y. ^
DISPUTATIO HISTORICA INAUGURALIS
DE
. QUAM
ANNUENTE SUMMO NUMINE
RX AUCTOKITAIB BECTOEIS MAOnlPlcI
MED, DOCT. KT IN FAC. MED, PEOF. ORD.,
amplissimi SENATÜS ACADEMICI consensu
ET
NOBiLissiMAE FACULTATIS PHILOSOPHIAE THEORETICAE
ET LITEBAKUM PIUMANIOEUM DECUETO,
SüMMTSQUE IN
PBILOSOPHTA THBOEETICA ET LITERTS HUMANIORIBUS
IIONOKIBUS KT PEIVILEGIIS
IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA\'
RITE ET LEGITIMJi CONSEQUENDIS
PUBLICO AC SOLBNNI EXAMINI SUBMITTET
ALEXAll GUIllffiMüS HUBEKTÜS lOAlES SITS.
Eiiidhoviensis.
d. iv m. octobeis a. mdcgclxvii, hora i.
TBAIECTI AD BHENUM,
^I^IS MANDAVEIIÜNT KEMINK ET FILIUS,
muccclxvii.
-ocr page 2-m-
my ■ .m^^\'^^M\'m^m^
PRAECEPTORIS DILECTISSIMI
MEMORIAE
S.
-ocr page 4- -ocr page 5-Variis in munus publicum, quo fungor, coUatis ctiris a
dissertatione prius edenda impeditus, nunc demum legi satis-
facio. Ea de mora quatenus excusandus sim, ii, quaeso,
iudicent, qui aliquando in simili causa fuerhit versati.
Luhentissime vera hanc arripio occasionem, ut tum Prae-
ceptori et Promotori aestnmatissimo eovers , tum ceteris
dar. viris, quorum insiittdione in his titerarum studiis usus
sum, publice gratias agam. Vos omnes de me opitme meriti,
ut vitam feliciter et utiliter agatis mihique favere pergatis,
vehementer exopto.
Q7j,od reliquum est, ne locorim confusio oriatur, m,oneo,
me in citandis Sallustii fragmentis ubique, si contrarium
non diserte indicetur, Lietschii editionem adhibuisse.
.AMAOAWV""—-
Pa".
PEOOEMITJM
CAPUT I.
BE SEETOEII I0A\'ENTUTE, MILITIAE ETJDIMENTIS DEQUE EEBFS
CUM AIIBI TXJM IN HISPANIA PBAECLAEE AB EO GESTIS AD
POMPEII ADVENTUM...................
CAPUT IL
BE SEETOBII EEBrS GESTIS A POMPEII IN HISPANIAM ADTENTU
AB CONirBATIONEM IN ILLUM EACTAM.........28.
CAPUT III.
BE CONIUBATIONE IN SEETOEIUM EACTA AD ElUS NECEM ... 41.
-ocr page 8-\'4 - ^
-ocr page 9-Post bellum Punicum II. Borna triumphans concitato
gradu ad imperium orbis terrarum tetendit. Quod ut
facdi negotio obtineret, ipsius orbis terrarum conditio,
diversa exterarum gentium studia, discordiae adeo, quas
callide Eomani alebant, eorumque sive prudentia sive
versutia effecerunt. Magnae hae victoriae, bellis minus
arduis reportatae, procul dubio valuerunt plurimum ad
Eomanorum ingenium, ut praeclare cecinit vates, exco-
lendum; eaedem vero mores eorum corruperunt. lam
seculo a. C. altero ineunte luxuriae peregrinae origo ab
exercitu Asiatico inveeta erat, nobilissitnaeque victoriae
de Philippo et Antiocho reportatae nonnihil de prisca
morum simplicitate detraxerant; vix tameri illa, quae
tum conspiciebantur, semina erant futurae luxuriae.
Cui latius serpenti quam maxime se opposuit Cato,
1) Liv. xxxix, 6.
-ocr page 10-qui quanto opere in epularum splendorem, feininarum
luxum, morum denique commutationem vel minimam
invectus sit, vix did potest. Quo mortuo tribusque an-
nis post Corintlio a Mummio diruta et Carthagine im-
perii aemula a Scipione sublata, luxuriari felicitas urbis
incepit. Ab hoc inde tempore duo vitia, quae pestes
maxima quaeqne imperia everterunt, avaritiam dico et
luxuriam, reliquaque, quae inde nascuntur, mala, civita-
tem Eomanam pessum dederunt. Omnino bella illa
extera et victoriae effecerant, ut mirum in modum no-
bilium, quorum vis maxima erat in senatu, cresceret
auctoritas. Cuius rei causa in promtu est. Quis enim
nescit, rudis non esse populi optimam regiones exteras
easque remotissimas administrandi rationem callere? Vi-
rorum hoc erat, qui rerum usu rebusque in ipsis illis
regionibus gestis conspicui, mores hominum multorum
viderant et urbes. Hi domum reduces a censoribus in
senatum lecti diiudicare poterant, quibus rebus et rei-
publicae dignitati et provinciarum utilitati optime con-
suleretur. lam vero hi nobiles belli facibus exstinctis,
ut fieri solet, spiritus sumpserunt, pluraque sibi identi-
dem cum populi dispendio acquirere conati sunt. Quo
factum est, ut partes orirentur, et plebeii, hos nimios
spiritus indignati, vires iungerent, ut illorum domhiandi
libidini resisterent. Hinc duae ortae sunt factiones, qua-
rum altera optimatium, popularium altera audit.
Ad horum quidem adversus illos conatus praeter legem
1) Plor. II, IB. Veil. Pat. II, 1.
2) Sail. Cat. X, lug. XLI.
-ocr page 11-Calpurniam de repetundis, quae anno a. C, 149 a L.
Calpurnio Pisone lata est, ut magistratuum proviiicia-
lium avaritiae frena imponerentur, \') in primis referen-
dae sunt leges tabellariae, aetati Gracchorum suppares,
quibus pro alta voce, qua hucusque cives in comitiis
ad suffragia ferenda usi erant, tabellae inductae sunt,
ut et in magistratibus creandis et in iudiciis suis et in
legibus ferendis maior populo, praesertim humiliori,
concederetur libertas. 2) Praecipue vero in censum ve-
niunt et alia, quibus Gracchi potentiorum vim imminuere
conati sunt, et vero leges agrariae, quibus pauperiorum
conditionem emendare studuerunt. Ingens illos cum ho-
rum detrimento agros continuandi cupido invaserat; agellis
illi his inique ereptis latifundia sua auxerant eaque infinita
compleverant servorum multitudine, Hinc humiliorum
civium miserrima orta conditio; servorum autem copia
m reipublicae ruinam in dies crescente, misericordia non
poterat non commovere optimi cuiusque animum. Verum
in tanta morum coruptela Kivalv toc âxh^Tûc, nolebant viri in
civitate Eomana gravissimi, nec Laelius ipse, quod emen-
dandum videbat, emendare ausus est. Ti. vero Gracchus
okr/avlpic^ iXsuôépccv motus, anno 133 tribunus pl., vete-
rem 0. Licinii legem de modo agrorum „ne quis plus
quingenta iugera agri possideret" ad temporum suorum
rationem valde mitigatam instauravit. Qua lege Sempronia,
non nisi vi perlata, et altera de pecunia regis Attali
pauperioribus dividenda in tantum optimatium odium in-
1) Cic. de Off. II, 21. Cf. Verr. Il, 6.
2) Cie. de Leg. III, 16, pro Sest. 48.
-ocr page 12-cidit, ut, quum iterum tribunus creari vellet, auctore P.
Scipione Nasica tumultu exorto, crudelissime periret. At
graviorem sibi adversarium fratrem Caium experti sunt
optiraates. Hic enim annis 123 et 122 trib. pl. variis
legibus vim eorum frangere studuit. Legem quidem agra-
Tiam, qua admodum delectabatur, sed minus mitem re-
nova vit, tulitque praecipue ne de capite civis Eomani in-
iussu populi iudicaretur: ut semisse et triente i) frumentum
inopi plebi singulis mensibus daretur: ut vestes militi pu-
blice praeberentur: ut aetas militaris ab anno demum
decimo septimo initium duceret: ut indicia transferrer!tur
a senatu ad eos, qui censu equestri essent: ut socii m
primis Latini in civitatem reciperentur: ut novae colo-
niae deducerentur. Eodem vero ac frater cecidit fato.
Anno enim 121 a L. Opimio consule oppressus cervicem
servo praebuit, qui non segnius se ipse interemit quam
domino succurrerat. Optimates igitur ex contentioni-
bus Gracchorum victores discesserunt, male vero victoria
usi sunt et idcirco vi paulatim exciderunt. 3)
Quanta eo tempore fuerit optimatium corruptela et
quo modo ex hac ipsa denuo creverit plebis auctoritas,
bellum lugurthinum nobis etiam atque etiam contemplan-
dum praebet. lugurtba enim bello Numantino probe
edoctus Eomae omnia esse venalia, sublatis Hiempsale
1) Ita in Liv. Ep. 60, sed recte Kudorff, Röm. Reehtsg. 1, 44 ibi
legendnm esse censet senis cum triente (B\'/s As) Cf. Mommsen, Röm.
Ges. II, 103.
3) De Gracchis cff. in primis Plut. in Gracc. App. B. C. I, 9 sqq.
Liv. Epit. 58, 60. Velleius Pat. II, 3 sqq. Plor. III, 13 sqq.
8) Sail. lug. XLII. App. B. C. I, 27.
atque Adherbale, ut ipse placide Numidiae regno frue-
retur, ad bellum, anno 111 instigante plebe a Eomanis
ipsi illatum, non tantum retardandum, verum etiam
omni vi privandum, immensis a Micipsa relictis usus est
pecuniis. Quibus haud restitit ardens nobilium avaritia.
Et consul L. Calpurnius Bestia et eius legatus M. Ae-
milius Scaurus ad bellum adversus eum gerendum in
Africam missi, auro corrumpi se passi sunt. Quam sor-
didam tantorum virorum avaritiam aegerrime quidem, sed
prudenter et modeste, moderante tribuno Memmio, plebs
tulit. Nuncio autem exercitus, imperitia A. Postumii
Albini, foede sub iugum missi accepto, mirum quantum
crevit populi indignatio. lam ne Metelli quidem integritas
et belli peritia impedire potuerunt, quominus optimatium
factio frangeretur. Cui duci rem inde ab anno 109 stre-
nue in Africa gerenti, lugurthae copiis non semel fusis,
imperium una cum victoria praeripuit legatus eius Ma-
rius, vir, si quis alius, vere popularis, nobilium adver-
sarius acerrimus, a Uteris graecis omnique humanitate
abhorrens, qui rei militaris peritia ac fortitudine, exagi-
tando nobiles plebique blandiendo, civium oculos in se
converterat. Anno igitur 107 consul creatus cum im-
perio in Africam missus est, ubi anno iam sequenti,
lugurtha Sullae quaestori a Boccho per proditionem tra-
dito, bellum confecit. Quo finito splendidissimum egit
triumphum, quem ipse lugurtha vinctus illustravit, cuius
tamen triumphi laetitiam, si non sustulerunt, certe dimi-
Muerunt bellicae Sullae laudes, prima illa primi belli ci-
vilis semina. Interim Cimbri et Teutones, fertiles agros
aucupantes, innumeris cum copiis Galliae gentes debel-
laturi descenderant, Eomanisque, hoe malum avertere
conantibus, multum negotii atque periculi facessiverant
atqne etiam tum facessebant. Quamobrem illi, tribus
cladibus acceptis, unum lugurthae victorem tot hostibus
parem fore existimantes, Mario iterum consuli Galliam
decreverant provinciam, quam una cum consulatu qua-
tuor annos continues obtinuit, donee banc quoque rui-
nam urbi iamiam imminentem avertit. Cuius rei ut
perpétua exstaret memoria, grati cives ei insigne tertii
Romae conditoris cognomen dederunt. Anno 100 non nisi
largitione sextum consul, favendo Glauciae et Saturnini,
quem Cicero insitivum Gracchum vocat, i) consiliis ma-
gnum optimatium odium suscepit; deinde vero suam ab
amicorum causa separans, ne plebis quidem invidiam a
se removere potiiit. Itaque sola arte imperatoria in patria
stare se posse expertus est, atque Mithridatem ad bel-
lum cum Eomanis gerendum incitaturus peregre profectus
est. Novum tamen Eomanis anno 91 ab ipsis sociis,
plena civitatis iura armorum vi sibi expetentibus, imminens
periculum fecit, ut arma denuo pro patria sumeret. In
quo bello sociali quum Sulla primas ageret, invidia Marii
superioribus bellis conflata in tantum crevit modum, ut
incendium non posset non brevi exardescere inter hos
non nisi dominandi studio sibi similes viros. Exarsit vero
anno 88 imperio belli Mithridatici a senatu Sullae man-
dato, cuius administrandi spem Marius, in eius locum a
plebe auctore Sulpicio suflPectus, non prius abiecit, quam
adversario, armorum vi urbe potito, proscriptus cedere so-
1) Pro Sest. 47.
-ocr page 15-lumque mutare coactus est. Brevi vero post quum Sulla,
rebus Eomae ordinatis, in Graeciam esset profectus, Marius
a Cinna revocatus, iterum rerum potitus crudelissime in
optimates saeviit, ac septimum, sicut haruspex ei iuveni
praedixisse fertur, anno 86 consul creatus, repente diem
obiit supremum. i) Quo mortuo et Cinna duobus annis
post a militibus interfecto, Sertorius, qui Marianis favebat,
Sullae adversarium se praebuit acerrimum; sed fortuna
his adversante, ut sibi suisque post cladem locus tutus
esset, abiit in Hispaniam.
De quo viro quoniam agere constituimus, requiritur
profecto, ut veteres scriptores, qui nobis duces sunt,
commemorentur, deque Plutarchi, cuius ipsa ad nos per-
venit Sertorii vita, in huius rebus exponendis auctoritate
dicatur. Et Sallustii quidem Historiae, si integrae nobis
superessent, primo ac praecipuo loco attendendae essent,
quum omnium, qui nobis fontes sunt, Sallustius aetate
Sertorio proximus fuerit, nec ulli certe auctori vel séria
tractandi ratione vel auctoritate cedat. Yalde igitur do-
lendum est, nobilissimos illos Historiarum libros, quibus
et alia bella gravissima et vero Sertorianum exposuit,
temporis iniuria periisse, nec nisi fragmenta nobis su-
peresse. Gravior tamen illorum iactura esset, nisi con-
stareb, alios scriptores, quorum de Sertorio memoria exstat,
ex iis tanquam ex primario fonte hausisse. Plutarch um
quidem ex iis abunde profecisse et multi eius loci cum
fragmentis collati perspicue ostendunt, et Valerii Maximi,
quae exstant de Sertorio, narrationes et facta ab A. Gellio
1) De Mario et Sulla cff. Plut. in eorum vitis, et App. B. C. I. 55 sqq.
-ocr page 16-cervae albae meutio, quae pariter apud Plutarchum reperi-
untur J luculenter confirmant, quum ille Sallustio plurimum
sit usUs, hic praeterea duo eius de Sertorio fragmenta
servant. Quin probabilis coniectura est, Plutardium
ex uno potissimum Sallustio hausisse, quum ne ullum
quidem alterius adhibiti scriptoris vestigium usquam ap-
pareat, et filum orationis continuum unum tantum fontem
prodere videatur. Quandoquidem vero ille rationem po-
liticam ethicae postponit, et idcirco narrationes quidem
intégras, totam vero vitam non nisi imperfectam exhibet,
nobis, ut totius vitae imago exprimatur, alii etiam adeundi
sunt auctores. Praeter Val. Maximum et Gellium, de
quibus iam diximus, fons nobis est Livius, Sallustio
aetate suppar, cuius praeter Epitomas consulendum est
fragmentum libri XCI, quod primum a Giovenazzio
et Brunsio anno 1773, deinde a Niebuhrio anno 1820
ex codice vaticano plenius editum esse constat. Neque
1) Heereuus, auctor minime spernendus, in Comment, de fontibus et
auctoritate Plutarchi p. 99 et 155, ex loco Plut. in vita Demosth. c. 2,
perperam effecit, eum ob exiguam linguae latinae peritiam non facile
ex Sallustio proficere potuisse. Etsi illi non tanta fuerit peritia ut in
intimam huius sermonis rationem penetrare posset, inde tamen ne eruas,
ei scriptores Latinos intelligendi facnltatem defuisse. Cf. H. Peter „die Quel-
len Plutarchs in den BiograpHeen der Römer," Halle 1865, p. 61.
3) Nonnulli, in quibus Müller, Hist. Graee. fragm. Ill, 471 ex loco
PlutarcM in vita Sertorii c. 9: raura ^sv ämxsiaeu rij \'Ußa ^dpiti
rot) TtAvTCiiv icTopcxonarou ßaaiXsoiv. ixdvou yap taxopou^i tous Ttpoyóvous
\\iolcipou xcci Sifixxos eimyóvou; ehixi" efficiunt, eum lubae historiam ante
oculos habuisse. At egregie falluntur. Plutarcbus enim his verbis id
unum indioat, se in honorem lubae narratiuncalam de Antaeo inseruisse,
neutiquam vero, se illam eï eius opere hausisse. Cf. Peter 1. 1, p. 63 et 64.
s
spernendus Appianus, sed, quum fontes, unde in his
profecerit, non omnino noti sint, prudenter nec sine
diligentissima eius locorum cum iis, quae ahi tradunt,
comparatione adhibendus est. Tandem hie iUic praesto
nobis sunt Yelleius Paterculus, Floras, Prontinus, Orosius
alii, de quibus Mc plura dicere nihil attinet.
DE SERTOEIl IUVENTÜTE , MILITIAE RUDIMENTIS DEQUE
REBUS CÜM ALIBI TUM HISPANIA PRAECLAEE AB
EO GBSTIS AD POMPEII ADVENTÜM.
Quintus Sertorius Nursiae, i) in oppido Sabinorum, loco
haud infimo, sub annum 123 natus, patrem mature
1) iv -nàhi Noupaia, ut iam recte scripsit Leopold in ed. Sert. c. 2. pro
vnlg. èv TtàXst Noùaaoïs, cuius nominis oppidum nullibi oecurrit. Cf. Pauly
Real-eucycl. der class. Alterthumswissenschaft, v. Sert. — Recentiores
autem edit. Sintenis et Doehner perperam Vioùaeoii servarunt.
2) Miror, Leop. Sallustii verbis apad Gell. N. A. II, 27 eam vim
tribuisse, ut particulam oùx apud Plut, baud dubie ex interpolatione
ortam esse contenderet. Equidem, fragmeuto Sallustii cam Plutarchi loco
diligenter collato, Sertorium arbitror non quidem nobili sed tamen honesto
genere ortum fuisse. •
3) Etsi, quo anno Sertorius natus fuerit, non omnino constat, facilis
tamen et satis probabilis hac de re suspicio dncitur ex Plut, in vita Sert.
î
A
amisit. Quam iacturam, qua saepius egregias ingenii animique
virtutes excolendi via praecluditur, ue aegre ferremus, mater
effecit Ehea. Quae monere ilium assidue et adhortari non
desiit, ut omnem operam in studiis poneret et strenue ad
verae honestatis laudem adspiraret. His tenerrimae matris
curis non defuit Sertorius, sed summa ope nisus est, ut
pietate sua tanto amori responderet. Amavit autem Eheam
amore tam singulari, ut, quum munere imperatorio iam fun-
geretur, lubentissime ad reliquam vitam cum ipsa in otio
degendam privatus Eomam habitatum secessurus fuisset,
et vero, nuncio mortis accepto, non nisi vi coactus vivere
pergeret. i) lis iam artibus instructus, quibus aetas pue-
rilis ad humanitatem informari solebat, animum ad causas
forumque convertit et iurisprudentiae operam navare coepit.
Quam non leviter, sed tam acri arripuit studio , ut ßsipäKiov
m in urbe Eoma causis dicendis non vulgarem laudem
aut commendationem ingenii sui ferret. 2) Ab hoc tamen
studiorum genere mox eum avocarunt quaedam praeclare
ac strenue gesta in re militari, s) Natus enim ad mi-
litiam insignibus corporis animique dotibus, opportuni-
tate data, dubius haerere non potuit inter Themidis
et Maitis castra. Et in his quidem corporis velocitate
ac robore, adsidua accedente exercitatione, incredibih
c. 3, ubi eum prima stipendia sub Q. Servilio Caepione fecisse tradit.
7am vero huius eipeditio in annum 105 incidit, unde aetatis militaris
ratioue habita sponte sequitur, natales eius in annum fere 122 esse con-
iiciendos.
1) Plut. Sert. 2, 22.
2) Plut. 1. 1. 2. Cic. Brut. 48.
3) Plut. 1. 1.
-ocr page 20-porro animi virtute, consilio et calliditate iiigenii gra-
datim ad tantum adscendit gloriae culmen, ut modo
cum Eumene, modo cnm Hannibale, interdum cum Phi-
lippe et Antigono a veteribus compararetur. i) Hi qua-
tenus rem acu tetigerint, ipse velim iudicet lector; nos
vero pergimus.
Primum stipendia meruit On. Mallio Maximo consule
et Q. Servilio Caepione proconsule anno 105 adversus
Cimbros et Teutones belligerantibus. Quo bello discordiâ
ducum multis Eomanorum millibus apud Arausionem
caesis, Sertorius fuga sibi consulens, quam robustum
laborumque patiens sibi exercitatione acquisivisset corpus,
hand dubie ostendit. Equo enim amisso, flumine ad-
verso, armis onustus, summo cum labore tandem Eho-
danum traiecit. Bello deinde renovato adversus eosdem,
qui iterum inuumeris cum copiis et pessima quaeque
minitantes irruerant, quum magnum esset, parmula haud
abiecta, in acie consistere et morem gerere belli duci,
ipse sponte sua a Mario, cuius auspiciis ductuque hoc
bellum gerebatur, hanc sibi depoposcit provinciam, ut
hostium consilia exploraret. Nec vero venia impetrata
iuvenili abreptus est impetu, sed prudenter et consi-
derate speculatoris munere functus est. Veste Celtica,
ne agnosceretur, indutus, quum vocabula linguae Cel-
ticae didicisset usitatissima, quorum usu pro re nata
1) Plut. 1. 1. 1, et comp. Sert. o. Eum. 2, App. B. C. I, 113.
2) Bquidem si quid video, quodammodo etiam Pabii Cunctatoris ima-
ginem refert; persuasum enim sibi babebat, patientia diffieillima quaeque
perfici omniaque cedere prudeuti adsiduitati. Cf. Plut. 1. 1. 16.
3) Plut. 1. 1. 3.
-ocr page 21-brevem consereret sermonem, barbarorum copiis se im-
miscuit, ubi postquam alia videndo alia fando accepit,
ad castra rediit euuctaque cum summo belli duce com-
municavit. Marius lubentissime iuvenem Iieroëm magnifice
pro concioiie laudavit insignibusque eum donavit virtutis
praemiis. Quibus ad optima quaeque incitatus, reliquo
bello rei militaris peritia et vero maiore in dies virtute
bellica sibi imperatoris fidem concilia vit. \') Magna deinde
gloria tribunus militum fuit iu Hispania Tito Didio anno
97 huius provinciae proconsule eodemque adversus Celti-
beros feliciter pugnante.
Quo bello Castulone hiematum est, ubi ex perfidia
ipsorum hostium non parum crevit Sertorii laus bellica.
Huius urbis incolae, quos Eomanorum ex omnium re-
rum copia exortae libidinis vehementer taedebat, noctu
Orisiis in societatem facinoris vocatis, in aedes irruunt
et Romanorum quoscunque possunt trucidant. Sertorius
fuga sibi consulit collatisque omnibus, qui ex hostium
manibus erant erepti, barbarorum incuriam in rem suam
vertit et, urbe denuo potitus, incolas armis ferendis
pares ad unum omnes interimit. Tum milites, suis cum
hostium armis et vestibus mutatis, illuc proficisci iubet,
unde Castulonis incolis noctu auxilio vénérant Barbari.
Sertorio cum exercitu appropinquanti Orisii, specie de-
cepti, numero multi obvii facti sunt, omnia suis ex voto
evenisse autumantes. Brevi vero experti sunt, rem sibi
esse cum hoste acerrimo vindictam spirante ob caedem
1) Plut. 1. 1.
2) Plut. 1. 1. Sali. Hist. I, 55 ed. Dietsch, App. Hisp. 99. Liv. Bp. 70.
-ocr page 22-suorum J longe enim maior pars prope portas caesa est,
reliquos ille vendi iussit. Diei vix potest, quanto opere
Sertorius hac re praeclare gesta in ipsa Iberia incla-
ruerit. Hinc Eomam redux et quaestor creatus in Gal-
lia, quae Pado circumiacet, „magno, ut ait Sallus-
tius, 2) usu bello Marsico paratu militum et armorum fuit,
multaque tum ductu eius manuque patrata primo per
ignobilitatem, deinde per invidiam scriptorum celata sunt.
Quae vivus facie sua ostentabat aliquot advorsis cicatri-
cibus et effosso oculo; quin illo dehonestamento corporis
maxume laetabatur neque elisis anxius, quia relicua glo-
riosius retinebat." Dolendum sane est, multa alia hoc
bello a Sertorio gesta a scriptoribus silentio praetermissa
esse. Quod cur factum sit, colhgere licet e Sallustii loco
laudato. Scriptores vero, ut Kritzii ad h. 1. verbis utar,
intelligendi sunt baud dubie Sisenna, Sullae nobilitatisque
partibus addictus, ac Sulla ipse Sertorio infestissimus,
quorum hic in commen-tariis de vita sua, ille in historia
beUi Marsici et civilis de Sertorii rebus strenue gestis
vel plane siluisse vel parum dixisse videntur.
At populus eum optime de patria meritum eximiis
ornare laudibus gestiit. In theatro enim ab illo ho-
norificentissime exceptus est, qui honor non nisi rarissime
1) Plut. 1. 1. 4.
2) Hist. 1. 1. ibique Dietsch. Cum Sail, loco off. T. Castricil argutiae
ap. Gell. II, 27.
3) Plut. 1. 1. ubi gloriaDdi rationem addit et c. 1, ubi hoc oris
dehonestamentum commune ei fuisse cum Philippo, Antigono, Hannibale
tradit. Hinc Claudius Civilis Sertorium se aut Hannibalem ferebat, teste
Tacit. Hist. IV, 13.
4
et tantum aetata provectioribus et eminentibus gloria
tribuebatur. 1) Nihilominus tribunatum plebis petens, ad-
versante ei Sulla, repulsam tulit. 3) Qui quum anno 88
a senatu. imperio belli Mithridatici ornatus, expulso
Eoma Mario, in Graeciam profectus esset, Sertorius Cin-
nae, factionis Marianae fautori, ad versus Octavium, a
Sullae partibus stantem, sese adiunxit, quocum pugna
commissa in foro cladem subierunt, sed brevi, collectis
copiis per Itabam sparsis, vires, ut pares essent Octavio,
restituerunt.
Marius, qui primum in paludibus Minturnensibus,
deinde in ruderibus Carthaginis latuerat, ut audi vit, con-
sulem Cinnam adversus Sullam arma sumpsisse, anno 87
revocatus properavit in Italiam, ab eoque in exercitum
receptus est refragante primum Sertorio, deinde vero, ne
fides data violaretur, consenti ente. 5) Urbe potiti quum
Marius et Cinna ultra modum in Sullanos saevirent,
tantum abfuit Sertorius ut in crudelitatum omnis generis
societatem veniret, ut, Marii furorem indigne ferens,
Cinnam precibus etiam leniorem reddere conaretur. Quid,
quod quater mille servos Bardiaeos in uno eodemque loco
degentes, quibus tyrannidis satellitibus mirum quantum
favebat Marius, ob petulantiam et bbidinem in dominos
summam interficiendos curavit?«) Post Marii mortem cae-
1) Sali. 1. 1. fr. 56. Plut 1. 1. 4.
2) Plut. 1. 1.
3) Plut. 1. 1. et in Mar. 41. App. B. C. I,
4) Plut. 1. 1. B. App. B. C. I, 67.
5) Plut. 1. 1.
6) Plut. 1. 1. et in Mar. 43.
-ocr page 24-demque Cinnae param feliciter adversus Sullam, anno
84 pace cum Mithridate inita, e Graecia reversum
pugnarunt Oarbo, Norbanus et Scipio, Sertorius quum
frustra suasisset, ne milites Scipionis et Sullae inter se
colloquerentur, neve ipsi consules Sullae pacem affec-
tanti eorumque copiis, quas corrumperet, appropinquanti
fiderent, exercitus tandem paucornm corruptione Sullae
traditus est. i) Quod Appianus sic enarrat : 2) Sertorium
a L. Scipione, habito cum Sulla sermone, ad collegam
Norbanum missum, quem certiorem redderet de ipsius
consilio pacem componendi, in itinere Suessam, Sullae
partibus deditam, cepisse; quo audito, Sullam questum
esse apud Scipionem, huncque obsides, quos brevi ante
accepisset, reddidisse, exercitum vero indignatum de Suessa
capta et de obsidibus, quippe qui repetiti non essent,
redditis, universum transiisse ad Sullam. Sertorius haud
ignarus, quantum ab eo timendum esset, nisi pariter
ei obviam iretur, partium suarum vim omni, quo pote-
rat, modo, sed frustra, tueri conatus est. Tandem de
reipublicae salute desperans, et perspiciens, nihil quid-
quam praestare amplius se posse, in provinciam Hispa-
niam iam diu acceptam, sibi suisque perfugium compa-
raturus, profectus est. 3) Quoniam vero superiores praesides
de ea decedere nolebant, plurimas ipse Romanis pepent
molestias. 4-) Eo iter faciens, multas nactus est tempestates.
Quum autem non nisi pecunia barbaris data montes transitu
1) Sali. 1. 1. fr. 38 ed. Kr. Plut. 1. 1. 6,
2) B. C. I, 85.
3) Plut. 1. 1. 6.
4) App. B. C. I, 86.
-ocr page 25-difficillimos superare posset, comités vero a dignitate
proconsular! abtiorrere contenderent barbaris tale quid
poscentibus cedere, nihil tempore pretiosius esse affirmans
viro maxima quaeque animo volventi, praeclare sane osten-
dit, quid animus fortis ad finem propositum persequen-
dum valeret. i)
Ubi in provinciam venit, ita strenue, ait lui. Exsu-
perantius , sociorum animos iam déficientes atque alia
cupientes in favorem partium suarum modeste tuendo
atque blandiendo perdiixit, ut et carus esset et tamen
ab omnibus timeretur." Quod Sallustius sic breviter
complecti videtur „Modico quoque et diligeuti imperio per-
carus fuit." 3) Saepius, ut Hispanos sibi conciliaret,
,,Hispaniam sibi antiquam patriam esse" dicebat. i\') Poten-
tiores consuetudinis facilitate, plebem vero tributorum
deminutione sibi conciliare studebat, in primis autem
milites antea in oppidis degentes hibernis detinendo,
vehementer ab omnibus diligi coeptus est. Interea tamen
iuvenes Romanos armis ferendis pares quum ad müitiam
vocaret omnisque generis machinas bellicas construendas
curaret, urbes imperio suo sabiectas tenebat. 5) Deinde
de partium Marianarum interitu certior factus sibique
persuasum habens brevi peritum belli ducem a Sulla
Victore sibi proscripto oppositum iri, ad occupanda Py-
renaeorum iuga lulium Salinatorem cum sex millibus
1) Plut. I. 1.
2) De Mar. Lep. ac Sert, bellis civil. C. 8.
3) Sali. 1. 1. fr. 64, ad q. 1. cf. Dietscli 1. 1. p. 137.
4) Sali. L 1. fr. 59.
5) Plut. 1. 1.
-ocr page 26-graviter armatorum misit. Quod coniecit, eventu com-
probatur. Nam non multo post C. Annius Luscus a
Suila missus ad Pyrenaeorum radices conspicitur. Ubi,
spe omni abiecta fore ut Sertorianos superaret, consilii
inops haesit, donec, luUo per insidias nece a quodam
Calpurnio illata, per iuga montium praeter opinionem
transitus ei paratus est facillimus. Duce enim amisso,
multo plures terga vertunt, pauci tantum strenue re-
sistunt. Sertorius, quum Annio par non esset, Cartha-
ginem novam cum ter mille mditibus petiit, deinde na-
vibus delatus in Africam ad Mauritaniae littus appulit.
Sed mox compluribus, qui aquandi causa parum pruden-
ter egressi erant, uecatis a barbaris, ad Hispaniam versus
denuo mari se commisit, unde repulsus, praedatorias Ci-
licum naves nonnullas nactus, Pityusam (maiorem), Annii
praesidio vi depulso, petiit. Non ita multo post Annius
ingenti cum classe et quinque graviter armatorum milli-
bus apparet. Sertorius licet navibus levibus ad cursum
non vero ad pugnam aptis uteretur, proelio tamen navali
buic resistere conatur. At mox temeritatis poenas luit;
exorta enim tempestate, navium aliae paululum progressae
nimio simul et incerto onere, quum pavor corpora agi-
tarat, deprimebantur, i) aliae propter levitatem transver-
sae agebantur et fluctuum vehementia impingebantur rupi-
bus. 2) Ipse cum paucis navibus et mari tempestatis vi et
terra ab bostibus arcetur, decem adeo dies summo cum
labor e adversus fluctus luctatur. 3) Tandem venti impetu
1) Sali. 1. 1. fr. 60.
2) Plut. 1. 1. 7.
3) Plut. 1. 1.
-ocr page 27-remisse, in insulas qnasdam defertur sporades et aqua
carentes, quibus relictis, traiecto freto Gaditano, ad oram
Hispaniae, quae a flumine Baeti Baetica dicitur, adpel-
lit. \') Hîc ut a nautis quibusdam felicissima quaeque
audivit de insulis Atlanticis, quae Canaricae dicuntur,
miro flagravit eas incolendi ibique quietam vitam ducendi
desiderio. In his insuKs describendis, quas beatorum
sedem, Homeri carminibus inclutam, esse putarunt et
hinc fortunatas dixerunt, multus est Plutarchus 1.1., quo-
cum omnino dignus est qui conferatur Sallustius. Nos
vero, ne longius pro ratione proposita evagemur, ad
historiam contexendam properemus.
Cilices quum nihil minus quam pacem atque otium
in votis haberent, praedae vero et auri sacra fame mirum
quantum arderent, Sertorii ad otium confugiendi desiderio
perspecto, ad opem ferendam Ascali, quem in regnum
Mauritaniae restituèrent, in Africam decesserunt. Sed
Sertorius animo non defecit, contra ne sui spem demitte-
rent, neve inopia, quae iamiam urgeret, premerentur,
Maurusiis adversus Ascalin pugnantibus auxilium ferre
decrevit. Quos eins adventu magno affectos gaudio spes
non fefellit; ingenti enim proelio devictum Ascalin ad
urbem usque, cui Tingis nomen est, persequitur eamque
obsidione cingit. Frustra Paccianus, a Sulla missus,
Ascali succurrere conatur; a Sertorio profligatus ipse in-
terficitur, eiusque exercitus tradere se iussus obsidentium
numerum auget. Deinde urbem, quo Ascalis eiusque
1) Plut. 1. 1. 8.
2) 1. 1. fr. 61 et 62. Vid. Forbiger, Handb. d. alten Geogr. Il, 890.
2*
-ocr page 28-fratres confugerant, vi cepit, uiiiversaque regione potitus,
incoias ipsius fidetn implorantes in eamque se tradentes
non tantum nulla affecit iniuria, verum muneribus a lar-
gientibus, pro eo atque aequum erat, acceptis bona,
urbes, imperium, caetera omnia iis reliquit. i)
Eiusmodi praeclarorum facinorum fama longe lateque
sparsa, Lusitani, qui specie Eomanis subiecti ardentissimis
exoptabant votis ut amissam recuperarent libertatem, et
continuis cum Hispaniae Baeticae rectoribus distrahebantur
litibus, tempus caedis Viriathi ulciscendae sibi iam obla-
tum esse censuerunt. Quamobrem in Africam ad Sertorium,
hoe ipso tempore quo arma verteret animo volventem,
legatos miserunt, qui ei summum mandarent imperium
eumque secum in Lusitaniam navibus develierent. Quum
viginti circiter annis ante, Tito Didio imperante, in
Hispania tribunus militum fuisset et proinde liuius regionis
subsidia optime nosset, precibus eorum cessit, atque
„levi, inquit Sallustius,-5) praesidio relicto in Mauritania ,
nanctus obscuram noctem aestu secundo furtim atque
celeritate vitare proelium in transgressa conatus est,"
At Eomanorum classis, duce Cotta Annii legato, freti
Gaditani oram observabat. Apud Mellariam inter Be-
lonem et Calpen sitam pugna navalis commissa est, qua
Cottam Sertorius devicit. *) „Transgresses, teste Sallustio, 5)
1) Plut. 1. 1. 9.
2) Plut. 1. 1. 10.
3) Hist. 1. 1. fr. 65, ad q. 1. cf. Kr. p. 95. ed. 1853.
4) Plut. 1. 1. 12.
5) 1. 1. fr. 66, ubi Kr. ed. 1. ex Servit ad Verg. Aen. I, 518 montis
nomen Balleia insernit. Cf. etiam Dietsch ad h. 1. ^^
-ocr page 29-omnis recipifc mons Balleici praeceptus a Lnsitanis. At
per omnem provinciam magnae dXvocesque famae, quum
ex suo quisque terrore quinquaginta aut amplius hostium
milliâ, novas immanis formas, oceani accolas, corporibus
hominum vesci contenderent."\') Quae verba, ut rite
animadvertit Kritzius, ad Sertorium spectant, qui ex
Mauritania in Lusitaniam regressus Mauris secum adduc-
tis maximo adventus sui terrore Romanos in provincia
complevit. Quod ne cui mirum videatur, attendat quaeso
Mauros ore, colore, universa corporis forma atque ha-
bitu, ad hoe victu cultuque a ceteris hominibus discre-
pantes âi/SpccTrûCpxyouç a Romanis habitos esse.
Initio Sertorio viginti non amplius civitates adhaeserunt,
neque, exercitum lustrans, duobus plus millibus mili-
tum reperit, quorum pars haud exigua ex transfugis con-
stabat dediticiisve agminis Pacciani, partem quoque effi-
ciebant Mauri Romanorum more armati. Permagni sua
interesse callidus ille imperator intelligebat, ut vagis tur-
mis solidum copiarum Romano more instructarum robur
adderetur. Quod ut efficeret, agmen secum delatum qua-
tuor peditum millibus ac septingentis equitibus adauxit,
cui Hispanorum, qui sua sponte militiae nomina dede-
rant, additis turmis adversus Romanos profectus est.
Ad Oram Baetis liucium Fufldium, qui propraetor Hispa-
niam Baeticam imperio tenebat, ita profligavit, ut bis
mille Romanorum corpora solum tegerent cruentum.
1) 1. 1. fr. 67. In Dietschii ed. locus paulo aliter legitur, sed baud
scio an non rectius.
2) Plut. 1. 1.
3) Plut. 1. 1.
-ocr page 30-CoBfestim M. Domitius Calvinus, Hispaniae citerions
praeses, de hac clade certior redditur, ut, quominus
copiae Sertorianae longius progrederentur, pro modulo
virium impediret. Mox etiam Q. Metellus Pius, dux
spectatae virtutis, ut Pufidio inepto in Hispania ulteriori
succederet, apparuit. i) In Hispania citeriori non tan-
tum a quaestore L. Hirtuleio M. Domitii Calvini exerci-
tus caesns est ipseque periit Calvinus una cum legato
Thorio apud Anam, 2) verum etiam L. Manlius ,
GaUiae transalpinae praeses, qui, ut collegae opem ferret,
tribus cum legionibus Pyrenaeos transierat, profligatus
animo tantum forti se neci eripere potuit et paucis sti-
patus mihtibus fehciter Ilerdam et inde in provinciam
suam pervenit, omnibus in itinere impedimentis Aquita-
norum incursione amissis. Nec Metellus in Hispania
meridionah fortuna usus est secunda. In Lusitaniam
enim quum irrumperet et Laccobrigam obsidione preme-
ret, Sertorius consüium eius urbem aquarum penuria ad
deditionem urgendi, bis mille utribus aqua repletis, irritum
fecit, partemque exercitus, cui praeerat Aquinus, ad
frumentandum missam, insidiis excepit, quo facto Metel-
lus ab obsidione desistere et Lusitaniae agro cedere co-
actus est.
Haec belli Sertoriani initia, quibus Metellum Sertorio
imparem fuisse novimus. Belligerandi nempe ratione,
1) Plut. 1. 1. et Pomp. 17. App. Hisp. VI, 101.
2) Liv. Bp. 90. Flor. 3, 22.
3) Quem Plut. Sert. 1. 1. minus recte L. Lollium vocat.
4) Sail. 1. 1. fr. 72. Caes B. G. 3, 20. Oros 5. 23.
5) Plut. 1. 1. 13.
-ocr page 31-vulgo guerrilla dicta, qua hic potissimum utebatur, ille
haud adsuetus, quippe qui non nisi proelia acie instructa
committere et graviter tantum armatos ducere didicisset,
non poterat non summa urgeri inopia. \') Pulmine eelerius,
ubi credidisses copias dilFugisse, magno cum exercitu
apparere: modo esse hic, modo illic : ubique adesse et
nullibi: nunc persequi, nunc capessere fugam: viarum
notitiam adsidue vagando et venando, quum per otium
liceret, sibi comparare accuratissimam : constanter subtra-
here se omni iusto proelio : intercludere hostem comme-
atibus: sedentem de loco excitare, obsidere obsidentem:
vitam agere ignis expertem et sine tentoriis : legatorum
clades non tantum reparare, verum etiam in suum ver-
tere commodum : hostem denique omni modo premere,
vexare, conficere : — haec profecto norat Sertorius, non
norat Metellus. En Sertorii arma, quibus non tantum
adversus Metelium verum etiam adversus Pompeium saepe
par, vel frequentius, ut Livii verbis®) utar, victor exstitit.
Praeterea Metello iam seniori et ex multis magnisque cer-
taminibus propenso ad vitam molliorem res erat cum Ser-
torio, qui aetate florebat et vita temperanti ac laborum
plena corpus sibi comparaverat robore et celeritate excel-
lens. Unde efEicere licet, clades Metello illatas non
unice huic esse tribuendas, et, ut iustum feras iudicium,
magis laudandum esse Sertorium, quam reprehendendum
1) Plut. 1. 1. 12.
2) Plut. 1. 1. 13, 13, 19. Pomp. 19.
3) Ep. L. 96.
4) Plut. 1. 1. 12, 13. 18,19, 31, 22. Pomp. 17,18. Sali. Hist. II. fr.23.
-ocr page 32-Metellum, quum ne Pompeius quidem hoe aetate multo mi- *
nor ac temperanti vitae ratione conspicuus illi par fuerit.
Quo vero melius, unde hi prosperi Sertorii successus
nati sint, perspiciamus, rationes, quibus Hispanorum
animos sibi concihaverit, in primis sunt attendendae. \'
Oscae, urbe Hispaniae Tarraconensis, prope Ilerdam no-
bilissimos Hispanorum iuvenes suis impensis erudiendos
literis graecis et latinis curabat, quorum exercitationi-
bus saepe aderat progressusque praemiis ipse decorabat,
Simulabat quidem se id unum agere, ut aliquando ar-
tium liberalium cognitione imbuti civitate donarentur
rebusque praeficerentur, revera autem eos obsides tenens
sine odio Hispanos arctius sibi obstringere conabatur,
lam vero sponte intelligitur, quanto gaudio ea res com-
pleverit tacita principum Hispanorum pectora tot impensas
tamque teneras curas in institutionem puerorum conferri
cernentium. t) Magnas quoque in armaturam impensas
faciebat, ut barbari galeis et scutis auro et argento di- :
stinctis splendidisque vestimentis essent conspicui ; qua re
illi et mirum in modum delectabantur et ad nobilem ae- ^
mulationem maioremque in dies fortitudinem incendeban-
tur. 2) Tum superstitione, qua animi eorum imbuti erant,
callide utebatur. Qua de re Gellius N. A, XV, 23,
ülud, inquit, Sertorii nobüe est: cerva alba eximiae
pulchritudinis et vivacissimae celeritatis a Lusitano ei
quodam dono data est. Hanc sibi oblatam divinitus et
instinctam Dianae nomine colloqui secum monereque
1) Plut. 1. 1. 14.
2) Plut. 1. 1.
-ocr page 33-et docere, quae utilia factu essent, persuadere omnibus
instituit: ac, si quid durius videbatur, quod imperandum
militibus foret, a cerva sese monitum praedicabat. Id
quum dixerat, univers!, tanquam si deo lubentes pare-
bant."i) Nec vero, ubi opus esset, mendaciis abstinebat
omnis generis, ut testis nobis idem est scriptor: „Is in tem-
poribus dif&cillimis mentiebatur ad milites, si menda-
cium prodesset, et literas compositas pro veris legebat et
somnium simulabat et falsas religiones conferebat, si quid
istae res eum apud militum animos adiutabant." Non
est itaque quod miremur, Lusitanos in primis Sertorium
alterum Yiriathum, numen adeo divinum, habentes, ad
hoe libertatis amantissimos maxima alacritate numero licet
inferiores adversus Eomanos pugnasse eosque ad incitas
redegisse. Quin nonnumquam eorum pugnandi ardor
temeritati iunctus moderatione egebat. In qua adhi-
benda quanta prudentia versatus sit, ex nota de eo nar-
ratiuncula efficere licet. Aliquando quum barbaros incon-
sulte pugnam exposcentes oratione flectere non posset,
tandem turmae equitum ad lacessendos hostes ire permi-
sit, laborantique submisit alias et sic recepit omnes. Ne
vero animis deficerent, coram universo exercitu duos pro-
duxit equos, alterum gracilem, senem et infirmum, alte-
ram pinguem, aetate florentem, validum et caudam den-
sis pilis ornatam ha;bentem. Huic iuvenem parvum atque
imbecillum, illi virum grandem et robustnm adstare ius-
sit. Signo dato quum robustus totam caudam simul ex-
1) Cff. de hac cerva Plut. 1. 1. 11, 30. App. B. C. 1, 110, Plia.
H. N. VIII, 32. Val. Max. I, 2. Frout. I, 11.
trahere frustra conatus non nisi risum moveret, debilis
singulis pilis sensim paulatimque evulsis facili negotio sui
equi caudam spectantibus nudatam ostendit. Tunc bar-
barae concioni, quorsurn ea res tenderet cognoscere cu-
pienti, explicavit Eomanorum cohortes insuperabiles esse
universas aggredientibus, easdem vero qui per partes at-
tentaret, lacerare et carpere posse, i) Sic rudes eorum
animos excolebat aurei memor praecepti : longum per
praecepta, breve per exempla est iter. Et pedetentim
quidem ad tantam rei mihtaris scientiam eos promovit, ut
postea, e Cantabrorum regions auxiliis ab Aquitanis arces-
sitis, ii potissimum duces deligerentur, qui una cum Q. Ser-
torio omnes annos fuissent, summamque scientiam rei mili-
taris habere existimarentur. Ne tamen quis putet, eum
hac mente barbarorum animos sibi devinxisse huiusque artis
peritia imbuisse, ut ad perniciem reipublicae romanae in-
cumberet, ulterius nobis progrediendum est. Trecentos ex
amicis Senatoribus profugis in concilium adscivit, quos sena-
tum romanum vocavit, non in Eomanorum patrum contu-
meliam, sed ut ad exemplum senatus romani sanctissimum
institueret concilium, quod de re quavis maiore delibera-
ret, quum ipse tanquam consul saluti reipublicae pro-
spiciens, illud de rebus gerendis consuleret. Ex illis
quaestores et legates sibi creabat, illis civitates Hispaniae
administrandas dabat, illos denique omni quo poterat modo
honoribus cumulabat, quum Hispanis, quorum opibus
1) Flut. 1. ]. 16. Val. Max. VII, 3. Pront. I, 10. et IV. 7.
2) Caes. B. G. III, 23.
3) App. B. C. I, 108, B. Mithr. 68, R. Hisp. VI, 101; Plut. 1. 1.
22, 23.
I
■
bellum gerebat, ne nomine quidem summi imperii socie-
tatem concederet, quippe qui non cum Eomanorum detri-
raento augere Hispanos, sed, hos sibi suisque concili-
ando, libertatem illis restituere vellet, i)
Quae voluntas quam sincera firmaque esset, praeclare
foedere cum Mithridate facto, ut postea videbimus,
ostendit. lam vero aut egregie fallor, aut ex eiusmodi
agendi ratione colligere licet, Sertorium non in pa-
triam ipsam saeviisse. Saeviit in optimates, bello per-
secutus est factionem, quam nocuisse reipublicae bello
lugurthino novisset et adhuc favere tyrannidi crederetj
patriam vero ipsam non nisi invitus, earn ut optimatium
iugo liberaret, armis petiit, nec semel ab iis cessandi
voluntatem significavit, modo aequae essent pacis conditio-
nes sibique vel privato reliquam vitam in patria una cum
matre amantissima secure degere liceret. Sullani vero ab
omni reconciliationis specie abliorrentes, ut in via inita
semper longius quam ipse vellet progrederetur, sua ipso-
rum pertinacia effecerunt. In qua quo eventu Sertorius
progressus sit, enarrare pergo.
1) Plut. 1. 1. 23.
2) Plut. 1. 1.
-ocr page 36-Î -i
DB SEETORII REBUS GESTIS A POMPEII IN HISPANIAM »J
ADVENTÜ AD CONIÜßATIONEM IN ILLÜM
PAGTAM.
Anno 77 optimatium factio de M. Aemilio Lepido, qui
anno superiore consulatum gerens, popularium partium
studiosus, Sullae instituta evertere conatus erat, insi-
gnem reportavit victoriam. Qui quum, multas clades per-
pessus, in Sardinia diem obiisset supremum, Perpenna i)
cum copiarum reliquiis multisque pecuniis ex Sardinia
in Hispaniam transvectus est. 2) Quibus, exercitu Serto-
riano reluctante Perpenna adaucto, Sertorius in dies
crescens tandem in ipsam Ttaliam bellum translaturus
1) De scriptura Perperna of. Drum. Gesch. Roms IV, 358b. j
2) lul. Exsup. 1. 1. C. 7. App. B. C. I, 108, Plut. 1. I. 15. !
-ocr page 37-videbatur. Verum senatus id pertimescens novas copias duce
Pompeio, cuius fama rebus sub imperio Sullae tam in
Italia quam in Africa gestis aetatem longe superabat,
Metello auxilio misit. Et optimates quidem belli Serto-
riani periculo magis magisque imminente impedire non
potuerunt, quominus Pompeius undetriginta tantum annos
natus nec nisi eques neglectis Sullae de magistratuum
creandorum ratione institutis, Hispaniam citeriorem pro-
vinciam obtineret. lam Lepidi tumultu cogente, inviti
iuvenem huncce, ne ullo quidem munere civili functum
quin occultum partium suarum adversarium, extra ordi-
nem summo ornarant imperio. Eidem vero hac aetate
provinciam mandare gravissimam in tempus, ut coniicere
licebat, incertum, optimatibus non poterat non multo
esse molestius. Attamen quum neuter consulum illius
anni cum Sertorio, duce peritissimo, bellum gerere cupe-
ret, nec quisquam inter Patres, ut dicere frequente
senatu non dubitavit Philippus, par ei esset, Pompeio
provinciam non tam petenti quam poscenti tandem pars
maior metu compulsa cessit.
Hic igitur anno 77 exeunte, aut, ut alii statueie ma-
lunt, 76 ineunte, pro consule, vel potius pro cou-
1) App. 1. 1.
2) Dio. XXXVI, 8, 10. Cic. Phil. II, 8.
3) Plut. Pomp. 17. Cic. de imp. Cu. Pomp. 21, Phil. 1. 1.
4) Quaestio , quo anno Pompeius in provinciam profectus sit, perdifficilis
quidem et obscura, at minoris momenti est. Mihi quidem, quoniam, Do-
mitio Manlioque profligatis et Sertorio virium accessione aucto, festinatione
quam maxima opus fuisse videtnr, prior opinio arridet. Hanc ipsam
festinationem indicare videtur Pompeius in Epist ad senatum (Sail. II,
fr. 96) his verbis; „diebus quadraginta exercitum paravi."
sulibus cum triginta millibus peditum et mille equitibus i)
Italia relicta iter in Hispaniam suscepit. Quod, auctore
Appiano, fuit inter Padi et Ehodani fontes i. e. inter Alpes
Graias et Penninas, 2) perque montes aliam ille atque Hanni-
bal muitoque opportuniorem viam patefecit, Alpinos co-
nantes prohibere transitu concidit, montesque transgressus
cum liberis nonnulbs Gallorum stirpibus, a Sertorii for-
tasse emissariis excitatis, manum conseruit. S) Qaibus pro-
fligatis, Pyrenaeos copias traduxit in Hispaniamque anno
76 pervenit. Confestim Indigetibus et Laletanis sub po-
testatem redactis, Laurone etiam reconciliata, per agrum
Yalentiae cum Sertorio conflicturus properat. "\'\') Accepte
vero nuncio Lauronem obsidione premi, ingenti cum exer-
citu, incolis opem ut ferat, advolat, eosque bono animo
esse iubet, ratus sibi opportunitatem datam iam esse
hostem cingendi. Discipulus vero Sullae, quod nomen
ei iocose indebat Sertorius, subito in loco ad occupan-
dum collem relicto sex miUibus graviter armatorum con-
spectis, sero se egregie falsum esse vidit, nec Serto-
rium, ne a tergo ipse peteretur, aggredi ausus est. Pa-
bulatores quoque Pompeii callide intercepit Sertorius,
decern adeo millia hominum aut certe integram legionem
concidit, qua ingenti clade factum est, ut ille a consilio
1) Oros. 5, 33.
2) B. C. I, 109. Cf. omuino Kritz ad Sail. Hist. fr. p. 197 ed.
1853, cuius disputatio pluris est quam sententia Mommseni, Rom. Ges.
Ill, 36.
3) Sail. II, fr. 16 ibique Kr. p. 131 et fr. 96. Cic. de imp. Cn. Pomp. 11.
4) Sail. ii, fr. 96. Plut. Sert. 18.
4
urbem obsidione liberandi absistere cogeretur. i) Incolae
igitur spe omni abiecta Sertorio se dediderunt, qui, ut
Pompeii laudatoribus os obtunderet, urbem incendio de-
levit, incolas vero ipsos, si credimus Plutarcho, liberos
demisit, aut servos vendidit/ si fidem tribuere ausimus
Orosio. 2) Yix dici potest, quantos fructus liaec victoria
praeter omnium opinionem reportata ei tulerit. Multae
civitates, quae, postquam Pompeius in Hispaniam perve-
nit, cum rerum novitate, ut fieri solet, tum fama et
temperanti eius vitae ratione, multum a Metelli mollitie
diversa, defectionem animo conceperant aut revera de-
fecerant, nuncio Lauronis incendio deletae accepto, de-
fectionis consilium lubenter missum fecerunt.
Appropinquante iam hieme, expugnata cum magna iactura
militum quattuor et quadraginta diebus Contrebia, urbe
Carpetanorum, relictoque ibi L. Insteio, ipse ad Ibe-
rum flumen copias adduxit ibique secundum oppidum.
1) Plut. 1. 1. App. B. C. I, 109. Sail. Hist. II fr. 15 ibique Dietsch.
Pront. II, 5. Oros. 1. 1.
3) Difficile est hac in re certi quid statuere. Etsi non nego fieri po-
tuisse, ut Sertorius suum esse duceret severitatis esemplum non tantum in
urbem ipsam verum etiam in incolas edere, quo alios a defectione abster-
reret, Plutarchi tamen auctoritati plus tribuo ;
1® Quod Contrebiae quoque, cuius expugnatio ei multo sanguine steterit,
incolis pepercit ;
20 Quod Plutarchus accurate versatus in iis, e quibus de indole cla-
rissimorum virorum iudices, procul dubio in hanc rem diligenter inquisi-
vit, nec, si alteram narrationem veram reperisset, admiratione Sertorii
motus earn praetermisisset, quum vel caedem Oscae ab eo commissam
memoriae tradiderit.
3) Plut 1. 1.
-ocr page 40-quod Castra Aelia vocatur, hiemavit. i) Hue legatos so-
ciarum civitatum convocavit, quibus gratias ageret quos-
que, ne a suis discederent partibus, cohortaretur, et qui-
buscum, quae agenda essent, communicaret. Omnibus
porro belli instrumentis paratis exercituque novis armis
et vestimentis instructo, ineunte vere anni 75 ad novam
expeditionem se accinxit, legatis autem, ne acie cum hoste
contenderent, inteidixit; per tempus vero incautum ut
aggrederentur et ita socias urbes tuerentur, praecepit.
Deinde M. Perpennam cum viginti millibus peditum, equi-
tibus mille quingentis in Ilercaonum gentem misit ad
ostium Iberi, ut, quominus commeatus subveheretur, im-
pediret. Eodem tempore Herennium magis Occidentem
versus ad observandam oram maritimam, Hirtuleium vero
in Baeticam adversus Metellum misit. Vei hinc, quod
obiter moneo, parum credibile videtur, quod tradit
Appianus B. C. I, 110, Metellum hiemasse in Pyre-
naeis ; in ipsa potius Baetica, Pompeio in finibus Galliae
Narbonensis hiemem agente, eum hiemasse puto. Tum
ipse Sertorius Bursaonum, Cascantinorum et Graccburi-
tanorum agris vastatis ad Calagurrim Nasicam, sociorum
urbem, venit, unde quum M. Masium in Arevacos ad
conscribendos mihtes frumentumque comportandum et C.
Insteium, praefectum equitum, in Vaccaeorum gentem
ad equitum conquisitionem misisset, frustra in itinere
impetu in Vareiam, Beronum vahdissimam urbem, facto.
1) Liv. Pragtn. L. XOI.
2) Liv. fr. laud.
3) Liv. 1. 1. Herennium vocat Herennuleium.
-ocr page 41-Contrebiam, quo et alii convenirent, petiit. Interim
Metellus feliciter apud Italicam pugnat cum Hirtuleio,
quem vulneratum in Lusitaniam compulit, caesis viginti
fere millibus, Quandoquidem vero illi hac victoria transi-
tus in Hispaniam citeriorem patebat, nbi suas cum Pom-
peii viribus coniungeret, Hirtuleius, contracta subito
manu, ad transitum impediendum ultima quaeque exper-
tus est, sed prope Segoviam gravissimas temeritatis poenas
luit unaque cum fratre Quirino necatus est. 3)
Quum igitur Metellus victor Valentiam progrederetur,
Pompeius, profligatis iam apud hanc ipsam urbem He-
rennio et Perpenna prostratisque cum ipso Herennio de-
cem adeo hostium millibus s), Sertorio proelium obtulit,
ut deleret maculam, qua proelio Lauronensi adspersus
erat, solusque, si posset, speratam reportaret victoriam,
Quam pugnandi opportunitatem hic lubentissime arri-
puit, timens, ne adventu Metelli nuntiove caedis Hir-
tuleii animi militum suorum frangerentur. Ad Sucronem
signa contulerunt. In quo quidem proelio Pompeius
ad alam dextram primum secundo Marte pugnavit,
deinde vero, Sertorii adventu profligatus, vix nec nisi bar-
barorum, de pretiosis ipsius equi phaleris contendentium,
pecuniae aviditate Orco ereptus est. Interim Afranius,
ad alam sinistram victoria reportata, castra Sertoriana
diripiebat. Mox vero Sertorius supervenit eumque magna
1) Liv. L L
2) Liv. Ep. 91. Plor. 3, 22. Front. 2, 7. Gros 5, 23.
3) Plut. Pomp. 18. Sali. II, fr. 96.
4) Plut. Sert. 19, Pomp. 19.
-ocr page 42-clade affectum in fugam vertit. i) Quin postridie pugnam
cum Pompeio renovaturus erat, sed adventu Metelli, qui
Perpennam castris exuerat, coniunctis copiis, proelium
committere non ausus est. Itaque castra movit dicens,
se, nisi anus ilia advenisset, puerum Pompeium castiga-
tum Eomam missurum fuisse, 2) Deinde suos, ut a Eoma-
nis tuti essent, hue illuc in latebras his ignotas discedere
iussit. Ad metum, virium hostüium coniunctione divul-
gataque caesi Hirtuleii fama Sertorianorum animis incus-
sum, accedebat etiam, ut cerva alba, mansueta et libere \'l
vagari solita, qua tune profecto ad barbarorum animos
roborandos opus erat, nusquam compareret. Sertorius
hoe malum omen esse existimans, aegritudine affectus, ab
armis desistebat nec, quod ipsi hostes hanc superstitionem
cavillabantur, cordi habebat. „Neque multis diebus post,
ut Gellii verbis utar, inventam esse cervam Sertorio nun-
ciatur. Turn qui nunciaverat iussit tacere; ac, ne cui
palam diceret, interminatus est : praecepitque, ut eam
postero die repente in eum locum, in quo ipse cum
amicis esset, immitteret : admissis deinde amicis postridie,
1) Plut. 1. 1. Liv. Ep. 93. App. B. C. I, 110, Pompeium hasta in fe-
more periculose sauciatum esse tradit; Plutarchus vero non nisi de levi
vulnere loquitur. Appianus etiam pro Afranio Metellum habet; sed is
postridie demum ad Pompeium accessit.
3) Plut. Sert. 19, Pomp. 18.
3) Postquam Sertorius castra movit, Pompeius Metello obviam pro-
cessit, eique appropinquanti, quippe qui vir consularis esset et aetate
antecelleret, fasces submitti iussit. Quod ne fieret, hic semper obstitit,
nec, si unam tesserae dandae provinciam esceperis, nlla iura sibi ser-
vavit. Plut Pomp. 19, Pront. 3, 1.
4) Plut. Sert. 30, Geil. XV, 33. App. B. C. 1. 1.
-ocr page 43-visum sibi esse ait in quiete, cervara, quae perisset, ad
se reverti, et, ut prius consueverat, quod opus esset
facto, praedicere. Tum Sertorio, quod imperaverat, signi-
ficante, cerva emissa in cubiculum Sertorii introrupit,
clamor factus, et orta admiratio est." Barbari primo per-
culsi, ut ait Plutarchus, mox ovantes et laetissima quae-
que sperantes imperatorem ad tentorium deducunt. Mili-
tum igitur animis firmatis, Sertorius novis cum copiis
in planitiem a parte meridionah Sagunti sitam descendit.
Ad flumen Turiam, i) unde proelium Turiense audit,
pugna est commissa, acriterque a meridie ad noctem
usque dimicatum est. Sertorius, teste Appiano, ex equo
pugnans Pompeium vicit, hostium circiter sex millibus
interfectis, suorum dimidio fere numero amisso, Metellus
vero Perpennae cladem attuht, ex eiusque militibus ad
quinque milha occidit. At postero die Sertorius cum
multis barbaris sub vesperam inopinato Metelh castra
adortus est, ut ea circumvallaret, sed Pompeii adventus
impedivit quominus id perficeret 2)
Anno 75 ad finem vergente, Metellus in Callaeciam hie-
matum secessit, Pompeius vero Clunia, civitate Arevaco-
rum clarissima, ad quam Sertorius confugerat, frustra ob-
1) Plut. 1. ]. 19 TouttUv mutandum esse in Toupixv iamdudum monue-
runt nonnulli interprétés. Neque ulla de causa falsam lectionem servarunt
recentiores editores. Cff. Sail. II, fr. 18, et quae de hac pugna bene
praecepit Kr. in ed. Sail. a. 1853, p. 199 seq.
2) App. B. C. I, 110, Plut. 1.1. 21 ubi Metellum, caeso iam Memmio,
legato Pompeii maxime insigni, aegre nec nisi militibus certatim anni-
tentibus mortem effugisse egregie narrat. Ex duobus vero proeliis ad
flumen et ad castra unum fecit.
sessa, 1) cum coidüs defatigatis in Yaccaeorum agrum se
contulit. 2) Ubi gravem agens hiemem, postquam in
summa frumenti et pecuniae inopia iam saepius frustra
a senatu auxilium imploraverat, precibus minas adiecit
scripsitque cum copiis se in Itaham rediturum esse. Quibus
minis territi Patres anno sequenti, Lucullo in primis
auctore, qui timebat, ne Pompeius in Itaham transgressus
imperio belli Mithridatici sibi praerepto ornaretur, pecu-
nias illi decreverunt et duas ahas legiones in Hispaniam
miserunt.
Eodem fere tempore, quo Pompeius epistolam misit ad
senatum, Mithridates, populi Eomani hostis acerrimus
1) Liv. Ep. 93.
3) Plut. 1. 1., ubi tradit Metellnra sk raixziav abiisse; quod quum
propter verba in epistola Pompen (Sali. I. 1.) obvia parum credibile vi-
deatur, pro „raianW puto legendum esse „KalcuMuv."
S) Plut. 1. 1. Pomp. 30 Lucull. 5. App. B. C. I, 111. Exstat Pom-
peii epistola in Sali, fragmentis 1. 1. Cuius verba si Sallustii sunt, ar-
gumentum procul dubio cum Pompeii ingenio ipsisque eius litteris con-
gruit. Ut vero ex ea epistola in rebus cognoseendis proficiamus, summa
opus est prudentia. Sic v. c. quod imperii nomen modo sibi manda-
tum esse refert, id non verum esse apparet ex Plut. in Pomp. 17.
Tum vana sunt verba, quae subsequuntur „hostisque in cervicibus iam
Italiae agentis ab Alpibus in Hispaniam summo vi" nam, ut Kritzius
recte monet, illi /losles in cerviciius iam Italiae agentes non alii erant,
quam montanae qnaedam gentes, de Alpibus in transeuntem exercitum
hic illic impetum facientes eiusque iter interdum morantes. In rebus
etiam anni 75 memorandis, teste eodem, Pompeius non iustnm ordinem
sequitur; nam quae prima fuit pugna apud Valentiam (Plut. Pomp. 18),
earn postremo loco affert, quia, quum sine suo damno vicisset, longe
gloriosissimam habuit; tum pugnatum apud Sueronem (Plut. 1. 1. 19),
deinde ad flumen Turiam et Saguntum. (cf. fr. II, 34—28).
minimeque ^perneudus, per legatos cum Sertorio egit.
Etenim aegre ferens iacturam provinciae, quae Asia di-
cebatur, ad hoc Sertorii incluta fama speciosisque auli-
corum, ipsum cum Pyrrho Sertorium cum Hannibale
comparantium, verbis motus, de foedere ineundo egit
hisce conditionibus : ipse pecuniam navesque daret ad bel-
lum gerendum: Sertorius contra praestaret, ut rex totam
Asiam, quam, foedere cum Sulla inito, Romanis cessis-
set, firma in posterum ditione teneret. Sertorius cum
legatis ita locutus est, ut suam causam ab honestate
et patriae amore non seiungeret. Quum enim, teste Plu-
tarcho, senatores hac de re deliberandi gratia convocati,
ad unum omnes, conditiones ratas esse habendas cen-
suissent, quoniam Mithridates titulum et decretum inane
peteret de iis rebus, quas concedere penes ipsos non
esset, promitteret vero, quae magno usui forent; unus
Sertorius restitit, Bithyniam enim et Cappadociam occu-
panti Mithridati se non invidere dixit, provinciam vero,
qua, licet iure possessa a Romanis, rex potitus ac deinde
a Fimbria privatus esset, quamque, foedere icto cum
Sulla, cessisset, denuo in eius venire potestatem num-
quam passurum se esse asseveravit. „ù>.£lv yàp, ut ait
Plutarchus, av^saôat rijv ttoKiv vtt oivrcïi KparovvTog, oùn
sKôiTTÛtTSi rm sxelviiç xpizraïv aùrôv. Tsvvxicp yàp âv^p)
(C4£TiX rov kxKov vixäv aipsróv \' ahxpöx; oii^s (ré^saécii.
Quem nuncium stupore perculsus accepit Mithridates;
1) Plut. Sert. 33. App. B. M. 68.
3) Fortasse Dianii maritima Hispaniae civitate. Cic. "Verr. 11, I, 34
ibique Pseudo-Ascon. p. 183 ed. Grell, et Verr. 11, 5, 56.
foedere tarnen, quo ipse haberet Cappadociam et Bithy-
niam, sibique peritus belli dux cum copiis mitteretur
Sertorio vero tria talentorum millia et quadraginta naves
darentur, iure iurando interposito, se obstrinxit. •) Ser
torius misit senatorem M. Marium sive Variura, cui duo
Lucios, Magium Panniumque, adiunxit, quorum consilii
uteretur. Mithridates hunc belli ducem amplissimo af
fecit honore; quin eum sequi, quum urbes occupatas in
traret, haud infra se duxit. Sertorii nomine legatus ille
civitates alias libéras, alias immunes proclamavit, quibus
beneficiis praestitis Asia oppressa aliquam melioris con-
ditionis spem fovere ausa est.
Sed redeamus ad res Hispaniae. Metellus in Baeticam,
e qua provincia totum annum 75 abfuerat, reversus, tantos
hoc fere, ut videtur, tempore sumpsit spiritus, ut se im-
peratorem salutari civitatesque ingredientem sacrificiis et
aris excipi pateretur. Conviviis adeo tum alio apparatu
splendidissimis tum Yictoriae, ipsi veste triumphal! induto
coronas porrigentis, siraulacris e lacunari artificiose demissis,
et choris puerorum, virginum canticis incultorumque poëta-
rum carminibus mirum in modum delectatus fuisse fertur.
Quo factum est, ut Metellus, cuius luxuriosa superbia non
nisi adolescentium levitati placere potuit, in aetate provecti-
orum vitaeque integrorum virorum reprehensionem incur-
1) Perperam Flor. III, 22 refert regem a Sertorio classe adiutum esse.
2) App. 1. 1. Plut. 1. 1. 24.
3) Plut. 1. 1.
4) Plut i. 1. 22, quocum Sallustius II, fr. 23 vel hoc nomine dignus
est, qui conferatur, ut appareat, quomodo hoc scriptore ille usus sit.
Cff. etiam Cic. pro Arch. 10 fin. et Val. Max. IX, 1, 5. ^
-ocr page 47-reret, partemque certe gloriae partae amitteret. Tantum
tamen a spe Sertorium armoram vi conficiendi abfuit,
ut, nuncio foederis cum Mithridate initi accepto, prae-
mia amplissima, viginti adeo millia iugerum agri, et,
si proscriptus esset, liberum in patriam reditum ei, qui
§/j«5r£TJ?v llvkXa, Kx) Xei^oivov Ktzpßcovog (pu^îjg intere-
misset, per praeconem polliceretur. 2) Nec est quod mi-
remur, nnncium huius foederis, non modo Metello et
Pompeio, verum omnibus, quibus civitatis salus cordi
esset, vehementem iniecisse metum. Etenim vix umquam
respublica Eomana maioribus malis undique ingruentibus
pressa est. Ubique Eomanis bella simul gerenda erant :
in Hispania adversus Sertorium, in Oriente adversus
Mithridatem, toto mari cum piratis, circa Cretam cum
ipsis Cretensibus, in ItaHa cum gladiatoribus. 3) In rebus
adeo trepidis Sertorium visum esse alterum Hannibalem,
Mithridatem Philippum alterum multorumque animos me-
tum subiisse, ne ille Hispania devicta patriam ab occi-
dente, hic ab Oriente Italiam, quin ipsam Eomam inva-
deret, lubentissime credo, nec est, quod quis in dubium
id vocet, modo meminerit metuentibus pericula videri iusto
longe maiora. Hoc profecto constat, quod iam monuimus,
Metellum desperasse fore, ut Sertorium vi superaret. In-
terim tamen in multa Sertorii oppida incursionem fecit,
virosque inde in regiones sibi subiectas transtulit. Pom-
peius vero quum Pallantiam obsideret, murosque subditis
1) Sail. 1. 1.
2) Plut. 1. 1.
3) App. B. C. 1, 111.
-ocr page 48-stipitibus suspendisset, Sertorius superveniens obsidionem
solvit. 1) Quo factum est, ut Pompeius, deustis prius
moenibus, receptui caneret seque ad Metellum reciperet.
Sertorijas, quae corruerant, reficienda curavit, et, impetu
in Calagurim facto, hostium tria millia interfecit. Sic
Metellum et Pompeium diversas regiones petere coëgit,
illum quidem Hispaniam ulteriorem, hunc vero Galliam. 3)
De rebus annorum 73 et 72 scriptores tantum non
silent, Nusquam quidem magno proelio dimicatum est,
sed tamen Sertorius quippe desertus et proditus semper
inferior e pugna discesait. Eo vero uberius nobis
refert Plutarchus, quomodo seditiosa in ipso Sertoriano-
rum exercitu machinatione et vero coniuratione, duce
Perpenna facta, Sertorio caedes illata sit. Quae quomodo
sensim paulatimque praeparata et tandem patrata sit, restât,
ut paucis exponam.
1) App. 1. 1. 112.
2) App. 1. 1. Liv. Ep. 93.
3) Liv. 1. 1.
4) App. L L 113. Liv. Ep. 94, 96.
-ocr page 49-de coniüratione in sertorium facta ad eius necem.
Aliunde, quam putaremus, ab ipsis adeo amicis profn-
gis, interitus Sertorio imminebat. In quibus non deerant
occulti adversarii iique genere et muneribus gestis cla-
rissimi, qui Sertorii, hominis novi, gloriae et poten-
tiae invidi, duce Perpenna, quacumque poterant ratione,
iniquis sermonibus famam eius atque auctoritatem lace-
rare conabantur. Hue ducuiit verba Sallustii. i) „Ad hoc
rumoribus advorsa in pravitatem, secunda in casum, for-
tunam in temeritatem declinando corrumpebant". In pri-
mis Perpenna, vir praetorius, e proscriptis, gentis clari-
oris quam animi, qui tantum non vi coactus Sertorio
se subiecerat, 3) ambitione et invidia ductus furtim ani-
mos suorum transversos agebat voluntatesque a Sertorio
1) Hist. II. fr. 30.
2) Veil. Patere. II, 30.
3) Plut. 1. 1. 15.
-ocr page 50-abalienabat. Ilium Plutarchus i) ita dicentem inducit:
„Tig xp/x TTOv^poç yjß^q UTroKaßav Ik KOixœv sic; xslpov» Çiépsi
^äiißccv, o\'ï , ofxoû ri (ru^Tràavjç âp^ovri yfjç kx)
^ûiXârrviç, ttoieTv to Trpoa-Tocrró^êvov oùx ^^lovßsv, o\'Ikoi ßs-
vovrsi;, ^svpo (pôxpévrsç, èXsvôspoi ßiCüuoßsvot, ^ovXeûo-
ßsv sxoua-iccç, rijv \'Lsprccpiou \'§opu0opovvT£ç Cbvy^v, ovo^a
XKsuci^è(A,svov VTTO rm àKOvévTccv, tjvyxXyjroç ovtsç , ußpsii;
§£ xx) TTpOS-TlXyf/MTX ) TTOVOUÇ OVK sKXTTOVXC \'iß^pOOV Kix)
Aua-irxvZv vTTCßsvovrsg His similibusque vocibus mirum
quantum Sertorii causae nocebatj qui quum ubique adesse
non posset, multaque per legates gerenda essent, ani-
mis sic affectis, non potuit non quotidie debilitari.
Hinc haud miramur, eum annis 73 et 72 numquam
non inferiorem e certamine discessisse, hostesque, in
dies maiora ausos, ulterius semper fuisse progresses.
Pessimis etiam consiliis Perpenna eiusque socii ipsos
Hispanos a Sertorio alienos reddere et ad seditionem
incitare conabantur. Modo aspere eos tractando gravi-
terque puniendo, modo eos tributis onerando iussu, ut
aiebant, Sertorii, varias in variis urbibus conflabant se-
ditiones. Quas belli duces, tumultus reprimendi causa
missi, non tantum non exstinguebant, verum etiam no-
vis fomentis aiebant. Hinc turbis in dies crescentibus,
Sertorius, homo alias mitissimus, aliquando adeo exaspe-
ratus fuisse fertur, ut nobilissimos Hispanorum iuvenes,
in urbe Osca artibus liberalibus deditos, partim necan-
dos partim vendendos curaret. Adeo mentem eius unus
1) 1. I. 35.
2) App. 1. 1.
3) Plutarchus variis locis tum alias virtutes tum vero mitem eius in-
-ocr page 51-omnium maxime Perpenna cum sociis, ubique seditionis
semine sparso, perverteratj qui quidem non Sertorii,
ut refert Appianus 1.1. 113., luxuria commotus, quippe
cuius summa teste Plutarcho in victu fuerit temperantia; i)
non iracundia adductus, qua ille incendebatur varias ob
suspiciones, quippe quarum ipse esset auctor; nec illius
in puniendo crudelitate, quippe quam ipse acuisset; nec
quod ille, semotis Eomanis, corporis custodiam satelliti-
bus Celtiberis committebat, quippe quam cautionem omni
ex parte imminentia pericula suaderent; sed insatiabili
dominandi cupidine stimulisque invidiae incitatus, de eo
occidendo cum decern Eomanis coniuravit. Quorum omnium
dolem praedicans, immanis illius saevitiae bis, 1.1. 10 et 35, mentionem
facit. Quamobrem, etsi ceteri scriptores hac de caede silent, vis tamen
animus inclinât, ut omnem huic rei fidem denegem. Non semper narratio
quaedam idcirco, quod alii de ea silent, in dubium vocanda est, modo
ne sit eiusmodi, quae fide indigna videatur. Iam vero id, quod tradit
Plutarchus, non tantum fieri potuit sed saepius evenit. Quare ille, ut
Sertorii crimen quodam modo excuset, hoc bene addit: „Ceterum fieri
potest, ut homo integer bonaque indole, calamitatum mole oppressus,
ingenium una cum fortuna commutet." Praeterea Appianus non quidem
de caede Oscae commissa exponit, quippe qui ne scholam quidem illam
a Sertorio institutam commemoret ; sed tamen in eo cum Plutarcho con-
gruit, quod Sertorium, crehris defectionibus exacerbatum, in complures
crndelissime consuluisse tradit, B. C. 113. Inde tamen efficias nolim,
Sertorium natura fuisse crudelem, quam opinionem Drumannus IV, 349
non tantum hac caede usus, sed compluribus aliis locis (Plut. Sert. 3,
5, 18, App. B. C. I, 109.) admodum commendare conatur. Non enim
in solis factis, neglectis rerum momentis, ut de indole viri clarissimi
indices, subsistendum est, sed in primis quaerendum, qua mente, quo
consilio, quo aevo, qua opportunitate illa édita sint. Quae res diligenter
perpensae Sertorium, ut opinor, a crudelis ingenii nota egregie vindicant.
1) Plut. 1. 1. 1, 10, 13, 33, 36.
nomina ad nos non pervenerunt, sed quinque tantum
supersunt: M\'. Antonii, \') Aufidii,®) Octavii Graecini,®)
Tarquitii Prisci 4-) et L. Pabii Hispaniensis. Praeter
Perpennam unus Antonius sociorum nomina tenebat. Qui
quum adolescentuli amore deperiret, eique amoris testi-
ficandi gratia coniurationem patefecisset, Aufidius, cui
idem adolescentulus omnem expos uerat sermonem, metu
perçulsus, Perpennam de imminenti periculo certiorem
fecit eumque etiam atque etiam, ne cunctaretur, mo-
nuit. Hic tanto magis properato opus esse putavit,
quod brevi ante, insidiis detectis, nonnulli ex coniuratis
puniti essent, aliique non nisi fuga necem evasissent, se
praeter exspectationem non deprehenso. 7) Itaque hominem
subornât, qui Sertorio suis verbis nunciet, insignem victo-
riam ab uno e legatis reportatam esse. Perlectis ille lit-
teris, verum nuncium esse existimavit et, magno opere
gavisus, sacrificia fieri iussit.
Interim a Perpenna ad lautum amicorum convivium
invitatus, tandem multis precibus exoratus est. Ac
discubuerunt, Sertorius inferior in medio, super eum L.
Pabius Hispaniensis senator ex proscriptis : in summo An-
Apud Plut. 1. 1. 26 scriptura Mallii vi-
1) Lir. 96. Sali. III, fr. 4.
tiosa est.
2) Plut. 1. 1.
3) Plut. 1. 1.
4) Sali. 1. 1.
5) Sali. 1. 1.
6) Plut. 1. 1.
7) App. B. C. I, 113.
8) Plut. 1. 1. App. 1. 1.
4
tonius, et infra scriba Sertorii "Versius : et alter scriba
Maecenas in imo medius inter Tarquitium et dominum
Perpennam. i) In medio convivio coniurationis socii ebrie-
tatem simulantes palam indecora verba proferebant, mul-
taque petulanter et lascive agebant, quibus Sertorium, ab
omni super mensas immodestia abhorrentem, ad iram ex-
citarent. Qui sive quod moleste hanc ferebat iniuriam,
sive quod, qua mente essent, ex tarditate loquelae et
exigua praeter morem reverentia intelligebat, resupinato
capite, oculos auresque ab eorum petulantia avertit. Tum
Perpenna, poculo inter bibendum e manibus humi demisso,
coniurationis sociis signum dedit. Confestim Antonius
Sertorium gladio percussit, et ei ad ictum surgenti in
pectus irruit ambasque prehendit manus. Quem deinde
omni defensione destitutum reliqui multis ictibus confe-
cerunt. Hunc vitae exitum anno 72 habuit in urbe, ni
fallor, Osca vir ille celeberrimus, alter et vita et obitu
Yiriathus, qui, nisi proditione sublatus esset, procul
dubio plurimum adhuc negotii optimatibus et senatui fa-
cessivisset. Obiit &7rcx.ig. Qui enim se fllium eius esse
simulavit, a vidua haud agnitus est.
Ex hac vero caede Perpenna fructus speratos haud
tulit. Nuncio enim indigni facinoris accepto, Eomani
pariter ac Barbari, in primis vero Lusitani, non nisi vir-
1) Sunt haec verba Sallustii 1. 1.
2) Pint. I. 1.
3) Strabo III, 4, 10. Veil. Patere II, 30.
4) Val. Max. IX, 15, 4.
5) De iis, quae post caedera Sertorii acciderimt, cif. App. B. C. I, 114
et 115, et Plut. 1. 1. 27.
tutem bellique peritiam imperatoris vita defuncti intuentes,
et, quantam fecissent iacturam, secum reputantes, spe omni
salutis in rebus tam trepidis sublata, acri iu parricidam
ira perciti, tumultuari coeperunt; plurimaeque Hispaniae
civitates per legates Metello et Pompeio se dediderunt.
Quum vero, Sertorii testameuto aperto, Perpennam co-
heredem scriptum, ac proinde non tantum imperatoris
verum etiam amici sanguine manus illius adspersas esse
constaret, mirum in modum aucta est omnium indignatio.
Quae ne in apertam vim erumperet, continuo quidem aliis
blandiendo, aliis minitando, nonnullis etiam nece infe-
renda cavit; at nihilo secius animi militum male in eum
affecti esse pergebant, nec ipsi lubenter, sed necessitate
compulsi iussis eius obtemperabant. Rebus igitur satis ac-
cisis, Metellus, unum Pompeium hosti parem fore existi-
mans, in alteram Hispaniae partem discessit. Perpenna
vero metuens, ne sui brevi ofiicio deessent, velitationum
pertaesus, magno proelio dimicare properat. Quod Pom-
peius, belli conficiendi cupidus nec nisi cum vulgari duce
sibi rem esse ratus, haudquaquam fugit, sed laeto iniit
animo, Nullo fere negotio segnibus copiis fusis, Perpen-
nam, qui post cladem in virgultum se abdiderat, forte
cognoscit mulio redemptoris. i) Pompeius parricidam com-
prehensum pollicitumque, se literis genuinis nomina no-
bilium Romanorum dam rebus novis studentium proditu-
rum esse, confestim interfici iussit, literasque haud per-
lectas comburendas curavit, ne, indicio facto, respublic^"^
1) App. 1. 1. 115, et Sali. III, 5.
2) Reliqui quoque coniurationis socii débitas subierunt poenas, Plut. 1.1. ^
-ocr page 55-novis exagitaretur perturbationibus. Quae prudentissima
agendi ratio non parum ad Pompeii laudem valuit. i)
Vastata demum Calagurri bellum Sertorianum confectum
est, quod, si anni a primo eius in Hispaniam adventu
computantur, per decern annos gestum est ; per octo
vero, si initium ducimus ab anno, quo a Lusitanis im-
perator bello praefectus est 3); per quinquennium autem,
si ab adventu Pompeii ordimur. Hic pacatis Hispaniis
erectisque in Pjrenaeo tropaeis, ingenti rerum a se gesta-
rum adiecto titulo, in quo Sertorii ne mentionem quidem
fecit, sive superbia occaecatus, sive ne triumpho excideret
veritus, in Italiam rediit, ibique post Metellum egit tri-
umphum.
Hic belli Sertoriani finis, quod, Sertorio vivo, procul
dubio non tam brevi et facile restinctum fuisset.
1) Plut. 1. 1. et Pomp. 20, ubi tamen addit, fuisse quosdam, qui Pom-
peium ingrati animi arguerent, quippe qui parum memor actorum in Si-
cilia fuisset.
2) Liv. Ep. 96. Oros. 23.
3) Liv. 1. 1. App. 1. 1. 108. Butr. VI, 1.
4) Veil. II, 30. Cff. Plin. VII, 27, Flor. III, 23.
5) App. 1. 1. 115.
-ocr page 56-mu
^ . j»
. . - . -i, \' jMfî*\': r
. •iiill^P-îaMJp a^-Rj \' \' . ......
■ iit\'-- ä\'-\'h- K éwf\'^^
iVj\'ff ..Cffjii
\' jy r- • y >
■h-
- | |
i; ■V\' | |
■■ ■ i - - - | |
-ifrffri\'i
......-v.-vä;
Si.
I.
Coraparatio Sertorii cum Hannibale speciosior est quam
verior.
II.
Sertorius Oscae interemtus esse videtur.
III.
Plutarchi verba in vita Sertorii c. 2. „Koivrcp \'Z.spTcopiu
ykvoq vjv OVK àtrnfMTxrov" non est quod sollicitemus.
IV.
Plut. 1. 1. 3. pro Tvpt(rotvSiv praestat legere "D-pttrim.
-ocr page 58-50
Y.
Vetemm literaium studium, ut uberrimos ferat fructus,
antiquitatum scientia carere naquit.
VL
Peculiare ex antiquitatibus Eomanis emolumentum id que
maximum ingenui capiunt iuris studiosi.
VIL
Ignoramus, quatenus censorum et aedilium munera in
curandis aedibus fuerint distincta. Id vero constat, ab-
sentibus aut deficientibus censoribus, aediles non semper,
quaecunque ad aedium curam spectarent, peregisse.
VIII.
Prudenter Cicero de tribuniciae potestatis commodis et
incommodis cum Quinto fratre disputavit de Legg. III.
10, U.
IX.
Qui non solum facta narrat, sed etiam causas eorum
investigat, ut Sallustius, is, tum in hominum primas
partes agentium tum in temporum conditionem inquirere
debet.
X.
De Lycurgo quamvis multa fabulosa narrentur, non
-ocr page 59-tarnen dicendum videtur, eum numquam vixisse, quod
aedem sacram et annua sacrificia habuerit.
XI.
Acerbissima Lenaei satyra et declamatio, quae sub
Ciceronis nomine in Sallustium circumfertur, omni ad
persuadendum vi carent, hunc moribus fuisse corruptis-
simis. Argumenta tarnen alia exstant, quibus ad cre-
dendum movear, eum saltem non ab omni vitae labe
fuisse liberum.
XII.
Hom. "V. V. 88 mirum est, editores non vidisse, pro
sKaBmas, una litera expuncta, scribendum esse: £%£Oi(T(T£.
XIIL
Ibid. V. 666.
ßi^pou i^apucrxi ^opv jzsixivov, oCpp\' iTnßxivj,
spurium esse iudico.
XIT.
In Euripidis Hec. v. 504). „\'A.yaiJs.äiMvoyoq mfzxpxvTog,
a yvvM, iArot," non una sed duplex admittenda est
ellipsis.
XV,
Versuum 555 et 556 eiusdem fabulae: „o\\ to^/ct"
-ocr page 60-i^xoucrxv ÖfTTXTijV OTtOt,, ^UsêijXCiV, OUTTSP xx) [XSyKTTOV ^V KpÖ,-
Tog" quos Mathiaeus et Hermannus ab interpolatoris raanu
profectos esse censent, sanitatem bene tuetur Pflugkius,
XVI.
Nonnunquam Cicero linguam latinam locupletiorem esse
quam graecam dixit, sed, ut in re parura vera accidere
solet, sibi haud constitit.
XVII.
Lubentissime cum Car. Halm in Cic. orat. pro Arcbia
poëta § 12. hanc tueor lectionem „ut a nullius umquam
me tempore aut commodo aut otium meum abstraxerit
aut voluptas avocarit aut denique somnus retardarit."
Cic. p. S. Eoscio Amerino § 16. „Hic cum omni
tempore nobilitatis fautor fuisset, tum hoc tumultu pro-
ximo, cum omnium nobilium dignitas et salus in discri-
men veniret, praeter ceteros in ea vicinitate eam partem
causamque opera, studio, auctoritate defendit." Legen-
dum est fidt pro fuisset.
XIX.
Ibidem § 20. „Demonstrant, cum pater huiusce, Sex.
Roscius, homo tam splendidus et gratiosus, nullo negotio
sit occisus, perfacile hunc, hominem incautum et rusticum
et Romae ignotum, de medio tolli posse/\' Iiiterpretis sunt
vocabula Sex. Roscius.
XX,
Hor, de arte poëtica v. 114. scriptura non sollici-
tanda videtur : „Intererit multum Davusne loquaiur an
heres."
XXI.
Quum ex Taciti Hist. V, 19, 20 et 21 constare vi-
deatur, Grinnes in sinistra Rheni ripa sitos fuisse, eorum
sententia improbanda videtur, qui statuant, Grinnes eam
urbem esse, quam hodie Rhenen vocamus.
f-^iit*-
>
1À
Is -
M
C!
- ■jÏ\' *
........., \' j--^".
t oi^rti\' "^HtHi ^yi
i»i 3i!fU/t.ii »lóMljHir »ir>MÏti}„ * lubln^ ^Jirtf-t
.is \'M V*
-\'S : c ^
. ^ .H A
i:
^"".-aî)«-—■ St.
Si» ■ "^.âï": -- -t.iaxj-iwwaMAw. -»>4» v" ■ ■ -^«l.?:,^--, „ ri,.
\'f
Xv,
\'fi
- \'-ir.:
t
v.V.,-
>
•JS.
-ocr page 66-^^ ik