Schuurman en P. R. Tulner. wordt
uitgebreid door de benoeming van H. J. Zech in deze commissie.

Nogmaals: Vermelding van
praktijkuitoefening in
beroepengidsen en op
telefoonkaarten e.d.

ontoelaatbare reclame en/of oneerlijke
concurrentie schuldig maken zich aan
scherpe tuchtmaatregelen van de Ereraad
blootstellen.

Ook na de in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde \\a.n 15 juli 1977
verschenen publikatie bereiken de Ereraad
klachten betreffende een wijze van
presenteren van praktijk en praktijk-
uitoefening die zich met de Code voor de
Dierenarts niet verdraagt. Deze
verontrustende ontwikkeling geeft
aanleiding om onder verwijzing naar die
publikatie thans kortheidshalve onder de
aandacht te brengen dat ontoelaatbaar is:

1. Vermelding van praktijkuitoefening in
beroepengidsen, telefoongidsen en in
landelijke of lokale pers in geval van
a. vermelding van meer gegevens dan
artikel 27 van de Code toelaat (naam,
beroep, adres en daarbij behorend
telefoonnummer, spreekuren en aard
van de praktijk);
het versieren van de tekst door
illustraties;

het omlijnen van de tekst;
het gebruik van vet gedrukte letters;
het suggereren van een specialisme door
bijv. het gebruik van de vermelding
„spec.";

het gebruik van het woord ,,dieren-
kliniek" zonder dat sprake is van een
ruimte als bedoeld in artikel 14 sub e
van de Code (t.w. een ruimte waarin de
mogelijkheid van onderzoek en
behandeling of tevens van opname en
verzorging van zieke dieren aanwezig is)
en zonder dat die ruimte overeenkomstig
de in de artikelen 31, 32 en 33 van de
Code gestelde normen wordt
geëxploiteerd.

2. Annonceren van praktijkuitoefening op
telefoonkaarten, op huis aan huis bezorgde
kaarten of circulaires, al of niet in
combinatie met plaatselijke periodieken.

Met nadruk worde er op gewezen dat de
dierenartsen die door als hierboven
omschreven te handelen zich aan

Tegen een praktizerende dierenarts was door een
Inspecteur-Districtshoofd van de
Veeartsenijkundige Dienst een klacht ingediend
terzake van handelen in strijd met de Bindende
Besluiten nrs. I en 5 van de Maatschappij.
De dierenarts had, als plaatselijk praktizerend
dierenarts in de zin van de bindende besluiten
aan te merken, aan een onderneming entstoffen
zowel als geneesmiddelen, met name
hormoonpreparaten en antibiotica — vallende
onder de werking van Bindend Besluit nr. 1 c.q.
Bindend Besluit nr. 5 — bestemd voor gebruik
bij op een door die onderneming geëxploiteerd
varkensfokbedrijf afgeleverd; bedoelde entstoffen
en geneesmiddelen waren door de ondernemers
zelf toegediend.

De Ereraad was van oordeel dat de dierenarts
zich aan overtreding van genoemde bindende
besluiten had schuldig gemaakt en wel

a. bedoelde ondernemers niet krachtens de Wet
op de Uitoefening van de Diergeneeskunst tot
het inenten van dieren bevoegd waren;

b. — dit daargelaten — de dierenarts, mede
gelet op het ontbreken van enige
desbetreffende vermelding op de verpakking
geen nauwkeurige voorschriften met
betrekking tot de bewaring, toepassing en
dosering van de geleverde stoffen had
gegeven, en voorts dat hij had nagelaten
zich door een diergeneeskundig verantwoorde
bedrijfsbegeleiding van de resultaten van de
toepassing der door hem afgeleverde
entstoffen — voor zover reeds aangewend —
op de hoogte te houden;

a. de dierenarts, mede gelet op het ontbreken
van enige desbetreffende vermelding op de
verpakking geen nauwkeurige voorschriften
met betrekking tot de toepassing en dosering
van de geleverde diergeneesmiddelen had
gegeven;

b. de afgeleverde hoeveelheden van bepaalde
geneesmiddelen in aanmerking genomen de
aanvang van het onderhavige bedrijf groter
waren dan voor de beoogde behandeling
noodzakelijk was;

c. de dierenarts had nagelaten zich van de
resultaten van de ingestelde behandeling ter
plaatse van het bedrijf op de hoogte te
houden.

De Ereraad overwoog dat de dierenarts door de
onderhavige zich niet met de bindende besluiten
verdragende aflevering van entstoffen en
geneesmiddelen het gevaar voor onjuist
aanwenden dan wel verhandelen door
onbevoegden in de hand had gewerkt en dat de
door de dierenarts gestelde vriendschappelijke
relatie met een der ondernemers en de naar zijn
oordeel bij hen bestaande kundigheid, die hem
naar zijn zeggen tot zijn handelwijze hadden
gebracht, daaraan zeker niet afdeden.
In aanmerking nemende enerzijds de ernst van
de overtreding der bindende besluiten anderzijds
dat van onjuist aanwenden en van verhandelen
van de in casu afgeleverde entstoffen en
geneesmiddelen door onbevoegden niet was
gebleken en de verboden aflevering zich had
beperkt tot één bedrijf, en voorts dat hij
kennelijk uit onachtzaamheid en niet uit
winstbejag had gehandeld, legde de Ereraad, de
klacht gegrond verklarende, de dierenarts op een
schriftelijke berisping en tevens een
voorwaardelijke boete van ƒ 3000,— met een
proeftijd van drie jaren alsmede publikatie van
de uitspraak (in verkorte vorm) in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde zonder vermelding van
initialen.

21 Voorbereidingscommissie erkenning en regi-
stratie van veterinaire specialisten

11 Paritair overleg inzake runderen
15 Bespreking inzake de Diergeneesmiddelenwet
21 Bespreking met de groepen inzake het jaar-
congres

28 Commissie Functie-onderzoek
Bespreking inzake identificatie en registratie
van de Nederlandse rundveestapel

Om aan dit tweede lustrum een extra
feestelijk tintje te geven, wil de Centrale
Contact Commissie — in samenwerking
met de Brabantse organisatoren — de
mogelijkheden onderzoeken om een
tentoonstelling in te richten van creatieve
werkstukken van vrouwen van dierenartsen
en hun echtgenoten.

Of deze tentoonstelling er zal komen, hangt
in belangrijke mate van uw enthousiasme
af. Immers alleen als u bereid bent uw
kunstzinnige produkten voor enkele dagen
af te staan om ze aan de bezoekers van het

Wij zouden daarom erg graag van zoveel
mogelijk mensen horen dät zij iets
beschikbaar willen stellen en wat de aard
van het/de werkstuk(ken) is/zijn. Wilt u -
als u in principe bereid bent aan de
tentoonstelling uw bijdrage te leveren, dit

berichten aan de voorlopige coördinatrice,
Tory Németh, C. Huygenslaan 37 te Zeist
vóór 1 mei aanstaande? Zodra wij iets meer
weten, neemt degene die de organisatie van
de tentoonstelling op zich neemt, contact
met u op.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde meldden zich
de collegae:

Boer, W. de; 1977; Voorburg, Noordenburglaan 56.
Eijberts, T. E. A.; 1976; Wamel, Viaductstraat 18.
Kooien, A. Th. E.; 1977; Ell (Hunsel), Meidoornstraat 15.
Overbruggen, P. J. J. van; 1977; Nieuwegein-Zuid, Hondsdraf 6.
Straver, G. M.; 1977; Schoonhoven, Linnaeushof 12.
Vierssen Trip, Mej. A. S. E. van; 1977; Leiden, Loridanshof 8.
Witjens, P. C.; 1977; Aalten, Slingelaan 26.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

A. Baas, Weerdsingel O.Z. 66, Utrecht.
M. A. von Brucken Fock, Zonstraat 14, Utrecht.
Mej. J. C. ten Hoopen, Opaalweg 10, Utrecht.
L. H. L. Hornix, Wolvenplein 13, Utrecht.

Mej. J. Th. A. Neijenhuis, Balijelaan 23 bis. Utrecht.
P. J. Rook, W. de Zwijgerstraat I, Utrecht.

H. J. Schreuder, W. Schuylenburglaan 39. Utrecht.
F. R. Stafleu, Weg naar Rhijnauwen 33, Utrecht.
H. J. van Weering, Van de Helststraat 40, Utrecht.
Mej. E. A. Wormgoor, Da Costakade .34, Utrecht.

166 Amerongen. G. J. H. van; 1976; Nijmegen, J92
Zwanenveld 66-05; tel. (080) 444761 (privé),
550734 (prakt.). 196

Beekman, G.: 1973; Almelo, Biesterweg 29.
Berg. G. van den: 1969; Stolwijk; tel. (01824)
1833 (privé), 1282 (prakt.); p., geass. met 197
R. de Haas en A. C. de Zeeuw; Ir. M.L.S.
*Boer. IV. de: 1977; Voorburg; tel. (070)
874662 (privé), 862210 (prakt.); p., ass. bij 199
J. C. L. Logger.

Bredewold, D.: 1969; correspondentie-adres;
Gramsbergen, De Esch 6A; tel. (05246) 1736; 208
d. (zie ook pag. 280).

Flier, R. J. van der: 1974; Zoetermeer, Sloot-
dreef 169; tel. (079) 314971 (privé), 314926
(prakt.).

216 Kniiff. P. C.: 1974; Epe (GId.), \'t Bijltje 13;
tel. (Ó5780) 6188 (privé), 2273 (prakt.); p., ass.
bij C. B. de Lint, P. G. de Lint en A. J.
Plaisier.

219 * Kooien. A. Th. 1977; Ell (Hunsel), Mei-
doornstraat 15; tel. (04955) 251; p., ass. bij
M. I. M. Linthorst, K. G. P. Pouwels, J. W.
H. Scheres en E. J. A. Scheijmans.

229 Maathuis, J. F. G.: 1977; Sprundel, Buiten-
hof 20; tel. (01608) 13645; p., ass. bijJ. H.M.
Buiteman, K. H. J. Lambeek en M. A. B. van
Oosterhout.

230 Menges. G. T. A.: 1974; \'s-Gravenhage; tel.
(01748) 4628; p., geass. met H. L. R. M.
Crouwers.

232 Molenkamp. G. J.: 1971; Heeze (N.Br.),
Boschlaan 9; tel. (04907) 1651 (privé), 1349
(prakt.); p., H-D., geass. met J. Wille.

235 Nagel. H.: 1975; Ouderkerk a/d Amstel; p.,
geass. met C. J. J. Jonker(assoc. met J. C. M.
Huijg beëindigd).

241 *Pennekamp. B. W.: 1975; Groningen, Bor-
dewijklaan 15; tel. (050) 263255; p., kl. huisd.

242 *Pol, B. H. van cle: 1978; Veenendaal, Haver-
veld 33; tel. (08385) 13905; wnd. d.

247 »Rosehoom, M.: 1978; De Klomp (Ede),
Trapjesweg 6; tel. (08387) 1538; wnd. d.

283 Smiih-Schalkwijk, Mevr. M. J.: 1976; Cal-
gary (Alta) T2V IS5 (Canada), 1501-9803-24
Street S.W.; tel. 281-0471 (privé), 277-0135
(bur.); d. Calgary North Vet. Hosp.

256 *Soepnel. N. J. R.: 1978; Culemborg, Martin
Luther Kinglaan 147; tel. (03450) 5105; wnd.
d.

257 Sleenhuis Geensema, E. E.: 1976; Bergam-
bacht; tel. (01825) 2687 (privé). 1695 (prakt.);
p., ass. bij G. v. d. Berg, R. de Haas en A. C.
de Zeeuw.

257 Steenhuisen. li\'..-1977; Kabul (Afghanistan),
C/O U.N.D.P., P.O. Box 5; ass. desk. F.A.O.
(zie ook pag. 283).

258 * Straver. C. Th. A.: 1970; Woerden, Vincent
van Goghlaan 9; tel. (03480) 18843 (privé),
13157 (prakt.).

261 * Timmer. J. B.: 1978; Utrecht, Prinsenstraat
25; tel. (030) 517303; wnd. d.

264 * Velde. L. F. van de: 1978; Utrecht, Bilt-
straat 46 bis; tel. (030) 718202; wnd. d.
266 * Versol. R. T.: 1976; Utrecht, Houtensepad

198; d. in m.dnst.
266 *Vierssen Trip. Mej. A. S. E. van: 1977;
Leiden, Loridanshof 8; tel. (071) 143920; p.,
ass. bij J. A. Jongebreur en P. Kraayenhagen.
269 Vrij, J. R: 1969; Apeldoorn; tel. (055)213418

(privé), 215214 (prakt.).
271 Wegman, G. C. J.: 1976; Woudenberg,
Maarsbergseweg 67A; tel. (03498) 3731
(privé), (033) 21827 (prakt.); p., ass. bij Th.
M. Bosman, E. H. den Breeje, G. Th. F. Kaal,
M. J. A. Nabuurs, K. Schipper en P. J.
Werkman.

274 * WUjens. P. C.: 1977; Aalten, Slingelaan 26;
tel. (05437) 1472 (privé), 3340 (prakt.); p., ass.
bij H. B. F. Arink en A. Henniphof.
277 Zeeuw, A. C. de: 1975; Stolwijk; p., geass.

met G. V. d. Berg en R. de Haas.
277 *Zuurhoui, J. W.: 1978; Bilthoven, Soest-
dijkseweg 340; tel. (030) 782075; wnd. d.

G. P. A. Frijlink te Bilthoven per 1 maart 1978
Benoemd als rijkskeurmeester in bijzondere dienst:

Dr. C. A. van Dorssen te Uddel
(afwezig)45 jaar op 4 maart 1978
Voor het dierenartsexamen slaagden:
d.d. 19-1-1978

Geslaagd ..cum laude": M. Roseboom
Geslaagd ..mei genoegen": J. B. Timmer
Geslaagd:

B. H. van de Pol d.d. 9-1-1978:
N. J. R. Soepnel M. Meijers
Mej. D. E. van Grunsven d.d. 10-1-1978:
J. W. Zuurhout P. L. Sons

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van 1 ja-
nuari 1978 heeft gestaan dat F. J. ter Beek Sr. op
11 maart 1978 35 jaar dierenarts zou zijn. Dit dient
te zijn 10 maart 1978. Hij is afwezig.

ANTIBIOTICA-RESIDUEN IN GOEDGEKEURDE
RUNDERUIERS EN IN DAARUIT BEREIDE VLEESWAREN

Antibiotic Residues in Bovine Udders Passed for Consumption and Meats
Containing Milk-Gland Tissues

In ca. 8,1% van 999 runderuiers bleken residuen van identificeerbare antibiotica en chemo-
therapeutica aanwezig te zijn.

Om de consequenties voor de consument te bezien, werd nagegaan in hoeverre verwerking van
uierweefsel in vleeswaren leidt tot de aanwezigheid daarin van aantoonbare residuen. Voor dit
onderzoek werden gedurende de periode augustus t/m december 1976 797 monsters afkomstig
uit het gehele land onderzocht.

De positieve monsters werden voor nadere identificatie van het antibioticum onderzocht door
middel van hoogspanningselectroforese.

Het aantal monsters dat antibiotica-residuen bleek te bevatten was te hoog. In de meeste ge-
vallen was het geïdentificeerde antibioticum penicilline.

De resultaten van dit onderzoek wijzen uit dat de verwerking van uierweefsel in vleeswaren en
vleeshoudende produkten zonder nader onderzoek niet aanvaardbaar is.

De juistheid van de beslissing om uiers na palpatie, insnijden en inspectie voor menselijke con-
sumptie goed te keuren, wordt in twijfel getrokken.

Residues of identifiable antibiotics were found to be present in approximately 8.1 per cent of
999 bovine udders.

In order to form an opinion on the consequences to consumers, the extent to which using
milk-gland tissues results in the presence of detectable antibiotic residues in meats, was studied.
For this purpose, 797 samples of meats were examined for antibiotic residues during the period
from August to December 1976. The samples came from all over the country.
Having been screened, the positive samples were examined by high-voltage electrophoresis on
agar gel. The number of samples found to contain antibiotic residues could not be neglected.
The results of these studies show that incorporating udder tissues in meats and meat-containing
products is not acceptable without closer examination.

It is doubted whether the decision to pass udders as fit for human consumption after pal-
pation, incision and inspection is a correct procedure.

1 Drs. W. A. M. Demmers; keuringsdierenarts/wetenschappelijk medewerker van de Vak-
groep Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong, Openbaar Slachthuis, Amsterdamse-
straatweg 283 te Utrecht.

Het vóórkomen van antibiotica-residuen voor de volksgezondheid (1, 4). Op
in het levensmiddelenpakket wordt grond van de in ons land\' geldende

levensmiddelenwetgeving is de aan-
wezigheid van dergelijke residuen dan
ook verboden (8, 9).
Sinds 1966 wordt door de Keurings-
diensten van Waren met succes repres-
sief opgetreden tegen antibiotica-residu-
en in melk. Ook wordt bij aanwezigheid
van penicilline in melk een korting op
de melkprijs toegepast bij de kwaliteits-
bepaling van rauwe (boerderij) melk. In
beide gevallen kan die melk dan veelal
niet meer aan de consumptie worden
onttrokken (2, 4, 9).

Sinds 1973 worden slachtdieren, waarin
antibiotica-residuen worden aange-
toond, afgekeurd (3, 8).
Bij de bestrijding van mastitis en bij de
behandeling van infectieziekten bij het
rund wordt frequent curatief en preven-
tief gebruik gemaakt van parenteraal
en/of lokaal toegediende antibiotica
en/of chemotherapeutica. Dit kan leiden
tot de aanwezigheid van residuen in de
melkklier voor een korte, maar soms ook
vrij langdurige periode na de toepas-
sing.

Daar tegenvallende melkproduktie, o.a.
door mastitis, een frequent voorkomende
reden is om een rund voor de slacht te
bestemmen, leek het waarschijnlijk dat
het uierweefsel van slachtrunderen anti-
biotica-residuen zou bevatten.
Bij de keuring wordt aan dit aspect tot
nu toe geen aandacht besteed. Ook is
het problematisch of bij dieren, die in
bacteriologisch onderzoek worden opge-
nomen, residuen in de melkklier een
positieve niertest tot gevolg zou hebben
(8).

Een intern rapport van het Rijks Insti-
tuut voor de Volksgezondheid te Bilt-
hoven vermeldt dat ca 18% van een
klein aantal onderzochte uiers een iden-
tificeerbaar residu van een antibioticum
of chemotherapeuticum bevatte (6).

Goedgekeurd uierweefsel wordt in de
praktijk voor een groot gedeelte ver-
werkt in produkten voor dierlijke voe-
ding. Een deel echter dient als grond-
stof voor de bereiding van gehakt,
vleeswaren zoals gehaktballen, worst,
hamburgers en vleeshoudende produk-
ten zoals saucijzebroodjes, kroketten en
frikadellen (snacks).

Het percentage uierweefsel dat ver-
werkt wordt in diverse vleeswaren va-
rieert van 10 tot 65%, afhankelijk van
de fabrikant en het soort produkt.
Om meer gegevens over de deugdelijk-
heid van uierweefsel als grondstof voor
dergelijke produkten te verkrijgen, werd
besloten de uiers van 1000 runderen,
afkomstig van 5 veemarkten uit het
gehele land, genomen gedurende een
periode van ca 4 maanden, te onder-
zoeken op de eventuele aanwezigheid
van residuen. Om een goede indruk te
krijgen omtrent de aanwezigheid van
antibiotica-residuen in vleeswaren
waarin uierweefsel is verwerkt, werden
797 monsters afkomstig uit het gehele
land onderzocht.

Van het Slachthuis te Utrecht werden van
augustus tot en met november 1976 monsters
goedgekeurd uierweefsel ontvangen, afkomstig
van onvoorwaardelijk goedgekeurde slacht-
dieren. Er waren geen uiers bij van dieren
met afwijkingen.

Direct na de keuringsbeslissing werd uit elk
kwartier een stuk gesneden boven uit de uier.
Het monster werd verpakt in een steriele plas-
tic zak en zo spoedig mogelijk naar het labo-
ratorium van de Keuringsdienst van Waren
te Utrecht gebracht, waar het meestal direct
na aankomst werd onderzocht.
De runderen kwamen van 5 verschillende
markten, te weten: Leiden, \'s-Hertogenbosch,
Zwolle, Utrecht en Doetinchem.

Na een verzoek in juni 1976 aan 16 Keu-
ringsdiensten van Waren om medewerking te
verlenen bij de monstername voor dit onder-
zoek werden in de periode augustus t/m de-
cember 1976 797 monsters ontvangen.
Indien direct onderzoek en/of transport niet
mogelijk was, werden ze onmiddellijk na mon-
stername ingevroren en bewaard tot de aan-
vang van het onderzoek, dat in de regel bin-
nen 1-5 dagen, maar in enkele gevallen uiter-
lijk maximaal 28 dagen later plaatsvond.

Om moeilijkheden door storende reacties van
natuurlijke remstoffen (5, 6) zoveel mogelijk
te vermijden, werd van de monsters uier-
weefsel, na ontdooien en uitpersen een hoe-
veelheid druip- c.q. persvocht verzameld.
Van de monsters vleeswaren en snacks werd
na ontdooien een 1:1 verdunning gemaakt in
een steriele zak met pepton fysiologische zout-
oplossing en gehomogeniseerd met een sto-
macher. 50 mcl vocht werd direct met behulp
van een pipet in ponsgaatjes (0 8 mm) op
6 testplaten gebracht (zie tabel 1) (5).
Op plaat 6 werd de suspensie aangebracht op
de kortste afstand gemeten vanaf de rand van
het ponsgaatje, etc. tot aan de rand van de
remzóne, waar nog afname van de bacterie-
groei viel waar te nemen (5).

Indien een monster op één of meer van de
testplaten een positieve reactie vertoonde,
werd het inmiddels ingevroren monsters op-
nieuw onderzocht. Als dit bij het heronder-
zoek opnieuw positief reageerde, werd — om
storende factoren zoveel mogelijk uit te sluiten
— het druip- c.q. persvocht gedurende 35 mi-
nuten bij 63,5°C gepasteuriseerd, de pH zo-
nodig gecorrigeerd en werd de vloeistof af-
gecentrifugeerd.

8 - 24 h/ 30° C
8 - 24 h/ 30° C
8 - 24 h/ 30° C
8 - 24 h/ 37° C
8 - 24 h/ 37° C

papieren schijfjes filtreerpapier (Schleicher en
Schüll nr. 60! 0 13,2 mm) met en zonder
penicillinase.

Na bebroeding van de platen voor de aan-
gegeven tijd bij de aangegeven temperatuur
werden de eventuele remzönes gemeten.

Een remzóne werd positief beoordeeld, indien
het verschil (R-r) tussen de straal van resp.
het ponsgaatje (r = 4 mm) en de remzóne
(R) groter was dan 2 mm. Gemeten werd
met een schuifmaat (0,1 mm nauwkeurig).

Op de platen die beënt waren met B. cereus
var. mycoides (ATGC 9634), B. subtilis BGA
en B. stearothermophilus var. calidolactis (C
953) werd de kortste afstand gemeten vanaf
de rand van het ponsgaatje etc. tot aan de
rand van de volledige groeiremming aan de
opper\\lakte van de voedingsbodem.
Op de platen die beënt waren met Sarc. lutea
(ATCC 9341) of E. coli (28 PR 271) werd

Onderscheid kon nu worden gemaakt in ne-
gatieve reacties, reacties veroorzaakt door
niet penicillinase resistente penicillines en ove-
rige remreacties.

Indien nog voldoende monstermateriaal aan-
wezig was, werd de aangetoonde bacterie-
groeiremmende stof onderzocht door middel
van remstof-hoogspannings-electroforese met
behulp van de meest geschikte teststam op
Elmo-agar (7).

Geëlectroforeerd werd onder koeling tot 1 °C
op platen van 38 x 18 cm gedurende 45 mi-
nuten bij 1200 V en 160 mA. De Re-waarden,
de vorm en de maten van de vlek werden
bepaald. Deze werden vergeleken met die van
standaarden.

(Ampicilline, Dihydrostreptomycine, Neo-
mycine, Kanamycine, Chloramphenicol, Oxy-
tetracycline, Erytromycine, Tylosine, Linco-
mycine, Polymyxine, Sulfamezathine) (1, 5,
7).

Daarna werd zo mogelijk de bacteriegroei-
remmende stof uit het monster geïdentificeerd.

Evenals bij het door het R.I.V. verrichte
onderzoek was ook in dit geval het aan-
tal storende reacties in beide categorieën
monsters groot (6 ).

Pasteurisatie, neutralisatie en afcentri-
fugeren konden in de meeste gevallen
een positieve interpretatie van a-speci-
fieke reacties voorkomen.
Uiteindelijk bleek dat in 87% der on-
derzochte uiers geen antibiotica-residu-
en konden worden aangetoond.

In 6,4% bleek penicilline aanwezig te
zijn. In 0,8% deed de uitsiag der rem-
stof-hoogspannings-electroforese ver-
moeden, dat tetracyclines, chloramphe-
nicol of Oligosacchariden aanwezig wa-
ren.

Het groeiremmmgspatroon van 0,9%
der onderzochte uiers deed vermoeden
dat Sulfonamiden aanwezig waren en in
4,1% kon de remstof niet worden ge-
ïdentificeerd, doordat al het monster-
materiaal bij analyse was verbruikt (zie
tabel 2 en 3).

Om na te gaan of de belasting van lac-
terende of niet lacterende uiers met anti-
biotica-residuen zou verschillen en of
stal- en weideperiode hierop van invloed
zijn, zoals bij melk werd vastgesteld (5),
werden de resultaten gesplitst en per
week samengevat (zie tabel 2 en 3).
De verschillen in percentages negatieve
resultaten tussen wekelijkse perioden
binnen beide groepen waarnemingen
werden vergeleken met de variatie
tussen beide groepen.

Er kan geen significant verschil worden
gevonden tussen de groepen „lacteren-
de" en „niet lacterende" uiers, noch
tussen de datum groep (F ë 5,4)
(10). Dit wil echter niet zeggen dat er
geen verschillen zijn (zie tabel 2 en 3).
Slechts in een enkel geval werden hoge
residuen (> 10 mcg chloramphenicol)
gevonden.

98,1% van het totale aantal onderzochte
monsters konden geen antibiotica-resi-
duen worden aangetoond (zie tabel 5).
Relatief gezien was het aantal positieve
monsters bij de gebraden hamburgers
f6,7%) en bij de zogenaamde topstick
(33%) het grootst.

Om te voorkomen dat het beeld niet
vertekend wordt, dient te worden opge-
merkt, dat van het produkt topstick
slechts 3 monsters werden ontvangen.
Van de gebraden gehaktballen, de
grondstof voor gehaktballen en voor

frikadellen waren resp. 2,2%, 1,9% en
1,3% van de monsters positief (zie tabel
5). De bacteriegroeiremmende stof bleek
in 1,6% van het totale aantal monsters
penicilline te zijn (zie tabel 6).
Penicillines waren aanwezig in:
grondstof voor frikadellen 1,3%;

In 2% van de monsters grondstof voor
hamburgers deed de uitslag van de
hoogspannings-electroforese vermoeden
dat er een mengsel van chloramphenicol
en een niet identificeerbare remstof aan-
wezig was. Bij de grondstof voor ge-
haktballen kon in 0,3% van de monsters
een mengsel van penicilline en strepto-
mycine aangetoond worden en in 0,3%
van deze monsters werd polymyxine
aangetroffen (zie tabel 6).
Er is geen aanwijsbaar verschil tussen
de groepen voorgekookte/voorgebakken
en rauwe produkten.
Bij vleeswaren als gehakt en hamburger
konden in het rauwe produkt minder
bacteriegroeiremmende stoffen worden
aangetoond dan in het voorgebakken/
voorgekookte produkt.
Het hoogste percentage positieve mons-
ters was afkomstig uit het keurings-
gebied \'s-Hertogenbosch (onderzocht 58
monsters, positief 8,6%). Het bleek in al
deze gevallen om penicilline te gaan.
Van de andere keuringsgebieden is het
percentage positieve monsters aanzien-
lijk lager (0-2,5%) (zie tabel 5).
Een kwantitatieve beschouwing der
resultaten is vrij moeilijk maar indien
men aanneemt dat alle residuen in mi-
crobiologische actieve vorm aanwezig
waren, kan men een grove schatting
maken (zie tabel 4, pag. 260). In wer-
kelijkheid zullen de concentraties hoger
zijn geweest.
I Bij de groep niet geïdentificeerde rem-
i stoffen bedroeg de gemiddelde groei-
remming voor het meest gevoelige test-
organisme (R-r) 4,9 mm met een sprei-
ding van 2,3 tot 15,2 mm.
De gebruikte zes platen methode bleek
; door het optreden van vele storingen

Het groeiremmingspatroon deed in vele
gevallen vermoeden dat een onbekend
antibioticum aanwezig was.
De ook bij onderzoek van biest, zure en
sterk met bloed verontreinigde melk ge-

Tabel 2. Het voorkomen van antibioticaresiduen in goedgekeurde lacterende runderuiers.

Tabel 3. Het voorkomen van antibioticaresiduen in goedgekeurde niet-lacterende runderuiers.

Tabel 6. Overzicht van de gevonden soorten antibiotica gerangschikt naar monstersoort.
Het percentage monsters met (vermoedelijk) geïdentificeerde remstoffen.

2) In één monster werd een mengsel van Penicilline en Streptoniyoine aangetoond»

volgde methode om de melk 35 minuten
bij 63/2° C te pasteuriseren en zonodig
te centrifugeren en de pH te neutralise-
ren bleek ook in dit geval nog effectief
om storingen uit te sluiten.
Het is mogelijk dat kleine positieve
reacties van minder stabiele antibiotica
hierbij verloren zijn gegaan.
Extractie en remstof-hoogspannings-
electroforese bood, indien nog voldoen-
de uitgangsmateriaal aanwezig was,
voldoende zekerheid tegen vals positieve
reacties.

Directe electroforese van „perssap" of
„druipvocht" bleek echter ook mogelijk.
Het onderzoek van een 40 tal monsters
met een vermoedelijk vals positieve
reactie gaf met de diverse micro-orga-
nismen een vrij typisch electrophero-
grambeeld te zien. Deze techniek is
echter te bewerkelijk voor massaal on-
derzoek.

De conclusie van Van Schothorst
e.a. (6) dat het onderzoek van uier-
weefsel op het voorkomen van antibio-
tica en chemotherapeutica residuen
wordt bemoeilijkt door het frequent op-
treden van storende factoren, kan wor-
den ondersteund.

Pasteurisatie gedurende 35 minuten bij
63^2° C, centrifugeren en neutraliseren
van het druip- c.q. perssap kan zeer
vele vals positieve interpretaties voor-
komen en kan eventueel in een routine-
test worden opgenomen.
Door de manier van monstername zeg-
gen de gevonden cijfers niets over even-
tuele residuen in de grote melkgangen,
maar alleen iets over die in het klier-
weefsel.

In 12,2% van de monsters werden
groeiremmende stoffen aangetoond, na-
melijk 6,4% penicilline, 1,7% andere
antibiotica en chemotherapeutica en
4,1% onbekend.

Het blijkt niet mogelijk om de afwezig-
heid van residuen te garanderen via de
huidige Keuringsvoorschriften.
Hoewel de hoeveelheid remstof bij ge-
vonden residuen in het algemeen niet
groot was is de frequentie van optreden
toch hoger dan in andere levensmidde-
len.

De verwerking van dit weefsel in vlees-
waren en vleeshoudende produkten
zonder nader onderzoek lijkt daarom
ongewenst.

Indien de verwerking van runderuiers
in vleeswaren, etc. toegelaten blijft, is
een aanvullend onderzoek bij de vlees-
keuring noodzakelijk.

L Gezondheidsraad: Rapport inzake de toepassing van antibiotica op medisch en niet-
medisch gebied. Versl. Volksgezondheid, 9, 2315, (1967).

4. Mol, H.: Antibiotics and Milk. Rotterdam/Kaapstad, A. A. B a 1 k e m a, 1975.

5. M O 1, H. en V i n c e n t i e, H. M.: Het „zes-platen systeem" voor het aantonen van rem-
stoffen in voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong. Rapport B 3/76 Keuringsdienst van
Waren te Utrecht, 1976.

6. Schothorst, M. van en Leusden, F. M. van: Onderzoekingen over het aan-
tonen van bacteriegroei remmende stoffen in uierweefsel. Rapport nr. H 134/74 Zoon.
Rijks Instituut voor de Volksgezondheid, 1974.

7. Schut, K., Mol, H. en V i n c e n t i e, H. M.: Nadere identificatie van remstoffen met
behulp van remstof-hoogspannings-electroforese. Rapport B 7/77 Keuringsdienst van
Waren te Utrecht, 1977.

7a. S c h u t, K., Mol, H. en V i n c e n t i e, H. M.: Het aantonen van antibiotica in melk
met behulp van dunne-laag electroforese. De Ware(n) Chemicus, 7e jaargang, nr. 1,
(1977).

8. „Vleeskeuringswet" van 25 juli 1919, waarin verwerkt de wijzigingen tot 24 december
1970. In: Voorschriften Volksgezondheid, Ed. bij G o u d s m i t, C. J., Weener, P. I,.
d e en B 1 e y s, H. T. M., IJmuiden, Vermande en Zonen (bijgewerkt t/m juli 1975).

„Warenwet" van 28 december 1935, waarin verwerkt de wijziging tot 21 december 1972.
In: Voorschriften Volksgezondheid, Ed. bij G o ti d s m i t, C. J., Weener, P. L. d e en
Bleys, H. T. M., IJmuiden, Vermande en Zonen (bijgewerkt t/m augustus 1976), waar-
in o.a. het „Algemeen Besluit (Warenwet)" van 11 juli 1949 en het „Melkbesluit
(Warenwet)" van 25 oktober 1974.

W ij V e k a t e, M. L.: Verklarende statistiek. Utrecht/Antwerpen, Het Spectrum, 1960.

De Europese Commissie bereidt thans een
nieuw voorstel voor voor een Richtlijn ter
harmonisatie van de varkenspestbestrijding in
E.E.G.-verband. Op dit ogenblik is het nog
te vroeg om uispraak te kunnen doen omtrent
het tijdstip van realisering van deze gemeen-
schappelijke bestrijdingsmaatregelen.

Het onderzoek naar de invloed van het al of
niet verzekeren van dieren tijdens transport
is nog niet beëindigd.

Evenwel kan tussentijds concluderend worden
gesteld dat geen duidelijke verhouding bestaat
tussen het verzekeren van dieren tijdens trans-
port en het sterftepercentage bij verzekerde
ladingen dieren.

Voor zover bekend zijn Canada en het Ver-
enigd Koninkrijk de enige landen waar de
overheid een bepaalde gedragscode hanteert
ten aanzien van luchtvervoer van dieren.
Deze gedragscode houdt in, dat aan de diverse
luchtvaartmaatschappijen adviezen worden ge-
geven t.a.v. rusten, voederen, drenken van de
dieren en dichtheid van belading.
Zoals reeds in de Memorie van Toelichting
is gesteld, is in internationaal verband een
veterinaire liaisongroep gevormd, die in nauwe
samenwerking met de internationale organisa-
tie van luchtvaartondernemingen (lATA),
tracht uniforme regels uit te werken voor het
vervoer van dieren per vliegtuig.
Ons land is ondermeer via het departement
van landbouw en visserij in deze werkgroep
vertegenwoordigd. De minister wil dat wordt
getracht in ieder geval met de ons omringen-
de landen te komen tot een uniforme gedrags-
lijn inzake het luchtvervoer van dieren. Zo-
lang maatregelen ten aanzien hiervan verschil-
len, bestaat het gevaar, dat omleiding van dit
vervoer plaatsvindt via de landen met de laag-
ste eisen.

Inmiddels is een richtlijn van de Raad van
de E.G. inzake de bescherming van dieren tij-
dens internationaal vervoer tot stand gekomen,
waarin algemene regelen zijn gesteld, die ook
gelden voor het luchtvervoer. De lidstaten
moeten op 1 augustus a.s. deze richtlijn in
hun wetgevingen hebben opgenomen. Pas dan
zal, althans in de E.E.G., een zekere harmo-
nisatie ten aanzien van het luchtvervoer van
dieren tot stand zijn gekomen.

In het kader van het NEHEM-structuur-
project in de slachtpluimveesector is in een
daar toe ingestelde werkgroep „Beheersing
Produktstroom" de vraag bestudeerd of het
mogelijk is door wijziging van de plannings-
en beheersmethodieken te komen tot een be-
tere afstemming van vraag en aanbod in de
slachtpluimveeketen. In haar rapport, consta-
teert de werkgroep dat het kernprobleem
wordt gevormd door langdurige marktversto-
ringen, ten gevolge waarvan de marges van
met name broederijen en slachterijen onder
druk staan en de handel een onevenredig
grote invloed heeft gekregen. De werkgroep
heeft de mogelijkheden onderzocht, naast een
betere afstemming van vraag en aanbod, de
invloed van de handel te verminderen. Dit
heeft geleid tot de volgende voorstellen:

— instellen van een sector-planningscommis-
sie waar op gezette tijden overleg wordt
gepleegd over de ontwikkelingen op het
onderhavige terrein en de wenselijke actie;

— instelling van een veilingsysteem zowel
voor broedeieren, ééndagskuikens als mest-
kuikens.

Deze voorstellen zijn nog slechts heel globaal
uitgewerkt en zullen nog met bijzonder veel
zorg op hun waarde worden getoetst en door-
gesproken worden met de vertegenwoordigers
van de hele sector.

Gedurende de periode augustus t/m december 1976 werden 239 uiers microbiologisch onder-
zocht.

Het aerobe kiemgetal, het anaerobe kiemgetal, het aantal enterobacteriën, het aantal coli-
achtige micro-organismen, het aantal coagulase DNA-ase positieve staphylococcen werden be-
paald en het al of niet voorkomen van Salmonella, E. coli en haemolytische streptococcen werd
nagegaan. Tevens werden de enterobacteriën gedetermineerd. De onderzochte uiers waren af-
komstig van slachtdieren aangevoerd uit het gehele land.

De bedoeling was na te gaan of uiers geschikt zijn als grondstof voor produkten voor mense-
lijke consumptie.

Het bleek dat het aantal isolaties van pathogene bacteriën vrij groot was. Ook waren de ge-
middelde kiemcijfers vrij hoog.

Het onderzoek heeft uitgewezen dat de microbiële gesteldheid van uierweefsel een ongunstige
invloed op de kwaliteit van rauwe hieruit bereide produkten heeft en dat deze onaanvaardbaar
zijn voor de volksgezondheid. Zelfs als grondstof voor verhitte produkten is met name het risico
voor een voedselvergiftiging door middel van toxinen gevormd door staphylococcen niet uit te
sluiten.

During the period from August to December 1976, 239 bovine udders were examined for their
microbiological quality.

Counts were made of the total number of aerobes, anaerobes, Enterobacteriaceae, coliform
micro-organisms and staphylococci positive for coagulas and DNA-ase. The udders were exa-
mined for the presence or absence of Salmonella, E. coli and haemolytic streptococci. In addi-
tion, the Enterobacteriaceae were identified.

The udders examined were from animals brought up for slaughter from all over the country.
The studies were designed to examine whether udders are suited as raw material for products
to be consumed by human individuals.

The number of pathogenic bacteria isolated was found to be considerable and the average
bacterial counts were rather high.

The studies showed that the bacterial content of mammary-gland tissues has an adverse effect
on the quality of raw meats made from these tissues so that they are not aceptable from the
point of view of public health. Even when they are used as raw material for heated products,
the risk of food poisoning caused by toxin produced by staphylococci cannot be entirely ruled
out.

palpatie en inspectie na insnijding der
De melkklier van het geslachte rund melkklier en eventueel microscopisch
wordt afgekeurd indien de bevindingen onderzoek.

bij de keuring na het slachten hiertoe Afkeuring geschiedt o.a. in geval van
aanleiding geven. mastitis, bij het vinden van één of meer

1 Drs. Ing. J. P. W. M. Staal, tijdelijk medewerker; Dr. Ing. H. Mol, dierenarts/bacterio-
loog; en H. M. Vincentie, laboratorium hoofdassistent; bij de Keuringsdienst van Waren
te Utrecht.

2 Drs. W. A. M. Demmers; keuringsdierenarts/wetenschappelijk medewerker van de vak-
groep Voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong. Openbaar Slachthuis, Amsterdamsestraat-
weg 283 te Utrecht.

abcessen of bij dieren lijdtnde aan acti-
nomycose of brucellose, verontreinigin-
gen enz. (4).

Goedgekeurd uierweefsel wordt in de
praktijk voor een groot gedeelte ver-
werkt in produkten bestemd voor dier-
voeding. Een deel echter dient als
grondstof voor de bereiding van vlees-
waren zoals gehakt, worst en vleeshou-
dende produkten zoals saucijzebroodjes,
kroketten en frikadellen.
In rauwe consumptiemelk worden regel-
matig pathogene kiemen aangetroffen
bijvoorbeeld Staph, aureus en haemoly-
tische streptococcen (2).
Subklinische, chronische en/of acute
inastitis bij overigens klinische gezonde
runderen is een veel voorkomend ver-
schijnsel (15, 15a).

Daar in de literatuur weinig gegevens
vermeld staan over de microbiologische
kwaliteit van uierweefsel, leek het ge-
wenst hiervoor een onderzoek in te stel-
len naar de eventuele consequenties
voor de consument. Besloten werd van
een aantal uiers (239) de volgende cri-
teria te bepalen:

5. het voorkomen van Salmonella
(rechtstreekse uitstrijk en na resus-
citatie en ophoping van 25 gram
weefsel);

6. het most probable number (mpn) van
coli-achtigen en het voorkomen van
Escherichia coli;

Van het Slachthuis te Utrecht vvferden mon-
sters goedgekeurd uierweefsel ontvangen, af-
komstig van goedgekeurde slachtdieren. Er
werd getracht tijdens het slachtproces conta-
minatie zo veel mogelijk te voorkomen.

Direct na de keuringsbeslissing werd uit elk
kwartier van het uier een stuk genomen. Dit
werd verpakt in een steriele plastic zak en zo
spoedig mogelijk naar het laboratorium van
de Keuringsdienst van Waren te Utrecht ge-
bracht waar het meestal direct na aankomst
werd onderzocht.

De nrnderen kwamen van 5 verschillende
markten; n.1. Leiden, \'s-Hertogenbosch,
Zwolle, Utrecht en Doetinchem.
Indien direct onderzoek en/of transport niet
mogelijk was, werden ze onmiddellijk na mon-
stername ingevroren en bewaard tot de aan-
vang van het onderzoek, dat in ieder geval
uiterlijk 5 dagen later plaatsvond.

Van het monster werd onder de gebruikelijke
voorzorgen 5 gram weefsel afgewogen in een
steriele plastic zak, 1:10 verdund met fysio-
logische zoutoplossing (fz) en gehomogeni-
seerd met de stomacher 400.
Vervolgens werd een verdunningsrij gemaakt
t/m een verdunning 10"® (11).
Het aëroob kiemgetal werd bepaald volgens
de gietplaatmethode op Plate Count Agar
(Oxoid CM 325) (PCA) (10, 14), en vol-
gens de spreidplaatmethode op bloedplaten
met 5% gedefribrineerd runderbloed (Oxoid
CM 271) (BA) (11, 14).
In de Plate Count Agar werd 1 ml gepipet-
teerd uit de 10"-^, 10"^ en 10"^ verdunningen.
Op de bloedplaten werd 1/10 ml uit de lO-i
en 1/10 ml uit de 10"^ verdunning gepipet-
teerd en uitgestreken. Deze platen werd 3 da-
gen bij 30°C aëroob bebroed, geteld en be-
oordeeld (8, 10, 11).

Het anaëroob kiemgetal werd op dezelfde
wijze bepaald, alleen op bloedplaten. Zij wer-
den anaëroob bebroed met behulp van het
„Gaspak anaerobic system" (1, 11).
Voor de bepaling van het aantal coagulase
en DNA-ase positieve staphylococcen werd
1/10 ml uit de 10"^ verdunning uitgespateld
op Baird-Parker\'s Medium (Oxoid CM 275)
(BPM). De platen werd 2 dagen bebroed bij
37°C en op kolonie-type gedifferentieerd ge-
teld. Van elk kolonie-type werd de wortel uit
het aantal kolonies (met een maximum van
10) onderzocht op de coagulase en DNA-ase
activiteit met behulp van de CODNA-plaat
(7, 8, 14).

Het totaal aantal enterobacteriaceae werd be-
paald volgens de gietplaatmethode op Violet-
Rood-Gal Glucose-agar (Oxoid CM 107)
(VRBG).

de platen werden bebroed gedurende 24 uur
bij 37°C en de typische kolonies geteld (12,
14).

Bij positieve bevindingen met meer dan 5 ko-
lonies per plaat werden de morfologisch ver-
schillende typen kolonies gedetermineerd na
vermeerdering in Brain-heart-infusion (Oxoid
CM 225) (BHI) met behulp van het API-
systeem (Enterobacteriaceae) (8, 14, 16).
Het voorkomen van salmonellae werd nage-
gaan door a) directe uitstrijk uit de suspensie
op Briljant-Groenplaten (Oxoid CM 263)
(BG agar) en b) door ophoping gedurende

2 dagen bij 43°C in Müller-Kaufman\'s Me-
dium (Oxoid CM 343) (MKM) na voor-
ophoping gedurende 18-24 uur bij 37°C in
gebufferd peptonwater (BPW) (18) uit 25
gram uierweefsel. Na 1 en 2 dagen werd het
ophopingsmedium afgestreken op Briljant-
Groenplaten.

De platen werden 1 dag bebroed bij 37°C.
Verdachte kolonies werden nagegaan op
schuingestolde TSI agar buizen (Oxoid CM
277), Kohn\'s Two Tube Medium (Oxoid
CM 197-181) en LDC-medium.
Positieve bevindingen werden serologisch en
biochemisch bevestigd (3, 8, 14).
Het most probable number (MPN) van coli-
achtige micro-organismen werd bepaald door

3 X 1 ml van de lO"«, 10-^ en 10"^ verdun-
ningen over te brengen in Briljant-Groen-
Buizen (Oxoid CM 31) (BGB).

Positieve bevindingen werden onderzocht op
het voorkomen van E. coli door middel van
indolreactie na overenten in Tryptonwater
(Oxoid CM 87) en temperatuurresistentie na
overenten in een Briljant-Groen-Buis en be-
broeding gedurende 2 dagen bij 44°C (8, 13,
14).

Het voorkomen van pathogene streptococcen
werd nagegaan door een uitstrijk van 1/10 ml
van de 10"^ verdunning op Edwards medium
(Oxoid CM 27) en bebroeden gedurende 2
dagen bij 37\'\'C.

Verdachte kolonies werden overgezet op de
CAMP-plaat en bebroed gedurende 1 dag bij
37°C (3a, 8, 14).

Aan de hand van dit onderzoek werden de
resultaten geklassificeerd in Streptococcus aga-
lactiae, „haemolytische" streptococcen en ne-
gatief.

In tabel 1 zijn de resultaten weergege-
ven voor het kwantitatief microbiolo-
gisch onderzoek.

Hoewel niet met absolute zekerheid kan
worden gesteld dat de gevonden bacte-
riën reeds tijdens het leven aanwezig
waren, geven zij wel een goede indruk
van de microbiologische kwaliteit van
uierweefsel als grondstof voor voe-
dingsmiddelen.

Het totaal aëroob kiemcijfer is — zoals
op grond van de anatomische bouw te
verwachten was — nogal hoog; slechts
33% der monsters had op de bloedplaat
een aëroob kiemcijfer lager dan 10^ per
gram, op Plate Count Agar was dit
52%.

Het anaëroob kiemcijfer op de bloed-
plaat was iets gunstiger, 41% der uiers
had een anaëroob kiemcijfer lager dan
105 per gram. Bij verwerking in vlees-
waren zullen deze cijfers een sterke in-
vloed uitoefenen op die van de hieruit
bereide produkten.

Het aantal monsters dat besmet was
met enterobacteriën en/of coli-achtige
micro-organismen was verrassend hoog,
namelijk respectievelijk 41 en 32%.
Het percentage met grote aantallen
enterobacteriën daarentegen was be-
perkt tot ca 11% terwijl hoge aantallen
coli-achtigen niet werden aangetoond.
De determinatie van de gevonden ente-
robacteriën gecombineerd met de resul-
taten van de coli-determinatie en het
Salmonella onderzoek geven de volgen-
de isolaties te zien: E. coli 3, S. branden-
burg 1, S. dublin 3, Arizona spp 3,
Citrobacter spp 4, Enterobacter spp 2,
Kl. pneumoniae 3, Serratia spp 2 en
onbekend 1.

Besmetting van vleeswaren met faculta-
tief pathogene enterobacteriën via de
grondstof uierweefsel is niet te vermij-
den. Het is niet zeker of de gevonden
salmonellae reeds voor de slachting
aanwezig waren of dat de aanwezigheid
is te wijten aan contaminatie tijdens de
slachthandelingen.

Uit 25% der uiers werden 60 stammen
coagulase, DNA-ase positieve staphylo-
coccen geïsoleerd. Dit percentage is
aanmerkelijk hoger dan dat gevonden
werd door Van Schothorst e.a.

(15), maar stemt vrijwel overeen met dat
gevonden in rauwe melk (2, 5) en was
lager dan werd gevonden door Rem-
mers e.a. (15a).

De isolatie van haemolytische strepto-
coccen gaf in 16,7% een positief resul-
taat te zien. Van de 40 geïsoleerde
stammen werden 3 gedetermineerd als
Str. agalactiae. De betekenis van deze
groep micro-organismen voor de mens
is niet geheel duidelijk (9). Mens patho-
gene streptococcen (Lancefield Groep A
en Groep C) werden niet geïsoleerd.

Resultaten van dit onderzoek naar de
microbiële kwaliteit van 239 uiers wij-
zen uit dat dit weefsel in een vrij hoog
percentage is besmet met een nogal
variërend spectrum van (min of meer)
pathogene micro-organismen.
De aantallen micro-organismen die
werden gevonden zullen een nadelige
invloed hebben op de microbiële ge-
steldheid van de uit dit uierweefsel be-
reide rauwe produkten.

Het blijkt niet mogelijk te zijn om onder
goede hygiënische slachtcondities, zoals
deze zich voordoen in het Openbaar
Slachthuis te Utrecht, uiers te produce-
ren met een lage uitgangsbesmetting.
Ook is het niet mogelijk om de afwezig-
heid van pathogene micro-organismen
te garanderen door de keuring voor en
na het slachten.

Zelfs als de uiers onder goede diepge-
koelde condities worden opgeslagen en
vervoerd is het onverantwoord deze
in bepaalde vleeswaren te verwerken.
Indien zij worden bestemd om te
worden verwerkt in deugdelijk verhitte
vleeswaren is het risico voor de volks-
gezondheid belangrijk minder, maar ge-
zien het vrij hoge percentage met coagu-
lase, DNA-ase positieve staphylococcen
besmette uiers en de vrij hoge aantallen
hiervan per gram weefsel kunnen ge-
ringe bewaar- en verwerkingsfouten on-
aangename consequenties hebben voor
de gezondheid van de consument.

1. BBL Manual of Products and Laboratory Producers. 5th ed. Maryland, USA, Becton,
Dickinson & Co, (1973).

2. B ij k e r. P., Mol, H. en V i n c e n t i e, H. M.: Een onderzoek naar het voorkomen van
staphylococcen in boerderijmelk. Tijdschr. Diergeneeslz., 101, 365, (1976).

3a. C h r i s t i e, R., Atkins, N. E., and Muck-Petersen, E.: A note on a lytic phe-
nomenon shown by Group B streptococci. Austr. J. Exp. Biol. Med. Sci., 22, 197, (1944).

3. Cowan and Steel: Manual for the identification of medical bacteria. Cambridge,
University Press, (1961).

4. Keuringsregulatief (Vleeskeuringswet) uitvoeringsvoorschriften C II 6 (art. 23), IJmui-
den. Vermande en Zn., (1973).

5. Mol, H.: Staphylococci in raw milk and milkproducts. Collected reports of the 2nd con-
gress of the International Soc. for Animal Hygiene, Zagreb. Int. Soc. Animal Hygiene,
(1976).

6. M o 1, H. en V i n c e n t i e, H. M.: Staphylococcen in kaas bereid uit rauwe melk. Tijd-
schr. Diergeneesk., 100, 991, (1975).

7. Mol, H. en V i n c e n t i e, H. M.: A new CODNA-ase spot plate method for the de-
tection of coagulase and DNA-ase activity of Staphylococci. Tijdschr. Diergeneesk., 100,
426, (1975).

8. M o s s e 1, D. A. A. en T a m m i n g a, S. K.: Methoden voor het microbiologisch onder-
zoek van levensmiddelen. Zeist, P. C. Noordervliet, (1973).

9. Mouton, R. P., W i n k 1 e r, K. C. en Coster, J. F.: Medische microbiologie.
Deel 2, 383-400, Utrecht, A. Oosthoek, (1970).

10. Bepaling van het kiemgetal van melk. NEN 1507. Rijswijk. Nederlands Normalisatie In-
stituut, (1961).

11. Vlees en vleesprodukten. Bepaling van het aerobe kiemgetal bij 30°C. NEN 3445. Rijs-
wijk. Nederlands Normalisatie Instituut, (1969).

12. Vlees en vleesprodukten. Het aantonen en bepalen van een aantal enterobacteriaceae. Ont-
werp. NEN 3449. Rijswijk. Nederiands Normalisatie Instituut, (1972).

13. Vlees en vleesprodukten. Bepaling van het aantal coliforme bacteriën en Escherichia coli.
Ontwerp NEN 3450. Rijswijk. Nederiands Normalisatie Instituut, (1969).

15. Schothorst, M. van en Leusden, F. M. van: Oriënterend onderzoek naar het
voorkomen van bacteriën in uiers van slachtrunderen. Intern rapport U 56/76, Zoönose
R.I.V., (1976).

15a. Remmers, Barenz und Wiesner: Bakteriologischen Untersuchungen an Eutern
von Schlachtrindern und Lebensmittelrechtliche Konsequenzen.

16. Smith, P. B., T o m f o h r d e, K. M., R h o d e n, D. L. and B a 1 1 o w s, A.: The API
system. A Multitube micromethod for identification of Enterobacteriaceae. Appl. Micro-
biol., 24, 449, (1972).

IN HOEVERRE ZIJN HONDEN, KATTEN EN
LANDBOUWHUISDIEREN VOEDSELCONCURRENTEN
VOOR DE MENS?

To Which Extent do Dogs, Cats and Farm Animals Compete with Man in Food
Consumption ?

Een vergelijkende berekening toont aan dat per jaar in de EG, USA en Canada ca. 80 miljoen
ton „eetbaar krachtvoer" t.g.v. landbouwhuisdierenvoeding en ca. 7,5 miljoen ton gelijkwaardig
„eetbaar krachtvoer" t.g.v. honden- en kattenvoeding potentieel verloren gaat voor de mense-
lijke consumptie.

Deze hoeveelheden kunnen de voedingsbehoeften van ca. 400 miljoen „standaard wereldbur-
gers" dekken.

Een besparing van bijvoorbeeld 150 miljoen wereldburgervoedselequivalenten door sterke in-
krimping van het aantal huisdieren in de Westerse landen biedt in de praktijk geen soelaas
voor toekomstige enorme tekorten.

Het aandeel van de honden en katten daarbij, zijnde minder dan 10%, blijkt onbetekenend.
Een mogelijke verdrievoudiging van de bevolking in de ontwikkelingslanden in de komende
50 jaar schept problemen van een heel andere orde.

Comparative calculation shows that approximately 80 million tons of "edible concentrates"
which farm animals are fed and approximately 7.5 million tons of equivalent "edible concen-
trates" which dogs and cats are fed, are potentially lost each year for human consumption in
the EC, the USA and Canada.

These amounts could meet the nutritional requirements of approximately 400 million "standard
citizens".

Saving, for instance, 150 million world-citizen food equivalents by considerably reducing the
number of domestic and farm animals in the western world will not afford any practical relief
in regard to the enormous shortages which can be expected in the future. The share of cats
and dogs in this consumption, being less than 10 per cent, is insignificant.
Possible trebling of the population in the developing countries during the next fifty years will
give rise to problems of an entirely different order of magnitude.

Het is tegenwoordig niets nieuws wan- En dan speciaal in indirecte zin ten
neer actiegroepen meer of minder spec- aanzien van de ondervoede mens in
taculair de aandacht trachten te trek- ontwikkelingsgebieden (7).
ken. Hun doelstellingen lijken daarbij Bij de voeding van de mens spreken we
echter niet altijd even duidelijk. meestal over de tweedeling: plantaardig

Niet lang geleden kreeg een dergelijke voedsel (groenten, aardappelen, granen,
actiegroep belangstelling van een breder fruit, enz.) en voedsel van dierlijke oor-
publiek in deVerenigde Staten met hun sprong (vis,vlees, eieren, melk, enz.),
slogan: "Feed a pet, starve a child". Als bronnen van het laatste type zijn de

Ook in Europa wordt gediscussieerd aantallen landdieren die in de „vrije
over het probleem in hoeverre (land- natuur" worden gejaagd (ree, fazant,
bouw) huisdieren als voedselconcurren- kangoeroe, enz.) te verwaarlozen ten

1 Drs. C. L. van Limborgh; dierenarts, wetenschappelijk adviseur Trouw & Co. N.V. Inter-
nationaal, Putten (GId.).

opzichte van de gekweekte aantallen;
slechts de visvangst voegt uit de „vrije
natuur" een belangrijke hoeveelheid
dierlijk voedsel aan het pakket toe.
De hoeveelheid gekweekte vis bedraagt
tot nu toe nog maar ruim 10% van
de uit het wild gevangen consumptievis
(inclusief schaaldieren) nl. ± 6 miljoen
ton (3).

Voordat we ons tot honden en katten
wenden, kunnen we ter vergelijking
enkele gegevens uit de landbouwhuis-
dierensector aanhalen. Daarbij valt op
dat slechts een deel van het totale voer
(voor een groot deel door de meng-
voederindustrie samengesteld) potentieel
voor de mens consumabel is.
Sommige diersoorten krijgen in hun
voederpakket veel grondstoffen die voor
de mens eetbaar zijn, andere praktisch
geen.

De cijfers uit tabel 1 en 2, door Van
Es (1) berekend, kunnen daarbij als
leidraad dienen.

Met tabel 2 en met gegevens uit tabel 3
kunnen we een extrapolatie uitvoeren,
waarbij een schatting te maken is van
het potentiële verlies van voedings-
waarde voor de mens.
Andersom gezegd, de potentiële voe-
dingswaarde-besparing die bij geheel of
gedeeltelijke afschaffing van de land-
bouwhuisdierenhouding mogelijk is.
Of deze voedingswaarde bijv. uitgedrukt
in tonnen luchtdroog voedsel (12%
vocht) ook werkelijk ten goede zal
komen aan de mens of zelfs door deze
geconsumeerd zal worden is echter een
heel andere vraag.

We komen hier na het deel van verlie-
zen door de voeding van honden en
katten op terug.

Indien men het totale krachtvoederver-
bruik voor de E.E.G. en N. Amerika in
1980 op 250 miljoen ton zou aannemen
bij een voedingswaarderendement van
± 30% (zonder ruwvoer dus), en een
eetbaar deel voor de mens van 70%,
dan gaat 40% verloren.

Tabel 1. Berekeningsvoorbeeld voor de hoeveelheid beschikbare energie (BE) en verteerbaar

7 big van 22 kg 275 kg krachtvoer wordt een varken van 105 kg.
Zeug biggen tot 22 kg hebben gemiddeld 4,75 kg voer per dag nodig.
Jaarproduktie van 15,1 biggen per zeug.

1 big van 22 kg kost dus 115 kg krachtvoer (---- ^^ ^ kg). 1 slachtvarken van 105 kg

Voor de mens bevat 390 kg varkensvoer bij 100% eetbaarheid 1.170.000 kcal. BE en 53 kg
VE en bij 60% eetbaarheid 702.000 kcal. BE en 32 kg VE.

105 kg varken bezit echter 280.000 kcal. BE en 11 kg VE voor de menselijke consumptie.
Het voedingswaarde-rendement is dus 24 of 40% voor BE en 21 of 34% voor VE, indien het
krachtvoer voor 100 of 60% geschikt geacht wordt voor humane consumptie.

Tabel 2. Voedingswaarderendementen voor de mens van landbouwhuisdieren, berekend
volgens de methode in tabel 1, uitgaande van de totale voeropname, dus inclusief ruwvoeders.

Tabel 3. Hoeveelheden geconcentreerde voeders (krachtvoer) die in de E.E.G. en Noord-
Amerika als mengvoeder en als eigen bedrijfsvoeder voor landbouwhuisdieren worden verbruikt,

* Volgens opgave Produktschap voor Veevoeder, Den Haag.
** Volgens opgave FEFAC, Brussel en geschat.

Deze 100 miljoen ton zal door concen-
tratieversehil aan voedingswaarde on-
geveer gelijk gesteld kunnen worden
aan 80 miljoen ton luehtdroog volledig
bonde- en kattevoer.

Honden en katten worden in Europa en
Noord-Amerika niet als menselijk
voedsel gebruikt.

Daarom kunnen we de methode Van
Es (1) niet toepassen en dus geen „ren-
dement" berekenen.

V a n d e r V e 1 d e n (8) vermeldt, dat
het gemiddeld gewicht van een Neder-
landse hond op ten hoogste 20 kg kan
worden aangenomen.
Hieronder zal de consumptie van een
gemiddelde hond uit de E.E.G. en
Noord-Amerika worden berekend op
basis van een metabolisch lichaamsge-
wicht (MLG) van 9 kg = 18,721 kgO\'75.
Dus een standaardhond van 18,72 kg.
De gemiddelde behoefte per kg metabo-
lisch gewicht per dag van een stan-
daardhond kan men stellen op 150 kcal.
BE. (6).

De gemiddelde VE consumptie per 150
kcal. BE nemen we aan op 8 g, hoewel
de minimumbehoefte aan hoogwaardig
VE veel lager ligt.

De standaardhond van 9 kg MLG con-
sumeert per dag dus 1350 kcal. BE en
72 g VE.

Aangezien de energiewaardering van
hondevoer van de humane berekening
volgens Atwater is afgeleid, kunnen we
onmiddellijk de getallen van BE onder-
ling vergelijken (9).

Voor de behoefte aan BE hebben we een
gemiddelde geschat waarbij rustende,
groeiende, lacterende en werkende hon-
den dooreen zijn genomen.
Indien we een analoge benadering van
een gemiddelde wereldburger betrach-
ten, zien we (9):

Bij matige activiteit voor een man van
70 kg dagelijks een behoefte van 2900
kcal. BE en voor een vrouw van 60 kg
2200 kcal. BE.

Als we voor een standaard wereldbur-
ger het gemiddelde (oud en jong, zo-
gend, rustend of werkend) op 20% lager
aanhouden, komen we op een behoefte
van ca. 2000 kcal. per dag.
Men kan ook uitgaan van een stan-
daard wereldburger met een gewicht
van 50 kg gemiddeld (1, 9). Daarbij
hoort een ruststofwisseling van onge-
veer 1260 kcal. per dag. Bij matige
activiteit dient 1/2-2/3 van dit getal er-
bij geteld te worden, hetgeen ca. 2000

kcal. oplevert. In ontwikkelingslanden
dient men van deze activiteitsveronder-
stelling uit te gaan om de bestaande
handenarbeid te kunnen volvoeren.
De behoefte aan VE van een goede bio-
logische waarde zal op 50 g per dag
liggen. Veiliger is het om 60 g voor een
variabele kwaliteit aan te nemen en
indien overwegend plantaardig eiwit
wordt gegeten 70 g per dag.

Met eiwit een volledige burger. Daarbij
zijn we uitgegaan van 100% eetbaarheid
voor hondevoer.

Als wij de werkelijke eetbaarheid ge-
middeld op 70% schatten, liggen de
VEQ waarden respectievelijk op 0,47 en
0,71.

Aangezien de energie hier in het mini-
mum ligt kan de eerstgenoemde actie-
groep-slogan worden veranderd in:
"Feeding 2 standard dogs can mean
starving 1 standard citizen".
Hoeveel standaardhonden zijn er in de
E.E.G., U.S.A. en Canada? Schattin-
gen uit diverse bronnen spreken van
ruim 25 miljoen honden in de E.E.G. en
ca. 40 miljoen in Noord-Amerika. Het
aantal katten wordt op ca. 90% daarvan
aangenomen (2).

Indien de kat op een standaard MLG
van 2 kg wordt geschat en de behoefte
aan energie per kg MLG op ca. de helft
van de hond, zou de hoeveelheid BE
consumptie op 1/9 van de standaard-
hond liggen.

Als we bovendien aannemen dat de
standaardkat een deel van haar voedsel
„uit de natuur" vangt, soms zelfs op een
voor ons nuttige wijze, zou men de VEQ
energetisch op ca. 5-10% van de stan-
daardhond moeten stellen, dus op 0,03-
0,05.

Samenstellend komen we (inclusief kat-
ten) op een aantal standaardhonden
consumptie-eenheden van ± 70 miljoen
in de Westerse wereld.
Bij een inwonertal in 1980 van 260 mil-
joen voor de EG van 9 en 240 miljoen
voor U.S.A. en Canada zijn er dus 7%
vervangings-equivalenten.

Indien in 1980 de wereldbevolking op
4,4 miljard wordt geschat, blijkt de hoe-
veelheid benutbaar voedsel, die door de
honden en katten van de Westerse
wereld wordt verbruikt, te liggen op
0,5 X 70 milj.

wereldbevolking = 0,8%.
Het eetbare gedeelte bestaat vooral uit
graan soya dat in dezelfde Westerse
landen wordt geproduceerd.
Indien we 0,8% of 35 x 106 VEQ ener-
getisch voorzien dan zal dit ca. 20,5 x
lOö kg of 20.500 ton per dag zijn van
een luchtdroog voedingsprodukt met
ongeveer 3400 kcal. BE/kg

De berekende 35 miljoen VEQ beteke-
nen dus een potentieel verlies van
20.500 ton per dag of ca. 7,5 miljoen
ton per jaar aan voedingsgrondstoffen.
Op een wereldbevolking van 4400 mil-
joen vormen 35 miljoen VEQ 0,8% of-
wel 2,9 dagen voedsel per jaar.
Ten opzichte van het verbruik aan po-
tentieel voor de mens geschikte voe-
dingsgrondstoffen door de landbouw-
huisdieren, bedraagt die van honden
katten minder dan 10%, nl. 7,5 miljoen
ton ten opzichte van 80 miljoen ton.
Zowel het voorstel van Van der
Schee en Haalstra (7) voor directe
besparingen op humane luxe consumptie
als het idee voor een indirecte besparing
door inkrimping van het aantal land-
bouwhuisdieren en gezelschapsdieren,
zullen echter voor de niet rijke landen
geen soelaas van betekenis bieden.

Ie. Indien wc erin zouden slagen van
de totale huisdiersector ter grootte van
± 400 miljoen VEQ een 150 miljoen
VEQ „vrij te maken" voor een „arme"
wereldbevolking van 3.000 miljoen, be-
tekent dit 5%.

In 30-40 jaar wordt dit percentage door
de stabilisatie van de bevolking in de
Westerse wereld en de stormachtige
groei in Afrika, Zuid- en Z.O. Azië en
Zuid-Amerika wellicht gehalveerd (4,
5).

2e. Van die 150 miljoen VEQ (± 33
miljoen ton grondstoffen) zullen door
de gebrekkige infrastructuur in de arme
landen gedurende haveninslag, opslag,
transport, detailverdeling en detailop-
slag, schattenderwijs 50% beschimmelen
of ten prooi vallen aan mijt, muizen,
ratten, vogels of als zaaizaad en veevoer
(sic!) worden gebruikt. Resteert 75 mil-
joen VEQ.

3e. Een aantal landen zal niet in staat
zijn, afgezien van alle goede wil, ge-
schonken hoeveelheden per schip aange-
voerde grondstoffen in het land te ver-
delen. Slechts noodacties met erbij ver-
strekte mankracht en technische midde-
len hebben (soms) succes.
De hoeveelheden grondstoffen daarvoor
benodigd, zijn echter slechts een fractie
van de genoemde.

4e. Een continue stroom van dergelijke
enorm schijnende hoeveelheden valt
echter in het niet ten opzichte van de
groeiende behoefte.

Er komen in die landen in de komende
30-40 jaar hoogstwaarschijnlijk nog 3
miljard monden bij. Deze hebben ca. 40
(veertig!) maal zoveel nodig
3000 milj.
75 milj. \' ^

be. De toekomstige problemen op sociaal,
organisatorisch, technisch en nutritioneel
gebied kunnen met de geplande giften op
geen enkele wijze worden verricht, laat
staan opgelost. Een grimmige alinea in het
tweede rapport van de Club van Rome
(5) geldend voor alléén Zuid-Azië
luidt:

„Het eiwittekort zal tot het jaar 2025
tot meer dan 50 miljoen ton per jaar
stijgen, ondanks alle denkbare land-
bouwkundige verbeteringen, verhoogde
opbrengst en het gebruik van al het be-
bouwbare land in het gehele gebied. De
importkosten om een dergelijk tekort aan
voedingsmiddelen te dekken, zouden
eenvoudig niet op te brengen zijn. Ze
zouden éénderde deel van het totale
bruto-regionaal produkt bedragen, en
vermoedelijk 3 x zo hoog zijn als alle
denkbare opbrengsten van de export
van Zuid-Azië.

Maar nog schokkender dan de economi-
sche cijfers zijn de hoeveelheden voedsel
die getransporteerd moeten worden.
Deze zouden in eerste instantie wel be-
staan uit granen, de jaarlijkse graan-
import zou dan in het jaar 2025 een
hoogte van ca. 500 miljoen ton berei-
ken" (einde citaat).

Daarbij tekenen we aan dat er dus pro-
blemen van een andere „grootte" en van
een andere „sociale" orde (bevolkings-
aanwas) bestaan, die met een deel van
onze voedingsgrondstoffen niet zijn te
verlichten. Hierbij kan bovendien nog
een zware verantwoordelijkheid rusten
op mensen die door uitstel van echte
maatregelen de komende problemen
alleen nog groter maken.
Een „natuurlijke" regeling door sterfte
van honderden miljoenen kinderen en
jonge mensen lijkt daarbij geen onder-
schatting te zijn.
Bitter is dan ook de zinsnede:
,.Indien een rigoureuze bevolkingspoli-
tiek 5 jaar wordt uitgesteld, betekent dit
dat bij eenzelfde vruchtbaarheid en ove-
rige groei, 3 maal zoveel kinderen in de
komende 50 jaar zullen sterven" (5).
Een dergelijke termijn zal door voedsel-
schenkingen wel korte tijd verlengd
kunnen worden, maar daarna treedt
weer dezelfde problematiek op nu echter
bij een groter aanvangsgetal.

2. F r O s t en S u 11 i V a n, Inc.: The European petfood market. 106 Fulton Str., New York,
N.Y. 10038, (1975).

3. H j ul. P.: FAO\'s conference sees a bright future for fishfarmers. Fishfarming international,
3, 26, (1976).

4. L i m b o r g h, C. L. V a n: Welzijn van mens en dier - principes en prioriteiten. Tijdschr.
Diergeneesk., 101, 624, (1976).

5. Mesarovic, M. en P e s t e 1, E.: De mensheid op een kruispunt, (1974). Agon Else-
vier, Amsterdam/Brussel, (Tweede rapport aan de Club van Rome).

6. National Research Council: Nutrient requirements of dogs. No. 8, (1974). National Acad,
of Sci., Washington D.C.

7. Schee, W. van der en H a a 1 s t r a, R. T.: Dierlijk eiwit, vlees en voeding. Tijdschr.
Diergeneesk., 100, 932, (1975).

8. V e 1 d e n, N. A. V a n d e r: Honden en hun voeding. U.M. Holland, Haarlem, (1976).

9. Voedingsraad: Nederlandse Voedingsmiddelentabel. Voorlichtingsbureau voor de voeding.
Den Haag.

„Antibiotika in der Veterinärmedizin"; von H. T r o 1 1 d e n i e r. (Reihe „Tierärztliche
Praxis"). VEB Gustav Fischer Verlag, Jena, 1977, 284 S., 24 Abb., 79 Tab. 33,— M.).

„Grundlagen der Tierernährung"; von A. Püschner und O. Simon. VEB Gustav Fischer
Verlag, Jena, 1977. 2. Überarb. Aufl. XVIII/428 S., 74 Abb., 84 Tab.; 19,70 M.).

„Mycotoxic Fungi, Mycotoxins, Mycotoxicosesi - An Encyclopedic Handbook. Volume 1 :
Mycotoxic Fungi and Chemistry of Mycotoxins". Edited by Thomas, D. Wyllie and
Lawrence G. Morehouse, 1977. Marcel Dekker, Inc., New York, 568 pages, il-
lustrated. S.Fr. 230 ($ 156,00 for all 3 volumes).

Bij schapen die uit Groot-Brittannië werden geïmporteerd werd een besmetting met Nemato-
dirus battus vastgesteld. Dit is de eerste keer dat deze voor jonge lammeren zeer pathogene
wormsoort in ons land is aangetroffen.

Infestation with Nematodirus battus was found to be present in sheep imported from Great
Britain. This is the first report on the presence of this parasite, which is highly pathogenic for
young lambs, in the Netherlands.

Sinds de beschrijving van Nematodirus
battus in 1951 (1) is deze wormsoort
steeds frequenter bij schapen in Groot-
Brittanië en Ierland gevonden.
Tegenwoordig vormt nematodiriasis daar
een serieuze bedreiging voor jonge lam-
meren van 4-8 weken (3). Naast het
schaap zijn ook rund, geit, ree en konijn
als gastheer bekend (5).
Het vreemde verschijnsel dat een zo pa-
thogene soort tot 1951 onbekend kon blij-
ven, heeft geleid tot de speculatie dat
N. battus vermoedelijk in de jaren \'20-
\'30 via hertachtigen van buiten Europa
geïntroduceerd is (5).
Het is begrijpelijk dat vele landen in
Europa bevreesd zijn bij de import van
schapen uit Groot-Brittannië ook deze
soort binnen te halen.
Hoewel ten aanzien van vele ziekten strin-
gente regels bestaan met betrekking tot
de import, ontbreken deze voor maag-
darmwormen. Zo kon het gebeuren dat
in Noorwegen in 1961 N. battus gevon-
den werd op een bedrijf dat Suffolkscha-
pen uit Groot-Brittannië had geïmpor-
teerd (4). Het bleek dat binnen vijf jaar
N. battus de aanwezige N. spathiger en

N. filicollis had verdrongen en aanleiding
gaf tot klinische uitbraken bij lammeren.
Ook uit Italië en Joegoslavië is N. battus
beschreven, doch er is niets bekend over
herkomst en pathogene rol aldaar (2, 6).
Tot nu toe werd N. battus nog niet in
Nederland aangetroffen, doch men mag
aannemen dat nauwelijks parasitologisch
onderzoek bij uit Groot-Brittannië ge-
importeerde schapen (schatting tot heden
4 a 5.000) is verricht. Bovendien gaat het
bij import meestal om oudere dieren, die,
indien ze besmet zouden zijn, waarschijn-
lijk een lage ei-uitscheiding zouden heb-
ben, waardoor de kansen op ontdekking
bij routine faeces-onderzoek zeer gering
zijn.

De aandacht die in ons land reeds in het
verleden was gegeven aan de mogelijke
import van N. battus heeft geleid tot
waakzaamheid.

Dank zij de grote attentie van Drs. H.
Sorgdrager van de Gezondheids-
dienst voor Dieren in Groningen konden
wij beschikken over een mengmonster
faeces van schapen (Suffolk x Scottish
halfbred), die uit Groot-Brittannië via
België ons land waren binnengekomen.

1 Dr. F. H. M. Borgsteede, Drs. J. Hendriks en Ing. W. P. J. v. d. Burg; Centraal Dier-
geneeskundig Instituut, afdeling Parasitologie, Edelhertweg 13, Lelystad.

In dit faecesmonster Icon de aanwezig-
heid van het zeer Icaraliteristieiie Icoffie-
icleurige N. battus-ei worden vastgesteld.
Bij navraag bleek dat het ging om een
import van 438 schapen die op 20-9-77
in ons land waren aangekomen en tot de-
cember op een bedrijf hadden gelopen.
Daarna werden de meeste als drachtige
ooi verkocht naar 19 verschillende adres-
sen. Indien de ooien later gust bleken
konden ze worden geruild tegen nog
op het bedrijf aanwezige drachtige ooien.
De guste ooien zijn of worden binnenkort
geslacht. Op het importbedrijf zelf lijken
de kansen om de levenscyclus te doorlo-
pen gering omdat slechts geweid wordt
van september tot februari.
Gedurende de rest van het jaar dienen
de percelen voor graswinning ten behoe-
ve van het gehele jaar door opgestalde
runderen. Hoe de situatie op de verkoop-
adressen ligt, zal zo spoedig mogelijk wor-
den onderzocht, waarbij alle maatregelen
die de eventuele opbouw van een N. bat-
/Mj-infectie kunnen tegengaan, zullen
worden bestudeerd en geadviseerd.

Teneinde nieuwe besmettingen via im-
port te voorkomen is reeds contact op-
genomen met de Veeartsenijkundige
Dienst. De geadviseerde maatregelen zijn
een behandeling met een tegen N. battus
werkzaam anthelminticum van alle run-
deren, schapen en geiten veertien dagen
voor de exportdatum alsmede een tweede
behandeling bij import in ons land.

1. C r O f t O n, H. D. and Thomas, R. J.: A new species of Nematodirus in sheep. Nature,
168, 559, (1951).

2. Cvetkovic, L., L e p o j e v, O. and S i b a 1 i c, S.: Nematodirus vrste kod ovaca u
nasoj zemlji sa posebnim osvrtom na prvi nalaz N. helvetianus May, 1920. Vet. Glasn., 17,
1057, (1963).

3. Gibson, T. E.: Ovine parasitic gastro-enteritis. Nematodiriasis. In: Helm. dis. cattle etc.
in Europe. Proc. Workshop Glasgow, 49, (1973).

4. Helle, O.: The introduction ol Nematodirus battus (Cr of ton and Thomas, 1951)
into a new environment. Vet. Ree., 84, 157, (1969).

5. Jansen, J.: Where does Nematodirus battus Crofton and Thomas 1951 come
from? Vet. Rec., 92, 697, (1973).

6. N a r d i, E., P u c c i n i, V. and S o b r e r o, L.: Report on Nematodirus battus infection
of sheep in Apulia. Vet. Ital., 25, 590, (1974).

Het blijkt dat vooral in het najaar op
zeer veel varkenshouderijbedrijven ge-
vallen van verwerpen in stalenzoötische
vorm voorkomen.

Bij sommige fokkers en vermeerderaars
is dit een jaarlijks terugkerend probleem,
bij anderen doet dit fenomeen zich
slechts één of twee jaar voor.
Alleen in gevallen van het zogenaamde
Smedi syndroom (met het geboren wor-
den van mummies) is het tot dusver ge-
lukt een infectieuze component aan te
wijzen (parvovirussen, Leptospira gui-
dae, het virus van Aujeszky).
In alle andere gevallen (de meeste) had
een ingesteld onderzoek naar het voor-
komen van een microbieel agens een ne-
gatief resultaat.

Het laatste jaar kon ten aanzien van het
abortusprobleem een bepaalde klinische
verschijningsvorm worden onderkend.

b. het voorkomen van abortus in alle
maanden van het jaar echter wel met
een piek in september, oktober en no-
vember;

c. verwerpen in alle stadia van de gra-
viditeit; vroegabortus komt frequent
voor;

d. er wordt te weinig gevoerd. Normaal
moet een zeug die 1,8 toom per jaar
grootbrengt 1050 a 1100 kg voer op-
nemen. Er waren bedrijven die nog

Op een aantal bedrijven werd een on-
derzoek ingesteld naar de bloedmorfo-
logie.

b. drachtige zeugen hadden een gemid-
deld Hb gehalte gelegen tussen 10,5
enll,4g%;

c. gespeende zeugen hadden een gemid-
deld Hb gehalte gelegen tussen 9,8 en
10,8 g%.

Het aantal erythrocyten lag bij zeugen
op probleembedrijven gemiddeld bij ±
5 X 106 per mm^. Op bedrijven zonder
problemen werd een gemiddeld erythro-
cytengetal gevonden van 5,8 x lO«" of
hoger.

In de literatuur worden voor het nor-
male bloedbeeld bij zeugen uiteenlopen-
de waarden opgegeven. Deze waarden
worden vermoedelijk beïnvloed door ras,
leeftijd, produktiestadium...... en toege-
paste onderzoektechniek.
Een onderscheid tussen zeugen ^n gelten
wordt niet aangegeven.
Ons inziens moet bij de beoordeling van
het hier beschreven abortusprobleem aan
een zekere uitputtingstoestand van de
drachtige zeug worden gedacht. De
bloedarmoede is hiervan een symptoom.
Deze mening krijgt steun uit de waar-
nemingen van Dr. D e R O o s e uit Gent
(België) die tijdens een onlangs gehou-
den lezing te Boxtel mededeelde dat hij

zoek ook een relatie zag tussen het hier- hoe een en ander precies met elkaar ver-

Sinds eind vorig jaar is de kunstmatige inseminatie bij paarden door het Landbouw-
schap geregeld.

Er wordt van uitgegaan dat het winnen van sperma van hengsten en het insemineren
van merries verboden is.

Het winnen van sperma en het insemineren mag wel geschieden indien aan bepaalde
voorwaarden voldaan wordt. De voorwaarden zijn te vinden in de Verordening K.I.
en het Reglement K.I. bij paarden van het Landbouwschap. Voor geïnteresseerden
zijn bij ondergetekende de Verordening en Reglementen verkrijgbaar.
De voornaamste bepalingen zijn dat de k.i. uitgevoerd wordt onder verantwoorde-
lijkheid van een Stamboekvereniging, dus niet zoals bij de k.i. bij nmderen en var-
kens door middel van k.i.-verenigingen.

Het sperma winnen en het insemineren is voorbehouden aan een dierenarts. Deze
dierenarts dient hiervoor een opleiding te volgen. Deze opleiding wordt verzorgd
door de Vakgroep Verloskunde, Gynaecologie en K.L van de Faculteit der Dier-
geneeskunde. Voorlopig worden voor deze opleiding slechts dierenartsen toegelaten
die reeds enige tijd een hengstenstation begeleiden.

Ook de hengsten moeten aan bepaalde voorwaarden voldoen; de belangrijkste voor-
waarde is dat de hengst indien hij voor k.i. gebruikt wordt, niet natuurlijk mag dek-
ken. Aan de Commissie Paarden k.i. moet opgegeven worden voor welke periode de
hengst voor k.i. gebruikt wordt.

Op het hengstenstation moet een overdekte dekruimte en een laboratorium aanwezig
zijn. Door de betreffende gezondheidsdienst wordt beoordeeld of beide aan de eisen
voldoen.

Gaat een dierenarts, die toestemming moet hebben van een stamboekvereniging over
tot k.i., dan ontvangt hij van het secretariaat van de Commissie Paarden k.i. de
nodige formulieren. De bedoeling van het reglementeren van de k.i. bij paarden is
om zorg te dragen, dat de kunstmatige inseminatie in goede banen geleid en ge-
houden wordt.

De Commissie Paarden k.i. is er\\an overtuigd dat de dierenartsen hieraan gaarne
zullen meewerken.

Indien U nog nadere inlihctingen wenst is ondergetekende bereid deze te geven.
(Telefoon 03404-17111, Driebergseweg lOd, Postbus 501, 3700 AM Zeist)

H a n s e n, L. G., D O r n e r, J. L., B y e r 1 y, C. S., T a r a r a, R. P. and H i n e s 1 y, T. H.:
Effects of sewage sludge-fertilized corn fed to growing pigs. Am. J. vet. Research, 37, 711-
714, (1976).

Aan 3 groepen mest-varkens (elke groep 3
varkens) werd 8 weken lang voer verstrekt
dat voor 79% bestond uit mais. Twee groepen
kregen mais van een perceel bouwland dat
gedurende 6 jaar zwaar bemest was met ge-
fermenteerd slib van een rioolwaterzuiverings-
installatie van Greater Chicago. De derde
groep kreeg maismeel van grond waarop
nooit slibbemesting was toegepast. Aan beide
soorten voer werden mineralen en vitaminen
toegevoegd in normale hoeveelheden. Het pro-
teïne-gehalte van het voer, dat de mais van
het met rioolslib bemeste perceel bevatte, was
17,7%; dat van het controle voer was 16,5%.
Dit kwam doordat het eiwitgehalte van het
meel van de slibmais 1,2% hoger was dan dat
van de controle-mais. De schrammen, afkom-
stig van een worp, waren 23,3 tot 23,5 kg
zwaar bij de start en na 73 dagen mesten met
gerantsoeneerde voedering hadden de dieren
456-459 kg voer verorberd. De voederconversie
was het gunstigst bij de 2de slib-maisgroep
nl. 25,5%; bij de 2 andere groepen 22,9%.
Tengevolge van beperkte hoeveelheden voer
te verstrekken was het vetgehalte van dc
dieren, beoordeeld aan de carcassen, slechts
20-23 percent.

Het percentage vlees leek aanzienlijk gimstiger
bij de varkens van de slib-mais groepen. De
gezondheidstoestand leek bij alle varkens goed
gedurende de gehele proef. Bij het haemato-
logisch onderzoek leek er echter bij de drie
varken van de controle-groep een lichte
anaemie te bestaan; ook hadden bij de slach-
ting deze dieren meer parasieten.
De electro-encephalogrammen en de ECG\'s
die enige malen waren gemaakt vertoonden
geen duidelijke afwijkingen. Histologisch wer-
den bij het hersen-onderzoek wat perivascu-
laire plasma-cel-infiltraten in de witte klein-
hersen-substantie vastgesteld bij 2 van de
controle-dieren en bij een van elke andere
groepen.

De conclusie was dat de gevaren voor de dier-
gezondheid van overbemesting met rioolslib,
afkomstig van grote bevolkings-centra, vaak
worden overschat. De concentraties van de
als toxisch beoordeelde metalen cadmium,
nikkel en koper waren in de slib-mais respec-
tievelijk 0,56, 1,28 en 2,22 ppm en in de
controle-mais 0,10, 0,66 en 1,99 ppm. Men
zou over de akkers in de nabijheid van grote
steden zonder bezwaren granen kunnen ver-
bouwen. (In Nederland zou vooral snijmais
voor een overeenkomstig onderzoek in aan-
merking komen. Ref.)

Mogens Prip (Royal Vet. Univ. Copenhagens): Hysteria in laying hens. Poultry Inter-
national, Oct. (1977), p. 10-18.

Laatste 4-5 jaar ernstig probleem bij W.L.-
hennen op schuine draadbodem in Denemar-
ken. Gedurende 9 maanden alle gevallen
onderzocht. 34 Op gaasbodem en 3 op strooi-
sel.

64% Van de hysterie gevallen begon spon-
taan op ,gem. .36,8 weken leeftijd.
36%Trad op in aansluiting op lawaai, ge-
brek aan water of voer, ventilatie-fouten,
zoutvergiftiging of electrische schok.
Beproefd: niacine extra, verduistering, eiwit
toevoeging, rood licht, verhoogde tempera-

tuur, NaCl in drinlcvvater, psychiosedativa,
tliiamine, muziek: geen van allen bijzonder
effectief.

Plaatsingsdichtheid: 15,6 en 15,8 hennen/m^
gaasbodem. 4,9 cm voerbak per hen = 20,6
kip/m. I.vager Mg-gehalte in hysterie koppels
op roosters en verlaagd Ca-gehalte.
Voerbaklengte normaal 10-12 hennen per m.
rechte bak.

Probleemkoppels 20,6 hennen/m = 4.9 cm/
hen, 36,8 hennen per m. ronde bak = 3,1
cm/hen op gaasbodems en 32,0 en 53,1 kip-
pen/m op strooiselbodem. Dit alleen al moet
als stress voor de dieren worden beschouwd.
Mg, Ca en P in bloed waren lager in hysterie
dieren dan bij controle hennen. Op strooisel
waren ze echter iets hoger. Voer-analyses ga-
ven geen aanknopingspunt. Gemis aan con-
tact met faeces van belang? Gaat bij grond-
koppels niet op. Geen gebrek aan vit. B-fac-
toren aan kunnen tonen. Niacine toediening
geen duidelijk effect, bij 1/3 matig effect. Mg-
gehalte van het bloed van 10 koppels signifi-
cant lager dan van controle dieren: moet ver-
der onderzocht worden.

Koppelgrootte was niet van invloed. Vooraf-
gegaan door ner\\-ositeit: niet verklaard. Waar-
om vooral in Denemarken?
Gaasbodems (i.v.m. verbod van batterijen?).
Gaasbodems zijn belangrijkste etiologische fac-
tor: niet verder te definiëren.

S t u p f e 1, M.: Choix des modèles animaux pour l\'étude des nuisances respiratoires. Stal. 1,
45-51, (1976).

Schadelijke stoffen in de vorm van gas of
aerosolen kunnen allerlei afwijkingen geven
aan de luchtwegen.

Van oudsher zijn dieren gebruikt om effecten
van luchtverontreiniging te meten, zoals de
kanarie voor het aantonen van CO in de
mijnen. Bij de keuze van een diermodel spelen
verschillende overwegingen een rol. Verschil-
lende zoogdieren en sommige vogels vertonen
een pathologie die overeenkomt met mensen
wat betreft emfyseem, auto-immuunziekten,
atherosclerose, diabetes en epilepsie. Het ko-
nijn, de hond, gorilla en paard zijn diersoor-
ten waarbij spontaan emfyseem voorkomt.
Verschillende auteurs hebben bij proefdieren
emfyseem opgewekt door een ligatuur om de
trachea te brengen of door intra-tracheale
toediening van proteolytische enzymen. Het
dag-nacht ritme van dieren is van belang bij
het testen van de gevoeligheid tegen bepaalde
stoffen, omdat de gevoeligheid varieert met
dit ritme. Ook zijn homozygote dieren gevoe-
liger voor bepaalde stoffen dan heterozygote
dieren.

Daarnaast spelen allerlei fysiologische omstan-
digheden als long\\\'olume, ademfrequentie,
diffusie, enz. een rol bij de keuze van een
diermodel.

Bij chronisch onderzoek zijn knaagdieren
beter geschikt dan andere diersoorten van-
wege de relatief korte levensduur.

K i s e r, P. E., B r i 11, J. H., and Ritchie, H. D.: Testosterone treatment of cows for use
in detection of estrus. J. An. Sci., 44, 1030-1035, (1977).

Ter verbetering van de oestrusdetectie kunnen
verschillende hulpmiddelen worden gebn^iikt,
zoals heat-moimt detectors of zoekstieren. Deze
laatste categorie moet echter chirurgisch wor-
den behandeld, hetgeen een nadeel is. Van-
daar dat schrijvers getracht hebben om door
middel van testosteron-toediening aan koeien,
deze tot goede „zoekstieren" om te vormen.
Verschillende toedieningswijzen van enkele
testosteronpreparaten werden hiertoe getest.
De beste resultaten werden verkregen door de
koeien om de andere dag gedurende 20 dagen
een i.m. injectie te geven met 200 mg testoste-
ron-propionaat en vervolgens elke 14 dagen
een „booster" injectie toe te dienen met 1
gram testosteron-enanthaat.
De aldus behandelde dieren bleken hun nieu-
we taak serieus op te vatten. Het percentage
tochtige dieren dat door de veehouder niet
ontdekt was en door de geïnjiceerde dieren
wel was ontdekt bedroeg 17,5%. Schrijvers
stellen dan ook dat met testosteron behandel-
de koeien een waardevol hulpmiddel kunnen
zijn bij de oestrusdetectie.
(Helaas wordt in dit experiment geen verge-
lijking gemaakt met echte zoekstieren; Rej.).

Onderzocht is welke immunoglobuline-fractie
IgA, IgG of IgM in het colostrum van im-
mune zeugen de meeste bescherming biedt
tegen het TGE-virus.

Daarvoor werden aan groepen van 7 biggen
die geen colostrum kregen gedurende de eer-
ste 2 levensdagen, de verschillende fracties
apart oraal toegediend.

Vanaf de 3e dag kregen de biggen 3x daags
het specifieke Ig met gewone melk toegediend
tot en met de 8e dag.

J O n e s-B a a d e, Renate, Schumacher, E. und S a m b r a m, H. H.: Beeinflussung
der Zitzenordnung von Ferkeln durch exogene Faktoren. Berl. Münch. Tierärztl. Wschr., 91,
1-5, (1978).

Uit het inleidende literatuuroverzicht, waar-
bij overigens Van L oen en Molenar
(Tijdschr. Diergeneesk., 109, 297, (1967))
niet worden gerefereerd, blijkt dat bevindin-
gen en meningen ten aanzien van een aantal
zaken betreffende de lactatie niet unaniem
zijn, zoals:

De auteurs deden hun studie bij 32 lacteren-
de zeugen met 259 biggen.
Geconcludeerd wordt dat:

c. het ontbreken van strooisel in kraam-
hokken, met dientengevolge verwondin-
gen van de carpaalgewrichten waar-
door verminderde of zelfs geen „com-
petitievermogen" van de biggen aan
het uier;

4. biggen aan de voorste tepels hebben een
significant betere groei per dag. Dit zou niet
het gevolg zijn van een betere melkproduk-
tie, maar van een betere stimulatie van
het uier. De meest vitale biggen, hetgeen
niet altijd wil zeggen de zwaarste, „ver-
overen" altijd de voorste tepels.

Het beter ledigen van de voorste uier-
pakketten en de sterkere uiermasage door
meer vitale biggen zouden zowel de melk-
samenstelling als hoeveelheid positief be-
ïnvloeden. Het zooggedrag (Mammal-
reflex) wordt voornamelijk opgeroepen
door stimulering van de eerste tepels.

De voornaamste vragen die naar voren ko-
men bij de behandeling van vleugelfracturen
bij vogels zijn: „Hoe lang duurt het gene-
zingsproces?" en „Welke manier van fixeren
geeft de meeste kans op een functioneel
herstel?"

Bij drie groepen duiven werden de resultaten
van externe en intramedulaire fixatie, met
Kirchnerdraden, vergeleken. In de vergelij-
king werden ook de verschillen naast elkaar
gezet van fracturen van zowel radius en ulna,
alleen de radius en een dubbele fractuur van
de radius, waarbij het losse botfragment al
dan niet nog voorzien was van een bloed-
voorziening.

De vergroeiing trad het snelst op bij de in-
terne fixatie, vooral als zowel ulna als radius
beide gefixeerd werden (3-4 weken). Het
vergroeien van extern gefixeerde fracturen
duurde aanzienlijk langer door een onvol-
doende immobilisatie (5-6 weken).
Interne fixatie voorkomt echter geen rotatie,
zodat een soort externe fixatie aangebracht
moet worden door de vleugel tegen het
lichaam te fixeren. De ulna vergroeit lang-
zamer dan de radius.

Het grootste probleem is echter het vinden
van een goede ingang naar de mergholte.
Als deze opening door een gewrichtsvlak
gaat, zal het functionele herstel onbevredi-
gend zijn.

Segment fracturen herstellen even goed als
de dubbele fracturen, indien het fragment
nog over een ei.gen bloedvoorziening beschikt.
Zo niet, dan geeft het toch steun op de
breukplaats, maar het zal volledig verlangen
worden door nieuw bot. Losse fragmenten
moeten zoveel mogelijk bij de fixatie gehecht
worden.

Een infectie van een fractuur speelt zich
meestal zeer lokaal af. Nadat de breuk ver-
groeid is, kan de sequester en de droge
kaasachtige pus verwijderd worden, waarna
de breukplaats weer opgevuld wordt.

Käferstein, F. K., Roth, U. und Gros
über eine hygienische nachteilige Beeinflüssung
Lebensmittelhyg., 27, 100-105, (1976).

Onverpakte levensmiddelen, vooral aardappe-
len en groenten, vormen een potentieel gevaar
voor de vleeshygiëne. Vandaar dat in super-
markten vlees verpakt of in een afzonderlijke
ruimte verkocht moet worden. Omtrent ge-
noemd gevaar verrichtten de schrijvers een
onderzoek waarbij een vergelijking werd ge-
maakt tussen:

— een slagerij: de verkoopruimte had een
temperatuur van 20°C; andere levensmid-
delen werden verpakt verkocht.

— supermarkt I: vlees werd in een aparte
ruimte vanuit een gekoelde toonbank ver-
kocht; in een andere ruimte werden on-
verpakte levensmiddelen, waaronder groen-
tes verkocht.

— supermarkt II: een open gekoelde toon-
bank met vlees stond op ca. 15 m. van de
groente-afdeling alwaar onverpakte groen-
te en fruit werd verkocht.

In een tijdsbestek van 41 dagen werd 151
maal de besmetting van het vlees gemeten
door gedurende 30 minuten „sedimentatie-
s k 1 a u s, D.: Experimentelle Untersuchungen
von Fleisch in Lebensmittelbetrieben. Arch.

platen" te leggen tussen het vlees in de toon-
banken. Na bebroeding gedurende 3 dagen bij
25°C werden de kolonies geteld en werd het
aantal kolonies per 100 cm\'\' sedimentatie-
oppervlak vastgesteld. Het totaal aantal ko-
lonies (inclusief schimmels en gisten) was ge-
middeld als volgt: slagerij - 33, supermarkt 1
- 58 en supermarkt II - 33. In de groente-
afdeling van supermarkt II bedroeg het 114.
Invloed van de groente-afdeling op de vlees-
hygiëne kon dus niet worden aangetoond. Ge-
steld wordt dat de verspreiding van kiemen
in een ruimte afhankelijk is van vele factoren,
o.a. de wijze en de intensiteit van de ventila-
tie.

Bij een eerder onderzoek werd vastgesteld dat
de mens 3,3 x 10^ tot 7,2 x 10\'\' kiemen per
minuut afgeeft aan zijn omgeving. Alleen al
hierom is in supermarkten verpakking van
levensmiddelen van dierlijke oorsprong ge-
wenst.

r e r r i Mc. G i n n i s
(Vertaling Drs. P. H. A. Poll)
(Uitgever: L. J. Veen, Wageningen, 1977)

Dit boek is een pendant van het eerder in
deze rubriek besproken werk: „de Honden-
dokter" van dezelfde auteur. Een boek ook
met dezelfde goede eigenschappen en met
analoge tekortkomingen. Tengevolge van een
aantal goede eigenschappen, zal deze uitgave
het wel doen bij de „katten-mensen". Ze be-
vat veel en prima informatie voor al diegenen
die één of meer katten hebben, of er een wil-
len gaan houden en er goed voor willen zor-
gen. Behalve de meeste ziekten en afwijkingen
van katten, worden ook zaken behandeld die
het gezonde dier betreffen.
Zo worden hoofdstukken of paragrafen gewijd
aan preventie, vaccinatie, hygiëne, voeding en
fokken. Tegelijkertijd omvat de geboden stof
ook een soort klinische diagnostiek voor de
leek. Hier rijzen de eerste twijfels, want of
we daarmee zo gelukkig kunnen zijn, is voor
een discussie vatbaar. Geschreven door een
dierenarts, spreekt het welhaast vanzelf dat,
zowel bij de behandeling van het dier als voor
nader onderzoek, herhaaldelijk naar de dieren-
arts verwezen wordt.

Niettegenstaande een poging wordt gedaan de
eigenaar-leek te onderrichten in de technieken
van een lichamelijk onderzoek, hoeven we niet
bevreesd te zijn dat dit boek zal aanmoedigen
tot zelf dokteren.

Het doet weldadig aan dat ruime aandacht
wordt besteed aan de oudere kat. Een groot
pluspunt waarmede de hoofdstukken als het
ware doorregen worden.

Aspecten voor meer kritische kanttekeningen
zijn er ook. Er is weer datzelfde drenzig-
drammerige toontje van: „U moet". „U moet

Dit moet vele mensen in een tijd als de onze
toch wel gaan irriteren, lang voor zij aan het
eind van die „moetens" zijn, want dat zijn
er nog al wat. We worden ook, als lezer, af
en toe aangemaand niet hysterisch te zijn.
Daartoe hebben we echter in het geheel geen
aanleg. De reeds gewraakte passage uit de
„Hondendokter" betreffende de dierenarts die
niet uit zijn bed of uit de badkamer ge-
sleurd wil worden, komt ook nu weer voor.
Op slechts twee onjuistheden willen wij atten-
deren: op pag. 31 lezen we: katten hebben
normaliter geen oogharen. Als daarmee wim-
pers bedoeld worden, is dat onjuist. Op pag.
36 staat de formule voor het gebit van de
volwassen kat. Die formule klopt niet. Ik tel
maar 28 gebitselementen. Dat is wel het aan-
tal voor de Cheetah (Acinonyx jubatus). Alle
felinae van de oude en van de nieuwe wereld
hebben er dertig. De tekening op dezelfde
pagina stemt ook niet overeen met de gebits-
formule die even lager staat. (Zie ook Hans
Petzsch en Ir. J. Doeksen).
Er zijn nogal wat anthropomorfismen ge-
bruikt in de teksten. Er wordt geschreven
over de persoonlijkheidsvorming van de kat,
over een kat, die met liefde een kater accep-
teert, over gelukkige katten en over stoïcijnse
katten. Gras-eten zou een pleziertje zijn. Over
het algemeen komt de Nederlandse taal er
slecht af. Dat is voor boeken als dit heel erg
jammer. Wij zijn nu al zo gelukkig dat een
collega voor de vertaling heeft gezorgd. Had
er dan toch nog een Neerlandicus moeten
toezien?

De bemerkingen die gemaakt moesten wor-
den, doen geen afbreuk aan de goede kwa-
liteit van de hoofdzaken in deze uitgave, ze
mikken slechts op een herdruk in verbeterde
vorm. Die herdruk wensen wij het boek zeker
toe. Dit houdt al in dat wij het boek kunnen
aanbevelen aan allen die belangstellen in de
zorg voor- en de verzorging van een huisdier
dat nog steeds slechts ten halve gedomesticeerd
is, afwisselend vereerd en verguisd werd en
waarvan er nu alleen al in ons land tien-
duizend teveel zijn.

Veranstalter Akademie für tierärztliche Fort-
bildung — ATE —, Arbeitsgemeinschaft für
Homöopathie, zytoplasmatische Therapie und
Akupunktur in der Veterinärmedizin.
Leitung: Dr. med. vet. Hans Wolter, Ot-
tersberg.

Hekla Lava. Dr. Walther. Gross-Gerau.
Rhus toxicodendron. Dr. Berlin-Materna.
Symphytum officinale. Moosinning.
Arzneitmittel mit allgemeiner Wirkungs-
richtung.

Arnica montana, Dr. Schwab, Essen.
Ginkgo biloba, Dr. Wolter, Ottersberg.
Hypericum perforatum, Dr. Schell, Ras-
tatt.

Nux vomica, Dr. Wolff, Frankfurt.
Bryonia alba, Dr. Greiff, Memmingen.
Hinweise zur Potenzwirkung, Dr. Wolter,
Ottersberg.

Arthritis u. Periarthritis.
Rehelahmheit, Dr. Wolter, Ottersberg.
Distorsion, Tendinitis, Fraktur, Dr. Wal-
ther, Gross-Gerau.

Diskussion nach jeder Themengruppe.
Mittagspause 12.30 bis 15.00 Uhr.
Samstag, 18. März 1978, nachmittags 15.00
bis 18.30 Uhr:
2. Kleintiere.

2.2 Zentrale Störungen mit Lähmungen,
Lähmungen verschiedener Nerven, Dr.
Schwab, Essen.

C. Fundgespräch: Einhau des sog. bio-
logischen Therapie in die Praxis
Freitagabend: Beisammensein mit Gedanken-
austausch.

Samstagabend: Teilnahme am Gesellschafts-
abend der Ärzte und Zahnärzte (freiblei-
bend).

Dr. Hans Wolter, Postfach 1 04, Alter
Weg 9, 2802 Ottersberg 1, Ruf (0 42 05)
3 33; oder Zentralverband der Ärzte für Na-
turheilverfahren e.V., Geschäftsstelle Frau
Frey, 7290 Freudenstadt 1-Kniebis, Ruf
(0 7442) 21 11.

Gezien de steeds toenemende moeilijkheden
om primaten uit het wild te verkrijgen voor
wetenschappelijk onderzoek en het ontbreken
van voldoende mogelijkheden apen in gevan-
genschap te kweken organiseert de L.W.L.*)
Proefdierkundige Federatie een wetenschap-
pelijke bijeenkomst over het thema

op woensdag 12 april 1978 in het auditorium
van Organon International B.V., Klooster-
straat 6, Oss (5 minuten lopen van het N.S.
station Oss).

Deelname: Uitsluitend na schriftelijke aan-
melding vóór 1 april onder vermelding van
functie en werkkring bij Secretariaat Centraal
Dierenlaboratorium, Geert Grooteplein Noord
29, Nijmegen. In de loop van het jaar wordt
ook een dag georganiseerd gericht op de bio-
technische aspecten van onderzoek met en
verzorging en fok van apen.

Kosten: ƒ 12,50 over te maken op giroreke-
ning no. 821025 van de Algemene Bank Ne-
derland te Nijmegen t.g.v. rekeningnummer
53.70.40.722 van de Stichting L.W.L.
Programma

n a a r, Organon International B.V.
10.10 Opening door Dr. W. J. I. van der
Gulden, voorzitter L.W.L. Proef-
dierkundige Federatie.
10.15 Primatengebruik en primatenvoorzie-
ning: nationale en internationale as-
pecten; Dr. H. B a 1 n e r, Primaten-
centrum GO-TNO, Rijswijk.

Primaten als modellen bij het weten-
schappelijk onderzoek; mogelijkheden
voor alternatieven.
Zaalvoorzitter: Dr. R. Kroes.
10.35 Een model voor de keuze van dier-
modellen ten behoeve van research in
de tandheelkunde: ProL Dr. F. P. G.
M. van der Linden, Katholieke
Universiteit, Nijmegen.
11.05 Primaten bij het tumor virusonderzoek;
Dr. J. H i 1 g e r s. Kankerinstituut,
Amsterdam.
11.25 De produktie van vaccins op apencel-
kweken; Ir. A. L. v a n W e z e 1, Rijks
Instituut voor de Volksgezondheid,
Bilthoven.

11.45 De rol van primaten bij het verlos-
kundig onderzoek; Prof. Dr. L. A. M.
S t O 1 t e, Vrije Universiteit, Amster-
dam.

12.05 Primaten bij de ontwikkeling van
neuropharmaca: A. J. J. C. Lam-
mers en Dr. H. van Riezen,
Organon, Oss.

14.00 Wettelijke bescherming van bedreigde
uitheemse diersoorten; Mr. F. H. J.
von der Assen, Ministerie van
C.R.M.

14.40 MCG-bepaling als hulpmiddel bij de
fok van makaken; Dr. P. R. Hein
en Drs. A. P. M. G. Bertens, Ka-
tholieke Universiteit, Nijmegen.

15.20 Haremfokgroep van makaken onder
laboratoriumomstandigheden; Dr. P.
.J. A. Timmermans, Katholieke
Universiteit, Nijme.gen.

15.40 Gedragsontwikkeling bij makaken in
gevangenschap; Dr. J. A. R. A. M.
van Hooff, Rijks Universiteit,
Utrecht.

1. KONGRESS DER EUROPÄISCHEN VEREINIGUNG DER GESELLSCHAFTEN DER
PFERDETIERÄRZTE

A 1 1 e n, W. R., P a s h e n, R. L., Cambridge
(England) : Fruchtbarkeit und Prostaglan-
dine.

Allen, ,W. R., P a s h e n, R. L., T. B. A.,
Cambridge (England): Wirkungen der
mehrmaligen Gabe von Human Ghorio-
gonadotropin bei der Stute während des
Östrus und am Anfang der Trächtigkeit.

B a 1 1 a r i n i, G., C o r b e 1 1 a, E., Parma
(Italien): Therapeutische Möglichkeiten
mit B\'i-Mimetika bei respiratorischen Syn-
dromen beim Pferd.

C h e 1 i, R., Z a r a g a, L., Mailand (Italien):
Arthrosynovitis sclerosa im Fesselgelenk.

Hesselholt, M., Kopenhagen (Däne-
mark!: Metabolische Veränderungen bei
Kolik.

K o s i n i a 1-K a m y s z, K., Krakau (Polen) :
Enzymatische Auswertungen bei verschiede-
nen Hengstrassen.

Krzywanek, H., Berlin (Bundesrepublik
Deutschland) : Laktatbildung bei Rennpfer-
den während der Bewegung.

Krzywanek, H., Berlin (Bundesrepublik
Deutschland) : Milchsäurekonzentration im
Blut beim Pferd nach der Bewegungs- und
Beruhigungsphase.

Monti, F., Abate, O., B u c c a. F., Turin
(Italien): Untersuchungen über den Se-
rumspiegel der Muskelenzyme bei Sport-
pferden.

P a s h e n, R. L., Allen, W. R., T. B. A.,
Cambridge (England): Konzentration von
Progesteron. Östrogen und Prostaglandin

im periphären Blut von Stuten während
Östrus und am Anfang der Trächtigkeit.
Roberts, E. J., Newmarket (England):
Benutzung des Luftkissens nach Opera-
tionen.

Ross dale, P. D., R i c k e 11 s, S. W.,
Newarket (England): Veränderungen des
Endometriums nach Infektionen mit einem
gramnegativen Kokobazillus.
12.30 Ende des Vormittagsprogramms —

Chairman: Professor Dr. R. Z e 1 1 e r, Han-
nover (Bundesrepublik Deutschland).
Hall, L. W., Cambridge (England): Fort-
schritte der Anästhesie beif Pferd.
Schatzmann, U., Bern (Schweiz): Ab-
legen und Lagerung des Pferdes zur Anäs-
thesie.

Hopes, R., Newmarket (England): Allge-
meine Anästhesie für den Kliniker.
Behrends,, D., Hannover (Bundesrepublik
Deutschland) : Grenzen der Methitural-
anästhesie beim Pferd.
Herken, A., Hannover (Bundesrepublik
Deutschland): Die Halothan-Stickoxydul-
Anästhesie beim Pferd.
Schatzmann, U., Bern (Schweiz):

Künstliche Besamung beim Pferd.
F r i t s c h, R., München (Bundesrepublik
Deutschland): Lokalanästhesie am Kopf des
Pferdes.

Z e 11 e r, R., Hannover (Bundesrepublik
Deutschland): Anästhesie der tiefen Meta-
karpalnerven bei der Lahmheitsuntersu-
chung.

C. Neue ErJcenntnisse über Krankhei-
ten des Bewegungsapparates. Einige
praktische Aspekte

Chairman: Dr. Lesaffre (Frankreich).
L a n g 1 o i s (Frankreich) : Statistik der Kno-
chenveränderungen an den Gliedmassen im
Trainungszentrum von Chantilly.
C o 11 e y, Cambridge ,England) : Differential-
diagnose und Behandlung der Podotroch-
lose.
Diskussion.

Gerber, Asheim, Kn e z e v i c, P 1 a i n-
fosse, Hertsch: Der Praktiker und die
Arthropathien.
Diskussion.

Denny, Gerber, Zeller, Huskamp,
L e s a f f r e: Der Praktiker und die Osteo-
synthese.
12.00 Uhr:

Diskussion und Ende des Vormittagspro-
gramms.
Mittagessen.
14.00 Uhr:
D. Hämatologie

Gerber, H., Bern (Schweiz): Leukozytäre
Reaktionen des Pferdes speziell im Schock-
zustand.

C o d a z z a, D., Mailand (Italien): Verände-
rungen verschiedener Blutparameter hervor-
gerufen durch den Transport.
P e r s s o n, S., Uppsala (Schweden): Häma-
tologische Wirkungen von Training und
Dauerleistung.
Simons, M., Epsom ,England) : Biochemi-
sche Variationen durch Training.
Diskussion.
Pause.

R o s s d a 1 e. P., Newmarket (England): Me-
thoden der Wiederbelebung und Intensiv-
behandlung neugeborener Fohlen.
Diskussion.

Gerber, Huskamp, Lesaffre, Ross-
dale: Die Laboruntersuchung in der
Pferdepraxis.
Ungefähr 20 kleine Versammlungen über ver-
schiedene Themen sind vorgesehen, die in an-
grenzenden Räumen stattfinden sollen. Die
Vortragenden werden zu bestimmten Zeiten
den Teilnehmern zur Verfügung stehen, um
über die vorgestellten Fälle zu diskutieren.

Die Zahl der Teilnehmer ist auf 600 Perso-
nen begrenzt, deshalb ist ein frühzeitige An-
melden und rechtzeitige Überweisung der
Unkostenbeiträge von 350 Fr. notwendig. Die
Bezahlung erfolgt per Scheck.
Die Anmeldung ist zu richten an: A. V. E. F.,
7, Avenue du General-de-Gaulle, F-94701
Maisons-Alfort.

Verdere inlichtingen: Secretaris Ned. Ver.
voor Paardenpraktici (zie ook pag. 164, afl.
15 jan., 1978).

Mécanisme d\'action de l\'Inferféron et réplica-
tion; J. Content, Institut Pasteur du
Brabant.

Biochimie du virus de la tumeur mammaire
de la souris (MuMTV); C. François,
U.Lg.

La relation hôte-parasite dans le système
MuMTV-souris; P. O s t e r r i e t h, U.Lg.

Les Coronavirus; M. Pensaert, Faculteit
van de Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit
Gent.

Recherches de Virologie et d\'Immunologie,
I.N.R.A. France.
Propriétés biochimiques des Retrovirus - La
leucose bovine; A. B u r n y, U.L.B. et Fa-
culté des Sciences agronomiques de Gem-
blaux.

L\'épizootologie de la leucose bovine enzooti-
que: nouvelles perspectives ouvertes par
l\'étude biochimique du virus; M. M a m-
merickx, I.N.R.V.
Le virus de l\'anémie infectieuse des équidés;
B. T o m a. Ecole Nationale vétérinaire
d\'Alfort.

Le virus de la rhinotrachéite infectieuse bo-
vine; P. P. P a s t o r e t, U.Lg.

Inscriptions: au Secrétariat de la Faculté de
Médecine vétérinaire de l\'Université de Liège,
(M. D e i s s e r), 45, rue des Vétérinaires, B-
1070, Bruxelles. Tél.: 02/521.68.05.

Droit d\'inscription: 600 francs belges, à verser
au No. de Compte: 000-0056801-56, du Patri-
moine de l\'Université de Liège, Faculté de
Médecine vétérinaire, 45, rue des Vétérinai-
res, B-1070, Bruxelles, avec la mention: Col-
loque de Virologie.

8TH MEETING OF THE EUROPEAN POISON CONTROL CENTRES / ANNUAL
MEETING OF THE INTERNATIONAL ASSOCIATION OF FORENSIC TOXICOLO-
GISTS

The 8th Meeting of the European Poison
Control\' Centres and the Annual European
Meeting of The International Association of
Forensic Toxicologists will be held in Utrecht,
the Netherlands, Transitorium I, Heidelberg-
laan, „De Uithof", Utrecht), from July 4-7,
1978 in cooperation with the American Asso-
ciation of Poison Control Centres and the
American Acadey of Clinical Toxicology.

— Toxicological Analysis of Drugs and their
Metabolites their clinical and forensic Im-
plications.

— Toxicological Evaluation of Pesticides and
Food Additives in human Material.

— Prevention especially in relation to Intoxi-
cations with Household Products.

Since we are able by now to organize the
meetings at the University, the registration
fee will be Dfl. 150. This will be used to help
to defray the total cost of conducting the
meetings, and the daily lunch and coffee
breaks.

Papers are invited for session on the topics
and may be submitted by any registered par-
ticipant.

Onderzoek naar de A-stam van
het mond- en klauwzeervirus dat
ook in Nederland optrad

Het enige geval van mond- en klauw-
zeer dat zich in 1977 in Nederland voor-
deed, betrof een uitbraak op 7 januari
van het type A op een bedrijf te Reij-
merstok, gemeente Gulpen in Limburg.
Bij 7 van de 34 op dit bedrijf aanwezige
mestrunderen werden klinische ver-
schijnselen waargenomen.
Dank zij de onmiddellijk getroffen
maatregelen — stamping-out, vervoers-
verbod in een zóne van 5 km en nood-
enting — kon de besmetting worden in-
gedamd, zodat deze geen verdere gevol-
gen had. Kort daarvoor, op 26 en 27
december 1976, hadden zich gevallen
van dit type voorgedaan in de Kreis
Aken in West-Duitsland, op circa 15 km
van Gulpen gelegen.
Daar werden als eerste varkens en ver-
volgens ook runderen aangetast. Als
mogelijke oorzaak van de besmetting
werd gedacht aan het vervoederen van
keukenafvallen van een restaurant,
waarin zich resten van besmet vlees uit
Paraguay bevonden.
Op 29 december 1976 en 7 januari 1977
deden zich in dat gebied opnieuw ge-
vallen voor.

Inmiddels is via het Office International
des Epizooties de voorlopige conclusie
gepubliceerd van inleidende onderzoe-
ken van stammen van het type A-virus,
geïsoleerd in 1976 en 1977. De onder-
zoeken zijn uitgevoerd door het wereld-
onderzoek-instituut voor mond- en
klauwzeer te Pirbright in Engeland en het
Pan Amerikaanse mond- en klauwzeer-
centrum te Rio de Janeiro in Brazilië.

Het veelvuldiger optreden van mond-
en klauwzeer, veroorzaakt door virus
van het type A in 1976 en 1977, loopt
parallel met een stijgend aantal gevallen
van de infectie in de gebieden waar de
ziekte endemisch voorkomt, zoals in de-
len van Zuid-Amerika en in Rusland.
Vergeleken met Noord-Afrikaanse lan-
den als Marokko en Algerije, waar de
infectie overigens al geruime tijd is
onderdrukt, zijn de gegevens over toe-
zicht op en omvang van de haarden ech-
ter beperkt.

Kleinere haarden zijn geconstateerd in
enkele Europese landen als Duitsland,
Italië, Griekenland en Nederland. Het
virus is eveneens gesignaleerd in andere
dan de genoemde Afrikaanse landen en
in Aziatische landen waar de infectie
endemisch is.

Op genoemde instituten werd een ver-
gelijkend onderzoek van representatieve
stammen uit verschillende landen uitge-
voerd.

Op het Pan Amerikaanse centrum wer-
den stammen onderzocht, die in 1976
werden ontvangen van haarden in Bra-
zilië (Rio Grande do Sul en Sao Paulo)
en Argentinië (Buenos Aires).
Het instituut te Pirbright onderzocht
stammen ontvangen in 1977 uit Neder-
land (Gulpen), Duitsland (Aken), Ma-
rokko (Femara), Algerije, Italië (Paler-
mo op Sicilië) en Griekenland (Platin
in Centraal Macedonië).

De voorlopige resultaten van de onder-
zoeken tonen aan dat A-Marokko ge-
lijksoortig is aan A-Algerije en eveneens
verwant aan A-Nederland. Niettemin
\\ ertonen de resultaten van de reductie-
proef een veel zwakkere relatiegraad
tussen de stammen A-Marokko en A-
Nederland.

A-Nederland, vergeleken met A-Marok-
ko, onderling zowel als met andere in
omloop zijnde A-stammen en met de
subtypen A5 en A24, suggereert een
nauwe relatie tusen A-Nederland en A-
Argentinië. Het tweede paar dat elkaar
het meest nabijkomt is A-Nederland en

Uit proeven met de complementbin-
dingsreactie, uitgevoerd met de stam-
men A-Duitsland en A-Algerije, bleek
dat deze dichter stonden bij A24, A-
Marokko en A-Nederland dan bij Aj,
Ajo en A22- Proeven in één richting
toonden aan dat de stam A-Italië dich-
ter staat bij A-Brazilië (Venceslau) dan
bij alle andere bij de proeven betrokken
stammen.

Ook suggereerden deze proeven dat A-
Griekenland 77 het dichtst staat bij de
eerder in dat land voorkomende stam
A-Griekenland 76.

Samengevat wijzen bovengenoemde
waarnemingen in de richting dat de
stammen A, die in omloop waren in
Europa, Noord-Afrika en Zuid-Amerika,
hoewel zelden identiek aan elkaar, toch
een groep vormen die nauw verwant is.
Hieraan kan worden toegevoegd dat
drie stammen, die onlangs uit verschil-
lende gebieden van India werden ont-
vangen, op grond van gelijksoortige
onderzoekingen duidelijk konden wor-
den geïdentificeerd als behorende tot
het subtype A22.

PSEUDO-VOGELPEST IN OOSTENRIJK
Op 14 december 1977 heeft zich op een
pluimveemestbedrijf in de gemeente Halben-
rain, district Radkersburg in Stiermarken,
Oostenrijk, een uitbraak van pseudo-vogelpest
voorgedaan. Na deze eerste uitbraak zijn er
tot 25 januari 1978 nog een aantal gevolgd
en wel: 77 in Stiermarken, 3 in Burgenland,
3 in Karintië, 1 in beneden Oostenrijk en 1
in Wenen.

Hoe de ziekte is binnengekomen is tot dus-
verre niet opgehelderd. Aangenomen wordt
echter dat de ziekte zich heeft verspreid via
geslacht pluimvee vóór de eerste uitbraak
werd ontdekt.

Over de periode van 1 tot 15 januari 1978
hebben zich in Italië opnieuw drie uitbraken
van vesiculaire varkensziekte voorgedaan en
wel te Cremona, Reggio Emillia en Milaan.

MOND- EN KLAUWZEER IN TURKIJE
Op 26 januari werd uit Ankara gemeld, dat
zich in december 1977 in Anatolië 22 uitbra-
ken van mond- en klauwzeer hebben voorge-
daan. In 7 gevallen werd virus van het type
A22 vastgesteld, de overige waren van het
type Or. Welke dieren het betrof werd niet
vermeld. Om de uitbraken in de hand te hou-
den is rond de besmette gebieden op uitge-
breide schaal gevaccineerd.

Portugal meldt over december 1977 in 15 dis-
tricten 492 uitbraken van Afrikaase varkens-
pest. Van de 16.911 op de aangetaste bedrij-
ven aanwezige varkens stierven er 7.352 aan
de ziekte en de overige 9.559 dieren werden
afgemaakt.

BESMETTELIJKE DIERZIEKTEN
Dierziektenbulletin nr. 2 van de Veeartsenij-
kundige Dienst, over het tijdvak van 16 tot
31 januari 1978, vermeldt de volgende aan-
tallen van aangifteplichtige besmettelijke dier-
ziekten in Nederland.

7, Symposion D.S.K. „Paard in de topsport". Blauwe Zaal, Transitorium 1, De Uit-
hof, Utrecht. Aanvang: 9.00 uur.
7, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Werkvergadering pluimveeziekten (Heythuysen).

14, Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering mestkalveren. Prov. Gezond-
heidsdienst Boxtel.

17—18, 2. Fortbildungskurs, Homöopathie für Tierärzte (A), Freudenstadt (pag. 288)

23, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

28, Afd. Noord Brabant K.N.M.v.D. Werkvergadering pluimvee. Prov. Gezondheids-
dienst Boxtel.

3—14, Cursus Levensmiddelenmicrobiologie. Cie. P.A.O. Veterinaire Volksgezondheid
(pag. 208)

7— 9, 21st Annual Congres B.S.A.V.A. (British Small Animal Veterinary Association),

12, LWL Proefdierkundige Federatie: „Primaten als proefdier, hun betekenis en hun
verkrijgbaarheid" - wet. bijeenkomst, Oss (pag. 288).

13, Contactgroep Veterinaire Homoeopathie, vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht (tel. 030-914914), aanvang 20.00 uur.

14—16, Voorjaarsdagen 1978 - Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Internatio-
naal Congrescentrum R.A.L, Amsterdam.

14—16, Voorjaarsdagen 1978, Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Amsterdam
(pag. 1116 (1977) en 152).

15—17, XIH International Symposium of Zootechny, Milan, (pag. 1342)
25, Kring van Dierenartsen „de Gelderse Vallei". Vergadering.

25, Bijeenkomst Werkgroep Dierpathologen, R.I.V. Bilthoven, aanvang 14.00 uur.
27, Vereniging van Slachthuisdirecteuren, ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum

te Utrecht, aanvang 10.15 uur.
27, P.A.O. - contactdag Pluimveehygiëne, R.I.V. Bilthoven (pag. 209)
28—29, le Congres van de Europ. Vereniging van Paardenpraktici, Monte Carlo (pag.
164 en 289).

1— 5, XXVI Annual Colloquium - Protides of the Biological Fluids, Brugge\'België.

2— 3, Colloque - „Structure de quelques virus animaux: implications pratiques", Uni-

10, Stichting Afnemers Controle op Veevoeder (A.C.V.-Controle), Studiedag, Evert
Kupersoord, Amersfoort.

15—16, 27. Tagung der Europ. Gesellschaft für Vet.-Pathologie und 21. Tagung der Fach-
gruppe „Pathologie der D.V.G. (A.).
16, Afd. Utrecht K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.
16, Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.
1 7, Groep Geneeskunde van het Rund. K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
22—26, Vervolgcursus Vleestechnologie, Gie. P.A.O. Vet. Volksgezondheid (pag. 209)
23, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Algemene ledenvergadering.

te Utrecht, aanvang 9.30 uur.
25, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.

25, Contactgroep Veterinaire Homoeopathie, vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht, aanvang 20.00 uur.

24—26, Zodiac symposium on adaptation - Landbouwhogeschool Wageningen (pag. 153).

5—10, 29th Anual Meeting of E.A.A.P., Stockholm. (Inlichtingen: Ir. P. Hoogschagen,
secr. Ned. Zoötechnische vereniging, tel. 070-98 85 49).

15—17, International Veterinary Congress of Medicine and Surgery of Small Animals ■
20th Anniversary, (pag. 1008)

26—30, Feier des 200 Jährigen Bestehens der Tierärztlichen Hochschule, Hannover.

26, Internationales Symposium über die Ernährung von Hunden und Katzen, Han-
nover. (pag. 1222 en 1457)

26—30, 20. Internationaler Milchwirtschaftlicher Kongress CONGRILAIT, Paris, (pag.
988)

26—28, XVI Wissensch. Tagung der Gesellschaft für Versuchstierkunde, Cambridge.

30—1 juli, 4. Fortbildungsveranstaltung „Pharmakologie und Toxicologie für Tierärzte"
(A).

4— 7, 8th Meeting of the European Poison Control Centres/Annual European Meetmg
of the International Association of oFrensic Toxicologists. (pag. 1063 (1977) en
291)

16—19, 10th World Congres for Buiatrics, Mexico City. (pag. 1062 (1977) en 244)

13—15, Arbeitstagung „Lebensmittelhygiene 1978" der DVG (A), Garmisch-Partenkirchen.

14, Contactgroep Veterinaire Homoeopathie, vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht, aanvang 20.00 uur.

19—22, IV. Herbsttagung der Europ. Gesellschaft für Vet.-Pathologic (A), Como.

21, Vereniging van Slachthuisdirecteuren ledenvergadering, Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

26, Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. en Vereniging van Slachthuisdirecteuren ge-
zamenlijke ledenvergadering, Hoog-Brabant te Utrecht, aanvang 9.30 uur.

28—30, 27. Internationale Fachtagung für Fortpflanzung und künstliche Besamung der
Haustiere, Wels/Thalheim, (Österreich).

26, Contactgroep Veterinaire Homoeopathie, vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht, aanvang 20.00 uur.

23, Vereniging van Slachthuisdirecteuren ledenvergadering. Jaarbeurscongrescentrum
te Utrecht, aanvang 10.15 uur.

1, Contactgroep Veterinaire Homoeopathic, vergadering, Beatrixgebouw, Jaarbeurs-
plein, Utrecht, aanvang 20.00 uur.
12, Afd. Utrecht K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.
12, Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.
12, Afd. Limburg K.N.M.v.D. Algemene ledenvergadering.

te Utrecht, aanvang 9.30 uur.
19, Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Afdelingsvergadering.

19—27, „Das Tier und wir" Fachmesse und Informationsschau und „Paedogica" 2. Lehr-
mittelmesse, Basel.

in Wien 3. Kongress der Intern. Gesellschaft für Tierhygiene,
in Israel. XI Kongress für Buiatrik (A).

JAARVERSLAG 1976/1977 VAN HET CLO-INSTITUUT VOOR DE VEEVOEDING
„DE SCHOTHORST"

Onlangs verscheen het 43e jaarverslag van matige samenstelling en aanwending van
het CLO-instituut voor de veevoeding „De mengvoeders voor het vee. Zowel bij het
Schothorst" te Hoogland. Bij de oprichting onderzoek, de mengvoedercontrole als de voor-
van dit instituut door de drie centrale land- lichting staan bij dit instituut de belangen van
bouworganisaties, die ook thans nog een be- de veehouders voorop,
langrijke plaats in het bestuur innemen, werd

Op 12 mei 1977 overleed op 74-jarige leeflijd
Alphons Berkemeijer. Fons werd geboren in Den
Haag op 13 december 1902. Na hel doorlopen
van de lagere school ging hij in 1914 naar hel in
die lijd beroemde inlernaal Rolduc, waar vele
katholieken uil hei hele land hun middelbare
schoolopleiding en vorming hebben omvangen.
In 1919 deed hij eindexamen H.B.S.-B en liel
zich vervolgens inschrijven aan de T. H. in Delfl
om er bouwkunde te gaan studeren.

Zijn interesse in deze studierichting bleek echter
onvoldoende te zijn en derhalve besloot hij twee
iaar later diergeneeskunde te gaan studeren.
Zijn liefde voor alles wal leeft, groeit en bloeit
heeft hem lol die keuze gebracht.
Fons saldeerde in 1931 af. na een welbestede
sludienjd.

Gedurende korie lijd ging hij vervolgens
assisteren in de praktijk van Dr. Kirch in Oss,
waarna hij besloot het prakiizeren op te geven en
IC kiezen voor de vleeskeuring.
Vo zijn huwelijk met Jo Muyseri, welke hij al
tijdens zijn studietijd had leren kennen was Fons
van 1932 tot 1947 als adjunct-directeur
werkzaam in de grote plattelands
vleeskeuringsdienst Veghel.
hl 1947 werd hij door collega Van Diessen,
destijds directeur van hel slachthuis te Breda,
aangezocht om aldaar adjunci-iiirecleur te
worden. Na het overlijden van Van Diessen in
1960 volgde Fons hem op als directeur. Zijn
pensionering volgde daarop in 1967.
Fons was een bijzonder mens.
Al in zijn studentenjaren in Utrecht maakte hij
zich bemind hij vele medestudenten.
Hij nam actief deel aan het sludentenleven. niet
alleen als lid van hel roemruchte sludeiuencorps
Absyrtus. waarin hij hesluurs- en commissie-
functies vervulde, maar ook als bestuurslid van
de toneelclub en voorts maakte hij deel uil van
de redactie van het maandblad.
Over zijn Veghelse jaren kon hij met veel
enthousiasme vertellen. Steeds was hij op pad
om in de vele noodslachiplaaisen de keuringen te
verrichten.

Zijn geaardheid bracht mee. dat hij het conflict
zoveel mogelijk meed. Dat maakte hem ook
geliefd hij hel personeel, waarvoor hij steeds het
beste trachtte te hereiken.
Zijn grote hobby was de wetskennis. Voor vele
collega\'s ii fli hij een vraagbaak op het gebied der
wellen. Deze gedegen wetskennis kon hij
gedurende vele jaren aanwenden voor de talrijke
opleidingscursussen van keurmeesters van vee en
vlees welke hij ten behoeve van het ministerie
verzorgde.

Tijdens zijn directeurschap werden onder zijn
leiding de plannen voor de nieuwbouw en
reconstructie van het te kleine slachthuis
gemaakt en werd met de houw aangevangen.
Door zijn pensionering in 1967 kon hij de
voltooiing ervan niet meer meemaken.
Bij zijn afscheid werd hem door vele collega \'i,
vrienden en honderden oud-cursisten van de
keurmeester-opleiding een grootse hulde
gebracht.

Met weemoed kon Fons terug denken aan de
vervlogen lijden. Tol voor enkele jaren bezocht
hij trouw de jaarhijeenkomsl van Oud-Ahsyrtus
leden, daar kon hijn zijn hari ophalen aan de
herinneringen van weleer en zich opnieuw wanen
in de zorgeloze sludenlenjaren.
Op 17 mei werd Fons na een uitvaartdienst in
zijn parochiekerk te Breda door familieleden en
vrienden begeleid naar het crematorium in
Heeze.

Zijn zorgzame echtgenote waarmee hij jarenlang
lief en leed heeft gedeeld wit ik alle sterkte
toewensen hij dit grote verlies.
Fons zal in de herinnering van alten die hem
gekend hebben blijven voortleven.

VACATURES IN BESTUREN EN COMMISSIES, VERBAND HOUDENDE MET DE
125e ALGEMENE VERGADERING 1978

Afdeling Gelderland
Afdeling Noord-Holland
Afdeling Zeeland
Groep Volksgezondheid

1978 aftredend en herkiesbaar
1978 aftredend en herkiesbaar
1978 aftredend en herkiesbaar
1978 aftredend en herkiesbaar

1978 aftredend en niet herkiesbaar
1978 aftredend en niet herkiesbaar
1978 aftredend en herkiesbaar

Dr. Dr. h.c. J. I. Terpstra
1978 aftredend en niet herbenoembaar
1978 aftredend en niet herbenoembaar
1978 aftredend en herbenoembaar
1978 tussentijds aftredend en stelt zich
niet herbenoembaar

In de vacature die ontstaat door het aftreden van J. W. Baretta in de Financiële Commissie, die
hierin zitting heeft namens de regio West (dit is oorspronkelijk namens de afdeling Utrecht),
moet worden voorzien door de regio Oost (Overijssel en Gelderland). Deze afdelingen dienen
dus in overleg met elkaar een kandidaat voor te dragen.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde meldden zich de
collegae:

Guldemond, G. C.: 1977: Utrecht, Burg. Reigerstraat 81.
Pol. G. H. van der: 1978: Veenendaal. Haverveld ?3.
Rieter, R. 1. H.: 1977; Roermond. Kasteel Malborghstraat 55.
Rosehoom. M.: 1978; Dc Klomp (Ede), Trapjesweg 6.
Straver. C. Th. A.: 1970: Woerden. Vincent van Goghlaan 9.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofd-
bestuur aangenomen:

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

K. F. J. Brants, Mauritsstraat 54, Utrecht.
J. L. van Ekris, Griftstraat 35 bis. Utrecht.
Mej. R. F. A. ten Hoeve. I.B.B.-laan 69-1, Kamer 638, Utrecht.

169 Beekman. J.: 1964: De Waal (Texel); p.,
geass. met L. F. den Houteren J. H. Klinkers;
h. k.i.-ver.

169 Beneciiciu.s. G.; 1976: Joure. E. A. Borger-
straat 13; tel. (05138) 4209 (privé), 2711
(prakt.): p., ass. met Dr. .1. Bosma.

169 Beneclidus-van JaarsveUt. Mevr. J. M.: 1976:
Jourc. E. A. Borgerstraat 13: tel. (05138)
4209: p., kl. huisd.

no Berg. H. A. van den: 1948; \'s-Gravenhage;
tel. (070) 541329 (privé), 793911 (bur.).

170 Berg. P. M. A. van den: 1968: Krimpen a\'d
Lek: tel. (01807) 16585 (privé), (070) 793911
(bur.).

173 Boink. G. M. J. M.: 1977; Udenhout, Hout-
veld 18; tel. (04241 ) 2398 (privé), (04242) 3535
(prakt.); p.. ass. bij C. I. M, M. Achten, J. G.
M. Claessens, A. N. Leermakers, .1. H. M.
Maas en J. P. 1. van Wensveen (toevoegen
als lid).

177 Brooyman.s-SchalU\'nherg. Mevr. J. H. C.:
1953; "s-Gravenhage; tel. (070) 633374 b.g.g.
455300.

180 Coops. H\'. J. P.: 1975; Zevenaar, Biezen-
weide 4; tel. (08360) 26214 (privé), 24699
(prakt.).

183 Dohhelaar. Dr. M. ./.. 1954; U-1962; Wasse-
naar; tel. (01751) 79319 (privé), (070) 793911
(bur).

186 Eerd. P. M. C. A. van: 1977; Rotterdam, Van
der Horststraat 4B; tel. (010) 674521 (privé),
775570 (prakt ): p., ass. bij W. Bekink, K.
Crama. H. J. A. J. Heuthorst, J. H. W. M.
Miltenburg, H. M. van Noortwijk en A. S.
Spruit (toevoegen als lid).

189 Eijk. P. A. van der: 1977; Utrecht, Nassau-
straat 16; tel. (030) 514346; d. (toevoegen als
lid).

190 *Floor, J.: 1977; Tiel, Begoniastraat 51; tel.
(03440) 2822 (privé), 6297 (prakt.); p.. ass. bij
J. J. Koot en H. J. Schrama.

195 Graaf. Dr. C. de: 1918; U-1925: Utrecht,
Rusth. „Henriette Swellengrebel", kr. 33, Dr.
Fockema Andrealaan 10.

197 Haas. G. A. J. de: 1977; Utrecht, Sao Paulo-
dreef 16; tel. (030) 616058; d. (toevoegen als
lid).

202 Henry, Mej. H. A.: 1977; Amsterdam, Konin-
ginneweg 154; tel. (020) 790065; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

203 Hessels. R. J.: 1977; Lemelerveld, Vilsterse-
straat 26; tel. (05722) 1898; wnd. d. (toevoe-
gen als lid).

203 *Heul, J. van der: 1977; Spier (Dr.), Bunga-
lowpark „Thrianta 1"; tel. (05936) 284; p.,
ass. bij G. de Weerd.

203 Heul-Thiadens, Mevr. M. Th. C. van der:
1974; Spier (Dr.), Bungalowpark „Thrianta
I"; tel. (05936) 284; d.

205 Hoflijzer, J.: 1969; Hilversum, Koninginne-
weg 45; vet. adv. Beecham Vet. Producten.

207 Houier, L. F. den: 1965; Den Burg (Texel);
p., geass. met J. Beekman en J. H. Klinkers.

207 Houwelingen, P. van: 1971; Leiden; tel. (071)
892076 (privé), (070) 793911 (bur.).

213 Keel, C. M. J. F.: 1974; iVIuiderberg, Badlaan
31; tel. (02942) 4230 (privé), (02940) 71110
t. 500 (bur.) (zie ook pag. 285).

216 Klinkers, J. H.: 1975; Den Burg (Texel); p.,
geass. met J. Beekman en L. F. den Houter.

220 Kramer. Mej. E. A. P. M.: 1977; Utrecht,
Kleine Slachtstraat 2 bis; tel. (030) 312101
wnd. d. (toevoegen als lid).

221 Kruijne, J. P. C: 1957; Scheveningen, Re-
derserf 36; tel. (070) 542214 (privé), 292979
(prakt.).

221 * Kuiper. F A.: 1976; Ede, Verlengde Maan-
derweg 43; tel. (08380) 20248; p.

223 Lee/lang, P.: 1962; Alphen a/d Rijn, Groen-
oord 66; tel. (01720) 44322 (privé), (070)
793087 (bur.); i. Vet. Opl.

230 Menges, G. T. A.: 1974; \'s-Gravenzande; tel.
(01748) 4628 (privé), 4098 (prakt.).

236 Nieuwenhuijsen. H. Th.: 1955; Krimpen a/d
IJssel; tel. (01807) 13911 (privé), (070) 793911
(bur.).

241 *Pelers, P. W. J.: 1971; Charlottesville, Vir-
ginia 22901 (U.S.A.), Somerset Farm R.R.G.
Box 337; d. (zie ook pag. 283).

243 Pulskens, P. J. A. M.: 1977; Balkbrug, Oud
Avereest 18; tel. (05230) 6225 (privé), 6202
(prakt.); p., ass. bij A. G. M. Extercatte (toe-
voegen als lid).

Flip Oudkerkpool. een in december 1977
afgestudeerde dierenarts van de Jabuti Cabal
Faculteit der Diergeneeskunde (Brazilië) zou
gaarne een jaar praktijk willen opdoen bij een
Nederlandse dierenarts, bij voorkeur in de
omgeving van Amsterdam met het oog op
huisvesting bij kennissen in Osdorp.
Indien de heer Oudkerkpool (de naam is in
Brazilië afgekort tot Pool) bij zijn praktijkadres
ondergebracht kan worden, is de locatie niet
belangrijk.

Zowel kleine als grote huisdieren hebben zijn
belangstelling doch hij zal rekening moeten
houden met het feit dat er in Brazilië op het
platteland meer kansen voor dierenartsen liggen
dan in de stad.

Flip Oudkerkpool is 26 jaar, ongehuwd en,
alhoewel in Brazilië geboren en getogen, spreekt
en schrijft hij goed Nederlands.
Hij is de zoon van een Nederlands emigranten-
echtpaar (vader is een „Deventenaar") dat zich
in de emigratiejaren na de oorlog in het Sao
Paulo district vestigde en zich met de nodige
„hardships" een goed bestaan in de landbouw
opbouwde.

Voor zover bekend bezit Flip Oudkerkpool naast
de Braziliaanse ook de Nederlandse nationaliteit.
Het gaat om de praktijkervaring, de vergoeding
komt secondair.

Inlichtingen; F. Oudkerkpool - Caixa Postal
1173 - 13100 Campinas - Brasil of: Mevr.
M. H. van Weerdenburg - tel. 020-19 41 54.

244 Quaedvlieg, E. J. A. A.: 1912; Heythuysen.
Oude Tromboon 6; lel. (04749) 1390.

245 *Reiningh. W. J. C.: 1940; Voorschoten; tel.
(01717) 4696 (privé), (070) 793911 (bur.).

246 *Rieler. R. 1. H.: 1977; Roermond. Kasteel
Malhorghstraat 55; tel. (04750) 17621 (privé),
17620 (prakt.); p.

246 Rohijns, Dr. K. G.; 1954; U-1960; Reeuwijk;
tel. (01829) 3628 (privé), (070) 793911 (bur.).

246 Roekei, S. H. van: 1977; Meerkerk, Broekse-
weg 27; tel. (01837) 2144 (privé), 1208
(prakt.); p., ass. bij J. Oskam en R. v. d. Veen
(toevoegen als lid).

247 Rozemond, H.: 1956; Kootwijkerbroek; tel.
(03423) 1987 (privé), (070) 793911 (bur.);
i. V.G. en i. V.D.

252 Schohz. R. H.; 1963; Baarn, Hoofdstraat 6;
tel. (02154) 18437 (privé), 15632 (prakt.); p.,
geass. met H. Blanken.

254 Siegersma, Y. M.: 1975; Dokkum, Woud-
horne 17; tel. (05190) 2189; d. (zie ook pag.
283).

256 Sobels. W.: 1977; Oegstgeest, Wijttenbach-
weg 42; tel. (071) 151204; d. in m. dnst. (toe-
voegen als lid).

257 Slassen. P. F. S.: 1977; Utrecht, Homerus-
laan 14-1; tel. (030) 517575; d. in m. dnst. (toe-
voegen als lid).

258 Sterk. R. J.: 1977; Capelle a/d IJssel, Ca-
pelseweg 116; tel. (OIO) 514535; p., kl. huisd.
(toevoegen als lid).

260 *Takkenberg-van Douwen, Mevr. E. E. M.:
1975; Roosendaal, Hollewegje I; tel. (01650)
45811 (privé), 36786 (prakt.); p., kl. huisd.

260 Takkenberg, R. J. S.; 1975; Roosendaal, Hol-
lewegje l;tel. (01650)45811 (privé), 36786 en
45944 (prakt.).

265 Verhagen, H. J. M.; 1977; Berlicum, Mercu-
riusplein 65; tel. (04103) 2697 (privé), (073)
416666 (prakt.); p., ass. bij J. A. Roelofs,
J. Ph. Vente en J. M. Wijsmuller (toevoegen
als lid).

268 Voorst, J. J. van; 1977; Utrecht, W. Schuy-
lenburglaan 65; tel. (030) 714165; d. (toevoe-
gen als lid).

268 Vosmeer-Kloosterboer, Mevr. W. H.; 1977;
Utrecht, Taatsedijk 6; tel. (030) 941330; wnd.
d. (toevoegen als lid).

273 Wiersma. P. J. M.: 1977; Utrecht, School-
straat 2; tel. (030) 312778; wnd. d. (toevoegen
als lid).

277 Zegers, L.: 1953; Bloemendaal; tel. (023)
261219 (privé), (070) 793911 (bur.).

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van 15
februari 1978 heeft gestaan: G. T. A. Menges te
\'s-Gravenhage. Dit dient echter te zijn; G. T. A.
Menges te\'s-Gravenzande.

Dr. C. A. van Dorssen te Uddel
F. J.ter Beek Sr. teNaarden
W. Hiddemate West-Terschelling

(afwezig) 45 jaar op 4maartl978
(afwezig) 35 jaar op 10 maart 1978
(afwezig) 35jaar op 24 maart 1978

VOEDSELVERGIFTIGING BIJ RUNDEREN VEROORZAAKT
DOOR HET ETEN VAN BIERBOSTEL BESMET MET
CLOSTRIDIUM BOTULINUM TYPE B

Food Poisoning in Cattle Caused by Ingestion of Brewers\' Grains Contaminated
with Clostridium botulinum Type B

H. J. BREUKINK, G. WAGENAAR, TH. WENSING¹), S. NOTERMANS²) en
P. W. POULOS***)

In 1977 deden zich op een twintigtal rundveebedrijven ziekte-uitbralcen voor die met ernstige
verhezen gepaard gingen. Het optreden van deze ziekte stond in verband met het voeren van
bostel. Het ziektebeeld werd gekenmerkt door anorexie, heftig speekselen, regurgiteren en de-
hydratie. Het verloop van de ziekte varieerde nogal, afhankelijk van de ernst van de aantasting.
Het toxicologisch onderzoek verliep negatief. In de bostel werd Cl. botulinum type B aange-
toond en eveneens regelmatig het type B toxine. Cl. botulinum werd meestal ook aangetoond
in pensinhoud en faeces. De behandeling van de dieren wordt beschreven, waarbij in een
aantal gevallen herstel optrad. Door het voederen van proefdieren met bostel afkomstig van
bedrijven waar de ziekte was opgetreden werden dezelfde ziektbeelden opgewekt.
De resultaten van het onderzoek naar de etiologie en de pathogenese worden besproken. Gecon-
cludeerd wordt dat het ziektebeeld een atypische vorm van botulisme is, veroorzaakt door Cl.
botulinum type B. In de discussie wordt nader ingegaan op de mogelijke oorzaken van dit
afwijkend ziektebeeld.

In 1977, outbreaks of disease associated with serious losses occurred on twenty cattle farms.
This disease was due to the fact that the animals had been fed brewers\' grains.
The clinical picture was marked by anorexia, profuse salivation, regurgitation and dehydration.
The course of the disease varied with the severity of the attack. Toxicological tests were nega-
tive. CI. botulinum type B as well as toxin type B were found to be present in the brewers\'
grains fairly often. As a rule, CI. botulinum was also detected in the rumen contents and faeces.
The treatment of the animals is described; this resulted in recove-y in a number of cases.
When experimental animals were fed brewers\' grains from farms on which outbreaks had oc-
curred, this induced similar clinical pictures.

The results of studies on the aetiology and pathogenesis are discussed. It is concluded that the
clinical picture was an atypical form of botulism caused by CI. botulinum type B. Possible
causes of this abnormal clinical picture are discussed in greater detail.

Aan het einde van 1976 en gedurende verbindingen naast andere bestrijdings-
1977 ontstonden op een 20-tal rundvee- middelen leverden geen resultaten op.
bedrijven in Nederland ernstige ziekte- Onderzoek op mycotoxinen verliep
beelden die werden gekenmerkt door negatief. Ook het onderzoek op botulis-
anorexie, heftig speekselen, regurgite- me verliep aanvankelijk negatief. Toen
ren, braken en dehydratie. op het eerste bedrijf de verschijnselen

Uitgebreid toxicologisch onderzoek, opnieuw optraden enige dagen nadat het
waarbij de aandacht vooral gericht was voeren van bostel was hervat, werd voor

1 Dr. H. J. Breukink, Dr. Th. Wensing en Prof. Dr. G. Wagenaar; Kliniek voor Inwen-
dige Ziekten der grote huisdieren, Faculteit der Diergeneeskunde, Yalelaan 7, Utrecht.

het eerst de aandacht gevestigd op de
bostel. Dit werd nog versterkt door het
feit dat na het hervatten van de bostel-
voedering ook dieren ziek werden die
tot dan toe geen bostel hadden gekre-
gen. Op die bedrijven waarop in de
loop van het eerste halfjaar identieke
ziekteverschijnselen ontstonden, was
steeds de bostel als gemeenschappelijk
bestanddeel van het rantsoen aanwezig.
Er werd nog enige tijd rekening gehou-
den met de mogelijkheid dat toevoegin-
gen zoals citruspulp en zout de oorzaak
zouden zijn. Later bleek dat ook na het
voeren van bostel zonder toevoegingen
de ziekte kon optreden.
In mei en juni 1977 deed zich op twee
bedrijven, kort na elkaar, de ziekte op-
nieuw voor. In beide gevallen ontston-
den de eerste ziekteverschijnselen, 3-4
dagen nadat met de voedering van een
nieuwe partij bostel was begonnen. Op
beide bedrijven liepen de dieren over-
dag in de wei en stonden \'s nachts op
stal, waarbij op stal behalve bostel ook
krachtvoer en wat hooi werd verstrekt.
In september-oktober 1977 werd de
ziekte vastgesteld op een 12-tal bedrij-
ven, verspreid door Nederland maar
vooral geconcentreerd in N.-Holland.
Op dit moment zijn in totaal op 17 be-
drijven 175 runderen gestorven of ern-
stig ziek voor slachting afgevoerd.
In de meeste gevallen betrof het melk-
koeien in volle lactatie. De totale schade
wordt bepaald door het verlies van deze
dieren, en door de sterk verminderde
melkopbrengst. Dit laatste wordt ener-
zijds veroorzaakt door het wegvallen
van produktieve dieren anderzijds door
de sterke produktiedaling bij die dieren
die, in mindere mate aangetast, spon-
taan herstelden.

Aanvankelijk bleek het niet mogelijk bij
proefkoeien de ziekte op te wekken door
bostel te voeren afkomstig van de be-
trokken bedrijven. Dit lukte onder be-
paalde voorwaarden tenslotte wel, zodat
het onderzoek naar de oorzaak een
krachtige impuls kreeg. In dit artikel
zullen de verschijnselen worden bespro-
ken en de resultaten van de behande-
lingen en van de klinische onderzoe-
kingen worden weergegeven. De resul-
taten van het bacteriologisch onderzoek
zullen elders in dit tijdschrift worden
besproken (11).

De ziekte manifesteert zich in het begin
als een digestiestoornis.
De dieren zijn wat rustiger dan nor-
maal, de eetlust daalt sterk en ook de
melkgift loopt snel terug. Op verschil-
lende bedrijven werd in het begin van
de ziekte opgemerkt, dat de faeces te
slap waren. Soms was er sprake van een
duidelijke diarree. Een enkele maal
waren de dieren in het beginstadium
wat onrustig.

Bij onderzoek in dit stadium blijken de
dieren wat suf en wordt soms wat
speekselen opgemerkt. Ademhaling, pols
en temperatuur zijn nog normaal.
Alleen bij onderzoek van het maag-
darmkanaal worden afwijkingen gevon-
den. De pensvulling is redelijk, er be-
staat soms een geringe tympanie, terwijl
de pensactiviteit duidelijk is afgenomen.
Wanneer de dieren nog wat eten is de
voedselopname duidelijk vertraagd en
de dieren kauwen langzaam. Bij een
aantal dieren ontwikkelt zich daarna in
1-3 dagen het zeer typische ziektebeeld.
De dieren speekselen daarbij voortdu-
rend en met zulke grote hoeveelheden
dat in de voergoot of in de ligbox grote
plassen vocht komen te liggen.
Daarnaast komen mtt regelmatige tus-
senpozen golven speeksel uit neus en
mond. hetgeen meestal gepaard gaat
rnet hoesten doordat vocht in de trachea
terecht komt. De dieren gaan na enige
tijd wel weer drinken maar het water
dat, zij het met moeite, wordt doorge-
slikt, komt enige tijd later in golven
weer terug, deels via cle neus. Het
materiaal dat dan geregurgiteerd wordt
is meestal helder en bestaat uit speeksel
vermengd met opgenomen water. Soms
ziet men bij peracuut zieke dieren dat
niet alleen speeksel of water maar ook
pensinhoud in golven uit de neus maar
vooral uit de mond terugkomt en dan
soms met kracht, meters wordt wegge-
spoten.

De dieren liggen veel, doch kunnen wel
overeind komen. Ze staan met een sterk
opgetrokken buik en vaak ook met een
wat opgebogen rug en een gestrekte
hals. De houding bij het liggen is nor-
maal. In ligboxenstallen liggen de die-
ren wel in de boxen, doch staan ook
vaak in de buurt van de drinkautomaten
waaruit ze af en toe drinken. De gang is
soms wankel maar niet atactisch. De
dieren zijn duidelijk slap en kunnen ge-
makkelijk opzij geduwd worden. De
tonus van de staart is duidelijk afgeno-
men hoewel de staart wel normaal
wordt bewogen. De ademfrequentie is
wat verhoogd, de pols is normaal even-
als de temperatuur. De huidturgor is
meestal matig tot slecht als gevolg van
het vochtverlies. Bij onderzoek van de
longen zijn aanvankelijk geen afwijkin-
gen vast te stellen.

In het verloop van de ziekte ontstaan
vaak verslikpneumonieën. Voordien kan
men door auscultatie vochtophoping in
het meest centrale deel van de trachea
vaststellen, men hoort dan duidelijk
reutelen. De dieren hoesten regelmatig.

Aan het circulatie-apparaat zijn meestal
geen afwijkingen te vinden. De mond is
gemakkelijk te openen, maar de onder-
kaak hangt niet af. De tong is te slap,
gemakkelijk naar buiten te brengen,
maar wordt nog wel teruggetrokken. De
dieren kunnen wel slikken, maar de
pharynx heeft duidelijk een verminder-
de tonus. De pens is vaak duidelijk
tympanisch, de vullingsgraad slecht en
onder in de pens is een harde, moeilijk
mdrukbare inhoud te palperen. De pens-
bewegingen zijn sterk vertraagd maar
i niet volledig afwezig, meestal worden
1 nog 2-3 pensbewegingen per 5 minuten
waargenomen. Bij rectale exploratie
blijkt het rectum meestal leeg en voelt
de rectumwand droog aan. In de pens
is gas te voelen, terwijl ook rectaal de
te stevige inhoud in de ventrale penszak
} wordt gevoeld.

De urine bevat nog al eens eiwit en
eveneens glucose. Het s.g. is meestal
hoog normaal. In het sediment worden
soms niercellen aangetroffen.
De meest opvallende veranderingen die
bij het bloedonderzoek worden aange-
troffen zijn een stijging van de hemato-
criet en van het hemoglobinegehalte en
een duidelijke, soms zeer ernstige, meta-
bole acidose. Deze veranderingen zijn
het gevolg van het ernstige verlies van
vocht en van bicarbonaat. Dit laatste als
gevolg van het speekselen en het regur-
giteren. De bloedsuiker-gehalten zijn
meestal normaal. De ureumgehalten zijn
gestegen, vooral in die gevallen waarbij
ernstige dehydratie bestaat. Het totaal
eiwitgehalte is in sommige gevallen
verhoogd.

Voor het overige worden bij het bloed-
onderzoek geen, voor deze patiënten
karakteristieke, veranderingen gevonden.

De dieren worden snel zwakker en er
ontstaat, zonder een adequate behande-
ling, een sterke dehydratie.
De dieren liggen veel en kunnen moei-
lijk overeind. In incidentele gevallen
wordt in een laat stadium van de ziekte
excitatie waargenomen.
Na enige tijd ontwikkelt zich bij een
aantal dieren een duidelijke verslik-
pneumonie, die gepaard gaat met een
duidelijk sepsisbeeld en koorts. Bij de
andere patiënten wordt op den duur
een hypothermie vastgesteld. De faeces-
produktie komt nagenoeg tot stilstand;
er wordt soms nog wat droge mest ge-
produceerd.

De meeste dieren worden echter voor-
dien opgeruimd en geslacht.
Wanneer de dieren adequaat kunnen
worden behandeld bestaat er kans op
herstel. De behandeling is echter inten-
sief en moet vrij langdurig worden
voortgezet (zie hierna).

na enige tijd de verschijnselen. Men
merkt vooral op dat de eetlust onvol-
doende is en dat de melkgift sterk is
gedaald. Ook kan regelmatig worden
geconstateerd dat er pensinhoud in de
voergoot of in de ligbox is terecht ge-
komen. Dit kan optreden tijdens de
voedselopname en er is dan vermoede-
lijk sprake van regurgiteren. Ook kan
men in de ligboxen met speeksel ver-
mengd, fijn gekauwd voedsel vinden.
Dit is mogelijk bij het herkauwen ver-
loren of geregurgiteerd. De dieren blij-
ven lange tijd wat speeksel verliezen.
De voedselopname is behalve onvol-
doende ook duidelijk afwijkend. De
dieren kauwen het hooi traag en nemen
ook met veel moeite krachtvoer op en
doen daar lang over. Ook het drinken
is gestoord, de dieren beginnen vlot te
drinken maar stoppen na een aantal
slikbewegingen. Na een pauze van enke-
le minuten worden dan weer opnieuw
enkele slokken water genomen. De
faecesproduktie is sterk afgenomen en
de faeces zijn duidelijk steviger dan
normaal. De dieren hoesten regelmatig.
Na 3-6 weken en soms pas na nog
langere tijd worden geen verschijnselen
meer gezien. Soms wordt opgemerkt dat
de dieren nog lange tijd een wat slepen-
de gang vertonen. Een enkele maal is
naderhand abortus opgetreden en bleef
de melkgift onvoldoende. Op andere
bedrijven echter was 6 weken na het op-
treden van de eerste verschijnselen de
melkproduktie weer op het normale
niveau.

De behandeling van de patiënten die
aan de kliniek werden aangeboden was
aanvankelijk uitsluitend gericht op de
gevolgen van het overmatige vocht- en
bicarbonaatverlies en van de ernstige
verstoring van de pensfermentatie.
Daartoe werd 2-maal daags 6-9 1. fysio-
logische zoutoplossing intraveneus toe-
gediend waaraan 1-2 g aneurine was
toegevoegd. De acidose werd bestreden
met een 4.2% NaHC03 oplossing waar-
bij de hoeveelheid werd bepaald aan de
hand van de „Base excess".
Wanneer de behandeling lang moest
worden voortgezet werd aan het infuus
2 X daags 200 g glucose toegevoegd.
Oraal werd aanvankelijk 5-10 liter
water met 50-100 g Na-bicarbonaat gege-
ven. Na enige dagen werd geprobeerd
de pensfermentatie weer op gang te
brengen door een transfaunatie met 3
liter pensinhoud vermengd met grasbiks.
Gedurende de gehele behandelperiode
werden antibiotica (een penicilline-
streptomycine combinatie) toegediend in
verband met het gevaar voor een ver-
slikpneumonie. Met deze behandeling
lukte het een herstel te verkrijgen bij 2
jonge meststieren en enkele koeien. Het
duurde echter wel 9-10 dagen voordat
de dieren weer voedsel opnamen en het
vochtverhes ophield. Daarna zette het
herstel vlot door. Bij een 5-tal melk-
koeien lukte het echter niet op deze wijze
resultaat te boeken, de dieren werden
snel slechter en stierven.

Nadat was komen vast te staan dat de
ziekte mogelijk werd veroorzaakt door
toxinen afkomstig van Cl. botulinum
type B werd de therapie uitgebreid met
een dagelijkse toediening van 20 ml.
antiserum¹, gericht tegen het toxine
van Cl. botulinum type B.
Deze serumtoediening werd 5 dagen
voortgezet. Bij 5 van de 6 melkkoeien
die vervolgens werden behandeld werd
gebruik gemaakt van dit serum. Eén
dier werd omdat onvoldoende serum
voorhanden was, niet met serum behan-
deld maar ontving wel de overige be-
handeling.

De 5 dieren die teveits met serum wer-
den behandeld genazen; het rund dat
geen serum kreeg toegediend, stierf na
een behandeling van 8 dagen.
Bij de 5 melkkoeien die genazen trad
een verbetering in na de 5e behandel-
dag. Bij de meeste dieren was een week
later de eetlust weer normaal. De be-
handeling met antibiotica werd tot en
met de 1 Oe dag voortgezet. Bij alle
dieren werden bij auscultatie gedurende

de eerste dagen van de behandeling
duidelijke aanwijzingen gevonden voor
de aanwezigheid van een overmatige
hoeveelheid vocht in de trachea en in de
bronchiën en broncheoli van de cranio-
ventrale longdelen.

Bij patholoog anatomisch onderzoek
werden geen, voor deze aandoening mo-
gelijk karakteristieke, afwijkingen ge-
vonden. Er bestond meestal een duide-
lijke uitdroging met een te droge pens-
inhoud. Een enkele maal was de pens-
inhoud dunbrijig. De mucosa van leb-
maag en duodenum vertoonde een hy-
peremie terwijl de inhoud, met name
van de dunne darm, te waterig was. Bij
een aantal dieren werd een verslik-
pneumonie vastgesteld. Bij onderzoek
\\\'an het zenuwstelsel werden macrosco-
pisch noch microscopisch veranderingen
gevonden.

Daar, zoals gezegd, het onderzoek naar
de oorzaak van de ziekteverschijnselen
aanvankelijk geen resultaten opleverde
werden twee melkkoeien verkregen,
waarbij werd geprobeerd de ziekte op
te wekken door aan deze dieren bostel
te voederen afkomstig van de bedrijven
waar de ziekte was opgetreden. Daartoe
werd de bostel verzameld in plastic
zakken en vervoerd naar de kliniek. Ge-
probeerd werd zoveel mogelijk de bostel
te verkrijgen van dezelfde kuil waarmee
de zieke dieren waren gevoerd. De
hostel werd in zakken bewaard in een
koelcel bij ± 4° G en gevoerd aan de
runderen die naast 2 maal daags 2 kg
bostel volop hooi kregen en 2 kg kracht-
voer. De dieren, die de bostel goed op-
namen, vertoonden geen ziekteverschijn-
selen ook niet toen de dagelijkse hoe-
veelheid bostel werd opgevoerd tot 6-8
kg per dag.

Deze proeven werden achtereenvolgens
uitgevoerd met bostel afkomstig van 4
bedrijven waar de ziekte was opge-
treden, doch telkens was het resultaat
negatief.

Uit de anamnese werd bij de volgende
uitbraken de indruk verkregen dat de
ziekte werd ingeleid door een indigestie.
Bovendien bestond de mogelijkheid dat
de wijze van verzamelen en opslag een
ongunstige (gunstige) invloed had op de
bostel. Tevens was het mogelijk om
dankzij een sneller waarschuwingssys-
teem de bostel te verzamelen waarvan
de zieke dieren nog kort te voren had-
den gegeten. De bostel werd zoveel mo-
gelijk als intacte brokken vervoerd in
plastic zakken waarbij de lucht zo goed
mogelijk was verwijderd en de zakken
luchtdicht werden afgesloten. Bij de
proefdieren werd voorafgaande aan de
bostelvoedering een indigestie opgewekt.
Eén dier kreeg een „hongerindigestie"
door drie dagen te vasten. Daarna werd
5 kg bostel en 2 kg hooi per dag ver-
strekt. De tweede koe werd naast volop
gras langzaam opgevoerd tot 8 kg
krachtvoer (B-brok). De door de over-
maat aan eiwit ontstane indigestie resul-
teerde in een wat tragere voedselopna-
me en diarree met stinkende zeer slappe
faeces. Dit dier kreeg daarna per dag

3 kg bostel terwijl de krachtvoergift
werd teruggebracht tot 4 kg per dag.
De voedselopname werd weer normaal
en ook de bostel werd goed opgenomen.
Bij beide dieren ontstonden na 3 resp.

4 dagen de eerste ziekteverschijnselen in
de vorm van anorexie, geen melk meer,
iets speekselen, sufheid en wat veel,
liggen. Twee dagen later was het ziekte-
beeld in zijn vollf omvang aanwezig met
sterk speekselen, regurgiteren, ernstige
dehydratie en acidose. Beide dieren be-
horen tot de groep van 5 patiënten, die
o.a. met antiserum werden behandeld en
x\'olledig herstelden.

Bij een derde proefkoe, die een normaal
rantsoen van hooi, pulp en krachtvoer
kreeg, werd gedurende één week het
krachtvoer vervangen door 2 maal
daags 2 kg bostel. Dit dier vertoonde
geen ziekteverschijnselen.

1 Patholoog anatomisch onderzoek werd verricht door Drs. W. W o u d a. Vakgroep Patho-
logie, Faculteit der Diergeneeskunde.

In de bostel die bij deze drie dieren
werd gevoerd werd Clostridium botuli-
num type B aangetoond. Bij de twee
proefkoeien die de ziekte kregen werd
in de pensinhoud en in de faeces die ge-
durende een aantal dagen werden be-
monsterd Cl. botulinum type B aange-
toond. Bij één dier werd in het bloed-
plasma dat afgenomen was op de le dag
van de ziekte een, vermoedelijk zeer ge-
ringe, hoeveelheid toxine aangetoond
met behulp van concentratietechnieken
(11).

Bij een aantal patiënten is röntgenolo-
gisch onderzoek verricht.
Daarbij bleek dat voedsel en speeksel
zich ophoopten in het sterk verwijde
cervicale deel van de oesophagus. Boven
de vloeistof of het voedsel bevond zich
een wisselende hoeveelheid lucht. Bij
fluoroscopisch onderzoek bleek bij alle
onderzochte patiënten dat er geen moti-
liteit was waar te nemen in het cervicale
deel van de oesophagus. Bij een tweetal
dieren, die slechts geringe symptomen
vertoonden, bestond eveneens een op-
hoping van voedsel in de cervicale
oesophagus en werd in dit deel geen
motiliteit waargenomen. Het thoracale
deel vertoonde echter een normale acti-
viteit. Bij de patiënten werden wisselen-
de hoeveelheden vloeistof op de bodem
van de trachea gezien. Bij verschillende
dieren werd een verslikpneumonie
waargenomen met verdichtingen in de
ventrale delen van de longen. Deze ver-
anderingen verdwenen bij de dieren die
herstelden op vrij korte termijn.

Bij bacteriologisch onderzoek (11) van
de bostel bleek dat in de meeste gevallen
Cl. botulinum type B kon worden aan-
getoond. Ook in de faeces en in de pens-
inhoud werden vaak hoge kiemgetallen
van deze bacterie gevonden. Daaren-
tegen was slechts in een klein percen-
tage van de monsters bostel het type B
toxine aantoonbaar. Ook bij serologisch
onderzoek lukte het slechts in 4/2% van
de bloedsera het botulinum type B aan
te tonen. Op grond echter van de expe-
rimenten bij proefrunderen wordt bewe-
zen geacht dat het ziektebeeld veroor-
zaakt wordt door toxine afkomstig van
Cl. botulinum type B (11).
Wanneer op grond van de bovenstaande
bevindingen en van de resultaten van
het bacteriologisch onderzoek geconclu-
deerd mag worden dat een besmetting
van bostel met Cl. botulinum type B
verantwoordelijk kan worden gesteld
voor de ziekteverschijnselen die bij de
runderen zijn opgetreden dan is daar-
mee slechts een deel van de vele vragen
beantwoord. Botulisme type B bij het
rund was tot nu toe onbekend en aange-
nomen werd dat het type B toxine niet
toxisch was voor het rund. Jasmin
(14) echter geeft in een recent overzicht
aan dat botulisme type B behalve bij de
mens ook zou kunnen voorkomen bij
paarden, runderen en kippen zonder
echter duidelijk zijn bronnen te vermel-
den. Ook Meyer (18) vermeldt een
geval van botulisme type B bij runderen
waarbij 45 Aberdeen Angus runderen
zouden zijn betrokken. Na het voeren
van een kuil bestaande uit sojabonen
(eiwitgehalte 20.4% in de droge stof),
ontstonden verschijnselen zoals obstipa-
tie, wankelende gangen en tongverlam-
ming.

De kuil werd onderzocht en bevatte 5
MLD¹) van het Cl. botulinum-toxme
type B per gram. Er is echter niet ver-
meld hoe het onderzoek naar toxine of
bacteriën bij de 19 gestorven dieren is
verlopen. In Nederland is botuli.sme bij
het nmd betrekkelijk zeldzaam en in de
beschreven gevallen bleek steeds sprake
te zijn van het toxine type C (10, 17).
Elders in Europa wordt ook zo nu en
dan melding gemaakt van botulisme bij
het rund waarbij het type C toxine be-
trokken is (2, 3, 4, 8, 19). De belang-
rijkste symptomen bij deze vorm van
botulisme zijn een aanvankelijk gedeel-
telijke verlamming uitmondend in een
totale verlamming waarbij vooral de
verlamming van de tong, de onderkaak

en de pharynx reeds in een vroeg
stadium optreden. De dieren Hggen,
kunnen uiteindelijk niet meer overeind
en de kop rust meestal op de flank. De
tong hangt uit de mond en er bestaat
een sterke speekselvloed (9). Dit klini-
sche beeld is dus duidelijk afwijkend
van hetgeen hiervoor is beschreven. Ook
bij de langzaam verlopende gevallen
wordt een ander beeld beschreven met
afhangende oogleden en oren, een ex-
treme vermoeidheid en een langzame,
moeilijke ademhaling. Wel is daarbij de
voedselopname eveneens bemoeilijkt. De
oorzaak is in veel gevallen de opname
van voedsel dat resten van kadavers
bevat vooral van katten. In Australië en
■Afrika komt veelvuldig botulisme type
D voor als gevolg van osteophagie in
streken waar fosfordeficientie voorkomt
of als gevolg van het drinken uit met
kadavers besmette bronnen (5, 12, 13,
21). De belangrijkste verschijnselen zijn
ook hier verlamming van de extremitei-
ten en van de tong waardoor speekselen
optreedt. Door een slikverlamming komt
het water dat de dieren proberen te
drinken soms via de neus terug (5).

De duidelijke verschillen die er bestaan
tussen het in dit artikel beschreven
ziektebeeld en de bij de runderen be-
schreven vormen van botulisme type C
en D zouden kunnen worden verklaard
door aan te nemen dat bij botulisme
type B vooral de postganglionaire
zenuwuiteinden van de parasympaticus
zijn betrokken. Het botulinumtoxine
remt namelijk het vrijkomen van ace-
tylcholine. Acetylcholine is de „neuro-
transmitter" in de ganglia van het auto-
nome zenuwstelsel en verzorgt de
prikkeloverdracht van de postganglio-
naire parasympatische zenuwuiteinden
en van de motorische eindplaten. Voor-
al het vrijkomen van acetylcholine aan
de postganglionaire zenuweinden van de
parasympaticus zou door het botulinum
toxine geblokkeerd worden (15). Er zijn
aanwijzingen dat de hoeveelheid acetyl-
choline die in het postganglionaire zenuw-
uiteinde van de parasympaticus wordt
vrijgemaakt kleiner is dan aan de moto-
rische eindplaten en in het overige mo-
torische systeem (15). Bij een relatief
geringe hoeveelheid toxine zouden de
symptomen dus vooral veroorzaakt
worden door een parasympaticusver-
lamming. Daarmee worden de bij de
mens optredende verschijnselen zoals
een droge mond, obstipatie, braken,
mictiebezwaren en meteorismus ver-
klaard (15). Een en ander zou mogelijk
ook voor het rund kunnen gelden. Dat
bij het rund de oesophagus sterk bij de
ziekte is betrokken kan worden ver-
klaard uit het feit dat de innervatie
daarvan voornamelijk plaatsvindt door
de N. vagus en dat de sympaticus
weinig invloed heeft op de oesophagus
(6, 12).

Overigens bestaat bij het rund de mus-
culatuur van de oesophagus uitsluitend
uit dwarsgestreept spierweefsel (20).
Dat de runderen toch sterk speekselen
is met deze theorie niet in tegenspraak
omdat bij het rund de basale, continue
speekselsecretie gehandhaafd blijft, ook
als de nerveuze innervatie geheel is
onderbroken (16).

Bij runderen die slechts geringe sympto-
men vertonen zoals een wat vertraagde
opname van voer en water bleek, bij
fluoroscopic, dat de motiliteit van de
slokdarm sterk was afgenomen. Ook bij
deze dieren was voortdurend vloeistof
in de slokdarm aanwezig.
Nader onderzoek kan de juistheid van
bovenstaande veronderstellingen beves-
tigen. Het is ook mogelijk dat de ernst
van de verschijnselen afhankelijk is van
het soort voedermiddel waarmee het
toxine wordt opgenomen (18).

Het herhaaldelijk aantreffen van eiwit
en glucose in de urine van de zieke
dieren is in overeenstemming met de
literatuur (7, 21). Vermeld wordt dat er
in 100% van de gevallen sprake is van
proteïnurie terwijl in 70-80% van de
gevallen glucose en indican in de urine
werd aangetroffen. Dit heeft geleid tot
de aanbeveling de resultaten van het
urineonderzoek bij de diagnostiek op te
nemen.

Het is duidelijk dat in lang niet alle ge-
vallen die klinisch op botulisme wijzen
het toxine of de bacteriën kunnen wor-
den aangetoond.

Deense onderzoekingen (19) hebben uit-
gewezen dat de diagnose in klinisch
typische vormen van botulisme type C
werd bevestigd in 60% van de gevallen,
terwijl dit percentage bij niet typische
vormen slechts 3% bedroeg.
Het aantonen van botulinum toxine
type B in het bloed is slechts in zeer
beperkte mate gelukt zodat in de prak-
tijk de diagnose wordt bevestigd door
het vinden van grote hoeveelheden Cl.
botulinum in pensinhoud en faeces.
Daarbij moet worden opgemerkt dat Cl.
botulinum type B ook bij normale run-
deren soms in de faeces kan worden
aangetoond.

De waarde van het aanvullen van de
symptomatische behandeling met het
toedienen van antitoxinen gedurende
een aantal dagen lijkt dubieus, daar het
alleen in een vroeg stadium soms gelukt
circulerende toxinen aan te tonen. Bij de
behandeling van botulisme bij de mens
wordt deze maatregel echter wel als
zinvol aanbevolen vooral als het ziekte-
verloop op een duidelijke progressie
wijst (15). Uit de resultaten van de be-
handelingen bij de runderen zou even-
eens deze voorzichtige conclusie kunnen
worden getrokken. Een gunstig effect
van acetylcholineachtige middelen zoals
carbachol is eveneens te verwachten en
wordt bij de mens soms ook waargeno-
men (15). Carbachol is door ons echter
nog niet toegepast. Het gebruik van
guanide hydrochloride had bij botulis-
me type B bij de mens geen therapeu-
tisch effect, wel werden een groot aantal
onaangename bijwerkingen gezien (15).
In hoeverre de indruk juist is dat een
indigestie het ontstaan van deze vorm
van botulisme zou bevorderen is nog
niet bekend. Nader onderzoek hierover
loopt op dit moment nog. Vooralsnog
bevestigen de resultaten van het bacte-
riologisch onderzoek deze indruk niet
omdat het mogelijk bleek met botulinum
toxine type B de ziekte zonder meer op
te wekken (11).

De daarbij benodigde hoeveelheden zijn
echter vele malen groter dan uit de op-
name via de bostel kon worden bere-
kend. Vaak was het zelfs niet mogelijk
het toxine in de bostel aan te tonen. De
„indigestiehypothese" wordt gesteund
door de bevindingen van A 1 1 i s o n e.a.
(1), dat botulinum toxine snel wordt af-
gebroken door pensinhoud van normale
koeien.

Bostel als bron van botulisme is voorzo-
ver ons bekend niet beschreven hoewel
een grote verscheidenheid van voeder-
middelen worden opgesomd waarmee
botulisme is ontstaan, zoals kaf, granen,
hooi, kuilvoer, rottende aardappelen,
sojabonenkuil en uiteraard kadavers
van allerlei dieren (18). Belangrijk is
echter de bevinding dat Cl. botulinum
type B zich onder gunstige omstandig-
heden in de bostel kan vermeerderen.

Dit zal o.a. begunstigd worden door een
wat hoge temperatuur, een niet te lage
pH en uiteraard anaerobe omstandig-
heden. Wanneer er als gevolg van het
kuilproces een snelle fermentatie tot
stand komt kan door melkzuurvorming
de pH snel tot waarden van ± 4 dalen.
Daarna is vermeerdering en toxinepro-
duktie niet meer mogelijk. Onder bepaal-
de omstandigheden kan echter na het
openen van de kuil opnieuw vermeerde-
ring plaatsvinden, vooral als de kuil
niet snel wordt opgevoerd. Bij de tot nu
toe bekende gevallen betrof het meestal
de zogenaamd warme bostel waarvan
direct na afleveren of korte tijd later
met het voeren wordt begonnen. In
sommige gevallen echter was de bostel
3 weken of langer ingekuild voordat er
van werd gevoerd. Nader onderzoek
naar de invloed van het inkuilen lijkt
gewenst, doch alle aandacht dient in
eerste instantie gericht te zijn op de
oorzaak van het besmet raken van de
bostel met Cl. botulinum type B. Zowel
hiernaar als naar de pathogenese van
deze ziekte is nader onderzoek aan de
gang, waarbij hopelijk op korte termijn
resultaten worden geboekt met behulp
waarvan herhaling van deze ernstige
calamiteiten kan worden voorkomen.

tuigen aan de praktizerende dierenartsen, de Gezondheidsdienst voor Vee m Fries-

Dieren, die bij dit onderzoek betrokken zijn meloord zijn voor dit onderzoek twee koeien

1. A 11 i s O n, M. J., M a 1 o y, S. E. and M a t s o n, R. R.: Inactivation of Clostridium bo-
tulinum toxin by ruminal microbes from cattle and sheep. Appl. and Evironm. Microbiol.,
32, 685, (1976).

2. B e r g, C. R., S a X e g a a r d, F. en T e i g e jr., J.: Nytt utbrudd av botulisme hosstorfe.
Norsk. Vet. Tidskr., 87, 238, (1975).

3. C le g g, F. G. and Evans, R. K.: Suspected case of botulism in cattle. Vet. Rec., 94,
540, (1974).

4. D a V i e s, A. B., Roberts, T. A., Smart, J. L. and B r a d s h a w, P. R.: Probable
botulism in calves. Vet. Rec., 94, 412, (1974).

5. D o u t r e, M. P. et C h a m b o n, J.: Le botulisme des ruminants et des équidés au Séné-
gal et en Mauritanië conséquence pathologique des troubles nutritionnels. Econ. et Méd.
Anim., 12, 117, (1971).

6. Dükes, H. H.: The physiology of domestic animals, 7th ed., Baillière, Tindall and
Cox, London, (1955).

7. Egyed, M. N.: Arinalysis as an aid in the field diagnosis of Clostridium botulinum
intoxication in cattle. Vet. Med. Small Anim. Clin., 68, 854, (1973).

8. E n f o r s t, E., G u n n a r s o n. A., H u r v e 1 1, B. en R i n g a r p, N.: Ett utbrott av
botulism, orsaket av Clostridium botulinum typ C, hos not kreatur. Svenk Vet. tidn., 27,
333, (1975).

9. Gruys, E., Binkhorst, G. J., Bereken, J. M. M. van den, Meyers, P. en
Haagsma, J.: Botulismus bij enkele pinken. Tijdschr. Diergeneesk., 102, 983, (1977).

10. Haagsma, J., Laak, E. A. ter, Osinga, A., Feenstra, P.: Botulismus bij run-
deren in een ligboxenstal veroorzaakt door strooisel van een slachtkuikenbedrijf. Tijdschr.
Diergeneesk., 102, 330, (1977).

11. H a a g s m a, J. en L a a k, E. A. t e r: Atypische gevallen van botulismus type B bij run-
deren, veroorzaakt door de bijvoedering van bierbostel. Tijdschr. Diergeneesk., 103, 312,
(1978).

13. Henning, M. W.: Animal diseases in South Africa. Central News Agency Ltd., 3rd
Ed., South Africa, (1956).

15. Kauf, C., L o r e n t, J. P., M o s i m a n n, J., Schlatter, L, S o m a i n i, B. und
V e 1 V a r t, J.: Botulismusepidemie vom Typ B. Schweiz. Med. Wschr., 104, 677, (1974).

16. K a y, R. N. B.; Continuous and reflex secretion by the parotid gland in ruminants: the
effects of stimulation of the sympathetic nerve and of adrenalin on the flow of parotid
schiva in sheep. /. Physiol., 144, 463, (1958).

17. Koopman, J. J., Reus, A. J. de en Haagsma, J.: Een geval van botulisme bij
runderen. Tijdschr. Diergeneesk., 96, 1996, (1971).

18. M e y e r, K. F.: The status of botulism as a world health problem. Hull. Wld. Hlth. Org..,
15, 281, (1956).

19. Müller, J.: Equine and bovine botulism in Denmark. Bull. Off. int. Epiz., 59, 1379,
(1963).

20. N i c k e 1, R., S c h u m m e r, A. und S e i f e r 1 e, E.: Lehrbuch der Anatomie der Haus-
tiere, Band IV. Verlag Paul Parey, Berlin und Hamburg, (1975).

21. S i m m o n s, G. C. and T a m m e m a g i, L.: Clostridium botulinum type D as a cause
of bovine botulism in Queensland. Austr. Vet. ] . 40, 123, (1964).

Atypical Cases of Type B Botulism in Cattle, Caused by Supplementary Feeding of
Brewers\' Grains

Er wordt een besciirijving gegeven van gevallen van botulismus type B bij runderen in Neder-
land, die veroorzaakt werden door de bijvoedering van natte bierbostel. De ruim 20 bedrijven
waarop de ziekte-uitbraken zijn voorgekomen, hadden alle bostel van twee bierbrouwerijen
ontvangen. Door importbostel of bostel van de twaalf andere Nederlandse brouwerijen zijn
geen ziektegevallen bekend geworden.

Het ziektebeeld van botulismus type B bij runderen is sterk afwijkend van de klassieke ge-
gevens die gebaseerd zijn op gevallen van botulismus, veroorzaakt door type C- en D-toxine.
Bij botulismus type B treden symptomen van de digestietractus sterk op de voorgrond, met
name salivatio en regurgiteren; de algemene spierzwakte blijft echter vrijwel achterwege, zodat
de voor botulismus type C en D kenmerkende paralyse van het locomotie-apparaat en van
de halsspieren ontbreekt.

Afgezien van de afwijkende klinische bevindingen, leverde ook de diagnostiek in het labora-
torium grote moeilijkheden op. In patiëntenmateriaal kon slechts in 4,5% van de bloedsera
botulinumtoxine type B worden aangetoond, ondanks de toepassing van speciale concentratie-
technieken. Daarnaast werd in 10% van de gevallen type B-toxine in de pensinhoud aange-
toond, maar nimmer in lever, nieren, spierweefsel of faeces. Van het verdachte voedsel, de
bostel, werd in 13% van de monsters slechts een lage concentratie type B-toxine aangetoond,
variërend van 0,1 tot 40 LDso per gram. Het onderzoek op Cl. botulinm type B veriiep
daarentegen wel steeds positief per bedrijf, waarbij zowel in de bostel als in de faeces zeer
hoge kiemgetallen van 10» tot 10\' kiemen per gram konden worden aangetroffen. Deze be-
vindingen zijn niet alleen belangrijk voor de diagnostiek, doch lijken ook van grote waarde te
zijn voor de pathogenese.

Bij experimenteel onderzoek bleken runderen n.1. zowel intraveneus als oraal relatief onge-
voelig te zijn voor botulinumtoxine type B, waarbij bovendien het type B-toxine afkomstig
van de nonproteolytische stam WB1971 veel minder werkzaam bleek dan het type B-toxine af-
komstig van de uit bierbostel geïsoleerde proteolytische Cl. botulinum type B stammen 53814
en 64021.

De letale orale dosis werd met type B-toxine van stam 53814 vastgesteld op 56.400.000 muis
LDso, terwijl met stam 64021 het specifieke ziektebeeld reeds met 6.400.000 LD.-,o kon worden
opgewekt.

De toediening van antitoxine type B had geen invloed op het ziekteverloop van de experi-
mentele runderen.

Door voortgezet onderzoek wordt getracht de pathogenese van deze atypische gevallen van

A report on cases of type B botulism in cattle in the Netherlands, caused by supplementary
feeding of brewers\' grains in the wet state.

Outbreaks of the disease occurred on over twenty farms, all of which had been supplied with
brewers\' grains from two breweries. Cases of botulism caused by feeding imported brewers\'
grains or brewers\' grains received from twelve other breweries in the Netherlands were not
reported.

The clinical picture of type B botulism in cattle differs markedly from the classical symptoms,
the description of which is based on cases of botulism caused by toxins of the C and D type.

1 Dr. J. Haagsma en Drs. E. A. ter Laak; Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 6007,
Rotterdam-7.

In type B botulism, symptoms of the alimentary tract are outstanding features, particularly
salivation and regurgitation; generalized muscular weakness does not occur, however, so that
the paralysis of the locomotive apparatus and cervical muscles characteristic of types C and D
botulism is absent.

Apart from the unusual clinical findings, the laboratory diagnosis was also associated with con-
siderable problems. Despite the use of special concentration techniques, Cl. botulinum toxin
type B was only detected in 4.5 per cent of the sera of patients.

In addition, type B toxin was found to be present in the rumen contents but not in the liver,
kidney, muscle tissues or faeces.

In samples of the suspected feed, brewers\' grains, merely a low concentration of type B toxin,
varying from 0.1 to 40 LDso per gramme, was detected in 13 per cent of the cases. Tests for
the presence of Cl. botulinum type B were positive on each farm, however, very high bacterial
counts ranging from 10" to lO\'\' bacteria per gramme being determined both in the brewers\'
grains and in the faeces. These findings are not only of importance in the diagnosis but also
constitute very important factors in the pathogenesis. Experimental studies showed in fact that
cattle were relatively resistant to intravenously and orally administered Cl. botulinum toxin
type B. Moreover, type B toxin from the non-proteolytic strain WB 1971 was found to be
much less active than type B toxin of the proteolytic Cl. botulinum type B, strains 53814 and
64021, isolated from brewers\' grains. The lethal oral dose was estimated at 56,400,000 mouse
LDso using type B toxin of strain 53814, whereas 6,400,000 LD50 sufficed to produce the
clinical picture when strain 64021 was used.

Administration of antitoxin type B did not affect the course of the disease in the experimental
cattle.

Investigations are being continued in an effort further to clarify the pathogenesis of these
atypical cases of type B botulism.

Op grond van antigene verschillen
tussen de gevormde toxinen, worden
momenteel bij Cl. botulinum 1 typen
onderscheiden, die aangeduid worden
met de letters A tot en met G (5, 8, 18).
De mens is zeer gevoelig voor de toxine-
typen A, B, E en F, terwijl botulismus
bij dieren vrijwel steeds wordt veroor-
zaakt door de typen C en D. Het ziekte-
beeld dat bij mens en dier door deze
toxinen wordt opgewekt, is onafhanke-
lijk van het toxinetype, omdat alle
botulinumtoxinen de prikkeloverdracht
blokkeren in de myoneurale verbindin-
gen van de cholinergisch geïnnerveerde
spieren (1). Hierdoor ontstaan bilateraal
\\erlammingsverschijnselen van vooral
de dwarsgestreepte spieren. Dit geldt
ook voor de gevallen van botulismus
type B, die vrijwel uitsluitend bij de
mens zijn beschreven. .Alleen bij paarden
en muilezels zijn omstreeks 1920 in de
V.S. gevallen van „forage poisoning"
toegeschreven aan botulinumtoxine type
B; de diagnostiek berustte op de isolatie
van Cl. botulinum type B uit voeder en
op experimenten bij proefpaarden (3, 4,
9). Bij het rund zijn echter tot nu toe
geen gevallen van botulismus type B
aangetoond; alleen M e y e r (16) citeert
een beknopte persoonlijke mededeling
over sterfte bij 19 drachtige runderen,
waarbij 5 MLD¹) type B-toxine per
gram werd gevonden in met behulp van
natrium bisulfiet geënsileerde soyabonen
zonder dat verder op het specifiek-diag-
nosti.sche onderzoek wordt ingegaan.
In verband met een aantal bijzondere
ziektegevallen bij runderen en enkele
paarden, die steeds in relatie bleken te
staan met het bijvoederen van natte
bierbostel, werd in toenemende mate
diagnostisch onderzoek verricht naar
botulismus op grond van bepaalde
ziekteverschijnselen en vanwege de
negatieve resultaten van het diagnos-
tisch onderzoek naar andere oorzaken.
In dit artikel zal worden beschreven, dat
op grond van de resultaten van het on-
derzoek van deze praktijkgevallen en
van de daarna noodzakelijk geworden
e.xperimenten bij proefrunderen, be-
wezen mag worden geacht dat de etiolo-

gie van dit ziektebeeld het botulinum-
toxine type B is, waarbij het ziektever-
loop, het diagnostisch onderzoek en de
pathogenese opvallende afwijkingen
vertonen van de op botulismus type C
berustende klassieke gegevens en bevin-
dingen.

Van december 1976 tot november 1977
zijn onder benamingen als „brakende
koeien" en „bostelvergiftiging" ver-
spreid in Nederland minstens 20 ziekte-
uitbraken bij runderen bekend gewor-
den, waarbij de belangrijkste symptomen
waren: verminderde eetlust en melkgift,
afname van de pensactiviteit, tragere
kauwbewegingen, slikmoeilijkheden,
verminderde produktie van te droge
faeces, speekselen en later regurgiteren
van grote hoeveelheden speeksel, water
en soms pensinhoud, vooral na hoesten.
Bij orale exploratie bleek de tong vaak
te slap te zijn, maar het locomotie-appa-
raat was niet aangetast: de dieren ston-
den en liepen normaal, ook als de ziekte
reeds lange tijd had geduurd. Een fatale
afloop leek vooral veroorzaakt te wor-
den door de gevolgen van de toenemen-
de dehydratatie en door een soms op-
tredende verslikpneumonie. De ziekte-
duur varieerde van enkele dagen tot
meer dan een week.

Voor een uitgebreidere bespreking van
het ziektebeeld en het klinisch onderzoek
kan worden verwezen naar elders in dit
tijdschrift (2).

Omdat paarden slechts bij één verdachte
uitbraak een rol van betekenis speelden
en daardoor onvoldoende zijn bestu-
deerd, zullen deze verder buiten be-
schouwing worden gelaten.
Bij het post mortem onderzoek van ge-
storven of in nood geslachte runderen
werden geen specifieke afwijkingen op-
gemerkt. Een enkele keer werd hyper-
aemie van de mucosa van de dunne
darm waargenomen of enkele kleine
bloedingen op de hartspier.
Uit de anamnese bleek dat aan de be-
trokken runderen steeds natte bierbostel
was gevoederd, die afkomstig was van
twee brouweriien.

Door bostel van de 12 andere Neder-
landse brouwerijen of importbostel zijn
geen ziektegevallen bekend geworden.
Van 16 gevallen werd patiëntenmate-
riaal zoals bloed, lever, nieren, spier-
weefsel, inhoud van pens, lebmaag en
dunne darm, faeces en voedermiddelen
waaronder veel monsters bierbostel als-
ook stalstrooisel voor onderzoek op bo-
tulismus ontvangen.

Het aantonen van het botulinumtoxine en
het typeren in een toxineneutralisatietest ge-
schiedden volgens eerder beschreven technie-
ken (11). Hierbij werd routinematig gebruik
gemaakt van antitoxinen A, B en E van het
„Institut Pasteur" te Parijs en van antitoxine
type C-mink van het C.D.I. te Rotterdam
(11); in bijzondere gevallen tevens van de
antitoxinen type B van „Wellcome" te Lon-
den, van „C.D.C." te Atlanta, V.S. en van de
internationale standaard van de W.H.O. te
Kopenhagen.

Voor het aantonen van Cl. botulinum werd
gebruik gemaakt van ophopingsculturen in
leverbouillon (11) en „Fortified Egg Meat
medium" volgens Segner et al. (22). De
isolatie in reincultuur vond plaats met behulp
van een eveneens reeds eerder beschreven
techniek (11).

De parenterale en orale gevoeligheid van vol-
wassen runderen met een lichaamsgewicht van
ongeveer 550 kg voor botulinumtoxine type
B werd nagegaan met toxine van een reeds
eerder uit slib geïsoleerde nonproteolytische
Cl. botulinum type B stam WB1971 (11) en
met toxine van twee tijdens dit onderzoek
uit bostel geïsoleerde Cl. botulinum type B
stammen 53814 en 64021.
De bereiding van het botulinumtoxine in het
medium volgens Cardella en de bepaling van
de concentratie van het botulinumtoxine in
muis intraperitoneale LD,ïo werden reeds el-
ders beschreven (11). Wegens de viscositeit
van de cultuurvloeistof werd echter bij de
stammen 53814 en 64021 gedurende 10 mi-
nuten bij 11.000 rpm gecentrifugeerd in een
RC-5 koelcentrifuge (Sorvall, V.S.). Bij orale
applicatie was het totale volume van de to-
xische vloeistof steeds 200 ml, door aan klei-
nere volumen toxine aangepaste hoeveel
heden runderbouillon toe te voegen.

afkomstig van 16 bedrijven, op het voor-
komen van botulinumtoxine. Slechts in
een beperkt aantal gevallen verliep dit
onderzoek positief, waarbij speciaal in
bostel botulinumtoxine type B kon wor-
den aangetoond; de concentratie bleek
steeds zeer laag te zijn, n.1. ongeveer
1-4 LD50 per gram bostel, met eenmaal
een hogere waarde van 40 LD50 P^i"
gram. Van bijzondere diagnostische be-
tekenis zijn verder de overwegend nega-
tieve resultaten bij het onderzoek van
bloedserum. ook na de toepassing van
speciale concentratiemethodieken met
behulp van centriflo® membraanfil-
ters, waarbij het serum vele malen werd
geconcentreerd (maximaal 28 maal).
Slechts in 3 sera, afkomstig van 2 be-
drijven, kon botulinumtoxine type B
reproduceerbaar worden aangetoond.

Tabel 3. Biochemische eigenschappen van 2 uit bierbostel geïsoleerde Cl.botulinum type B
stammen èn vergelijking met de nonproteolytische B-stam WB197} en de proteolytische B-stam

ven en het blijkt dat hierbij opvallend
vaak Cl. botulinum type B werd aange-
toond, met name in de bierbostel en in
de digestietractus. Daarnaast werd ook
enkele malen Cl. botulinum type C vast-
gesteld in lever, nieren, spierweefsel en
stalstrooisel en eenmaal Cl. botulinum
type E in een lever. In bierbostel en
pensinhoud werd Cl. botulinum type C
daarentegen slechts eenmaal gevonden.
Bij kwantitatief onderzoek werden in de
bostel van probleembedrijven soms zeer
hoge kiemgetallen voor Cl. botulinum
type B vastgesteld, n.1. tussen 10^ en
10\' kiemen per gram natte bostel.

Uit 2 monsters bostel, elk afkomstig van
een der twee betrokken bierbrouwerijen,
werd een reincultuur geïsoleerd van Cl.
botulinum type B. Het geproduceerde
toxine werd met behulp van alle be-
schikbare antisera als type B getypeerd.
Bij cultureel en biochemisch onderzoek
werd de verrassende ervaring opgedaan
dat beide B-stammen 53814 en 64021 tot
het proteolytische type behoren (tabel
3); dit is in afwijking van de algemeen
aanvaarde mening, dat in West-Europa
alleen het nonproteolytische type B zou
voorkomen (5).

In tabel 4 is een overzicht gegeven van
het onderzoek naar de gevoeligheid van
runderen voor botulinumtoxine type B.
Aanvankelijk werd onderzoek verricht
met B-toxine van de nonproteolytische
stam WB1971. .Ms basis voor het eerste
experiment diende het gegeven dat
maximaal 40 LD.^q per gram bostel was
gevonden, wat bij een voedergift van 3
kg een maximale belasting van 120.000
LDjo B-toxine per dag zou betekenen.
Deze toxinedosis werd later opgevoerd
tot ruim 50 en zelfs 500 x deze waarde,
zonder dat bij dit proefrund 1489 ziekte-
verschijnselen werden waargenomen.

Omdat ook het laatste experiment met
de extreem hoge toxinedosis van 64 x
106 LD50 per os negatief verliep, werd
besloten de parenterale gevoeligheid
van het rund voor botulinumtoxine type
B te onderzoeken; hiervoor werd de
intraveneuze applicatie gekozen. Een
oriënterend onderzoek bij het ernstig
aan paratuberculose lijdende rund 924
wees uit, dat de letale intraveneuze
dosis voor B-toxine van de nonproteoly-
tische stam WB1971 ruim 2 x 10« LDsq
bedroeg. De klinische afwijkingen bij
dit rund kwamen overeen met de ziekte-
beelden die in de praktijk waren gezien
na het voederen van bostel op pro-
bleembedrijven, zoals niet eten, drink-
moeilijkheden, sterk speekselen, regurgi-

teren, pensatonie, obstipatie, geen ver-
minderde tonus van tong en staart en
normaal kunnen staan.
De specifieke toxische werking van het
intraveneus toegediende botulinumtoxi-
ne type B werd vervolgens nagegaan in
het experiment met de runderen CBKl,
CBK:2 en CBK3 (tabel 4). Bij proefrund
CBTCl bleek 320.000 LD50 toxine van
stam WB1971 reeds een ziekte veroor-
zakende dosering te zijn, alhoewel dit
rund herstelde zonder dat een therapeu-
tische behandeling werd ingesteld.

In tabel 5 is een overzicht gegeven van
de waargenomen klinische afwijkingen;
deze passen bij het beeld van een rund
met een indigestie. De bijna 7 x hogere
toxinedosis bleek wel een letaal verloop
te veroorzaken bij rund CBK2, ondanks
twee therapeutische behandelingen met
20 ml antitoxine type B (Pasteur) intra-
veneus op de 9e en 11e ziektedag en de
dagelijkse toediening van drinkwater
per slokdarmsonde vanaf de 10e ziekte-
dag. De ziekteverschijnselen kwamen
geheel overeen met de in de praktijk
waargenomen afwijkingen bij runderen
met een z.g. „bostelvergiftiging" (tabel
5). Ook dit rund was tot op de laatste
ziektedag in staat te gaan staan, terwijl
de spiertonus van de tong, oren of
staart maar in geringe mate was ver-
minderd. Dat de ziekteverschijnselen
aan het botulinumto.xine type B konden
worden toegeschreven, blijkt uit het ex-
periment met rund CBK3, waaraan ook
2.1 x lO*» LDfld B-toxine intraveneus
werd toegediend, echter simultaan met
een berekende hoeveelheid toxineneu-
traliserend antiserum type B van het
Institut Pasteur. Dit rund bleef gezond
en hierbij werd ook nimmer B-toxine in
het bloed aangetoond, in tegenstelling
tot de 2 runderen CBKl en CBK2 (zie
tabel 6). Een opvallende bevinding was
verder dat bij rund CBK2 botulinum-
toxine type B op de 7e tot en met de
13e ziektedag in de melk was aan te
tonen; de maximale toxineconcentratie
bedroeg 2 LD50 per ml melk. Bij de
runderen CBKl en CBK3 verliep dit
dagelijks uitgevoerde melkonderzoek
steeds negatief.

De resultaten van het onderzoek met B-
toxine van stam VVB1971 waren aanlei-
ding ook de gevoeligheid van runderen
voor het B-toxine van de uit bostel ge-
isoleerde proteolytische stam 53814 na
te gaan. Uit de experimenten met rund
CBK4 en het opnieuw in onderzoek ge-
nomen rund CBKl blijkt dat de dosis
letalis van dit type B-toxine na intra-
veneuze applicatie veel lager is, n.1.
64.000 LD50 (tabel 4). Bij rund CBKl
was het botulinumtoxine alleen kort na
de toediening aan te tonen in het serum
en nimmer in de melk (tabel 6). De in-
traveneuze toediening van 20 ml anti-
toxine type B (Pasteur) op de 8e ziekte-
dag kon het ziekteverloop niet gunstig
beïnvloeden en het rund stierf na 11
dagen (tabel 5). Tijdens de korte ziekte-
periode van rund CBK4 werd klinisch
het volgende gezien: sterk speekselen,
tenesmus ani, pensatonie, plotseling
anorexie en verminderde tongtonus, ech-
ter geen regurgiteren terwijl het dier nog
vlot ter been was.

Na de gebleken grotere gevoeligheid bij
parenterale toediening van type B-toxi-
ne van stam 53814, werd vervolgens de
orale gevoeligheid nagegaan. Uit de
resultaten van het onderzoek met de
runderen 1489 en 57 blijkt dat nu oraal
het typische ziektebeeld wel kon worden
opgewekt (tabel 5). De orale letale dosis
bleek hoog te zijn, n.1. 56.400.000 LD50,
wat overeenkomt met bijna 100.000
LD50 per kg lichaamsgewicht (tabel 4).
Het herstel van rund 1489 verliep lang-
zaam, waarbij de hooiopname door
kauwmoeilijkheden tot de 30e ziektedag
te gering bleef. Vanaf de 8e ziektedag
was het regurgiteren minder duidelijk
en was eerder sprake van het verliezen
van slecht gekauwd voedsel; ook bij
drinken werd water gemorst. Na een
korte incubatieperiode van drie dagen
was het ziektebeeld bij rund 57 direct
zeer heftig. Vanaf de 6e ziektedag was
een sterk abdominale ademhaling aanwe-
zig, waarbij het rund stond met gebogen
rug en afhangend hoofd. Op de 7e ziekte-
dag trad diarree op met bijmenging van
iets slijm en vers boed. De temperatuur
was steeds normaal of iets te laag.

Tabel 5. Klinische afwijkingen bij proefrunderen uit tabel 4 na de applicatie van
botulinumtoxine type B^)

1) Langdurig zieke runderen ontvingen antibiotica om een verslikpneuinonie te voorkomen.

, , = Gering, matig, resp. sterk aanwezig.
Z = Zwak, weinig, minder.
ZZ = Zeer zwak/weinig, veel minder.
- = Afwezig.

Tenslotte werd van B-toxine van stam
64021 eveneens de orale toxiciteit nage-
gaan. Uit de resultaten van het onder-
zoek met de runderen 62 en 64 blijkt dat
met 6.4 x lO" LD-jq reeds het specifieke
ziektebeeld kon worden opgewekt (tabel

De belangrijkste bevindingen bij het
post mortem onderzoek van de vijf ge-
storven runderen waren: droge subcutis,
diverse kleine en grotere subepicardiale
en subendocardiale bloedingen, enkele
subcapsulaire bloedingen bij de milt,
hyperaemie met soms bloedingen in de

mucosa van het maagdarmkanaal, te
droge en te geringe vulling van de voor-
magen en soms van het colon en het
rectum, soms een locale verslikpneumo-
iiie met nog voedselrestcn in de cardiale
kwab en voorste gedeelte vait de hoofd-
kwab met elders verspreid bulleus em-
[)hysccm in de longen.

Het ziektebeeld botulismus wordt ver-
oorzaakt door de werking van het door
Cl. botulinum geproduceerde neurotoxi-
iie. Dit toxine wordt vrijwel altijd oraal
opgenomen. Als uitzondering zijn enkele
botulismusgevallen beschreven die het
gevolg waren van de infectie van een
wond met Cl. botulinum, waarbij een
to.xiiieproduktie in viro plaatsvond (1).
.•\\lgemeen wordt aangenomen dat bij
orale opname het botulinumtoxine reeds
\\an te \\-orcn in het voedsel is gevormd
{preformed) en dat de opname van
toxinevrije sporen niet tot botulismus
leidt (1, 14, 15). Bij de diagnostiek
tracht men dan ook in de eerste plaats
het botulinumtoxine iti het verdachte
voedsel aan te tonen.
Bij de hier beschreven ziektege\\alicn bij
runderen werden afwijkende bevindingen
gedaan. Wel werd in 13% van de onder-
zochte monsters van het verdachte voed-
sel, de natte bierbostel, botulininritoxine
type B aangetoond (tabel 1). doch de
toxineconcentratie was steeds zeer laag.
Bovendien bleek bij experimenteel onder-
zoek dat runderen oraal zeer hoge con-
centraties type B-toxine verdroegen zon-
der dat dit tot ziekteverschijnselen leid-
de (tabel 4). .\\lhocwel het onderzoek bij
de proefrunderen onomstotelijk aantoont
dat liet botulinimitoxine type B de oor-
zaak is van deze met de bijvoedering van
natte bierbostel samenhangende ziektege-
\\\'allen, is hierbij tevens duidelijk gewor-
den dat het optreden van deze vorm van
botulismus niet direct is te verklaren vol-
gens het klassieke model, n.1. de orale op-
name van vrij ..preformed" toxine. Naar
de juiste pathogenese is verder onderzoek
gaande, waarbij de lioge kiemgetallen van
IQ!\'^ tot 10" per gram bostel op probleem-
bedrijven een aanwijzing kunnen vormen.

zonder dat in de eerste plaats aan een to-
xinevorming „in vivo" behoeft te worden
gedacht (15).

De afwijkende pathogenese in verband
met de zeer lage toxineconcentraties in
het voedsel zou ook kunnen verklaren
waarom het diagnostisch onderzoek op
grote moeilijkheden stuitte (tabel 1).
Het onderzoek van bloedseruiri op botu-
linumtoxine type B verliep slechts positief
bij 4,5% van het aantal sera, ondanks de
intensieve toepassing \\\'an concentratie-
technieken. In organen was evenmin type
B-toxine aantoonbaar, behalve 2x in de
pensinlioud. Bovendien laat het onder-
zoek bij de oraal belaste proefrunderen
1489, 57 en 64 zien, dat het laboratorium-
onderzoek vaak te laat ingesteld zal zijn,
omdat deze runderen pas ziektever-
schijnselen kregen nadat het botuli-
numtoxine uit het bloed was verdwenen
(tabel 6).

De laboratoriumdiagnostiek bij paticnten-
materiaal levert bij botulismus overigens
vaak moeilijkheden op, ongeacht het to-
xinetype en de gastheersoort, indien nau-
welijks een letale dosis toxine is opgeno-
men. Het blijkt verder dat \\oor de labo-
ratoriumdiagnostiek het kwantitatieve
culturele onderzoek op Cl. botulinum van
betekenis kan zijn, waarbij naast het \\\'er-
dachte voedsel (bierbosteU de inhoud
van de digestietractus belangrijk is (tabel
2).

Bij het rund is het afwijkende klinische
ziektebeeld zeer opvallend. Globaal lijken,
afhankelijk van de hoeveelheid opgeno-
men toxine, 3 ziektebeelden te kunnen
worden onderscheiden: bij de liclitste ge-
\\ allcn beperken de afwijkingen zicli tot
klachten die passen bij een maagdarm-
stoornis; bij de meer ernstige gevallen tre-
den de kauw- en slikmoeilijkheden meer
op de voorgrond met als gevolg speekse-
len en regurgitcren, terwijl bij de meest
ernstige vorm in het eindstadium pas een
aantasting van de skeletspieren optreedt
met als gevolg ademhalingsmoeilijkheden
cn meer willen liggen, alhoewel de dieren
tot het laatst kunen staan. Deze bij botu-
lismus type B waargenomen symptomen
wijken sterk af van die welke bij botulis-
mus type C bekend zijn, zoals ook de

foto\'s 1 en 2 illustreren. Bij hotulisnius
type C treedt dc parahsis postcrior strrk
op de voorgrond, terwijl regurgiteren niet
voorkomt (10, 12, 13, 19). \\h wel over-
eenkomstig zijn te beschouwen de afwij-
kingen die zijn toe tc sclirijxcn aan de op-
tredende bulbairparalyse. zoals kauw- en
slikmoeilijkheden niet als gevolg o.a. het
karakteristieke speekselen.
De orale letale dosis \\\'oor runderen van
type B-toxine \\\'an stam 53814 werd be-
paald op bijna 100.000 LD5,, per kg li-
chaamsgewicht. Dit leidt tot het verras-
sende gegeven dat runderen por os voor
liet type C-toxine slechts onge\\\'ccr 2x zo
ge\\\'ociig zijn dan \\-oor dit (y])e B-loxiiic
(ongepubliccrrclc gegex\'ens. foto 2 \'i.
liet experimenteel opgewekte zioktcheeld
werd overigens niet hcïinlocd duor df
herkomst van liet type B-loxinc: zowel
nuH de nonprotcohtischc stam \\\\\'B1971
als niet de twee uit hostel geïsoleerde |)r()-
leolytiselie stammen 53814 en t)4021 wer-
den dezelfde syniptomcn waargenomen.
Wel bleek de letale dosis \\ oor runderen
van het toxine \\an de proteolytisehe Cl.
l>olulinuni type B stam, uitgednikt in iii-
traperitoneale muis LD.-,,,, \\-eel lager le
zijn. Dit gegeven verklaart ook waarom
aanvankelijk de orale toediening \\ an zeer

hoge doses type B-toxine zonder resultaat
v erliep. Dit verschil wordt extra duidelijk
omdat zowel bij de orale als bij de intra-
\\cneuze applicatie 2 maal gebruik werd
gemaakt van hetzelfde rund (tabel 4,
rund 1489 resp. CBKl). Ken \\-erklaring
hierxoor zou kunnen worden gezocht in
dc resultaten van recent Japans onder-
zoek. waarbij bleek dat hij Cl. botulinum
type B toxine \\ an \\-erscliillcnde molecuul-
grootte en daarmee samenhangend ver-
schillende toxische eigenschappen wordt
geproduceerd, n.1. It)S(L) en 12S(M)
toxine. waarvan het 16S toxine een gro-
tere orale toxiciteit bezit (20, 2,3, 21). In
een vergelijkend onderzoek om(rent dc
toxische activiteit werden \\er\\ olgcns ver-
schillen ge\\ondcn tusen het van een pro-
teolytische en van een nonproteolytische
stam afkomstige toxine (17).
Omdat dc mens zeer ge\\\'oelig is voor het
botulinumtoxine type B. zou bij deze ziok-
teuitbraken ook de \\olksgezondlieid in
het geding kunnen zijn. Er heeft onge-
twijfeld via besmette bierbostel een uit-
gebreide verspreiding \\\'an Cl. botulinum
type B plaatsgevonden.
Bovendien werd ook in de faeces xan
zieke runderen Cl. botulinum type B aan-
getroffen (tabel 2), terwijl verder onder-
zoek inmiddels heeft uitgewezen dat ook
hierbij hoge kiemgetallen van 10^ tot 10"
{)er gram kuinien voorkomen. Toch lijkt
er geen directe bedreiging voor de volks-
gezondheid aanvxezig te zijn. want de ge-
vonden concentraties van het B-toxine
bleven steeds zeer laag; er is hoogstens
een seciuidair gevaar door de locaal ster-
kere besmetting met Cl. botulinum type
11 Hierbij dient te worden l)cdacht dat
dc preventie bij de mens berust op een
adequate behandeling van het voedsel
(7. 21). Het laatste in Nederland zorg-
vuldig gediagnosticeerde geval van botu-
lismus bij mensen zou zich in 1943 heb-
ben voorgedaan (6). Onze eetgewoonten
zijn kennelijk zodanig dat botulismus
wordt voorkomen, alhoewel er altijd al
botulimunsporen in verschillende voe-
dingsmiddelen in Nederland aanwezig
zijn geweest (21).

De therapeutische toediening van anti-
toxine type B had bij de proefrunderen
geen succes. Dit resultaat is, gelet op het
ziektestadium waarin het antiserum werd
geappliceerd, in overeenstemming met de

algemeen heersende mening omtrent de De momenteel plaatsv indende onderzoe-
waarde van deze maatregel. Voor de kingen, die er o[j gericht zijn dat aan deze
praktijk is de preventie dan ook \\ecl be- voorwaarden wordt voldaan, geven gun-
langrijkcr; deze moet berusten op de le- stigc vooruitzichten.
\\\'ering door dc bierbrouwerijen van bos-
tel die vrij is van Cl. botulinum tvpe B of „ ,, . • •

dat vermenigvuldiging van Cl. botulinum ^ij het onderzoek behulpzaam is geweest,

type B kan optreden tijdens het bewaren Tevens willen zij het Centraal Brouwerij

tot het moment van voeren op de boer- Kantoor danken voor het ter beschikking stel-

1. Anonymus: Botulism in the United States, 1899-1973. Handbook for epidemiologists,
clinicians, and laborator\\- workers, issued June, (1974).

2. B r e u k i n k, H. J., W e n s i n g, Th. en W a g e n a a r, G.: Voedselvergiftiging bij run-
deren veroorzaakt door het eten van bierbostel besmet met Clostridium botulinum type B.
Tijdschr. Diergeneesk., 103, 303, (1978).

3. B u r k e, G. S.: The occurrence of Bacillus botulinus in nature. /. Bact., 4, 541, (1919).

5. D O 1 m a n, C. E. and Murakami, L.: Clostridium botulinum type F with recent ob-
senations on other types. /. inf. Dis., 109, 107, (1961).

6. E n n e k i n g, J. A. M. J.: Botulisme in Hees. Ned. Tijdschr. Geneesk., 88, NN. VII, 65,
(1944).

1. Foster, E. M., D e f f n e r, J. S., B o 11, T. L. and McCoy, E.: Clostridium botuli-
num food poisoning. ]. Milk Food TechnoL, 28, 86, (1965).

8. G i m é n e z, D. F. and C i cc a r e 1 1 i, A. S.: Another type of Clostridium botulinum.
Zentralbl. Bakt. I., 215, 221, (1970).

9. G r a h a m, R. and B r u e c k n e r, A. L.: Studies in forage poisoning. The relation of
B. botulinus to forage poisoning or cerebrospinal meningitis in horses. /. Bact., 4, 1,
(1919).

10. G r u y s, E., Binkhorst, G. J., Bereken, J. van den, Meyers, P. en Haag s-
ma, J.: Botulisme bij enkele pinken. Tijdschr. Diergeneesk., 102, 983, (1977).

11. Haagsma, J.: De etiologie en epidemiologie van iDOtulismus blj water\\\'ogels in Nedei-
land. Thesis Utrecht, 1973.

12. Haagsma, J., Laak, E. A. ter, Osinga, A. cn Feenstra, P.: Botulismus bij
riuideren in een ligboxenstal veroorzaakt door strooisel van een slachtkuikcnbedrijf. Tijd-
schr. Diergneesk., 102, 330, (1977).

13. Henning, M. W.: Animal di.sease in South Africa: 3th ed. Johanesburg, Central New
Agency, 515, (1956).

15. I.amanna, C. and C a r r, C. J.: The botidinal, tetanal, and enterostaphylococcal
toxins: A review. Clin. Pharmacol. Therap., 8, 286, (1967).

16. Meyer, K. F.: The status of botulism as a world health problem. Hull. ]Vorld Health
Org., 15, 281, (1956).

17. Miyazaki, S., K o z a k i, S., S a k a g u c h i, S. and S a k a g u c h i, (1.: Comparison
of progenitor toxins of nonproteolytic with those of proteolytic Clostridium botulinum
type B. Infect. Immun., 13, 987, (1976).

18. Miyazaki, S., I w a s a k i, M. and S a k a g u c h i, G.: Clostridium botulinum Type
D Toxin: Purification, Molecular Structure, and Some Immunological Properties. Infect.
Immun., 17, 395, (1977).

19. Müller, J.: Equine and bovine botulism in Denmark. Bull. Off. int. Epiz., 59, 1379,
(1963).

20. O h i s h i, L, S u g i i, S. and S a k a g u c h i, G.: Oral toxicities of Clostridium botuli-
num toxins in response to molecular size. Infect. Immun., 16, 107, (1977).

21. Schothorst, M. van: Botulisme in Nederland. Ned. T. Geneesk.,, 118, 872, (1974).

22. Segne r, W. P., Schmidt, C. F. and B o 1 t z, J. K.; Enrichment, isolation and cul-
tural characteristics of marine strains of Clostridium botulinum Type C. Appl. Microbiol.,
22, 1017, (1971).

23. S u g i i, S., O h i s h i, 1. and S a k a g u c h i, G.: Correlation between oral toxicity and
in vitro stability of Clostridium type A and B toxins of different molecular sizes. Inject.
Immun., 16, 910, (1977).

24. S u g i i, S., O h i s h i, I. and Sakaguchi, G.: Intestinal absorption of Botulinum
toxins of different molecular sizes in rats. Inject. Immun., 17, 491, (1977).

Het programma van de traditie.getrouw te
organiseren landelijke studiedag in het Evert
Kupersoord, Stichtse Rotonde 11 te Amers-
foort is thans vastgesteld. De datum is woens-
dag 10 mei.

Inleiding door Ir. J. J. M. H e n-
drickx; Rijksconsulent i.a.d. voor
de Phiimveehouderij, getiteld: Pluim-
veehouderij, een bestaansbron voor
weinigen?
Koffiepauze.
Discussie.

Inleiding door Ir. Y. Kroes: Rijks-
consulent i.a.d. voor de Varkenshou-
derij, getiteld: Is uitbreiding van de
varkenshouderij in ons land nog steeds
verantwoord?
Discussie.
Lunchpauze.

14.30 Inleiding door Drs. C. C. J. M. van
der M e y s; Inspecteur van de Vete-
rinaire Dienst tevens Inspecteur van
de Volksgezondheid i.a.d., getiteld:
Het gebruik van medicijnen in de
dierveredelingssector, gezien in het
licht van de kwaliteit van het dierlijk
eindprodukt.
15.00 Diskussie.
15.15 Theepauze.

15.45 Inleiding door Dr. W. T. Truyen;
dierenarts bij de Gezondheidsdienst
voor Dieren in Noord-Brabant, ge-
titeld: Veterinaire begeleiding op var-
kenshouderijbedrijven.
16.30 Discussie.

A.C.V. Controle.
De toegang is voor iedereen vrij.
Desgewenst kunnen kaarten voor deelneming
aan de lunch worden verkregen door over-
schrijving van ƒ 12,- op girorekening 964350
van de A.C.V.-Controle, Postbus 163 te Rijs-
wijk.

In een koppel Scottish Halfbred schapen dat anderhalf jaar geleden was geïmporteerd werd
longadenomatose vastgesteld. Gewezen wordt op de verschillen tussen longadenomatose (jaag-
ziekte) en chronische progressieve pneumonie (zwoegerziekte), zowel klinisch als patholoog-
anatomisch en histologisch. Dit is de eerste keer in Nederland dat longadenomatose bij het
schaap is vastgesteld. De ziekte is bij de inheemse schapenrassen onbekend.

Pulmonary adenomatosis was diagnosed in a flock of Scottish Half-Bred sheep imported eighteen
months previously. The differences between pulmonary adenomatosis (jaagsiekte) and chronic
progressive pneumonia (zwoegerziekte) are stressed. These differences are clinical as well as
morbid-anatomical and histological in character. This is the first time that pulmonary adeno-
matosis was reported as occurring in sheep in the Netherlands. The disease has not been re-
ported in indigenous breeds of sheep.

Longadenomatose is een langzaam ver-
lopende, fatale, enzoötische longaan-
doening bij volwassen schapen, die soms
epizoütische vormen aanneemt (4).
De ziekte werd in het begin van deze
eeuw voor het eerst beschreven in Zuicl-
Afrika, waar zij reeds lang bekend was
als „jaagsiekte", omdat de verschijnselen
vooral tot uiting kwamen bij het op-
drijven van dc schapen (5).
Daarna volgden meldingen uit verschei-
dene delen van de wereld en kwam o]5
grond van het histologisch beeld de naatn
longadenomatose in di\\ erse talen in ge-
bruik: sheep pulmonary adenomatosis,
epizootic adenomatosis, adenomatöse
pulmonaire du mouton, adenomatoz
Ijogkich ovez, enz. Toch is de naam
„jaagsiekte" internationaal bekend ge-
bleven, terwijl sommige Duitse auteurs
de Nederlandse spelling „jaagziekte" be-
zigen.

Europa, het Midden-Oosten, Rusland,
Centraal-Azië en in Amerika en is in
Peru ook vastgesteld bij geiten (1, 2, 5).
De ziekte is tijdelijk in IJsland geweest
(4) en is onbekend in Australië (.3).
Hoewel de etiologie niet geheel is o]jg(\'-
lost staat het vast dat als oorzaak min-
stens twee virussen in het spel zijn. Jaag-
ziekte woidt overgebracht door intensief
contact tussen zieke en gezonde dieren.
De incubatietijd bedraagt enige maan-
den tot enige jaren. Schapen kunn(-n
kunstmatig worden besmet met extrac-
ten van aangeta.ste longen, waarbij het
5-() maanden duurt voordat dc infectie
aanslaat (3).

Uit de adenomateuze longen kan regel-
matig een herpesvirus worden geïsoh-crd.
dat nimmer in gezonde schapelongen
wordt aangetroffen. Maar het gelukt niet
de ziekte op te wekken met het in weef-
selcultures vermeerderde virus. De ziekte
kan wel worden opgewekt door een com-
binatie van het herpesvirus met een C-
type virus.

Niettegenstaande talrijlcc pogingen daar-
coc, is nog geen l)etrou\\\\l)aic serologi-
sclie inctiiode gex\'onden om dc zielstc \\ ast
te stellen. De diagnose Ijerust o]j dc kli-
nische veischijnscleii en het postmortale
onderzoek.

Longadenomatosc komt in Srliotland
\\\'erspreicl \\oor in Nerscheidenc kopjjcls.
maar openbaart zicli doorgaans als .spora-
dische gevallen. Soms echter kuinien
plotselinge uitbraken optreden, die in de
aangetaste koppels 10-20% .slachtoffers
eisen. Er zijn verschillen in gcNoeliglicid
tussen de xcrschillende lassen.
De Suffolk srliijiit resistenter tc zijn dan
Cheviot en Greyface en hun kruisin-
gen (3).

Na invoer van jaagziekte in IJsland werd
snelle uitbreiding in de aangetaste kop-
pels waargenomen. De eerste gexallcn
zag men I/2 jaar na besmetting en na
3-4 jaar liep de mortaliteit op tot 60%
per jaar, om vervolgens na fi-7 jaar weer
te dalen tot enkele procenten per jaar.
De tegelijkertijd met jaagziekte in IJs-
land ingevoerde progrcssiex-e jjneumonic
( zwocgerzicktc ) \\-crliep in de aangetaste
koppels langzamer en milder. Dc eerste
zieke dieren werden pas 3-4 jaar na be-
smetting van een koppel waargenomen
en de jaarlijkse uitval bereikte na 10-12
jaar een hoogtepunt dat nooit hoger
kwam dan 20*;^ jier jaar.
De IJslaiiders noemden zwoegerziekte
droge dyspneu en jaagziekte natte dys-
pneu. omdat hij dc laatste ziekte o\\\'cr-
\\l()eclige waterige neusuitvloeiing vooi-
kwani.

(Overigens duurde het in IJsland (i jaar
\\\'oordat men na de introductie cl;- heide
ziekten onderkende. Door het afslachten
\\aii alle v(-rdachtc dieren o\\er een pe-
riode van 7 jaar, waarbij 300.000 volwa.s-
si-n schapen werden gedood, lukte het
jaagziekte \\olledig uit te roeien.

In ons land werd jaagziekte begin febru-
ari 197f! voor het eerst x-astgesteld bij ge-
importeerde schapen. Het eerste geval
betrof een wegens long\\\'erschijnselen \\\'oor
onderzoek aangeboden Scottish Halfbred
ooi. waarbij op grond van sectic en het
aansluitend histologisch longonderzoek
de diagnose werd gesteld. Drie weken la-
ter werd bij een tweede schaap uit de-
zelfde koppel eveneens longadenoniatose

vastgesteld. De dieren die behoorden tot
een koppel van oorspronkelijk 2.\')0 fok-
ooien waren in september 1976 \\ ia Bel-
gië uit Engeland geïmporteerd.

Het eerste geval betrof een 3-jarig drach-
tig schaap dat na enige dagen te zijn be-
handeld met antibiotica geen vooruit-
gang liet zien, maar dalende eetlust en
loslatende wol vertoonde. De ademhaling
was wat versneld inet bemoeilijkte inspi-
ratie. Het tweede schaap, 4 jaar oud,
werd drie weken later aangevoerd nadat
het had verworpen. De overige klachten
waren: hoesten, vermagering en weinig
eten. Enige tijd na aankomst op het
slachthuis waren pols 120, temperatuur
40.2 en ademhaling 28. De ademhaling
was enigszins pompend, waarbij de in-
spiratie was bemoeilijkt blijkens de wel-
\\ ing van de borstkas op het eind van in-
ademing. Het respiratie-type week af
van dat bij zwoegerziekte, waar juist de
expiratie is beinoeilijkt en wordt onder-
steund door contractie van de buikspie-
ren.

Bij auscultatie van de longen werd een
versterkte, enigszins brommende inspira-
tie gehoord. De in de literatuur beschre-
ven waterige neusuitvloeiing was niet
aanwezig, ook niet nadat het schaap ach-
ter werd opgetild, zodat het hoofd naar
beneden werd gehouden.
Bij het \\-astpakkcn van dc vacht liet de
wol los.

De longen van de twee .schapen hadden
een verschillend sectiebeeld. Die van liet
eerste schaap vertoonden bleek-grijze
con.solidatie van de sterk vergrote voor-
ste en middelste kwabben en van het
voorste en ventrale deel van de hoofd-
kwabben. De niet gecon.solideerdc
longgecleelten waren doorzaaid met
spekachtige haardjes en haarden, vari-
erend in grootte van 1-20 mm, die van
craniaal naar caudaal gaande kleiner en
minder talrijk werden. Het tussen de
haarden gelegen longweefsel voelde nor-
maal soepel aan. Bij het doorsnijden van
de longen liep rijkelijk vocht van de
sneevlakte. Trachea en bronchiën waren
gevuld met schuim. De sterk vergrote
longen wogen 3700 gram tegen 400-800
gram normaal voor een Scottish Half-
bred schaap.

Ook de longen van het tweede schaap
waren aanzienlijk vergroot. Het gewicht
bedroeg 2700 grain. Er was grijsbruine
consolidatie afgewisseld met lichter ge-
kleurde massieve gedeelten van de voor-
ste en middelste kwabben en van de ran-
den van de hoofdkwabben. Er was geen
opvallende zwelling van regionale lymf-
klieren. Ook deze longen waren vochtig
op doorsnede en de luchtwegen waren
gevuld met schuim maar de verspreide
spekachtige haarden ontbraken. Bij het
verticaal houden van de longen met de
trachea naar beneden liep er slijmachtig
waterig \\-ocht uit de trachea.

In de geconsolideerde haarden was de
longstructuur onherkenbaar. De alveolen
waren vervangen door cysteus adenoom-
achtig weefsel. In de met cubisch epi-
theel beklede cysten bevonden zich gril-
lig gewoekerde papillen. Aan de randen
van het nieuwgevormde weefsel was een
geringe lymfocytaire reactie.
In sommige alveolen werden groepjes
macrofagen opgemerkt, üggend als eitjes
in een vogelnestje. Ook in het macro-
scopisch normaal lijkend longweefsel
van beide schaijen werden verscheidene
verspreid liggende adenoompjes aange-
troffen.

De waargenomen histologische verande-
ringen \\ertoonden grote gelijkenis met
de in de literatiuu\' aangetroffen beschrij-
vingen van enzoötische longadcnoitiatose
\\\'an het schaap (4, 2).

Er heeft lange tijd verwarring bestaan
over dc classificatie van jaagziekte en
zwoegerziekte cn tot in het begin \\ an dc
zestiger jaren werd door sommigen wel
gesproken van „respiratory complex",
waarbij men beide aandoeningen als va-
rianten van eenzelfde ziekte beschouw-
de. Sinds de vaststelling en identificatie
van het causale virus van progressieve
pneumonie, zowel in IJsland (maedi) als
bij ons (zwoegerziekte) wordt longade-

Foto 7. Zwoegerziekte: opvallende lymfocytaire hyperplasie en integraal verdikte septa.

nomatose als een geheel afzonderlijke
ziekte beschouwd. Afgezien van het etio-
logisch verscliil zijn de beide ziekten
tevens duidelijk te onderscheiden, zowel
klinisch als ]5athoioog-anatomisch en
histologisch. zoals het nevenstaande sche-
ma laat zien.

1. H i e p e„ \'I\'h.: Schafkranklieiten. CiusUu\' Fischcr Verlag,, .Jena, pag. 109 (1975).

2. M a c k a y, J. M. K. and N i s b e t. 1). J.: Jaagsiekte - A hazard of intensified sheep hus-
bandry. Vet. Ree., 78, 18, (1966).

4. S i g u r d s O n, B.: Adenomatosis of sheep\'s lungs. Arch. (.\'«.t. Virusforsch., 8, 51, (1958).

5. Stevenson, R. G.: Respiratory diseases of sheep. Vet. Bull., 39, 747, (1969).

Onderscheid tussen jaagziekte en zwoegerziekte.
Dijjerentiation between pulmonary adenomatosis and progressive pneumonia.

1 de in de literatuur vermelde waterige neusuitvloeiing werd persoonlijk
niet waargenomen.

VAN DODELIJK TO T DRAGELIJK; DRIEDUIZEND JAAR DIABE l ESHISTORlE
Proosdij, C. van en L o o f f, J. A. de: Van dodelijl< tot dragelijl^: drieduizend jaar diü
beteslüstorie. A\'ed. Tijdschr. Gneeesli., 121, 1974, (1977).

Een zeer interessant artikel, waarin de
auteurs de geschiedenis van de Diabetes mel-
litus beschrijven. In de in \'l\'hebe ge\\oiidcn
Ebers Papyrus uit de 16e eeuw voor Christus
bleken al recepten voor te komen tegen ,zie-
kelijke urinevloed" om de uitscheiding van
een overvloed aan urine te doen ophouden.
Ook de oude Hindoe geneeskunde beschrijft
het bestaan van de ziekte: er wordt o.a. ge-
wezen op het feit, dat mieren door de honing-
zoete urine van patiënten werden aangetrok-
ken.

De stoot tot het onderzoek over de pathoge-
nese van de ziekte werd gegeven door V o n

M e r i n g, die bij één van z\'n proefhondcn
- een zeer zindelijk beestje — de pancreas
\\erwijderde. Na de operatie bleek het dier
o\\ eral in het laboratori\\un te plassen. V o n
M e r i n g cn diens chef M i n k o vv s k i on-
derzochten de urine van de hond en stelden
toen vast, dat deze meer dan 10% suiker be-
vatte. Door deze auteurs werd in 1888 do
klassiek geworden verhandeling over pan-
creasdiabetes gepubliceerd.

In het vervolg van het artikel wordt nog in-
gegaan op de geschiedenis van de ontwikke-
ling van medicijnen tegen diabetes.

INFECTIE DOOR BOVIENE TUBERKELBACTERIËN BIJ DE MENS IN NEDER-
LAND IN DE PERIODE 1972-1975

De auteur, werkzaam aan het Strecklabora-
torium voor de Volksgezondheid te Rotter-
dam, merkt op, dat de klinische verschijnselen
van tuberculose bij de mens door humane of
boviene stammen evenals de röntgenfoto\'s van
deze processen identiek zijn. Ook de h\\iid-
reacties met humane of boviene tuberculine
geven geen uitsluitsel over de identiteit \\an
de verwekker. Deze is slechts door kweek vast
te stellen.

Het doel van het onderzoek was, na te gaan,
in hoeverre in Nederland nog nieuwe infecties
met boviene tuberkclbactericn voorkomen cn
welke risico\'s patiënten met deze infecties
voor hun omgev ing opleveren. Aan hrt oiKler-
zoek namen o.a. 18 Strceklaboratoria dt-cl.
De typering van de tuberkelbactcriën .ge-
schiedde op het laboratorium (koloiiiegroci,
nicotinczvuirvorniing, aniidcnreeks van Bö-
nicke) cn niet meer door dc konijncnprocf.
De resultaten van het onderzoek worden in
tabelvorm weergegeven en vergeleken met
cijfers van overeenkomstige onderzoeken in

Algerije cn Canada. Uit het onderzoek blijkt,
dat het aantal boviene tuberkelbacteriën, dal
in Nederland nieuw geïsoleerd werd, aanmer-
kelijk hoger ligt dan in de twee andere ge-
noemde landen (in Nederland 125 van de
5000 nieuwe isolaten; in Canada 31 van de
6300 cn in Algerije 5 van de 1200).
51 Van de 125 geïsoleerde M. l>ovis stanuneii
waren afkomstig uit de Tr. respiratorius cn
36 uit de Tr. urogenitalis.

Wal de leeftijd van dc patiënten betreft: de
„to[)" bleek duidelijk lussen de 10 en 80 jaar
te liggen. Deze mensen hebben de infectie-
meestal gedurende dc tweede wereldoorlog
o|),gelopen, toen door velen ongepasteuriseei-
dc\'ongckoüku- melk werd gedronken.

wijst cr in de discussie o]), dat in-
et M. bovis van rund op nu-ns en
op rund (door urineren in dc stal)
malen zijn voorgekomen, doch dal
f inlcrluunane besmetting nicl door
worden vastgesteld.

De auteurs beschrijven een in Nederland uit-
gevoerd onderzoek over het voorkomen van
tot de IgM klasse behorende antilichamen ten
opzichte van T. gondii bij mensen met to.xo-
plasmose. Zoals bekend, worden in het alge-
meen IgM antistoffen bij acute infectieziekten
in een eerdere fase gevormd dan IgG anti-
stoffen. Nu is men voor de diagnostiek van
toxoplasmose meestal aangewezen op sero-
logisch onderzoek. Als de titer tegen Toxo-
plasma stijgt, pleit dit voor de diagnose acute
toxoplasmose. In de regel bereiken de anti-
stoftiters enkele maanden na het begin van
de infectie de hoogste spiegel en blijven daar-
na maanden- of jarenlang hoog. Ook een po-
sitieve reactie op IgM antistoffen kan niet
altijd worden beschouwd als een aanwijzing
voor een recente infectie.

Daar het IgM placenta bij de mens niet pas-
seert, wijzen — zoals reeds lang bekend is —
IgM antistoffen bij een jonge zuigeling op een
congenitale infectie. Hier heeft het onderzoek
op antistoffen, behorende tot deze klasse, dan
ook zijn belangrijkste toepassing gevonden.
De onderzoekers voerden een immuunfluores-
centietest uit, waarbij als conjugaat aan FITC
gekoppeld anti-IgM werd gebruikt. Het sub-
straat bestond uit vriescoupes van hersenen
van met T. gondii besmette muizen. Er bleken
(evenals bij voor het diergeneeskundig labo-
ratoriumonderzoek gebruikte conjugaten:
Ref.) aanzienlijke verschillen voor te komen
voor wat betreft de bereikte resultaten met
conjugaten van verschillend fabricaat.
Bij 207 zuigelingen, verdacht van een Toxo-
plasma infectie, werden met deze IFT 16
positieve sera gevonden. Bij .35 volwassen pa-
tiënten met IgM antistoffen tegen T. gondii
bleek de reactie vaak lang positief te blijven.
Bij 6 patiënten werden gedurende tenminste
een jaar IgM antistoffen gevonden.
In de discussie van het artikel wordt o.a. nog
het voorkomen van vals positieve (door
rheumafactoren) en vals negatieve (prozone-
fenomeen bij testen in te lage serumverdun-
ning) reacties besproken.

Op grond van hun resultaten wordt door de
auteurs de IFT met met FITC geconjugeerd
anti-IgM aanbevolen voor het routineonder-
zoek op toxoplasmose.

Cover, M. S.: Feed and feed-ingredients. Proc. Salm. Symposium Am. Ass. Avian Patholo-
gists, 19-7-1976, p. 8-17.

Salmonellosis is sinds de eerste idenitficatie
door Salmon en Smith in 1885 nog
steeds een probleem ondanks verbetering van
hygiëne, produktie-technieken, gebruik van
antibacteriële preparaten, enz.
Het aantal Salmonella-organhmen in pluim-
vee-voeder is te reduceren door vochtige ver-
hitting gedurende een zekere tijd (pelletercn).
Daarna is correctie behandeling, opslag en af-
levering nodig om herbesmetting te voorko-
men.

Indien alle voeders worden gepelleteerd (op
de juiste manier) zal het aantal Salmonella\'s,
in het geproduceerde voer zeer laag of tot O
zijn terug te brengen.
De vraag is:

— Pathologie: afwijkingsgraad van de neus-
schelpjes, I.B.R., histologisch onderzoek
bij aspecifieke rhinitis; necrose van de
tonsillen, pleuritis en longaantasting.

— Bacteriologie: Past. multocida, Haemo-
philus parasuis. Bord. bronchiseptica,
Neisseria spp., Streptococcen, staphylococ-
cen/micrococcen, Bacillus spp., Mycopl.
hyorhinis, Mycopl. hyopneumoniae.

— Virologie: Adenovirus, Reovirus type 1 en
2, Parainfluenzavirus type 3, varkens par-
vovirus, varkensenterovirussen en Talfan-
virus.

De 66 variabelen werden zo gecodeerd, dat
bij een hogere score het geconstateerde ern-
stiger was.

De gegevens werden met behulp van twee
statistische methoden geanalyseerd.
Bij de „numerical taxonomy"-analyse worden
de dieren in groepen gerangschikt, zodat de
gelijkheidsgraad van scores binnen een groep
zo groot mogelijk is.

(Per groep komen de dieren dus qua ziekte-
beeld sterk overeen: Ref.).
Na analyse bleek, dat de dieren van de con-
trolebedrijven vrijwel allen in dezelfde groep
terecht kwamen, de „normaal" groep. De die-
ren van de probleembedrijven hadden een af-
wijkend ziektebeeld. De verschillen tussen
deze groepen waren echter onduidelijk.
Voor de „Principal Components"-analyse
werden na de numerieke taxonomie 28 va-
riabelen uitgeselecteerd. Het bleek, dat de
dieren dan op grond van de gelijkheidsper-
centages ingedeeld konden worden in 7 groe-
pen. De dieren van de controlebedrijven kwa-
men allen terecht in twee groepen met lage
gemiddelde scores per variabele (geen of wei-
nig ernstig ziektebeeld). Dit was ook het ge-
val met een probleembedrijf, dat op moment
van onderzoek geen problemen meer had.
De dieren van de overige probleembedrijven
kwamen in de overige vijf groepen terecht.
In elk van deze vijf groepen werden veel ho-
gere gemiddelde scores per variabele (ern-
stiger) gevonden.

Deze verschillen tussen de groepen werden
met name ook gevonden voor de variabelen:
neusdysplasie en longaantastingsgraad.
Bij de groepen met een hogere gemiddelde
score voor neusdysplasie en longaantastingen
werden een grote aantal Past. multocida en
hogere antistofconcentraties ten aanzien van
Mycoplasma hyopneumonia en de entero-
virussen V13, U286 en F41 gevonden.
Bij een groep dieren vond men daarnaast een
duidelijke stijging in Talfan- en P.V.V.-anti-
lichamenconcentraties. Bij een andere groep
vond men daarnaast juist een toename van
Mycopl. hyorhinis en Bord. bronchiseptica en
vorming van Parainfluenza virus type 3- en
Reovirus type 1-antilichamen. Men moet
echter voorzichtig zijn met het leggen van
een oorzakelijk verband, omdat de leeftijd
van de dieren in de controle- en de probleem-
groep duidelijk verschillend was.
(Hoewel het artikel op de eerste plaats is
bedoeld om statistische analyse-methoden te
toetsen, is het jammer, dat de vergelijkbare
gegevens niet zo zijn verzameld, dat gefun-
deerde conclusies over de betekenis van de
verschillende agentia getrokken konden wor-
den; Ref.).

HET SMEDI-SYNDROOM BIJ HET VARKEN: ROL VAN DE EN\'I EROVIRUSSEN EN
HET PARVOVIRUS

M e u r i c h y, W. de, Pensaert, M. en Bonte, P.: Het Smedi-syndroom bij het varken:
Rol van de enterovirussen en het parvovirus. Vlaams Dierg. Tijdschr., 45, 241-261, (1976).

Met Smedi-syndroom bedoelen schrijvers het
effect van diverse virussen, o.a. enterovirus-
sen, parvovirussen, het virus van Aujeszky en
het varkenspestvirus, op de drachtige baar-
moeder, hetgeen resulteert in Stillbirths (dood-
geboorten), Mummification, Embryonic Death
en Infertility (onvruchtbaarheid).

Deze worden ingedeeld in 8 serologische groe-
pen, die voor het merendeel wijd verspreid
voorkomen onder de varkens zonder klinische
ziektesymptomen te geven.
Schrijvers hebben aangetoond, dat in België
meer dan 90% van de mestvarkens en zeugen
in contact geweest zijn met één van de en-
terovirussen en dat 71-76% van de dieren
antistoffen bezaten tegen 5 of meer van deze
enterovirus-groepen.

Bij experimenteel geïnfecteerde zeugen op
verschillende stadia van de dracht zag men
geen pathogeen effect op de drachtige baar-
moeder, wanneer deze zeugen circulerende
antistoffen in het bloed hadden op het mo-
ment van de besmetting.

Infectieproeven uitgevoerd met een entero-
virus, dat gelijktijdig met het sperma via KI
ingebracht werd, gaven geen nadelig effect

te zien op de bevruchting en de embryonale
ontwikkeling, zodat het niet waarschijnlijk
is, dat deze enterovirussen verantwoordelijk
zijn voor het probleem van „repeat breeding".
De pathogeniteit van enterovirussen werd
aangetoond, door de zeugen rechtstreeks intra-
uterien te infecteren op diverse stadia van de
dracht. Sterfte van de foeten trad op vanaf
8 dagen na inoculatie. Tevens werd aange-
toond, dat alle foeten vanaf de 69e dag van
de dracht serum-neutraliserende antistoffen
produceerden. Ook kon met deze proeven
aangetoond worden, dat er een gemakkelijke
verspreiding van virus plaatsvindt van foetus
naar foetus.

De preventie van het smedi-syndroom door
deze entero-virussen ligt in het tijdig (d.w.z.
tenminste 30 dagen vóór het dekken) in con-
tact brengen van de gelten met de oudere
zeugenstapel.

Ook zeer sterk verspreid. Bij recent Belgisch
onderzoek bleek 96% van de slachtzeugen
serologisch positief te zijn, terwijl slechts 2%
van de mestvarkens positief was.
Tijdens de passieve immuniteit (die gemid-
deld pas na 21 weken verdwenen is) is een
big niet gevoelig voor een parvovirusinfectie
en vindt dus ook geen actieve immuniteits-
opbouw plaats. 47% van de zeugen hebben
op een leeftijd van 6-7 maanden nog geen ac-
tieve besmetting doorgemaakt. Rechtstreekse
intra-uterine inoculatie van foeten toonden
de pathogeniteit van het parvovirus aan voor
de foetus en gaf mummificatie met name foe-
tale sterfte. Inseminatie van zeugen met sper-
ma waaraan parvovirus was toegevoegd, gaf
geen nadelig effect te zien. Ingegaan wordt
nog op de laboratoriumdiagnose: virusisolatie
en het aantonen van antistoffen bij de foeten.

Duitschaever, C. L.: Bacteriological Evaluation of Some Luncheon Meats in the Cana-
dian Retail Market. Journal of Food Protection, 40, (6), 382-384, (1977).

Duitschaever beschrijft het onderzoek
dat hij in Canada heeft uitgevoerd naar de
bacteriologische gesteldheid van vier verschil-
lende soorten gesneden vacuum verpakte lun-
cheonmeats die in vier vleeswarenfabrieken
werden geproduceerd.

De aanleiding van dit onderzoek was dat er
over deze Canadese produkten geen nadere
gegevens bekend waren.

De microflora in een dergelijk produkt is af-
hankelijk van het initiaal kiemgetal (produ-
cent) en de voorwaarden waaronder deze pro-
dukten bewaard worden (handel).
In de loop van zestien weken werden 159
monsters verzameld uit vier groothandels-
bedrijven waarvan de bewaaromstandigheden
bekend waren.

Van al deze monsters werd het totaal aëroob
kiemgetal bepaald en de kiemgetallen van de
coli-achtigen, E. coli, St. aureus en de entero-
coccen.

De enterococen konden in alle monsters
(100%) worden aangetoond, St. aureus in
19%, Salmonella en Cl. perfringens was in
geen enkel monster aanwezig.

Het totaal aeroob-kiemgetal bedroeg in 46%
van alle monsters 5 x lO*\' kiemen/gram en in
24% 1x10® kiemen/gram.
Werden de uitslagen van de monsters per pro-
duktie-bedrijf gerangschikt dan gaf dit een
bepaald patroon te zien; monsters met hoge
kiemgetallen kwamen allemaal van die be-
drijven waarvan ook het percentage van het
totaal aantal verontreinigde monsters hoog
was en omgekeerd. Dat deze kiemgetallen
bijna allemaal zo hoog lagen moet volgens de
auteur grotendeels worden toegeschreven aan
de hoge bewaartemperatuur (I0-14°C) bij de
handelaar. Helaas ontbraken gegevens over de
hygiënische bedrijfsomstandigheden waaronder
de produkten geproduceerd werden.
Het relatief hoge aantal enterococcen wijst
erop dat er onvoldoende aandacht aan de al-
gemene hygiëne bij de bereiding is besteed.
Het belang van dit onderzoek is geweest dat
ernstige tekortkomingen zowel bij de produ-
cent als bij de handelaar aan het licht zijn
gekomen.

Goed drinkwater wordt gekenmerkt door:
afwezigheid van verontreinigingen;
evenwicht van de atmosfeer;
evenwicht met de minerale bodembestand-
delen:
gerijpte leeftijd;

aangetoonde onschadelijkheid bij gebruik door
opeenvolgende generaties van organismen.
Het is in Nederland niet mogelijk geheel aan
deze kenmerken te voldoen. Wel wordt ge-
streefd naar deugdelijk drinkwater.
Voor drinkwater zijn voor een 44 tal stoffen
de maximaal toelaatbare hoeveelheden vast-
gesteld. Zo mag fluor niet meer worden toe-
gevoegd. Of toevoegingen van andere stoffen
in de toekomst zullen worden toegestaan is
moeilijk te voorspellen. Wel is in de E.E.G.
drinkwater richtlijn sprake van „minimum
vereiste concentraties".

Voor levering van goed drinkwater zijn van
belang: de bron, de bereiding en de distribu-
tie.

De bron: niet alleen mag het bronwater niet
verontreinigd zijn met ziekte verwekkende or-
ganismen, ook reactieve chemicaliën moeten
geweerd worden. Het voorkomen van botulis-
mus kan een bedreiging gaan vormen.

De bereiding: door biologische processen zijn
naast anorganische ook toxische- en reukbe-
der\\\'ende omzettingsprodukten mogelijk. Door
chlorering is hieraan veel te doen. Bedacht
moet echter worden dat door chloor gehalo-
geneerde produkten kunnen ontstaan die op
de „zwarte lijst" voor het oppervlakte water
zijn geplaatst.

De distributie: Het drinkwater dient zijn kwa-
liteit te behouden. Dit houdt in dat biologisch
afbreekbare stoffen aanwezig moeten zijn,
zulks om nagroei van bacteriën te voorkomen
(rotting). Verder mag het water niet agres-
sief zijn voor de leidingen. Door agressief wa-
ter zou lood en cadmium vrij kunnen komen.
Kwaliteitsbewaking: het eindprodukt zou moe-
ten worden opgeslagen tot de uitslag van de
kwaliteitsanalyses bekend zijn. Economisch
is dit evenwel niet haalbaar. Bezwaarlijk is
dat er na het verlaten van het zuiverings-
station geen mogelijkheid meer is het water
terug te nemen.

Toepassing van actieve kooladsorptie lijkt ge-
wenst. Bij voorkeur dienen de chemicaliën
uitgereageerd te zijn voordat het water wordt
gedistribueerd.

R e c h n e t, A. J. and Shannon,, M.: Food induced hypersensitivity. Modern Vet. Pract.,
58, (3), 225, (1977).

In een vrij slecht gedocumenteerd artikel ge-
ven de auteurs een opsomming van de symp-
tomen, die zij hebben waargenomen als ge-
volg van een voedselovergevoeligheid.
Naast een dermatitis een een gastroenteritis
menen zij, dat eveneens een chronische otitis
externa, epilepsie, glomerulenephritis, pan-
creatitis en hepatitis de gevolgen kunnen zijn.
De oorzaak zou gelegen zijn in de vorming
van immuuncomplexen, die vastlopen in di-
verse organen (dit wordt echter niet aange-
toond; Ref.).

Circa 35% van alle allergische aandoeningen
zou in voeding zijn oorzaak vinden.
In die gevallen dat sprake is van een derma-
titis, worden de afwijkingen voornamelijk ge-
zien aan de voeten en op de huid van de
liezen en het axillaire gebied. Het meest op
de voorgrond treden erytheem, alopecia,
hyperpigmentatie en pruritus.
De diagnosestelling vindt plaats door het ver-
strekken van een allergeenarm dieet bestaan-
de uit sojabonen, voor een periode van 2 we-
ken. Hierna worden steeds voor 1 week nieuwe
componenten toegevoegd tot de oorspronke-
lijke symptomen weer optreden.
De meest voorkomende oorzaken van een
voedingsallergie zijn volgens de auteurs (in
afnemende allergene werkzaamheid) rund-
vlees, paardevlees, varkensvlees, vis, kip en
lamsvlees.

In geval de patiënten overgevoelig blijken
voor alle soorten vlees, schrijven zijn plant-
aardig substituut voor, bestaande uit verhit
sojameel, rijst, wortelen, selderie, knoflookzout
en water.

(Het artikel maakt geen melding van andere
diagnostische mogelijkheden zoals de intra-
cutane krastest en evenmin is sprake van een
lange follow-up van het eigen patiëntenmatc-
riaal: Ref.).

De schrijver/coördinator van dit uitvoerige
standaardwerk, professor Eriedhelm
Horsch, is hoogleraar in de „Microbiologie
en Dierziekten" aan de Humboldt Universiteit
van (Oost) Berlijn.

In zijn voorwoord schrijft hij, dat de Immu-
nologie een stormachtige ontwikkeling heeft
doorgemaakt. Dit heeft o.a. ook geleid tot zo-
wel veel nieuwe vaccins, als ook tot een beter
inzicht in de immunologische aspecten van de
vaccinatie.

Schrijver acht het een noodzaak, dat de voor
de immunisatie verantwoordelijke dierenarts
ook voldoende kennis heeft van het immuun-
systeem, de entstoffen en de wisselwerking tus-
sen immuunprofylaxe en ziekte.
Het boek is ingedeeld in 24 hoofdstukken,
waarin onderwerpen ter sprake komen als:
serologische technieken (8; echter geen RIA,
Elisa, etc.), klassificatie van hoog-immuun-
sera en vaccins (9), de produktie van de in
hoofdstuk 9 genoemde preparaten (10), vac-
cincontrole (11), bijzondere aspecten van de
immuniteit ten opzichte van de verschillende
agentia (13) en immuunprofylaxe bij de ver-
schillende diersoorten (16-23).
De eerste hoofdstukken van het boek geven
een overzicht van de huidige kennis van fysio-
logische en pathofysiologische aspecten van de
immuunrespons (5 en 6: pag. 41-113). Elier
stuit men, mijns inziens, dan ook echter met-
een op het belangrijkste bezwaar, dat men
tegen dit boek kan hebben: deze gedeelten
zijn duidelijk geschreven door mensen, die
zelf toch niet in die mate bij de recente ont-
wikkelingen in de Immunologie zijn betrok-
ken, zoals auteurs van vergelijkbare, engels-
talige boeken dat zijn.

De aangehaalde literatuur (tot 1974!) is be-
slist niet recent genoeg. Tekenend is bijvoor-
beeld ook, dat het schematisch weergegeven,
historische overzicht over mijlpalen in de Im-
munologie, niet verder gaat dan 1964!
Naar de mening van de recensent achten dan
ook te veel auteurs/editors van een boek —
de immunologie van infectieziekten betreffen-

Programma Studiedag Produktie en Con-
sumptie van Rund- en Kalfsvlees, op donder-
dag 23 maart 1978 in het Jaarbeurs Congres-
en Vergadercentrum te Utrecht.

9.30 Algemene Vergadering Nederlandse
Zoötechnische Vereniging; alleen voor
de leden van de vereniging.
10.30 Opening doo de Voorzitter, Prof. Ir.

S. Boer Iwema.
10.45 Ir. C. J. M. Siebelink, Specialist
Vleesproduktie van de E.E.G. te Brus-
sel: Perspectieven van de rund- en
kalfsvleesproduktie in de E.E.G. en de
rol, welke Nederland daarbij kan spe-
len.

11.45 Ir. D. Oostendorp, Wetenschap-
pelijk Medewerker Proefstation Rund-
veehouderij te Lelystad: Rentabiliteit
van de rund- en kalfsvleesproduktie
binnen het bedrijfsverband in ons land
en de perspectieven.
(Naast het in de titel genoemde on-
derwerp zal o.a. ook aandacht besteed
worden aan de invloed, welke de in-
breng van Holstein-Friesians kan heb-
ben op de rundvleesproduktie.)
12.30 Discussie.

12.45 Lunchpauze. (Eer bestaat de gelegen-
heid tot het gemeenschappelijk ge-
bruiken van een goed verzorgde koffie-
maaltijd a ƒ 14,— per persoon.)

De Researchgroep voor Vlees en Vleeswaren
TNO organiseert op donderdag 11 mei van
9.30 tot 17.00 uur in het veeteelt-onderzoek-
complex te Lelystad een symposium met als
onderwerp: Vlees: voedsel uit voeder.
Deze Researchgroep — die elk jaar een sym-
posium organiseert over het door de groep
verrichte onderzoek — zal op de bijeenkomst
in Lelystad de volgende onderwerpen de revue
laten passeren:

De produktie van vlees met behulp van grond-
stoffen die voor menselijke consumptie ge-
schikt zijn; de invloed van veevoeder op de
kwaliteit van het vlees, in het bijzonder met

13.45 Ir. G. van Dijk, Wetenschappelijk
Medewerker Vakgroep Algemene
Agrarische Economie der Landbouw
Hogeschool te Wageningen: Karakte-
ristieken van de vraag naar Rundvlees.
(Ter sprake komen o.a. inventarisatie
van de vraag, reactie van de consu-
ment op economische stimuli en de
invloed van de tussenhandel.)
14.30 Theepauze.

15.00 Drs. J. Oosterbaan, Directeur
Produktie van Hendrix Vlees Druten
B.V. te Druten: Klassificatie, uitbeta-
ling naar kwaliteit en distributie van
rundvlees.

(Naast de in de titel aangegeven on-
derwerpen wordt in het bijzonder
aandacht besteed aan de door „Hen-
drix Vlees" toegepaste methoden van
klassificatie, uitbetaling en distribu-
tie.)

Deelnemers aan deze studiedag dienen zich op
te geven bij de Secretaris van de Nederlandse
Zoötechnische Vereniging, Binckhorstlaan 1,
Voorburg, onder opgave of zij aan de Ge-
meenschappelijk lunch wensen deel te nemen
of niet.

Niet-leden van de Vereniging zijn ook van
harte welkom, zij moeten zich echter wel
schriftelijk opgeven bij de secretaris van de
Nederlandse Zoötechnische Vereniging.

het oog op het gehalte aan vreemde stoffen
en de vetzuursamenstelling; de relatie tussen
het voedemiveau en de aanleg tot vleesaanzet;
de meting van vleeskwaliteit en vlees als be-
standdeel van de menselijke voeding.
Voor nadere inlichtingen en aanmelding kan
men zich wenden tot:

Van de Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksgezondheid
tevens Directie van de Veterinaire Dienst

Op 31 januari werd bij de Provinciale
Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-
Holland een hoogdrachtig Scottish Half-
bred schaap afgeleverd. Het dier was af-
ko.mstig uit een koppel van 40 stuks,
eigendom van een veehouder te Nieuwe
Niedorp. Het vertoonde als enige in het
koppel ziekteverschijnselen, zoals niet
eten en ademhalingsmoeilijkheden. Aan-
vankelijk werd gedacht aan zwoeger-
ziekte en het dier werd, nadat bloed
was afgenomen, gedood.
Op 2 februari werd op de Gezondheids-
dienst te Alkmaar sectie verricht, aan de
hand waai-van werd gedacht aan long-
adenomatose. Deze diagnose werd op 4
februari versterkt door het onderzoek
van longcoupes.

Drs. C. H. H e r w e ij e r, dierenarts bij
de Provinciale Gezondheidsdienst voor
Dieren in Noord-Holland en weten-
schappelijk medewerker in T.N.O.-ver-
band, belast met het schapenziekte-
onderzoek, die als eerste de diagnose
stelde, lichtte de districtsinspectie van de
Veterinaire Dienst te Haarlem in en stel-
de de centrale dienst in Den Haag op
de hoogte.

Wetenschappelijke medewerkers bij de
afdeling Rotterdam van het Centraal
Diergeneeskundig Instituut hebben in-
middels de gestelde diagnose bevestigd.

De Veterinaire Dienst is direct begonnen
met tracering van de schapen, die moge-
lijk bij de be.smetting kunnen zijn be-
trokken. Op het bedrijf waarvan het be-
smette dier afkomstig was, bevonden
zich 45 schapen, 39 Engelse en 6 Neder-
landse, die alle op het oog gezond wa-
ren. De Engelse schapen werden in juli
1977 uit een koppel van enkele honder-
den stuks aangekocht van een bedrijf in
de provincie Groningen.
Dit bedrijf kocht begin 1977 circa 250
Engelse schapen van een importeur in
Noord-Holland, die op zijn beurt de
dieren in de zomer van 1976 aankocht
in België.

Het adres van herkomst in Engeland kon
niet worden achterhaald. De Scottish
Halfbred is oorspronkelijk afkomstig uit
het grensgebied tussen Engeland en
Schotland. De dieren zijn, na in Gronin-
gen te zijn afgelamd, verkocht aan be-
drijven in Groningen, Friesland, Gelder-
land en Noord-Holland.
De tracering wordt via de betrokken
districtsinspecties voortgezet.

Het gevaar van de insleep \\\'an jaagziekte
door import van schapen uit Engeland
is reeds enkele jaren geleden onderkend.
In september 1973 won de Neder-
landse Veterinaire Dienst daarom inlich-
tingen in bij de Engelse collega\'s. Het
antwoord was dat de ziekte voor Enge-
land ongewoon was en dat slechts en-
kele sporadische gevallen voorkwamen.
Gedacht werd aan een volledig invoer-
verbod omdat quarantaine, zoals bij de
export van Engelse schapen naar Cana-
da is voorgeschreven, wegens de lange
incubatietijd van jaagziekte nutteloos
werd geacht.

In de Benelux werd echter besloten de
invoer niet te verbieden, daar hiervoor
onvoldoende argumenten aanwezig wa-
ren.

Aanvullende certificatie, waarin wordt
verklaard dat het bedrijf van herkomst
vrij is van de ziekte werd onvoldoende
geacht, omdat gezien de lange incubatie-
tijd geen afdoende garanties voor de af-
wezigheid van de ziekte kunnen worden
gegeven.

Bovendien komt jaagziekte in de lan-
den rond de Benelux eveneens spora-
disch voor.

Inmiddels is een werkgroep bijeen ge-
weest, bestaande uit vertegenwoordigers
van de Stichting Gezondheidszorg voor
Dieren, de provinciale Gezondheidsdien-
sten voor Dieren, het Centraal Dierge-
neeskundig Instituut en de Veterinaire
Dienst, zowel van centraal als uit de dis-
tricten. Hier zijn suggesties voor tegen
de ziekte te nemen maatregelen bespro-
ken.

De runderziekte I.B.R. — Infectieuze
Bovine Rhinotracheïtis — kwam sinds
de vijftiger jaren in de V.S., vooral op
de grote rundveebedrijven, in vrij ern-
stige vorm en op ruime schaal voor. In
Europa werden slechts geïsoleerde ge-
vallen gesignaleerd en het ziektebeeld
was in ons land niet bekend.
In 1970 werd de ziekte voor het eerst op
grote schaal in België waargenomen en
„Canadese griep" genoemd.
In de winter van 1972-1973 werden de
eerste gevallen in Nederland, in Zuid-
Holland, gesignaleerd.
Sindsdien heeft de ziekte zich voort-
durend uitgebreid en vormt thans, voor-
al gedurende het stalseizoen, een pro-
bleem (zie Prof. Dr. J. G. van 15 e k-
kum: I.B.R., Tijdschr. Diergeneesk.,
100, 337, (1975)).

Begin 1975 stelden de directie van de
Veterinaire Dienst, de Stichting Gc.zond-
heidszorg voor Dieren en het Centraal
Diergeneeskundig Instituut een werk-
groep in ter nadere bestudering van de
ziekte.

Deze werkgroep bestond uit een tiental
medewerkers van genoemde instellingen
en kreeg tot taak een advies over de be-
strijding van I.B.R. uit te brengen. Te-
vens diende de groep zich inzicht te ver-
schaffen over de verbreiding van de
I.B.R.-infectie gedurende de winter-
periode 1974-1975 (zie mededelingen
van de V.H.I./V.D., Tijdschr. Dierge-
neesk., 100, 575, (1975)).
Eind 1975 werd een nationaal advies ter
bestrijding van I.B.R. uitgebracht (zie
Veterinair Journaal, Tijdschr. Dierge-
neeskunde, 101, 253 en 254 (1976)).

In 1977 ontving de werkgroep, gezien
het veranderde patroon in de versprei-
ding van de ziekte in 1975, opdracht het
uitgebrachte advies te herzien. Het zag
ernaar uit dat het verloop van de ziekte
milder en de verliezen minder waren ge-
woixlen.

Ter bestudering van de nieuwe situatie
in breder verband werd de werkgroep
uitgebreid met twee vertegenwoordigers
uit twee specifieke fokkerij-provincies en
een vertegenwoordiger van de Directie
Veehouderij en Zuivel van het ministerie
van Landbouw en Visserij.
Na bespreking in een drietal vergaderin-
gen gedurende het najaar van 1977 heeft
de werkgroep het advies op een aantal
punten herzien.

— I.B.R.-infecties onder rundvee over
het gehele land verspreid voorkomen,
met bepaalde seizoenfluctuaties en
een streeksgewijs grotere frequentie,
waarbij het ziektebeeld niet altijd
even duidelijk is;

— het bij voortduring van belang blijft
de stand van de landelijke verbrei-
ding van de ziekte te kennen;

— het ook thans nog gewenst is de ver-
dere verpreiding van l.B.R./I.P.V.
(Infectieuze Pustular Vulvovagini-
tis) tegen te gaan;

— de reeds aangetaste bedrijven zo
goed mogelijk dienen te worden be-
Sfeleid.

Dezer dagen zal de herziening van het
nationale advies 1975 verschijnen.
Deze herziene versie moet evenals de
eerste worden gezien als een veterinair-
technisch onderbouwd advies, gericht op
de bestrijding van de ziekte, aansluitend
op de praktijk. Hierbij wordt er van uit-
gegaan, dat het nog steeds de moeite
waard is de verspreiding zoveel mogelijk
in te tomen.

Het al of niet naleven van het advies
blijft echter geheel voor verantwoorde-
lijkheid van de veehouderij, hoewel men
van veterinaire zijde bereid is de vee-
houders met raad en daad terzijde te
staan.

Er is inmiddels een gecombineerde vee-
teeltkundige-veterinaire bijeenkomst ge-
houden, waar van gedachten is gewisseld
over het hei-ziene advies.

Het algemeen bestuur van de Stichting
Gezondheidszorg voor Dieren van het
Landbouwschap heeft op 9 februari in
een vergadering een aantal punten be-
handeld, opgesteld aan de hand van de
nota „Evaluatie en advisering varkens-
pest" van de Commissie Varkensgezond-
heidszorg.

Het belangrijkste punt was de invoering
van een identificatie- en registratierege-
ling voor varkens ter ondersteuning van
een snelle tracering van contacten bij
het optreden van varkenspest. Een beslis-
sing hierover werd afhankelijk gesteld
van de aanvaarding van andere punten
uit het pakket maatregelen.
Deze punten betreffen onder andere de
technische uitvoering, het tijdstip van
inwerkingtreding en de sancties.
De wenselijkheid werd uitgesproken de
registratieregeling op korte termijn in te
voeren en de nodige voorbereidingen
voor de identificatieregeling te treffen.
Voor de bestrijding van een eventuele
uitbraak van varkenspest ging het be-
stuur akkoord met een raamplan en ten
aanzien van de biggenmarkten met de
mening dat deze moeten worden ver-
boden, tenzij ze onder voortdurend
scherp toezicht worden geplaatst.
Invoering van een verbod op het systeem
van overslag- en handelsbedrijven en
openbare berenhouderijen, welke niet
zijn aangesloten bij of onder controle
staan van de betreffende Gezondheids-
dienst voor Dieren, werd eveneens aan-
bevolen.

Vrijwillige preventieve entingen van be-
perkte omvang kunnen worden toege-
staan en deze moeten verplicht worden
gesteld op die bedrijven waar keuken-
afvallen worden vervoederd. Deze be-
drijven zullen bovendien uitsluitend
rechtstreeks naar slachthuizen mogen
afvoeren.

Tenslotte werd aanbevolen voor de vee-
houder het beschikbaar stellen van
schone laarzen en een stofjas, alsmede
ontsmettingsmiddelen aan bezoekers van
zijn bedrijf verplicht te stellen. Bij af-
levering van mestvarkens dienen de
chauffeur en eventuele bijrijders van de
vee-auto niet in de hokken te worden
toegelaten.

Het verplicht stellen van afleverhokken
bij nieuw- of verbouw van bedrijven
wordt wenselijk geacht.
De aanbevelingen zullen in overleg tus-
sen overheid en georganiseerd bedrijfs-
leven nader worden uitgewerkt, waarna
ze door het algemeen bestuur van het
Landbouwschap dienen te worden be-
krachtigd en in een Verordening vast-
gelegd.

Inmiddels is voor het uitwerken van de
technische aspecten een stuurgroep ge-
vormd. Hierin hebben zitting vertegen-
woordigers van de Algemene Inspectie
Dienst, de directies Veeteelt en Zuivel
en Juridische en Bedrijfsorganisatorische
Zaken, de Veterinaire Dienst en consu-
lentschappen van het ministerie van
Landbouw en Visserij, de Stichting Ge-
zondheidszorg voor Dieren van het
Landbouwschap en de handel. Het ligt
in de bedoeling uit de genoemde organi-
saties en het Produktschap voor Vee en
Vlees ook nog een begeleidingscommissie
te vormen.

RABIESSITUATIE IN EUROPA
Over het tweede halfjaar van 1977 deden
zich in de landen van Europa de volgende
aantallen gevallen van rabies voor:
België 15 gevallen

Oost-Duitsland (t.m. oktober) 519 gevallen
Oostenrijk (t.m. november) 1022 gevallen
Polen (t.m. november) 648 gevallen

Tsjecho-Slowakije (t.m. oktober) 156 gevallen
Turkije (t.m. september) 291 gevallen

VARKENSPEST IN EUROPA IN 1977
Nederland telde over het afgelopen jaar 111
gevallen van klassieke varkenspest. Met 4
gevallen in juli was de uitbraak beëindigd.
Andere Europese landen noteerden over 1977
de volgende cijfers:

Italië meldt over de tweede helft van januari
1978 3 uitbraken van vesiculaire varkens-
ziekte. De meldingen kwamen uit Mantova,
Milaan en Modena.

BESMETTELIJKE DIERZIEKTEN
Dierziektenbulletin nr. 3 van de Veterinaire
Dienst, over het tijdvak van 1 tot 15 februari
1978, vermeit de volgende aantallen gevallen
van aangifteplichtige besmettelijke dierziekten
in Nederland.

Dit op grond van het feit dat deze naam
in het buitenlandse gebruik een beter
verstaanbare klank heeft, hetgeen van
belang wordt geacht met het oog op de
steeds intensiever wordende internatio-
nale contacten op veterinair terrein.
Deze naamsverandering heeft geen orga-
nisatorische gevolgen.
De Veterinaire Hoofdinspecteur van de
Volksgezondheid, Dr. M. J. Dobbelaar,
blijft tevens directeur van de Veterinaire
Dienst. De naam Veterinaire Inspectie
van de Volksgezondheid, ressorterend
onder het ministerie van Volksgezond-
heid en Milieuhygiëne, blijft ongewij-
zigd.

Het telefoonnummer van beide diensten,
gevestigd in gebouw Bellevue, Koningin
Julianaplein 3 te \'s-Gravenhage, is ge-
wijzigd in: