M ß^\'i

ISSN 0040-7453

voor

diergeneeskunde

letherlands
journal
F veterinary
science

OVERZICHTSARTIKELEN

Kanker bij huisdieren. 11 Epidemiologie; W. Misdorp 855

UIT EN VOOR DE PRAKTIJK

Bacteriën en hun antibiogram; G. H. A. Overgoor

Klinische en pathologische kenmerken van Haemo-
philus pleuropneumoniae-infectie bij het varken: K.
K. van Hoffen\\ en J. E. van Dijk.....873

Intravaginale behandeling van cysteuze ovariële fol-
likels bij het rund met progesteron (PRID waarbij
een behandeling met GnRH niet tot resultaat leidde;
R. C. van Glessen.........881

REFERATEN, BERICHTEN EN VERSLAGEN, CONGRES-
SEN, BOEKBESPREKING, VETERINAIRE SNAPSHOTS,
SPIEGHEL VETERINAIR, MEDEDELINGEN, DOORLOPEN-
DE AGENDA, MAATSCHAPPIJNIEUWS: zie binnenblad.

for contents, see inside

BIBLIOTHEEK DER
-\'IJKSUNIVERSITEIT

\' P ■ \' T

Uitgave der koninklijke nederlandse maatschappij voor diergeneeskunde
journal of the royal netherlands veterinary association

Aan ^m heeft schurft
pas echt de schurft.

Tegen schurftmijten, luizen,vliegen,schapenluisvlieg en teken.

^ebacil doodt ektoparasieten snel dankzij:

Samenstelling: Sebacil" bevat 500 g
foxim/ liter (Diethoxy-thiofosforyloxyminolfe-
nylacetonitril).

Toepassing: Uitsluitend ter bestrijding van uit-
wendige parasieten bij koeien, schapen,
geiten, varkens en paarden, met dien
verstande, dat bij melkgevend rundvee het
middel uitsluitend mag vi/orden toegepast ter
bestrijding van schurftmijten.
Dosering: Voor de bestrijding van alle soorten
schurft: 10 ml Sebacil per 10 I. water.
Herhalen na 7 dagen. Voor de overige uit-
wendige parasieten 10 ml Sebacil per 20 I.
water. Herhalen na 7 dagen.
Waarschuwing: Behandeling niet combineren
met andere cholinesterase remmers.

Spierverslappers op basis van Succinyl-
dichollne mogen 10 dagen voor en 10 dagen
na behandeling met Sebacil niet worden
toegepast. Gebruik van dit middel mag niet
plaats vinden binnen een periode van 4
weken voor het slachten.

Verpakking: 250 ml en 1 L.

Bayer Nederland B V. Divisie Farma Veterinair.
Nijverheidsweg 26. 3640 AB N/1ijdrecht.
Tel; 02979-4151.

Bayer

Kanker bij huisdieren
II Epidemiologie

Cancer in Domestic Animals
II Epidemiology

W. Misdorpi

SAMENVATTING

Er wordt een overzicht gegeven van de tumor-epidemiologie bij huisdieren en haar
betekenis voor de veterinaire, humane en vergelijkende oncologie, alsmede voor
meer fundamenteel analytisch gericht onderzoek.

Tumor-epidemiologie bij huisdieren heeft economische betekenis o.a. in verband
met herkenning en bestrijding van virus-geassocieerde ziekten. De zoönotische
betekenis van een aantal leucaemieën van dieren voor de mens is nog moeilijk te
schatten.

De signaalfunctie lijkt in sommige gebieden (China, Schotland) van belang. Epide-
miologisch onderzoek is de aanzet geweest voor belangwekkend virologisch en
genetisch onderzoek.

De voorwaarden waaraan veterinaire en vergelijkende kankerepidemiologie moe-
ten voldoen, worden besproken.

SUMMARY

The epidemiology of tumours in domestic animals and its significance in vete-
rinary, human and comparative oncology as well as studies along more basically
analytical lines are reviewed.

The epidemiology of tumours in domestic animals is of economic importance,
among others in view of the detection and control of virus-associated disease.
The zoonotic significance to man of a number of forms of leukaemia in animals
is still hard to estimate.

Their role as signals would appear to be of importance in particular areas (China,
Scotland).

Epidemiological studies gave the impetus to important virological and genetic
investigations.

The requirements to be met by veterinary and comparative epidemiology of
cancer are discussed.

\' Dr. W. Misdorp, Afd. Pathologie, Sectie Klinische Oncologie, Antoni van Leeuwenhoekhuis, het
Nederlandse Kankerinstituut, Plesmanlaan 121, 1066 CX Amsterdam.

INLEIDING

Epidemiologie is de studie naar de fre-
quentie en verdeling van een ziekte ten-
einde determinerende factoren te vinden.
Deze determinerende factoren kunnen in
de omgeving schuilen (exogene factoren),
zoals chemische carcinogenen of exogene
tumorvirussen. Ook endogene factoren
zoals hormonen, endogene tumorvirus-
sen en genetische factoren kunnen van
betekenis zijn.

In de diergeneeskunde is de epidemiolo-
gie een al zeer lang gewaardeerde hulpwe-
tenschap, zij het voornamelijk met be-
trekking tot infectieziekten.
De laatste jaren is echter de epidemiolo-
gie van tumorziekten bij huisdieren
vooral vanuit de Verenigde Staten naar
voren gekomen.

Epidemiologisch kankeronderzoek bij
huisdieren kan van betekenis zijn voor:

1. De veterinaire oncologie

Huisdieren leven vaak dicht op elkaar,
waardoor overdracht van oncogene vi-
russen gemakkelijk plaatsvindt. Verder
wordt er vaak intensief mee gefokt (gene-
tische factoren).

De kennis van de gevoeligheid van be-
paalde rassen voor tumoren kan van be-
lang zijn bij het aankoop-beleid van bij-
voorbeeld bepaalde hondenrassen voor
privé doeleinden (zoals boxers) of ten be-
hoeve van experimenten (zoals Beagles).
Verder kunnen tumorziekten van eco-
nomisch belang zijn, bijvoorbeeld in ver-
band met de export (runderen, kippen).

2. Humane oncologie

a. Züönoiische problematiek

Het bekend worden van de oncogene rol
van bepaalde RNA-virussen bij kip,
rund. Gibbon-aap en kat heeft vooral wat
betreft de laatste diersoort, ongerustheid
veroorzaakt. In dit verband is nogal wat
aandacht besteed aan het gelijktijdig
voorkomen van leucose (lymfosarcoom-
leukemie) bij mensen en dieren in één
gezin of in een bepaalde streek.

b. Signaalfunciie

De landbouwhuisdieren, die een belang-
rijke voedselbron voor de mensen vor-
men, kunnen via hun voedsel in aanra-
king komen met carcinogene stoffen.
Hond en kat leven dicht bij de mens en
hebben daarmee een aantal milieufacto-
ren gemeen.

3. Vergelijkende oncologie

Interessant vanuit vergelijkend oogpunt
zijn overeenkomsten en verschillen in de
frequentie van bepaalde tumoren bij
mens en dier en de verdeling over ras,
geslacht, leeftijd en gebiedseenheid.

4. Fundamenteel-analytisch onderzoek

Algemeen wordt aangenomen, dat de
meeste kankers bij de mens door een
complex van verschillende factoren wor-
den veroorzaakt.

Epidemiologisch onderzoek bij mensen
in verschillende delen van de wereld in
relatie met de leefgewoonten aldaar, kan
sleutels voor verder onderzoek verschaf-
fen. Echter de mogelijkheden voor expe-
rimenteel onderzoek zijn bij de mens
uiterst beperkt.

Bij huisdieren daarentegen zijn er meer
mogelijkheden, bijvoorbeeld door infec-
tieproeven, voederproeven en fokkerij.
De bedoeling van dit overzicht is een na-
dere uiteenzetting van bovengenoemde
aspecten van de veterinaire kankerepide-
miologie te geven.

METHODEN VAN EPIDEMIOL.OGISCH ON-
DERZOEK

a. Typen van epidemiologische studie

De descriptieve epidemiologie geeft aan
hoe kanker is verdeeld over ras, geslacht,
leeftijd en gebied. Men kan het descrip-
tieve epidemiologische onderzoek verde-
len in statisc he en meer dynamische stu-
dies.

De meest veterinaire publicaties hande-
len over statische studies, waarbij verde-
ling van tumoren naar species, ras, ge-
slacht, leeftijd en voorkomen in een
bepaald gebied en in een bepaalde pe-
riode wordt bestudeerd.
Deze studies kunnen o.a. verschillen in
gevoeligheid voor tumoren bij verschil-
lende diersoorten aantonen. Daarbij
moet echter wel bedacht worden, dat de

meeste soorten tumoren bij dieren (en
mensen) op latere leeftijd manifest wor-
den. Deze z.g. kankerleeftijd wordt door
de meeste individuen van bepaalde dier-
soorten (o.a. kippen, varkens) in de Wes-
telijke wereld niet bereikt; in China ligt
het patroon anders.

De dynamische kanker epidemiologie
houdt zich bezig met vergelijking van tu-
morfrequenties in verschillende perioden
en/of gebieden.

De analytische epidemiologie gaat na hoe
het komt dat een kankerziekte op een
bepaalde wijze verdeeld is over de boven-
genoemde factoren.

b. Voorwaarden voor epidemiologi-
sche kankerstudies

Een ideale situatie voor statisch-
descriptief onderzoek bestaat als:

1. alle tumoren bij een\'bepaalde dier-
soort in een bepaalde periode in een
zeker gebied geregistreerd zijn;

2. er histologisch onderzoek en classi-
ficatie van de tumoren liefst volgens
een internationaal geaccepteerd sy-
steem geschied is;

3. de gegevens over het aantal indivi-
duen met een (bepaald type) kanker
gerelateerd kunnen worden met een
standaard referentiepopulatie in een
bepaalde periode;

4. statistische evaluatie is geschied;

5. voor vergelijking met de situatie bij de
mens epidemiologische gegevens be-
treffende humane tumoren in de-
zelfde tijdsperiode en in hetzelfde ge-
bied beschikbaar zijn. Voor verge-
lijking van de frequentie bij de mens
en dier moet leeftijdscorrectie toege-
past worden.

Om de zekerheid te hebben dat dynami-
sche vergelijkende studies inderdaad op
vergelijkbare gegevens berusten, moet
aan de volgende door Stiinzi (66) gefor-
muleerde voorwaarden zijn voldaan:
vergelijkbare opbouw in leeftijd, ras en
geslacht van de tumorpopulatie,
overeenkomstige diagnostische criteria
en statistische technieken en een verge-
lijkbare referentiepopulatie.

c. Mogelijkheden en moeilijkheden van
statistische epidemiologie

In Alameda County in Californië is de
ideale situatie vrij goed benaderd.
Daar bevonden zich ten tijde van het epi-
demiologisch onderzoek 92.000 honden
en 73.000 katten in huisgezinnen waar-
van bekend was, dat men zich in geval
van ziekte vaak (87% en 75% voor hond
respectievelijk kat) tot de aan het project
deelnemende dierenartsen wendde. In
ditzelfde gebied was ook een goede regi-
stratie van tumoren van de mens zodat
vergelijkingen mogelijk waren (15).
In de Tulsa regio (Oklahoma) wordt nu
een registratiesysteem voor diertumoren
gebruikt dat veel overeenkomt met dat in
Californië (71).

Wil men de gevoeligheid van bepaalde
hondenrassen voor bepaalde kankers be-
palen dan zijn gegevens uit kennelclubs
en in ons land ook gegevens van de Raad
van Beheer op Kynologisch Gebied over
de referentiepopulatie van belang, zoals
bijvoorbeeld bij onze osteosarcoomstu-
die bij de hond (45).
Bij karakterisering van een referentiepo-
pulatie van honden in de VS bleek de
verdeling naar leeftijd, ras en geslacht
regionaal verschillend (60); ook tussen
Zürich en Düsseldorf werden verschillen
in rasfrequentie bij honden aangetoond.
Bovendien bleek de \'populariteit\' van be-
paalde hondenrassen in Zürich per pe-
riode te verschillen (73). De betrouwbaar-
heid van de referentiepopulatie is bij
kleine huisdieren vaak een bron van zorg
(73).

De gegevens afkomstig van de belasting-
dienst en van de rabies-inentingen zijn
meestal onvolledig.

Een mogelijkheid is ook het relateren van
het aantal patiënten (met een bepaalde
tumor) dat werd behandeld in een veteri-
naire kliniek met een referentiepopulatie
bestaande uit het totale aantal dieren
welke aldaar (voor allerlei ziekten) werd
behandeld. Dit is het systeem zoals dat in
Philadelphia (9), in Zürich (66) en in zeer
uitgebreide vorm door het Veterinary
Medical Data Programme (VMDP) is
georganiseerd via het National Cancer
Institute (50). Dit programma is uitge-
voerd in samenwerking met 12 veteri-

naire faculteiten in de Verenigde Staten
en Canada en betreft een analyse van alle
ziekten bij de behandelde diersoorten.
Later heeft de Wereldgezondheidsorga-
nisatie (WHO) in samenwerking met 12
merendeels Europese veterinaire facultei-
ten een op het Amerikaans VM DP gelij-
kend programma opgesteld. Op grond
van de voorlopige resultaten met dit in
Londen gecomputeriseerd systeem meld-
den Appleby e.a. (1), dat er economisch
en vrij gemakkelijk mee te werken valt,
maar dat alleen door gebruik van speciale
analyses van grote aantallen patiënten.
Een nadere analyse van het WHO-
systeem leverde interessante gegevens op
over het voorkomen van tumor- en an-
dere ziekten bij jonge dieren (44).
Het voordeel van het WHO-systeem is
onder meer dat er geografische patholo-
gie mee bedreven kan worden. Het nadeel
is dat de kfmiek referentiepopulatie een
geselecteerde groep is zoals bewezen is
door Wagstaff e.a. (74), die o.a. vonden
dat honden met tumoren van skelet, tes-
tis, maag-darmkanaal en haemopoetisch
systeem meer in universiteitsklinieken
behandeld werden en huid- en mamma-
tumoren meer in praktijken. Deze kli-
niekselectie werkt ook door in die onder-
zoeken waarbij het sectiemateriaal als
referentie wordt gebruikt, bijv. bij het
onderzoek naar de frequentie van long-
carcinoom bij honden in Utrecht (41, 68).
Bij slachtdieren zijn er aan abattoirs in
verscheidene landen (USA, Groot-
Brittannië, Nederland) onderzoekingen
verricht naar het voorkomen van tumo-
ren, De totale aantallen geslachte dieren
vormden de referentiepopulatie (40).

d. Mogelijkheden en moeilijkheden
van dynamische epidemiologie

Door verschillen ten aanzien van de door
Stünzi geformuleerde eisen, zijn een aan-
tal studies erg moeilijk te vergelijken (66).
Zo is er een studie van Cotchin ÖO, 1 l)in
Londen, die relatief frequent tonsilcarci-
nomen van de hond en de kat en ook
nogal eens tong- en oesophaguscarci-
noom van de kat in zijn sectiemateriaal
vond. Zijn hypothese is, dat deze tumo-
ren iets te maken kunnen hebben met
ingestie van carcinogene stoffen in de
sterk verontreinigde stad. De studie in
Philadelphia (9), eveneens een grote ver-
ontreinigde stad, leverde een overeen-
komstige frequentie aan tonsilcarcinoom
bij de hond op (± 10 per 10.000), terwijl
een vergelijkende studie tussen honden
afkomstig uit een landelijk-en een stede-
lijk gebied (57) de vroegere hypothese
bevestigde. Echter, een omvangrijk
VMDP-onderzoek (18) leverde geen sig-
nificante verschillen op.
Hoe is dit nu te verklaren? Zijn de verschil-
len tussen de uitkomsten van de laatste en
voorgaande publicaties gelegen in ver-
schillen in Stiinzi\'s criteria of berusten ze
op werkelijkheid?

e. Mogelijkheden en moeilijkheden van
analystische epidemiologie

De vraag doet zich voor wat te doen met
gegevens afkomstig van betrouwbaar
descriptief epidemiologisch onderzoek.
Dan komt men op het terrein van de
analytische epidemiologie, die op veteri-
nair terrein zeker successen heeft geboekt
(oncogene virussen). Echter, vaak komt
men niet veel verder omdat waarschijn-
lijk meerdere (bijv. genetische-en milieu)
factoren samenwerken.
Bij de mens heeft men voor bepaalde
typen tumoren (mamma, colon) interes-
sante gegevens verkregen door migratie
studies vooral van Japanners, waardoor
genetische- en andere factoren geschei-
den konden worden. Hierbij bleek, dat
omgevingsfactoren zoals voeding waar-
schijnlijk belangrijker zijn dan genetische
factoren (12).

Uit eigen, niet gepubliceerde, ervaringen
weten wij dat soms min of meer \'toevallig"
clusters van tumorgevallen voorkomen,
soms van vrij zeldzame tumorziekten
(bijv. slokdarmcarcinoom bij 2 paren ge-
netisch verwante katten), soms ook van
meer frequent voorkomende tumorziek-
ten zoals leucose bij de hond (bijv. 5 ge-
vallen op een oppervlakte van enkele km^
in Bussum). Bij het vinden van clusters
vooral van frequent voorkomende tu-
morziekten moet de rol van het toeval
critisch in beschouwing worden geno-
men.

Sommige waarnemingen betreffen con-
dities die ogenschijnlijk slechts bij een

deel van een betreffende tumorgroep
aanwijzingen in de richting van aetiologie
en pathogenese opleveren. Er komen
bijv. steeds meer rapporten (2, 7) over het
voorkomen van osteosarcomen in de le-
dematen van honden en katten, die vroe-
ger vanwege een fractuur gepind zijn
(2/150 honden uit ons eigen materiaal).
Deze waarnemingen kunnen duiden op
de betekenis van metaalionen eventueel
in combinatie met druk-en trekkrachten.
Deze laatste factoren zouden ook van
betekenis kunnen zijn bij het ontstaan
van osteosarcomen in de zwaar belaste
ledematen van grote tot zeer grote hon-
den.

Ook het verhoogd risico voor het optre-
den van testistumoren bij cryptorche
honden (en mensen) geeft aangrijpings-
punten voor verder onderzoek.
Intrigerend is het naast elkaar bestaan
van de enzoötische (door BLV veroor-
zaakte) en de sporadische vorm van leu-
cose bij het volwassen rund, die klinisch
en morfologisch sterk overeenkomen,
terwijl tussen deze en andere vormen van
runderleucose (kalf- thymus-huid) geen
cytologische verschillen bestaan (42).
Er zijn aanwijzingen, dat sommige
tumor- of tumorachtige ziekten verdwij-
nen of drastisch verminderen door veran-
dering van milieu. Rhabdomyomen van
het hart werden vrij frequent (12 per
10.000) op het eiland Aruba gevonden bij
waarschijnlijk sterk ingeteelde inheemse
varkens. Na de introductie van Neder-
landse landvarkens werd nog slechts 1
geval waargenomen (44)\'.
De in Nieuw-Zeeland vrij veel waargeno-
men tumoren van de dikke darm van
schapen, werden veel minder aangetrof-
fen, nadat selenium aan het drinkwater
van de dieren werd toegevoegd (75).

VETERINAIRE ONCOLOGIE
Epidemiologische studies hebben tot nu
toe gegevens opgeleverd over het voorko-
men van bepaalde tumoren bij de ver-
schillende soorten huisdieren en tevens
over de verdeling naar localisatie en type
van de tumor, ras, biologisch gedrag.

leeftijd, geslacht en soms ook naar de
regio.

In tabel I zijn de voorkeursplaatsen en
typen tumoren bij verschillende honden-
rassen weergegeven. De in deze tabel aan-
gegeven publicaties, welke berusten op
gegevens van het grootscheepse Veteri-
nary Medical Data Program van het Na-
tional Cancer Institute, geven ook infor-
matie over de tumorverdeling bij andere
dieren. Deze zullen hier vanwege de be-
schikbare ruimte niet besproken worden.
Bij honden is een minderheid van de tu-
moren van maligne type (34%), bij de kat
is dit andersom (72%). Huidtumoren zijn
bij de hond de meest voorkomende tumo-
ren, gevolgd door mammatumoren. Bij
de kat komt meer leucose voor dan bij de
hond. Rashonden blijken een grotere
kans op tumoren te hebben dan bas-
taards (16, zie ook tabel 1). De aanwijzing
dat \'inbreeding\' een hogere kans op
mamma- en andere tumoren bij de hond
geeft, is van belang voor verder onder-
zoek (16).

Onder de rashonden is vooral de Boxer
gevoelig voor vele typen van vooral me-
senchymale tumoren, zoals mastocy-
toom, vaattumoren, osteosarcoom (33)
en leucose (54).

Deze waarneming opent mogelijkheden
voor analytische epidemiologie waarbij
ook genetische en immunologische facto-
ren kunnen worden betrokken.
In het algemeen neemt de tumorfrequen-
tie met de leeftijd toe, echter (bij de hond)
komen histiocytomen van de huid meer
bij jonge honden voor, terwijl leucose en
osteosarcoom een piek tussen 7 en 10 jaar
hebben (9).

De waarneming van clusters, d.w.z. op-
hopingen in de tijd en/of binnen het ver-
spreidingsgebied van leucose bij rund en
kip en de Marekse ziekte bij de kip, heb-
ben geleid tot ontdekking van de virusetio-
logie. Hoewel clustering bij kattenleu-
cose in zg. catteries wel voorkomt, is de
ontdekking van het FeLV, evenals trou-
wens van het FeSV (fibrosarcoom-virus)
bij de kat meer een gevolg van een syste-
matisch onderzoek, gevoed door gege-

De preparaten met de veelal multiple rhabdomyomen werden ons afgestaan door de patholoog-anatoom
dr. J. H. ten Thije. Nadere informatie werd verkregen vandecollega\'sdr. E. J. vander Kuipendrs. J. van
Strien.

Tabel I. Gevoeligheid van hondenrassen voor bepaalde tumoren.
Localisatie en type tumor Hoge gevoeligheid Lage gevoeligheid

Boxer,Bul 1 dog,Retri ever

Boxer

Boxer

Boxer

Boxer,Spaniel

Boxer,Spaniel,Tackel.
Labrador,Poedel,Pointer,
Engelse Setter, Brittany-
en Springer Spaniel

VMDP

Kliniek Utrecht
Kliniek Philadelphia
VMDP,Kliniek Utrecht

Kliniek Utrecht

Hondenpopul.München
VMDP

Priester (51)
v.d. Ingh(35)
Cohen e.a.(9)
v.d. Ingh(35)
Priester (51)
v.d. Ingh(35)

von Bomhard,Dreiack(5)
Priester(56)

Neus en sinussen \'
Oropharynx

Ovariumcarcinoom

Pancreas-carcinoom
insulinoom

X)

Schildklier

Skelet :
osteosarcoom

Testis

Urineblaas carcinoom

Airedale,Collie.Schotse T

Boxer,Golden Retriever,
Cocker Spaniel

Pointer

Airedale T
Poedel

Reuzenrassen
Boxer,Deense dog,
D.Herder,Rottweiler

Boxer,Col 1 ie,D.Herder

Beagle,Collie,Schotse T

Kliniek Philadelphia

VMDP

VMDP

VMDP

VMDP
VMDP

VMDP

VMDP

Rashonden Nederland

VMDP

Cohen e.a.(9)
Madewei 1 e.a. (37")
Dorn en Priester (18)

Hayes en Young (27)

Priester(49)
Priester(52)

Hayes en Fraumeni(24)

Tjalma(70)
Misdorp en dart(45)

Hayes en Pendergrass(26)
Hayes (25)

Mumoren van allerlei type

vens afkomstig van andere diersoorten
(muis, kip).

De gevonden relatie bij de hond tussen
slokdarmsarcoom en Spiroceca lupi in
bepaalde gebieden, evenals die tussen het
optreden van venerische sarcoom en co-
itus met tumordragers, berust op goede
waarneming en interpretatie.
De ontdekking van de virusetiologieën
van leucosen maakte bestrijding moge-
lijk, hetzij door eliminatie van besmette
dieren bijvoorbeeld runderen en katten
(76), hetzij door vaccinatie zoals bij kip-
pen (4).

ZOÖNOTISCHE PROBLEMATIEK

a. Gelijktijdig voorkomen van tumor-
ziekten bij mens en dier in dezelfde omge-
ving bijv. gezin of bedrijf

In de Verenigde Staten werden door Dru-
sin (19) en Viola (72) zeven mensen met
leucose beschreven, welke in nauw con-
tact geleefd hadden met huisdieren (6 x
hond, I x kat) met leucose.
Gealarmeerd door de waarneming, dat
enkele kinderen na een beet door een leu-
cotische hond ook een dergelijke ziekte
gekregen hadden, hielden van Hoosier
e.a. (32) een enquête betreffende dier-
contacten (inclusief beten), echter zonder
significante uitkomsten.
Tjalma (69) kon op grond van een oriën-
terend onderzoek geen verband aantonen
tussen het voorkomen van tumoren bij
hond en mens.

In Zweden (59) en in Polen (77) werden in
bepaalde gebieden correlaties gevonden
tussen leucose bij mens en rund. in de
Verenigde Staten bleek dit niet het geval
te zijn (55).

Dierenartsen in Californië, door hun be-
roep in contact met dierlijke tumorpatiën-
ten, bleken niet meer aan tumorziekten
te lijden dan mensen met andere beroe-
pen (20). Echter een zeer uitgebreid on-
derzoek naar de doodsoorzaak van 1551
blanke dierenartsen over de gehele Ver-
enigde Staten (3) toonde aan dat deze
dierenartsen significant vaker aan de
ziekte van Hodgkin, leucaemie, hersentu-
moren, nier- en huidtumoren overleden
dan de gemiddelde Amerikaan.
De eerste twee ziekten werden meer bij
praktici dan bij niet-praktici gevonden.

De ziekte van Hodgkin en huidtumoren,
vooral melanomen (relatie met zonne-
schijn?), werden naar verhouding vaker
bij grote huisdierpraktici waargenomen;
Non-Hodgkin lymphomen meer bij
kleine huisdierpraktici. Longkanker
werd significant minder bij deze dieren-
artsen aangetroffen,

Het vrij sterke aandeel van myeloide leu-
caemie als doodsoorzaak bij kleine huis-
dierpraktici zou iets te maken kunnen
hebben met stralingsfactoren (onvol-
doende beveiligde röntgenapparatuur) of
met oncogene virussen (3).
Verhoogd risico voor hersentumoren is
niet alleen bij dierenartsen maar ook bij
boeren (8) en kinderen in contact met
zieke huisdieren (20) waargenomen.
Blair en Hayes (3) wijzen op het feit dat
niet alleen bij veterinairen maar ook bij
andere groepen met een hogere zg.
sociaal-economische status bijv. artsen
en advocaten, meer leucose/leucaemie
gerapporteerd is, hetgeen misschien te
maken heeft met betere registratie onder
deze beroepsgroepen.
In ieder geval blijkt weer eens hoe moei-
lijk het is conclusies te trekken zelfs uit
goed opgezet epidemiologisch onder-
zoek.

b. Berekend risico van contact tussen
huisdier en mens

Volgens Bross en Gibson (6) leken kinde-
ren, welke in contact waren geweest met
zieke katten en parkieten een hogere kans
op leucose te hebben.
Echter Hanes e.a. (29) vonden in een uit-
gebreide studie geen aanwijzingen voor
een verhoogd kankerrisico door contact
met honden, katten of parkieten.
Dörken (14) vond in Duitsland een ver-
hoogd risico voor de ziekte van Hodgkin
bij die mensen, die contact met konijnen
en varkens hadden.

c. Kans op overdracht van oncogene
virussen van dieren op mensen

Kattenleucaemievirus (FeLV)en runder-
leucaemievirus (BLV) hebben een aantal
eigenschappen, die een zekere angst voor
transmissie naar de mens begrijpelijk
maken nl. horizontale verspreiding, pro-

liferatie in celculturen van verschillende
diersoorten inclusief mens, inductie van
leucose bij andere diersoorten (nl. FeLV-
hond, BLV-schaap) onder experimentele
condities.

Het relatief frequent voorkomen van be-
paalde tumoren bij mens en dier zoals in
China waargenomen, kan berusten op
overdracht van bijv. een oncogeen virus
(zoönose). Er zijn nog geen overtuigende
aanwijzingen voor de besmetting van
mensen via bijv. katten. Toch blijft het
onderzoek met behulp van gevoelige
technieken naar FeLV-antigeen en antili-
chamen, zoals aan ons Instituut door dr.
K. Weijer verricht, van belang. Mensen
met leucaemie, mensen met Fe LV-katten
en gezonde controles worden onder-
zocht.

Van de Amerikaanse dierenartsen, die
significant vaker sterven aan leucose/ leu-
caemie dan de gemiddelde Amerikaan,
bleken vooral de praktici het hoogste ri-
sico te hebben, hetgeen te maken zou
kunnen hebben met contact met (be-
smette) dieren, maar ook bijv. met pesti-
ciden (3).

De relatief hoge frequentie van leucose
bij boeren zou in dezelfde richting kun-
nen wijzen (3).

Sero-epidemiologisch onderzoek naar
het voorkomen van FeLV- of BLV anti-
genen en antistoffen (13, 61) bij mensen al
of niet in contact met dierlijke virusdra-
gers, is negatief verlopen.
Ook het Marekse virus (MDV) en het
kalkoenenherpesvirus (HVT) lijken geen
bedreiging te vormen voor de Volksge-
zondheid (65).

SIGNAALFUNCTIE

Interessante epidemiologische gegevens,
die kunnen wijzen op gemeenschappe-
lijke oorzakelijke factoren van kanker bij
mens en dier (of eventueel op overdracht
van virus van dier naar mens) zijn afkom-
stig uit China,

In Noord-China zijn overeenkomsten in
frequentiepatronen van oesophagus- en
pharynxcarcinoom bij mens en kip ge-
rapporteerd (53), Ook zijn er gebieden in
China, waar bij mensen veel nasopharyn-
geale carcinomen voorkomen en clusters
van varkens met dezelfde ziekte zijn ge-
vonden, Tevens zijn er aanwijzingen voor
een verband tussen het frequent optreden
van cirrhose en carcinoom van de lever
bij eenden in Zuid-China, en het levercel-
carcinoom bij de mens dat daar zeer fre-
quent voorkomt (38).
De recent in Schotland (36) waargeno-
men associatie tussen de consumptie van
\'bracken-fern\', een varensoort en het op-
treden van tumoren van de digestietrac-
tus en urineblaas van runderen, lijkt van
belang, omdat melk van deze koeien door
mensen geconsumeerd wordt en er ook
aanwijzingen bestaan vooreen verhoogd
risico voor slokdarmcarcinoom bij men-
sen, die de varens eten (48),
Vanwege de gevoeligheid van honden
voor blaascarcinoom na toediening van
aromatische aminen is voorgesteld om
deze ziekte aangifteplichtig te maken (25,
28) omdat het optreden van spontane ge-
vallen van blaascarcinoom bij de hond,
een indicatie zou kunnnen zijn dat ook
mensen in de omgeving een verhoogd ri-
sico lopen,

VERGELIJKENDE ONCOLOGIE

De hieronder volgende vergelijkende no-
tities zijn indien niet anders vermeld,
overgenomen uit een samenvatting van
Hayes (28) over dit onderwerp,

a, Tumorziekten bij dieren en mensen
met sterke overeenkomsten

Mammacarcinomen komen bij vrouwen
en honden zeer frequent voor, bij katten
wat minder. Bij alle 3 species heeft vroege
oöphorectomie een sparend effect.
Er bestaat veel overeenkomst in het bio-
logisch gedrag (43), Ook de leeftijdsver-
deling komt als dejuiste omrekeningsfac-
toren worden toegepast, sterk overeen
(63),

Ovariumtumoren, veel frequenter voor-
komend bij blanke dan bij zwarte vrou-
wen, komen bij vrouw en hond op hoge
leeftijd voor. De tumortypen en het bio-
logisch gedrag komen sterk overeen.
Niercarcinoom komt bij mens en hond
vooral voor bij oudere mannelijke indivi-
duen,

Leucose komt bij mens en vrijwel alle
huisdieren vrij frequent voor, zij het dat

het lymfatische type bij de huisdieren
sterk overheersend is en bij de mens naar
verhouding ook het myeloide type vrij
veel voorkomt.

Osteosarcomen bij mens en hond tonen
veel overeenkomsten in morfologie en
klinisch gedrag (45). De door Tjalma (70)
gerapporteerde bevinding dat osteosar-
comen vooral bij grotere honden optre-
den werd door ons (45) bevestigd en ge-
specificeerd voor bepaalde rassen.
Gestimuleerd door de waarnemingen bij
honden heeft Fraumeni (21) gevonden
dat osteosarcoom vooral bij relatief grote
mensen optreedt. Echter, osteosarcomen
tasten vooral jonge mensen aan, terwijl
bij de hond meestal oudere dieren aan
deze ziekte ten slachtoffer vallen.
Een interessante groep voor vergelijking
vormen de tumoren bij jonge mensen en
dieren. Immers, het is bekend dat bij
jonge mensen andere tumorpatronen op-
treden dan bij oudere individuen (39,44).
Op de Kankerconferentie in Perugia
waren de gepresenteerde gegevens over
de tumoren bij jonge dieren \\anuit
Europa (44) en uit de VS (47) in grote
lijnen overeenkomstig: bij jonge huisdie-
ren lijken tumoren naar verhouding min-
der voor te komen dan bij jonge kinde-
ren. Lymfosarcomen en in mindere mate
embryonale tumoren (o.a. nephroblasto-
men bij varkens) waren de belangrijkste
tumorcategorieën. Deze situatie toont
veel overeenkomst met die bij de mens.
Bij mens en hond is struma als predispo-
nerende factor voor het optreden van
schildkliertumoren aangeduid. Bij men-
sen lijkt ook de thyroiditis van Hashi-
moto een predisponerende factor te zijn
voor het optreden van schildkliertumo-
ren. Van Beagles, welke naar verhouding
veel aan schildkliertumoren lijden is be-
kend dat ook thyreoiditis vrij frequent
voorkomt (24).

b. Tumorziekten bij dieren met over-
eenkomsten maar ook met aanzienlijke
verschillen ten opzichte van die bij de
mens

Testistumoren komen bij mens en hond
vrij frequent voor, echter de leeftijdsver-
deling (bij de mens voornamelijk op jon-
gere leeftijd en bij de hond op hogere
leeftijd) en voorkomen van histologische
typen (met uitzondering van seminomen)
zijn verschillend.

Bij mens en hond is cryptochidie een be-
vorderende factor.

De hond is het enige dier waarbij de bij de
mens met het roken geassocieerde \'Reiz-
tumoren\' van het plaveiselcellig en ana-
plastisch type in de long voorkomen. De
frequentie van deze tumoren bij de hond
is echter zeer gering (67).
De oorspronkelijk beschreven stijging
van de long carcinoom frequentie bij
honden in het Utrechtse sectiemateriaal
(68) kon in een latere periode (41) niet
bevestigd worden.

Huidtumoren bij mens en hond frequent
voorkomend, zijn ten dele van overeen-
komstig ten dele van verschillend type,
terwijl bij de mens huidtumoren meer
voorkomen in gebieden met veel zonne-
schijn is er bij honden geen verband ge-
vonden (51). Mogelijk dat de beharing bij
de hond de huid voor zonnestraling be-
schermt.

c. Tumorziekten met zeer uiteenlo-
pende frequentie bij mens en huisdier

Bij de mens komen tumoren voor waar-
van nog niet overtuigend is aangetoond
dat ze bij huisdieren voorkomen zoals,
cervixcarcinoom, ziekte van Hodgkin,
Ewing\'s sarcoom. Bij de hond komen pe-
rianaalkliertumoren en venerische sarco-
men exclusief voor.

Verder is het zo dat op ten dele verklaar-
bare gronden bepaalde tumortypen bij de
mens veel meer voorkomen dan bij huis-
dieren: larynxcarcinoom (roken, alco-
hol), maagdarmcarcinoom, prostaatcar-
cinoom (62).

FUNDAMENTEEL-ANAI.YTISCH ONDER-
ZOEK

Bevindingen vanuit het epidemiologisch
onderzoek kunnen licht werpen op meer
fundamentele aspecten zoals

aetiologische- of pathogenetische facto-
ren.

Zo zijn de waarnemingen van de groep
van Jarrett (36) over het, vaak gelijktij-
dig, optreden van papiilomen en plavei-
selcelcarcinomen van het bovenste deel
van de digestietractus en van adenomen

en adenocarcinomen van de darmen bij
runderen uit de varengebieden in Schot-
land, van belang. Uit de papillomen werd
een papilloma-virus geïsoleerd, waarmee
na inspuiting papillomen in oesphagus,
verhemelte en huid werden opgewekt. De
mogelijkheid is zeer groot, dat dit virus
samen met carcinogene stoffen uit de va-
rens verantwoordelijk is voor de ontwik-
keling van carcinomen in de digestietrac-
tus. Transformatie van papillomen naar
carcinomen werd nl. alleen waargeno-
men bij dieren in varenrijke gebieden.
Moderne onderzoekstechnieken (mole-
culaire hybridisatie) geven de mogelijk-
heid om te onderzoeken of het papil-
lomavirus behalve in de papillomen ook
in carcinomen van de digestietractus en
de daarmee vaak tegelijk optredende car-
cinomen van de urineblaas aanwezig is.
De invloed van genetische factoren bleek
uit een selectief fokprogramma met Sin-
clair dwergvarkens (31). Het was al lan-
ger bekend, dat bij deze overwegend
zwarte varkens allerlei melanoomachtige
laesies voorkomen, welke zich soms pro-
gressief, soms regressief gedragen. Uit
kruisingsproeven kwam naar voren, dat
54% van de pasgeboren varkens, waar-
van zowel vader als moeder tumordra-
gers waren, melanomen kregen, terwijl
dit na kruising, waarbij slechts de beer of
de zeug tumordrager was, de incidentie
22 respectievelijk 21% was. Bij varkens
uit niet tumorouders werden weinig me-
lanomen aangetroffen (2%).
In Schotland, waar een erfelijke vorm
van leucose bij varkens is vastgesteld, be-
rustend op een autosomaal recessiefgen
(30), was het mogelijk in deze groep var-
kens de ontwikkeling van de ziekte te
volgen. Daarbij bleek dat bij deze enzoö-
tische vorm in tegenstelling tot de spora-
dische vorm afwijkingen van de immuno-
globulines aanwezig waren welke
mogelijk een aanwijzing kunnen zijn
voor het ontstaan van de ziekte.

In Nederland, dat helaas niet aan het
WHO-systeem heeft deelgenomen, lijkt
de zaak moeilijker. Er is geen registratie
van tumoren bij kleine huisdieren (ook
niet bij de mens overigens). Ook over de
populatie van honden en katten is onvol-
doende bekend, hoewel wel de rashonden
centraal zijn geregistreerd.
De verenigingen van kattenliefhebbers
(bijv. Felikat) bieden de mogelijkheid om
epidemiologische gegevens bijv. in ver-
band met viruscontrole, te blijven verga-
ren.

Van grote, vooral economische betekenis
is de controle van de runderleucose waar-
bij zowel een goed overzicht van tumoren
bij slachtrunderen als serologische con-
trole van risicogroepen van belang blijft
(58).

Onderzoek naar tumoren bij grasetende
dieren kan een signaalfunctie hebben in
verband met de toenemende berichten
over giflozingen. Voorwaarde is dan ech-
ter dat een degelijk landelijk onderzoek
wordt opgezet dat over een aantal jaren
loopt en waarbij naast de diagnostiek
ook een goede identificatie van slachtdie-
ren en bedrijven plaatsvindt.
Ook bij kleine huisdieren, die in het alge-
meen evenals de mensen hoge leeftijden
bereiken en een aantal milieufactoren
met de mens gemeen hebben, lijkt epide-
miologisch onderzoek in ons land waar
de mobiliteit van mens en dier vrij gering
is, kansen te hebben. Dan moet echter
wel de zekerheid bestaan dat de histologi-
sche tumordiagnostiek zoals eerder aan-
bevolen (46), georganiseerd is en de refe-
rentiepopulatie voldoende is gedefi-
nieerd.

DANKBETUIGING

Kees Wcijer wordt bedankt voor /ijn opbouwende
critick en Evelien Groe.sbeek voor het typewerk.

TOE KOMSTMOGELIIK HEDEN

Internationaal lijkt het van belang om het
Amerikaans VMDP en het Europees
WHO-programma te vergelijken, om na
te gaan of er wellicht geografische ver-
schillen zijn aan te wijzen.

I.ITERATUURLIJST

1. Appleby, E. C., Hayward, A. H. S., and Renyard, P.: The use of a computerized record system in the
analysis of 391 cases of suspected neoplasia. Vet. Ree.. 89, 547-552. (1971).

2. Banks, W. C., Morris. E., Herron, M. R., and Green, R. W.: Osteogenic sarcoma associated with
internal fracture fixation in two dogs. J. Am. vel. med. /(.«s.. 167, (2). 166-167. (1975).

3. Blair, A. and Hayes H. M. jr.: Cancer and other causes of death among US veterinarians 1966-1977.
Inl. J. Cancer. 25, 181-185. (1980).

4. Boer G. F. de: Een methode voor bestrijding van lymfoide leucose bij pluimvee. Ti/dschr. Diergenees-
kunde. 105. (16). 665-670. (1980).

5. Bomhard, D. von und Dreiack, J.: Statistische Erhebungen über Mammatumoren bei Hündinnen.
Kteinlierpra.xis. 22. 205-209. (1977).

6. Bross, 1. D. and Gibson R.: Cats and childhood leukemia. J. Med.. I, 180. (1970).

7. Brunnberg, L., Gunsser, 1. und Hänichen T.: Knochentumoren beim Hund nach Trauma und
Osteosynthese. Kteinlierpra.xis. 25, 143-154. (1980).

8. Choi, N. W., Schuman, L. M., and Gullen, W. H.: Epidemiology of primary central nervous system
neoplasms I. Amer. J. Epidem.. 91, 238-259. (1970).

9. Cohen. D.. Reif, J. S., Brodey, R. S., and Keiser, H.: Epidemiological analysis of the most prevalent
sites and types of canine neoplasia observed in a veterinary hospital. Cancer Research. 34, 2859-2868.
(1974).

10. Cotchin E.: Further observations on neoplasms in dogs with particular reference to site of origin and
malignancy. Brii. Vei. J.. 110, 218-230. 274-286. (1954).

11. Cotchin E.: Some tumours of dogs and cats of comparative veterinary and human interest. Vet. Ree..
71, 45. 1040-1054. (1959).

12. Doll R.: Strategy for detection of cancer hazards to man. \\aiure. 265, 589-596. (1977).

13. Donham, K. J., van der Maaten, M. J., Miller, J. M., Kruse, B. C., and Rubino, M. J.: Sero-
epidemiological studies on the relationship of human and bovine leukemia. J. Nail. Cancer Inst.. 59,
851-853. (1977).

14. Dörken H.: M. Hodgkin: Epidemiologische Studie über 140 Kinder-Stadt/ Land-Relation, Berufe der
Eltern, Kontakte mit Haustieren. Arch. Geschwulslforsch. 45/3, 283-298. (1975).

15. Dorn, C. R., Taylor, D. A. N., Frye, F. L.. and Hibbard, H. H.: Survey of animal neoplasms in
Alameda and Contra Costa Counties, California: I Methodology and description of cases. J. Natl.
Cancer Inst.. 40, 295-305. (1968).

16. Dorn C. R. and Schneider R : Inbreeding and canine mammary cancer: a retrospective study. / Natl.
Cancer In.u.. 57, 545-547. (1976).

17. Dorn, C. R., Taylor, D. A. N., Schneider, R., Hibbard. H. H .and Hauber, M. R.: Survey of animal
neoplasms in Alameda and Contra Costa Counties, California: II Cancer morbidity in dogs and cats
from Alameda County. J. Natl. Cancer Inst.. 40, 307-318. (1968).

18. Dorn C. R. and Priester W. A.: Epidemiologic analysis of oral and pharyngeal cancer in dogs, cats,
horses en cattle. J. Am. vet. med. 169, (II). 1202-1206. (1976).

19. Drusin L. M.: Malignant lymphoma occurring in patient and pet. J. Am. Med. /l.v.s.. 196, 99-101.
(1966).

20. Fasal, E., Jackson, E. W., and Klauber M. R.: Mortality in California veterinarians. .1. Chron. Dis. 19,
292-306. (1966).

21. Fraumeni J. F.: Stature and malignant bone tumours in childhood and adolescence. Cancer. 20,
967-973. (1967).

22. Gold. E., Gordis, L.. Tonascia. .)., and Szklo, M.: Risk factors for brain tumors in children. Amer. J.
Epid.. 109, 309-319. (1979).

23. Hayes, H. M. Jr.. Priester, W. A., and Pendergrass. T. W.: Occurrence of nervous-tissue in cattle,
horses, cats and dogs. Int. J. Cancer. 15, 39-47. (1975).

24. Hayes, H. M. Jr.. and Fraumeni, J. F.: Canine thyroid neoplasms: epidemiologic features. J. Natl.
Cancer hut.. 55. (4). 931-934. (1975).

25. Hayes, H. M. Jr.: Canine bladder cancer: epidemiologic features./1/wr. / Epid.. \\04. 673-675. (1976).

26. Hayes, H. M. Jr. and Pendergrass, T. W.: Canine testicular tumors: epidemiologic features of 410
dogs. Int. J. Cancer. 18, 482-487. (1976).

27. Hayes, H. M. Jr. and Young, J. L.: Epidemiologic features of canine ovarian neoplasms. Gynec.
Oncol.. 6, 348-351. (1978).

28. Hayes H. M. Jr.: The comparative epidemiology of selected neoplasms between dogs, cats and
humans. A review. Eurup. J. Cancer.. 14 II, 1299-1308. (1978).

29. Hanes B.: Pet association with selected human cancers: a household questionnaire survey. J. Natl.
Cancer Inst.. 45, 1155-1162. (1970).

30. Head. K. W.. Campbell, J. G., Imlah, P., Laing, A. H., Linklater. K. A., and Taggart, H. S. M. C:
Hereditary lymphosarcoma in a herd pigs. Vet. Ree.. 95, 523-526. (1974).

31. Hook, R. R., Aultman, M. D., Adelstein, E. H.. Oxenhandler. R. W.. Millikan, L. E .and Middleton,
C. C.: Influence of selective breeding on the incidence of melanomas in Sinclair miniature swine. Int. J.
Cancer. 24, 668-672. (1979).

32. Hoosier, G. L, van. Stenback, W. A., Mumford, D. M., Hill, W. A.. Düna, S. C., Macdonald. E. J.,
Macdonald, M. C,. Taylor, H. G., and Trentin, J. J.: Epidemiologie findings and electronmicroscopic
observations in human leukemia and canine contacts. Im. J. Cancer. 3, 7-16. (1968).

33. Howard, E. B. and Nielsen, S. W.: Neoplasia of the boxer dog. Am. J. Vet. Res.. 26, 114. 1121-1131.
(196.1).

34. Imlah, P., Brownlie. S. E., Head, K. W., Mclaggart, H. S.,and McVie, ,1. G.: Serum gamma globulin
levels and the detection of Ig. G. Heavy chain and light chain in the serum of cases of pig hereditary
lymphosarcoma. Eur. J. Cancer. 15, 1337-1349. (1979).

35. Ingh Th. S. G. A. M. van den: Huidtumoren bij de hond. Tijdschr. Diergeneesk.. 98, (H). 538-543.
(1973).

36. Jarrett, W. F. H.. McNeill, P. E,, Grimshaw, W. T. R., Selman. I, E., and Mcintyre. W. I. M.: High
incidence area of cattle cancer with a possible interaction between an environmental carcinogen and a
papiloma-virus. .^alure. 274, 215-217. (1978).

37. Madewell, B. R.. Priester, W. A., Gillette, E. L..and Snijder, S. P.: Neoplasia of the nasal passagesand
paranasal sinuses in domesticated animals as reported by 13 Veterinary colleges. Am. J. Vei. Re.s.. 37.
785-856. (1976).

38. Miller R.: Partial report on cancer in the People\'s Republic of China. Childhood Cancer Eiiology
Newsiener. 44, 1-4. (1977).

39. Misdorp W.: Tumors in newborn animals. Path. Vei.. 2. 328-343. (1965).

40. Misdorp W.: Tumoren bij slachtdieren in Nederland. Tijdschr. Diergenee.sk.. 92, (18). 1195-1204.

(1967).

41. Misdorp, W. en Heul, R. O. van der: Longcarcinoom bij de hond. Zeventiende Jaarboek voor
Kankeronderzoek en Kankerbestrijding in Nederland, 121-127, 1967.

42. Misdorp, W. en Dodd, D. C.: Lymfatische leucose bij runderen: een histologische studie. Tijdschr.
Diergenee.sk.. 93, (15). 943-952, (1968).

43. Misdorp W.: Quelques aspects comparatifs des cancers de la mamelle chez la chienne, la chatte, la
femme. Ree. Méd. Vél.. 148, 583-590, (1972).

44. Misdorp W.: Tumours in young domestic animals in \'Tumours of early life in man and animals. Proc.
Vlth. Perugia International Conference of Cancer, 165-184, 1978.

45. Misdorp, W. and Hart, A. A. M.: Some prognostic and epidemiologic factors in canine osteosarcoma.
J. Nail. Cancer Insi.. 62, 537-545, (1979).

46. Misdorp W.: Kanker bij kleine huisdieren: 1 Biologisch gedrag. Tiid.schr. Diergeneesk., 105, 10. (1980).

47. Muvihill, J. J. and Priester, W. A.: Tumors in young domestic animals. Epidemiologie comparisons
with man. Proc. Vlth Perugia International Conference of Cancer, 185-195, 1978.

48. Pamukfu. A. M., Yalpiner, S., and Bryan, G. T.: Inhibition of carcinogenic effect of bracken fern
(Pteridium Aquilinum) by various chemicals. Cancer. 40, 2450-2454, (1977).

49. Priester W. A.: Data from eleven United States and Canadian colleges of Veterinary medicine on
pancreatic carcinoma in domestic animals. Cancer Research. 34, 13 72-1375. (1974).

50. Priester, W. A. and Mantel, N.: Occurrence of tumors indomesticanimals. Data from 12 United States
and Canadian Colleges of veterinary medicine. J. Nail. Cancer Insi.. 47, 1333-1344. (1971).

51. Priester W. A.: Skin tumors in domestic animals. Data from 12 United Statesand Canadian Colleges
of veterinary medicine. J. Nail. Cancer Insi.. 50, 457-466. (1973).

52. Priester W. A.: Pancreatic islet cell tumors in domestic animals. Data from 1 1 colleges of veterinary
medicine in the United Slates and Canada. J. Nail. Cancer Insi.. 53 , 227-229, (1974).

53. Priester W. A.: Esophageal cancer in North China. Avian Di.sea.ses. 19, (2). 213-215, (1975).

54. Priester W. A.: Canine lymphoma: relative risk in the boxer breed. J. .Wall. Cancer Insi.. 39, 833-845.
(1967).

55. Priester. W. A , Oleinick, A , and Conner, G. H.: Bovine leukosis and human cancer./.umfj. \\.367.
(1970).

56. Priester W. A.: Occurrence of mammary neoplasms in bitches in relation to breed, age, tumour type
and geographical region. J. .Small Anim. Pracl.. 20. 1-11. (1979).

57. Ragland. W. L. and Gorlin. J. R.: Tonsillar carcinoma in rural dogs. Namre. 214, 925-926. (1967).

58. Ressang, A.A., Mastenbroek, N. en Quak, J.: Transmissie en immunologische respons bij enzoötische
bovine leucose. Tijdschr. Diergeneesk., 105, (16), 657-661, (1980).

59. Ringertz N.: Possible interrelationships between bovine and human leukemia. Inl. Palhology. 8, 30-32.
(1967).

60. Robinson G. W.: Characterization of several canine populations by age, breed and sex. ./. Am. vei.
med. A.SS.. 151, (8), 1072-1978, (1967).

61. Schneider, R. and Riggs, J. L.: A serologic survey of veterinarians for antibody to feline leukemia
virus. ,/. Am. vel. med. Ass.. 162 , 2 1 7. (1973).

62. Schneider R.: Epidemiologic studies of cancer in man and animals sharing the same environment.
Proc. Third International Symposium on the detection and prevention of Cancer, New York, 1377-
1387, 1976.

63. Schneider R.: Comparison of age, sex and incidence roles in human and canine mammary cancer.
Cancer. 26, 419-426. (1970).

Schwabe, C. W., Riemann, H. P.. and Franti, C. N. E.: Epidemiology in veterinary practicc. Lea and
Fibiger, Philadelphia, 1977.

Sharma, J. M., Witter, R., Burmaster, B. R., and Landon, J. C.: Public health implication of Marek\'s
disease virus and herpes virus of turkeys on human and subhuman primates. J. Nail. Cancer Insi., 151,
(4). 112}-1127. (1973).

Stiinzi H.: Sinn und Unsinn in der Krebstatistiek beim Hund., Schweiz. Arch. Tierheilk.. 112. (9).
420-427. (1970).

Stiinzi H.: Das epidermoide Lungen Karzinomdes Hundes ais Vergleichsobjekt fürdas Raucherkarzi-
noom des Menschen. Schwei:. Arch. Tierheilk.. 113, (6), 311-319. (1971).

Ten Thije, J. H. und Ressang, A. A.: Ueber die Zunahme des primäre Lungenkrebs beim Hund.
Deutsche Tieränzl. W.schr.. 63, 17-18. (1956).

Tjalma R. A.: Implications of animalcancer to human neoplasia;epidemiologicconsiderations.//?/. J.
Cancer. 3, 1-6. (1968).

Tjalma R. A.: Canine bone sarcoma: estimation of relative risk as a function of body size. Nail. Cancer
Insl.. 36, 1137-1150, (1966).

MacVean. D. W., Monlux, A. W., Anderson, P. S., Silberg, S. L. S., and Roszel, J. F.: Frequency of

canine and feline tumors in a defined population. Vei. Paihol., 15, 700-715. (1978).

Viola M. v.: Haematological malignancy in patients and their pels. J. Am. Med. /(.s.v., 205, (8). 95-97.

(1968).

Vogt H.: Rassen- und altersmassige Verteilung der Krankheiten in der Hundenpopulation Zürichs.
Inaug. Diss. Zürich, 1968.

Wagstaff, D. J., Goyings, L. S., and Langham, R. F.: Canine cancer distribution as related to data
source. Am. J. Vel. Re.\'i.. 28, (126). 1479-1482. (1967).

Wedderburn J. F.: Selenium and cancer. New Zeal. Vet. J.. 20, 56-57. (1972).

Weijer, K. en Daams, J. H.: De bestrijding van lymfosarcoom/leukemie en kattenleukemievirus.

Tiid.uhr. Diergeneesk.. 103, (18), 943-947. (1978).

Wolska A.: Human and bovine leukaemias. The Lancet. 1155. (25 mei). (1968).

Minister Pais maakt eerstegraads
lerarenopleiding gezondheidszorg
bekend

Er komt een eerstegraads lerarenopleiding
voor beroepsgerichte vakken in de gezond-
heidszorg.

Het gaat hier om fysiotherapie, verpleeg-
kunde, logopedie, diëtetiek en ergotherapie.
De opleiding wordt gevestigd aan de Rijksuni-
versiteit Limburg. Deze zal gaan samenwerken
met een aantal instellingen van hoger beroeps-
onderwijs, die opleidingen in de gezondheids-
zorg verzorgen. Minister dr. A. Pais van on-
derwijs en wetenschappen maakt dit bekend
in een beleidsnotitie die hij op 7 mei 1981 heeft
aangeboden aan de Tweede Kamer.
Er ontbrak tot nu toe een eerstegraads lera-
renopleiding voor de centrale vakken in de
gezondheidszorg. De nieuwe Wet twee-
fasenstructuur, onlangs door het Parlement
aanvaard, biedt mogelijkheden in deze leemte
te voorzien. Deze wet maakt een lerarenoplei-
ding in de tweede fase mogelijk, die ook toe-
gankelijk is voor afgestudeerden uit het hoger
beroepsonderwijs. De opzet van de nieuwe
opleiding maakt het verder mogelijk dat zit-
tende docenten, via een gerichte beroepsoplei-
ding, een eerstegraads bevoegdheid behalen.
De nieuwe opleiding kan beginnen op I sep-
tember 1982, of zoveel eerder als mogelijk
blijkt. De capaciteit zal in eerste instantie 66
plaatsen per jaar omvatten, bij een curusduur
van een halfjaar. Samenwerking met instel-
lingen van hoger beroepsonderwijs houdt in
dat delen van de opleiding ook buiten Maas-
tricht kunnen worden verzorgd. De Rijksuni-
versiteit Limburg blijft wel de eindverant-
woordelijkheid dragen.

(Persbericht O. <& iV.)

Tijdschr. Diergeneesk.. deel 106. aß. 17. 1981

Bacteriën en hun antibiogram

Bacteria and their Antihiograms
G. H. A. Overgoor\'

SAMENVATTING

Er wordt een overzicht gegeven van de antibiogrammen van de belangrijkste bij het
varken en het rund gedurende de jaren 1974 tot en met 1979 op het laboratoriurti
van de Gezondheidsdienst in Gelderland geïsoleerde pathogene bacteriën. Een
vergelijking wordt gemaakt met een voorgaande periode.

Bij het varken blijken zich bij de P. multocida, B. bronchiseptica. H. parahaemoly-
ticus, de streptococcen en de S. typhimurium geen ongunstige ont wikkelingen voor
te doen. Alleen de pathogene E. coli als verwekker van de enteroto.xicose en de
slingerziekte geeft een verminderde gevoeligheid ten opzichte van trimethoprim-
sulfa te zien; voor streptomycine, tetracycline en neomycine wordt een stijging
waargenomen.

Bij het fokkalf geeft het patroon van de pathogene E. coli een wisselend, echter in
het algemeen minder gunstig beeld te zien.

Voor het mestkalf wordt een negatieve ontwikkeling hij S. duhlin gesignaleerd
doordat vooral de gevoeligheid ten opzichte van chlooramphenicol en tetracycline
maar ook die voor furazolidone en trimethoprim-sulfa is gedaald. Bij S. typhi-
murium blijkt een verband tussen het gevoeligheidspatroon en een aantal faag-
typen te bestaan. P. haemolytica geeft sinds 1977 een dalende en deels wisselende
gevoeligheid vooral voor penicilline, streptomycine, tetracycline en sulfa te zien.
Voor P. multocida is dit veel minder het geval.

SUMMARY

The antibiograms of the most important pathogenic bacteria isolated from pigs
and cattle in the laboratory of the Animal Health Service of the province of
Gelderland during the period from 1974 up to and including 1979 are reviewed.
The findings are compared with those during a previous period.
Adverse developtnents were not found to he pre.sent as regards P. multocida.
B. bronchiseptica, H. parahaemolyticus, streptococci and S. typhimurium in pigs.
Only pathogenic E. coli as the causative organism of oedema disease (colibacillary)
enteroto.xaemia) showed reduced .sensitivity to co-trimo.xazole; an increase in
sensitivity to streptomycin, tetracycline and neomycin was observed.
The pattern of pathogenic E. coli in breeding calves showed a variable, though
on the whole not so favourable picture.

There was a negative development as regards S. dublin in veal calves in view of the

\' G. H. A. Overgoor, Laboratorium-dierenarts Gezondheidsdienst \\ oor Dieren in Gelderland, f\'ostbus 10,
6880 BD Velp (GId.).

fact that sensitivity, particularly that to chloramphenicol and tetracycline, hut also
that to furazolidone and co-trimazole, had ditJiinished. In the case of S. typhi-
murium, there was a relationship between the sensitivity pattern and a nutnher
of phage types. Ever since 1977, P. haemolytica has shown a diminishing and
partiv variable sensitivity to penicillin, streptomycin, tetracycline and sulpho-
namide.

This was the case to a far less extent with P. multocida.

INLEIDING

In een eerder gegeven overzicht (1) werd
met betrekking tot de meerderheid van de
geteste kiemen een resistentietoename in
de loop der jaren tot en met 1973 vastge-
steld. Het kan interessant zijn het verloop
in de daarop volgende jaren onder de
loupe te nemen. Gezien de steeds meer
toenemende diersoortspecialisatie is een
onderverdeling in varken en rund ge-
maakt waarbij per diersoort van de be-
langrijkste, op het laboratorium van de
Gezondheidsdienst voor dieren in Gel-
derland, voornamelijk uit sectiemateriaal
geïsoleerde bacteriën een overzicht wordt
gegeven.

METHODIEK

De methodiek van de bepalingen is t;m 1978 de-
zelfde als eerder beschreven met uitzondering van
het invoeren van de colistine-bepaling in 1976.
Hiervoor werden disks met 50 mcg van de fa. Rhône
Poulenc gebruikt. In de loop van 1979 werd over-
gegaan van de oorspronkelijke methode Delft op
Oxoid single disks met de volgende ladingen: pen
1,5 E, strept 25, chlooramph 50, tetra 50, neom 30,
amp 25, fur 100, sulfa 500 en trimsulfa 25 mcg.
Bij een vergelijking van de beide methodieken bleek
er in het algemeen een goede overeenkomst te be-
staan met uitzondering van de streptomycine en de
tetracycline waarbij met de Oxoid-methode bij de
enterobacteriên in een deel der gevallen een hogere
gevoeligheid werd gevonden.

VARKEN

Een van de belangrijkste bij deze dier-
soort aangetoonde kiem is nog steeds de
pathogene, meestal haemolytische, E.
coli met al zijn bekende serotypen.
Sinds de enting van de zeugen met E.
(•o/(-vaccin veel ingang heeft gevonden is
de rol van de pathogene E. coli bij de
neonatale diarrhee sterk verminderd. De
600 ä 900 stammen welke per jaar nog
worden gevonden komen de laatste jaren
vooral voor bij biggen vanaf 2 ä 3 weken
toten met de speenleeftijd. Het type 0149
K9I K88 domineert hierbij sterk.
In tabel I is een vergelijking gemaakt
tussen eerder uitgevoerd onderzoek en de
jaren 1974 t/m 1979. Hierin zijn alle
typen bij elkaar genomen daar er onder-
ling weinig verschillen zijn met uitzonde-
ring van neomycine, waarvoor het type
0149 K91 K88 minder gevoelig bleek te
zijn (I).

Bij streptomycine en tetracycline is er een
stijging van de gevoeligheid waar te
nemen; voor trim-sulfa is er een duide-
lijke afname. Een en ander zal samenhan-
gen met het minder respectievelijk meer
gebruiken van deze middelen.
In tabel 2 is de situatie voor S. typhimu-
rium aangegeven. Het betreft een beperkt
aantal stammen daar alleen de isolaten

uit sectiemateriaal (colitis, sepsis) werden
opgenomen dus de gevallen waarbij het
dier aan salmonellose had geleden. Ook
hier een toename bij tetracycline en ook
bij sulfa; de overige middelen blijven op-
vallend gelijk. De fagofermentatief-typen
II 505 en 1 650 komen bij deze diersoort
het meest voor.

Naast de darmbacteriën zijn bij het var-
ken vooral de kiemen die een rol spelen
bij aandoeningen van het respiratie-
apparaat van belang.
In tabel 3 zijn de gegevens van de belang-
rijksten hiervan bij elkaar gebracht. De
bepalingen hebben betrekking op de
jaren 1977 t, m 1979.
De P. muhocida blijkt nog steeds goed
gevoelig te zijn; alleen de sulfa zit wat
lager. Ook de H. parahaeivolyiicus (=
pleuropneiimoniae) geeft een soortgelijk
beeld te zien. Bij B. bronchiseptica is het
vooral de penicilline-resistentie welke op-
valt. Bij de streptococcen, waarbij ook
degenen zijn opgenomen die uit sepsis en
polyarthritis-serositis bij biggen werden
gekweekt, blijken vooral penicilline,
chlooramphenicol, ampicilline en
trimethoprim-sulfa het nog goed te doen.
Principiële verschillen met eerder ver-
richt onderzoek (2) zijn er nauwelijks.

RUND

E. co/i-infectie kalf

Hierbij is sinds 1976 een splitsing ge-
maakt in E. coli als sepsis-verwekker (078

K80; 09 K28; 09 K30; 015 K14; 08 K200)
en de K99 dragende typen welke laat-
sten verantwoordelijk zijn voor het beeld
van de enterotoxicose (tabel 4). De
gevoeligheids-patronen komen ongeveer
met elkaar overeen zij het dat de K99
typen wat minder gevoelig zijn (amp.,
trim.). Vergeleken met vorig onderzoek is
de gevoeligheid ten opzichte van strep-
tomycine gestegen, die voor chlooram-
phenicol, ampicilline, en vooral
trimethoprim-sulfa gedaald. De hier op-
gevoerde gegevens hebben betrekking op
het fokkalf. Voor het mestkalf gelden on-
geveer dezelfde waarden; verhoudingsge-
wijs worden hierbij echter veel minder
pathogene coli\'s aangetroffen.

dublin mestkalf

Vooral sinds 1976 is de salmonellose ver-
oorzaakt door dit serotype sterk toegeno-
men. De gevoeligheid ten opzichte van
chlooramphenicol en tetracycline is ver-
geleken bij de jaren 1970 t , m 1973 zeer
sterk gedaald (tabel 5a en 5b), terwijl
(sinds 1975) ook de lijn voor neomycine
en ampicilline in negatieve zin is omgebo-
gen. overigens met een verbetering gedu-
rende de laatste jaren. Ook furazolidone
en trimethoprim-sulfa geven geen 100
procentige gevoeligheid meer te zien. Dat
de gevoeligheid voor streptomycine te-
rugkomt zal met het geringe gebruik van
dit middel samenhangen.

5. typhimurium mestkalf

Ook hier is het verloop grillig (tabel 6a en
6b). Chlooramphenicol, ampicilline en
vooral ook trim-sulfa vertonen negatieve
tendensen, en dat terwijl het gevoelig-
heidsniveau in de jaren 1970-1973 al dui-
delijk lager lag dan bij S. dublin.

Bij dit serotype valt een duidelijk verband
tussen faagtype en gevoeligheid waar te
nemen (tabel 7).

Tot en met 1978 werd vooral faagtype
X201 geïsoleerd. In de loop van dat jaar
maar vooral in 1979, en doorlopend in
1980, kwam type X193 naar voren, ter-
wijl daarnaast een ontypeerbare groep
ORS een rol ging spelen.
Het vervelende is dat de typen 193 en
ORS steeds trim-sulfa resistent zijn, wat
in tabel 6b ook duidelijk tot uitdrukking
komt (1979 slechts 35% gevoelig ten op-
zichte van trim-sulfa).

P. haemolytica en P. multocida

Hoewel in het algemeen geldt dat resis-
tentie problemen zich vooral voordoen
bij enterobacteriën en staphylococcen
blijkt uit tabel 7a, dat P. haemolytica

voor zover deze bij het mestkalf wordt
geïsoleerd, hier sinds 1977 ook bij gere-
kend mag worden. Vergelijken we de iso-
latie uit de eerste helft van 1977 (I) met
die uit de tweede (II) dan zien we een
forse daling bij penicilline, streptomycine
en tetracycline welke overigens in 1979
deels weer weg valt. Bij P. multocida zijn
de ontwikkelingen veel minder ongunstig
(tabel 7b). Hoewel bij het fokkalf de per-
centages bij de meeste middelen ook niet
meer op 100% liggen is er toch een duide-
lijk verschil (tabel 7c).

DISCUSSIE

Vergeleken met eerdere gegevens laten de
voor het varken belangrijke bacteriën
geen ongunstige ontwikkelingen zien,
me! uitzondering van de trim-sulfa ge-
voeligheid van de pathogene £ coli-
typen.

Bij het rund blijft het patroon van de
pathogene E. coli bij het fokkalf ongun-
stig, weliswaar is de gevoeligheid ten op-
zichte van streptomycine en tetracycline
gestegen, daar staat echter tegenover dat
die van ampicilline en trim-sulfa duide-
lijk is gedaald.

Voor het mestkalf zet de eerder gesigna-
leerde ongunstige ontwikkeling zich
voort zowel voor 5. c/uhiin als voor S.
lyphimurium. Ook de P. haemolytica
gaat hierbij meedoen.
Daar de waarde van een antibiogram be-
trekkelijk is dienen de gegeven overzich-
ten vooral ook als vergelijkingsmateriaal
te worden gezien. Van de andere kant
blijken de bevindingen in vitro vaak aan
te sluiten bij de problemen waarvoor de
praktijk wordt geplaatst, met name geldt
dat voor de mestkalveren\'.

Gegevens

Meer gedetailleerde gegevens per jaar en
per bacteriesoort zijn op aanvraag be-
schikbaar.

LITERATUUR

1. Overgoor G. H. A.: Resistentieprobleem. Tiidschr. Diergeneesk.. 100, 270-273. (1975).

2. Overgoor G. H. A.: Voortgezette onderzoekingen met betrekking tot de gevoeligheid van uit praktijk
materiaal geïsoleerde bacterien ten opzichte van de meest gebruikelijke antibiotica en chemotherapeu-
tica. TiUlschr. Diergeneesk.. 96, 685-693. (1971).

Met dank aan mevr. G. G. Dekker-Brand voor het vele cijferwerk.

ÉG ®Dl]

Klinische en pathologisclie Icenmerken van
Haemophilus pleuropneumoniae-infecüe bij
het varken

Clinical and Pathological Features of Haemophilus pleuro-
pneumoniae Infection in Pigs

K. K. van Hoffen en J. E. van Dijk^

SAMENVATTING

De Haemophilus pleuropneumoniae (— H. parahaemolyticus of H. P.P.) infectie
hij mestvarkens heeft de laatste 5 jaren in Nederland een opmerkelijke toename te
zien gegeven. Het ziektebeeld op fokhedrijven is hier reeds langer bekend.
Patholoog-anatomisch kan een peracute, acute en subacute-chronische vorm,
resp. een e.xsudatieve. proliferatieve-desquamatieve en een sequestratiefase wor-
den onderscheiden.

Klinisch kenmerkt de H.P. P.-infectie zich in het sub(acute) stadium door ernstige
ademnood, hoge koorts, cyanose en bloederig schuim uit de neus en/of bek. Bij het
chronische verloop zijn de klinische verschijnselen minder specifiek.
Bacteriologische diagnostiek, therapie en profyla.xe worden besproken, waarhij
ook de mogelijkheid van enting aandacht krijgt.

SUMMARY

The incidence of Haemophilus pleuropneunu>niae (= H. parahaemolyticus or
HPP) infection in fatlening pigs showed a marked increase in the Netherlands
during the past five years. The clinical /Picture on pig-breeding farms has been
known for an even longer period. A peracute. acute and subacute chronic form,
i.e. stages marked by exudation, proliferation and desquamation, and sequestra-
tion respectively can be differentiated.

Clinical features of the (sub)acuie stage of HPP infection consist in severe
dyspnoea, high temperatures and bloody foam from the nose and j oral themouth.
When the infection runs a chronic course, the clinical symptoms are less specific.
The bacteriological diagnosis, treatment and prevention are discussed, attention
also being paid to the possibility of vaccination.

Wijlen drs. K. K. v. Hollen: Destijds co-assislent op de Vakgroep Pathologie, afd. Huisdieren.
Dr, .1, E. van Dijk: Vakgroep Pathologie, afd. Huisdieren. Kac. der Diergeneeskunde der Rijksuniversi-
teit Utrecht, Ya\'lelaan 1. Postbus SÜ.I5K. ,1508 11) de Uithof - Utrecht.

INLEIDING

Shope (27, 28) concludeert in 1964 na
uitgebreid laboratoriumonderzoek, vol-
ledig in overeenstemming met de postula-
ten van Koch, dat een tot dan toe onbe-
kende bacterie behorende tot het geslacht
Haemophilus de etiologische oorzaak
van een ernstige contagieuze fibrineuze
Pleuropneumonie is. Deze bacterie, door
hem Haemophilus pleuropneumoniae
(H.P.P.) genoemd, maar ook wel als H.
parahaemolyticus bekend, blijkt in cultu-
reel opzicht verschillend van de reeds uit
de varkenslong bekende Haemophilus
suis. De H.P.P.-bacterie is bij intranasale
inoculatie in hoge mate pathogeen en on-
schuldig indien subcutaan toegediend
(28). De H.P.P.-bacterie wordt nooit in
de respiratietractus gevonden van ge-
zonde varkens van bedrijven die niet te
kampen hebben gehad met pleuropneu-
monieën door H.P.P.. De kiem wordt
mede daarom als primair pathogeen be-
schouwd. Dit in tegenstelling tot de H.
suis en H. /Ja/a.vw/i-bacteriën, die als
commensaal aanwezig kunnen zijn (17,
25).

De moderne intensieve varkenshouderij
blijkt ideale mogelijkheden te geven voor
aerogene overdracht van besmettelijke
agentia, zodat een zeer virulent agens
van de respiratietractus, zoals de H.P.P.-
bacterie, een ernstige bedrijfsbesmetting
kan veroorzaken. De opmerkelijke toe-
name van deze ziekte in slechts een tiental
jaren en uiteraard de economische conse-
quenties ervan, hebben in vele landen ge-
leid tot uitgebreid onderzoek.
De H.P.P.-infectie wordt in 1973 voor
het eerst op mestbedrijven in Nederland
(Noord-Brabant) vastgesteld, en komt
vanaf 1975 regelmatig voor (30). Bij
jonge biggen op fokbedrijven is het ziek-
tebeeld reeds vanaf 1969 in ons land be-
kend (9, 30).

Amerikaanse en Zwitserse onderzoekers
hebben op basis van gevoelige agglutina-
tiereacties de verschillende H.P.P.-
stammen serologisch in 6 types kunnen
indelen (3, 15). In Nederland komen op
dit moment serotype I en 5 voor (9).
Bij het varken worden verschillende in-
fecties met haemofiele bacteriën beschre-
ven (II, 12, 14). Op grond van bacteri-
ologische eigenschappen komt men tot
de volgende taxonomische indeling:

1. H. suis (syn. H. Influenzae sui.f): Deze
bacterie komt zelden voor en de pri-
maire etiologische rol is niet duide-
lijk. Als secundaire bacteriële infectie
is de bacterie bekend bij varkensinflu-
enza en bij enzoötische pneumonie
(II, 12, 14).

2. H. parasuis: veroorzaker van polyar-
thritis, polyserositis en meningitis
(Glässerse ziekte) (II, 12, 14). Ook
wordt deze bacterie vaak als com-
mensaal uit de voorste luchtwegen
geïsoleerd.

3. H. pleuropneumoniae, syn. H. para-
haemolyticus: veroorzaker van
haemorrhagisch-necrotiserende Pleu-
ropneumonie (4, II, 12, 14). Deze
bacterie zou ook voorkomen in ab-
cessen (4, 14).

4. H. parainfluenzae suis: veroorzaker
van dezelfde klinische verschijnselen
als H. parahaemolyticus (9), is ech-
ter minder pathogeen (11, 12). Vol-
gens een andere onderzoeker is de H.
parainfluenzae suis synoniem met de
H. parasuis en als zodanig veroorza-
ker van de Glässerse ziekte en septi-
caemieën (14).

EPIZOOTIOLÜGIE

Seizoen, stalklimaat en reeds heersende
ziekten gelden als praedisponerende fac-
toren voor uitbraken van H.P.P.-
infecties evenals overbezetting van de
hokken en andere stressfactoren. De ver-
spreiding van de smetstof blijkt plaats te
vinden door aerosolvorming (18).
Intranasale en -tracheale infecties bij big-
gen met H.P.P.-bacteriën blijken niet al-
tijd dezelfde klinische en patholoog-
anatomische verschijnselen op te wekken
(I, 8, 15). Serotype van de H.P.P.-
bacteriën en leeftijd van de geïnfecteerde
biggen spelen hierbij een belangrijke rol.
Serotype I wordt in Nederland op fokbe-
drijven gevonden bij biggen op de leeftijd
van 3 ä 4 weken. Dit serotype is weinig
virulent en veroorzaakt gedurende korte
tijd problemen. Serotype 5 komt op
mestbedrijven voor en veroorzaakt in te-
genstelling tot serotype 1 een stalenzoötie
die zeer hardnekkig kan zijn en ernstige

schade tot gevolg kan hebben (9). In
verband met de vaak voorkomende ma-
ternale immuniteit bij biggen, die na 5 tot
9 weken verdwijnt (1), zal de ziekte zich in
de eerste plaats bij pas gespeende, vaak
pas aangekochte dieren op een bedrijf
manifesteren. Behalve geïnfecteerde aan-
koop kan ook de aanwezige chronisch
geïnfecteerde varkensstapel als infectie-
bron fungeren (19). De H.P.P.-bacterie
kan soms bij serologisch positieve dieren
met een immunofluorescentie test
(I.F.T.) in de tonsillen worden aange-
toond (1).

Gegevens door de verschillende Gezond-
heidsdiensten voor Dieren verstrekt wek-
ken de indruk dat de H.P.P.-infecties op
mest- en fokbedrijven vanaf 1975 zijn
toegenomen. De eenzijdige fibrineuze
Pleuropneumonie die de linker of rechter
longhelft (vrijwel) compleet aantast en
die vaak vastgesteld wordt door de Ge-
zondheidsdienst in Overijssel kan be-
halve door H.P.P. ook veroorzaakt wor-
den door H. parainfluenzae suis (9).

PATHOLOGISCHE ANATOMIE

Patholoog-anatomisch wordt de H.P.P.-
infectie gekenmerkt door een primaire
exsudatieve en proliferatief-desquama-
tieve bronchopneumonie met een fibri-
neuze pleuritis en bij chronisch verloop
met een neiging tot sequestratie.
De cellige ontstekingscomponent is ken-
merkend en bestaat uit alveolair macro-
fagen, alveolaire epitheelcellen en lymfo-
cyten, dus een overwegend rondcellig
infiltraat. De fibrineuze pleuritis ontstaat
ter plekke van de longaantasting (4, 5, 6).
Op basis van spontane en experimentele
besmettingen worden peracute, acute en
subacute-chronische vormen onderschei-
den (6).

Peracute vorm, 6-24 uur na (experimen-
tele) besmetting (exsudatieve fase) fig. 1

De dieren zijn nog in een goede voedings-
toestand en vertonen cyanose van de li-
chaamsuiteinden door ernstige circula-
tiestoornissen (acrocyanose) vaak in
combinatie met een dof. ruig baarkleed
(6). Neusholte, trachea en hoofdbron-
chiën bevatten bloederigfijnschuimigex-
sudaat(2, 13). De regionale lymfeknopen
zijn gezwollen door hyperaemie en oe-
deem (6, 13). De karakteristieke stevige
donkerrode onregelmatig begrensde in-
farctachtige pneumoniehaarden (25), zijn
in de directe omgeving van de hoofd-
bronchiën te vinden, vaak in het cranio-
dorsale deel van de hoofdkwabben (6).
Vaak worden deze pneumoniehaarden
eenzijdig aangetroffen (2, 13). Deinterlo-
bulaire septa zijn duidelijk verdikt (10,
13, 24) en gevuld met haemorrhagisch
vocht (13). De sneevlakte heeft een lever-
achtig aspect en varieert in kleur van
zwartrood (peracuut) tot grijsrood
(acuut) (6). Histologisch zien we in ern-
stig ontstoken gebieden hyperemie hae-
morrhagie en fibrine en soms reeds de
zeer kenmerkende rondkernige ontste-
kingscellen en zelfs focale necrose. Stol-
ling wordt in grotere en kleinere arteriën,
venen en capilliaren aangetroffen (4, 6).

Acute vorm, 2-5 dagen na (experimen-
tele) besmetting (proliferatieve-desqua-
matieve fase)

De acute vorm onderscheidt zich van de
peracute vorm doordat pneumonie
meer op de voorgrond treedt. Vaak zijn
de beide hoofdkwabben door lobulaire
haarden uitgebreid aangetast, waarbij
deze conflueren kunnen tot lobaire haar-
den (6). Naast zwartrode pneumonie-
haarden, zoals aangetroffen in de peracute
vorm, treffen we hieruit ontstane grijs-
rode haarden aan, die centraal een necro-
tiserende massa bezitten. De sneevlakte is
dan opvallend droog(9, 10). Ronddecen-
trale necrose ontstaat een ontstekingsde-
marcatie, die weer door een beginnende
induratie wordt omgeven. In ernstige ge-
vallen kan de necrose een hele longkwab
omvatten. Een fibrineuze peritonitis, me-
ningitis en polyarthritis worden een enkele
maal vastgesteld (9). Histologisch zien we
in de alveoli weer zeer veel basofiel ge-
kleurde rondkernige ontstekingscellen.
De pleura en de interlobulaire septa zijn
met neutrofiele granulocyten en macro-
fagen geïnfiltreerd. De bronchiale en me-
diastinale lymfeknopen geven meestal
het beeld van een purulente lymfadenitis.
De bij de nieren in enkele gevallen macro-
scopisch vastgestelde, subcapsulaire.

Fig. 1. Varkenslongen met de peracute vorm \\an H. pleuropncumoniae infectie: hemorrhagisch-
librineu/e Pleuropneumonie.

A. Eén etmaal na experimentele infectie (dank/ij H. Hani). De donkerrode, onregelmatig begrensde,
stevige, lobulair-confluerende haarden komen vooral in het craniodorsale deel van de hoofdkv^abben voor.

B. Spontane infectie. De gehele linker longhelft is diffuus pneumonisch.

wigvormige infarctgebiedjes blijken
scherpbegrensde haarden in de schors
met necrose te zijn (4, 6). Het optreden
hiervan wijst op de rol van diffuse intra-
vasale stolling, mogelijk ten gevolge van
endotoxinen van H.P.P., in de Pathoge-
nese van deze ziekten.

Subacuut-chronische vorm, meer dan 5
dagen na (experimentele) besmetting (se-
questratie fase), fig. 2

De dieren zijn vermagerd en in groei ach-
tergebleven. De longen vertonen een
chronische adhaesieve pleuritis en in de
hoofdkwabben zijn enkele tot verschei-
dene in grootte variërende necropuru-
lente haarden omgeven door jong granu-
latieweefsel. Hieromheen bevindt zich
een breed en dicht collageenrijk kapsel,
dat in de omgevende interlobulaire septa
uitstraalt. Necrose haarden kunnen dys-
trofisch verkalken. De bronchiale lymfe-
knopen vertonen een chronische lymfa-
denitis met eosinofilie (4, 6).

BACTERIOLOGISCHE [)IA(iNOSHEK

De Haemophilus bacterie is een klein
gramnegatief staafje, dat erg pluriform
kan zijn, hetgeen mede bepaald wordt
door het voedingsmedium en de incuba-
tietijd. De bacterie is niet beweeglijk,
geen sporenvormer, niet zuurvast, en
groeit onder aerobe en facultatief anae-
robe omstandigheden. Bijna alle soor-
ten zijn parasitair door de behoefte aan
de groeifactoren difosfopyridine-
nucleotide, meestal aangeduid als V-
factor en haemine, meestal aangeduid als
X-factor, die voorkomen in bloed en be-
paalde plantenweefsels (32).

Staphylococcus aureus vormt grote hoe-
veelheden difosfopyridine nucleotide,
dat diffundeert in de voedingsbodem in
de directe omgeving van de entstreep (24).
De H.P.P.-bacterie groeit zodoende op
bloedagar (10% schapenbloed) met be-
hulp van een staphylococcenentstreep
(satellitisme). In de onmiddellijke omge-
ving van de entstreep zijn na 48 uur bij
37°C gladde, ronde, tot 2 mm grote kolo-
niën te zien met een duidelijke complete
)3-haemolytische randzóne, die in door-
snee afnemen naarmate de afstand ten
opzichte van de grijs-witte staphylococ-
cen koloniën toeneemt (16, 17).
Om uit aangetaste varkenslongen de ver-
schillende, meest voorkomende Haemo-
philus soorten te determineren kan on-
derstaande tabel I worden gebruikt (II).

De differentiatie kan het best worden uit-
gevoerd op agarplaten, één met en één
zonder serum, verdeeld in kwadranten,
waarop strips met V, X en X V worden
gelegd, nadat de platen zijn geënt.. Voor
beoordeling van de haemolyse is enting
op een bloedagarplaat (evt.met V-strip
of staphylococcen-entstreep) noodzake-
lijk (9, 32). De differentiatie door middel
van biochemische eigenschappen (\'bonte
rij\') is zeer lastig doordat de specificiteit
gering gebleken is (9).

KLINISCHE DIAGNOSTIEK

Klinisch kenmerkt de peracute H.P.P.-
infectie zich bij het mestvarken door ern-
stige ademnood, hoge koorts, acrocy-
anose en bloederig schuim uit de neus
en/of de bek (7, 9). Het is typisch een
bedrijfsprobleem. De meeste mestvar-
kens sterven snel en wel tussen enkele
uren tot 2 dagen na de eerste klinische
verschijnselen. De leeftijd varieert van 6
weken (einde van de zoogperiode) tot 5 ä
6 maanden (slachtperiode). Genezing van
klinisch ernstige gevallen komt voor. Kli-
nisch minder ernstige gevallen zijn moei-
lijk te herkennen door de vage verschijn-
selen. Hoesten komt bij deze dieren
regelmatig voor (13). Bij ernstig verloop
van de ziekte op een mestbedrijf kan de
mortaliteit 8% bedragen (30).
Op fokbedrijven zien we meestal een
mild verloop met weinig sterfte die vaak
beperkt blijft tot één of enkele tomen
(30). Tomen van immune zeugen op een
besmet bedrijf geven meestal geen klini-
sche ziekteverschijnselen door de immu-
nologische bescherming via de moeder-
melk. In het laatste deel van de
zoogperiode kunnen de biggen door da-
ling van de bloedserumtiter geïnfecteerd
worden, maar de klinische verschijnselen
blijven vaag (9).

Gezonde, maar seropositieve dieren blij-
ken kiemdragend te kunnen zijn, waar-
door overdracht van de ziektekiem kan
blijven plaatsvinden (20). Chronisch ge-
infecteerde dieren zijn het best te onder-
kennen met de complement bindingsre-
actie (21, 26).

De H.P.P.-infectie wordt ook in verband
gebracht met abortus bij het varken.
Uit geaborteerde foeten werd in 1975 in
Canada de H.P.P.-bacterie geïsoleerd
(31).

THERAPIE EN PROKYLAXE

Het antibiogram van de H.P.P.-bacterie
blijkt in diverse landen nogal te verschil-
len. De situatie dat verschillende seroty-
pen in allerlei combinaties kunnen voor-
komen, ligt mogelijk mede hieraan ten
grondslag. Goede resultaten worden ver-
meld van parenterale behandeling met
penicilline, chlooramphenicol, (oxy)te-
tracycline, sulfamiden, furazolidone etc.
(2). Helaas wordt de therapie bij de (per)-
acute vorm dikwijls te laat ingesteld. De
Jong bericht dat ervaringen door het
Centraal Diergeneeskundig Instituut op-
gedaan met een oxytetracyclinekuur van
400 gram/ton voer gedurende 3 weken er-
op wijzen dat de infectie niet wordt geëli-
mineerd, hoewel de morbiditeit vermin-
dert. Na het staken van de behandeling
nemen morbiditeit en mortaliteit weer
toe (9, 29).

Onderzoek met behulp van een comple-
ment bindingsreactie na intranasale
proefbesmettingen met serotypen 1, 2, 4
en 5 afzonderlijk of tegelijk tonen geen
serologische kruisreacties aan (22). Intra-
nasale enting met serotype 2 en controle-
infecties 3 weken daarna met de serotypen
2, 4 en 5 tonen echter wel beschermende
kruisimmuniteit aan; na controle met se-
rotype 1 blijkt slechts partiële bescher-

ming (23). Ook na subcutane vaccinatie
van biggen en eventueel van zeugen op
geïnfecteerde fokbedrijven met Delsuvac
hp®\', waarin alleen gedood serotype 5 is
verwerkt, zou geen volledige serologische
kruisreactie met serotype 1 optreden,
maar vaccinatie met dit vaccin zou pro-
blemen op mestbedrijven wel elimineren
(pers. med. Mycofarm).
Therapeutisch en profylactisch kunnen
bij een uitbraak op een mestbedrijf de
volgende maatregelen worden genomen.

Strenge hygiënische maatregelen. Aange-
zien de kiemen zich door aerosolvorming
kunnen verspreiden dient men zo veel
mogelijk aangetaste dieren te separeren
van nog niet aangetaste dieren. Men
dient hierbij bedacht te zijn op de rol die
latent geïnfecteerde beren, evt. zelfs via
het sperma, kunnen spelen (9).

Elimineren van predisponerende facto-
ren. In dit verband dienen stalklimaat,
hokbezetting, stress en (latente) ziekte-
verwekkers (o.a. Mycoplasma hyopneu-
moniae, ziekte van Aujeszky) de nodige
aandacht te krijgen.

Vermijden van secundaire infecties. Pas-
U\'urella muhocida wordt soms (alleen)
gekweekt uit dieren met de voor H.P.P.
typische longaandoening (9).

Dieren die ziek zijn en ook hun hokgeno-
ten dienen parenteraal en oraal (via het
voer) te worden behandeld (30, 33).

De ziekte blijft vaak sluimeren, waardoor
nieuwe uitbraken mogelijk zijn. Het is
daarom raadzaam de gehele stal leeg te
mesten onder een paraplu van medica-
menten alvorens er nieuwe dieren (van na
serologisch onderzoek erkend H.P.P.-
vrije bedrijven) worden opgelegd (9).
Problemen in verband met residuen in
het vlees moeten hierbij worden onder-
kend.

Vaccinatie geeft pas 3 weken na een een-
malige enting een geringe bescherming,
die dan weliswaar door boostering ver-
hoogd wordt, maar pas 3 weken na boos-
tering optimaal wordt en eerst zelfs nog
gedurende 1 tot 2 weken na de boostering
schijnt te dalen (9). Voor mestvarkens is
deze lange tijdsduur voordat de bescher-
ming optreedt in gevallen van acute uit-
braken een ernstig bezwaar. Enting
vormt in deze gevallen geen adequate
profylaxe. Routine-matige enting van
biggen bij aankomst op een mestbedrijf
kan wellicht toch bijdragen tot bescher-
ming indien de infectiedruk niet te hoog
is. Ernstige locale entreacties met necrose
en abscesvorming worden beschreven
(9).

LITERATUUR

1. Bachmann, Ph.: Beitrag zur Epidemiologie der Kontagiö.sen Pleuropneumonie beim .Schwein. Schw.

Anh. Tii-rheilk.. 114, S62. (1972).
l. Derijcke. .).. Devriesc. L., Hoorens, .)., de Roose, P.. Castryck, F.: Hai\'nuiphihi.y pleiiriipneiinioniue

infecties (H.P.I.) bij het varken, l/ao/ii.v Durf;, lißhchr.. 5. ■id.\'i. (1978).
V Gunnarsson. A., Biberstein, E. 1... and Hurvell. B.: Serologie studies on porcine strains of Haemophi-
lus parahaemolyticus (pleuropneumoniae): agglutination reactions. Am. J. Vet. Res.. .18, IUI.
(1977).

L Häni, H.: Zur Pathologie und Pathogenese der Haemophilus-Pleuropneumonie des Schweines.

Vet.-med. Diss.. Bern 1972.
5. Hanl. IL. König, H.. Nicolet. .1. und Scholl. E.: Zur Haemophilus-Pleuropneumonie beim Schwein,

VI, Pathogenese. Siliw. Arch. Tierheilk.. 115. 205. (I97J).
S. Hanl, H., König, H., Nicolet, .1. und Scholl, E.: Zur Haemophilus-Pleuropneumonie beim Schwein V.

Palhomorphologie. Schw. Arch. Tierheilk.. 115, 191. (197}).
7. Hsu, F. S.. Weng. C. N., Chou. N. Y., and King. J. M.: An epizootic of Hemophilusparahemolylicus
pneumonia In swine and pathogeneticy of Hemophilus parahemolyticus for swine. Proceedings
International Pig Veterinary Society: 1976 Congress. June 22-24, Ames, Iowa USA; 19.
■1. Janetschke, P., Kielstein, P., Schönherr, W., Martin, .1. und Günther, H.: Beitragzurexperimentellen
Haemophllusinfection (Haemophilus parahaemolyticus. Haemophilus parasuis) bei SPF-Ferkeln; 1.
Mitteilung; Mikrobiologie. Versuchsdurchführung, Ergebnisse. Arch. K.xp. Vet. Med.. 31, 129. (1977).
). Jong. M. F. de; Haemophilus parahaemolyticus. Voordracht gehouden voor de groep Geneeskunde
van het varken K.N.M. v. D.; 1977, 5 okt.. Utrecht.

Delsuvac®hp - Mycofarm b.v.. De Bilt (distributie).

10. Kiupel. H.: Diagnostische und epizootiologische Beobachtungen zum Vorkommen der Haemophilus
Pleuropneumonie beim Schwein. Mh. Vet. Med.. 30, (1975).

1 1. l.itlle, T. W. A.: Haemophilus Infection in Pigs. l e/. Ree.. 87, 1/970).

12. Little, T. W. A. and Harding, J. D. J.: The Comparative Pathogeneticy of Two Porcine Haemophilus
Species. Vei. Ree.. 88. ."140. (1971).

13. Mylrea. P. J.. Fraser, G., Macqueen, P., and t.ambourne, D. A.: Pleuropneumonia in pigs caused by
Haemophilus parahaemolyticus. Aiislr. Vet. J.. 50, 255. (1974).

14. Nicolet, J.: Aspects microbiologiques de la Pleuropneumonie contagieuse du porc. Berne: Venia
Docendi à la Faculté de médicine-vétérinaire de l\'Université de Berne, 1970.

15. Nicolet, J.: Haemophilus parahaemolyticus pleuropneumonia. Some epidemiological problems. Pro-
ceedings Int. Pig Veterinary Society: 1976 Congress. June 22-24. Ames, Iowa USA: 21.

16. Nicolet, J.: Sur l\'hémaphilose du porc; L Indentifications d\'un agent fréquent: Haemophilus parahae-
molyticus. Palh. et Microbiol. (Basel). 31, 215. (1968).

17. Nicolet, J. und König, H.: Zur Haemophilus-Pleuropneumonie beim Schwein. Bakteriologische,
pathologische-anatomische und histologische Befunde, Vorläufige Mitteilung. Paih. el Microbiol.
(Basel). 29, jOI. (1966).

18. Nicolet, J., König, H. und Scholl, E.: Zur Hämophilus-Pleuropneumonie beim Schwein. IL Eine
kontagiöse Krankheit von wirtschaftlicher Bedeutung. Schw. Arch. Tierheilk., III, 166. (1969).

19. Nielsen, R.: Serological and Immunological Studiesof Pleuropneumonia of Swine Caused by Haemo-
/>hiliis parahaenuilyiicii.s. Ada l e:. Scainl.. \\5. 80. (1974).

20. Nielsen, R.: Colostral Transfer of Immunity to Haemophilus parahaemolyticus in Pigs. Nord. Vel.
Med.. 27. SI9. (1975).

21. Nielsen, R., Thomsen, A. D., and Veserlund, D.: Pleuropneumonia caused by Haemophilusparahae-
mohticus: An attempt to control the disease at two progeny testing stations by serological blood
testing followed by removal of the seropositive animals and their litter mates. Nord. Vet. Med.. 28,349,
(1976).

22. Nielsen, R.: Haemophilus paralweiiiolyliciis HeroXypa - Sero\\og\\ca] Response. Nord. l ei. Med..^\\.
401. (1979).

23. Nielsen, R.: Haemophilus parahaemolyticus Serotypes. Pathogeneticy and Cross Immunity. Nord.
Vel. Med.. 407. (1979).

24. Schiefer, B. and Greenfield. .1.: Porcine Hemophilus parahaeinolyiicus pneumonia in Saskatchewan.
Canad. J. Comp. Med.. 38, 105. (1974).

25. Schiefer, B., Moffatt, R. E., Greenfield, .1.. Agar, J. I.., and Majka, .1. A.: Porcine Hemophilus
parahaemolyticus pneumonia in Sakatchewan. Canad. J. Comp. Med.. 38. 99. (1974).

26. Scholl, E., Rivera, E., and Lazary, S.: Investigations on the immunity relationship against Haemophi-
lus parahaeinolyiicus \\nfM\\on in pigs. Proceedings Int. Pig Vet. Society. 1976 Congress. June 22-24.
Ames. Iowa USA: 22.

27. Shope. R. E.: Porcine contagious pleuropneumonia. 1. Experimental transmission, etiology and
pathology. J. Exp. Med.. I 19, .f57, (1964).

28. Shope, R. E., White, D. C.. and Leidy, G.: Porcine contagious pleuropneumonia. II. Studies of the
pathogeneticy of the etiological agent, Haemophilus pleurupneumoniae. J. E.\\p. Med.. 119, 369.
(1964).

29. Ti/dschr. Diergeiu-esk.. 100, l.!28. (1975). Vet. Journaal.

30. Tijdschr. Dierxem\'esk.. 102. 881. (1977). Vet. Journaal.

31. Wilson. R. W. and Kierstead, M.: Haemophilus parahaemolyticus associated with abortion in swine.
Canad. l et. J.. 17, 222. (1976).

32. Zinneman, K. and Biberstein. E. L.: Genus Haemophilus. In Bergey\'s Manual of Determinative
Bacteriology; 8th Ed. by R. E. Buchanan and N. E. Gibbons, Baltimore: The Williams and Wilkes
Company, 1974, part 8.

33. Tyrpe, P.. Schäfer. R. und Drescher. R.: Characteristik und Verlauf einer Hämophilus-
parahämolyticus-Enzootie in einer Schweineaufzuchtanlage. Mh. /. l et. Med.. 32. 750. (1977).

Intravaginale behandeling van cysteuze ovariële
follikels bij het rund met progesteron (PRID®),
waarbij een behandeling met GnRH niet tot
resuhaat leidde

/niravaginal Aciminisiranon of Progesterone (PRID®), in
the Treatment of Cystic Ch\'arian Follicles in Cattle, in which
Gonadotropin- Releasing Hormone Therapy Failed

R. C. van Giessen\'

SAMENVA niNÜ

Drieëndertig (33) koeien met cysteuze ovariële follikels, welke niet reageerden op
een therapie met GnRH werden behandeld met een progesteronspiraal (PRID®).
Vierentwintig (24) koeien werden drachtig met gemiddeld 1,75 inseminaties.

SUMMARY

Thirty-three (33) cows with cystic ovarian follicles, which failed to respond to
Gn RH-therapy, were treated with a progesterone spiral (PRID®).
Twenty-four ,(24) rou\'.v became pregnant following an average number of 1.75
inseminations.

INLEIDING

Cysteuzx ovariële follikels (COF) worden
bij 2 tot 3% van de Nederlandse melk-
koeien waargenomen (1).
De diagnose COF wordt onder andere
door middel van rectaal onderzoek op
grond van 3 criteria gesteld (1.4, 5):

1. Er is op de ovaria geen corpus luteum
aanwezig; ovulatie heeft dus niet
plaatsgevonden.

2. Er bevinden zich op het ovarium één
of meer follikels (cysten) van varië-
rende afmetingen, met een al dan niet
geluteïniseerde wand.

3. In de anamnese is sprake van her-
haald opbreken, nymfomanie, een
onregelmatige cyclus of van anoes-
trus.

Herhaald onderzoek kan voor het stellen
van de definitieve diagnose noodzakelijk
zijn.

In de groepspraktijk Dokkum e.o. wor-
den koeien met cysteuze ovariële follikels
(COF) sinds enige tijd behandeld met
0,25 mg GnRH (Lutal®) (3). Dieren die
niet reageren op deze therapie worden
behandeld met een metalen spiraal die
ingehuld is in siliconen gummij, waarin
progesteron is geïmpregneerd (PRID =
progesteron releasing intravaginal de-
vice).

MATERIAAL EN ME I HÜDE

llonderdncgenendcrlig HH runderen waarbij
meestal tijdens een be/oek in hel kader van de
bedrijlsbegeleiding de diagnose COF werd ge-
steld aan de hand van bo\\engenocmde criteria, wer-
den behandeld met 0.25 mg GnRH (Lutal®).
De/e behandeling met Gn R H vond plaats tussen de
45ste en de 65stc dag post partum. De ovaria van
drieëndertig (2.1.7%) van de behandelde dieren, met
een gemiddelde leeftijd van 5.2 jaar. bleken bij het
volgende bedrijfsbezoek (.l tot 4 weken later) nog

Drs. R. C. van Giessen, prakticus Dierenartsenassociatie te Dokkum.

cysteus te zijn. Deze runderen zijn toen behandeld
met een PRID®, waarbij de capsule die aan de
spiraal bevestigd is en die 10 mg oestradiolben/oaat
bevat, werd verwijderd.

De spiraal werd met behulp van een weing glijmid-
del intravaginaal, net caudaal van de cervix, aange-
bracht (zie afb. 1 en 2). Op de ochtend van de 12de
dag na het inbrengen van de PRID werd deze uit de
vagina verwijderd. Geadviseerd werd de koe op de
14de dag te insemineren. ook al werd de koe niet in
oestrus gezien.

RESULTATEN

Van de drieëndertig met PRID® behan-
delde dieren zijn er vierentwintig drachtig
geworden met gemiddeld 1,75 insemina-
ties.

De verkegen resultaten zijn weergeven in
tabel 1.

Van de negen niet drachtig geworden die-
ren bleven er vier cysteus en deze werden
ook na herhaalde inseminaties niet
drachtig.

Tweeëntwintig van de drieëndertig be-
handelde runderen werden na het verwij-
deren van de PRID tochtig gezien
(66,6%).

Het interval tussen de 1ste en 2de insemi-
natie bedroeg gemiddeld 28 dagen en het
interval tussen de 2de en 3de inseminatie
gemiddeld 24 dagen.

DISCUSSIE

Geconstateerd moet worden, dat er aan
het gebruik van een PRID bij rundvee ten
opzichte van een parenterale behandeling
met bijvoorbeeld GnRH, enkele nadelen
zijn verbonden. Deze zijn:
a. De spiraal veroorzaakte in alle geval-
len, waarin PRID werd gebruikt in het
Dokkumse praktijkgebied, een vaginitis,
welke gepaard ging met een purulente
uitvloeiing. Deze was op de 14de dag na
het inbrengen van de PRID nog aanwe-
zig.

Alle veehouders hadden over dit witvui-
len opmerkingen, evenzo de inseminato-
ren, die overigens hieromtrent door de
leverancier zijn geïnformeerd. De ernst
van de vaginitis is echter ook duidelijk
afhankelijk van het meer of minder hygië-
nisch inbrengen van de spiraal. Het ge-
bruik van een glijmiddel en een passend
ontsmettingsmiddel is vereist (zie afbeel-
dingen 1 en 2).

Tabel I. Inseminatie-resultaten.

b. Een tweede nadeel is, dat de spiraal
verloren kan worden. Het koordje, dat
aan de spiraal bevestigd is, mag niet meer
dan 8 centimeter lang zijn, daar anders —
vooral in een ligboxenstal — de kans aan-
wezig is dat een stalgenote bij het lig-
gende dier op het koordje gaat staan,
waardoor de spiraal uit de vagina verwij-
derd. Persoonlijke ervaring is ook, dat
runderen met COF een vrij wijde vagina
hebben, waardoor de kans op verlies van
de spiraal groter is, dan bijvoorbeeld bij
pinken.

c. De volgende kanttekeningen dienen
nog te worden geplaatst:

— Bij het gebruik van de spiraal voor de
behandeling van COF dient de cap-
sule, die 10 mg oestradiolbenzoaat
bevat en die bevestigd is aan de spiraal,
te worden verwijderd, daar er geen
luteolyse bewerkstelligd behoeft te
worden. Een corpus luteum is immers
bij COF niet aanwezig.

— Het verwijderen van de spiraal op de
12de dag kan uiteraard door de vee-
houder worden gedaan. Dit werd ech-
ter nogal eens vergeten, zodat wij dat
nu óf zelf doen óf de betreffende vee-
houder op de 12de dag opbellen om
hem eraan te herinneren.

— Een alternatief voor de PRID is het
oraal toedienen van chlormadinona-
cetaat gedurende een aantal dagen.
Dit stuitte echter regelmatig op prak-
tische bezwaren van de veehouders
(2).

— Een vergelijking tussen de werking
van GnRH (Lutal®) en de spiraal kan
in dit experiment niet gemaakt wor-
den, daar met Lutal geen vergelijk-
bare groep werd behandeld.

Concluderend kan worden gesteld dat
een PRID® bij de behandeling van COF
een goede aanvulling is op reeds be-
staande therapieën.

LITERATUUR

Kruif, A. de en Kalis, C. H. .1.: Een vergelijkend onderzoek van enkele therapieen ter behandeling van
ovariële l\'ollikel-cysten bij het rund. Tijthihr. v. Diergeneesk., 102, 1299, (1977).
Kruif, A. de. Kalis, C. H. J. en Giessen, R. C. van: Het gebruik van chlorniadinonacetaat (CAP) bij de
voortplanting van het rund. Tijdschr. v. Diergeneesk.. 10.1. f>25. (I97H).

Kruip. I h. A. M., Leeuw van Weenen, A. de en Dieleman, S. ,L: Enkele hormonale aspecten van de
behandeling van ovariële follikelcysten bij het rund met gonadotroop-releasing hormoon. Ttjd.schr. v.
Diergenee.sk.. 102. 1306. (1977).

Diktaat Biologie en Pathologie voortplanting rund. Kliniek Veterinaire Verloskunde K.l. en Voort-
planting 1979.

Kimman, l. G.: Cysteuze ovariële follikels bij het rund. Referaat Kliniek Veterinaire Verloskunde K.L
en Voortplanting 1978.

Luchtbed voor operaties bij paarden

Een opblaasbaar operatiebed, dat in een
kleine koffer kan worden opgevouwen, wordt
gebruikt om steun te geven aan een pony. die
in het Engelse Onderzoekstation voor Paar-
den te Newmarket in Oost Engeland een oog-
onderzoek moet ondergaan. Het operatiebed
en dekensysteem voor paarden volgens Parks-
Neumark. waarmee nu in het onderzoeksta-
tion de proef wordt genomen, is speciaal ge-
schikt voor praktijkoperaties, die vaak nodig
zijn als een patiënt zich ver uit de buurt van
een vast behandelingscentrum bevindt. Met
behulp van een draagbaar opblaasapparaat,
aangesloten opeen 12 volt motoraccu. kan het
bed in 4 minuten een paard van 400 kg om-
hoogbrengen tot een niveau, waarop opera-
ties op geriefelijke wijze kunnen worden ver-
richt. Een andere mogelijkheid is het
gebruiken van een stofzuiger met een blaas-
aansluiting op plaatsen, waar een electrici-
teitsvoorziening via het lichtnet aanwezig is.

Het operatiebed is bestemd voor toepassing
met een speciaal voor dit doel ontwikkelde
zachte paardedeken. gedeeltelijk gevuld met
polystryreenparels. De deken wordt met rie-
men om het paard bevestigd en hierop wordt
zuiging toegepast, waardoor de deken zich in
het lichaam van het dier vastzet zoals een
gipsafgietsel. Als het paard door de sedering
in elkaar zakt, wordt zijn val door de deken
gebroken en wordt het dier op het lege bed op
zijn plaats gerold, waarna het bed wordt opge-
blazen. Als het dier in een voor de operatie
geschikte ligging is gebracht - hetzij in zij-
hetzij in rugligging - wordt de deken door
het openen van een ventiel zachter gemaakt en
vervolgens door aanzuigen verhard tot het de
omtrekken van de nieuwe houding aanneemt,
waardoor wordt verzekerd, dal het dier vol-
komen onbeweeglijk blijft liggen.
Het \'opblaas\'-systeem is gezamenlijk ontwik-
keld door Walter Neumark. ontwerper van

luchtconstructies, en Richard Parks, een die-
renarts, die in het afgelopen jaar dit systeem
met succes in de algemene praktijk heeft toe-
gepast. Afgezien van de geriefelijkheid en het
feit, dat het draagbaar is, zorgt het systeem
voor echte stabiliteit en tevens voor een aan-
zienlijke vermindering van het risico van be-
schadiging van de schouderspieren, dat zich
zelfs op conventionele operatietafels kan
voordoen.

Voor informatie wordt verwezen naar de
Britse Ambassade, Lange Voorhout 10, Den
Haag (tel. 070 - 64 58 00).

(Persheruhl British Information Services,
uitgegeven door de fotografi.u he afdeling van
het Centraal Informatiebureau le Londen.
LanJhouwfotografische Dienst)

NB. Welke operatietafel de meest ideale tafel is
voor het gebruik in een chirurgische kliniek
voor grote huisdieren is aan veel discussie
onderhevig. Met name de bekleding van de
tafel is een discussiepunt in verband met de be-
schadiging van spieren, welke vooral op kun-
nen treden bij paarden in slechte algemenecon-
ditie (koliek paarden) die gedurende lange tijd
onder narcose worden gebracht. Een zacht
operatiebed lijkt minder risico te geven, ech-
ter in sommige klinieken (Zwitserland) wor-
den operatietafels met een vlakke keiharde
bekleding gebruikt met goede resultaten.
Een optimale anaesthesie waarbij ook de
perifere doorbloeding optimaal is, een goede
operatieligging en een zo\'n kort mogelijke
operatie zijn eveneens belangrijke factoren
die het beschadigen van spieren kunnen voor-
komen.

Drs. H. W. Merkens

^ptcgij^l \'oBitxïnmv

Grote gebeurtenissen werpen hun schaduwen vooruit

Memorie van Antwoord.

HooirisitiKX. Begrooting 1921.

Bij artikel 80 deelt de Minister mede:

Plannen voor de stichting van een nieuw gebouw voor de Rijksseruminrichting zijn in
overweging. Zoodra deze vasten vorm hebben aangenomen, zullen bij suppletoire
begrooting de noodige gelden worden aangevraagd. In afwachting daarvan kunnen thans
omtrent de bedoelde plannen geene verdere mededelingen worden gedaan.

C. L v. O.

Congres voor Gellenteelt 1921 Roermond

Het heeft Z. K. H den Prins der Nederlanden behaagd het Voorzitterschap van het
Eere-Comité van het Congres voor Geitenteelt 1921. waarvan H. M . de Koningin Bescherm-
vrouwe is. te aanvaarden. Tijdschr. Diergeneesk.. 20, 77.5, (IVJD)

Algemeen

Intensieve veehouderij en ethologie van
landbouwhuisdieren

Bogner, H.: Die Problematik der Massentierhal-
tung - acht Thesen aus der Sicht der Nutztieretholo-
gie und der landwirtschaftlichen Tierhaltung. Berl.
Münch. Tierärizl. mehr., 94, 49-51, (1981).

Het artikel is de weergave vaneen lezing,die gehou-
den werd voor een \'Tierschutzbund\'. De auteur is
niet gelukkig met het woord \'Massentierhaltung\',
dat alleen een kwantitatieve aanduiding geeft (bijv.
meer dan 1000 mestvarkens of 50 zeugen respectie-
velijk 10.000 legkippen of 25.000 slachtkuikens).
Meerzeggend acht hij het begrip "intensieve veehou-
derij\', waaronder hij verstaat een bedrijfsvoering
met een snelle omzet en een hoge bezettingsgraad
aan dieren, een hoge graad van mechanisatie, een
lage behoefte aan arbeidskrachten en een winstge-
vende conversie van veevoeder in verkoopbare Pro-
dukten.

De auteur behandelt vervolgens (en Ref. vermeldt
slechts) de volgende stellingen;

1. De grootte van een bedrijf is uit een oogpunt
van dierbescherming niet relevant.

2. Ethopathieën (gedragsstoringen) en techno-
pathieën kunnen in verregaande mate vermeden
worden.

3. Opbrengst is geen maatgevend criterium voor
welzijn.

4. Dieren hebben de mogelijkheid zich aan hun
sociale en oecologische omgeving aan te passen.

5. Domesticatie beïnvloedt het prestatievermogen
van tal van organen.

6. Het gedragsonderzoek bij landbouwhuisdieren
dient Interdisciplinair te worden geïntensiveerd.

7. Ethologie van landbouwhuisdieren dient on-
derdeel van landbouwkundig (en diergenees-
kundig; Ref.) onderwijs te zijn.

H. Rozemond.

Kalkoen

Ademhalingsziekte bij kalkoenen ten ge-
volge van Alcaligenes faecalis

Saif. Y. M., Moorhead, P. D., Dearth, R. N. en
Jackwood, D. J.: Observations on Alcaligenes fae-
calis infection in turkeys. Avian Di.seases, 24, 665-
685. (1980).

Bij S P.F. kalkoenkuikens, In leeftijd variërend van
3-16 dagen, werden besmettingsproeven met vijf uit
de praktijk geïsoleerde A. /ofcöfa-cultures uitge-
voerd. Het gelukte om een aan de praktijk Identieke
ademhalingsstoornis op te wekken. De ziektever-
schijnselen bij de proefdieren waren echter milder
van aard dan die van vier bedrijfskoppels, die de
ziekte spontaan kregen. Deze laatste koppels waren
echter wel met E. coli besmet.
Zowel de Infectie als de klinische verschijnselen en
laesies waren beperkt tot de sinussen, pharynx en
eerste I a 2 cm van de trachea. Typisch Is de sterke
neusultvloelïng, soms subcutaan oedeem rondom
de ogen, snotteren, ademhaling vla de bek.
Bij sectie ziet men slijmophoping In de sinussen en
In mindere mate in het begin van de trachea.
Van 17 bacterie-lsolaten werd een antibiogram be-
paald; alle waren gevoelig voor gentamycine, spec-
tlnomycine en Cephalosporine. De meeste isolaten
waren gevoelig voor tetracyclines en sulfa, terwijl ze
allen ongevoelig waren voor penicilline, streptomy-
cine, ampicilline, erythromycine, neomycine, novo-
bloclne, lincomycine, cloxacllline en bacltracine.
De meeste Isolaten waren gevoelig voor tetracycli-
nes en sulfapreparaten.

Indien er alleen sprake Is van een A. faecaUs-
Infectie, Is er geen sterfte tengevolge van de ziekte,
de morbiditeit Is echter 100%. De Incubatieperiode
Is 4 tot 7 dagen en de ziekte duurt 2 tot 3 weken.
Indien er echter complicaties met E. co/Mnfecties
optreden, kan de ziekte ernstiger zijn en kan een en
ander met hoge sterfte gepaard gaan.
De auteurs stellen voor om de ziekte kalkoenen
coryza te noemen.

J. B. Liljens.

Eend

Gewrichtsontsteking bij eenden; oorza-
ken en volksgezondheidsaspecten

BIsgaard M.; Arthritis In ducks. I Aetiology and
Public Health aspects. Avian Pathologv. \\0.11-21.
(1981).

De auteur heeft In 1978 en 1979 een onderzoek
ingesteld in Denemarken naar de oorzaken van
gewrichtsontsteking bij eenden die in slachterijen
afgekeurd werden vanwege deze aandoening.
Na kweek op verrijkte voedingsbodems werd in
negentig percent van de gevallen een reincultuur
verkregen van pathogene micro-organismen. Uit
61% van de gewrichten werd Salmonella lyphi-
murium gekweekt, uit \\Wc Staphylococcus aureus.
uit 6% Escherichia coli en In de overige 5% diverse
andere bacteriën.

5. typhi-murium werd met name geïsoleerd uit de
knie- en hakgewrichten; Staph, aureus werd het
meest geïsoleerd uit de aangetaste neupgewrichten
en ook wel uit de teengewrichten.
Dezelfde onderzoeker kon bij eerder onderzoek
geen afweerstoffen tegen reo- en adenovirus aanto-
nen bij eenden.

Waarschijnlijk ontstaan de doordeze bacteriën ver-
oorzaakte gewrichtsontstekingen door een bacte-
raemie vanuit de ingewanden.
Bij eenden gehouden met uitloop werd veel S. lyphi-
murium geïsoleerd uit de ingewanden; bij volledig
binnengehouden eenden werden veel minder posi-
tieve bevindingen gedaan, zodat besmetting door
deze uitloop waarschijnlijk is.
Daar Salmonellae en Staphylococcen een grote rol
spelen bij voedselvergiftigingen bij de mens is het
duidelijk dat bovengenoemde bevindingen aanlei-
ding zijn om bij de keuring in de slachterij alle
karkassen van eenden met gewrichtsontsteking
(acuut of chronisch) niet goed te keuren voor men-
selijke consumptie.

Het bereiden van watervogels in de keuken bergt
tenslotte het gevaar in zich dat kruiscontaminatie
kan voorkomen.

G. V. d. Kieft.

Hond

Coronavirus-enteritis bij de hond; kli-
niek, diagnose, differentiaaldiagnose,
therapie

Benary, F , Kraft, W , Arens, M , Krauss, W.: Coro-
navirus; Enteritis des Hundes. Klinik, Diagnose,
Differential-diagnose, Therapie, Kleiniierpraxis,
26. 7-12. (1981).

Gedurende de eerste 6 maanden van 1980 werden
op de kliniek München 122 honden met diarrhee
behandeld. Hiervan bleken 16 besmet met corona-
virus (diagnose met behulp van electronenmicro-
scoop). Leeftijd: 9 weken tot 10 jaar.
Acht patiënten hadden deelgenomen aan een ten-
toonstelling. Bij 15 patiënten begon de ziekte plot-
seling met braken en tegelijkertijd diarrhee, die in
het begin bruin tot geelendunbreiïgtotslijmigwas.
Bij 4 honden was de ontlasting naderhand tijdelijk
bloedig. Een hond vertoonde voor het braken meer-
malen recidiverende diarrhee.
Ziekteduur tussen 4 en 8 dagen met een mild ver-
loop, zulks in tegenstelling tot de door het parvovi-
rus veroorzaakte gastro-enteritiden. Alle patiënten
genazen. Diagnose naar aanleiding van de anam-
nese (tentoonstelling; verdachte omgeving) en het
faeces-onderzoek.

Differentiaaldiagnose: diarrhee veroorzaakt door
bacteriën, vira (Carré-, Parvo- Rotavirus), endo-
parasiten, malabsorptiesyndroom, voedingsfouten,
motiliteitsstoringen, immuunbiologische proces-
sen, circulatiestoringen.
Therapie:

1. Geen voeding gedurende 24-36 uren. In tegen-
stelling tot infectie met parvo-virus willen de
patiënten soms nog eten. Hierna een dieet be-
staande uit rijst (2-3 delen) en \'Hüttenkäse\' (I
deel) drie maal daags tot drie dagen nadat bra-
ken en diarrhee zijn opgehouden. Eventueel kan
bij weigering van dit dieet vleesbouillon worden
toegevoegd (minimale porties rauw mager vlees
of gekookte kip meerdere malen per dag lijkt
mij gunstiger; Kef.).

2. Vocht en electrolietsubstitutie (vol. electroliet.
Ringer- of Ringer-lactaat opL).

3. Adstringentia (Tannalbumine) of Absorbentia
(Bolus AIba).

4. Het gebruik van antibiotica wordt gezien het
milde ziekteverloop niet noodzakelijk geacht;
slechts bij koorts, leukocytose of leukopenie
Ampicilline 3-4 maal daags parenteraal (dagdo-
sis tot 50 mg/kg).

5. Spasmolytica alleen bij hevige darmspasmen.
Auteurs zijn niet van mening dat de Coronavirus-
enteritis een \'nieuwe\' ziekte is, maar dat zij door
haar goedaardig verloop waarschijnlijk niet als een
specifieke ziekte werd opgemerkt. Toch kan zij door
haar contagiositeit bij gebruikshonden en in ken-
nels of pensions voor problemen zorgen.

H. H. Thalheimer.

Kip

Verspreiding van Salmonella-infecties in
slachtkuikenintegraties

Bhatia, T. R. S en Mc. Nabb, G. D.: Dissemination
of Salmonella in Broiler - Chicken Operations.
Avian Diseases. 24, 616. (1980).

Het in de pluimveeslachterij verwerken van klinisch
gezonde, maar met Salmonellae besmette slacht-
kuikens is een belangrijke infectiebron voor ge-
slacht pluimvee. Verder zal het peil van de hygiëne
in de slachterij een rol spelen bij de verspreiding.
Het zou van belang zijn om met Salmonellae be-
smette koppels pas aan het eind van iedere werkdag
te slachten, dus als laatsten in een serie. Het door de
auteurs uitgevoerde onderzoek had als doel prakti-
sche en economisch hanteerbare methoden te vin-
den om met Salmonellae besmette koppels vóór de
slachting te ontdekken.

Voor 5 integraties is de keten broederij-
slachtkuikenbedrijf-slachterij onderzocht, steeds
één bedrijf. Van de kuikenbroederijen nam men
donsmonsters, meconiummonsters en eendagskui-
kens. Op het mestbedrijf verzamelde men strooisel-,
strooiselmest- en voedermonsters (gepelleteerd
voer). In de slachterijen nam men kuikens uit de
spinchiller (dompelkoeler). bracht ieder kuiken in
een kunststof zak een minuut lang in intensief con-
tact met een liter bouillon en onderzocht de zo ver-
kregen vloeistof.

Uit de resultaten leiden de auteurs af, dat als indica-
toren voor het al dan niet met Salmonellae besmet
zijn van (slachtrijpe) koppels slachtkuikens de on-
derzoekresultaten gebruikt mogen worden van:

a. dons en meconium uit de broederij,

b. faeces van 3 tot 7 dagen oude kuikens,

c. strooiselmestmonsters, genomen halverwege en
aan het eind van de mestperiode.

(In de proefgegevens komt overigens één koppel
voor, waarvan het op de eerste dag genomen voe-
dermonster S. agona bleek te bevatten; pas in de
slachterij werd — al dan niet als gevolg van die
voederbemesting — opnieuw S. agona-infectie bij
dit koppel vastgesteld; Ref.)

J. M. de Jong.

Kip

Produktie problemen en uitval bij leg-
hennen tengevolge van ranzig vet in het
mengvoeder

Vereck O. und Kirchgessner M.: Ausfallerschei-
nungen von Legehennen bei autoxydiertem, nati-
vem Fett im Futter. Archiv für Geflügelkunde, 45,
19-23, (1981).

Dal ranzig vet in pluimveevoeders héél wal schade
aan kan richten wordt door hel rapport van de
beide bovengenoemde auteurs duidelijk aange-
toond.

De produktie van een koppel leghennen daalde bin-
nen\'éen week van 80% naar 40%. Er werden véél
windeieren geproduceerd. De dieren maakten een
zieke indruk en er werden locomotie-sloringen
waargenomen.

Bij sectie werden er ernstige verschijnselen van
darmontsteking, leverdegeneratie en botafwijkin-
gen geconstateerd.

In eerste instantie werd er aan een infectie-ziekte
gedacht.

Echter uitgebreid serologisch, bacteriologisch en
virologisch onderzoek bracht géén oplossing van
het probleem. Wel viel op dat het voer een kwalijke
reuk verspreidde die aan ranzig vet deed denken.
Na verstrekken van nieuw voer verdwenen de pro-
blemen binnen enkele dagen. Ook de produktie
herstelde zich goed.

De verdenking dat de problemen veroorzaakt wer-
den door de aanwezigheid van ranzig vet afkomstig
van in het voer verwerkte maïs. werd bevestigd door
chemisch onderzoek van uit het voer geëxtraheerd
ivet. Hierbij kwam vast te staan dat het in het voer
aanwezige vet, volgens de daarvoor geldende nor-
men, een te hoog peroxyde getal had. (Het peroxyde
getal is een maat voorde oxydatiegraad van de in het
vet aanwezige vetzuren en geeft samen met enkele
andere parameters de kwaliteit van het vet weer;
•Ref)

Experimenteel werden de problemen gereprodu-
ceerd door aan leggende dieren een voer te verstrek-
ken waarin maïs was verwerkt afkomstig uit de-
zelfde partij als die welke verwerkt werd in het
oorspronkelijke voer. Als controle diende in dit
experiment een groep dieren die voer kregen waarin
maïs van onverwachte kwaliteit werd verwerkt.
De theorie dat het hoge peroxyde gehalte in het vet
de resorptie van een aantal vitaminen in de darm
kan verstoren werd bevestigd door het feit dat de
problemen grotendeels verdwenen na verstrekking
van extra vitamine D, aan een gedeelte van de
dieren die in het experiment werden gebruikt. Ver-
strekken van vitamine A, E en B6 had géén effect.
Hiermede werd duidelijk aangetoond dat een hoog
peroxyde getal van het in het voer verwerkte vet
nadelig kan werken op de vitamine D stofwisseling
bij producerende dieren. Tevens kan hier zijdelings
uit geconcludeerd worden dat vitamine D zéér be-
langrijk is voor het goede verloop van de produktie
en de schaalkwaliteit der eieren.

De auteurs besluiten hun rapport met de opmerking
dat het verstandig is, bij problemen die in eerste
instantie van infectieuze aard lijken, toch de kwali-
teit van het voer in het onderzoek te betrekken.

M. yeriommen.

Proefdieren

Hygiëne van drinkwater voor proefdie-
ren

Tober-Meyer. B. K. and Bieniek, H. .1.: Studies on
the hygiene of drinking water for laboratory ani-
mals. I. The effect of various treatments on bacte-
rial contamination. Lahoratorv Animal.^. 15, 107-
110, (1981).

De drinkwatervoorziening voor kleine laboralo-
riumdieren is op de meeste plaatsen (nog) niet ge-
automatiseerd. dat wil zeggen de meeste laborato-
riumdieren worden via flessen met een drinknippel
van water voorzien. Drinkwaterisechtereen vande
meest belangrijke overbrengers van infecties. Bin-
nen 1-2 dagen vormt zich in een drinkfles een rijk
bacterieleven door contacten van het water met
speeksel, poten, haren, urine, fecaal materiaal,
voedsel, strooisel, enz. In de literatuur is echter
weinig te vinden over onderwerpen als desinfectie-
procedures, frequentie van verversen, chemische of
fysische behandeling van drinkwater. Het doel van
dit onderzoek was het verloop van bacteriegroei in
drinkflessen te bestuderen en richtlijnen op te stel-
len voor behandeling van drinkflessen.

Brengt men kraanwater in steriele flessen dan be-
vinden zich na l-2dagen 100-1000 bacteriën per ml
in het water. Dit aantal overtreft de norm geldend
voor humaan gebruik (max. IOC, ml). Na 3 dagen
waren meer dan 10^ bacteriën ml aanwezig. Ge-
bruik van gekookt water gaf hetzelfde beeld te zien,
alleen de toename aan het begin trad geleidelijker
op. Aanzuren tot een pH van 2.3-2.5 remde de
bacteriegroei sterk.

In een ander experiment werden gekookt en onge-
kookt water vergeleken, terwijl ook de invloed van
dagelijks verversen bestudeerd werd. Gekookt
water, niet dagelijks ververst, start de eerste dagen
met lage kiemgetallen. maar na 5 dagen is er geen
verschil meer met de ratten die onbehandeld water
kregen.

Dagelijks verversen had enige invloed op onbehan-
deld water, maar niet op gekookt water. Huisvesten
op gaasbodems bracht geen verbetering van de mi-
crobiologische kwaliteit van het drinkwater, in te-
genstelling tot de verwachting.
Enterobacteriaceae werden zelden aangetroffen.
De resultaten geven duidelijk aan dat aanzuren de
enige weg is om drinkwater gedurende langere tijd,
zonderalte veel moeite, opeenaanvaardbaarhygie-
nisch niveau te houden.

De auteurs pleiten voor aanbevelingen inzake drink-
waterhygiëne ten behoeve van laboratoriumdie-
ren.

J. P. Koopman.

Enten tegen ecthymacontagiosum

Wachendörfer, G., Valder, W. A.: Erfahrungen mit
der Prophylaxe gegen Ecthyma contagiosum beim
Schaf. Der praktische Tierarzt. 61.479-482. (1980).

Ervaringen worden beschreven met een levend-
weefselcultuur vaccin (longcelcultuur van runde-
rembryo\'s), op basis van een voor schapen aviru-
lente en genetisch gelijke DRF stam, welke
subcutaan toegediend wordt.
Dit vaccin heeft niet de nadelen van de intracutaan
toegediende vaccins, bereid uit infectieus materiaal,
welke dus pathogeen virus bevatten. Hiermee wordt
pathogeen materiaal verspreid en er wordt vooral
bij lammeren nogal eens een entreactie gezien. Bo-
vendien bleek de immuniteit van korte duur te zijn.
Er blijkt duidelijk behoefte te bestaan aan een effec-
tiever vaccin zonder risico\'s daar de problemen met
echthyma sterk toenemen, onder meerdoor intensi-
vering der schapenhouderij en misschien ook door
een toename in virulentie van het virus. Er zijn nog
te weinig gegevens om volledige informatie te kun-
nen verschaffen over de resultaten bij het gebruik
van de nieuwe avirulente entstof.
Noodenting in geïnfecteerde koppels schapen
maakte duidelijk, dat morbiditeit en mortaliteit na
enting flink verminderde. Bovendien bleek dat in-
dien bij geënte lammeren toch een ziekte-doorbraak
ontstond, een veel milder ziekteverloop werd ge-
zien.

Tevens bleek goed, dat de maternale immuniteit
van lammeren geboren uit geënte moeders onvol-
doende was om ecthyma te voorkomen. Morbidi-
teit en mortaliteit waren echter wel minder.
Bij lammeren die moederloos aan de lammerbar
werden opgefokt, kon geconstateerd worden, dat
vaccinatie op de 2e of ,1e dag effectiever was indien
tevens geparamuniseerd werd met de Pind-avi indu-
cer.

Onvoldoende gegevens zijn beschikbaar of revacci-
natie een hogere en of langdurende immuniteit be-
werkstelligt.

Als entadvies wordt in dit artikel het volgende gege-
ven:

1. alle dieren ouder dan i maanden enten. Eik jaar
revaccinatie. (M.i. enten vóór hel lammen, al is
de maternale immuniteit dan gering. Vervol-
gens de lammeren enten zodra ze .l maanden
oud zijn; Ref.)

2. lammeren voor de mesterij direct na opstallen
enten tegelijkertijd met een para-
immuniteitsinducer. Na 2-3 weken revaccinatie.

3. bij uitbreken van ecthyma in ongeënte koppels
schapen alle dieren enten, waarbij de lammeren
ook geënt worden met een para-
immuniteitsinducer. Is ecthyma echter in een
koppel al wijd verspreid dan is van een enting
tegen ecthyma alsmede van de para-
immuniteitsinducer geen bijzonder effect te ver-
wachten. (Punt 1. verdient dus de voorkeur;
Ref)

R. C. van Gies.sen.

Diazinon bij Psoroptes-schurft

Kirkwood, A. C., Quick, M. P.: Diazinon for the
control of sheep scab. The Veterinary Record. 108,
279-280. (1981).

Door het gebruik van -y-hexachloor-cyclohexaan
(Lindaan, y-HCH) in \'schapen dips\' is schurft bij
schapen ten gevolge van Psoroptes communis van
1952 tot 1973 in Engeland niet meer voorgekomen.
In 1973 stak het echter de kop weer op en er werd
gezocht naar een alternatief bestrijdingsmiddel.
7-HCH werkt therapeutisch en preventief (bescher-
ming acht weken) goed. maar geeft problemen ten
aanzien van residuen en mogelijk resistentie-
ontwikkeling.

Aan het alternatief werden dezelfde eisen gesteld als
aan 7-HCH. wat betreft therapeutischen preventief
effect.

Eerdere onderzoekingen gaven aanleiding om Di-
azinon nader te onderzoeken. Dit gebeurde op het
Central Veterinary Laboratory te Weybridge. Er
werd gewerkt met een 5% en een 60% concentraat.
Ineen laboratoriumtest werden dertig geïnfecteerde
schapen behandeld met \'dips\' van 20-400 mg/liter
gedurende één minuut. Per tien schapen werd een
nieuwe oplossing gemaakt. Volledige genezing was
het gevolg.

Twintig andere, niet geïnfecteerde, schapen werden
na eenmalige behandeling wekelijks geïnfecteerd
met 25 infectieuze mijten. Een oplossing van gemid-
deld 100 mg/liter gaf tenminste negen weken be-
scherming. Naast beide proefgroepen werden con-
troledieren in de proef betrokken.
De werkzaamheid bij gebruik van het 60%-
concentraat liep sneller terug dan bij het 5%-
concentraat.

In een veldproef werden 3952 schapen (waaronder
379 besmette) onder extreme omstandigheden
(\'s winters, lage temperatuur, sterke vervuiling) ge-
dipt in een oplossing van minimaal 100 mg/liter
gedurende één minuut.

Ook hierbij bleek dat Diazinon een goed alternatief
is voor 7-HCH wat betreft therapie en preventie
van Psoroptes-schurft bij het schaap.
(Over eventuele residuen of resistentie-
ontwikkeling worden geen opmerkingen gemaakt;
Ref)

M. Sevinga.

Bestrijding van longworm bij kalveren:
Enten of behandelen?

Urquhart, G. M.. Jarret, W. F. H., Bairden, K.,
Bonazzi, E. F.: Control of parasitic bronchitis in
calves. Vaccination or treatment. Vel. Record. 108,
180-182. (1981).

De auteurs, werkzaam aan de Veterinaire Faculteit
in Glasgow gaan ervan uit dat echte immunisatie
tegen een infectie met D. viviparus uitsluitend mo-
gelijk is door vaccinatie. Hierdoor krijgen de dieren
voldoende weerstand voordat ze worden blootge-
steld aan een challenge infectie. Nagegaan werd in
hoeverre de behandeling van klinisch besmette kal-
veren met een geschikt anthelminticum zou kunnen
dienen om de dieren voldoende weerstand te geven
tegen latere infecties.

Daartoe werden twee groepen kalveren met een
zestien dagen oude infectie met Dicivocaulu.s vivi-
parus behandeld met levamisole en fenbendazole.
Na 5 dagen werden de kalveren opnieuw besmet
met 4000 larven en 21 dagen later geslacht.
Hoewel de behandeling een duidelijk positief effect
had op het aantal longwormen in vergelijking met
de controlegroep ontstonden dezelfde klinische ver-
schijnselen van dyspnoe, tachypnoe en hoesten als
van de primaire infectie.

Aan de hand van het aantal wormen dat na slachten
werd gevonden kon een effectiviteit van 69 procent
in de met levamisole behandelde dieren en van 68
procent in de met fenbendazole behandelde dieren
worden vastgesteld in vergelijking met de onbehan-
delde controle dieren.

Bij natuurlijke infecties is het steeds moeilijk om het
juiste moment van behandelen vast te stellen. Aan
de ene kant heeft het geen zin om kalveren te behan-
delen die nog geen klinische verschijnselen verto-
nen, maar aan de andere kant is het uitermate ris-
kant om te wachten tot alle dieren uil een groep
klinische verschijnselen vertonen.
Uiteraard is het interval tussen de behandeling en de
herinfectie van groot belang met betrekking tot de
verkregen weerstand. In dit experiment werd voor 5
dagen gekozen omdat onder praktijkomstandighe-
den de dieren na een behandeling meestal ook weer
de kans lopen zich snel te herinfecteren.
Door het ontbreken van mogelijkheden om het
juiste behandelingsmoment te kiezen is een systeem
van behandelen en herinfectie voor het opbouwen
van weerstand tegen l). viviparus infecties zeer on-
betrouwbaar.

E)e auteurs bevelen een tijdige vaccinatie met long-
wormvaccin aan. omdat deze methode onder om-
standigheden waar een zware infectie mag worden
verwacht een betrouwbaar systeem is om de dieren
te vrijwaren van longbeschadigingen en een voort-
durend controleren van de grazende koppel op de
ernst van de opgenomen infectie overbodig maakt.

H Heinrich.

Diagnostiek en epizoötiologie van bo-
vine virusdiarree en mucosal disease
(BVD)

Gründer. H. D. Hofmann. W. und Gössler, R.;
Zur Diagnose der bovinen Virusdiarrhoe)Mucosal
disease (BVD) unter Berücksichtigung der derzeiti-
gen Epizootiologie. Dlsch. lierarzil. Wschr.. 88,
94-97. (1981).

Gründer c.s. beschrijven klinische symptomen ende
diagnostische mogelijkheden bij ziekten veroor-
zaakt door het BVD-virus.

Zij doen dit aan de hand van gegevens verkregen
aan de kliniek in Glessen, waar in 9 jaar 1 17 patiën-
ten met BVD onderzocht werden.
De infectie is volgens Gründer sinds lang bekend en
komt sterk verbreid voor. Het ziektebeeld zou door
de veelvuldig optredende subklinische infecties wat
veranderd zijn. Zo zag men vroeger een hoge morbi-
diteit (2 tot 50%) met een hoge letaliteit binnen
koppels, terwijl nu de morbiditeit voor wat betreft
het optreden van de ziektesymptomen laag ge-
noemd kan worden.

Veel kalveren hebben de eerste levensmaanden (4
tot 6) maternale antilichamen en worden de eerste
levensjaren actief geïmmuniseerd met veldvirus.
Een klein percentage (5 a 10) blijft negatief en dus
op oudere leeftijd gevoelig voor een infectie. De
meeste zieke dieren (82%) kwamen uit de leeftijds-
groep van 3 tot 12 maanden.

De belangrijkste symptomen waren ernstige diarree
(94%) en karakteristieke slijmvlieslaesies (74%).
Aan de hand van het klinisch verloop onderschei-
den Gründer c.s. zes verschillende vormen (dieren
met geringe symptomen maken geen deel uit van de
aan de kliniek aangeboden groep dieren; Ref.J

a. een subklinisch verloop, wat bij alle leeftijds-
groepen veelvuldig voorkomt;

b. een peracute haemorrhagische fibrineuze ente-
ritis, bij kalveren onder 3 ä 4 maanden;

c. een acute respiratoire vorm of pneumo-enteritis
bij kalveren;

d. een acute tot subacute vorm, nl. mucosal di-
sease. bij dieren van lot 2 jaar;

e. sloornissen bij drachtigedieren, zoals aborteren
of misvormde vruchten etc.;

f. een acute catarrhale enteritis (\'virusdiarree\') bij
dieren die meestal ouder zijn dan twee jaar.

Gründer kon bij 98% van de onderzochte dieren op
grond van de klinische symptomen de diagnose
stellen. Differentieel diagnostisch zouden van be-
lang zijn IBR, parasitaire aandoeningen en boos-
aardige catarrhaalkoorts.

Postmortaal onderzoek werd bij 67 dieren verricht
en hierbij werden in 94% van de gevallen typi.sche
patholoog anatomische veranderingen waargeno-
men.

Virologisch onderzoek was bij 57% van de 11 I on-
derzochte dieren (bij leven of postmortaal) positief
(93 X in faeces).

Bij 84% van de 93 serologisch onderzochte dieren
werden geen a.1. aangetoond Hierin zien Gründer
c.s. een bewijs voorde hypothese (Liesse.a. 1974)

dat dieren waarbij een BVD virusinfectie tot ern-
stige symptomen aanleiding geeft, immuun incom-
petent zijn. (Het ziek worden van een aantal aange-
kochte dieren uitéén koppel zoals wel gezien wordt,
pleit hier tegen; Ref.j

C. Hol:hauer.

Varken

Subklinische Nematoden-infectie in
verband met de reproduktie bij het var-
ken

Pattioon, H. D.. Smith, W. C. en Thomas, R. J.:
The effect of subclinical nemetode-parasitism on
reproductive performance in the sow. Anim. Proil..
29. i2I-326. (1979).

Het artikel heeft de bedoeling, om met duidelijk
opgezette proeven aan te tonen, dat een subklini-
sche infectie met Oesophagosiomum deniamm
(meest belangrijke soort bij de varkens) bij de zeu-
gen van economisch belang is.
Uit rapporten bleek, dat bij zeugen een belangrijk
verband bestaat tussen ernst van de worminfectie,
het gewicht, onvruchtbaarheid, aantal biggen en de
gewichten van de afgespeende biggen.
Uitgebreide studies over het gebruik van anthelmin-
tica geven een positief resultaat op meerdere facto-
ren ten gunste van de reproduktie.
De onderzoekers maakten voor hun proeven ge-
bruik van 20 Large White tweede worps zeugen,
waarvan 10 zeugen wormvrij waren gemaakt en de
andere 10 zeugen tweemaal per os werden besmet
met O. ileniaium.

Na 2 X dekken werden ze onder volkomen gelijke
omstandigheden begeleid tijdens de graviditeit en de
lactatieperiode.

Van iedere zeug werden 8 biggen op de vierde dag
na de partus afgezonderd en wederom ondergelijke
omstandigheden opgefokt.

Metingen en onderzoeken - zoals gewichtsveran-
dering, voedselgebruik en faecesonderzoek — wer-
den wekelijks zowel bij de zeugen als de biggen
uitgevoerd.

Hiervan werden tabellen vervaardigd, waaruit men
bepaalde gevraagde conclusies kon trekken.
Na hel slachten werden wederom onderzoekingen
en metingen verricht, welke in tabellen werden ver-
werkt.

Conclusies hieruit waren o.a.:
gewichtsverlies bij de geïnfecteerde zeugen;
geringer aantal levende biggen ter wereld gebracht
door de geïnfecteerde zeugen;
lager lichaamsgewicht van de afgespeende biggen,
hoewel hogere voedselopname.
Het onderzoek geeft duidelijk aan, dat er geen twij-
fel kan bestaan, dat een subklinische infectie met O.
deniaium bij het varken van economisch belang is.
Tevens geeft het aan, dat het ontwormen op de
fokhedrijven — uitgevoerd volgens een strak
schema — een waardevolle betekenis heeft.

A. M. F. de Bok.

Voedingsmi(jdelenhygiëne

Toevoeging van lactobacillen aan rund-
vlees vlak voor het vacuum-verpakken.
II. Kwaliteitsaspecten

Smith. G. C., Hall, L. C.. and Vanderzant. C.:
Inoculation of beefsteaks with iMctohaci/lu.s spe-
cies before vacuum packaging. II. Effect on Meat
Quality Characteristics. J. Food Prot.. 4.1, H42-849.
(1980).

Evenals in een voorafgaand artikel werden lapjes
rundvlees geënt met cultures van vier Laciohacillus
species, vacuvjmverpakt en vervolgens bij 1-3° C
bewaard. Na 7, 14. 21. 28 en 35 dagen werden lapjes
gedurende 3 dagen onder detailhandel omstandig-
heden uitgestald. Daarna werden de lapjes gekookt
voor een sensorische analyse.
Vooral bij gebruik van cultures met een hoge con-
centratie aan lactobacillen werden na opslag gedu-
rende 0-35 dagen de volgende positieve effecten
verkregen: (a) de laagste pH aan het oppervlak, (b)
de helderste kleur van de spieren, (c) de geringste
verkleuring van het oppervlak en (d) de hoogste
waardering voor het algeheel voorkomen.
Daarnaast werden met name bij gebruik van
cultures met een hoge concentratie aan lactobacil-
len ook een aantal negatieve effecten geregi-
streerd, zoals: (a) het veelvuldigst voorkomen van
een afwijkende geur, (b) de uitgebreidste verande-
ringen na uitstalling onder detailhandel omstandig-
heden (de meest uitgebreide verkleuring van het
oppervlak en de laagste waardering voor het alge-
heel voorkomen) en (c) de laagste waarderingscij-
fers voor sappigheid, malsheid, geur en algehele
smakelijkheid bij het sensorisch onderzoek.
Slechts enkele van de geregistreerde verschillen
waren statistisch significant. De schrijvers conclu-
deren. dat de nadelen van de gevolgde methode
zwaarder wegen dan de voordelen.

M. P. Smii.

Animal Suffering; the science of animal
welfare

Mary Stamp Dawkins MA., D. Phil

(Chapman Hall. London. 1981). 149 pag.. t7.50)

Het welzijn — en dus ook het \'on-welzijn\' — van
dieren is een onderwerp dat terecht sterke publieke
aandacht heeft. Steeds meer mensen voelen zich
betrokken bij het \'lijden" van mestkalveren, batterij-
kippen, zeehonden, proefdieren.
De argumentatie is niet altijd even uitgewogen.
Deels komt dit doordat het de discussianten aan
bestaande feitelijke kennis ontbreekt,deelsdoordat
er onvoldoende gericht onderzoek is gedaan.
In het boekje \'Animal Suffering\' bespreekt Daw-
kins een aantal methoden waarvan \'men\' zegt dat ze
bruikbaar zijn voor het bepalen van het lijden bij
dieren. Vooraf wijst zij er op dat de discussie vaak
bemoeilijkt wordt door uiteenlopende uitgangs-
punten (\'Een mestkalf lijdt niet. want het groeit zo
hard\' versus \'een mestkalf lijdt, want het is beperkt
in zijn bewegingen\'). In het verlengde daarvan ligt
de polarisatie van subjectivisten en objectivisten.
De eersten menen zonder een boekje wel te kunnen
vaststellen wanneer dieren lijden; de objectivisten
stellen dat een wetenschappelijke benadering niet
mogelijk is \'because of subjective overtones\'.
In de navolgende hoofdstukken komt de vraag aan
de orde of dierlijk lijden gediagnostiseerd kan wor-
den op grond van respectievelijk subjectieve erva-
ringen van dieren (hfdst. 2); gezondheid en produk-
tiviteit (hfdst. 3); kenmerken van \'onnatuurlijk\'
leven Hfdst. 4); fysiologische parameters (hfdst.
5); gedragsafwijkingen (hfdst. 6); klaarblijkelijke
voorkeur of afkeer van dieren (hfdst. 7); analogie
met menselijke ervaringen (hfdst. 8).
Een van de conclusies is dat onze kennis over elk
van deze onderwerpen nogal eens onsamenhangend
of onderling tegenstrijdig lijkt. De situatie doet den-
ken aan die van een blinde die een olifant betast.
Krijgt hij alleen de staart of alleen een poot te
pakken dan zal hij hetdieromschrijvenalseen touw
of als een boom.

Evaluatie van alle gegevens die in een bepaald geval
beschikbaar zijn kunnen echter indicaties geven
voor nader onderzoek of voor het nemen van een
(voorlopige) eindbeslissing (geen beslissing is vaak
ook een beslissing). Twee voorbeelden: 1. Het dier
heeft een goede gezondheid, maar vertoont daar-
naast gedragspatronen die vaak worden gezien bij
dieren in gevangenschap; deze gedragingen bewij-
zen niet dat het dier lijdt; het dier maakt ook geen
angstige of gefrustreerde indruk; keuzeproeven wij-
zen uit dat het dier geen \'hekel\' heeft aan zijn ver-
blijfsruimte. Kortom het dier lijdt niet. 2. Het dier Is
klinisch gezond, maar ontwikkelt geleidelijk fysio-
logische verschijnselen die voorkomen bij dieren
die leven onder te lang durende en te belastende
stress; het dier vertoont zelfmutilerende gedragsaf-
wijkingen; het dier lijdt.

Erkend wordt dat de werkelijkheid veelal weerbars-
tiger is dan de voorbeelden. Bovendien is nog niet
beantwoord de vraag hoevéél het dier uit voorbeeld
2 lijdt. Deze vraag is gewichtig voor veehouders,
onderzoekers en wetgevers. Het boekje beant-
woordt deze vraag niet, maar dal was in het eerste
hoofdstuk al aangekondigd.
Het boek is geschreven voor ieder die geïnteresseerd
is in vraagstukken van dierlijk welzijn, voor biolo-
gisch wel en voor biologisch niet geschoolde lezers.
Voorde eersten vooral is een uitgebreide literatuur-
lijst (meer dan 200 titels) toegevoegd. Het boek is
aanbevelenswaardig voor degene die zich op het
gebied van dierlijk welzijn en dierlijk lijden wil
oriënteren voordal hij de weg der vermeende oplos-
singen inslaat.

H. Rozemond.

1. Inleiding

Vanuit een oorspronkelijk nauw aan ziekten
gekoppelde vraagstelling heeft de immunolo-
gie zich steeds meer tot een zelfstandige disci-
pline ontwikkeld en zij is zich ook gaan bezig-
houden met fundamentele vragen betreffende
de aard en het ontstaan van de immunolo-
gische weerstand.

Vooral in de humaan-medische als ook in de
puur wetenschappelijke zin is de kennis van
het immuunsysteem de laatste decennia aan-
zienlijk vergroot. Ook binnen de diergenees-
kunde doet zich deze ontwikkeling voor, zij
het dan dat de bruikbaarheid en de toepas-
baarheid van door fundamenteel onderzoek
verkregen immunologische kennis steeds als
een belangrijk element in het onderzoek en de
vraagstelling is gebleven.
Daarom heeft de Coördinatiecommissie Im-
munologisch Onderzoek als haar werkterrein
de studie van de bescherming van dieren tegen
ziekten en de immuunpathogenese evenals de
studie van de mechanismen van beide.
In het kader van hel ontwikkelen van een
meerjaren visie voor de jaren 1982—1986 is dit
een belangrijk gegeven. Enerzijds zal onder-
zoek, dat gekoppeld is aan concrete (infectie-)
ziekten, noodzakelijk blijven. Anderzijds zal
het ook nodig zijn aandacht te schenken aan
meer fundamentele vraagstellingen met be-
trekking tot de verkregen weerstand.

2. De weerstand

De weerstand van een dier wordt door een
aantal factoren bepaald. Hierbij kan onder-
scheid gemaakt worden tussen intrinsieke en
extrinsieke factoren:

2.1. Intrinsieke fadoren zijn:
specifiek immunologisch:

de (activiteit van) T en B lymfocyten;

— de (activiteit van) het fagocyterende sy-
steem;

niet-specifiek:

— de (activiteit van) het fagocyterende sy-
steem;

— a-specifieke factoren, zoals interferon,
complement, anti-microbiële factoren
enz.

2.2. Extrinsieke factoren worden gevormd
door factoren uit het milieu, waarin een dier
of een groep van dieren verkeert; hieronder
vallen de meest uiteenlopende zaken als

— huisvesting;

— hygiëne;

— infectiedruk;

— voeding.

Het verband tussen beide kan als volgt wor-
den geformuleerd; de intrinsieke factoren be-
palen de potentie van een individu om te re-
ageren, terwijl de extrinsieke factoren mede
de mate bepalen, waarin hetdierdeze potentie
kan uiten.

3. Onderzoeksgebieden

3.1. Vanuit het algemene werkterrein van de
Coördinatiecommissie kan een groot aantal
onderzoeksgebieden worden aangegeven.
Zoals reeds in de inleiding is gesteld, wenst de
commissie prioriteiten te verlenen aan die on-
derzoeken die ofwel rechtstreeks bruikbaar
zijn ofwel waarvan het redelijkerwijs te ver-
wachten is dat ze praktisch bruikbare resulta-
ten koppelen aan inzichtvergroting van het
immuunsysteem van landbouwbui.sdieren.
Daarom komt de commissie met de volgende
voorstellen.

3.2. Het verdiepen van Je kennis van de ini-
muunstatus (= specifiek weerstandsver-
mogen).

3.2.1.

Door ontwikkelingen in de veehouderij zal in
de toekomst kennis van de immuunstatus van
de dieren van belang zijn (ook in verband met
het onder 3.3. genoemde). In dit onderzoeks-
gebied (3.2) zal bestudeerd moeten worden
welke soort van immunologische reactie ge-
wenst is om effectieve bescherming te bieden
tegen bepaalde infecties.

In het verleden is sterk de nadruk gelegd op de
serumtiters van specifieke antilichamen. Hoe-
wel dit in een aantal gevallen inderdaad als
maatstaf voor de bescherming kan gelden is
inmiddels wel duidelijk, dat er meer is, alleen
al op grond van het feit dat er geen absolute
correlatie bestaat tussen bescherming en se-
rumtiters.

In het totaal van de immuunrespons spelen
ook de celgebonden en de lokale immuniteit
alsmede de macrofaagfunctie een rol.
Zoals al in 2 werd aangegeven wordt de speci-
fieke weerstand door een complex van intrin-
sieke factoren bepaald. De wijze waarop deze
tezamen tot de gewenste immuunstatus kun-
nen leiden is nog verre van duidelijk. Funda-
mentele kennis hieromtrent is echter om twee
redenen zeer gewenst: a. hierdoor is het moge-
lijk meer succesvol te vaccineren (zie 3.3) en b.
hierdoor is het mogelijk de invloed van de
onder 2.2 genoemde extrinsieke factoren
beter te bestuderen.

3.2.2.

De wijze van houden en verzorgen van land-
bouwhuisdieren kan hun weerstand beïnvloe-
den. Deze extrinsieke factoren beïnvloeden
een hele populatie, terwijl de mate van het tot
uiting komen van ziekten in de veestapel
wordt bepaald door het reactievermogen van
elk individueel dier, dat op zijn beurt weer
door intrinsieke factoren wordt bepaald.
Niettemin kunnen milieucomponenten als
huisvesting, klimaat, voer, verzorgingde fysio-
logische conditie van het individuele dier be-
invloeden en daarmee ook de mate waarin het
dier zijn immunologische potenties kan uiten.
Stress-veroorzakende factoren en ook be-
paalde micro-organismen kunnen immuun-
suppressief werken. Dit is vooral van beteke-
nis voor de factorenziekten (ademhalingsaan-
doeningen van alle landbouwhuisdieren, o m.
enzoötische pneumonie bij het varken, pin-
kengriep, maar ook mastitis etc.).

3.2.3.

Samenvattend:

De Coördinatiecommissie Immunologisch
Onderzoek beveelt aan om onderzoek te be-
vorderen ter verruiming van de kennis van

a. de macrofaagfunctie;

b. de humorale immuniteit, zowel syste-
misch als lokaal:

c. de cellulaire immuniteit, zowel systemisch
als lokaal;

d. de invloed van extrinsieke factoren op het
functioneren van de onder a t/m c ge-
noemde onderdelen van het immuunsy-
steem.

Waar nodig zullen methoden worden ontwik-
keld om parameters van a, b en c te meten.
Hoewel in 3.1 als uitgangspunt is geformu-
leerd, dat de commissie prioriteit wil verlenen
aan praktijkgericht onderzoek, moet de hier
beschreven onderzoekslijn apart genoemd
worden. De hoogste prioriteit geeft de com
missie aan de hierna (3.3) te beschrijven on
derzoekslijn, maar deze kan niet goed uitge
voerd worden zonder de resultaten van he
hier genoemde fundamentele onderzoek
Beide onderzoekslijnen evenals het onderzoek
dat beschreven zal worden in 3.4 hangen
samen.

3.3. Evaluatie van vac cins en vaccinalieiech-
nieken en onderzoek naar verbetering
ervan.

Door de ontwikkelingen in de veehouderij
(ontmenging, schaalvergroting, concentratie-
gebieden) is de weerstand tegen infectieziek-
ten van de landbouwhuisdieren relatief be-
langrijker geworden.

Deze kan specifiek verhoogd worden door
vaccinatie, en niet-specifiek door chemo-
therapeutica en \'adjuvantia\' (immuunstimu-
lantia).

Chemotherapeutica (antibiotica, anthelmin-
tica, coccidiostatica) zijn op zichzelf machtige
wapens tegen pathogenen, maar sommige
werken negatief op de specifieke afweer. Veel-
vuldig gebruik ervan kan leiden tot resistentie
van pathogenen. Dit dwingt tot specifieke ver-
hoging van de immunologische weerstand.
Het is te verwachten, dat er in toenemende
mate bezwaren tegen (de huidige vorm van)
vaccinaties gaan komen.
Vanuit de consument:

Voor vaccinaties tegen virusziekten moeten
vaak levende entstoffen gebruikt worden.
Vooral voor de slachtsector is het gebruik van
een dergelijke entstof discutabel.
Vanuit veterinair oogpunt:
Het introduceren van levende entstof in de
praktijk houdt het risico in van verspreiding
(bijv. Aujeszky virus in varkens en runderen).
Vanuit het bedrijfsleven:
De preventieveen therapeutische maatregelen
zijn duur, zowel absoluut als ook in relatie tol
de levensduur van dieren (slachtsector).
Vaccinaties werken vaak groeivertragend.
Er is een labiel evenwicht tussen infectiedruk
en de kunstmatig verhoogde weerstand. Dit is
zowel kwantitatief (doorbraken) als kwalita-
tief (als het ene agens bestreden is, steekt het
andere de kop op).

Door de hier geschetste verwachtingen zal het
noodzakelijk zijn bij de bestaande vaccinatie
de techniek van applicatie en de inhoud van

het vaccin te evalueren en onderzoek naar
verbetering ervan uit te voeren.
Dit onderzoek kan in principe langs drie lij-
nen verlopen:

3.3.1.

Vanuit het dier gezien: een verbeterde presen-
tatie van antigeen aan immuuncompetente
cellen door de macrofagen. Daarvoor zal het
nodig zijn de functie van de macrofaag op dit
terrein nader te onderzoeken. Ook z^l het van
belang zijn vast te stellen met welke tak van
het immuunsysteem (humoraal of celge-
bonden) het dier reageert en in hoeverre dat
bepalend is voor de bescherming door de vac-
cinatie en de wijze van toediening van het
vaccin (zie ook verderop).

3.3.2.

Vanuit de toepasser gezien: een efficiëntere
toepassing van vaccins; zoeken naar betere
adjuvantia (depotvormende dan wel centraal
werkende); onderzoek naar het effect van de
route van toediening (oraal, parenteraal etc.).
Er zijn aanwijzingen, dat de route van toedie-
ning invloed heeft op de wijze waarop het dier
reageert op een vaccinatie. Zo is wel gesteld
dat orale vaccinatie lokale produktie vananti-
lichamen tot gevolg heeft (IgA?), terwijl pa-
renterale toediening zou leiden tot hoge titers
van circulerende antilichamen (IgG); onder-
zoek naar de samenstelling van het vaccin en
de mogelijkheid van het gebruik van ge-
mengde vaccins; onderzoek naar de bruik-
baarheid van gedode of geïnactiveerde ent-
stoffen.

3.3.3.

Vanuit het effect = de bescherming van het
dier: Tot op heden werd als maat voor de
geslaagde vaccinatie gehanteerd: de geredu-
ceerde uitval van dieren tengevolge van de
ziekte waartegen gevaccineerd was en daar-
naast (als reclame) de hoogte van de antili-
chaamtiter, die het gevolg was van de vaccina-
tie.

Dit laatste blijkt in een aantal gevallen geen
goede parameter te zijn. In deze gevallen zou
de lokale immuniteit (IgA?) en/of de celge-
bonden afweer van groter belang zijn. Beide
parameters moeten in toekomstig onderzoek
van vaccins betrokken worden om een beter
inzicht te krijgen in het te verwachten effect
van een vaccin en eventueel in de mogelijkheid
om verschillende agentia, die een verschil-
lende respons oproepen, te combineren (zie
ook vorige lijn).

3.3.4.

Een totaal andere aanpak is het gebruik
maken van de a-specifieke afweer voor de
bescherming van het dier. Onderzoek naar de
mogelijkheden om deze vorm van weerstand
te verhogen zou kunnen leiden tot verminde-
ring van vaccinaties.

3.3.5.

Gezien het voorgaande stelt de Coördinatie-
commissie het volgende voor:

a. onderzoek te verrichten naar de rol die de
verschillende onderdelen van het immuunap-
paraat spelen bij de afweer tegen infectieziek-
ten.

b. met behulp van meting van relevante pa-
rameters bestaande vaccinatiemethoden te
evalueren, verbeteren en nieuwe vaccins te
ontwikkelen.

c. onderzoek te verrichten naar

— de rol van adjuvantia in vaccins;

— de invloed van de route van toediening
van vaccins;

— vaccinsamenstelling (identificatie van de
actieve component);

— werkzaamheid van gemengde vaccins;

— toepasbaarheid van gedode /geïnactiveer-
de vaccins.

3.4. Onderzoek van hei Major Histocompati-
hility Complex van landbouwhuisdieren:
erfelijke aspecten van de weerstand.
3.4.1. Inleiding:

De erfelijke aanleg voor de immunologische
reactiviteit is bij de dieren, die tot dusver zijn
onderzocht, voor een belangrijk deel gelokali-
seerd in het \'major histocompatibility com-
plex (MHC)\'.

De door genen in dit deel van het genoom
gecodeerde histocompatibiliteits- of weefsel-
antigenen kunnen dus als genetische \'mar-
kers\' worden gebruikt voor het immunolo-
gisch reactievermogen van het individuele
dier. T en B lymfocyten zijn verantwoordelijk
voor de feitelijke immunologische reactie (cel-
gebonden en humorale immuniteit). Fagocy-
terende cellen en met name de monocyten/
macrofagen zijn in staat regulerend op te
treden bij de antigeen herkenning. Daarnaast
zijn zij ook van belang bij zowel de humorale
als celgebonden afweer, doordat ze immuun-
complexen (complexen van antigeen en anti-
lichaam) en gedode cellen verwijderen.
De weerstand van een dier berust niet alleen
op immunologische (= specifieke) reacties
maar ook op niet-specifieke afweerreacties.
Ook hierbij spelen de fagocyterende cellen
door hun fagocyterend vermogen een belang-
rijke rol. Daarnaast zijn zij ook verantwoor-
delijk voor de produktie van anti-microbiële
factoren en complement-eiwitten. Ook inter-
feron kan door hen worden geproduceerd.

De beweegredenen om in Nederland meer
aandacht aan het onderzoek van het MHC bij
landbouwhuisdieren te geven, zijn te vinden in
de ontwikkeling van de veehouderij. De
schaalvergroting, met de toegenomen infec-
tiedruk en de problematiek van de factoren-
ziekten maken het waarschijnlijk dat de weer-
stand van onze dieren tegen ziekten meer dan
in het verleden van belang is. Hierbij kan
worden opgemerkt, dat het zowel om de indi-
viduele variatie in weerstand gaat, alsde weer-
stand op populatieniveau. De weerstand van
dieren tegen ziekten heeft reeds lang de aan-
dacht van de diergeneeskunde gehad en bij-
voorbeeld onderzoek op het terrein van het
parasiet-gastheer evenwicht maakt bij vele in-
stituten en vakgroepen onderdeel van het on-
derzoeksprogramma uit. Initiëring,c.q. inten-
sivering van het MHC-onderzoek heeft als
doel genetische aspecten van de weerstand
tegen ziekten bij landbouwhuisdieren te on-
derzoeken.

3.4.2. Perspectieven:

Indien onderzoek naar het genetisch bepaald
zijn van ziekten als belangrijk wordt onder-
kend, zijn er meerdere benaderingswijzen.
Vanuit een bepaalde ziekte of parasiet-
gastheer relatie kan naar erfelijke componen-
ten worden gekeken.

Ook de bestudering van kwantitatieve va-
riaties, waaronder genetische, van bepaalde
componenten van de immuunrespons kan bij-
dragen tot een kennisvermeerdering op dit
terrein.

De nadelen van dit soort benaderingen hou-
den verband met de onzekerheid of een posi-
tieve genetische correlatie ook voor andere
ziekten geldt. Daarbij komt dat het kwantita-
tieve aspect van ziekten vaak moeilijk te
meten is en daardoor niet toepasbaar is in de
fokkerij.

De voordelen ten aanzien van het MHC-
onderzoek zijn onder meer dat het opsporen
van lymfocytenantigenen als \'gene markers\'
bij een dier in feite maar eenmaal dient plaats
te vinden. Het belangrijkste aspect is, dat de
lymfocytenantigenen in relatie staan met een
zeer fundamentele component van de Im-
muunrespons, namelijk de antigeen herken-
ning. Het coderen van het M HC van een indi-
vidu zal mogelijkerwijs kunnen leiden tot
voorspellingen ten aanzien van de weerstand-
potenties. Het zwaartepunt van onderzoek zal
moeten liggen op rund, varken en kip.

3.4.3.

Ten aanzien van de erfelijke aspecten van de
immunologische weerstand stelt de Coördina-
tiecommissie voor de rol van het MHC bij de
immuunrespons van landbouwhuisdieren te
bevorderen. Hierbij zal aanvankelijk de na-
druk liggen op fundamentele aspecten, terwijl
in een later stadium de toepasbaarheid van de
verkregen kennis in de praktijk bezien moeten
worden.

3.5. Onlwikkeling van de hybhdonia-
lechniek i.h.v. serologische diagnostiek.
In alle drie genoemde onderzoeksgebieden zal
tijd nodig zijn om technieken te ontwikkelen
c.q. te modificeren. Er is echter één techniek
die door de commissie afzonderlijk naar
voren wordt gebracht: de hybridoma-
techniek. Een hybridoma is een cel, die door
somatische fusie (fusie tussen diploïde cellen)
is ontstaan uit een \'normale\' lymfocyt en een
myeloom-cel. Een myeloom is een been-
mergtumor, waardoor B lymfocyten transfor-
meren. Door selectie zijn er momenteel
myeloom-cellijnen beschikbaar, die zelf geen
Immunoglobulinen produceren. Door de
fusie met een lymfocyt ontstaat een tumorcel
die ook het genoom van de lymfocyt heeft.
Wanneerde lymfocyt in staat is totde produk-
tie van antilichamen, zal dus ook het fusiepro-
dukt deze eigenschap hebben. Omdat steeds
slechts één lymfocyt en één myeloomcel kun-
nen fuseren, zal een hybridoom dus slechts
één soort antilichamen vormen (monoclonaal
antilichaam), moleculair identiek en alle tegen
één antigene determinant gericht.
Door de hybridoma\'s te doneren kan men
derhalve monospecifieke antilichamen in
handen krijgen. Men kan ze ook invriezen en
later weer ontdooien en tot produktie bren-
gen, zodat een constante kwaliteit verkregen
kan worden.

Het opwekken van antilichamen wordt mo-
menteel veel gedaan in konijnen.
De specificiteit van deantilichamen kan echter
— ook indien hetzelfde antigeen wordt ge-
bruikt van immunisatie tot immunisatie
wisselen. De hoeveelheden antiserum zijn be-
perkt en antisera zijn zelden gericht tegen één
antigeen.

Aan de andere kant is het opfokken, huisves-
ten en voeden van konijnen goedkoper en
minder arbeidsintensief dan de produktie van
een specifieke hybridoma-cellijn. Met de hui-
dige stand van techniek is de \'klassieke\'antili-
chaamproduktie ook sneller dan die door
middel van hybridoma\'s.
Het vervangen vaneen konijndooreen hybri-
doma zal dan ook worden bepaald doorover-
wegingen als:

het beschikbaar willen hebben van antili-
chamen met een zeer hoge en constante
kwaliteit (monospecifiek);

het willen beschikken over een grote hoe-
veelheid van dit antilichaam, zo nodig
over meerdere jaren, waarmee niet alleen
kwalitatief, maar ook kwantitatief, repro-
duceerbaar onderzoek kan worden ver-
richt;

het willen verminderen van het gebruik
van proefdieren.
Monoclonale antilichamen kunnen worden
toegepast bij alle serologische technieken en
kunnen dus de waarde ervan verhogen door
kwalitatieve verbetering van de serodiagnos-
tlek.

Daarnaast kunnen ze waardevol zijn bij het
herkennen van cellen (B-T- lymfocyten bij-
voorbeeld) bij het opsporen van genetisch ma-
teriaal en bij het opsporen van verontreiniging
in dierlijke Produkten.
Op grond hiervan wil de Coördinatiecommis-
sie Immunologisch Onderzoek met name de
ontwikkeling van deze techniek bevorderd
zien.

4. Organisatie

Ten aanzien van de organisatorische activitei-
ten en voorzieningen kan het volgende wor-
den opgemerkt.

Het onderzoeksgebied I (paragraaf 3.3) krijgt
in de diverse instituten aandacht en is meestal
als taakstelling in het beleid opgenomen.
Onderzoeksgebied II (paragraaf 3.2) verkeert
nog ineen ontwikkelingsstadium. Een verdere
uitbouw is sterk afhankelijk van nieuwe vond-
sten, met name ook in de humaan-medische
sector.

Onderzoeksgebied III (paragraaf 3.4) zou
meer aandacht dienen te hebben.
Het CDI ende Faculteit der Diergeneeskunde
(Vakgroep Immunologie) overwegen het on-
derzoek op het terrein van de BoLA en SLA
aan te vatten. Via de bestaande Werkgroep
Immunogenetica zou coördinatie tot stand
kunnen komen.

Onderzoeksgebied IV (paragraaf 3.5) zal zich
mogelijkerwijs in twee richtingen kunnen ont-
wikkelen. Het toepassen van hybridoma\'s
voor onderzoeksdoeleinden en die van de
technologisch-industriële toepassingen. Ten
aanzien van dit laatste aspect is er momenteel
in NRLO-verband een commissie Biotechno-
logie. Het is van grote betekenis indien beide
gebieden niet geheel los van elkaar opereren.
Bijlage I

Het Major Histocompatibiliteits Complex

Het MHC bestaat uit een cluster van loei
welke een belangrijk deel van weerstandsei-
genschappen coderen. In het kader van het
transplantatieonderzoek is komen vast te
staan, dat aan de oppervlakte van de cellen
met kernen, histocompatibiliteits antigenen
voorkomen.

Andere erfelijke bepaalde determinanten
komen alleen aan de oppervlakte van som-
mige cellen (monocyten, lymfocyten) en weer
andere alleen in het serum voor. De muis heeft
bij het onderzoek model gestaan. Bij de mens
wordt van het HLA-systeem gesproken
(human lymphocyte antigens). Bij alle tot nu
toe onderzochte zoogdieren en ook bij de vo-
gels en amfibieën is een dergelijk systeem ge-
vonden. Gezien de grote mate van overeen-
stemming van het systeem bij de diverse
dieren, wordt aangenomen dat het systeem
een zeer belangrijke biologische functie heeft
(Van Rood, 1978).

In analogie met het HLA-systeem wordt bij
het rund van het BoLA, het varken SLA, hel
schaap OLA, de geit GLA en de hond DLA
gesproken. Bij de kip is de term B-systeem
aangehouden. Dit komt voort uit het feit dat
de MHC-genen bij de kip door middel van
bloedgroepen onderzoek kunnen worden
aangetoond.

Bij de mens is voor het eerst in 1958 door
Dausser een antilichaam gevonden welke een
antigene substantie aan de oppervlakte van
de leucocyt aantoonde. Sindsdien is mede
door onderzoek van Van Rood in Leidenaan-
getoond, dat het HLA-complex uit 4 gekop-
pelde loei bestaat met ieder een groot aantal
allelen (A-locus: 20 allelen, B-locus; 33 alle-
len, C-locus; 6 allelen, D-locus: 1 I allelen).
De genprodukten van het MHC spelen onder
andere een belangrijke rol bij transplantatie-
reacties (Host Versus Graft en Graft Versus
Host Reaction) en de lymfocyten stimulatie
(Mixed Lymphocyte Reaction - MLR). Daar-
naast codeert het complex ook voor serum
factoren als het complement (C,, C4 en ande-
ren) en voor de potenties van een individu
immuniteit tegen een grote verscheidenheid
van lichaamsvreemde substanties te ontwik-
kelen. De immuunrespons-regulerende genen
worden Ir-genen genoemd. Ir-genen werden
bij de muis aangetoond door wel of geen of
een lage antilichaamproduktie.

Van Rood (1978) geeft aan dat bij de mens
sommige combinaties van HLA-allelen veel
vaker worden aangetroffen dan op grond van
hun frequenties verwacht zou mogen worden.
Deze individuen hebben misschien betere
overlevingskansen. Andere combinaties prae-
disponeren voor het optreden van bepaalde
ziekten. Bij de mens zijn voor een aantal ziek-
ten correlaties met HLA allelen gevonden. Zo
is het risico ankylosis spondylitis te krijgen bij
mensen die het HLA-B27 antigeen hebben,
120 groter dan bij mensen die dit allel missen.
Bij de muis zijn associaties gevonden tussen
leukemie en H-2 allelen.

Het MHC bij de landbouwhuis- en gezel-
schapsdieren

De stand van zaken betreffende de kennis van
het MHC bij de diverse landbouwhuisdieren
wordt hieronder zeer globaal weergegeven.

Het BoLA complex van hel rund
De uitkomsten van de Ie International Bovine
Lymphocyte Antigen Workshop in 1978 be-
treffen typeringen van 9 laboratoria. Uil de
249 ingezonden allo-antisera tegen runder-
lymfocyten konden 11 groepen van sera met
een min of meer uniform reactiepatroon ver-
kregen worden. Er is nog weinig genetische
informatie aanwezig.

In het kader van het Congres van de Internal
Society for Animal Blood Group Research,
dat van 28 juli-2 augustus 1980 in Wagenin-
gen werd gehouden, vond de 2e Workshop
plaats. Het is te verwachten dat meer infor-
matie beschikbaar komt. De EEG steunt deze
workshop.

Het SLA complex van het varken
Vooral door onderzoek in Frankrijk, Enge-
land in Cambridge (Babraham) en Tsjecho-
slowakije is men met het onderzoek bij het
varken in redelijke mate gevorderd (Trans-
plantation Congress 1979: Satellite Sympo-
sium on MHC of pigs).

Het OLA en GLA complex hij respectievelijk
het schaap en de geit

In een aantal landen, waaronder Nederland,
wordt aan deze systemen gewerkt en kunnen
allelen van meerdere loei worden aangetoond.

Het B-systeem hij de kip
Omdat door middel van bloedgroepenonder-
zoek de MHC antigenen van de kip kunnen
worden aangetoond, heeft dit onderzoek
reeds langer aandacht. Mede omdat de kip
één van de proefdieren is, waar veel immuno-
logisch onderzoek mee wordt verricht, is van
het MHC van deze soort al wat meer bekend.
Momenteel worden 3 loei onderscheiden met
een groot aantal allelen. Hetallel B2I isgecor-
releerd met de weerstand legen de ziekten van
Marek. Dieren die homozygoot zijn voor B21
zijn praktisch onvatbaar voor het Marek
virus. Andere B-allelen vertonen dit verschijn-
sel in mindere mate. Bij sommige is er sprake
van een grotere gevoeligheid. Ook relaties met
de Ir-genen zijn gevonden.

Het DLA systeem hij de hond
Omdat de hond bij veel transplantatie-
onderzoek model staat is over de structuur
van het MHC bij dit dier een aanzienlijke
kennis aanwezig.

Immuunrespons genen

De immuunrespons (Ir) genen van het MHC
zijn het beste bij de muis bestudeerd, alhoewel
bij meerdere species de genen zijn aange-
toond.

De genetische codering resulteert in dominan-
tie, intermediaire en recessieve (laag of geen
enkele) respons. Bij de muis zijn in de I-regio
van het H2-sysleem vijf loei gevonden. Dit
onderzoek is vooral met ingeteelde stammen
en de hybriden daarvan uitgevoerd.
De Ir-genen coderen niet voor de
immunoglobuline-ketens. Dit betekent dat
het verschil in reactie op antigenen tengevolge
van een variatie in Ir-allelen niet door de im-
munoglobulinen worden veroorzaakt. De Ir-
genen van het MHC coderen waarschijnlijk
voor de substanties aan de oppervlakte van de
T- en B-lymfocyten en staan daardoor mede
in verband met de celgebonden immuniteit.
Naast de Ir-genen zijn bij de muisandere, met
de immuunrespons corresponderende genen
gevonden, die het variabele deel van de immu-
noglobulinen coderen en daarmee de specifi-
citeit van de immuunrespons. Deze liggen
echter niet op het MHC.
Bijlage 2.

Ontwikkelingsvisie Coördinatiecommissie
Immunologisch Onderzoek.
Onderzoekingsgebied 1: Evaluatie van vaccins
en vaccinatietechnieken en onderzoek naar
verbetering ervan, (paragraaf 3.3.)
Onderzoekingsgebied II: Het verdiepen van
de kennis van de immuunstatus (= specifiek
weerstandvermogen), (paragraaf 3.2)
Onderzoekingsgebied III: Onderzoek van hel
Major Hislocompalibility Complex: erfelijke
aspecten van de weerstand (paragraaf 3.4.)
Onderzoekingsgebied IV: Hybridomatech-
niek. (paragraaf 3.5)

N.B. Samenstelling Coördinatiecommissie Immunologisch Onderzoek

Prof. dr. C. C. Oosterlee. voorzitter. Landbouwhogeschool Wageningen, Vakgroep Veehouderij, postbus
338, 6700 AH Wageningen.

Dr. J. A. van der Donk. secretaris. Faculteit der Diergeneeskunde, Vakgroep Immunologie, Utrecht.

Drs. B. A. Bokhout, Centraal Diergeneeskundig Instituut. Rotterdam.

Drs. J. Th. van Oirschot, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Lelystad.

Dr. B. Kouwenhoven, Gezondheid.sdienst voor Pluimvee. Doorn.

Drs. H. Kuil, Vakgroep Protozoölogie en Tropische Diergeneeskunde. Utrecht.

Dr. J. Cl. Vos, Rijksinstituut voor de Volksgezondheid. Bilthoven.

Veterinaire Ruiterdag 1981

Het organiserend Comité heeft traditiege-
trouw gemeend de 18de Veterinaire Ruiter-
dag te moeten organiseren en wel dit jaar
weer in de prachtige omgeving van Rheden
bij Velp op woensdag 7 oktober 1981.
Het programma is naar wij menen zeer aan-
trekkelijk.

± 9 uur samenkomst op het Paardensport
Centrum Midden Heuven te Rheden. Ont-
vangst met een kopje koffie.
Om ± 10.00 uur start de buitenrit te paard van
± 2\'/, uur onder deskundige leiding. Ook
voor koetsen zal gezorgd worden voor niet-
paardrijdende deelnemers, welke de rit zullen
meemaken. Ook collegae die in het bezit zijn
van een koets zijn van harte welkom.
Aangezien het terrein op sommige trajecten
niet geschikt is voor de koetsen, zal voor hen
een gewijzigde route worden uitgezet.
± 13.00 uur gezamenlijke middagstop met
lunchpauze in de manege De Sprengente Laag
Soeren. Hier is voldoende gelegenheid de
paarden te stallen. Daarna start voor het 2de
gedeelte van de dag, n.1. de puzzelrit met als
finish weer het Paardensport Centrum Mid-
den Heuven om ongeveer 16.00-17.00 uur.
Vanaf 17.00 uur ongedwongen samenzijn,
borrel, prijsuitreiking en barbecue op de deel
van het centrum met muziek en gelegenheid
tot dansen.

De kosten bedragen ƒ 50,- per persoon (all
in).

Paardenhuur ƒ 50,- per paard voor de hele
dag. Ook kinderen kunnen aan deze dagdeel-
nemen. De inschrijvingsdatum sluit op 26
september a.s. en het Comité verzoekt u die
datum aan te houden i.v.m. de organisatie. In
de voorgaandejaren hebben wij steeds de steun
gehad van de farmaceutische industrie en
ook dit jaar hopen wij op hun financiële
bijdrage. Wij hopen evenals voorgaandejaren
weer op vele deelnemers en weten dat sfeer
en gezelligheid vanzelfsprekend zijn op een
Veterinaire Ruiterdag.

Het Comité.

Drs. W. Altenburg, Soerelseweg I, Heerde.
Tel. 05782-3020;

K. Schaap, Gravin van Burenlaan I, Eerbeek,
tel. 08338-3197;

Drs. A. Heuff, Nasteek 36, Deurne, tel. 04930-
4427.

4. Kongreß der Internationalen
Gesellschaft für Tierhygiene

Die Internationale Gesellschaft für Tierhygiene ver-
anstaltet unter der Präsidentschaft von Herrn Prof.
dr. Jan Rosocha. Institut für Tierhygiene der Uni-
versität Kosice. ihren 4. Kongreß vom 20.-25. Sep-
tember 1982 in der Hohen Tatra CSSR.
Folgende Themenbereiche werden behandelt: hy-
gienische und technologische Probleme der Hal-
tung von Rindern, Schweinen, Schafen und Geflü-
gel, Sanitation, Umwelthygiene, Desinfektion.
Schädlingsbekämpfung. Es können auch Filme zur
Vorführung angemeldet werden. Kongreßsprachen
sind Englisch, Deutsch. Russisch, Tsechoslowa-
kisch.

Vorläufige Anmeldungen von Teilnahme, Refera-
ten und Filmen werden möglichst bis 30. November
1981 erbeten. Zusammenfassungen der angemelde-
ten Vorträge von längstens 30 Schreibmaschinen-
zeilen zu 60 Anschlägen In Englisch müssen bis zum
15. Januar 1982 beim Organisationskomitee vorlie-
gen. Anmeldungen und Anfragen an: Organisa-
tionskomitee des 4. Internat. Kongresses für Tier-
hygiene. MVDr. Ondrej Garaj, Vysoka skola
veterinärska, Komenskeho 73, CS-04l8i Kosice,
CSSR.

Nieuw Honden- en
Kattenbesluit (vervolg)

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
van 15 augustus jl. werd reeds aandacht
besteed aan het nieuwe Honden-en Kat-
tenbesluit. Hieronder volgen nog wat
meer details over met tatouage en dieren-
paspoort verband houdende zaken.
Belangrijk is te weten dat particulieren op
vrijwillige basis hun hond kunnen laten
tatoueren en dat ook het aanvragen van
een paspoort voor hond of kat een vrij-
willige zaak is. De bestaande certificaten
blijven geldig. In separate vorm vervallen
zij slechts, wanneer men tot de aanschaf
van een paspoort overgaat. Alle verkla-
ringen enz. zijn daarin dan integraal op-
genomen.

Tatouage moet schriftelijk aangevraagd
worden bij de Stichting Registratie Ge-
zelschapsdieren Nederland en zal binnen
zeven dagen bij de aanvrager/aanvraag-
ster thuis plaatsvinden (folders hierom-
trent zullen zeer binnenkort door het Mi-
nisterie van CRM in ruime mate
verspreid worden). Het identificatiemerk
zal in de regel in de oorschelp van het dier
aangebracht worden, doch bij honden
met te kleine oorschelpen kan dit ook in
de lies gebeuren. Het merk is opgebouwd
uit een tatouagenummer, een door de
stichting bepaald codeteken, een jaarlet-
ter en de code van de tatoueerder. Een
dier moet minimaal 6 weken oud zijn om
getatoueerd te mogen worden.

Voor reeds door de Raad van Beheer op
Kynologisch Gebied getatoueerde ras-
honden en reeds op grond van een offi-
cieel systeem in het buitenland getatou-
eerde honden zal bij opname in een pen-
sion, asiel of dierenhandel wel nog een
paspoort aangevraagd moeten worden.
Bij asiels geldt ten aanzien van het dieren-
paspoort en het inentingsbewijs een uit-
zondering voor zwerfdieren. Niettemin
zullen deze zo spoedig mogelijk moeten
worden geënt tegen honde- of katte-
ziekte. Na de enting mogen de dieren het
asiel gedurende 7 dagen niet verlaten en
bij honden moet ook eerst tatouage
plaatsgevonden hebben.
Het volgende nummer van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde (15 september
a.s.) zal informatie bevatten over enkele
andere facetten van het Honden-en Kat-
tenbesluit 1981.

BESMETTEL IJKE DIERZIEKTEN

Dier/iektenbiilletin nr, 14 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t m 1 juli 1981 vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangilteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Rotkreupel

Totaal 21 gevallen in 20 gemeenten.

Friesland 8 gevallen

Drenthe 5 gevallen in 4 gemeenten

0\\erijssel 1 geval

Gelderland I geval

Utrecht 2 gevallen

Noord-Holland 4 gevallen

Schurft

Totaal 1 geval in Friesland

VARKENSPEST
België

Volgens een telex van 30 juli j.1. is op een fok bed rijf
te Pittem. provincie West-Vlaanderen, varkenspest
geconstateerd. De betrokken 226 varkens zijn alle
afgemaakt en gedestrueerd. Men is overgegaan tot
desinfectie en sanitair-politionele maatregelen.
Ook in de eerste paar weken van augustus werden
weer vier gevallen van varkenspest in België beves-
tigd, waarvan drie op 4 augustus en één op 7 augus-
tus.

De eerste drie uitbraken hadden plaats te Lubbeek
(provincie Brabant), Halenfeld, gemeente d\'Amel
(provincie Luik) en Zarren, gemeente Kortemark
(provincie West-Vlaanderen). De vierde uitbraak
werd gesignaleerd te Brecht, niet ver van de Neder-
landse grens.

In Lubbeek ging het om een mestbedrijf met 912
varkens die tussen de 15 en 18 weken tevoren ge-
ïmporteerd waren. Er is een zóne de protection
ingesteld.

1981

September:

3 Groep Veterinaire Homoeopathie

K.N.M.v.D. Ledenvergadering.

9—11 LXV ESOMAR Seminar on: \'Internati-
onal Pharmaceutical Marketing Research\' -
consolidating our experiences, Zürich.

10—11 Fortbildungstagung des Bundesverban-
des der beamten Tierärzte (A), Bad Harzburg.

12 Afd. Groningen Drenthe K.N.M.v.D. Dies-
viering.

14 18 European Association for the Study of
Diabetes (EASD), 17e jaarlijkse bijeenkomst,
RAI-Amsterdam. (pag. 1097 \'80)

15 Afd. Zuid-Holland K.N.M.v.D. Afdelings-
vergadering Hotel-Rest. \'Belvédère\', Schoon-
hoven, aanvang 20.30 uur.

15 Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergade-
rmg. Hotel Bergzicht. Hellendoorn; aanvang
20.15 uur.

16 Afd. Friesland K.N.M.v.D. 19e lustrum. Hotel
Tjaarda, Oranjewoud; vanaf 15.00 uur.

16 Smith Kline, Windsurfkampioenschap voor
dierenartsen. Nieuwkoop.

17 Afd. Noord-Brabant K.N.M.v.D. Afdelings-
vergadering te Den Dungen, aanvang 20,00
uur.

17 Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D.-leden-
vergadering. Oosthuizen, aanvang 20.30 uur.

17 Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. Leden-
vergadering.

Te Halenfeld was er sprake van een mestbedrijf met
138 varkens die eveneens tussen de 15 en 18 weken
tevoren geïmporteerd waren. Het bedrijf te Zarren
was een fokbedrijf met 38 zeugen, 2 beren, 110
biggen en 3 gelten. Ook hier is een zóne de protec-
tion ingesteld.

Voor het gebied rond Brecht is een vervoerverbod
voor varkens van kracht geworden. Wel is doorvoer
langs grote autowegen mogelijk gebleven.
Alle op de bedrijven aanwezige varkens werden
afgemaakt en gedestrueerd. Men is overgegaan tot
desinfectie en veterinair-politionele maatregelen.

Frankrijk

Op 3 augustus is op een bedrijf te Maroue, departe-
ment Cótes-du-Nord, varkenspest bevestigd. De
betrokken 106 fokvarkens en 522 mestvarkens zijn
direct afgemaakt en sanitaire maatregelen zijn on-
middellijk genomen.

Luxemburg

Naast het reeds eerder gemelde geval van varkens-
pest te Betzdorf werd in het Groothertogdom l-u-
xemburg gedurende de maand juli tevens een uit-
braak te Elvange bevestigd.

17 Groep Geneeskunde van het Rund, 19e Weten-
schappelijke vergadering. Collegezaal Kliniek
voor Inwendige Ziekten in de Uithof, aanvang
14.00 uur.

17 -20 British Veterinary Association Annual
Congress, University of Exeter (pag. 337).

17—20 Congres National des Vétérinaires Fran-
çais, La Baule (pag. 722).

18—20 1. Europäischer Kongress \'Medizin und
Reitsport\', Saumur (pag. 697).

19 Najaarsdag Groep Geneeskunde van het
Kleine Huisdier K.N.M.v.D. Bij paleis \'t Loo.
10.00-17.00 uur.

22 Afd. Groningen Drenthe K.N.M.v.D. Afde-
lingsvergadering. Fam. Hotel Paterswolde,
aanvang 20.00 uur.

23 Afd. Friesland K.N.M.v.D. Ledenvergade-
ring, Oranje Hotel, l.eeuwarden, 20.00 uur.

24 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei Kringbij-
eenkomst.

24 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Pluimvee-
proefbedrijf te Marum (Gr.).

24—26 30. Internationale Fachtagung für Fort-
pflanzung und Besamung der Bundesanstalt
für künstliche Besamung, Thalheim, Wels
(pag. 451).

28--1 okt. 22. Arbeitstagung des Arbeitsgebietes
\'Lebensmittelhygiene\' der DVG (A),
Garmisch-Partenkirchen, (pag. 127)

Oktober:

2—3 Jaarcongres 1981 K.N.M.v.D.. tevens I28e
Algemene Vergadering. Rhenen (pag. 291 en
pag. 399).

4 Nationaal Symposium: \'Prophylactic Ap-
proach to Disc Disease\'. Brussel (pag. 722)

5 6 5lh Biennial Symposium of the Association

of Veterinarians in Industry. Royal College of
Physicians. Regents Park. Londen.

5—10 2. GfT Seminar über angewandte Nutz-
tierethologie (pag. 697).

6-9 \'Transition Metals in biochemistry\' -
Workshop (pag. 787).

9 Orthopädischer Fortbildungskurs \'Pferd\',
Wien (pag. 698).

13—14 Kulmbacher Fortbildungstagen (A),
Kulmbach.

14 -17 LXVl E.S.O.M.A.R. \'Industrial Marke-
ting Research" - developments affecting our
future. Budapest.

14—17 BpT-Kongreß mit Fortbildungsveranstal-
tung (A). Baden-Baden.

17 — 19 \'Cerberus\'-U.S.C. 4e lustrum.

20—21 5. Cuxhavener Seminar\'Fleisch und Flei-
scherzeugnisse\' (A). Cuxhaven.

20—23 Week 1 cursus P.A.O. Groep Praktici
Grote Huisdieren.

22 V.V.d.O.-Dag (Symposium).

23—30 Internat Bienenzüchterkongreß der Api-
mondia. Acapuico (pag. 698).

27—30 Week II cursus P.A.O. Groep Praktici
Grote Huisdieren.

26- 29 3rd European Symposium on Poultry Nu-
trition. Edinburgh (pag. 383).

31 Najaarsvergadering Genootschap voor Ge-
schiedenis der Geneeskunde, Wiskunde. Na-
tuurwetenschappen en Techniek, tevens wet.
vergadering thema: \'Kanttekeningen bij er-
kende etiketten\'. Delsfhaven (inf: tel. 01720-
22454).

November:

2 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei. Kringbij-
eenkomsl.

3- 6 Week III cursus P A O. Groep Praktici
Grote Huisdieren.

10-13 Week IV cursus P.A.O. Groep Praktici
Grote Huisdieren.

14 Vereniging van Directeuren van Gemeentelijke
Slachthuizen en Vleeskeuringsdiensten. Ver-
gadering. Jaarbeurscongrescentrum. Utrecht.
Aanvang 10.00 uur.

25-27 LXVII E.S.O.M.A R. \'Publishing in the
1980"s: innovation and competition, Monte
Carlo.

27 Orthopädischer Fortbildungskurs \'Rind\',
Wien (pag. 698).

10 Groep Volksgezondheid K.N.M.v.D. Leden-
vergadering.

10 Afd. Noord-Holland K.N.M.v.D.-
ledenvergadering. Oosthuizen, aanvang 20.30
uur.

15 Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergade-
ring. Hotel Bergzicht. Hellendoorn; aanvang
20.15 uur.

17 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei. Kringbij-
eenkomst.

1982

Februari:

1 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei. Kringbij-
eenkomst.

16-17 CLO-studiedagen 1982 (CLO-instituut
voor de Veevoeding \'De Schothorst\').

Maart:

18 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei. Kringbij-
eenkomst.

April:

27 Kring Dierenartsen Gelderse Vallei. Kringbij-
eenkomst.

Mei:

12 ACV-Conlrole. traditionele Studiedag, Bid-
dinghuizen.

Juli:

26 31 International Pig Veterinary Society
(I.P.V.S.) 1982 Congres Mexico-City, Mexico
(pag. 721).

September:

6- 10 International Association of \'Leachers of
Veterinary Preventive Medicine. Arlington,
U.S.A. (pag. 415).

7 10 Xllth World Congress on Diseases of
Cattle - World Association for Buiatrics. Am-
sterdam.

Wanneer men de huidige positie van de
dierenarts in de pluimveehouderij nader wil
belichten, ontkomt men niet aan de
noodzaak een korte schets te geven van de
ontwikkeling welke zich in deze bedrijfstak
onder invloed van de naoorlogse
economische groei en technische
ontplooiing heeft voorgedaan.
Het mag als bekend verondersteld dat
pluimvee in ons land steeds bij voorkeur
gehouden is op de zogenaamde gemengde
bedrijven, speciaal op de zandgronden.
Vóór de oorlog speelde de
pluimveehouderij een weliswaar
ondergeschikte, maar niet geheel
onbelangrijke rol op het boerenbedrijf. De
werkzaamheden die hieraan waren
verbonden, behoorden destijds meestal tot
de taak van de boerin. Als raadsman
fungeerde hierbij de selecteur, doorgaans in
dienst van de voederfabrikant.
De selecteur was de pluimveehouder
behulpzaam bij het onderkennen en
verwijderen van onproductieve dieren uit de
kippenstapel. dus bij het eigenlijke
selecteren. Verder gaf hij adviezen ten
aanzien van voeding, verzorging en
huisvesting en fungeerde voor de rest als
manusje van alles.