Dat is niet zo verwonderlijk, want uw
cliënten hebben inmiddels ervaren, dat
Tiguvon een uniek produkt is tegen vlooien
bij katten en honden.

De kleurloze druppeltjes in de veilige
pipet-verpakking zijn makkelijk aan te
brengen en werken zeer effectief, weken lang.

Bayer Nederland b.v., Agro Chemie-Veterinair, Nijverheidsweg 26, 3641 RR Mijdrecht.

Frequentie van enkele aandoeningen bij
slachtvarkens en de effecten op groei en
slachtkwaliteit

Incidence of a Number of Conditions in Fattening Pigs and the Effects on
Carcass Quality

SAMENVATTING Gegevens van 6304 mestvarkens afkomstig van het Proefbedrijf voor de varkens-
houderij Zuid-West Nederland werden geanalyseerd op het voorkomen van frequenties van aandoe-
ningen. Bijna alle dieren waren ad libitum gevoerd en de dieren waren bijna steeds op half-rooster of
volledig roostervloer gehuisvest.

Van alle dieren werd 20,1% behandeld op grond van symptomen die geassocieerd werden met de
volgende aandoeningen: beengebreken, staartbijten, diarree, longaandoeningen en \'achterblijvers\'.
Staartbijten en diarree kwamen het meest frequent voor. Symptomen voor alle aandoeningen werden
het meest in de eerste 80 dagen van de mestperiode waargenomen. Alleen hoesten werd vaker in het
laatste deel waargenomen. Alle dieren werden behandeld tegen de aandoening. In vergelijking met de
\'gezonde\' hokgenotengroeiden de dieren met waargenomen symptomen 10-67gr/dag minder. Beenge-
breken had het grootste effect (67 gr). De karkaskwaliteit bij varkens met een aandoening was over het
algemeen verlaagd. De grootste daling werd waargenomen bij beengebreken (11%).

SUMMARY findings in 6,304 fattening pigs at the experimental piggery \'Zuid-West Nederland\' in
Sterksel were used to study the incidence of tail-biting, leg disorders, cough and diarrhoea. The
majority of animals were fed ad libitum and housed on completely or partially slatted floors. Approxi-
mately 20 per cent of the animals were treated for various conditions. The appearance of these
conditions was associated with a decrease in rate of gain of 10-67 g day \'animal \'. Carcas grading was
also reduced in the animals, which had been treated for affections. Tail-biting and diarrhoea were the
two most common conditions. The majority of conditions occured mainly during the first eighty days of
the fattening period. However, a higher relative proportion of animals were treatedfor cough during the
last fourty days of the fattening period.

Leg-disorders affected the rate of gain more than did the other conditions. The rate ofgain was reduced
by 67 g day \' animaF\' and carcass grading by 11 per ccnt. The conditions were associated with
considerable loss in production traits (gain and carcass grading).

Het optreden van gezondheidsstoornissen minderde groei (12, 13), een ongunstiger
bij mestvarkens betekent een grote schade voederconversie en eventueel verminde-
voor de varkenshouderij. Deze schade ring van de slachtkwaliteit (13). Lindquist
wordt veroorzaakt door uitval (11), ver- (6) heeft in Zweden van enkele duizenden

\' Ir. W. P. J. van Dijk, destijds student en dr. ir. M. W. A. Verstegen, Wetenschappelijk Hoofdmedewerker
Vakgroep Veehouderij, Landbouwhogeschool, Postbus 338, 6700 AH Wageningen.
Correspondentie en verzoeken om overdrukken naar dit adres.
^ Ir. J. Klaver, Consulentschap in Algemene Dienst voor de Varkenshouderij, Utrecht. Thans werkzaam als
beleidsmedewerker bij de directie Veehouderij en Zuivel, Den Haag.

dieren nagegaan in welke levensfase bij
mestvari<ens de grootste uitval plaatsvindt.
Gegevens omtrent frequentie van aandoe-
ningen in verschillende fasen van de mest-
periode en de daarmee mogelijk samen-
hangende effecten op mesterijresultaten
ontbreken echter nagenoeg volledig. On-
derzoekmethoden, waarbij aan de geslach-
te dieren te zien is welke aandoeningen
deze tijdens het leven hebben gehad, tonen
aan dat longaandoeningen zeer frequent
voorkomen (13). Cijfers van Tielen uit
Noord-Brabant (12, 13) laten zien, dat 10-
50% van de dieren op het eind van de mest-
periode nog tekenen van aangetaste longen
heeft. Leverafwijkingen komen minderfre-
quent voor. Volgens Van der Wal (15)
komen beenafwijkingen (ook zonder infec-
tie) zeer algemeen voor en volgens zijn ge-
gevens zelfs frequenter dan longaandoe-
ningen. In een aantal studies is vastgesteld,
dat dieren met aandoeningen die waarge-
nomen zijn gedurende de mestperiode (3)
of aan de slachtlijn, een verminderde groei
vertonen in vergelijking met dieren zonder
die aandoening. Nederlandse (13) en Zweed-
se (6) cijfers tonen aan dat bedrijfsom-
standigheden samenhangen met frequentie
van aandoeningen bij mestvarkens en met
de groei van varkens (5).
Op de regionale proefbedrijven voor de
varkenshouderij worden huisvestingsvor-
men en verzorgingsfactoren bij mestvar-
kens onderzocht. Gegevens van grote aan-
tallen mestvarkens die onder uiteenlopen-
de omstandigheden gemest zijn, op het
varkensproefbedrijf\'Zuid- en West-Neder-
land\' te Sterksel, zijn bestudeerd met be-
trekking tot frequentie van symptomen die
kunnen duiden op aandoeningen. Deze
symptomen hadden betrekking op hoes-
ten, kreupelheden, ontstoken en afgeklo-
ven staarten (\'staartbijten\' genoemd) en
dunne mest (diarree). De produktieresulta-
ten van dieren met deze symptomen zijn
vergeleken met die van hun hokgenoten
waarbij deze niet waargenomen waren.

geeft een overzicht van het uitgangsmateriaal met
vermelding van het aantal dieren met bijzonderheden
(uitval en aandoeningen).

a. Uitgevallen dieren; in deze categorie zijn onder-
gebracht dieren, die 1) gestorven zijn tijdens de proef
of uit de proef zijn genomen; 2) lichter waren dan 70
kg geslacht gewicht bij levering aan de slachterij door
vroegtijdig afleveren of achterblijven in groei.

b. Dieren behandeld vooreen aandoening tijdens de
mestperiode. Uit de individuele gegevens van dieren
met aandoeningen en de hokgegevens zijn de groeire-
sultaten van de dieren met aandoening(en) en van de
\'gezonde\' dieren per hok berekend.

Gezondheidsstoornissen bij dieren zijn gedefinieerd
op basis van behandeling(en) tegen aandoeningen. De
beslissing om een behandeling uit te voeren was geba-
seerd op het waarnemen van duidelijke symptomen.
Behandeling van individuele dieren na waarnemen
van staartbijten, dunne mest (diarree), hoesten en
kreupelheden geschiedde door toediening van ge-
neesmiddel per injectie.

De categorieën met symptomen van aandoeningen
die zijn gehanteerd in dit onderzoek, zijn gebaseerd op
de omschrijvingen, zoals die op het varkensproefbe-
drijf bij de registratie van veterinaire gegevens worden
toegepast. De verschillende categorieen symptomen
waren als volgt omschreven:

— Diarree: deze categorie omvat alle voorkomende
gevallen inet dunne mest op grond waarvan tot
behandeling werd besloten. In 1981 werd een uit-
braak met TGE geconstateerd.

— Kreupelheden: aandoeningen van het beenwerk,
die behandeld werden zodra het lopen negatief
werd beïnvloed.

De categorieen achterblijvers en diversen zijn bij de
analyses over groei en klassificatie buiten beschou-
wing gebleven, vanwege de relatief geringe aantallen
en de uiteenlopende oorzaken voor het achterblijven.
Hokken met collectieve (hok-)behandelingen zijn vol-
ledig buiten beschouwing gebleven, omdat ze gericht
zijn op alle dieren binnen een hok.

Voorde klassificatie van slachtkwaliteit (4) is gebruik
gemaakt van een codering, zoals die in de praktijk en
ook bij proeven standaard wordt toegepast. Hierbij is
klasse EAA als basis genomen. Deze klasse krijgt
waarde 1. Deklassen IA, 1B en 2A 2B is een waarde
meegegeven, die telkens 0,25 lager ligt, dat wil zeggen
respectievelijk de waarde 0,75, 0,50 en 0,25. De ove-
rige klassen krijgen de waarde 0.
De gemiddelde klassificatie van een groep geleverde
mestvarkens wordt berekend als een gewogen ge-
middelde van bovenstaande waarden. Op deze manier
is een vergelijking gemaakt tussen de karkaswaarden
van verschillende groepen dieren. Uiteraard is deze
codering arbitrair. Ze geeft de gemiddelde waardering
weer als percentage van de maximaal mogelijke waar-
dering.

In tabel 2 is een overzicht gegeven van de
verschillende soorten aandoeningen. Fre-
quenties zijn vermeld als percentages van
het aantal opgelegde dieren. Uit deze tabel
blijkt dat behandeling tegen diarree en
staartbijten het meest frequent voorkwam
in de onderzoekperiode.
In deze tabel zijn de gegevens van alle dieren
metaandoening(en)opgenomen. Sommige
dieren kunnen meer dan één aandoening
hebben. Het totaal percentage van behan-
delingen tegen aandoeningen is daardoor
wat groter dan het percentage dieren dat
behandeld is. Dieren met meer dan één
aandoening zijn in deze tabel meerdere
keren meegeteld. Dit aantal is echter niet
groot; respectievelijk 20,1% (tabel 1) van
alle dieren is behandeld, terwijl het aantal
behandelde aandoeningen 23,7% bedraagt
van het totaal aantal opgelegde dieren
(tabel 2).

Tabel 2. Aantal dieren behandeld voor een aandoening als percentage van het aantal opgelegde dieren.

Verschillen tussen seizoenen zijn bij toetsing met de x\'-toets niet significant.

In tabel 3 wordt een overzicht gegeven van
het optreden van gezondheidsstoornissen
in relatie tot het oplegseizoen over de vier
onderzoeksjaren.

De kans op een aandoening was dus het
grootst voor dieren opgelegd in de periode
oktober tot maart.

De gegevens zijn ook gerubriceerd naar dat
deel van de mestperiode waarin de behan-
deling plaats vond. In tabel 4 zijn de gege-
vens gerubriceerd naar voorkomen van de
behandeling, respectievelijk 0-40,41-80 en
> 80 dagen na opleggen.
De gegevens in de tabellen 2, 3 en 4 laten
een aantal aspecten zien die betrekking
hebben op de soort aandoening en het tijd-
stip van optreden. Met betrekking tot de
verschillende aspecten komt voor de ver-
schillende aandoeningen naar voren, dat;
— Staartbijten vooral voorkwam bij mest-
varkens opgelegd in de maanden januari/
maart en juli/september.
Het moment van optreden lag met name in
de periode 41-80 dagen na opleggen (p <
0.005). Dit betekent dat de perioden met de
grootste problemen ten aanzien van staart-
bijten de maanden maart/mei en septem-
ber/oktober waren (door twee maanden na
opleg erbij te tellen).

— Dianee vooral voorkwam bij dieren die
opgelegd waren de in de maanden oktober
tot en met december (niet significant bij de
X^-toets).

Mestvarkens werden het meest frequent
voor diarree behandeld in de eerste maand
na het opleggen (p < 0.005). Gesproken
kan worden van symptomen die vooral
werden waargenomen bij jonge mestvar-
kens in de koude seizoenen (herfst en win-
ter).

— Hoesten het meest optrad aan het einde
van de mestperiode (p < 0.005). Bij dieren
opgelegd in januari/maart werd meer hoes-
ten waargenomen dan in de andere pe-
rioden (niet significant).

— Kreupelheden en niet kunnen lopen
geen periode kenden, waarin een duidelijk
grotere kans op deze symptomen bestaat.
Evenzo was geen duidelijke concentratie
ten aanzien van het tijdstip van optreden
na opleggen waarneembaar.

Groei en klassificatie van mestvarkens als
hokgemiddelden zijn weergegeven in fi-
guur 1. In deze figuur zijn de groei en klas-
sificatie weergegeven in de loop van de
waarnemingsperiode van vier jaar.
De groei was gemiddeld 768 g per dag en de
klassificatie was 73% van de maximaal
mogelijke klassificatie (waardering 1). De
groei vertoonde aanvankelijk een stijging
met de tijd. Na juli 1980 zijn ook proe-
ven met beperkte voeding uitgevoerd. Dit
soort behandelingen gaat samen met een
mindere groei. Na augustus 1979 bleek, dat
het mesten van borgen met een duidelijke
daling in de gemiddelde klassificatie sa-
menging in vergelijking met het mesten van
beren in de periode vóór die tijd.

In figuur 2 is groei en klassificatie weerge-
geven bij dieren in de verschillende opleg-
maanden over de vier proefjaren. Uit de
gegevens blijkt dat in de zomermaanden
opgelegde dieren een hogere groei hadden
dan dieren die in andere maanden van het
jaar waren opgelegd. Voor de klassificatie
geldt dat dieren opgelegd in de maanden
december t/m juni wat lager geklassi-
ficeerd werden dan dieren die in de rest van
het jaar opgelegd werden.

Fig. I. Groei{g/dag)enslachtkwali-
teit (percentage van het maximum;
verklaring zie tekst) van mestvarkens
in de loop van dc proefperiode (hok-
gemiddclde).

Tabel 5. Groeidaling van dieren met aandoening (groei gezonde dieren — groei dieren met aandoening in
g/dag) bij verschillende aandoeningen. Klassificatieverschil (gezonde dieren ten opzichte van dieren met aan-
doening).

De groei en klassificatie zijn niet constant
over de tijd en effecten van aandoeningen
konden dus niet met de overall gemiddel-
den worden vergeleken, maar alleen met
gegevens van \'proefgenoten\'.

De resultaten van de berekeningen van het
gemiddeld groei- en klassificatieverschil
over enkele categorieën dieren met aan-
doeningen zijn weergegeven in tabel 5. De
effecten van aandoeningen op groei zijn als
afwijking van \'gezonde\' dieren in hetzelfde
hok per proef berekend en op soortgelijke
wijze zijn de effecten op klassificatie bere-
kend.

Uit tabel 5 blijkt, dat het optreden van een
aandoening bij mestvarkens ondanks de
behandeling in de meeste gevallen een ne-
gatieve invloed had op groei en klassifica-
tie. Indien bij een varken, dat tijdens de
mesterijfase reeds was getroffen door een
aandoening, opnieuw een aandoening op-
trad, had dit gemiddeld een extra verlaging
van de groei- en klassificatieresultaten tot
gevolg (tabel 5).

Niet alle aandoeningen hebben een gelijk
effect op de produktieresultaten.
Staartbijten ging samen met een groeida-
ling van gemiddeld 33 g per dag (4,3%) en
een relatieve daling in klassificatie van
8,6%.

Diarree had een groeidaling van 13 g per
dag (1,6%) tot gevolg en ook een kleine
daling in klassificatie (3,5%).

Hoesten ging volgens tabel 5 gepaard met
een groeidaling van 36 g per dag ten op-
zichte van gezonde hokgenoten. De klas-
sificatie van de dieren met hoesten was ech-
ter niet slechter dan die van hokgenoten.
Beengebreken hadden de grootste invloed
op groei en klassificatie ten opzichte van
gezonde hokgenoten. De groei van dieren
die behandeld zijn voor beengebreken, was
67 g per dag lager (8,7%) dan van dieren
zonder aandoeningen. De klassificatie was
zelfs relatief met 11% gedaald door deze
aandoening.

Het aantal behandelingen dat bij een mest-
varken voor een bepaalde aandoening
wordt uitgevoerd, kan als een indicatie
voor de ernst van de aandoening worden
beschouwd (tabel 6). Uit de gegevens (tabel
2) blijkt dat bij het optreden van staartbij-
ten en beengebreken het vaakst meerdere
behandelingen zijn uitgevoerd.
Bij alle aandoeningscategorieën nam de
groeidaling toe met de toename in het aan-
tal behandelingen (tabel 6). Een relatie tus-
sen het aantal behandelingen en de uitein-
delijke klassificatie leek bij geen enkele
aandoeningsklasse te bestaan.

Tabel 6. Groeidaling (g/dag) bij I. 2, of ^ 3\'be-
handelingcn tegen een aandoening.

Voor de evaluatie van de schade die bij
mestvarkens veroorzaakt wordt door aan-
doeningen, dienen ook de effecten op de
produktieresultaten bekend te zijn. Onder-
zoekingen van Tielen (13) in Noord-Bra-
bant en van andere onderzoekers in het
buitenland (16) hebben aangetoond, dat de
schade door aandoeningen aanzienlijk kan
zijn. In de evaluatie van de studiegroep
\'all-in all-out\' (11) wordt ervan uitgegaan,
dat 3% uitval samenhangt met een groei-
verschil van 100 g per dag.
Uit het hier uitgevoerde onderzoek blijkt,
dat op een goed geleid bedrijf rond 20%
van de dieren behandeld is voor één of
andere aandoening. De gegevens zijn
slechts afkomstig van één bedrijf. Dit wil
zeggen, dat de resultaten sterk samen-
hangen met de specifieke bedrijfsomstan-
digheden. Door de aanwezigheid van di-
verse huisvestingsvormen en door verschil-
lende voermethoden en ventilatiemetho-
den kan echter gesproken worden van met
de praktijk vergelijkbare omstandigheden.
Dit wil zeggen dat het onderzoek een in-
dicatie geeft van de schade, die in de prak-
tijk kan ontstaan door de onderzochte
aandoeningen. Te meer daar het produk-
tieniveau overeenkomt met een hoog prak-
tijkniveau (14).

De effecten van aandoeningen en frequen-
ties die gevonden zijn, zullen samenhangen
met de manier waarop de aandoening ge-
definieerd is en op de manier waarop deze
wordt behandeld. In het hier gerappor-
teerde onderzoek is de aandoening syno-
niem met behandeling daartegen.
Uit de resultaten blijkt, dat staartbijten en
diarree de hoogste percentages aandoe-
ningen op dit bedrijf uitmaken bij mest-
varkens. Uit een onderzoek op 92 bedrij-
ven, die gemiddeld 3,6 keer bezocht wer-
den, vonden Haaring e.a. (3) bij 5,3% van
de hokken in de afmestruimte diarree. Of-
schoon dit onderzoek niet direct vergelijk-
baar is met het hier besproken onderzoek,
kan een indicatie voor de waarde van de
hier gevonden frequenties worden verk-
regen, namelijk door de vergelijking van de
resultaten op dit bedrijf met de gemiddelde
resultaten van bedrijven aangesloten bij de
integraties van de NCB (14). Gemiddeld
werden op de NCB-bedrijven 25,5% aange-
taste longen aan de slachtlijn waargeno-
men en bij dieren van dit proefbedrijf
13,3%.

Uit de frequenties die gevonden werden
onder praktijkomstandigheden blijkt dat
deze niet altijd gelijk zijn (13, 3).
Bedrijfsomstandigheden voor aandoenin-
gen aan dieren kunnen veranderen met de
tijd en tabel 7 geeft aan dat dit ook geldt
voor dit proefbedrijf.

Staartbijten hangt samen met het veelal
huisvesten op stroloze systemen (8, 7).
Daardoor kan het vrij hoge percentage in
dit materiaal verklaard worden. De meeste
gevallen van staartbijten komen voor in het
middelste deel van de mestperiode (tabel
4), dus 41-80 dagen na opleggen. Het op-
treden van staartbijten heeft een negatieve
invloed op de groei van mestvarkens. Dit
werd ook in een eerder onderzoek in Noord-
Brabant waargenomen (3) en komt over-
een met de literatuurgegevens (1,7, 8).
Het hoge percentage diarree op dit bedrijf
kan samenhangen met de onbeperkte voe-
ding.

Hoesten kwam vaker voor op het eind van
de mestperiode. Opvallend was, dat bij
70% van de dieren die tijdens de mestpe-
riode behandeld waren voor hoesten, geen
aangetaste longen gevonden werden. Er

werden op dit bedrijf over de proefperiode
bij 13,3% van alle dieren aangetaste longen
gevonden. Van deze dieren is echter 96%
niet behandeld voor hoesten. Kennelijk
treedt door behandeling vaak genezing op,
zodat dan bij de longen aan de slachtlijn
geen aantasting te zien is volgens de me-
thode Tielen (13). Dit bevestigt de stelling
van Tielen (13, pag. 117) dat waarneming
aan de slachtlijn niet altijd een goed beeld
behoeft te geven.

Beengebreken komen vaak samen met uit-
val voor en wordt mogelijk ook bevorderd
door toepassing van de stroloze systemen.
In de periode januari/maart komen been-
gebreken het meeste voor en in het begin
van de mestperiode; dit levert veel \'uitval-
lers\' op. In tabel 8 zijn de uitgevallen dieren
naar uitvalsoorzaak weergegeven.

PRODUKTIERESULTAAT EN AANDOENING
Dieren waarbij aandoeningen geconsta-
teerd werden en daartegen behandeld zijn,
hebben een lagere groei in vergelijking met

\'gezonde\' dieren (tabel 5). De aandoening
beengebreken gaf de grootste groeidepres-
sie te zien in vergelijking met \'gezonde\'
hokgenoten. Mestvarkens opgelegd in de
winter vertoonden de grootste groeide-
pressie wanneer ze beengebreken vertoon-
den. De daling in klassificatie was ook het
grootste in die periode.
Het is algemeen bekend, dat door vermin-
dering van voederopname een betere klas-
sificatie wordt verkregen. Dit hangt samen
met een verminderde vetaanzet. Men mag
verwachten, dat het optreden van een aan-
doening meestal ook samengaat met een
verminderde voeropname. Men zou dus bij
een aandoening een verbetering in klas-
sificatie verwachten. Effecten van aandoe-
ningen op klassificatie wijzen echter op een
slechtere waardering (tabel 5, 9, 10). Aan-
doeningen gaan kennelijk gepaard met ver-
andering in vet- en eiwitstofwisseling, die de
vleesaanzet mede bepalen (2,10). Siegel (10)
nam waar, dat toediening van corticoste-
roiden aan pluimvee een verschuiving in de

Tabel 9. Daling in groei (g/dag) en daling in klassificatie (% van maximale klassificatie) voor de verschillende
seizoenen.

Tabel 10. Elïecl van moment van optreden van aandoening op daling in groei (g dag \'dier \')en in kla.ssil\'icatie
(% van maximum).

richting van meer vetaanzet te zien gaf. In
deze zin zou men de verandering (vermin-
dering) in klassificatie als gevolg van aan-
doening kunnen verklaren. Uit de gegevens
van dit beperkt materiaal blijkt kreupel-
heden het grootste effect te vertonen. Men
kan ook verwachten, dat bij zwaardere die-
ren met hun hogere voeropname de groot-
ste effecten op groei en klassificatie op-
treden. Dit werd dan ook waargenomen bij
dieren, waarbij de kreupelheden zich na 80
dagen manifesteren (tabel 10).

Groeivertraging die samengaat met hoes-
ten is het grootst bij dieren op het einde van
de mestperiode. Effecten van hoesten op
klassificatie zijn niet erg systematisch. Dit
kan te maken hebben met een ander effect
van hoesten op voeropname in vergelijking
met andere aandoeningen. Ook de duur en
variatie in oorzaken van hoesten kan hier-
mee samenhangen. De afwezigheid van
afwijkende longen bij een meerderheid
(79%) van de dieren, die tegen hoesten be-
handeld zijn, kan hiermee samenhangen.
De lagere groei bij waarneming van hoest-
symptomen dient dan ook verklaard te
worden door een tijdelijke lagere voeder-
opname.

Diarree gaat samen met een geringere
groeidaling dan de andere aandoeningen.
Diarree op het eind van de mestperiode
heeft een negatief effect op klassificatie
(11%). Ook bij klassificatie ten gevolge van
staartbijten is de schade het grootst op het
einde van de mestperiode. Gemiddeld
daalt de klassificatie met 8,6%. Het effect
van staartbijten op groei komt overeen met
gegevens uit proeven van Madsen (8, 7),
maar zijn niet gelijk aan die van andere
proeven (1). De geringe samenhang tussen
de depressie in klassificatie en groei bij die-
ren met staartbijten in verschillende sei-
zoenen van opleg geeft echter wel aan dat
de aandoening staartbijten een andersoor-
tig effect heeft in vergelijking met beenge-
breken.

Effecten van aandoeningen gaan verder
dan boven aangegeven. Het bleek dat ge-
zonde dieren een lagere groei vertoonden,
wanneer ze zich bevonden in hokken waar-
in ook dieren met aandoeningen aanwezig
zijn. Bijvoorbeeld in hokken met staartbij-
ters groeiden de \'gezonde\' dieren 762 g per
dag. \'Gezonde\' dieren uit dezelfde proeven
uit volledig \'gezonde\' hokken groeiden
echter 14 g per dag meer. Dit bevestigt de
veronderstelling (9), dat door onrust, die
bij staartbijten ontstaat, de groei van de
dieren geremd wordt.

Samenvattend kan worden gesteld, dat
aandoeningen van dieren frequent voor-
komen. Eén van elke 5 dieren werd op dit
bedrijf tegen een aandoening behandeld.
Bovendien tonen de resultaten aan, dat de
effecten van aandoeningen op groei en
klassificatie groter zijn dan de groeidepres-
sies, die geschat zijn uit waarnemingen op
het einde van de mestperiode (13).

De resultaten tonen aan dat de effecten van
gezondheidsstoornissen op de produktie-
resultaten veel groter zijn dan algemeen
wordt aangenomen. Verder mag ook ver-
ondersteld worden, dat door tijdige be-
handeling van dieren de produktieresulta-
ten niet zo veel zullen dalen in vergelijking
met het achterwege blijven van behande-
ling. De hier verkregen resultaten geven
aan, dat verdere studies naar het voor-
komen van aandoeningen en de daarmee
samenhangende produktieresultaten zeer
gewenst zijn. Een goede en tijdige onder-
kenning van symptomen voor aandoenin-

gen bij varkens op praktijkbedrijven kan
mogelijk een duidelijker inzicht geven in de
schade voor de veehouder. Nadere evalua-
tie van de economische schade door aan-
doeningen en de kosten en effecten van
maatregelen ter voorkoming van deze aan-
doeningen is evenzo gewenst.

1. England, D. C.,Spurr, D. T.: Effect of tail-biting
on growth rate of swine. / An. Sei. 1967; 26: 890.

2. Fuller, M. P. en Boyne, A. W.: The effects of
environmental temperature in the growth and
metabolism of pigs given different amounts of
food. I Nitrogen metabolism, growth and body
composition. Bril. ,/. Nulr. 1971; 25: 254.

3. Haaring, H., Tielen, M. .L M. en Verstegen, M.
W. A.: Stalklimaat en stalbouw in relatie tot de
gezondheid van de dieren op varkensmestbedrij-
ven. Tijdschr. Diergeneeskd 1978; 103: 573.

4. Huiskes, J. H., de Boer. H. en de Boer, Tj.:
Classificatie en uitbetaling naar kwaliteit van ge-
slachte varkens. Bedrijfsonlwikkeling 1983; 14:
689.

5. Le Dividich, J., Aumaitre, A., and Berbigier, P.:
Effect of air temperature and air movement on
performance of piglets weaned at 3 weeks of age.
Journees de la Recherche Porcine en France
1977; 297.

6. Lindquist, J. O.: Animal health and environment
in the production of fattening pigs. Dissertatie
Shara, Sweden, 1974.

7. Madsen, A., KellerNielsen, E., Christiaensen, P.
en Holmgaard Jensen, P.: Forskellige staldtyper
til slagtesvin. 1 Leje uden spategulv sammen-
lignet med spaltegulv i rensegangen, i halvdelen
af eller i hele lejet. 378 Beretning fra Forsngsla-
boratoriet, Landhusholdningsselskabetsforlag,
Kabenhavn, 1970.

8. Madsen, A., Keller Nielsen, E. en S0gaard, A.:
Miljaets inllydelse pa sundhedstilstanden hos
slagtesvin. 472 Beretning fra Statens Husdyr-
brugforsfig, Landhusholdningsselskabetforlag,
Kobenhavn, 1978.

9. Putten, van G.: Een onderzoek naar staartbijten
bij mestvarkens. Dissertatie Amsterdam, Pudoc
Wageningen, 1968.

11. Studiegroep \'all-in all-out\': All-in all-out op
mest varkensbedrijven. Rapport B104, IVO Zeist,
1970.

12. Tielen, M. J. M., Brus, O. H. J. en Truijen, W. T.:
Cijfermatige benadering van de gezondheidstoe-
stand op varkensbedrijven IIL Tijdschr. Dierge-
neeskd 1972; 97: 1497.

13. Tielen, M. J. M.: De frequentie en zoötechnische
preventie van long- en leveraandoeningen bij
varkens. Dissertatie Wageningen, Veenman, Wa-
geningen, 1974.

14. Vee- en Vleescentrale van de NCB: Resultaten
integratiebedrijven 1980. Jaarverslag, Boxtel,
1981.

15. Wal, van de P.: De stand van het onderzoek
naar locomotiestoornissen bij varkens per maart
1981. Rapport C-408, IVO Zeist, 1981.

16. Young, G. A., Caldwell, .1. D., and Underdahl,
N. R.: Relationship of Atrophic Rhinitis and
Virus Pig Pneumonia to growth rate in sw ine. J.
Am. Vet. Med. A.\'isoc. 1959; 1,14: 231.

De Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoogdierbe-
scherming (VZZ) organiseert op 17 november a.s. te
Amersfoort een studiedag met als thema; \'Roofdie-
ren\'.

Op deze dag zal door binnen- en buitenlandse des-
kundigen het woord worden gevoerd en zal er gele-
genheid zijn om te discussiëren. Daarnaast zal infor-
matie over roofdieren worden aangeboden. Het
accent van deze studiedag over roofdieren zal vooral
liggen op (Europese) zoogdieren, zoals marterach-
tigen, vos en otter. Het ligt in de bedoeling deze dag af
te sluiten met het formuleren van een aantal aanbeve-
lingen voor het behoud en de bescherming van roof-
diersoorten, die aan beleidsinstanties zullen worden
toegestuurd.

Hoewel het programma op dit moment nog niet defi-
nitief is vastgesteld, zullen onder meer de volgende
punten aan de orde komen:

— Welke verschillen zijn er tussen de roofdiersoor-
ten in de wijze waarop zij aan hun voedsel komen?

— In hoeverre stellen roofdieren bijzondere eisen
aan hun omgeving, zoals goede rustplaatsen, een
veilige nestplaats en geschikte verplaatsingsmoge-
lijkheden?

— Wat zijn de mogelijkheden om tot een betere lib-
scherming te kunnen komen?; hierbij zal ook de
bestaande en/of te verbeteren wetgeving, ook op
internationaal niveau, nader worden bekeken.

Belangstellenden, die willen deelnemen aan deze stu-
diedag, kunnen zich per briefkaart opgeven bij het
volgende adres onder vermelding van \'Roofdieren-
dag\'. Zij ontvangen te zijner tijd nadere informatie
omtrent deze studiedag: Vereniging voor Zoogdier-
kunde en Zoogdierbescherming, p/a R.M.N.H., Post-
bus 9517,2300 RA Leiden.

An Outbreak of Babesiosis in Eastern Flevoland
B. E. C. Schreuder\' en C. van Wijk^

SAMENVATTING Beschreven wordt een uitbraak van babesiosis, met Babesia divergens als ver-
wekker. in een rundveestapel in één van de meer recentelijk drooggelegde IJsselmeerpolders. Tenminste
12 dieren waren hierbij betrokken. Bij veldonderzoek bleek een populatie van Ixodes ricinus teken zich
te hebben gevestigd in en rond de ongeveer 15 jaar oude boomaanplant. De differentiële diagnose en de
mogelijke wijze van insleep van de ziekte worden besproken.

SUMMARY An outbreak of babesiosis, with Babesia divergens as the causative agent, occurred in a
herd in one of the more recently reclaimed polders involving at least 12 animals. Pasture investigation
by blanket-dragging revealed a population o/Ixodes ricinus ticks, living in and near the approximately
fifteen-year-old afforestation.

The differential diagnosis and possible routes by which the disease is introduced, are discussed.

De diagnose \'babesiosis bij runderen\' mag
weliswaar niet direct als witte raaf onder de
veeziekten betiteld worden, het stellen er-
van zo goed als het aantreffen van een ge-
vestigde vector populatie in één van de vrij
recent drooggelegde IJsselmeerpolders (in
de nabijheid van bosaanplant) rechtvaar-
digt onzes inziens deze notitie, temeer
omdat elders in Nederland ook op vaak
grote schaal bosaanplant in het kader van
recreatieve voorzieningen op stapel staat.

Het betrokken bedrijf bevindt zich in de
noordoostelijke punt van Oostelijk Flevo-
land, in de nabijheid van het Roggebot-
zand. Aangrenzend aan het bedrijf liggen
ongeveer 15 jaar geleden aangeplante bos-
sen (loof- en naaldhout), welke zich als een
strook van enkele kilometers breed uit-
strekken langs het Veluwemeer.

De nu ongeveer 60 melkkoeien tellende
veestapel is oorspronkelijk afkomstig uit
Boxum, onder de rook van Leeuwarden
gelegen. Overplaatsing van het bedrijf naar
de polder vond plaats in 1967, ongeveer
samenvallend met de aanplant van het na-
bijgelegen bos.

Op 4-9-1980 werd de hulp van één onzer
ingeroepen voor een sinds 2 dagen ziek
rund, een 6-jarige koe, nr. 69. Bij onder-
zoek werden een hyperthermie (40° C) en in
lichte mate anorexie geconstateerd. Er was
tevens sprake van enige melkgiftdaling en
een donkerverkleuring van de urine. Aan-
vankelijk werd gedacht aan een nier- of
blaasaandoening. De volgende dag bleek
het dier snel achteruit te gaan, terwijl
\'s avonds ook een tweede dier door de boer
niet vertrouwd werd.

Het eerste dier, nummer 69, vertoonde bij
het hierop door ons opnieuw uitgevoerde

klinische onderzoek de volgende verschijn-
selen: anorexie, melkgift volledig weg, in
hoge mate soporeus, versnelde en steunen-
de ademhaling, bonzende hartslag en sterk
versnelde pols (120/minuut), een tempera-
tuur van 39° C, duidelijke Icterus en rood-
gekleurde urine.

Het andere aangeboden dier, de 4 jaar oude
koe nr. 80, vertoonde maar weinig symp-
tomen; het dier was wat sloom, had nog een
redelijke eetlust, een iets slappe uier, een
matig versnelde pols (90) en ademhaling en
een temperatuur van 40.4° C. Er was geen
duidelijke Icterus aanwezig en de koe her-
kauwde normaal.

Bij mictie kon echter een duidelijke rood-
verkleuring van de urine worden opge-
merkt, alsmede een sterke schuimvorming.
Op grond van het doorschijnend zijn van
de urine werd de roodverkleuring als hae-
moglobinurie gekenschetst.

Op grond van de klinische bevindingen
werd de waarschijnlijkheidsdiagnose \'ba-
besiosis\' gesteld. Dit in weerwil van het feil
dat op de dieren geen teken aangetroffen
werden. Deze laatste waren de eigenaar en
zijn zoon echter niet onbekend: vooral bij
het melken merkten zij van tijd tot tijd een
enkele teek op.

Bloeduitstrijkjes werden gekleurd volgens
Giemsa en microscopisch onderzocht.
Beide dieren bleken een Bahesia-soovt in de
erythrocyten te herbergen welke op grond
van morfologische kenmerken zoals onder
andere beschreven door Bool et al. (3) en
Wilson (9) als B. divergens gedetermineerd
kon worden.

Babesia divergens is de kleinste van de twee
in Nederland bij het rund voorkomende
Babesia-soonen en onderscheidt zich van
B. major — de andere in Nederland aan te
treffen soort — behalve door zijn afme-
tingen, ook door de vaak marginaal ge-
legen divergerende peervormen (foto\'s 1 en
2).

Parasitaemieën beliepen voor nr. 69 en 80
respectievelijk 26% en 8% (vergelijkbare
waarden worden vaker bij een klinische B.
ciiver^ens infectie aangetroffen).
Van nr. 69 zijn geen verdere haematologi-
sche bepalingen verricht, van nummer 80
bedroeg de haematocriet 17%, het Hb-gc-
halte 5,4 g % en het aantal erythrocyten 3
miljoen/mm\\ alles wijzend op een duide-
lijke anaemie.

De eerste twee geconstateerde gevallen, de
nummers 69 en 80, zijn behandeld met di-
minazene aceturate\', in de aanbevolen do-
sering van 3,5 mg/kg. Dier nr. 69 dat reeds
in een vergevorderd stadium van de ziekte
verkeerde, succumbeerde 2 uur post injec-
tionem. Dier nr. 80 herstelde voorspoedig.
Een twee dagen later gemaakt bloeduit-
strijkje gaf geen intacte Babesiae te zien.

In totaal zijn diezelfde herfst op dit bedrijf
12 dieren met eerder vermelde symptomen
ziek geworden; bij de eerste vier werd de
diagnose B. cJivergens-inïccüc microsco-
pisch bevestigd, bij de latere gevallen werd
de diagnose klinisch gesteld, in het bij-
zonder op grond van hel voorkomen van
Hb-urie.

Naderhand is ook serologisch onderzoek
van de gehele veestapel verricht, waarmee
de diagnose nogmaals bevestigd werd. Bij
dit onderzoek, verricht door de Vakgroep
Tropische Diergeneeskunde en Protozoölo-
gie van de Faculteit der Diergeneeskunde
te Utrecht, bleek 26% van de koppel een
positieve reactie (^ 160) te vertonen met de
Immuno Fluorescentie Test.
Vanwege het feit dat Berenil® niet meer op
de Nederlandse markt te verkrijgen is wer-
den de overige tien gevallen alle met een
imidocarb preparaat^ behandeld, in dose-
ringen (als Imizoljvan 2,0 ml/100 kg (door

de fabrikant opgegeven als steriliserende
dosering) en van 1,0 ml/100 kg (therapeu-
tische dosering). Ook deze laatste dosering
leidde in alle gevallen tot een spoedig ver-
dwijnen van de symptomen.

Aangezien op de eerste 2 zieke dieren zelf
geen teken werden aangetroffen werd door
middel van \'blanket-dragging\' (het slepen
van een deken door de weide), zoals be-
schreven door Macleod (6), een poging ge-
daan de vector op te sporen.
Een gang over de aan de boomaanplant
grenzende percelen leverde 6 nymfen en 2
larven op, welke alle als stadia van de teek
Ixodes ricinus konden worden gedetermi-
neerd. De indruk bestond dat meer teken
per oppervlakte-eenheid werden gevonden
in de onmiddellijke nabijheid van een ge-
deelte dat met eiken was beplant. Nader-
hand zijn ook op het vee zelf nymfen en
volwassen stadia van deze tekensoort aan-
getroffen.

Het is gebleken dat het optreden van babe-
siosis in een gebied waar de ziekte tot dan
toe niet voorkwam, voor de nodige verwar-
ring kan zorgen. Differentieel-diagnostisch
dient bij haemoglobinurie aan het vol-
gende gedacht te worden:

4. Puerperale Hb-urie, ten gevolge van fos-
faatarme voeding. Men vindt dit vooral
in de eerste maand na het afkalven en
het is voornamelijk bekend op de ui-
terwaarden langs de grote rivieren.

5. Leptospirosis: op grond van serologi-
sche waarnemingen kan worden aan-
genomen dat verschillende serotypen
Leptospiren (waaronder L. copenha-
genitn L. grippothyphosa) in Nederland
voorkomen, waarbij eerder een ver-
band wordt gelegd met het optreden
van abortus dan met het voorkomen
van haemoglobinurie.

Rosenberger (7) noemt verder nog bacil-
laire haemoglobinurie (Clostridium haemo-
lyticum infectie), een wat Nederland aan-
gaat vooralsnog exotische oorzaak van
haemoglobinurie. Gevallen van haematu-
rie, ten gevolge van bijvoorbeeld een cysti-
tis of pyelonephritis dienen onderscheiden
te worden: de urine is dan niet doorschij-
nend, terwijl de verkleuring veelal niet ge-
lijkmatig is verdeeld over de gehele mictie.
In de jaren 1958-1960 is er in de nabij ge-
legen Noordoostpolder sprake geweest van
een reeks gevallen van haemoglobinurie op
diverse bedrijven, waarvoor uiteindelijk de
lage fosfaatgehalten in het gras verantwoor-
delijk werden gesteld (1), welke gevallen
zodoende ook onder de bovengenoemde
\'Puerperale haemoglobinurie\' gerang-
schikt kunnen worden.
Een open vraag blijft vooralsnog de wijze
van insleep van de infectie.
In het algemeen komen twee wegen in
aanmerking:

Het betreft hier een bijzonder gesloten be-
drijf: geen aankoop van rundvee heeft
plaats gehad. De herkomst van de eigen
rundveestapel, het open Friese land, biedt
ook weinig ruimte voor verdenkingen.
Hetzelfde geldt voor de runderen van de
naaste buren.

Opvallend in dit verband is het afwezig zijn
van vergelijkbare klachten bij de naburige
bedrijven.

Voor de op het bedrijf aanwezige schapen
is wel meerdere malen een ram van buiten
het bedrijf gebruikt. Voor hem is voor
zover het de overdracht van een R. diver-
gerti-infectie betreft echter slechts een pas-
sieve rol weggelegd: volgens Enigk & Fried-
hoff (5) zijn schapen refractair voor een B.
divergens-inïzciiz, zodoende kunnen deze
slechts als gastheer voor de teek en niet j>ls
reservoir voor de parasiet fungeren.
Insleep van de infectie via landbouwhuis-
dieren lijkt op grond van bovenstaande
overwegingen onwaarschijnlijk.

Als gastheer voor de diverse stadia van
Ixodes ricinus worden talloze, ook in de
Flevopolders waargenomen diersoorten ge-

Het vóórkomen van de teek I. ricinus im-
pliceert echter niet direct het optreden van
babesiosis. De teek dient immers ook geïn-
fecteerd te zijn met de parasiet. Van belang
hierbij is het gegeven dat bepaalde Babesia-
soortcn zich in meerdere opeenvolgende
generaties teken kunnen handhaven, zon-
der dat het noodzakelijk is dat de teken op
een gevoelig dier zuigen (8): transovariële
infectie. Het is dus theoretisch denkbaar
dat geïnfecteerde teken via een niet-gevoe-
lige gastheer de polder inkomen. Daar-
naast komt als mogelijk reservoir van B.
divergens de ree {Capreolus capreolus L.J in
aanmerking, niet alleen vanwege het feit
dat deze dieren zowel in de bossen gren-
zend aan het bedrijf als op de weiden van
het bedrijf zelf voorkomen, tevens vanwege
de door Enigk & Friedhoff (5) beschreven
geslaagde overbrenging van B. divergens
van runderen op — weliswaar gespleno-
mectiseerde — reeën en weer terug.
De hierboven vermelde transovariële infec-
tie brengt ook repercussies voor de bestrij-
dingsmogelijkheden met zich mee: zo zou
een eenmaal besmette tekenpopulatie ja-
renlang infectieus kunnen blijven ook al
worden bijv. egels en konijnen als gastheer
gebruikt. Het lijdelijk weghouden van run-
deren uit bepaalde percelen vormt daarom
geen oplossing.

Onder Nederlandse omstandigheden lijken
bestrijdingsmethoden als vaccineren of re-
gelmatige behandeling met een acaricide
praktisch niet haalbaar; eerder lijkt hel
zinvol gebruik te maken van de na hel
doormaken van een infectie optredende
immuniteit.

Dit laatste heeft dan wel als consequentie
dat geen steriliserende doses van een ge-
neesmiddel gegeven dienen te worden, dus
van het imidocarbpreparaat bijvoorbeeld
geen 2,0 ml/100 kg maar 1,0 ml/100 kg
toedienen.

Hierbij dient te worden aangetekend dat
voor B. bovis (B. argentina) is aangetoond
dat ook bij hoge doses een zekere mate van
immuniteit blijft bestaan, welke groter is
naarmate men later in het verloop van de
infectie ingrijpt (4).

Ondanks deze laatste aantekening lijkt het
aanbevelenswaardig in een situatie met een
endemisch karakter therapeutische in
plaats van steriliserende doseringen te han-
teren.

De auteurs zijn dank verschuldigd aan prof. dr. G.
Uilenberg, Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht,
in het bijzonder voor het determineren van de larvale
en nymfale tekenstadia.

Bool, P. H., Goedbloed, E. en Keidel, H. J. W.:
De liahesia-soonen van het rund in Nederland:
Babesia divergens en Babesia major, Tijdschr.
Diergeneeskd. \\9b\\\\%b-. 28-37.
4. Callow, L. L., Gregor, W.Mc., Parker, R. J., and
Dalgliesh, R. J.: The immunity of cattle \\o Babesia
argentina after drug sterilization of infections of
varying duration. Austr. Vet. J. 1974; 50: 6-11.
Enigk, K. und Friedhoff, K.: Zur Wirtspezifizität
von babesia divergens (Piroplasmidae). Z. Para-
sill<de 1962; 21: 238-56.

Macleod, .1.: Theseasonal and annual incidence of
the sheep tick Ixodes ricinus in Britain. Butt. em.
Res. 19.12; 30: 103-18.

Soulsby, E. .J. L.: Helminths, Arthropods and
Protozoa of domesticated animals; 1968 p. 701
Bailliere, Tindall & Ca.ssell, Londen.
Wilson, S. G. and Perie, N. M.: Babesia and
Tickborne diseases in cattle in Zeeland and Gro-
ningen. Tijdschr. Diergeneeskd. 1965; 90: 1443-59.

J. H. M. Verheijden\', U. Vecht^ W. van Leeuwen^ en
A. S. J. P. A. M. van Miert^

SAMENVATTING In een vergelijkend onderzoek werden de minimaal remmende concentraties
(MIC) van een serie Staphylococcus aureus stammen, verzameld in hel kader van de Landelijke Steek-
proeven Mastitis, bepaald voor penicilline-G, cloxacilline en spiramydne. Mede op grond van in de
literatuur vermelde gegevens omtrent de klinische effectiviteit kan gesteld worden, dat spiramydne een
redelijk gunstig perspectief biedt met betrekking tot de behandeling van door penicilline-G resistente
S. aureus stammen veroorzaakte chronisch recidiverende uierinfecties.

SUMMARY The Minimum Inhibitory Concentrations (MIC) for 18 strains of staphylococci isolated
from the national randomized mastitis surveys were determined. The antibiotics used were penicillin-G,
cloxacillin and spiramycin. On the basis of these findings in addition to literature data concerning
clinical efficacy trials it is concluded, that spiramycin is indicated for the treatment of persistent
chronic udder infections caused by penicilline-G resistant strains o/Staphylococcus aureus.

melk barrière. Zwakke basen zullen na pa-
De meest gebruikelijke toedieningswijze renterale toediening goed worden uitge-
van antimicrobiële farmaca ter behande- scheiden in niet ontstoken kwartieren en
ling van mastitis bij het rund is de intra- zwakke zuren zullen hieruit na intramam-
mammaire behandeling. Vaak treedt na maire toediening goed worden geresor
een dergelijke therapie klinisch herstel op. beerd, vooropgesteld dat de mate van vei
De mate van bacteriologisch herstel valt oplosbaarheid goed genoemd mag worden
echter nogal eens tegen. Als oorzaak hier- (4). Daar de pH-waarde van ontstoken
voor wordt aangegeven, dat na de intra- kwartieren gaat stijgen, zal dit effect bij
mammaire applicatie van farmaca de ver- patiënten met een mastitis minder duidelijk
deling in de uier door obstructie van melk- zijn. Desondanks zijn de farmaco-kineti-
gangen ten gevolge van gezwollen paren- sehe eigenschappen met betrekking tot de
chym of ophoping van ontstekingsproduk- parenterale applicatie ook in geval van
ten niet optimaal zou zijn. Vandaar, dat in mastitis gunstiger voor de zwakke basen
dergelijke gevallen de voorkeur moet wor- dan voor de zwakke zuren,
den gegeven aan een gecombineerde paren-
terale en lokale behandeling (6). Op grond van het bovenstaande zal het

ceutische en farmaco-kinetische eigenschap- beter kunnen worden behandeld door mid-

pen bepalen in welke mate het farmacon del van intramusculaire injectie(s) met het

beschikbaar is voor passage van de bloed- (basische) penethamaat hydrojodide dan

\' ür. J. H. M. Verheijden, Vakgroep Bedrijlsdiergeneeskunde en Buitenpraktijk, Postbus 80.152, 3508 TD
Utrecht.

^ Drs. U. Vecht, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.
\' Drs. W. van Leeuwen, Vakgroep Verloskunde, Gynaecologie en KI, Postbus 80.151, 3508 TD Utrecht.
Prof\', dr. A. S. .1. P. A. M. van Miert, Vakgroep Veterinaire Farmacologie, Farmacie en Toxicologie Postbus
80.176, 3508 TD Utrecht.

met de overige (zure) smal-spectrum pe-
nicillinen. Minder eenvoudig is de keuze
met betrekking tot door peniciiline-G-re-
sistente S. aureus stammen veroorzaakte
mastitiden. De voor de lokale (intramam-
maire) behandeling vaak gebezigde penicil-
linase ongevoelige smalspectrum penicil-
linen (methicilline, nafcilline, cloxacilline)
worden na intramusculaire toediening
slechts in beperkte mate via de uier uitge-
scheiden (7). Ook de breedspectrum pe-
nicillinen en de cefalosporinen vertonen na
parenterale applicatie met betrekking tot
de uier een ongunstig kinetisch gedrag. In
meerdere of mindere mate geldt hetzelfde
voor achtereenvolgens de aminoglycoside
antibiotica en de tetracyclinen terwijl chlor-
amphenicol op basis van MIC-waarden
maar vooral in verband met ongewenste
residuen in voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong (WHO tolerantiewaarden O)
niet in aanmerking komt. Anders is het
gesteld met betrekking tot verschillende
macrolide antibiotica en lincomycine. Met
name in geval van spiramycine en lincomy-
cine worden na intramusculaire injectie
gedurende lange tijd hoge concentraties
van de betreffende farmaca via de melk
uitgescheiden. Na systemisch gebruik van
lincomycine bij herkauwers dient echter
ernstig te worden gerekend met een moge-
lijk ongunstig effect op de penstlora.

Aangezien op grond van bovengenoemde
bevindingen voorde parenterale behande-
ling van door penicilline-G-resistente S.
aureus veroorzaakte mastitiden spiramy-
cine het meest geëigend leek, werd onder-
zoek verricht naar de mate van gevoe-
ligheid van de betreffende micro-organis-
men voor het onderhavige farmacon. In de
literatuur wordt met betrekking tot uit
mastitisgevallen geïsoleerde S. aureus slam-
men een minimaal remmende concentratie
(MIC) voor spiramycine aangegeven van
0.5 en 2 mcg per ml (5). Analoge gegevens
met betrekking tot de situatie in Nederland
bleken niet beschikbaar. Vandaar, dat de
MIC-waarden van een achttiental 5"- au-

reus stammen, verzameld in het kader van
de Landelijke Steekproeven Mastitis, wer-
den bepaald. Deze bepalingen werden uit-
gevoerd volgens de agar verdunningsme-
thoden op DST agar (Oxoïd) zoals be-
schreven door Van Os el al. (2). Hierbij
dient te worden aangetekend dat met be-
trekking tot spiramycine de MIC-waarden
zijn vermeld alsof het mengsel 100% werk-
zame stof bevatte.

De resultaten van dit onderzoek zijn weer-
gegeven in tabel 1. Behalve de mate van
gevoeligheid voor spiramycine\' werden te-
vens MIC-waarden bepaald voor penicilli-
ne^-G en cloxacilline\'. In het onderzoek
waren 8 penicilline-G resistente staphylo-
coccen (grenswaarde 0.16 E per ml) be-
trokken (1). De cloxacilline-resistente stam
(grenswaarde 0.64 mcg per ml) was de
enige uit het totaal van 330 S. aureus
stammen. Overigens bleek deze stam niet
alleen ongevoelig voor spiramycine maar
ook resistent tegen cloxacilline, novobio-
cine en lincomycine. De MIC-waarden
voor Spiramycine van de overige stammen

Tabel I. De Minimaal Remmende Concenlralies
(MIC) van een achttiental S. dureus stammen, ver-
zameld in hel kader van de Landelijke Steekproeven
Mastitis.

Na intramusculairc injectie van 10 mg spi-
ramycine per kg lichaamsgewicht worden
gedurende ongeveer 24 uur in de melk the-
rapeutische spiegels bereikt (7). Een aan-
zienlijke verlenging van de therapeutische
periode kan worden verkregen door de pa-
renterale applicatie van spiramycine te
combineren met de intramammaire toe-
diening van het farmacon (8). Uiteraard
heeft dit een duidelijke verbetering van de
klinische effectiviteit tot gevolg. Zo ver-
toonden slechts 3 van in totaal 18 chro-
nisch met S. aureus geïnfecteerde kwartie-
ren bacteriologisch herstel 27 dagen na de
intramusculaire injectie van 2 x 10 g spira-
mycine (Suanovii 20®, doseringsinterval:
48 uur) (5). Wanneer echter een combina-
tietherapie werd toegepast bestaande uit de
parenterale toediening van 2 x 10 g spira-
mycine (Suanovii 20®, doseringsinterval:
36 uur) en de intramammaire infusie van 3
x 500 mg spiramycine (Suanovii 5®, dose-
ringsinterval: 24 uur) bleken 27 dagen later
20 van in totaal 32 geïnfecteerde kwartie-
ren klinisch en bacteriologisch hersteld. In
vergelijking met de in de literatuur (3) aan-
gegeven resultaten van de conventionele
therapeutica (25 tot 30% bacteriologisch
herstel), lijkt het genezingspercentage na
een dergelijke therapie opvallend hoog.

Gesteld kan worden, dat spiramycine een
redelijk gunstig perspectief biedt met be-
trekking tot de behandeling van door pe-
nicilline-G-resistente S. aureus stammen
veroorzaakte mastitiden. Bij de boven-
beschreven combinatie-therapie werden 7
dagen na de laatste behandeling nog thera-
peutische concentraties in de melk aange-
troffen. Wanneer men bedenkt dat de ef-
fectieve weefselconcentraties nog een fac-
tor 2 tot 3 hogerzijn, is de — in verhouding

— grote mate van klinische effectiviteit niet
langer verwonderlijk. Een minder aantrek-
kelijke consequentie van het gedurende
een zo lange periode persisteren van hoge
concentraties in het uierweefsel, is de zeer
lange uitscheidingsduur. Deze kan — af-
hankelijk van toedieningswijze en dosering

— oplopen tot 15 dagen na de laatste be-
handeling (5). Het lijkt dan ook aanneme-
lijk, dat het gebruik van spiramycine gedu-
rende de lactatieperiode beperkt zal blijven
tot de behandeling van chronisch recidive-
rende infecties van de uier met penicilline-
G resistente S. aureus. Ook is denkbaar,
dat op probleembedrijven tijdelijk spira-
mycine als lactatietherapie wordt toege-
past teneinde de infectiedruk sneller te
kunnen verlagen. Bij de behandeling van
tijdens de droogstand optredende infecties
is de lange uitscheidingsduur uiteraard
minder bezwaarlijk.

Mevr. C. A. Bosch danken wij voor de administra-
tieve verwerking van de gegevens.

1. Groothuis, D. G. en .1. F. Frik: Een vergelijking
van het gevoeligheidspatroon van staphylococccn
geïsoleerd uit runderuiers in 1974 en 1980.
Tijdschr. Diergeneeskd 1982; 107: 883-8.

2. Os. J. L. van. Bakker-de Koff, E. C., and Kraan.
H. P. M.: Comparative/« ï7//-ostudies ol\'antimas-
titis antibiotics. Tijd.schr. Diergeneeskd. 1976; 101:
787-95.

3. Postle, D. S. and Natzke, R. P.: Efficacy of anti-
biotic treatment in the bovine udder as determin-
ed from (ield studies. Vei. Med./Smali Animal
Clinician 1974; 1535-9.

4. Rasmussen, F.: Excretion of drugs by Milk. In:
Handbook of Experimental Pharmacology, Vol.
28, Part I (Brodie, B. B.; Gilette, J. R., eds.).
Springer, New York 1971; 390-402.

5. Schallibaum, M., Nicolet, .1. und Bossen, J.: Die
Behandlung von chronisch-sub-klinischen Staphy-
lokokken mastitiden beim laktierenden Rind
durch die Verabreichung von hohen Spiramycin-
dosen. Schweiz. Arch. Rierheilk. 1981; 123: 277-
92.

6. ZivG.: Practicalpharmacokinetic aspcctsof mas-
titis therapy - I: Parenteral Treatment, yel. Med.-
/Small Animal Clinician 1980; 277-90.

7. Ziv, G.: Practical pharmacokinetic aspects of
mastitis therapy - 2: Practical and therapeutic
Applications. Vel. Mcd./Small Animal Clinician
1980; 469-74.

8. Ziv, G.: Practical pharmacokinetic aspccts of
mastitis therapy - 3: Intramammary Treatment.
Vei. Med./Small Animal Clinician 1980; 657--»).

Een onderzoek naar de werkzaamheid van
ontsmettingsmiddelen ten opzichte van
miltvuursporen

SAMEiNVATTING Een onderzoek, in een suspensietestmodel, naar de werkzaamheid van ontsmet-
tingsmiddelen ten opzichte van miltvuursporen wordt beschreven. Het bij desinfectie in het geval van
miltvuur gebruikelijke middel creoline was in concentraties tot en met 10% evenals enkele desinfectan-
tia, die voor ontsmetting in verblijfplaatsen voor dieren en bijbehorende ruimten wettelijk zijn toegela-
ten. niet werkzaam.

Een oplossing van natriumdichloorisocyanuraat-dihydraat (2400 ppm actief chloor) en een oplossing
van perazijnzuur (0,25%) gaven bij 20° C onder een belasting van 4% paardeserum binnen 30 minuten
een duidelijk sporicide effect. De onderzochte formaldehyde (4%) en glulaaraldehyde(2%J bevattende
middelen bleken onder deze omstandigheden weliswaar ook een sporicide werk ing te hebben maar eerst
na langere inwerkingstijd (2 uur).

SUMMARY The activity of disinj\'ectants with regard to spores o/Bacillus anthracis was determined
in a suspension test. Creoline (10%) and also several other disinj\'ectants for veterinary use showed no
activity against spores o/B. anthracis.

Natriumdichloorisocyanuraat-dihydrale (2400 ppm active chlorine) andperacetic acid 0,25% demon-
strated after 30 minutes of exposures at 20° C in the presence of 4% horseserum a significant sporicidai
effect. Under the same conditions formaldehyde 4% and glutaraldehyde 2% were also found to be
sporcidal but only after 2 hours of exposure.

De bestrijding van miltvuur bij landbouw-
INLHIDING huisdieren geschiedt via vaccinatie, behan-
Miltvuur is een ziekte bij mens en dier die deling van (contact)dieren met penicilline
wordt veroorzaakt door de sporevormende of immuunserum en hygiënische en poli-
bacterie Bacillus anthracis. tionele maatregelen. Hierbij speelt het toe-
In de eindfase van de ziekte wordt B. an- passen van ontsmetting een belangrijke rol.
thracis uitgescheiden. In het lichaam van In het geval van desinfectie bij miltvuur
het levende dier vindt geen sporevorming zijn zowel de bactericide als de sporicide
plaats, maar wel buiten het lichaam en op eigenschappen van een ontsmettingsmid-
plaatsen waar het dode lichaam is geopend. del van essentieel belang. Het is in ons land
Op deze wijze wordt de omgeving gecon- wettelijk voorgeschreven (1) om in het
tamineerd. Dit kan een gevaar voor mens geval van miltvuur een desinfectie met
en dier vormen. onder andere 3-10% creoline uit te voeren.

Drs. H. H. Lensingen dr. H. L. Oei, Centraal Diergeneeskundig Instituut, afdeling Controle en Standarisatie,
Edelhertweg 15, 8219 PH Lelystad.

Zowel naar aanleiding van literatuurbe-
studering (3, 5,10) als na eigen oriënterend
onderzoek ontstond twijfel over de spo-
ricide werking van creoline ten opzichte
van B. anthracis.

Daarom werd de werkzaamheid van creo-
line en andere ontsmettingsmiddelen ten
opzichte van sporen van B. anthracis on-
derzocht.

Alleen ontsmettingsmiddelen, die voor ontsmetting in
verblijfplaatsen voor dieren en bijbehorende ruimten
wettelijk zijn toegelaten, werden in het onderzoek
betrokken. Van de volgende groepen van desinfectan-
tia werd een bepaald handelsprodukt gebruikt: kali/
natronloog, paratolueensulfonchlooramide-natrium,
natriumdichloorisocyanuraat-dihydraat, amfotensi-
de, kwaternaire ammoniumverbinding, cresol/fenol,
formaldehyde, glutaaraldehyde en perazijnzuur.

Als toetssporen werden sporen van de volgende milt-
vuurstammen gebruikt: stam Sterne (vaccinstam),
stam Pasteur 11 (challengestam) en stam Van Vliet
(onlangs geïsoleerde veldstam).

Voor het onderzoek naar de sporicide werking van
een ontsmettingsmiddel dient van een gestandaardi-
seerde methodiek te worden uitgegaan. Hiervoor zijn
alleen laboratoriumtests geschikt, omdat praktijkon-
derzoek onvoldoende kwantitatief, reproduceerbaar
en standaardiseerbaar is.

Voor laboratoriumtests kan in principe uit twee soor-
ten testmodellen worden gekozen: oppervlaktetests,
waarbij de werking van het desinfectans ten opzichte
van micro-organismen, die zich op een oppervlakte
bevinden, wordt bepaald en suspensietests, waarbij
deze werking ten opzichte van zich in suspensie be-
vindende micro-organismen wordt gemeten.
Aangezien de Commissie Toelating Bestrijdings-
middelen bij het toetsonderzoek van de sporicide
eigenschappen van desinfectantia een suspensictest
hanteert (9) werd voor deze testmethodiek gekozen.
Men laat een concentratie van het te onderzoeken
ontsmettingsmiddel onder een bepaalde organische
belasting gedurende een zekere tijd bij een bepaalde
temperatuur (20° C) inwerken op een zekere sporesus-
pensie. Na inwerking wordt het percentage overle-
vende sporen bepaald.

In een kolf van 100 ml inhoud werd 24 ml van de te
testen concentratie van het middel in fysiologische
zoutoplossing gebracht en in een andere kolf 24 ml
van dezelfde fysiologische zoutoplossing. Aan de in-
houd van elke kolf werd I ml van een bepaalde hoe-
veelheid, in geïnactiveerd paardeserum gesuspen-
deerde. sporen toegevoegd. Na de inwerking bij 20° C
werd uit elke kolf 1 ml vloeistof in een cultuurbuis met
9 ml neutralisatievloeistof, bevattende lecithine, poly-
sorbate 80, Na-thiosulfaat en L-histidine (9) overge-
bracht. Na 5 minuten neutraliseren van het desinfec-
tans werden uit de testmengsels tienvoudige ver-
dunningen bereid. Met deze verdunningen werden
petrischalen met trypton sojapepton agarvoedings-
bodcm bereid: I ml verdunning per plaat. Na 2 dagen
bebroeden bij .32° C vond kolonietelling plaats, ge-
volgd door omrekening van het gemiddelde aantal
kolonievormende eenheden per ml testmengsel.
Het sporicide effect na een bepaald aantal minuten
inwerking van de testconcentratie van het middel bij
20° C werd uitgedrukt in de formule:

S.E. = logNc - logN,,.
Nc = het aantal kolonievormende eenheden per ml
testmengsel zonder inwerking van het middel.
Ni>= het aantal kolonievormende eenheden per ml
testmengsel na inwerking van het middel.

Bij dit onderzoek werd een handelsprodukt
van creoline (carbololie: 12-15% fenolen)
gebruikt. Getest werden de concentraties
3%, 5% en 10%. Als toetssporen dienden
die van B. anthracis (stam Sterne). De drie
testconcentraties van het produkt liet men
gedurende \'A, 2 en 24 uur inwerken op de
toestsporen (suspensie). Het onderzoek
werd verricht zonder organische belasting
en in aanwezigheid van 4 en 10% paardese-
rum.

Zelfs na 24 uur inwerking en zonder orga-
nische belasting werd in het testmodel geen
of zeer geringe werking (S.E.-waarde klei-
ner dan 0,5) van creoline, in de onder-
zochte concentraties van 3%, 5% en 10%,
op sporen van B. anthracis (stam Sterne)
aangetoond.

Mede naar aanleiding van de negatieve on-
derzoekresultaten ten aanzien van de wer-
king van creoline ten opzichte van milt-
vuursporen werd op dezelfde wijze de
sporicide werking van andere ontsmettings-
middelen nagegaan. Hierbij werd telkens
van de volgende groepen van ontsmet-
tingsmiddelen een bepaald\' Handelspr?)-
dukt in minstens de door de betreffende
firma aanbevolen concentratie onderzocht:
kali/natronloog, paratolueensulfonchloor-
amide-natrium, natriumdichloorisocyanu-
raat-dihydraat, amfotenside, kwaternaire
ammoniumverbinding, cresol/fenol, for-
maldehyde, glutaaraldehyde en perazijn-
zuur.

Met de middelen, waarvan in het testmodel
een effect was waargenomen, werd voort-
gezet kwantitatief onderzoek ten opzichte
van sporen van B. anthracis (stam Sterne)
verricht. Het onderzoek werd uitgevoerd
zonder organische belasting en met 4% en
10% paardeserum en met inwerkingstijden
van 5, 30 en 120 minuten.
Van de volgende middelen werd in het
testmodel een effect (S.E.-waarde groter
dan 4,0) ten opzichte van sporen van
B. anthracis (stam Sterne) waargenomen:
natriumdichloorisocyanuraat-dihydraat
(2400 ppm als actief chloor), formaldehyde
4%, glutaaraldehyde 2% en perazijnzuur
0,5%. De overige middelen gaven ook na 2
uur inwerking en zonder organische belas-
ting een S.E.-waarde kleiner dan 1,0.
De resultaten van het voortgezette kwanti-
tatieve onderzoek met de voornoemde
middelen, die een effect ten opzichte van
miltvuursporen vertoonden, zijn vermeld
in tabel 1.

Bij de middelen met natriumdichlooriso-
cyanuraat-dihydraat of perazijnzuur als
actieve stof was de concentratie van het
werkzame bestanddeel van grotere invloed
op het effect ten opzichte van sporen van B.
anthracis (stam Sterne) dan de inwerkings-
tijd. Echter, bij de produkten met formal-
dehyde of glutaaraldehyde als actieve stof
was juist de inwerkingstijd van grotere in-
vloed op dit effect dan de concentratie van
het werkzame bestanddeel.
Een oplossing van natriumdichloorisocy-
anuraat-dihydraat (2400 ppm actief chloor)
en een oplossing van perazijnzuur (0,25%)
gaven bij 20° C onder een belasting van 4%
paardeserum binnen 30 minuten een duide-
lijk sporicide-effect. De onderzochte for-
maldehyde (4%) en glutaaraldehyde (2%)
bevattende middelen bleken onder deze
omstandigheden weliswaar ook een spo-
ricide werking te hebben maar eerst na lan-
gere inwerkingstijd (2 uur).

Bij de positieve resultaten welke in het
testmodel met de bepaalde stoffen werden
verkregen diende de vraag te worden beant-
woord of er sprake was van blijvende inac-
tivering van de testsporen. Onder inactive-
ring werd verstaan resuscitatie, dat wil
zeggen het niet meer tot vermenigvuldiging
in staat zijn.

Het desbetreffende onderzoek werd direct
na inactivering èn na 2 uur verwarming op
70° C van de geïnactiveerde sporesuspen-
sies, zoals door Spicher en Peters (8) beschre-
ven, verricht.

Er werden noch bij het kweken direct na de
inactivering, noch na een voorbehandelde
verwarming volgens Spicher en Peters (8)
aanwijzingen gevonden, dat de geïnacti-
veerde testsporen zich weer konden ver-
meerderen, ook niet na lange bebroedings-
duur.

Experiment 4. Representativiteit van de
sporen van de miltvuurstam Sterne
De vraag deed zich voor of de resultaten
verkregen met de, uit een oogpunt van vei-
ligheid gekozen, sporen van de,miltvuur-
stam Sterne als voldoende representatief
konden worden beschouwd in relatie met
de sporen van andere miltvuurstammen.
Ter beantwoording hiervan werd het effect
van verschillende concentraties van de ac-
tief bevonden stoffen ten opzichte van de
sporen van de volgende miltvuurstammen
onderzocht; stam Pasteur 11 en stam Van
Vliet. De tests werden zonder organische
belasting uitgevoerd.

Verder werden de resultaten van tests met
4% en 10% paardeserum als organische
belasting ten opzichte van sporen van de
miltvuurstam Sterne met die van Van Vliet
vergeleken.

De resultaten van het vergelijkende onder-
zoek naar de resistentie van de sporen van
de miltvuurstammen Sterne, Pasteur II en
Van Vliet zijn in tabel 1 weergegeven.
De onderzochte sporen van de verschil-
lende miltvuurstammen vertoonden in het
testmodel weinig verschillen in resistentie
ten opzichte van de onderzochte concen-
traties van actieve stoffen. De sporen van H.
anthracis (stam Sterne) bleken in ieder
geval niet minder resistent te zijn dan die
van B. anthracis (stam Van Vliet) en B.
anthracis (stam Pasteur II). Deze bevin-
dingen sluiten aan bij die van Böhm en
Dietz (2).

Tabel 1. Eflect (S.E.-waarde) van verschillende concentraties van een aantal actieve stoften ten opzichte van sporen van verschillende miltvuurstammcn onder
verschillende belastingen inwerkingstijd.

Experiment 5. Invloed van verschillende
soorten organische belasting op de werking
van desinfectantia

In de praktijk is het bij miltvuuruitbraken
vaak noodzakelijk om met bloed, mest of
melk bezoedelde voorwerpen en opper-
vlakken te desinfecteren. Daarom werd in
het voornoemde testmodel met sporen van
B. anthracis (stam Sterne) als toetssporen
de invloed op de testresultaten van 10%
paardeserum (pH 7,7) vergeleken met die
van 10% gesteriliseerde rundermest (pH <
7) en van 10% ondermelk (pH 8).
De resultaten van dit vergelijkende onder-
zoek zijn neergelegd in tabel 2.
De verschillen tussen de resultaten met
10% gesteriliseerde rundermestbelasting
en met 10% ondermelkbelasting waren ge-
ring. In het testmodel bleek een 10% paar-
deserumbelasting veelal het sterkst rem-
mende effect op de werking van de onder-
zochte actieve stoffen ten opzichte van
sporen van B. anthracis (stam Sterne) te
hebben.

Uit het verrichte onderzoek met betrekking
tot de werkzaamheid van desinfectantia
ten opzichte van miltvuursporen kan het
volgende worden geconstateerd:

— in het testmodel werd geen werking van
creoline in concentraties van 3%, 5% en
10% op miltvuursporen aangetoond;

— op basis van het onderzoek van een
aantal andere desinfectantia bleken de vol-
gende chemische stoffen in de geteste sa-
menstelling in het testmodel een werking
tegen miltvuursporen te hebben: natrium-
dichloorisocyanuraat-dihydraat, formalde-
hyde, glutaaraldehyde en perazijnzuur;

— de onderzochte miltvuursporen van de
vaccinstam Sterne, de challenge-stam Pas-
teur II en de onlangs geïsoleerde veldstam
Van Vliet vertoonden geen grote verschil-
len in resistentie ten opzichte van de onder-
zochte concentraties desinfectantia;

— bij het onderzoek werden geen aanwij-
zingen gevonden, dat geïnactiveerde milt-
vuursporen konden worden geresusciteerd;

— de verschillen tussen de resultaten in
het testmodel met een belasting van 10%
gesteriliseerde rundermest en die met een
belasting van 10% ondermelk waren ge-

ring. Een 10% paardeserumbelasting bleek
veelal het sterkst remmende effect op de
werking van de onderzochte desinfectantia
ten opzichte van miltvuursporen te hebben.
Uitgangspunten bij de beoordeling van de
in gevallen van miltvuur te gebruiken des-
infectantia dienen te zijn, dat deze zowel
tegen de vegetatieve als tegen de resisten-
tere sporen werkzaam moeten zijn en dat ze
in betrekkelijk korte tijd en in een vervuild
milieu dienen te werken. Uit het uitge-
voerde onderzoek blijkt, dat bij een tempe-
ratuur van 20° C en onder een belasting van
4% paardeserum binnen 30 minuten in het
gehanteerde testmodel een sporicide effect
(S.E.-waarde) van minstens 4 ten opzichte
van sporen van B. anthracis (stam Sterne)
werd verkregen met een oplossing van na-
triumdichloorisocyanuraat-dihydraat (mins-
tens 2400 ppm actief chloor) en een oplos-
sing van perazijnzuur (minstens 0,25%).
De onderzochte formaldehyde (4%) en glu-
taaraldehyde (2%) bevattende middelen
vertoonden eveneens een werking in het
testmodel, echter eerst na langere inwer-
kingstijd (2 uur). Ook door Van Klingeren
(7) werd in een oppervlakte-testmodel met
o.a. Pseudomonas aeruginosa en Staphylo-
coccus aureus als toetsorganismen gevon-
den, dat aldehyden een langere inwerkings-
tijd (15 minuten) nodig hadden dan de
andere door hem onderzochte middelen (5
minuten) maar tegelijkertijd verkreeg hij
met aldehyden een groter microbicide ef-
fect. Naast de onderzochte desinfectantia
wordt ook van enige andere groepen midde-
len, zoals jodoforen, een sporicide werking
vermeld. Aangezien van deze groepen ten
tijde van het onderzoek geen middelen
voor veterinaire toepassing in ons land
waren toegelaten zijn deze niet in het on-
derzoek betrokken.

De sterk variërende praktijksituaties (ver-
vuiling, temperatuur, yo^h^g^halte, p|^)
bepalen in belangrijke mate de keus en
concentratie van het in het geval van milt-
vuur te gebruiken ontsmettingsmiddel. Op
grond hiervan dient de vraag te worden
gesteld of de in het testmodel werkzaam
bevonden concentraties van de onderzoch-
te middelen niet verhoogd moeten worden
als gebruiksdosering in de praktijk. Deze
gedachte wordt ondersteund door de resul-

Tabel 2. Effect (S.E.-waarde) van verschillende concentraties van een aantal actieve stoffen ten opzichte van
sporen van B.anihracis (slam Sterne) onder verschillende soorten belasting.

actieve stof inwerkingstijd	10% serum-	10% mest-	10% ondermelk-
(	min.)	belasting	belasting	belasting
natriumdichlooriso-
cyanuraat-dihydraat	30	0,0	0,2	2,7	4,2	1,2	>.5,3
(1200 ppm actief chloor)	120	0,1		4,8	4,9	1,3	4,5
natriumdichlooriso-
cyanuraat-dihydraat	30	0,2	4,1	3,3	>5,1	è5,6	>5,3
(2400 ppm actief chloor)	120	^6,0	>6,2	4,5	>6,3	»5,7	>5,3
formaldehyde 4%
	30	0,0	0,1	^6,3	i6,3	0,8	>5,3
	120	^6,1	>6,0	>6,3	>6,3	>6,3	>5,3
glutaaraldehyde 2%
	30	2,9	J6,0	2,3	6,3	3,1	>5,2
	120		«,5	>6,1	>6,3	3,5	>5,3
perazijnzuur 0,25%
	30	>5,5		1,2	4,5	>5,3	>6,3
	120	>5,5		>6,3	6,3	>5,3	>6,3

taten van het onderzoek van onder andere
Hussaini en Ruby (6) en Britzius en Böhm
(4) met betrekking tot miltvuur waarbij
onder meer bleek, dat in het geval van
grondontsmetting een concentratie van
minstens 2% perazijnzuur nodig was en
waarbij in het geval van ontsmetting van
varkensgier 0,9% perazijnzuur onvoldoen-
de werkzaam was.

Bij miltvuurdesinfectie moet naar een
100%-ige kiemdoding worden gestreefd.
De voor het onderzoek benodigde bepa-
lingen werden door P. C. M. van Empel en
M. J. A. van Leeuwen uitgevoerd.

1. Besluit van 23 februari 1922, Stb. 80, ter uitvoe-
ring van de artikelen 18 en 54 der Veewet.

2. Böhm. R. und Dietz. R.: Desinfektionsmittelprü-
fung an Bazillensporen. Zbl. Bakt. Hyg.. I. Abt.
Orig. B. 1979; 168: 525.

3. Bos, A.; 1 let desinfecteerend vermogen van kre-
syline op enkele baeteriensoorten. Tijdschr. Dier-
geneeskd 1943; 70: 55.

4. Britzius, E. und Böhm, R.: Experimentelle Un-
tersuchungen über den Einsatz von Peressigsäure
zur Desinfektion von Schwcinegülle. Wien, iier-
ärzll. Mschr. m\\:b%-.2m.

5. Hugo, W. B.: Inhibition and destruction of the
microbial cell. leed. 1971. Academic Press Lon-
don/New York.

6. Hussaini, S. N. and Ruby, K. R.: Sporicidal acti-
vity of peracetic acid against B. anthracis spores.
Vet. Ree. 1976; 98: 257.

7. Klingeren, B. van; Experience with quantitative
carrier test for the evaluation of desinfectants.
Zbl Bakt. Hyg.. I. Ahi. Orig. B 1978; 167: 514.

8. Spicher, G. und Peters, J.: Hitzeaktivierung von
bakteriellen Sporen nach Inaktivierung durch
Formaldchyd. Abhängigkeit der Hitzeaktivie-
rung von der Temperatur und ihrer Einwir-
kungsdauer. ZW. Bakt. Hyg., I. Abt. Orig. £1981;
173: 188.

9. Waardebepaling van ontsmettingsmiddelen, be-
stemd voor gebruik in de vee- en pluimveehoude-
rij. Januari 1975. Uitgave van Commissie Toela-
ting Bestrijdingsmiddelen, Wageningen.

10. Wallhäuser, K. H.: Sterilisation - Desinfektion -
Konservierung. 2c ed. 1978. George Thieme Ver-
lag, Stuttgart.

Joint Meeting of the European
Society of Veterinary Pathology, the
American College of Veterinary
Pathologists, and the World
Association of Veterinary
Pathologists

Van 4-7 september 1984 wordt door de Vakgroep
Pathologie een Joint Meeting georganiseerd van de
Europese, Amerikaanse en Wereldverenigingen van
veterinaire pathologen (zie Tijdschr. Diergeneeskd.
1984; 109: 445.

Het wetenschappelijk gedeelte omvat een 65-tal voor-
drachten over onderwerpen uit de experimentele en
spontane pathologie. Zij betreffen vooral de thema\'s
kanker, digestietractus en laboratoriumdieren. Daar-
naast komen onder meer ook de respiratietractus, het
bewegingsapparaat, de nieren en het circulatie-appa-
raat aan de orde.

5. Arbeitstagung über Haltung und
Krankheiten der Pelztiere,
Kaninchen und Heimtiere
Celle 30.8-1.9.1984

Veranstalter: Deutsche Veterinärmedizinische Gesell-
schaft, Fachgruppe Kleintierkrankheiten, World
Rabbit Association (WRSA) — Deutsche Gruppe —
in Zusammenarbeit mit dem Institut für Kleintier-
zucht der FAL.

Eröffnung: Donnerstag 30.8.1984, 1400 Uhr.
Sektion I: Qualität der Produkte.
Freitag 31.8.1984, 8.30-17.00 Uhr.
Sektion II: Tierhaltung, Tierverhalten, Haltungsme-
thoden und Tierschutz.

Sonnabend, 1.9.1984, 8.30-12..30 Uhr.
Sektion V: Klinik der Pelztier-, Kaninchen- und Heim-
tierkrankheiten.
Teilnehmergebühren:

Mitglieder der DVG, ATF oder WRSA 35,— DM.
Nichtmitglieder 70,— DM. Begleitung 15,— DM.
Die Tagung wird für Mitglieder der Akademie für
Tierärztliche Fortbildung mit 4 Doppelstunden aner-
kannt.

Anmeldungen zur Teilnahme sind bis spätstens
31.7.1984 zu richten an: Prof. Dr. Löliger, Institut für
Kleintierzucht, Arbeitsgebiet Hygiene und Krankhei-
ten, Dörnbergstr. 25/27, 3100 Celle/Deutschland.
Volledigprogramma-overzicht is tevens op het redak-
tie-secretariaat verkrijgbaar.

Ten behoeve van het onderzoek naar de voc-
dernormen voor ooien met grote(re) worpen
worden bij het IVVO te Lelystad reeds enige
jaren vocderproeven uitgevoerd tnct drachtige
kruisiingooien (lle de France x Fin).
Hiervoor wordt jaarlijks in oktober bij ca. 40
ooien bronstsynchronisatie toegepast: 13 dagen
een progesteron-sponsje\' en daarna een injectie
met 400 I.E. PMS^ i.m. Op deze wijze is het
praktisch uitvoerbaarom van alle dieren op een
aantal vrijwel gelijke tijdstippen in de dracht hel
gewicht, de conditie en de voeropname vast te
stellen en bloedmonsters te nemen. In deze
bloedmonsters, genomen voor de ochtendvoe-
dering, wordt het gehalte aan glucose\\ ß-hy-
droxybutyraat (= /J-HB)\' en NEFA\' in het plas-
ma bepaald. Het op deze wijze toepassen van
bronstsynchronisatie geeft bevredigende resul-
taten:

— gemiddelde worpgrootte van ca. 3 lam/ooi
variatie in worpgroolte van 0-5; bij ca. 120
ooien 8% vijfiingen;

Veramix® schapespons (bevat 60 mg Medroxyprogesteron acetaat), Upjohn Nederland, Ede.

In ccn van de proet\'groepen in het voorjaar van
1984 had ccn ooi (nr. 9315) op de 105c dag van
de dracht een iaagglucosc-gehaltc (1.24 mmoi/1
plasma) en daarnaast hoge gehaltes aan /3-HB
en NEFA (zie figuur 1). üc gcwichtstocname
tijdens dc dracht was tot op dat moment duide-
lijk groter dan gemiddeld ( 15 kg in plaats van
ca. 10 kg; zie figuur 2). Op de 119e dag werd het
blocdbecid nog iets ongunstiger cn was er geen
gcwichtstocname meer. IJ)c voeropname was
ook duidelijk verminderd. Onder verdenking
van vroegtijdige acetonaemie werd het dier
vanaf dc 120c dag behandeld met propylccngly-
col\' (ca. 150 ml/dag). Op de 126e dag waren de
bloedspiegels weer gelijk aan de gemiddelde
waarden van de andere dieren in dezelfde proef-
groep. Na dc 130e dag liep de eetlust echter
verder terug en op de 133c dag waren de bloed-
spiegels weer ongunstiger. Een dag later kon het
dier niet meer staan en verdween de eetlust to-
taal. Ondanks het feit dat het pas de 135c dag
van dc dracht was, werd besloten tot een sectio
caesaria om in ieder geval het mocderdier te
redden.

Er werden tien lammeren aangetroffen, waar-
van er 1 reeds dood was. De negen levend gebo-
ren lammeren begonnen niet of nauwelijks met
ademhalen cn stierven alle binnen 10-30 minu-
ten.

Het geboortegewicht varieerde tussen de 1,0 en
2,7 kg per lain. In het totaal droeg deze ooi 15,5
kg aan lammeren.

Dc ooi verloor in de periode van 4 dagen voor
de operatie tot 2 dagen post-opcrationem 30 kg!
Dc ooi herstelde voorspoedig van de ingreep.
Dc oorzaak van de extreme worpgrootte is niet
duidelijk. Dc 5 jaar oude ooi, zelf geboren als
één van een vijlling. heeft wel een zeer goede
vruchtbaarheid, want zij bracht in de vooraf-
gaande jaren al 16 lammeren (Ie worp: 2; 2e
worp: 4; 3c worp: 5 en 4c worp: 5).

Christiane Pfeil: Beitragzur Pathomorphologie
infektiöser Enteritiden beim Hund. Dtsch Tier-
ärzil. Wschr. 1983; 90: 89-93.

Het doel van dit artikel was vast te stellen in
hoeverre een infectieuze \'enteritis\' bij de hond
zich morfologisch manifesteert in het darmka-
naal. Er zijn 150 honden onderzocht (routine-
sectie; histologie van duodenum, jejunum, ileum
en colon; B.0. en parasitologisch onderzoek).
Op basis van het morfologisch substraat kon
het volgende worden vastgesteld:

a. Virusinfecties kunnen in 100% der gevallen
met zekerheid morfologisch worden gediagnos-
tiseerd. In verreweg de meeste gevallen (46x)
betrof het Parvo-infecties. De(pathognomische)
histologische bevindingen kwamen overeen met
de reeds door vele andere auteurs beschreven
beelden. In alle gevallen werden kerninsluitsels
(Cowdry type A) in het epitheel van de Lieber-
kühnse crypten gevonden. Ook Corona- en pa-
ramyxovirus (Carré) gaven specifieke histologi-
sche beelden. De slechts bij een sterke minder-
heid der Carré-patiënten voorkomende intesti-
nale vorm ging gepaard met opvallend veel
karyorrhectische cellen in de tunica mucosa.

b. Bacteriële infecties: co/; veroorzaakt voor-
al enteritis en sterfte bij pups. Het morfologi-
sche beeld kan sterk wisselen.

Er zijn nog onvoldoende (microbiologische) ge-
gevens voorhanden om enteropathogeniteit te
kunnen vaststellen. Dit geldt eveneens voor
Clostridium perfringens, die soms een vrij ty-
pische haemorrhagische-necrotiserende enteri-
tis met zwartbruine, sterk stinkende darmin-
houd kan veroorzaken.

c. Endoparasieten: Ascariden (in de meeste
gevallen) en Dipylidium caninum, als volwassen
parasieten gemakkelijk te vinden in het darm-
lumen, geven geen typische veranderingen en
ook geen eosinofilie in de darmwand. Coc-
cidiose kon altijd in verschillende stadia in het
darmvlokepitheel worden aangetoond met
name met de kleuring volgens Grocott. Een
aanwijzing voor een Giardiainfectie is sterke
slijmvlieszwelling met veel slijm op het dunne
darmoppervidk, dat moeilijk te verwijderen is.
Uitsluitsel geeft echter alleen een parasitolo-
gisch onderzoek. M. Bethlehem.

Wright, J. A.: Cerebrospinal fluid sampling in
the dog. In Practice 1984; 8: 23-4.

In kort bestek wordt de techniek beschreven
voor het verzamelen van liquor cerebrospinalis
vanuit de cisterna magna (een deel van de suba-
rachnoidale ruimte ter hoogte van het foramen
magnum).

Als referentiepunten voor de punctieplaats die-
nen de achterhoofdsknobbel en de atlasvleu-
gels.

Zeer summier worden de indicaties en contra-
indicaties voor de punctie aangegeven, waarbij
uitdrukkelijk wordt gesteld, dat onderzoek van
de liquorslechts een onderdeel van het neurolo-
gisch onderzoek is.

S. Inderwiesen: Cat scratch disease - Katzen-
kratzkrankheit einze zooantroponose. A\'/ewZ/e/--
praxis 1984; 29; 39-42.

De bij de mens voorkomende Kattekrabziekte
is een zoönose, die zelden voorkomt, maar
waarmee men in de praktijk toch wel eens ge-
confronteerd wordt.

Men vermoedt dat de ziekteverwekker een virus
is uit de psittacosisgroep; via beet- en krab-
wonden, die katten veroorzaken, kan het virus
de mensenhuid binnendringen. Een krab van
een kat is niet eens nodig; ook via de slijmvlie-
zen en via microtraumata kan infectie plaats-
vinden. De incubatietijd is 10-20 dagen (— 6
maanden); de oorspronkelijke krab- of beet-
wond ziet er ontstoken en necrotisch uit, en na
enkele weken oritstaat er een regionale lymfe-
adenitis. De slachtoffers voelen zich slap en
hebben koorts en pijn. De ontstoken lymfeklie-
ren kunnen abcederen of schrompelen tenslotte
spontaan.

De diagnose wordt gesteld aan de ziektever-
schijnselen en door middel van een specifieke
huid-test met katte-krabantigenen.
De ziekte geneest meestal spontaan na verloop
van tijd; antibiotica bespoedigen de genezing.

Cyclische veranderingen in hormonen, kool-
hydraten en indolmetabolisme in het cervix-
slijm van normaal vruchtbare koeien en de
relatie met onvruchtbaarheid.

Zaayer, D. and Horst, C. J. G. van der: Cyciic
changes in hormones,carbohydratesandindoie
metabolism in cervical mucus of normal, fertili-
zing cows and the relationship with non-ferti-
lity, Cytobios 1983; 37: 113-27.

De waarnemingen in dit onderzoek vormen een
onderdeel van een serie publikaties, waarvan
het eerste onderzoek in het Tijdschr. Dierge-
neeskd. 1984; 109: 260 is gerefereerd. In dit on-
derzoek is bezien of er in de diverse stadia van
de cyclus (bij de tochtigheid (DO), het midden
van de cyclus (D12) en tegen het eind (D17))
verschillen waren in het patroon van de samen-
stelling van de hormonen, koolhydraten en in-
dolmetabolieten in het cervixslijm van normaal
vruchtbare koeien. Er werden cervixslijmmons-
ters genomen op DO, D12 en D17 van 18 nor-
maal cyclische runderen (12 vaarzen en 6 koei-
en) in januari t/m maart en van 14 normaal
cyclische runderen (7 vaarzen en 7 koeien) in
mei t/m juli. Verder werd van 5 koeien en 3
vaarzen het cervixslijm in de zomermaanden
met tussentijden van 12 uur onderzocht vanaf
de eerste oestrusverschijnselen tot 12 uur na de
ovulatie.

Op DO werd in alle gevallen in het cervixslijm
slechts een kleine hoeveelheid cholesterol ge-
vonden. Ook waren er altijd kleine hoeveel-
heden dehydroandrosteron (DHA), testosteron
en oestradiol-17jÖ aanwezig en soms iets preg-
nenolon, pregnanedion en progesteron. Er wer-
den altijd kleine hoeveelheden fructose en glu-
cose gevonden en vaak, vooral in de wintermaan-
den en meer bij koeien dan bij vaarzen geel
fluorescerende stoffen en andere indol metabo-
lieten, waarschijnlijk afkomstig van het IPC
(indol-protcin-complex).
Vanaf DIO nam het cholesterolgehalte toe tot
een maximum op D12 (± 50 x zoveel als op DO).
Op DI2 was daarnaast ook het glucosegehalte
het grootst.

Op DI7 was er nog steeds vrij veel cholesterol
(ongeveer de helft van D12, wat sorbitol en veel
glucuronzuur naast kleine hoeveelheden fruc-
tose en glucose. Dit suggereert volgens de au-
teurs dat glucose is geoxydeerd tot glucuron-
zuur en ten dele is gereduceerd tot sorbitol.
Wanneer er 3 tot 4 dagen voor de oestrus een
piek van glucuronzuur gevonden wordt in het
cervixslijm, dan betekent dat, dat de uterus ge-
reed is voor conceptie. Indien er echter bevruch-
ting heeft plaats gevonden, dan vindt men op
die dagen sorbitol. Deze stof kan dan worden
omgezet in fructose, dat kan dienen als voe-
dingsbron voor een embryo. Er zijn aanwij-
zingen, dat sorbitol gevormd wordt onder in-
vloed van Prostaglandine.
Bij de 8 dieren die tijdens de oestrus nader ver-
volgd werden was tijdelijk een stijging van cho-
lesterol en in mindere mate van pregnanedion
en DHA waar te nemen.

De top van deze drie hormonen viel samen met
het meest gunstige tijdstip van insemineren na-
melijk ongeveer 14 uur voor de ovulatie en on-
geveer 10 uur na de L.H. top. Deze gegevens
duiden er volgens de auteurs op dat een relatief
hoog cholesterolgehalte, samen met de aanwe-
zigheid van pregnanedion en DHA maar met
tegelijk zeer kleine hoeveelheden fructose en
glucose, van veel belang is voor een gunstige
omgeving voor spermatozoën.
Bij afwijkingen in dit patroon is een verlaagde
vruchtbaarheid te verwachten. Volgens de au-
teurs kan onderzoek van een cervixslijmmons-
ter op DO waardevolle informatie verschaffen
over de bevruchtingskans. Het hormonale pa-
troon in een dergelijk monster is snel (< 2 uur)
te bepalen. Eventueel, maar dat kost meer tijd,
zou dit onderzoek uitgebreid kunnen worden
met een bepaling van indolmetalbolieten en de
koolhydraatsamenstelling.
Een dergelijk onderzoek op D12 en DI7 oor-
delen zij alleen nuttig bij repeat breeders.
Dieren die tijdens de cyclus afwijkingen ver-
toonden in de samenstelling van de hormonen,
koolhydraten en/of indolmetabolisme werden
in het bijzonder waargenomen in slecht ver-
lichte stallen. Een verbetering van de verlichting
met extra lampen had een gunstig effect. De
verminderde bevruchtingsresulaten in de win-
termaanden, zoals die in de literatuur vaak
beschreven zijn, wijten de auteurs dan ook, ten
dele, aan enzymatische veranderingen in het
cervixslijm en in het endometrium van de ute-
rus. Deze veranderingen kunnen de dood van de
spermatozoën tot gevolg hebben. Het is daarom
volgens hen van belang om te bestuderen hoe
deze enzymreacties beïnvloed worden door
licht, een behandeling met PMSG en POF of
alleen met PGF en door een spiraal met een
slow-releasc van progesteron, al dan niet in
combinatie met oetsrogeen. Bij zogenaamde
\'normale\' koeien lijken de afwijkingen tijdelijk
te zijn maar juist bij de repeat-breeders zijn ze
meer permanent zodat gedurende de zomer-
maanden geen compleet herstel plaatsvindt.
Het onderzoek wordt voortgezet om meer in-
formatie te verkrijgen over de oorzaken van de
enzymafwijkingen en over de mogelijkheden tot
genezing daarvan.

Turner, C. B. and Holdsworth, R. J.: Effects on
the oeslrous cycle of dairy cows of the admini-
stration of colostrum in the mid-luteal phase.
Vet. Rec. 1984; 114: 85-6.

In bepaalde delen van Engeland gebruiken
sommige veehouders colostrum om een oestrus
bij hun koeien op te wekken. Sinds enkele jaren
is bekend dat colostrum een relatief grote hoe-
veelheid oestron sulfaat bevat. Bekend is even-
eens dat oestron sulfaat luteolytisch kan wer-
ken.

Schrijvers dienden aan 6 melkkoeien 10 dagen
na de oestrus 900 ml colostrum toe per os. Vijf
andere dieren kregen per os 900 ml melk toege-
diend waaraan een bepaalde hoeveelheid oes-
tron sulfaat was toegevoegd. Twee koeien dien-
den als controle: zij kregen 900 ml melk per os.
Van de behandelde koeien werden melkmons-
ters verzameld voor progesteron concentratie
bepaling.

De resultaten waren als volgt: Van de met colos-
trum behandelde dieren vertoonde er slechts
één dier oestrus enkele dagen na de toediening.
Het progesteringehalte daalde bij alle met colos-
trum behandelde dieren vrij sterk. Het proges-
terongehalte daalde niet bij de dieren uit groep 2
die met melk behandeld waren, waaraan 1
ng/ml oestron sulfaat was toegevoegd. Het
daalde in lichte mate indien aan de melk 2
ng/ml was toegevoegd. (Het artikel vermeldt
niet of bij deze dieren ook een oestrus was op-
getreden; Ref.). De controle dieren vertoonden
geen oestrusverschijnselen. Het progesterongc-
halte daalde bij deze dieren niet.
Geconcludeerd wordt dat er een fysiologische
basis bestaat voor het toedienen van colostrum
aan koeien die nog niet in oestrus zijn gezien.
Het effect treedt alleen op indien een functio-
neel corpus luteum aanwezig is. Bovendien rea-
geren lang niet alle dieren meteen oestrus. (Mis-
schien is het effect beter als in plaats van 900 ml,
2 of 3 liter colostrum zou worden toegediend?;
Ref.)

Pejsak, Z.: Some pharmacological methods to
reduce intrapartum death of piglets. Pig News
and Information 1984; 5: 35-7.

Het doodgeboren worden van normaal ontwik-
kelde biggen vormde een studie-object op zes
Poolse bedrijven. Deze doodsoorzaak varieerde
van 3,5-9% van alle geboren biggen. Bedrijven
met de laagste percentages doodgeboorte ver-
schilden qua bedrijfsvoering op enkele punten
van de andere bedrijven:

— opfokzeugjes werden al op 3 maanden apart
geplaatst (in tegenstelling tot andere bedrij-
ven waar ze op latere leeftijd uit de mestvar-
kens werden geselecteerd);

— ze kregen uitloop en aangepast voer (sa-
menstelling hiervan niet bekend; Ref.):

Daar doodgeboorte gerelateerd is met de par-
tusduur, is getracht een te lange partusduur te
bekorten met behulp van diverse pharmaca:

— parasympathicomimetica zoals neostigmi-
ne en carbachol. Aan neostigmine werd de
voorkeur gegeven in verband met minder
bijwerkingen. Het werd wegens korte wer-
kingsduur toegediend na geboorte van de 4e
big.

— Oxytocine kan hiervoor ook gebruikt wor-
den, echter niet in hogere doseringen dan 1 ä
2 I.E.! Eventueel toe te passen in combinatie
met Ca-Mg. Een verminderde oxytocine-
reactiviteit (aan het einde van de partus)
kan verbeterd worden door simultane toe-
diening van 5-10 mg oestrogenen.

Hamann, J.: Zur Frage der Flavomycin - Ap-
plikation an laktierende Kühe - Ergebnisse
einer Feldstudie. Tierärztliche Umschau 1983;
38: 90-8.

De auteur onderzocht de invloed van Flavomy-
cine (dagelijks 100 mg per dier door het voer) op
melkprodukten.

Zij behandelden in het totaal 90 dieren op 5
boerderijen naast een controle groep van 81
dieren. Na een \'anamnese\' periode van 3 maan-
den volgde de proefperiode van 5-6 maanden.
Zij namen een significantie stijging waarvan het
eiwit (met 2,36%) en vetgehalte (met 2,27%)
speciaal bij hoog produktieve dieren (> 20 kg
melk/dag) en vaarzen in de Ie lactatie.
De meerproduktie bij een gemiddelde produk-
tie van óOOOlcg mell< bedroeg 5,6\'kg vét en 4,7^cg
eiwit per koe/lactatie.

Residuen (> 0.01 mg Flavomycine/kg melk)
werden niet waargenomen. Ook van enige in-
vloed op de uiergezondheid was geen sprake.
Er werden in de proefgroep 14% minder inse-
minaties uitgevoerd dan in de controle groep.
De studie is echter te gering van omvang om
conclusies hieromtrent te kunnen trekken.

Vaststelling luchtnormen voor gezondheid
werkers in de bestrijdingsmiddelenindustrie

Het Technische Rapport 677 van de Wereldgezond-
heidsorganisatie is het resultaat van het werk van een
studiegroep van een twaalftal deskundigen vanuit de
gehele wereld die van 15-22 juni 1981 in Genève bij-
eenkwam om luchtnormen vast te stellen voor de
berekening van de gezondheid van werkers in de be-
strijdingsmiddelenindustrie.

De serie Technische Rapporten van de WHO behan-
delt een groot aantal onderwerpen op het gebied van
de gezondheidszorg en gezondheidsbescherming en
de aanbevelingen in de rapporten zijn een leidraad
voor het volksgezondheidsbeleid over de gehele we-
reld.

Het Technische Rapport 677 behandelt vier bekende
bestrijdingsmiddelen malathion, carbaryl, lindaan en
DNOC, geeft een beknopte beschrijving van de expe-
rimentele en epidemiologische toxiciteitsgegevens en
komt aan het eind van iedere monografie met een
aanbeveling voor een mogelijke aanvaardbare lucht-
norm uit een oogpunt van bescherming van de werk-
nemer.

Het werk zou niet zo van belang zijn voor de grote
groep van dierenartsen als niet juist de bestrijdings-
middelen behandeld werden waar ook dierenartsen in
hun werk tegen aan kunnen lopen. Lindaan wordt
nog steeds toegepast in de grote- en kleine huisdie-
renpraktijk, carbaryl is één van de stoffen die in vlooi-
enhalsbanden toegepast worden, carbaryl en mala-
thion worden beide op pluimveebedrijven toegepast,
terwijl DNOC wel toegepast is voor de bestrijding van
slakken die de Icverbot overbrachten. Lindaan,
DNOC en andere bestrijdingsmiddelen in de land-
bouw toegepast, kunnen verder aanleiding geven tot
vergiftigingen bij dieren, die zich kort na het spuiten
in het behandelde veld begeven.
Alhoewel enerzijds de verzamelde hoeveelheid toxici-
teitsgegevens imponeert, blijkt anderzijds uit het niet
tot een aanbeveling kunnen komen van goed onder-
bouwde luchtnormen dat er in het toxicologisch pro-
fiel van de vier stoffen nog veie witte velden zitten.
Van de vier stoffen is DNOC (4,6,dinitro-o-crcsol) de
oudste, het wordt sinds 1925 als herbicide toegepast,
maar het gebruik is sinds 1970 afgenomen omdat de
stof weinig specifiek werkt en ook voor de mens tame-
lijk giftig is. DNOC is, vooral in de Verenigde Staten,
een aantal jaren door mensen gebruikt als vermage-
ringsmiddel, maar door de vele vergiftiging.sgevallen
met soms als eindresultaat cataract en blindheid, is
van dit gebruik afgestapt.

Ook lindaan is een oude stof, voor het eerst gesynthe-
tiseerd door de Nederlander Van der Linden. Het ge-
bruik als insecticide en acaricide dateert van 1942.
Lindaan wordt tegen een breed scala van ongedierte
gebruikt in de land-en tuinbouw en voorbehandeling
en bescherming van mens en dier. Lindaan wordt vlot
geabsorbeerd via de ingewanden of de luchtwegen en
door de huid; bij acute vergiftiging zijn effecten te
verwachten van het centrale zenuwstelsel, bij chroni-
sche vergiftigingen zijn effecten waargenomen van de
lever en van het beenmerg.

Kinderen en jonge dieren zijn gevoeliger voor lindaan
dan volwassenen; van de dieren zijn gevoeliger katten
en vogels.

In het chronisch toxiciteitsonderzoek met de muis als
proefdier geeft lindaan levertumoren, maar het des-
kundigenstandpunt is algemeen dat dit resultaat niet
van toepassing is op de mens.

En schurftbehandelingvan kinderen met een 1% lin-
daanlatio leidde tot bloedconcentraties van 300 micro-
gram per liter bloed; bij deze zelfde concentratie zijn
ook klinische effecten zoals hoofdpijn, spierpijn, al-
gemene zwakte en nierinsufficiëntie waargenomen.
De therapeutische breedte is bij het kind dus zeer
gering.

De conclusie voor de praktijk is dat lindaan zorgvul-
dig en met voorzichtigheid moet worden toegepast in
\'t bijzonder bij jonge dieren en bij de kat; inademing
leidt het snelst tot vergiftiging maar uitgesloten aero-
sols en poeder is gezien de lage dampspanning de kans
daarop gering.

On behalf of the Swedish Sportmen\'s Association, the
National Swedish Environment Protection Board,
and the National Veterinary Institute it is announced
that the fifth international conference on Wildlife
Disease will take place in Uppsala, Sweden in late
August 1985.

The symposium will be held at the Swedish University
of Agricultural Sciences in Upp.sala, situated 70 kilo-
meters north of Stockholm, and 35 kilometers from
Stockholm international airport, Arlanda.
The preliminary program and dates arc as follows:
August 18: Arrival.
August 19-20: Scientific program.
August 21: Whole day excursion.
August 22-23: Scientific program.
August 24: Closing of the conference.
August 25: Post-conferencc tour starts.
The program of the conference will include all sub-
jects pertaining to diseases in wild animals, such
as pathology, serology, parasitology, bacteriology,
virology, toxicology, zoonoses and management.
Informaiion: Torsten Morner, Secretary-General
Wildlife Disease Conference, Dept of Wildlife Di-
sease National Veterinary Institute, PO Box 7073,
S-750 07 Uppsala, Sweden.

In het Aanhangsel van de Handelingen van de
Tweede Kamer der Staten-Generaal, vergader-
jaar 1983-1984, no. 560 lazen wij het volgende;

Vragen van het lid Tazelaar (PvdA) over
schades ten gevolge van varkenspest en
mond- en klauwzeer (Ingezonden 20 februari
1984)

1. Heeft u kennis genomen van de uitspraken
van dr. Jaarsma, veterinair inspecteur in Over-
ijssel, gedaan tijdens een bijeenkomst van de
Overijsselse Landbouw Maatschappij op 16 fe-
bruari j.1. in Ommen?

2. Kunt u precies aangeven, op welke wijze de
totale schade van ƒ 1 mld. gulden als gevolg
van varkenspest en mond- en klauwzeer werd
geschat?

3. Deelt u de door de heer Jaarsma uitge-
sproken vrees, dat de overheid financieel niet
meer in staat zal zijn de schade te vergoeden die
de boeren lijden door veeziekten, waarbij vol-
gens de huidige regeling op kosten van het Rijk
de dieren van besmette bedrijven worden afge-
maakt en de betrokken bedrijven worden ont-
smet?

4. Indien uw antwoord op de voorgaande
vraag ontkennend luidt, acht u dan de daarin
genoemde uitspraak opportuun?

6. Welke bedragen werden in de jaren 1974
t/m 1983 als schadevergoeding betaald?

7. Kunt u op basis van het huidige ziektebeeld
een schatting geven van de kosten in 1984?

Antwoord van staatssecretaris Ploeg (Land-
bouw en Visserij) (Ingezonden 19 maart 1984).

2 en 3. Het schadebedrag is veronderstellen-
derwijs uitgesproken. Genoemd bedrag is slechts
aangehaald om aan te geven, hoe groot de con-
sequenties van dergelijke ziekte-uitbraken kun-
nen zijn. Voor vrees ten aanzien van de finan-
ciële draagkracht van de overheid is geen aan-
leiding.

5. In geval van het optreden van een Veewet-
ziekte, zoals varkenspest, of mond- en klauw-
zeer wordt, ingevolge artikel 39 van de Veewet
uit \'s Rijks kas schade als gevolg van afmaking
van ziek of verdacht vee of vernietiging van
andere besmette voorwerpen vergoed. De mi-
nister van Landbouw en Visserij en het Land-
bouwschap hebben voor de jaren 1982 tot
en met 1986 een regeling opgesteld betreffende
de gemeenschappelijke financiering van onder
andere dierziektenbestrijdingsacties ingevolge
de Veewet en de Vogelziektenwet. Op fifty-fifty-
basis dragen beide partijen bij in de kosten van
deze acties, met dien verstande dat het Land-
bouwschap maximaal ƒ2 min. per jaar bij-
draagt, eventueel vermeerderd met het niet aan-
gewende aandeel in de kosten uit voorafgaande
jaren. De meerdere kosten komen ten laste van
het Rijk. Voorts is met het Landbouwschap
overeengekomen dat na 3 jaren op grond van
opgedane ervaringen het verwachtingspatroon,
voor de resterende 2 jaren van de overeenkomst
herziening gevraagd kan worden.
6. In de jaren 1974 t/m 1983 zijn voor de
Veewetziekten varkenspest en mond- en klauw-
zeer de volgende schadeloosstellingen uitge-
keerd;

7. De schadeloosstellingen in 1984 voor wat
betreft mond- en klauwzeer en varkenspest,
bedragen tot nu toe;

Een schatting van de totale kosten in 1984 is niet
te maken. Deze kosten zijn geheel afhankelijk
van de ontwikkeling van de dierziektensituatie.

Het afgelopen jaar heeft een reorganisatie plaats-
gevonden van de veterinaire diensten in Neder-
land en daarmee verband houdend een herinde-
ling van de overheidstaken op veterinair gebied.
Dientengevolge is naast de reeds bestaande or-
ganisaties van de Veterinaire Dienst (Ministerie
van Landbouw en Visserij) en de Veterinaire
(Hoofd)Inspectie (Ministerie van Welzijn, Volks-
gezondheid en Cultuur), de Rijksdienst voor de
Keuring van Vee en Vlees ontstaan (eveneens
Ministerie van L & V).

Na overname van de uitvoerende taken door de
nieuwe Rijksdienst voor de Keuring van Vee en
Vlees (RVV), blijft de Veterinaire Dienst als
centrale beleidsdirectie zonder uitvoerend dis-
trictsapparaat werkzaam onder leiding van dr.
M. J. Dobbelaar. De VD is ingedeeld bij het
Directoraat-Generaal Landbouw en Voedsel-
voorziening. Adjunct-Directeur, tevens plaats-
vervangend Directeur is drs. J. Janssen.
De Dienst bestaat uit een zevental secties met de
hieronder vermelde werkgebieden:

Van de 12 oorspronkelijke regionale VD/VI-in-
specties zijn de Vl-gedeelten tot 6 nieuwe in-
specties samengevoegd, waarvan de exacte werk-
gebieden alsmede de adressen reeds in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde van 15 april
zijn vermeld. De VD-gedeelten gaan per 1 juli
op in de RVV (Directoraat-Generaal Lande-
lijke gebieden en Kwaliteitszorg) en blijven tot
nader aankondiging op de oude adressen geves-
tigd.

Na versmelting daarvan met de 115 gemeente-
lijke vleeskeuringsdiensten, zal de RVV in den
lande tenslotte bestaan uit een 15-tal keurings-
kringen. Aan het hoofd van elk daarvan is reeds
per 1 juni een kringdirecteur aangesteld. De
kringdirecteuren zullen tevens als tijdelijk in-
specteur VD gaan functioneren, dat wil zeggen
zolang de Veewet nog niet vervangen is door de
Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren. Als
datum voor de overname van de pluimveekeu-
ring door de RVV staat eveneens 1 juli.
In de kringen Groningen/Drenthe, West-Bra-
bant en Midden-Brabant zal de roodvleeskeu-
ring waarschijnlijk per 1 juli van de gemeente-
lijke vleeskeuringsdiensten worden overgeno-
men. De kring Rotterdam volgt per 1 september
en de rest geleidelijk daarna. Het gemeenteper-
soneel zal tot 1 januari 1985 in gemeentedienst
blijven en gedetacheerd worden bij het Rijk. Op
deze datum moet volgens het streven de RVV
met rijkspersoneel in zijn geheel functioneren.
Naast het landelijk apparaat bestaat de RVV uit
een centrale dienst. De directie van de RVV is
per 1 mei benoemd met voorlopig als waarne-
mend Directeur, de heer J. C. Slikker. Deze
wordt bijgestaan door een drietal adjunct-Di-
recteuren, te weten drs. P. M. A. van den Berg,
drs. F. H. Pluimers en dr. ir. W. de Wit.

Sinds begin juni zijn in Baarle-Nassau meerdere
gevallen van varkenspest geconstateerd. De po-
sitief bevonden bedrijven hebben verschillende
contactadressen in de omgeving. Om verdere
uitbreiding van de ziekte te voorkomen, heeft
het Ministerie van Landbouw en Visserij kort
daarop maatregelen genomen. Dit is gebeurd
door middel van de \'Regeling varkenspestmaat-
regelen Baarle-Nassau 1984\' die met ingang van
8 juni in werking is getreden.

De regeling hield in dat vervoer van varkens
werd verboden in een gebied dat in het westen
begrensd wordt door de Rijksweg ElO van de
Belgische grens tot Breda, vervolgens de E38
vanaf Breda tot Tilburg, aldaaraansluitend aan
het entgebied \'Midden Brabant 11\', vervolgens
in het zuiden de Rijksgrens met België.
Voor alle slachtvarkens met een levend gewicht
van minimaal 95 kg gold het verbod slechts tot
en met 22 juni, terwijl het vóór die datum al niet
van toepassing was op het vervoer van derge-
lijke slachtvarkens afkomstig van buiten het ge-
bied en bestemd vooreen slachterij daarbinnen.
Uiteraard moest dit vervoer rechtstreeks en
langs de kortere weg plaatsvinden.
Tevens werd binnen de grenzen van het eerder-
omschreven gebied de enting van alle varkens
met het daarvoor toegelaten vaccin van kracht,
en wel in de periode van 8 t/m 22 juni.
Van de entverplichting uitgezonderd waren
varkens jonger dan twee weken, varkens die
reeds geënt waren tegen varkenspest, alsmede
slachtvarkens met een levend gewicht van mi-
nimaal 85 kg van buiten het gebied en bestemd
voor een slachterij daarbinnen. Voor alle var-
kens jonger dan twee weken is in de na-entings-
periode een verplichting tot vaccinatie van
kracht op een leeftijd tussen de 5 en 9 weken.
Tevens moeten alle nieuw-aangekochte, onge-
ente dieren voor zover het een fok- of mestbe-
drijf betreft, binnen 4 weken na toevoeging
daaraan gevaccineerd worden.
Terstond na de enting dienen de varkens te
worden voorzien van een door de Veterinaire
Dienst aangewezen oormerk.
In bijzondere gevallen kan de Inspecteur-Di-
strictshoofd van de Veterinaire Dienst in de
provincie Noord-Brabant ontheffing verlenen
van de entplicht en het vervoerverbod en daar
bovendien voorschriften en beperkingen aan
verbinden.

In een beschikking J.2881 wordt het middel
Utogeen (toelatingsno. 021) wederom toegela-
ten voor gemedicineerde voeders tot aan het
tijdstip waaróp art. 2 van de Diergeneesmidde-
lenwet van kracht wordt.

De Utogeenbehandeling (Vi3, V14. VIS en V16)
Hoewel aanvankelijk door de Receptuurcom-
missie geadviseerd was de toelating van Uto-
geen niet te verlengen, hebben de sindsdien inge-
leverde gegevens alsnog tot een advies tot
hernieuwde toelating geleid.

V 13 is een volledig diervoeder voor zeugen, het
bevat 30 g E. coli antigenen per ton voeder. De
toediening met het voeder dient gecompleteerd
te worden met een Utogeen injectie ± 18 dagen
voor het biggen.

V14 is een melkvervangende korrel voor biggen
bij de zeug tot een leeftijd van ± 4 weken. De
hoeveelheid E. coli antigeen is 200 g per ton
voeder.

V 15 is een volledig mengvoeder (korrel) voor
biggen jonger dan 9 weken, het bevat 60 g^. coli
antigeen per ton voeder.

V 16 is een volledig mengvoeder (korrel) voor
jonge varkens, tot uiterlijk 4 maanden en bevat
50 g E. coli antigeen.

De indicatie voor het gebruik van Utogeen is
preventie van diarree en sterfte veroorzaakt
door pathogene E. coli bij biggen. Het basis-
principe van de behandeling is locale immunisa-
tie door orale toediening van antigenen en
overdracht van passieve immuniteit door het
colostrum.

Het preparaat bevat de antigenen van 7 patho-
gene E. co//-stammen, waarmede een dekking
van ± 80% van de in Nederland voorkomende
E. co//-infectieziekten wordt nagestreefd. Met
het voeren van het preparaat moet bij de zeugen
minimaal 60 dagen voor het werpen begonnen
worden, de biggen krijgen voer met afnemende
doseringen^, co//antigenen tot een gewicht van
50 kg.

De Utogeen-behandeling is onder Nederlandse
praktijkomstandigheden in bepaalde gevallen
een effectief schema in de preventie van diarree
en sterfte door pathogene E. coli.
Toevoeging van antibacteriële en/of groeibe-
vorderende geneesmiddelen (farmaca genoemd
onder A en K van bijlage I bij de Verordening
Diervoeder 1975 van het Produktschap voor
Veevoeder) is bij deze standaardrecepten toe-
gestaan. Dit omdat er voor dit immunologische
produkt geen interactie te verwachten is met
deze als additief toegelaten farmaca. Er is daar-
bij vanuit gegaan dat deze middelen geen im-
munosuppressieve werking hebben in de toege-
laten doseringen en de E. coli antigenen niet
worden geïnactiveerd door binding. Dit blijkt
niet te gelden voor enkele onder D van de bij-
lage genoemde coccidiostatica. Toevoeging daar-
van aan deze standaardvoeders\'zal dan (iok
moeten worden verboden. Hoewel de aard van
deze antigenen geen aanleiding vormt om aan
deze recepten een wachttermijn te verbinden,
kan door de aanwezigheid van bepaalde addi-
tieven een wachttermijn van 4 weken noodzake-
lijk zijn.

Utogeen mag niet beschouwd worden als een
panacee voor alle E. co//-aandoeningen: op 11
onderzochte slechte bedrijven waar de uitval

van biggen meer bedroeg dan 14,5% (het ge-
middelde van een 200 bedrijven met hetzelfde
voeder en begeleidingsschema), liep bij een
\'normaal\' vervangingspercentage van de zeugen
het gemiddelde uitvalpercentage biggen in twee
jaar terug van 17,3% (15-27%) naar 13,8% (9-
21%), terwijl het uitvalpercentage op 8 gelijktij-
dig onderzochte goede bedrijven in de buurt van
de 11% bleef. Kortom, aanwijzingen dat neo-
natale sterfte en E. co/;-aandoeningen bij biggen
voorlopig nog niet tot het verleden behoren.

Na de laatste in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde gemelde uitbraken van varkenspest (25
mei) deden zich in Nederland opnieuw zes ge-
vallen voor.

29 mei - IJsselsteijn,gemeente Venray (L.): fok-/mest-
bedrijfmet 171 zeugen, 2 beren en 601 biggen; buurt-
infectie van mestbedrijf van 11 mei te IJsselsteijn.

30 mei - Diepenheim (Ov.): fok-/mestbedrijfmet 84
gelten, 4 beren, 116 zeugen, 59 mestvarkens en 475
biggen; buurtinfectievan gemengd bedrijf van 18 april
te Diepenheim.

5 juni - Baarle Nassau (N.Br.): vermeerderingsbedrijf
met 700 zeugen, 16 beren, 2755 biggen en 34 mestvar-
kens; buurtinfeetie van vermeerderaar van 27 maart te
Baarle-Nassau.

6 juni - Baarle-Nassau (N.Br.): mestbedrijf met 2723
mestvarkens; aankoop biggen van vermeerderaar van

6 juni - Baarle-Nassau (N.Br.): mestbedrijf met 415
varkens; aankoop biggen van vermeerderaar van 5
juni.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OlE als de EG zijn op de hoogte
gebracht.

Dierziektenbulletin nr. 10 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 31 mei vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangiftepliehtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Volgens een telex d.d. 29 mei van de Veterinaire
Dienst te Bonn werden in de periode van 19 t/m 25
mei weer 28 uitbraken van varkenspest gemeld in het
land:

— in Noord Rijnland-Westfalen: 9 gevallen in het
district Düsseldorf en 2 in het district Munster;

— in Beieren: I geval in het district Niederbayern en
1 in het district Schwaben.

Alle op de bedrijven aanwezige varkens zijn afge-
maakt. De noodzakelijke veterinair-politionele maat-
regelen zijn genomen.

Op 29 mei gaf de Veterinaire Dienst te Wenen kennis
van 6 nieuwe uitbraken in de provincies Tirol en
Vorarlberg:

— in de provincie Tirol: op 16 mei in de gemeente
Uderns, district Schwaz op een bedrijf met 9 varkens
waarvan 1 ziek.

Waarschijnlijk bestaat er verband met een in februari
reeds op hetzelfde bedrijf geconstateerde uitbraak, dit
ondanks de toen conform de voorschriften uitge-
voerde desinfectie;

— in de provincie Vorarlberg; op 17 en 21 mei twee
uitbraken in de gemeente Alberschwende, district
Bregenz, op 2 bedrijven met in totaal 112 varkens
waarvan 4 ziek;

op 21 en 22 mei twee uitbraken in de gemeente Dorn-
birn, district Dornbirn,op 2 bedrijven met in totaal 75
varkens waarvan 17 ziek;

op 23 mei één uitbraak in de gemeente Buch, district
Bregenz, op een bedrijf met 60 varkens waarvan 2
ziek.

De Veterinaire Dienst te Brussel deelde op 1 juni mee,
dat een nieuw geval van varkenspest was geconsta-
teerd op een mestbedrijf te St. Pauwels, gemeente St.
Gilliswaas, provincie Oost-Vlaanderen met 1557 var-\'
kens.

Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen, zoals
het afmaken en destrueren van alle varkens, desinfec-
tie van het bedrijf en het instellen van een zóne de
protection.

Een telex d.d. 3 juni van de Israëlische Veterinaire
maakte melding van een uitbraak van mond- en
klauwzeer op 31 mei in de kibboets Daphna, district
Zefat.

Van de 210 aanwezige runderen waren er 60 ziek. Het
betrof hier melkvee dat binnen gehouden werd en in
maart van dit jaar was geënt tegen MKZ. Het bedrijf
in kwestie is op ongeveer 1 kilometer van de Libanese
grens gelegen. Een monster is ter bevestiging en sub-
typering naar het referentie-laboratorium te Firbright
gezonden.

Als bestrijdingsmaatregelen is men overgegaan tot het
opnieuw vaccineren van alle herkauwers in de omrin-
gende gebieden, het instellen van quarantaine, strenge
vervoersbeperkingen en het uitvoeren van aangepaste
stamping-out.

Israël was vrij van mond- en klauwzeer sinds augustus
1981. Alle runderen in het land worden jaarlijks geënt.

Op 31 mei stelde de Britse Veterinaire Dienst ons op
de hoogte van het 21e geval van pseudo-vogelpest.
Het betrof een bedrijf te Huish Episcopi, Sommerset,
dat negen dagen tevoren positief was bevonden. Op
het bedrijf waren 90.000 stuks pluimvee aanwezig
waarvan 8.000 ziek en 150 gestorven.
Naar de oorzaak van de uitbraak is een onderzoek
ingesteld. Bestrijdingsmaatregelen zijn genomen, zo-
als het afmaken van alle zieke vogels alsmede de vo-
gels die met hen in contact hebben gestaan, destructie
van de karkassen op het bedrijf, het instellen van een
zóne de protection met een straal van 10 km rond het
besmette bedrijf alsmede het instellen van een ver-
voerverbod voor pluimvee binnen, naar en vanuit dat
gebied.

9—12 Bovine reproduction (refrester Course),
Royal Veterinary College Field Station. (Inl.
redaktie-secretariaat).

16—20 School of Veterinary Medicine, University
of California, Fourth Small Animal Surgical
Course for Foreign Practitioners (pag. 34).

19—20 International Symposium on Salmonella,
New Orleans, Louisiana. USA (pag. 842).

24—29 5. Internationaler Kongreß der \'Internatio-
naler Organisation für Mycoplasmology\' (lOM),
Jerusalem (pag. 197).

1—4 Intern. Kongreß über angewandte Ethologie
bei landwirtschaftlichen nutztieren, Kiel.

6—9 35th Annual Meeting of the European Asso-
ciation for Animal Production (EAAP), Den
Haag (pag. 476).

26—31 15. Kongress des Europ. Verbandes der
Veterinäranatomen (A), Utrecht (pag. 423).

28—3 sept. I Konferenz der Internat. Gesellschaft
für Animal Clinical Biochemistry (ACE), Schwä-
bisch Hall.

30—1 sept. 5. Arbeitstagung über Pelztier-, Kanin-
chen- und Heimtierkrankheiten (DVG), Celle
(pag. 151 en 563).

4—7 Illrd Joint Meeting of the European Society
of Veterinary Pathology and the American Col-
lege of Veterinary Pathologists, Veterinary Fa-
culty, Utrecht, the Netherlands (pag. 445 en 563).

5 Windsurf- en Watersportdag (Smith Kline)
Nieuwkoopse Plassen (restaurant \'Plaszicht\'),
Nieuwkoop.

5—9 British Veterina^-y /\\sjo(^at|ot) Annual Cyi-
gress, Stirling (pag. 879).

8 Groep Geneeskd. v/h Kleine Huisdier. Najaars-
dag; thema: \'Oudedagsproblemen bij de hond en
kat\'; hotel De Bilderberg, Oosterbeek(pag. 531).

11 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsvergade-
ring (onderwerp: \'Functioneren van de tarieven-
commissie\'), Delft, Sociëteit Standvastigheid;
aanvang 20.30 uur.

13—15 Jaarcongres Engelse veterinair-radiologen
vereniging (B.V.R.A.), Zeist (pag. 64).

17—21 XlIIth International Congress on Diseases
of Cattle, Durban, South Africa (pag. 418,878 en
885).

18 Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering,
Hellendoorn, Hotel Bergzicht; aanvang 20.00
uur.

18—21 25. Arbeitstagung des Arbeitdsgebietes \'Le-
bensmittelhygiene\' der DVG gemeinsam mit der
Sektion \'Lebensmittel tierischer Herkunft\' inder
Österreichischen Gesellschaft der Tierärzte un
der Schweizerischen Tierrztlichen Vereinigung
für Fleischhygiene (A), Garmisch-Partenkirchen.

Veterinary Association (WASVA), 30. Jahresta-
gung der Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten" der
DVG (A), Hamburg (Congress-Centrum) (pag.
614 en 179).

26—27 \'Aus der Arbeit der Forschungsstätten für
Tierproduktion\' (DGfZ und Ges. f. Tierzucht-
wiss.) (A), Göttingen.

4—5 33. Internationale Fachtagung für Fortpflan-
zung und Besamung von Haustieren, Thalheim,
Wels (pag. 393).

4—5 Erste Fleisch-Tagung \'Aktuelle Themen der
Fleischverarbeitung und des Konsumenten-Schut-
zes\', Zürich.

5—6 Jaarcongres K.N.M.v.D., tevens 13Ie Alge-
mene Vergadering, Akersloot (N.H.).

22—26 Groep Praktici Grote Huisdieren KNMvD.
Cursus PAO 1984, Zeist (pag. 581).

8 Ver. van Directeuren van Gem. Slachthuizen en
Vleesk.diensten. Ledenvergadering, Utrecht,
10.00 uur.

10 3. Jahrestagung der DVG-Fachgruppe \'Klini-
sche Laboratoriumsdiagnostik\' (A), München.

17 \'Roofdierendag\' Ver. voor Zoogdierkunde en
Zoogdierbescherming, Amersfoort (pag. 548).

11 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsvergade-
ring (onderwerp: \'Geschiedenis van de apotheek\'
door mw. prof. dr. H. A. Bosman-Jelgersma),
Delft, Sociëteit Standvastigheid; aanvang 20.30
uur.

18 Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering,
Hellendoorn, Hotel Bergzicht; aanvang 20.00
uur.

10—17 Fortbildungstagung \'Kleintierkrankheiten\'
(Endokrinologie, Andrologie, Gynäkologie), St.
Moritz.

17—20 16. Kongressder Deutschen Veterinärmedi-
zinischen Gesellschaft (DVG), Bad Nauheim
(pag. 842).

26—28 \'Voorjaarsdagen 1985\', Groep Geneeskd. v/h
Kleine Huisdier KNMvD. RAI-Congress-centre,
Amsterdam.

Julianalaan 10. Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11

C. C. van de Watering, voorzitter; Dr. J. W. A. Remmen, vice-voorzitter; L. Nauta,
penningmeester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier, lid; Dr. W. F. G. A. Immink,
lid; W. J. Nijhof, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel,
secretaris.

Collega Kersiens, Chris voor zijn vrienden, werd ge-
boren op 6 januari 1896 in Bergen op Zoom. Hij
volgde aldaar de lagere school en de Rijks HBS,
waarna hij eindexamen deed in 1912. Hij ging in 19h
in Uirechi studeren aan de toenmalige Rijks Vee-
artsenijschool. Hij werd lid van de Utrechtse Veterinaire
Studenten Bond. Deze Bond was in 1911 als tegen-
hanger van Absyrtus opgericht. De leden van deze
Bond hadden bezwaar tegen de strenge groentijd van
Absyrtus, terwijl zij ook meer aansluiting zochten bij
afid^retstudentenorganisaties zoals Unilas. Kersfens
heeft actief deelgenomen aan het werk van de UVSB.
In het gedenkboek Van Gildenstein naar Uithof deel
H pag. 475 staat een foto van het installatiediner in
1915, waarop Kersiens slaat als bestuurslid van de
Bond. Laler was hij met o.a. Van Maarseveen en
Schuurmans Stekhoven lid van de redaklie van hei
studentenblad Alma Mater.

Kersiens studeerde af op 8 februari 1918 en werd on-
middellijk gemobiliseerd als paardenarts. Hij heeft
gediend bij de infanterie, de cavalerie en de ponton-
niers. Hij zwaaide af op 24 februari 1919.

Op 1 april 1919 werd hij benoemd tot keuringsdieren-
arls hij het slachthuis te Nijmegen, waarbij hij tevens
werd belast met het onderzoek van melk en drinkwa-
ter. Reeds op 4 juli 1920 werd Kerstens adjunet-direc-
teur van het Openbaar Slachthuis te Maastricht. Hij
was tweemaal leraar aan de cursus voor de opleiding
van (hulp)keurmeester.

Op 23 februari 1923 werd Kerstens benoemd tot Di-
recteur van het slachthuis te Roermond. Zijn eerste
taak aldaar was de modernisering en de uitbreiding
van hei slachthuis en het koelhuis. Kerstens werkte
zich altijd zeer nauwkeurig in de problemen in. Hij
kreeg in Roermond de eerste automatisch gestuurde
koelinstallatie.

Op 4 oktober 1935 promoveerde hij aan de Rijks Uni-
versiteit te Utrecht op een proefschrift getiteld:
\'Microscopisch onderzoek van vleeswaren\'.

Mei ingang van I april 1938 werd hij benoemd lol In-
specteur van de Volksgezondheid levens Dislricls-
hoofd van de Veearisenijkundige Diensl Ie Sillard.
Nadal in 1940 de oorlog was uilgebroken werd Ker-
slens reeds op 7 oklober 1940 door de bezeller opge-
pakt en gevangen gezel in hel kamp Buchenwald. Ge-
lukkig werd hij op 20 december 1940 weer vrijgelaten.
Op 1 april 1942 werd hij als Inspecteur overgeplaatst
naar Breda met als amhisgehied Zeeland en Westelijk
Noord-Brabanl.

In zijn Limburgse tijd was Kerstens secretaris van de
Afdeling Limburg en hij was enige jaren penningmees-
ter van de Vereniging van Slachihuisdirecleuren.
Daarnaast deed Kerstens veel aan spon en hij was in
Breda een irouw Hd van de Sociëteit.
In 1956 werd hij op grond van zijn verdiensten be-
noemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau.
Bovengenoemde levensloop vermeldt slechts de hoofd-
functies die Kerslens in zijn teven bekleedde. Hoe was
hij als mens en als collega? In 1920 trouwde hij met
mejuffrouw Maria G. J. van Besouw. Zij kregen 5
kinderen, een zoon en vier dochters. Hel was een ge-
lukkig gezin, waar zowel vader als moeder aan zullen
hebben bijgedragen. Hel was dan ook een grool ver-
lies voor Chris toen zijn vrouw op 20 april 1983 slierf
Zij woonden toen al sedert 1973 in de Vredenburp in
Breda.

Collega Kerstens is zijn gehele teven ambtenaar ge-
weest. maar hij was in die functie een voorbeeld voor
anderen. Hij was veeleisend voor zichzelf, accuraat en

Na een kraambezoek aan z\'n oudste dochter is op
23 april 1984 zeer plotseling van ons heengegaan onze
trouwe vriend en gewaardeerde collega Foeke Jan
Hepkema.

Foeke werd geboren op 1 Juni 1925 in Wyckel in een
traditioneel Fries veehoudersgezin. Zijn middelbare
schoolopleiding ontving hij aan de RHBS te Heeren-
veen. In 1943 slaagde hij voor zijn eindexamen. In
1945 begon hij zijn studie aan de Universiteit in Gro-
ningen. Na hel met succes afgelegde propaedeutisch
examen, zette hij vanaf 1946 zijn studie voort aan de
Diergeneeskundige Faculteit in Utrecht.
Hij beschouwde het als een voorrecht zich te mogen
bezighouden met de studie in de diergeneeskunde en
was dan ook een student die mei veel interesse van
zijn opleiding genoot.

Ook hel studentenleven Hel hem niet onberoerd, ge-
tuige zijn lidmaatschap van Unilas, van Redbad, van
de kegelclub DIG en van de DSK-luslrumcommissie.
Vele jaren was hij de stimulerende organisator van de
veterinaire avondvierdaagse.

gewetensvol. Hij kon goed leiding geven zonder zelf Ie
domineren. Hij begreep best dat de praklizerende die-
renartsen het wel eens moeilijk hadden mei de ambte-
lijke voorschrijten. Hij kon dal ook wel begrijpen en
wat door de vingers zien, maar er was een grens.
Zodra men zich niet aan de essentie van de regels
hield, kon hij in enkele, meestal welgekozen woorden,
zeggen waar het op stond. Zelden was hij hard in zijn
oordeel over anderen, meestal zocht hij bij iedereen de
goede kamen op.

In de collegiale verhoudingen was Kerstens altijd een
goede en prettige collega. In de jaren in Zeeland en
Westelijk Noord-Brabant kon hij het met alle collegae
goed vinden.

Het tekent Kerstens duidelijk wanneer hij ergens bij
zijn aantekeningen vermeldt, dal er geen In Memo-
riam in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde behoeft,
wam \'niemand kent mij meer\'. Natuurlijk, als men het
geluk heeft oud le worden, wordt de kennissenkring
kleiner, maar er zijn nog genoeg dierenartsen die zich
Kerstens met respect herinneren.
Na een korte periode in het ziekenhuis overleed col-
lega Kerstens in de volle vrede, die zijn geloof hem
gaf Vele collega\'s en vrienden zulten hem zeker niet
vergeten.

In 1951 .sloot hij zijn studie af, door \'met genoegen\' te
slagen voor zijn dierenartsexamen.
Hoewel zeker niet van wetenschappelijke belangstel-
ling ge.speend, besloot hij de praktijk uil le gaan
oefenen. Na enige lijd als assistent werkzaam te zijn ge-
weest bij collega O. Wijma te Marum, zette hij in 1952
de praktijk van collega Kraai te Tolbert voori.
In 1951 was hij getrouwd met Mieke Vrolijk en in
Tolbert begonnen zij samen enthousiast aan hun
idealen en ideeën vorm te geven, hier werden ook hun
vier zonen en twee dochters geboren.
Zijn grote beminnelijkheid, zijn interesse en vakbe-
kwaamheid, leidde lot een leven van hard werken:
nooit deed iemand vergeefs een beroep op hem, het
gaf hem veel voldoening iets voor zijn boeren te bete-
kenen.

Naasi zijn praktijkwerkzaamheden vond hij nog tijd
om zitting te nemen in het bestuur van het Groene
Kruis en met vee! energie heeft hij de stichting van
een kinderboerderij gestimuleerd en begeleid.
Nieuwe ontwikkelingen in de diergeneeskunde hadden
altijd zijn aandacht en hij zorgde ervoor ook in zijn
praktijkuitoefening \'up to date\' te blijven. Mede hier-
door werd de praktijk intensiever, totdat het hem in
1968 te veel werd.

In dat jaar besloot hij de praktijk te verlaten en werd
hij benoemd tot keuringsdierenarts, levens adjunct-di-
recteur van het openbaar slachthuis te Enschede.
Hier dacht hij tijd te vinden, in de eerste plaats voor
zijn gezin, maar ook om zijn wetenschappelijke be-
langstelling te bevredigen. Helaas bleek spoedig dat
de reorganisatie van de keuringsdiensten het samen-
voegen van enige diensten vroeg. De hierdoor opge-
roepen spanningen maakten tijd en rust een dubieus
begrip, en in 1973 volgde zijn eervol ontslag. Geluk-
kig werd hij korte tijd daarna benoemd tot directeur
van de vleeskeuringsdienst in Steenwijk en in 1975 te-
vens tot directeur van de centralisatiedienst.
Door zijn kennis van zaken en zijn rechtvaardig op-
treden gaf het leiden van deze diensten hem weinig
problemen. Door zijn collegiaal handelen waren de
verhoudingen in de staf zeer goed.
Ook in Steenwijk vroegen reorganisatie-perikelen zijn
aandacht. De verkoop van het slachthuis en de op-
richting van de destructiedienst gaven veel werk en
eisten eeo behoedzaam manoeuvreren hij het overleg.
Als oud-prakticus had hij veel belangstelling voor de
noodslachtingen. menigprakticus rond Steenwijk
heeft veel voordeel gehad van zijn kundige diagnos-
tiek.

Het geloof dat Foeke had in de collectiviteit van de
diergeneeskunde, was er de oorzaak van dat hij een
trouwe bezoeker was van afdelingsvergaderingen en
andere bijeenkomsten van de Maatschappij voor Dier-
geneeskunde. Zijn stijlvolle optreden, zijn bezonken
oordeel en weloverwogen stellingname, die zich niet

— een inventarisatie zal gemaakt worden van
afwijkingen bij katten die het gevolg zijn
van het overdreven toepassen van de ras-
standaard.

uitte in lange redevoeringen maar in korte, terzake
doende opmerkingen, waren er oorzaak van, dal hij
zowel in Groningen - Drenthe als Overijssel, jaren lid
is geweest van het afdelingsbestuur. Velen leerden
hem daar waarderen als een zeer bij de zaken betrok-
ken bestuurder, die wat hij te doen had. zonder veel
poespas, goed en correct deed. Ook in de organisatie
van vleeskeuringsdiensten had hij zitting in diverse
besturen en commissies. Bij de organisatie van de
nieuwe opzet van de rijksdienst voor de keuring van
vee en vlees was hij erg betrokken. Het hield hem erg
bezig en gaf hem veel stof tot nadenken.
In het maatschappelijk leven van Steenwijk was hij
actief, zo was hij voorzitter van de Doopsgezinde ge-
meente en een zeer actief Hd van de restauratiecom-
missie van de oude Doopsgezinde kerk. De voltooiing
van de restauratie was voor hem een grote voldoening.
Het gezin nam bij hem een grote plaats in. Altijd wist
hij zijn kinderen te stimuleren en te motiveren om hun
capaciteiten, ieder op zijn eigen wijze, zo goed moge-
lijk te gebruiken. Hun resultaten gaven hem en zijn
vrouw veel voldoening.

Van jongsaf aan heeft het water en dan vooral de
Friese meren een grote bekoring voor hem gehad. Zijn
vrije tijd bracht hij veelal door op zijn schip, het liefst
met het hele gezin om zich heen. Hij genoot dan en
wist het zich gelukkig voelen zo over te brengen op
zijn tochtgenoten, dat het voor ieder een vreugde
werd.

Zijn vrouw en kinderen verliezen in hem een fijne man
en vader. Wij verliezen in hem een goede vriend, die
ieder ongekunsteld tegemoet trad. Hij was ook een
trouwe vriend, die je nooit Hel vallen en die dezelfde
instelling ook van zijn omgeving verwachtte.
Moge de waarderende herinnering die zo velen aan
hem bewaren, voor Mieke en de kinderen een sieun
zijn bij hel verwerken van dit verlies.

De Basiscommissie heeft in oktober 1982
vastgesteld dat het ontnagelen van katten niet
behoort plaats te vinden. Geadviseerd zal
worden het verbod tot het amputeren van na-
gels in de wet op te laten nemen. De Commis-
sie Ethiek van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde neemt
het standpunt van de Basisconimissie inzake
nagelamputatie over. In mei 1983 geeft de \'
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde aan het standpunt van de
Commissie inzake nagelamputatie te volgen.
Het standpunt van de Commissie zal worden
gestuurd naar de Minister, de pers en de eigen
organisaties.

In juli 1983 wordt de \'krabfolder\' gedrukt.
Verspreiding van de folder zal plaatsvinden
onder:

Eind 1983 wordt de sterilisatiefolder gedrukt.
Deze folder zal onder dezelfde instanties ver-
spreid worden als de krabfolder. De sterilisa-
tiefolder is opgesteld nadat bij de Faculteit der
Diergeneeskunde is geïnformeerd op welke
minimumleeftijd de castratie/sterilisatie moge-
lijk is zonder dat dit invloed op het gedrag of
de ontwikkeling van het dier heeft.
De Basiscommissie zal bij de Koninklijke Ne-
derlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde bevorderen dat dierenartsen die een kat
steriliseren het dier oormerken.
In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde wordt
in juni 1982 een artikel geplaatst over tatou-
agetechnieken bij katten na sterilisatie.
Het standpunt van de Werkgroep Katten in-
zake katteboten en kattevrouwtjes is dat kat-
teboten en het houden van een groot aantal
katten door kattevrouwtjes voorkomen moet
worden.

De Werkgroep is van mening dat gezondheid
en welzijn kunnen worden bevorderd door
voorlichting van vooral dat deel van het pu-
bliek, dal niet bij één der verenigingen is aan-
gesloten.

Besloten wordt voorlichtingsfolders bestemd
voor handelaren en consumenten te maken.
De folders zullen aangevuld worden met
stickers die bestemd zijn voor terraria in win-
kels. De stickers geven de eerste, zeer be-
knopte informatie en verwijzen naar de fol-
ders. Blijkens een enquête zijn de folders goed
ontvangen door de handelaren.
De omstandigheden tijdens diertransport
worden bestudeerd. Suggesties voor verbete-
ringen worden doorgegeven aan de KLM.
Een enquête mens/reptiel - amfibie wordt
voorbereid.

In het informatieblad \'Weten\' (No. 41/X 198 -
febr./maart 1984) lazen wij voor u:

Op 23 januari heeft de Stuurgroep Maat-
schappelijke Discussie Energiebeleid het eind-
rapport over de brede maatschappelijke dis-
cussie inzake hel energiebeleid gepresenteerd.
De belangrijkste uitkoinsten van de BMD
kunnen worden samengevat in de volgende
punten, die de basis kunnen vormen voor het
door de overheid te voeren energiebeleid:

— verdergaande bezuinigingen in het ener-
giegebruik, enerzijds door een geringere
groei daarvan, anderzijds door bespa-
ringen;

— versnelde invoering van duurzame ener-
giebronnen, mede omdat deze minder
problemen met zich meebrengen voor het
milieu;

geen uitbreiding op dit inoment van de
toepassing van kernenergie; de twee kern-
centrales te Borssele en Dodewaard open-
houden;

terughoudendheid ten aanzien van het ge-
bruik van steenkool en aardolie en in min-
dere mate ten aanzien van dat van aard-
gas;

eleclricileitsproduktie voornamelijk door
provinciale of regionale bedrijven; meer
mogelijkheden scheppen voor \'zelfopwek-
kers\'.

Een beleid gebaseerd op deze uitgangspunten
kan rekenen op de grootste aanvaarding
onder de bevolking, zo concludeerde de
Stuurgroep bij monde van haar voorzitter, mr.
M. de Brauw, lijdens de aanbieding van het
Eindrapport van de Stuurgroep op 23 Januari
1984 aan de Voorzitters van de Eerste en
Tweede Kamer. Minister Van Aardenne van
Economische Zaken en de leden van de Vaste
Commissie voor Economische Zaken van de
Tweede Kamer nr. 17).

Juli - de Hooimaand, boer over z\'n toeren,
Alle gedachten bij het gras op \'t land,
De lucht afturend naar een regenwolkje,
Geen tijd voor uitjes naar het bos of strand.

We presenteren deze maand \'t programma.
Een keur van sprekers, zoals u wel ziet.
En in het volgend Tijdschrift kunt u lezen
Wat het niet-wetenschapp\'Ujk deel u biedt.

Wat zegt u, houdt u niet zo van congressen?
Vaart u liever het weekend met de boot?
Of zit u in een hoekje met cypressen

Tevreden dromend met de kat op schoot?
Begrijp me goed, we willen u niet pressen,

Nevenstaand volgen drie samenvattingen van
vijf op het jaarcongres te houden inleidingen.
De overige twee volgen zo spoedig mogelijk.
Dat deze samenvattingen u ertoe mogen
brengen de vijfde en zesde oktober nog eens
extra in uw agenda aan te strepen is de wens
van de

Inleiding door dr. J. M. van Ree, Rudolf Mag-
nus Instituut voor Farmacologie, Rijksuniversi-
teit, Utrecht

Het symptoom pijn kan opgewekt worden
door prikkels van uiteenlopende aard. Hoewel
onze kennis omtrent de neurofysiologische
aspecten van pijn toeneemt, zijn de betrokken
regelmechanismen slechts ten dele opgehel-
derd. Het is niet waarschijnlijk dat één be-
paald neuronaal systeem verantwoordelijk ge-
steld kan worden voor het symptoom pijn.
Het lijkt zinvol onderscheid te maken tussen
perceptie en gewaarwording van pijn; de ge-
waarwording wordt in belangrijke mate beïn-
vloed door de tolerantie voor en de emotio-
nele beleving van pijn. De reactie op pijn
wordt mede bepaald door de, al dan niet ver-
worven, eigenschappen van het individu en
door de omgeving van het individu. Het indi-
vidu kan derhalve in meer of mindere mate
controle uitoefenen over de gewaarwording
van en de reactie op pijn. Deze en andere
overwegingen hebben aan de wieg gestaan van
de ontdekking dat het lichaam beschikt over
stoffen met een pijnstillende werking. Deze
stoffen worden endorfinen (endogeen morfine)
genoemd. Zij zijn vermoedelijk meer betrok-
ken bij de gewaarwording dan bij de perceptie
van pijn. Tevens spelen zij een rol bij de ver-
mindering van de pijngewaarwording, die be-
werkstelligd kan worden door bijvoorbeeld
stress, electrische stimulatie, acupunctuur, en
de praam, die opgevat kan worden als een
Westerse methode van acupunctuur.
Bepaalde endorfinen, die morfine-achtige en
tevens neurolepticum-achtige eigenschappen
bezitten, zouden wellicht een vorm van neuro-
lept-analgcsie kunnen veroorzaken. De bete-
kenis van de endorfinen beperkt zich niet tot
het symptoom pijn. Deze endogene peptiden
zijn onder meer betrokken bij belonende sys-
temen in de hersenen en spelen daardoor mo-
gelijk een belangrijke rol bij bijvoorbeeld eet-
gedrag, sexueel gedrag, sociaal gedrag en
verslavingsgedrag.

Inleiding door drs. H. Rozemond, Veterinair
Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid,
Hoofd van de Sectie Dierproeven

De dierenarts heeft een beroepsmatige ver-
antwoordelijkheid naar het dier, naar de eige-

naar, naar de samenleving. Deze verantwoor-
delijkheid wordt bepaald door inzicht en besef
voor rechtvaardigheid en billijkheid. Ze kan
op gespannen voet staan met allerlei bezwaren
van zoötechnische, economische, maatschap-
pelijke en ethische aard. Dit geld niet alleen in
de praktijkuitoefening maar ook in de om-
gang met slachtdieren en proefdieren en in de
ambtelijke setting.

Als we om ons heen zien, dan blijkt dat de
opvattingen over verantwoordelijkheid en
over het gewicht van de bezwaren geleidelijk
veranderen. Pijn en pijnbehandeling als con-
gresthema is een symposium van deze her-
oriëntatie.

De vraag die ons zal bezighouden is in hoe-
verre dierenartsen kunnen bijdragen aan de
verbetering van de leefomstandigheden van
dieren. Of luidt de vraag in hoeverre dieren-
artsen moeten meewerken aan ontwikkelingen
die elders worden bepaald.

Inleiding door prof. dr. P. R. Wiepkema, Vak-
groep Veehouderij, Sectie Ethologie, Land-
bouwhogeschool te Wageningen

Eén van de meeste vitale eisen gesteld aan
mens en dier is het vermogen relevante milieu-
eigenschappen (interne én externe milieu) op
een gewenste, vaak constante waarde te
houden: homeostasie. Elk organisme bezit
daartoe een set fysiologische en ethologische
programma\'s waarmee deze opgave kan
worden gerealiseerd. Voor een optimalisatie
van deze programma\'s zijn emoties essentieel.
Zij versterken of verzwakken (corrigeren) toe-
gepaste programma\'s.

Een heel bijzondere situatie doet zich voor als
geen enkel ter beschikking staand programma
nog iets oplevert. Dan ontstaan gedragssto-
ringen, waarvan de voornaamste categorieën
beschadigend gedrag (staartbijten, veren-
pikken, urinezuigen e.d.) en stereotypieën
(stangbijten, tongspelen e.d.) zijn. Op de bete-
kenis van deze gedragingen, met name die van
de stereotypieën wordt nader ingegaan.
Lopend onderzoek suggereert, dat stereo-
typieën via endorfinen een pijnstillend effect
hebben.

Het derde lustrum van de cursus Post Acade-
misch Onderwijs van de Groep Praktici Grote
Huisdieren zal in 1984 in de navolgende
weken worden gehouden in het Henri Du-
nanthuis, Woudenbergseweg 54 te Zeist (tele-
foonnummer: 03439-1481):

Het programma is samengesteld door de
Commissie PAO Groep Praktici Grote Huis-
dieren in samenwerking met prof. dr. A.
Brand, hoogleraar Bedrijfsdiergeneeskunde.
Naast bezoeken aan Vakgroepen zullen de
hoofdthema\'s van deze cursus zijn: Ademha-
lingsziekten, Wondbehandeling en de Compu-
ter in de dierenartsenpraktijk.
De organisatie en uitvoering zal plaatsvinden
door het secretariaat van de Voorbereidings-
commissie Post Academisch Onderwijs Dier-
geneeskunde.

Vragen Kleine Huisdieren
Ademhalingsziekten bij varkens I
Na de probleemstelling van een fictief bedrijf
door drs. H. Vaarkamp, praktizerend dieren-
arts te Vessem, volgt een viertal inleidingen.

De afsluiting van deze tweede serie lezingen
door drs. J. Vaarkamp vormt het begin van
een forumdiscussie.

Bezoek aan de Vakgroep Inwendige Ziekten
der Grote Huisdieren.
In kleine groepen zal zelfstandig een aantal
dieren worden onderzocht.
De bevindingen zullen in een afsluitende dis-
cussie plenair worden besproken.

De Groep Geneeskunde van het Kleine Huis-
dier verzorgt de beantwoording van de op
dinsdagmorgen uitgereikte vragen.

Bezoek aan de Vakgroep Verloskunde en aan
de Vakgroep Heelkunde, welke Vakgroepen
samen een programma zullen verzorgen
waarin de volgende onderwerpen aan bod
zullen komen:

Diverse korte inleidingen illusteren het belang
van de computer, ook in de praktijk van de
dierenarts. Naast meer algemene zaken als be-
schikbare hardware, software en talen zal
aandacht worden besteed aan de economische
aspecten van het gebruik van computers.

Analyse van een eenvoudig bedrijfsprobleem
met een computer door het zelf bewerken van
gegevens. De cursisten zullen dit praktische
gedeelte van de cursus uitvoeren in groepjes
van 3 a 4 personen, die over een eigen termi-
nal kunnen beschikken, gedurende deze
middag.

Afsluiting van de cursus, gevolgd door het uit-
reiken van de PAO-D-certificaten aan diegene
die tenminste 90% van het dagprogramma
hebben gevolgd.

Opgave en aanmelding kan geschieden door
inzending van de in dit tijdschrift ingesloten
antwoordkaart en gelijktijdige overmaking van
het cursusgeld op bankrekeningnummer
55.56.71.100 t.n.v. PAO-Diergeneeskunde te
Utrecht. Postgironummer ABN Utrecht is
1412 t.n.v. PAO-Diergeneeskunde te Utrecht.
De cursusprijs is vastgesteld op ƒ 875,—. Aan
de leden van de Groep Praktici Grote Huis-
dieren van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde wordt een re-
ductie gegeven van ƒ 75,—, zodat zij een
bedrag van ƒ 800,— verschuldigd zijn. U
wordt verzocht bij de opgave duidelijk te ver-
melden:

De inschrijving wordt gesloten op 1 september
1984 of zoveel eerder als de cursus volgeboekt
is. Het maximum aantal per week is 60.

Bij annulering 2 weken voor de aanvang van
de cursus ontvangt u het cursusgeld terug
\'minus de administratiekosten ad ƒ 75,—. Bij
annulering anderzijds bent u het gehele cur-
susgeld verschuldigd.

Inlichtingen over deze cursus kunt u ver-
krijgen bij het Secretariaat PAO-Diergenees-
kunde, Julianalaan 8, Postbus 140.31, 3508 SB
Utrecht.

Bij een toenemend aantal dierenartsen en een
afnemende elasticiteit van de arbeidsmarkt is
het denkbaar, dat zich bij verschillende colle-
ga\'s in stijgende mate de vraag zal voordoen
of het niet beter zou zijn, tijdelijk of blijvend
naar een plek over de grens uit te zien. Infor-
matie over de mogelijkheden is dan zeer wel-
kom!

Daarom worden collega\'s die in het buitenland
werkzaam zijn uitgenodigd de pen eens ter
hand te nemen en in deze rubriek iets over hun
eigen ervaringen in den vreemde te schrijven.
Het doet ons genoegen hierbij weer een tweetal
reacties uit het buitenland af te kunnen drukken.
Het betreft ervaringen van de collega\'s
Y. M. Stafford resp. J. P. Westerman.
Onderstaand halen wij enkele passages aan.

De reden om weg te gaan uit Nederland was
destijds, dat Nederland mijn leven te veel re-
gelde en ik me hoe langer hoe meer \'ingesloten\'
voelde, alhoewel een eigen praktijk hebbende in
een \'vrij\' beroep. fVat de druppel was, die de
emmer helemaal deed overlopen, wa.i de ver-
plichting van het pensioenfonds voor dierenart-
sen.

Natuurlijk was het ook dat ik me altijd al bij-
zonder aangetrokken voelde om in het kader
van ontwikkelingssamenwerking te gaan
werken. Jaren tevoren heb ik ook met positief
resultaat in Den Haag gesolliciteerd: alleen dat
resultaat kwam pas meer dan een jaar later
(weer de regels) en ik was al een zelfstandige
praktijk begonnen na hier en daar waarge-
nomen te hebben. Deze lange tijd wachten deed
mij nu besluiten om de zaak zelf in de hand te
nemen en aangezien ik verschillende buiten-
landse bevriende veterinairen kende, waarvan ik
hoorde dat er werk genoeg was, besloot ik via
die weg op de stappen (\'vriendjespolitiek?!\').
Na me ter plaatse georiënteerd te hebben tijdens
verschillende buitenlandse vakanties (met an-
dere woorden werkbezoeken; dit is natuurlijk il-
legaal!) kwam ik in Noord Jemen terecht,
waarover ik het nu niet wd hebben (overigens
veterinairen gevraagd hoor ik).
Inmiddels ben ik nu in Belize (Central America)
en intussen getrouwd met, ja u raadt het al, een
Ierse veterinair en wij zijn via Crown Agents
(UK) voor 3Vi jaar door het gouvernement van
Belize gecontracteerd. Eind dit jaar hopen we te
worden vervangen door een Belizier, die mo-
menteel in Canada studeert.
Het salarisniveau van een Nederlands peil haal
je natuurlijk nooit, maar daartegenover staat:
het is een zeer veelzijdige baan met veel klinisch
werk: koeien, paarden, varkens, schapen,
kippen, honden, katten en exeotica. Verder les-
geven aan de landbouwschool van de \'farm\' hier
3 uur per week. De verzorging van de import
van alie veterinaire drugs voor dit land. Radio-
programma\'s en informatie-avonden
voor de boeren. Vaccinatie-campagnes,
t.b.c.-testing, bloedmonsteren, rabiesvaccinatie-
programma\'s, vampier controle etc., te veelom
op te noemen.

Het district waar wij de enige veterinairen zijn,
is zo groot als een van onze grootste provincies
in Nederland.

IVe zouden hier zonder al te veel grote moei-
lijkheden kunnen blijven en zelfstandig beginnen
of voor de regering blijven werken als we
zouden willen, en ik denk dat dit voor iedere
dierenarts, die bereid is hier wat te investeren,
geldt. Aangezien echter van verschillende zijden
uit het buitenland andere contracten aange-
boden worden, lijkt het ons verstandiger en ook
leuker ergens anders ervaring op te gaan doen
en per 1 januari vertrekken we dus naar elders.
Ook natuurlijk omdat je met meer ervaring
beter aan de slag blijft komen.
Voor de Nederlandse dierenarts met ervaring
die wat risico aandurft en niet te veel eist, is de
deur hier open. Voor die dierenarts is het hier
een werkelijk paradijs. Het lijkt me echter niet
aan te bevelen te komen alvorens zich grondig
(op een vakantie bijvoorbeeld) georiënteerd ie
hebben en diverse dierenartsen te hebben be-
zocht.

Woningen en eventueel land is hier overal te
koop of anders te huur, maar luxe is er in dit
land op dit gebied niet te vinden. Verblijfsver-
gunningen worden zeer gemakkelijk afgegeven
aangezien het land \'onderbevolkt\' is (1.^0.000
inwoners).

Mocht u aan deze informatie te kort komen,
dan kunt u mij om meer details schrijven en ik
beloof alvast om die vragen zeer snel te beant-
woorden.

Persoonlijk heb ik het tot nu toe allerminst be-
treurd de beslissing genomen te hebben om in
het buitenland te gaan werken.

\' Drs. Y. M. Stafford, Cayo district. Central farm, Belize C.A.
KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE

Op uw verzoek tot het rapporteren van de mo-
gelijkheden. die in de Philippijnen voor de bui-
tenlandse dierenarts zijn weggelegd, moet ik u
mededelen, dat deze volledig nihil zijn.
Sommige collegae worden bij een dierentrans-
port als begeleider, betaald door de importeur,
tijdelijk toegelaten.

Enige studenten uit ontwikkelingslanden en
landen met numerus clausus worden toegelaten,
echter niet voor later zelfstandig praktizeren. Ik
moet u dus in alle opzichten helaas teleurstellen.

De bandeii voor het Tijct.schriji voor Diergc-
neeskiuuic 1984 zijn verkrijgbaar door over-
making vany 22,50 op po.strckening nr.
51.16.06 len name van de KNMvD te
Utrecht onder vermelding van \'Banden
T.v.D. 1984\'.

Inmiddels zijn de banden voor het Tijdschriji
voor Diergeneeskunde 1983 weer verkrijg-
baar.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneesktinde heeft
zich aangemeld de volgende collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Blok, Mevr. J.; 1984; .3281 XB Numansdorp, Groeneweg 33A.
Borrias, Mevr. H. L.; 1984; 3572 GV Utrecht, Griftstraat 24 bis.
Heijman, Mevr. M. G. C. M.; 1983; 3521 CM Utrecht, Bolksbeekstraat 19.
Meeus, P. J. H. M.; 1983; 3572 ZR Utrecht, Buys Ballotstraat 19.
Vaarten, J. L. M.; 1984; 3581 RV Utrecht, Sweelinckstraat 4.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

2juli 1984
3 juli 1984
3 juli 1984
5 juli 1984
5 juli 1984
5 juli 1984
op 10 juli 1984
op 10 juli 1984
op 25 juli 1984
op 30 juli 1984

Bakker. J.: 1969; Exioo; tel. 05919-49005; p.,
geass. met R. K. de Boer en H. J. Haverkate
(assoc. met O. ten Hoff beëindigd).
Bakker. Dr. Tj.: 1937; U-1939; Wellington So-
merset TA2I 8QF (Engeland); 18 Ashford
Road.

Bethlehem. E.: 1981; Lunteren; tel. 08388-5139
(privé), 03420-14881 (bur.); Ir. Praktijks. Bar-
neveld, Ir. M.A.S.

Blok. Mevr. J.; 1984; 3281 XB Numansdorp,
Groeneweg 33A; tel. 01865-4043 (privé), 01860-
12066 (prakt.); p., ass. bij C. M. J. Blok (toe-
voegen als lid).

Boer. ./. IV. den: 1983; Maarssenbroek; tel.
03465-70306 (privé),033-15678 (bur.); k.d.; r.k.
Boer, R. K. de: 1969; Borger; tel. 05998-34756;
p., H-D., geass. met J. Bakker en H. J. Haver-
kate (assoc. met O. ten Hoff beëindigd).
Boonen, H. J. Z..,- 1951; 5987 NC Egchel, Roggel-
seweg 89; tel. 04760-1271 (privé), 3292 (prakt.).
Bornas. Mevr. H. L: 1984; 3572 GV Utrecht,
Griftstraat 24bis; tel. 030-710312; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

Genügten. F. C. M. van: 1975; Rijkevoort; tel.
08857-1268 (privé), 08857-1777, 08855-71406
(prakt.).

Haverkate. H. J.: 1979; Drouwenermond; p.,
geass. met J. Bakkeren R. K. de Boer.
Hazenberg. D.: 1983; 3608 VL Maarssenbroek,
Bloemstede 243; tel. 03465-68861; wnd. d.
Heijman. Mevr. M. G. C. M.: 1983; 3521 CM
Utrecht, Bolksbeekstraat 19; tel. 030-930177;
wnd. d. (toevoegen als lid).
Hoff. O. ten: 1954; Borger; p.; best. lid k.i.-ver.
(assoc. met J. Bakker en R. K. de Boer beëin-
digd).

Meeus, P. J. H. M.: 1983; 3572 ZR Utrecht, Buys
Ballotstraat 19; tel. 030-714615; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

*Mensen. G. H.: 1984; 7881 GM Emmer-Com-
pascuum,Oosterdiep-W.Z.45; tel. 05912-3296;
wnd. d.

Peters, J. W. £.,1981; 7442 GD Nijverdal, Wil-
helminastraat 57B; tel. 05486-10400 (privé),
15222 (prakt.).

266 Pieterse. M. C.: 1974; 3615 AA Westbroek,
Kooidijk 21 ; tel. 03469-1406(privé), 030-531040
(bur.).

Pouwets. W. ,/.; 1983; 7556 CZ Hengelo (Ov.),
p/a M. A. de Ruyterstraat 44; tel. 074-911215;
wnd. d.

Ruitenbeek. H. W. van: 1983; 7131 BK Lichten-
voorde, Beukstraat 13; tel. 05443-6120 (privé),
1600 (prakt.); p., ass. bij G. T. ter Heijden, W.
Schuurman en A. J. W. G. Vos.

283/309 Steenkamer. N.: 1957; 82220 Molieres
(Frankrijk), \'Tusteriet\', Vazerac; tel. 63-027389;
d.

288 Vaarten. J.L.M.: 1984;3581 RV Utrecht, Swee-
linckstraat 4; tel. 030-317463; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

291 Vernooij.J. C.A.: 1981 ; 5962 AV Melderslo, St.
Odastraat 21; tel. 04709-6222 (privé), 3535
(bur.); Ir. Praktijks. voor Rundveehouderij en
Dierveredeling.

291 Verweij. Mevr. C. G.: 1981; 7513 AG Enschede,
Kortenaerstraat 24-1; tel. 053-306722; wnd. d.

309/298 Wetering. J. M. C. van: Gent-1982; 5831 TS
Boxmeer, Elderom 313-17; tel. 08855-6405 (pri-
vé), 2025 (bur.); d. Intervet Internationaal B.V.

299 WiHemse. Dr. A.: 1974; U-1984; Harmeien; tel.
03483-2726 (privé), 030-539411 (bur.).

300 Woorst.J. N. W. 1er: 1983; 1067SPAmsterdam,
Ookmeerweg 271; tel. 020-100547 (privé),
106869 (prakt.).

Vaccinatie van ouderdieren nnet het
gedode vaccin geeft bij de nakomelin-
gen een hoog en gelijkmatig niveau
van maternale antilichamen. Kuikens
worden de eerste weken dus afdoende
beschermd.

Aanbevolen entschema
Tijdens de opfok een voorvaccinatie
met levend Salsbury Bursine.
Een booster-enting bij slachtkuiken-
moederdieren, vanaf 16 weken, met
gedood Salsbury Bursine-K.

DUPHAR NEDERLAND BV VETERINAIRE AFDELING POSTBUS 7133. 1007 JC AMSTERDAM TEL. (020) 440340/440911

Nu een levend homoloog parvovaccin voor honden dat zich
duidelijk van andere vaccins onderscheidt.

Na vaccinatie van alle honden met PARVODOG® wordt van
de 3e tot 7e dag alleen nog het vaccinvirus uitgescheiden.
Veldvirus vermeerdering via de hond wordt nagenoeg tot nul
gereduceerd.

een uitkomst voor de hond en zijn eigenaar!
Verpakkingen: 10 x 1 dosis, 100 x 1 dosis

Voor kandidaten die beschikken over een aantoonbare en ruinne, voor deze
functie relevante, beroepservaring (en anderszins voldoen aan alle gestelde
eisen) behoort een salaris tot max. f7564,- per nnaand tot de nnogelijkheden.

Tel. inlichtingen worden verstrekt door de heer drs. H. Rozemond, veterinair
hoofdinspecteur van de Volksgezondheid, onder nr. (070) 20 92 60, tst. 3375.

Bovengenoemde (bruto)salarissen zijn in het algemeen afhankelijk van
leeftijd, opleiding en ervaring en zijn exclusief 772% vakantie-uitkering.

Schriftelijke sollicitaties, indien niet anders aangegeven, onder
vermelding van het bij de gewenste functie genoemde vacaturenummer (in
linkerbovenhoek van brief en enveloppe en voor elke vacature een
afzonderlijke brief) en uw huisadres met postcode, zenden aan de Rijks
Psychologische Dienst, Prins Mauritslaan 1. Corr. adres: Postbus 20013,
2500 EA \'s-Gravenhage.

Een mededeling van ontvangst van uw sollicitatiebrief wordt u door het
desbetreffende ministerie, de dienst of instelling toegezonden.

met een brede belangstelling in een overwegend grote huisdierenpraktijk.
Alleen schriftelijke sollicitaties te richten aan: Veterinair Centrunn, Slieven-
straat 16,5711 PK Someren.

in kleine huisdierenpraktijk in grote stad in het westen van het land. Enige
ervaring vereist.

Brieven onder nummer 24/84 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Een welvaartvast daggeld-inkomen bij tijdelijke en blijvende
ARBEIDSONGESCHIKTHEID
met geheel - en onder alle omstandigheden - fiscaal aftrekbare premie biedt U de

MOVIR - DTO
Vrijblijvend gesprek bij U thuis.
Agent J. C. KONING B.V., Assurantiën
6812 AB Arnhem — Tel. 085 - 45 58 22
Utrechtsevj/eg 145/F88

Peroneusparalyse en necrose van de ondervoet
bij biggen: een gevolg van een foutieve injectie-
techniek

Peroneal Paralysis and Necrosis of the Distal Parts of the Hind-Limbs in
Piglets. Due to a Faulty Injection Technique

SAMENVATTING Op een varl<ensfokhedrijf werd bij ruim honderd biggen een necrose van de
ondervoet waargenomen. De lokalisatie van dit proces was uitsluitend aan de achterpoten en in
verreweg de meeste gevallen eenzijdig. Bij biggen vanaf een leeftijd van een week werd een beeld van
eenzijdige peroneusparalyse gezien. De sensibele innervatie distaal van de tarsus bleek bij het aangetas-
te been vaak afwezig. Zowel het mechanisch trauma hij het voortbewegen alsmede het aanvreten door
hokgenoten van de aangetaste biggen werden als oorzaken voor de uitgebreide ondervoetsnecrose
beschouwd.

Primaire oorzaak voor genoemde afwijkingen bleek een foutieve injectietechniek in de bdmusculatuur
van de biggen te zijn.

SUMMARY Necrosis of the distal parts of the hind-limbs was observed in well over one-hundred
piglets on a pig-breedingfarm. The lesions were localized solely on the hind-limbs and unilateral in the
great majority of cases. The clinical features of unilateral peroneal paralysis were observed in piglets
from the sixth day of life.

Sensory innervation distal to the hock was frequently absent in the leg involved. Both the mechanical
injury on locomotion and the gnawing by pen mates of the piglets involved were regarded as cau.ses of
the extensive necrosis of the distal parts of the hind-limbs.

The primary cause of the above lesions was found to in a j\'aulty technique used in injection in the gluteus
muscles of the piglets.

1983) vanwege een frequent optredende — ongeveer 5% van dc biggen een ulccra-
necrose van de ondervoet bij gespeende tieve ontsteking had aan een van de
biggen. De klacht bestond toen ruim een achterpoten (± 50% links en ± 50%
halfjaar. Op het bedrijf waren ruim hon- rechts);

derd biggen aanwezig met een ernstige ne- — deze ontsteking uitsluitend aan de ach-
crose van de ondervoet. De leeftijd van terpoten voorkwam;

deze dieren varieerde van 1 tot 4 maan- — deze aandoening bijna altijd eenzijdig
den. De aandoening betrof in bijna alle was;

gevallen slechts een van beide achterpoten. — spieratrofie van de bil aan de aangetas-
De aangetaste biggen toonden geen verbe- te zijde aanwezig was;

termg na een therapie met antibiotica, — bij het lopen het aangetaste been belast
welke op advies van de praktizerende die- werd en de dieren een normale conditie
renarts werd ingesteld. hadden;

\' Drs. L. van Leengoed en drs. E. J. van der Molen, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65,8200 AB
Lelystad.

tarsus gclocaliseerd waren (fig. 1).
Op grond van deze bevindingen werd ge-
dacht aan ccn traumatische oorzaak van de
aandoening. Bij klinisch onderzoek van de
jonge biggen in de kraamafdelingcn werd
bij ccn aantal biggen een beeld waarge-
nomen gelijkend op eenzijdige paralyse
van de N. pcroncus(fig. 2). Actief strekken
van kogel-, koot- of klauwgewricht van de
aangetaste poot werd tijdens het lopen niet
waargenomen. Het bleek, dat de aange-
taste poot distaal van de tarsus vrijwel al-
tijd gevoelloos was. Aangenomen wordt
dat door dc paralyse van de strekkers van
de ondervoet letsel ontstond aan de voor-
vlakte van de achtervoet (fig. 3), en dat
door voortdurend mechani.sch trauma zich
een in ernst toenemend ulcereus-necrotise-
rend proces aan de achterpoot kon ont-
wikkelen.

Bij sectic van enkele van de dieren bleek,
dat er een chronische neuritis en perineuri-
tis van de N. ischiadicus (waarvan de N.
peroneus een tak is) aanwezig was, gepaard
gaande met veel bindweefselvorming. De
spieren van het aangetaste been vertoonden
atrofie. vaak met het beeld van atrofia li-
pomatosa.

Op het betreffende bedrijf bleken alle big-
gen in de achterbil te worden ingespoten.
Op een leeftijd van drie dagen ontvingen ze
200 mg ijzcrdcxlraan en 50 mg Oxytetracy-
cline HCl. Drie tot zes dagen later werden
de biggen nogmaals met Oxytetracycline
HCl geïnjecteerd.

Bij navraag omtrent de door de veehouder
gebruikte injectictechniek bleek, dat de
biggen bij ccn achterpoot omhoog werden
gehouden waarna de injectie werd toege-
diend in de bil van de opgehouden poot.
Geadviseerd werd de biggen voortaan in dc
nekmusculatuur injecties toe tc dienen.

De bovenbeschreven aandoening werd pri-
mair veroorzaakt door het op ondeskun-
dige wijze toedienen van injecties aan de
biggen. Na het wijzigen van de injectie-
techniek is de aandoening dan ook geheel
van het bedrijf verdwenen.
Een complicerende factor was het aanvre-
ten van de aangetaste achterpoot door
hokgcnotcn. Omdat de aandoening bijna

uitsluitend eenzijdig voorkwam en erblijk-
baar nauwelijks een voorkeur bij de vee-
houder was voor de op te nemen achter-
poot, lijkt het aannemelijk dat de ijzerdex-
traaninjectie een belangrijke rol in het ont-
staan van deze aandoening heeft gespeeld.
Het gelijktijdig of achtereenvolgens injec-
teren van ijzerpreparaten en oxytetracycli-
ne-preparaten op eenzelfde injecticplaats
dient beslist vermeden te worden, daar che-
laatvorming van genoemde pharmaca kan
optreden.

Afgeraden dient te worden bij biggen injec-
ties in de bilmusculatuur toe te dienen.

Dit in Ncdeiiand zelden w;uiigcnonicn ver-
schijnsel werd door ons gezien bij een koppel
van -t^ 20 schapen, die geweid werden op een
afgegraasd dijksluk van een kleipoldcr in de
buurl \\an Hdam.

De eigenaar had het karakteristieke gedrag al
verscheidene jaren waargenomen in de maan-
den juli - september. Daar een rietkraag met
verschillende kruiden het perceel begrensde, en
de eigenaar vermoedde dat zich hierbij een plant
zou kunnen bevinden, die bij aanvreten de ver-
schijnselen kom opwekken, werd door het Con-
sulentschap voor de Rundveehouderij een on-
derzoek ingesteld naar de samenstelling van de
aangevreten kruiden. Dit gaf geen verklaring
voor de verschijnselen.

De zeer karakteristieke verschijnselen doen zich
als volgt voor; aan de rtistige grazende koppel
zijn geen afwijkingen te zien, de dieren zijn in
normale conditie en hebben een goede kleur. Bij
opjagen beginnen na enkele minuten enkele die-
ren een stramme gang te vertonen, overgaand in
een galop met star gestrekte poten, de kop
wordt daarbij voorover gebogen. Vervolgens
vallen de dieren \'om\', liggen één tot twee minu-
ten in heftige krampen als bij kopziekte. Opval-
lend is echter dat de kop voorover gebogen
wordt. Daarna houden de krampen op, het dier
staat op en loopt rustig weg. Naarmate langer
achter de koppel gejaagd wordt, vertonen steed.s
meer dieren dit gedrag.

Tijdens ons bezoek rolden enkele dieren in
kramptoestand van de dijkhelling in de sloot, ze
zouden jammerlijk verdronken zijn als wij niet
ingegrepen hadden. In de Hngelse literatuur
wordt verdrinking ook aangegeven als de be-
langrijkste doodsoorzaak bij dit verschijnsel.
Door het Consulentschap voor de Rundvee-
houderij werden pollen gras voor onderzoek ge-
zonden naar het Centraal Bureau voor Schim-
melcultures in Baarn. waar met de welwillende
medewerking van prof. dr. W. Gams de typi-
sche cndol\'yt in de bladscheden van het raaigras
werden aangetoond. Het optreden van deze
schimmels is waarschijnlijk cosmopolitisch en
wordt verspreid via het graszaad. In Engeland is
het verschijnsel van raaigraskramp ai lang be-
kend, evenals in Nietiw-Zeeland (1935 - 1937).
In Nederland zijn meer gevallen te verwachten.
De schimmel wordt niet van plant op plant
verspreid.

a. raaigras-weilanden niet te kort laten afgra-
zen (wat vooral bij langdurig droog weer
gebeurt)

b. overjarig raaigraszaad, bewaard bij kamer-
temperatuur, gebruiken bij nieuwe inzaai.
De endofvtcn worden dan uitgeschakeld,
of:

c. het zaaigoed behandelen met 0,5 gram Spor-
tack (Prochloraz) per kg graszaad.

In oktober 1983 werd een schaap ter sectie aan-
geboden met de typische verschijnselen van ko-
pervergiftiging: gezwollen kop, ernstige icterus,
zeer donkere urine en \'gun nietaP zwarte nieren.
Bij bedrijfsbezoek en koperonderzoek van de
nieren bleek kopervergiftiging te kunnen wor-
den uitgesloten, zoals door de praktizerende
dierenarts al vermeld was.
In het verslag van de bijeenkomst van de Sheep
Veterinary Society in 1983 (Wye College, Kent)
komt een artikel voor van .1. B. Munro. waarin
vermeld wordt dat in Engeland fotosensibilisa-
tie bij schapen geconstateerd wordt bij met Ita-
liaans raaigras ingezaaid grasland. De symp-
tonen zijn exact als boven beschreven. Bij
navraag bij de veehouder in ons geval bleek het
betreffende perceel het vorigjaar opnieuw inge-
zaaid te zijn. Men denkt aan een nog niet geï-
dentificeerde hepatotoxische factor in het Ita-
liaanse raaigras (Lolium mulliflorum).

Toch nog onverwacht werd de Faculteit in de
afgelopen maand geconfronteerd met het feit
dat prof dr. C. H. W. de Bois zijn werkzaam-
heden aan deze Faculteit niet meer zal voortzet-
ten.

Het raadslid dr. M. A. M. Taverne herinnerde
de raad tijdens de aprilvergadering aan de be-
langrijke rol die prof. De Bois heeft gespeeld bij
de academische invulling van onderwijs, onder-
zoek en patiëntenbehandeling in de veterinaire
verloskunde, gynaecologie en KI in Nederland.
Dr. Taverne memoreerde de activiteiten en ver-
diensten van de scheidende hoogleraar als volgt:
\'Onder de leiding van prof De Bois is de vak-
groep sterk uitgegroeid, met name na de in ge-
bruikname van de nieuwe kliniekfaciliteiten in
de Uithof, die hij vooreen groot deel mede had
ontworpen. Enerzijds stimuleerde hij daarbij
doelbewust het fundamentele onderzoek, an-
derzijds voorzag inzake de patiëntenbehande-
ling, dat een op de toekomst gericht systeem van
klinische begeleiding van fertiliteitsproblemen
in de rundveehouderij van groot belang zou zijn
voor de toekomstige beroepsuitoefening van de
dierenarts. Met voortvarendheid heeft hij, sa-
men met zijn medewerkers, een dergelijk sys-
teem van de grond af opgebouwd.
Het was niet alleen voor hemzelf, maar zeker
ook voor de vakgroep en de gehele Utrechtse
faculteit een grote eer dat hem in 1978, ter gele-
genheid van het 200-jarig bestaan van de Tier-
arztlichte Hochschule in Hannover, een eredoc-
toraat werd verleend.

Zijn verloskundige en gynaecologische didak-
tiek bleef ook in de Verenigde Staten niet onop-
gemerkt. Het betekende dat verschillende Ame-
rikaanse collega-professoren voor een sabbati-
cal year (vcrlotjaar, red.) naar Utrecht zijn
gekomen om onder andere het gebruik van de
foetotomie een belangrijker plaats te kunnen
geven in hun niet-chirurgisch verloskundig han-
delen.

Mede gezien zijn vaak uitgesproken waardering
voor Amerikaanse universitaire verhoudingen,
was het voor hem in het bijzonder een blijk van
waardering toen hij in 1980, ten tijde van het 9e
International Congress on Animal Reproduc-
tion and Artificial Insemination, werd benoemd
Honorary Diplom;i of the American Society of
Theriogenologists.

Binnen Nederland heeft hij door talloze activi-
teiten de betekenis die de veterinaire Faculteit
zijns inziens moet spelen op met name het ge-
bied van het voortplantingsonderzoek, duide-
lijk weten te profileren. Zijn jarenlange voorzitter-
schap van de NRLO-Coördinatiecommissie
Voortplanting is slechts een van de vele functies
die hij hierbij heeft bekleed.
Binnen de Faculteit heeft hij, tijdens zijn voor-
zitterschap van de Vaste Kommissie voor de
Wetenschapsbeoefening, de basis gelegd voor
een projectaanvraag en beoordelingssysteem
dat in het kader van de facultaire projectfinan-
ciering tot stand moest komen. De afslanking
en stroomlijning van de facultaire research-
activiteiten, die hierdoor ontstonden, zijn een
vruchtbare voedingsbodem gebleken voor het
researchbeleid dat daarna, in het kader van de
Voorwaardelijk Financiëring moest worden ont-
wikkeld.

Ook buiten het directe werkterrein ontplooide
prof De Bois binnen de Faculteit de nodige
activiteiten. Zo is bij velen wellicht onbekend
dat de nu jaarlijks terugkerende sportontmoe-
ting Utrecht-Gent mede door initiatieven van
zijn kant is ontstaan.

De betekenis en omvang van de werkzaam-
heden die prof De Bois tijdens de tientallen
jaren van zijn verbintenis met de Faculteit heeft
verricht, laten zich niet eenvoudig en volledig
samenvatten. Vast staat, dat met zijn vertrek de
Faculteit in het algemeen en de vakgroep Ver-
loskunde in het bijzonder, een niet gering kwali-
teitsverlies moeten incasseren\'.

Op 8 en 9 september heeft er een specialisatie weekend
plaats voor veterinaire acupunctuur - kleine huisdie-
ren (in de Gebouwen van het Ruca te Antwerpen,
Slachthuislaan).

Sprekers zijn dr. Rogers uit Ierland en dr. Schoen uit
New York, medewerker aan het AMC te New York.
Dit weekend zal van uitzonderlijk hoog niveau zijn.
Het programma wordt hieronder weergegeven. De
prijs bedraagt 8000 f.

15.00 Taiwan Report (Dr. Rogers)
16.00 USA Acupuncture politics and AMC politics
17.00 Arthrosis Results, Cerv. Hernia (Dr. Janssens)
September 9

10.00 Immune Augmentation (cancer)(Dr. Schoen)
11.00 Computer Acupuncture (Dr. Rogers)
14.00 New Alternatives in Therapy (Dr. Schoen)
15.00 Traditional/Coockbook Acupuncture (Dr.
Rogers)

Ten gerieve van de Nederlandse lezers
volgen onderstaand de samenvattingen uit
het Engels vertaald van artikelen uit The
Veterinary Quarterly 1984; deel 6, all. 3,
105-176.

Influence of feed on the course of tenosynovi-
tis caused by REO virus infection in broilers

Kouwenhoven, B., Roepke, W. ,1., Burger, A. G., and
van Baarsel-van Dijk, J.; The Veterinary Quarterly
1984; 6: 107-14.

Samenvatting Beschreven wordt de eerste Neder-
landse uitbraak van tenosynovitis veroorzaakt door
een REO virus infectie bij 15 slachtkuikenkoppels. De
ziekte kon gemakkelijk worden gereproduceerd door
subcutane, orale en contact infectie met het geïso-
leerde virus bij gevoelige slachtkuikens.
De betreffende 15 koppels waren allen alVomstig van
hetzelfde slachtkuikenouderdier koppel en kregen
voer van één voerfabriek (A). Twintig andere koppels,
ook nakomelingen van eerder genoemde ouderdieren,
maar gedurende dezelfde periode gevoerd met voer
afkomstig van een andere voerfabriek (B), leden niet
aan tenosynovitis.

De ouderdieren vertoonden geen ziekte symptomen,
maar na het begin van de problemen bij de nakome-
lingen trad seroconversie op ten opzichte van REO
virus. De invloed van de verschillende voeders op het
verloop van synovitis kon experimenteel worden ge-
reproduceerd maar de waargenomen verschillen
waren minder uitgesproken dan in de praktijk.
De mogelijkheden waarop voer van invloed kan zijn
op het verloop van een door REO virus infectie ver-
oorzaakte tenosynovitis worden bediscussieerd.

Occurrence and significance of Infectious
Bronchitis virus variant strains in egg and
broiler production in the Netherlands

Davelaar. F. G., Kouwenhoven. B., and Burger. A.
G.: The Veterinary Quarterly 19X4; 6: 114-20.

Samenvatting Ondanks het feit dat in Nederland
tegen het lnfecticuzeBronchitisvirus(IBV)met Mas-
sachusetts type virussen. Hl20 en H52 vaccin wordt
geënt, lijden goed geënte koppels sinds 1978 in toene-
mende mate aan deze ziekte. In de jaren 1978-1982
werd het virus geïsoleerd uit 162 van IBV-verdachte
koppels.

De kruis-virus-neutralisatie test toonde aan dat het
merendeel van deze isolaten (67%) tot serotypen be-
hoorden die zich onderscheidden van het Massachu-
setts type, het Connecticut-, Florida-, Iowa 97-. Iowa
69- en .IMK serotype.

De meerderheid van deze Nederlandse isolaten kon
worden onderverdeeld in 4 serogroepen: D207. D212.
D3I28 en D3896. Slechts enkele isolaten vertoonden
geen relatie met deze serogroepen.

Een onderzoek van 328 koppels op antilichamen
tegen deze serotypen toonde aan dat in de meeste
koppels antilichamcn tegen één ol\' meerdere van deze
nieuwe serotypen aanwezig waren. Uit experimenten
bleek dat vaccinatie met het H 120 vaccin niet in staal
was om de dieren tegen de ongunstige effecten van een
challcnge met dc nieuwe serotypen te beschermen.

Samenvatting Onderzocht werd waarom kippen be-
horend tol de vleesrassen relatief zeer vatbaar zijn
voor synovitis, terwijl deze ziekte bij dc legrassen
verhoudingsgewijs weinig voorkomt. Aangetoond
werd dat verschillen in structuuren chemische samen-
stelling van het fibreuze bindweefsel een redelijke
verklaring bieden. Een losse structuur van het fi-
breuze bindweefsel, zoals dit bij vleesrasscn regelma-
tig wordt waargenomen, lijkt een predispositie te zijn
voor het optreden van synovitis.
Een compacte structuur van het fibreuze bindweefsel
wordt vooral bij legrassen waargenomen, en kan
geassocieerd worden met synovitis resistentie. De
meest elementaire benadering van het synovitis pro-
bleem zou zijn het fokken van vleesrassen met ccn
compacte structuur van het fibreuze bindweefsel.
Aangezien van deze benaderingswijze op korte ter-
mijn weinig resultaten zijn te verwachten, kan dc sy-
novitis resistentie van slachtkuikcn ouderdieren voor-
alsnog alleen worden opgevoerd door zoötechnische
maatregelen die met name resulteren in acti\\ering van
de dieren.

Biochemical changes in blood and uterine
fluid of fowl following experimental EDS\'76
virus infection

Samenvatting In veneus bloed en uterus vloeistof
van leggende hennen, welke experimenteel met
EDS"76 virus waren geïnfecteerd, werden pH, pCO,
en pO; waarden bepaald alsmede de concentratie van
natrium, kalium, calcium, magnesium, chloor, foslor.
bicarbonaat, base excess, eiwit, glucose en de activi-
teit van alkalische fosfatasc en mallaat dehydroge-
nase. Verder werd de pH van verschillende delen van
het oviduct gemeten. Dezelfde bepalingen werden te-
vens verricht in monsters van niet geïnfecteerde con-
trole dieren.

Het onderzoek van de hennen vond plaats in dc pe-
riode van 10 tot 24 dagen na de infectie. Bloed- en
uterusvloeistof monsters werden ongeveer 14 uur na
de eiproduktie genomen, mits een \'plumped\' ei aan-
wezig was in de uterus.

Het bloedonderzoek en de pH meting van dc ci-
leidermucosa leverden geen significante verschillen
op tussen geïnfecteerde en niet geïnfecteerde hennen.

In vergelijking met niet geïnfecteerde controle dieren,
was de gemiddelde natrium conccntratic in de uterus
vloeistof van geïnfecteerde hennen welke zwakscha-
lige- of windeieren produceerden duidelijk verhoogd,
terwijl de gemiddelde kalium, calcium, magnesium en
glucose concentratie lager was.
Soortgelijke verschillen werden tevens waargenomen
tussen geïnfecteerde hennen welke normaalschalige
eieren produceerden en geïnfecteerde hennen welke
eieren met afwijkende schalen produceerden.
Er werden geen significante verschillen gevonden tus-
sen geïnfecteerde en niet geïnfecteerde controle dieren
met betrekking tot de andere, in dc uterusvloeistol
bepaalde waarden.

Er wordt geconcludeerd dat de functiestoornissen als
gevolg van een EDS\'76 virus infectie, die leiden tol
schaalafwijkingen, gelokaliseerd zijn in dc bedek-
kende epitheel cellen van dc uterusmucosa. Deze
functiestoornissen worden zeer waarschijnlijk geïni-
tieerd door een verminderd functioneren van de na-
trium pomp. Alle waargenomen veranderingen in de
uterusvloeistofvan geïnfecteerde hennen kunnen ver-
klaard worden op basis van dit verminderd functione-
ren.

Some pharmacokinetic aspects of four sul-
phonamides and trimethoprim, and their
therapeutic efficacy in experimental Esche-
richia coli infection in poultry

Goren. E.. Jong, W. A. de, and Doornenbal, P.; The
yeterinary Qiwrieriy 1984; 6: 134-40.

Samenvatung Een studie betreffende enkele farma-
cokinetische aspecten van Sulfonamiden bij slacht-
kuikens en leghennen toonde een goede absorptie uit
de maagdarmtractus en een lange eliminatie half-
waardc tijd aan (met betrekking tot sulfaquinoxaline,
sulfadimidine en in mindere mate sulfadiazine) resul-
terend in hoge bloedplasma concentraties gedurende
behandeling met de aanbevolen therapeutische doses
via het drinkwater. Eén en ander in tegenstelling tol
een drinkwater medicatie met trimethoprim zelfs in
hoge concentraties (tot 1.320 mg/liter) welke resul-
teerde in een maximale plasmaconcentratie van 1,2

Goede therapeutische effecten werden aangetoond in
slachtkuikens welke met een sulfonamide gevoelige
Eschcrichia co/i stam experimenteel werden besmet en
behandeld met sulfaquinoxaline (200 mg per liter)
sulfadimidine natrium (2 gram per liter) of sulfachlo-
ropyridazine-30% (1 gram per liter). In mindere mate
gold dit eveneens voor een behandeling met sulfadia-
zine natrium (250 mg per liter).
Synergisme werd aangetoond tussen trimethoprim en
sulfadiazine (1:5) terwijl de combinatie van trime-
thoprim en sulfaquinoxaline (1:3) geen betere thera-
peutische effecten gaf dan behandeling met sulfaqui-
noxaline alleen, in evenredige doseringen.
Een duidelijk synergistisch effect is echter aangetoond
tussen trimethoprim en beide Sulfonamiden in een
behandeling van een experimentele infectie met een
sulfonamide resistente co//stam.
Gedurende deze experimenten werden geen verschijn-
selen van sulfa-intoxicatie waargenomen.

A three year herd health and management
program on thirty Dutch dairy farms
I. Objectives, methods and main results

Samenvatting Inde jaren 1974/75 tot 1976/77 werd
een begeleiding uitgevoerd op 30 rundveebedrijven
zonder spccifiekc problemen met een aantal koeien
per bedrijf tussen de 40 en 160. Naast de proefgroep
werd een controlegroep gevormd bestaande uit 31
vergelijkbare maarniet begeleide bedrijven.
De begeleide bedrijven werden ongeveer éénmaal per
6 weken bezocht door de plaatselijke dierenarts, de
plaatselijke bedrijfsvoorlichter en de dierenarts van
de Gezondheidsdienst. Bij de begeleiding werd de
gehele bedrijfsvoering betrokken.
De begeleiding had vooral een adviserend karakter en
de boer was vrij om de gegeven adviezen al dan niet op
te volgen. Die adviezen waren gebaseerd op de theore-
tisch optimale oplossing maar werden zoveel mogelijk
aangepast aan de voor ieder bedrijf haalbaar geachte
situatie. Verder werd bij de inspectie de situatie op het
oog geschal. Het was dus een zuiver praktische bege-
leiding, zoals die ook haalbaar geacht mag worden
voor een goed getrainde plaatselijke dierenarts.
Het eerste boekjaar diende als basisjaar waarmee de
resultaten van de iwee daarop volgende jaren verge-
leken werden.

De opbrengsten minus voerkosten per koe verbe-
terden ƒ 176.—, meer op de begeleide bedrijven in
vergelijking met decontrolebedrijven. Dit komt over-
een niety460,— per ha. off 12.360,— per volwaar-
dige arbeidskracht.

Uit de factoranalyse bleek, dat dc begeleiding vooral
tot uiting kwam in dc tussenkalftijd, de afvoer wegens
gezondheidsstoornissen en de voerkosten. De laatste
twee invloeden werkten ook door in de diverse saldi.
In dit materiaal kon evenwel geen verband worden
aangetoond tussen de verbetering in de tussenkalftijd
en dc diverse saldi.

Het bereikte resultaat kan als een minimum be-
schouwd worden en zal zeker op bedrijven met pro-
blemen noggunstigcrzijn. Dc uitgaven vooreen bege-
leiding zoals hier onderzocht, kunnen ook voor
bedrijven zonder specifieke problemen, als een inves-
tering met een hoog rendement beschouwd worden.

Sol, J.. Stelwagen, J., and Dijkhuizen, A. A.: The
Veterinary Quarterly 1984; 6: 149-57.
Samenvaiiing Koeien worden gemiddeld relatief
jong geruimd. Dit veroorzaakt een aanzienlijke
schade. De jaarlijkse afvoer is gestegen van 18,8% in
1951 tot 25-30% van het gemiddeld aantal aanwezige
koeien in dc laatste jaren. De gebruiksduur is nu
ongeveer 3,5 jaar. De belangrijkste reden van afvoer
wordt gevormd door vruchtbaarheidsproblemen, ge-
volgd door uier- en tepelafwijkingen. Ongeveer 60%
van de afvoer heeft een min of meer gedwongen ka-
rakter omdat het gezondheidsstoornissen betreft. De
overige 40%; is grotendeels selectie op produktic, ka-
rakter, ouderdom enz. De afvoer varieert sterk per
bedrijf per jaar en ook per maand. Het tijdstip van

afvoer in de laatste lactatie verschilt per reden. Voor
de diverse redenen varieert niet alleen de leeftijd van
ruimen maar ook de prijs bij verkoop. De berekende
schade door voortijdige afvoer wordt veroorzaakt
door een per reden wisselende produktiederving vóór
afvoer en een lagere opbrcngstprijs bij verkoop.
Daarnaast kost de leegloop van produktiefactoren bij
afvoer geld. De grootste schade wordt evenwel ver-
oorzaakt door het gemist toekomstig inkomen. Tus-
sen de bedrijven bleek de schade door vroegtijdige
afvoer wegens gezondheidsstoornissen sterk te varië-
ren. Een lage afvoer wegens gezondheidsstoornissen
ging gepaard met een langere gebruiksduur van de
koeien en relatief de minste schade. (De afvoer wegens
onvoldoende gebruikseigenschappen steeg nauwe-
lijks bij een lage afvoer wegens gezondheidsstoornis-
sen.) Een effect van de beïnvloeding van de afvoer
door middel van een veterinaire bedrijfsbegeleiding
kost veel tijd. Vanwege de vrij korte duur van de
begeleiding was er dan ook nog maar een klein ver-
schil in schade door vervroegde afvoer aantoonbaar
tussen de begeleide en controlebedrijven. Wel is juist
via een begeleiding een betere bewaking van de huis-
vesting, voeding en gezondheid mogelijk.
Een goed afvoerbeleid begint al met het insemineren
van de beste koeien met sperma van goede fokstieren.
Een tweede selectie dient plaats te vinden vlak na de
geboorte van de kalveren en een derde selectie be-
hoort uitgevoerd te worden in de derde of vierde
maand van de eerste lactatie. Het streven dient te zijn
om jaarlijks niet meer dan 20-25% van de aanwezige
koeien te vervangen en de afvoer wegens gezond-
heidsstoornissen behoort niet meer dan 50 a 60</f van
de totale afvoer te bedragen.

Dijkhuizen. A. A., Sol, ,1., and Stelwagen. J.: The
Veterinary Quarlerty 1984; 6: 158-62.

Sainenvalling De vruchtbaarheidsbegeleiding vorm-
de een onderdeel van een breed opgezette landbouw-
kundige en veterinaire begeleiding op 30 rundvee-
bedrijven in Overijssel. Er was een vergelijkbare con-
trolegroep bestaande uit 31 bedrijven. De opbrengst
minus voerkosten per koe verbeterde tijdens de bege-
leiding/ 176,—, meer op de begeleide dan op de con-
trole bedrijven. Binnen de grote variatie in inkomen
tussen de bedrijven bleek vaststelling van het inko-
menseffect voor elk van de onderdelen van de bege-
leiding afzonderlijk niet mogelijk, ondanks toepas-
sing van gedetailleerde methodieken zoals factor-
analyse.

De invloed van de begeleiding van de vruchtbaarheid
op het inkomen is daarom benaderd via een bereke-
ning van de schade van een suboptimale vruchtbaar-
heid door gebruik te maken van met modelbereke-
ningen vastgestelde norm-schadebedragen per een-
heid afwijking in tussenkalftijd en in afvoer wegens
vruchtbaarheidsproblemen. Uit de ontwikkeling van
de schade op de begeleide- en controlebedrijven is
vervolgens het begeleidingseffect bepaald.
Na twee jaar begeleiding was, afgezien van de kosten
voor de vruchtbaarheidsbegeleiding, een significant
(p < 0,01) begeleidingseffect gekwantificeerd van
ƒ 25,50 per koe, ofwel ca ƒ 1700,— per bedrijf. Tussen
de oorspronkelijk slechtste en beste bedrijven, voor
wat betreft de schade door vruchtbaarheidspro-
blemen, liep dit begeleidingseffect aanzienlijk uiteen.
De begeleiding is namelijk meer tol uiting gekomen in
een verbetering van een oorspronkelijk gemiddelde of
relatief ongunstige situatie, dan in een handhaving
van een in verhouding gunstige startpositie. Op de
bedrijven met een goede vruchtbaarheid was evenwel
via andere onderdelen van de begeleiding een gunstig
effect van de begeleiding waarneembaar. Bij een
vruchtbaarheidsbegeleiding dient te worden bedacht,
dat het meeste is te verdienen voor de veehouder door
een terugdringing van zowel erg lange tussenkalf-
tijden als van de afvoer wegens vruchtbaarheidspro-
blemen.

Sol, J., Renkema, J. A.,and Brand, A.; \'The Velerinary
Quanerty 1984; 6: 163-9.

Samenvatting Het uitgangspunt bij een begeleiding
dient een zo goed mogelijk bedrijfsresultaat te zijn.
Het meest gunstige bedrijfsresultaat is te verwachten,
als bij de begeleiding de gehele bedrijfsvoering aan de
orde komt.

Een eenvoudige en overzichtelijke administratie is een
van de belangrijkste punten voor het welslagen van
een begeleiding. De ervaringen in dit onderzoek met
de verschillende registratiesystemen zijn in dit artikel
besproken.

Voorde verwerking van de ziektekundige en bedrijfs-
economische gegevens is een computermatige aanpak
voor de toekomst gewenst. Het is belangrijk dat de
veehouder tevoren goed op de hoogte gebracht wordt
van de mogelijkheden van een begeleiding. Voorts
moet de veehouder de bereidheid hebben om geadvi-
seerde veranderingen aan te brengen. Uiteraard
dienen adviezen afgestemd te zijn op de specifieke
omstandigheden van ieder bedrijf en de doelstelling
van de veehouder.

De dierenarts moet interesse hebben voor de belangen
van de veehouder en moet goed op de hoogte zijn van
alle factoren die het bedrijfsresultaat kunnen beïn-
vloeden. Aangezien dit niet op alle terreinen mogelijk
is, is een samenwerking met andere deskundigen
noodzakelijk. In dit experiment werden zeer goede
ervaringen opgedaan met de samenwerking tussen
dierenarts en bedrijfsvoorlichter. De begeleiding
dient op regelmatige vaste tijden plaats te vinden vol-
gens een vast schema waarbij het gehele bedrijfsge-
beuren nagelopen wordt. De frequentie van de be-
zoeken zal uiteraard afliangen van de problemen, de
omvang van het bedrijfen het jaargetijde. Gemiddeld
is voor een bedrijf tot 100 melkkoeien 1 bezoek per
maand voldoende. Het is vanzelfsprekend dat een
goed contact tussen de begeleider en de veehouder
aanwezig is.

De voordelen van een begeleiding waren ook in dit
onderzoek aanzienlijk groter dan de kosten, zodat de
uitgaven voor de begeleiding door de veehouder be-
schouwd kunnen worden als een investering met een
gunstig rendement.

Excretion rates of sulfamethoxazole and N4-
acetylsulfamethoxazole by fresh water turt-
les Pseudemys scripta elegans

Samenvaning Sulfamethoxazol en zijn metaboliet
Nj-acetylsulfamethoxazol worden door Roodwang
schildpadden (Pseudemys scripta etegans) uitgeschei-
den met twee snelheden, die gekarakteriseerd worden
door halfwaardetijden van 5 en 100 minuten.
Acetylering van Sulfamethoxazol en deacetylering
van Nj-acetylsulfamethoxazol zijn langzame reacties
en worden niet gemeten wanneer de dosering lager is
dan 50 mg/kg.

De massa balans van de toegediende dosis is niet
sluitend, slechts 309^ van de dosis kon teruggevonden
worden m de vorm van moederverbinding plus meta-
boliet.

Sulfonamiden moeten hoofdzakelijk via de faeces het
lichaam van de schildpad verlaten.

Fertility of the West African Dwarf goat in
its native environment following prostaglan-
din F2 a induced oestrus

Samenvaning De vruchtbaarheid van 10 West Afri-
kaanse dwerggeiten waarbij de oestrus werd geïndu-
ceerd door middel van PGl-_, a kwam overeen met de
vruchtbaarheid van de 5 West Afrikaanse dwerggei-
ten uit de controlegroep. Oestrus duur en draagtijd
werden niet beïnvloed. Geboortegewichten van de
jonge geiten waren eveneens niet significant afwij-
kend. De behandelde geiten waren echter superieur
aan de controledieren als de tijd tussen het begin van
het experiment en het in oestrus komen in aanmerking
werd genomen; maar was geen verschil tussen de twee
behandelde groepen (5 mg en 10 mg PGF,a).
De resultaten toncndat PGi ^aeen belangrijk middel
zou kunnen zijn bij oestrus synchronisatie en daar-
door bij het reguleren van de voortplanting van West
Afrikaanse geiten in een vochtig lage land milieu.

Op 30 april nam prof dr. J, Hendrikse afscheid
van de Vakgroep Verloskunde, Gynaecologie
en KI. Op 4 mei 1984 was in het Hoofdgebouw
van de Faculteit gelegenheid afscheid van hem
te nemen. Prof Hendrikse is in 1947 benoemd
bij de Kliniek van Verloskunde. In 1960 is hij
gepromoveerd en in 1964 benoemd tot lector bij
dezelfde Kliniek. Per 1 januari 1981 is dit lecto-
raat overgegaan in een gewoon hoogleraar-
schap.

Als eerste spreker memoreerde prof dr. A. H.
Willemse het feit, dat prof Hendrikse 37 jaar
geleden bij de Kliniek voor Verloskunde is be-
gonnen met een jaarsalaris van ƒ2.500,—. De
KI bij runderen begon in de naoorlogse jaren op
te komen en Hendrikse werd belast met het
toezicht op de werkzaamheden hiervoor. Ook
kreeg hij het toezicht op het door de Kl-ver-
enigingen gestichte stieren station, dat aanvan-
kelijk gevestigd was aan de Utrechtseweg te De
Bilt, later werd nieuw gebouwd aan de Tolak-
kerlaan te Bunnik. Door een negental studen-
ten, die opgeleid werden tot inseminator werden
in de omgeving van Utrecht de koeien geïnse-
mineerd bij de leden van drie Kl-verenigingen,
Bunnik, Vleuten en Maartensdijk, samenge-
voegd tot de \'Combinatie Utrecht\', De op-
leiding tot inseminator werd door Hendrikse
verzorgd. In de loop van de jaren werd meer en
meer gebruik gemaakt van KI bij andere dier-
soorten. Het toenemen van KI bij varkens
leidde tot de bouw van de berenstal in de hoek
van de Rijnsoever en de Tolakkerlaan. Sterili-
teits problemen bij honden konden vaak met
behulp van KI worden opgelost. In de laatste
decennia is de KI bij paarden van de grond
gekomen en sterk in opmars gegaan. Dit alles
heeft prof Hendrikse helpen opbouwen en met
hulp van zijn medewerkers verder uitgebouwd.
\'Toch is hij altijd de bescheiden man gebleven\'
zo besloot prof Willemse en bood prof Hen-
drikse een geschilderd bosgezicht aan.
In zijn dankwoord zei prof Hendrikse zelfs van
die ƒ2.500,— per jaar nog te hebben kunnen
sparen, dank zij het feit dat de gulden toen veel
meer waard was dan nu. Verder was hij niet
verheugd dat hij nu met zijn werk zou moeten
stoppen. Bijna altijd had hij voldoening gehad
in zijn werk, echter maken de op til zijnde ver-
anderingen het afscheid nemen toch minder
zwaar.

Having dedicated forty years of his life to
raising poultry health care in the Nether-
lands to a high standard, the Nestor of the
Dutch poultry veterinarians. Prof. W. J.
Roepke has decided to retire and to enjoy a
well-deserved rest.

Walter Johann Roepke was born on June
6th, 1917 in Salatiga in the former Dutch
East Indies. He passed his high school ex-
aminations at Wageningen, where his fa-
ther Dr. W. K. J. Roepke was professor in
genetics at the University of Agriculture.
His great interest in biological sciences lead
to his decision to study veterinary medicine
at the State University of Utrecht, where he
graduated in 1942. After his graduation, he
worked in several institutes of the Faculty
of Veterinary Medicine.
His schooling in zootechnical sciences un-
der Prof. Dr. Van der Plank and in pathol-
ogy under Prof. Dr. Schornagel was an
excellent basis for the pioneers task which
he set himself in 1944: the realisation of
field-orientated control of poultry diseases
based upon the results of intensive re-
search.

During the last years of the second world
war, due to serious shortage of raw feed
materials, the poultry population was dras-
tically reduced. In those days, poultry
farmers became very aware of the fact that
organized disease control was essential for
the recovery and continuation of this grow-
ing agricultural activity. It was decided not
to wait until the end of the war to begin
preparations and Roepke was appointed
by the Foundation of Poultry Interests.
Immediately after the end of the war, in
July 1945, Roepke was appointed as Poul-
try Advisory Expert (with retrospective ef-
fect from July 1st. 1944) and in this capa-
city was accommodated at the State Insti-
tute for Poultry Breeding.
In 1947, Roepke was also appointed Direc-
tor of the Poultry Health Institute, which
had been founded in that year. The aim of
this Institute was to promote the health of
poultry in the widest sense, particularly at
basic breeding farms, parent stock farms
and hatcheries.

The starting point for this assignment was
the belief that effective disease prevention
at these farms would have a positive effect
on the entire poultry population. Not until
July 1954 was an honourable discharge
from the State service as poultry advisory
expert granted.

After being housed at the State Institute for
Poultry Breeding at Beekbergen (1947-
May 1950) and then at the Institute for
Veterinary Physiology (Prof. Dr. Romijn)
(May 1950-December 1952), the Poultry
Health Institute moved to its own moder-
ate experimental facilities at Soesterberg.
During the period at Soesterberg, under
the inspired leadership of Roepke, the
Poultry Health Institute proved itself. Its
activities became more intensely directed
to disease prevention.
Only those who worked with him closely
know the pertinacity and inextinguisha-
ble energy with which Roepke devoted
himself to this undeveloped area in veterin-
ary science in these early years. He had
frequently to counter opposition and lack
of understanding and it was due to these
qualities, his intelligence and his thorough
knowledge and understanding of his field,

that he succeeded in gradually gaining the
confidence of poultry farmers, veterinar-
ians and poultry advisors.
Within a few years he had become a spe-
cialist of national and international auth-
ority whose opinion was increasingly
sought.

The current approach in the Netherlands
toward the control of poultry diseases, is
still based on the principles laid down by,
and under the leadership of Roepke. That
the Netherlands now has a modern and
efficient system for promoting poultry
health care is largely due to Roepke.
The crowning of his work came when the
Poultry Health Institute moved into the
new complex of buildings at Doom in De-
cember 1968. The expanded complex be-
came necessary because of tasks given to
the Institute (specialized diagnostic re-
search, practically applied scientific re-
search and the development of organized
control programmes).
As a result of the changed approach, a
second director was appointed in January,
1970. Roepke was in charge of the coordi-
nation and execution of scientific research
until January 1980.

Apart from the practical control of diseases,
Roepke also played an important part in
the schooling of veterinarians.
On January 1st, 1961, he was appointed
lecturer in Poultry Diseases at the Faculty
of Veterinary Medicine of the State Uni-
versity of Utrecht. In 1980 he was ap-
pointed professor. Roepke taught students
the economic significance of poultry breed-
ing and how, as practitioners, they could
successfully attend poultry farms and give
advice on prevention and treatment of
diseases.

At home and abroad Roepke devoted
much time and attention to promoting the
approach and results of poultry health care
in the Netherlands. He presented many
papers and participated in many congress-
es and conferences. He also maintained
contacts and exchanged information with
many institutes and investigators.
Roepke was, and still is, on many official,
scientific and other committees.
The authorities, in particular the Ministry
of Agriculture and Fisheries valued his ex-
pertise and often made an appeal to it.

Consequently, it was no surprise that his
merits in the field of poultry health care
were recognized by Her Majesty the Queen.
He was appointed Officer in the Order of
Oranje Nassau on the occasion of his silver
jubilee as director of the Poultry Health
Institute in 1972.

Roepke\'s significance to the poultry indus-
try and especially to poultry health care is
underlined by the success of various health
care programmes and the results of the
field-orientated, scientific research per-
formed under his leadership.
On behalf of poultry farmers, veterinary
practitioners, the National Animal Health
Committee and the regional Animal Health
Institutes I would like to express our
thanks and appreciation for the valuable
work carried out by Roepke, in the field of
poultry health care. With good reason it
can be said that over a period of 40 years
Roepke was a link between science and
practice.

Influence of feed on the course of tenosynovitis
caused by REO virus infection in broilers

SUMMARY The first outbrealc of tenosynovitis caused by infection with REO virus in the Nether-
lands. involving 15 broiler flocks, is described. The disease could be reproduced easily by subcutaneous,
oral and contact infection of susceptible broilers with the isolated virus.

The 15 affectedflocks all came from one broder parent flock and were fed with feed from one mdl(A).
Twenty other flocks, also coming from this parent flock and reared in the same period on feed from
another feed milt (B) did not suffer from tenosynovitis.

The parent flock showed no disease symptoms but seroconversion to REO virus occurred after the onset
of the problems in the offspring. The influences of the different feeds on the course of the synovitis could
be reproduced experimentally, but with less extreme differences than observed in the field.
The possible ways in which feeds may influence tenosynovitis causing REO virus infection are
discussed.

In the Netherlands infectious synovitis i.e.
inflammation of the subcutaneous tissues
around the hock joint (metatarsus), the
flexor tendons, and tendons of the toes, in
many cases associated with polyarthritis,
occurs in chickens of 8 weeks and older. In
the majority of cases coagulase positive
Staphylococcus aureus are isolated from
the affected tissues (2).
The disease can be reproduced by intrav-
enous inoculation of a pure culture of these
bacteria but not after inoculation via the
oral or respiratory route.
Tenosynovitis caused by infection with
avian respiratory orphan (REO) virus,
which affects mainly broilers, appears to be
common and widespread (3). However,
there is little indication that this infection
has been a factor in the aetiology of synovi-
tis in the Netherlands.
Krasselt and Voiite (6) observed synovitis
in 4 month old broiler breeders but only
exceptionally in younger or older birds.

They observed the disease in birds fed with
feed for both heavy and light breeds and
moreover in flocks consuming feed from
different feed mills. With an unidentified
agent isolated in embryonated chicken eggs
from synovia of affected birds, they could
reproduce the disease after intravenous,
footpad or intra-articular inoculation, but
much less easily after intraperitoneal in-
oculation; attempts to reproduce the dis-
ease by applying the isolate by a more nat-
ural (e.g. oral) route were not reported.
There is no experimental or circumstantial
evidence concerning the influence of envir-
onmental factors on the course of the dis-
ease in broilers. This paper discribes an
outbreak of tenosynovitis in broilers caused
by a REO virus infection, which could be
related to one parent flock. It will be shown
that a difference in susceptibility observed
in the field between broilers consuming
feed from two different feed mills, could be
reproduced experimentally.

Pieces of tendon tissue, tenson sheath or synoviae
were collected aseptically, chopped with scissors and
ground in a pestle and mortar with sterile sand or in a
Sorvall mixer in twice the volume of antibiotic-con-
taining broth (Penicillin 5,000 U/ml, Streptomycin 5
mg/ml and Pimafucin 0.8 /nl/ml).
Coarse particles were removed by low speed centrifu-
gation for 10 minutes and the supernatant was inocu-
lated into the yolk sac and allantoic sac of 5 and 8 day
embryonated chicken specific pathogen free (SPF)
eggs. Embryo mortality within 24 hours after inocula-
tion was regarded as non-specific. Yolk and allantoic
fluid were collected from embryos dying thereafter
and subsequently passed in embryonated eggs. If there
was no embryo mortality, \'blind\' passages were per-
formed with yolk and allantoic fluid after 7 days\' in-
cubation of the embryonated eggs.
For virus identification, yolk or allantoic fluid from
dead embryos was inocultated onto the chorioallan-
toic membranes (CAM) of 9 or 10 day embryonated
eggs. CAM\'S were harvested 3-5 days later and exam-
ined in an agar gel precipitation (AGP) test for the
presence of REO virus, Adeno virus, Infectious Bron-
chitis virus, Infectious Bursal Disease virus, and Fowl
Pox virus with known monospecific precipitating
fowl antisera against these viruses. The antiserum
against the REO virus had been made with the S 1133
isolate described by Van der Heide and Kalbac (4).

Specimens of affected tendon tissue were examined
for the presence of bacteria by standard methods.
Samples were inoculated in broth and on serum agar
and blood agar plates under aerobic and anaerobic
conditions.

Isolation attempts were performed using Mohammed
and FM4 solid agar and Adier and FM4 fluid medium
according to standard procedures.

Sera were tested for the presence of precipitating an-
tibodies by the AGP test, performed according to
standard procedures (8); the antigen used was pre-
pared from the S 1133 strain.

The Hexor tendons of the toes were fixed in Bouin
Hollande, embedded in paraffin according to standard
procedures, cut at 4/j and stained with haematoxylin
and eosin.

Birds in experiment 2 were housed in isolated pens on
litter composed of woodshavings and peatdust.
Birds came from the institute\'s parent flock, which
was kept in isolation and shown to be free from REO
virus infection by regular serological control.

In each of 4 isolators 80 one-day-old chicks were
placed on feed from mill A or B (see Results-Casuis-
try) and inoculated subcutaneously in the neck with
10"\' ELDso (Embryo Lethal Dose) REO virus as
scheduled in Table 2. The REO virus had been iso-
lated from affected tendon tissues from diseased birds
from a field case (see Casuistry) and was administered
as virus infected allantoic fluid.

At day 7, 14, 22, and 29 after inoculation some birds
(see Table 2) from each group were weighed and
killed. Blood was collected for serological examina-
tion on days 7 and 14. Tendon tissues from all killed
birds were examined macroscopically; tissues from
6-8 birds per group killed on days 7 and 14 were
examined histologically. Virus isolation from pooled
tendon and liver samples from the birds killed at day
14 was attempted. Tendons with severe macroscopi-
cal changes were examined for the presence of bacte-
ria and Mycoplasmas.

Experiment 2
In each of four isolated pens 300 one-day-old chicks
(20 per m^) were placed on litter. Birds were inocu-
lated with the above virus and fed with feed A or B
according to Table 4. Inoculation was performed by
administration of 0.5 x 10\'^ ELD,» virus subcutane-
ously in the neck of 25 birds and 10\'\'= ELDs„ in the
crop of 50 other birds per group. Inoculated birds
were marked and reared together with the non-inocu-
lated birds in the same pen, in order to ensure max-
imal faecal contact.

In the non-inoculated group 25 birds were sham inoc-
ulated subcutaneously with .saline.
On days 7, 14, 21 and 35 after inoculation 5 subcu-
taneously inoculated and 12 non-inoculated birds
from all pens as well as 6 orally inoculated birds from
both experimental groups 1 and 3 were weighed,
killed and bled, serum was collected for serological
examination. Only macroscopic post mortem examin-
ation was done. On day 46 all remaining birds were
weighed. At an age of 43 days the birds in groups I
and 3 were examined clinically for visible and/or
palpable swelling of the tissues around the hock joint
and the flexor tendons of the toes (situated on the
plantar aspect of the tarsometatarsus). The numbers
of ob.served and expected affected birds were com-
pared with a chi-squareanalysis, the hypothesis being
that an equal number of birds would be affected on
feed A and B.

In order to assess whether the feeds might have a
different effect on the histological structure of the
tendon (7), 14 and 12 birds (males and females) from
the non-inoculated groups 2 and 4 respectively were
killed at an age of 3 weeks and the gastrocnemius
tendons examined histologically.
The macroscopically most affected tissues per pen
and subgroup were pooled for virus isolation on days
7, 14, and 35. Virus isolation was also attempted from
pooled liver tissue from the killed birds. From severe
tendon lesions mycoplasma and bacteria isolation
was attempted.

Both feeds A and B were analysed for their concentra-
tions of dry matter, ash, crude protein, crude fat, Ca,
P, Na, K, CI,Zn, Mn,and Cu.

During a period of about 3 months, 15
different broiler flocks suffered from se-
rious growth depression in 50 to 70 per cent
of the birds and a greatly reduced feed
intake. This was accompanied by painful
locomotion, reluctance to move and lame-
ness. Problems were usually visible from
about 2 weeks of age. Treatment with anti-
biotics and vitamins was ineffective.
Although there was no increased mortal-
ity, economic losses were great, due to high
feed conversion rates and downgrading at
slaughter.

Affected birds showed a warm and slightly
fluctuating swelling of the tissue along the
plantar side of the tarsometatarsus, usually
in both legs.

At post mortem tendon sheaths, tendons
and joint capsules were oedematous, yel-
low rose in colour, and sometimes haemor-
rhagic; sheaths and joints were filled with a
clear yellow viscous fluid. Microscopically,
severe inflammatory reactions marked by
infiltration of mononuclear cells and gra-
nulocytes were observed in the tendon
sheaths, and to a lesser extent in the tendon
tissue.

Broilers in all flocks came from one hatch-
ery where hatching eggs came from one
broiler parent flock. This flock had not
shown abnormalities during rearing, came
in production when birds were five months
old and showed a peak production of 86
per cent. Birds were housed in five identical
buildings.

The problems started in the offspring when
the parents were nine months old, and at
that time the number of these birds with
precipitating antibodies was not abnor-
mally high (Table 1). Table 1 shows that
during the next months the fraction of
reactors increased in al houses.
Disease signs were not observed in the par-
ents. Hatching results and chicken quality
were also normal. The disease problems
observed in the offspring ceased rather
abruptly after 3 months.
All broiler farms fattening chicks from the
parent flock involved could be contacted
through the hatchery, allowing a signifi-
cant overall picture of the case to be
gained. It appeared that all 15 affected
flocks were reared on feed from mill A. In
the same period 20 other flocks reared on
feed from mill B had no locomotion prob-
lems at all; two had respiratory problems.
Serum from various numbers of birds from
7 affected flocks fed on feed A and from 3
non-affected flocks fed on feed B could be
tested for precipitating antibody against
REO virus. It appeared that all but one
flock from those fed on feed A had high
numbers of reactors (4/4,24/24,3/4,4/24,
18/23, 24/24, and 20/24 positive birds/
tested birds per flock on feed A and 6/15,
14/20, and 2/24 in nocks on feed B). REO
viruses were isolated from suspensions
made of affected digital flexor tendons,
tendon sheats and inflamed connective
tissue from birds from several affected
flocks. The virus isolate from one of the
first cases, designated 356/81 was used in
the subsequent experimental infections.
Like the other isolates, this virus had a
common precipitation line with the S 1133
virus in the AGP test.

Experiment 1
From day 2 the inoculated birds grew less
rapidly than the non-inoculated.
On day 6 and 7 those fed on feed A (group
3) suffered from a heavy diarrhoea and
were severely ill, whereas those fed on feed
B (group 4) had only a mild diarrhoea and
were only slightly ill. On these days 15 birds
in group 3 and 9 birds in group 4 died.
Dead birds from group 3 had subcutane-
ous inflammatory reactions along the neck,
pale kidneys and a slight liver swelling.
Those from group 4 had only inflamma-
tions along the neck. Subsequently, birds
in both inoculated groups became increas-
ingly lame, reluctant to move and unequal
in size; at the end of the experiment, when
birds were 28 days old, there was still no
significant clinical difference between these
groups.

It appears from Table 2 that both inocu-
lated groups showed severe growth retar-
dation, which was significantly greater at
day 28 in the birds fed on feed A. Macro-
scopically tenosynovitis developed to the
same extent in both inoculated groups up
to 22 days post inoculation (p.i.). Micro-
scopic differences were not seen at 14 days
p.i., but at day 29 p.i. the tissue changes
were more severe in the birds fed on feed A.
REO virus was reisolated at day 14 from
both liver and tendon samples from both
inoculated groups and not from the non-
inoculated birds. From some severely af-
fected tendons, £■. coli or S. aureui bacteria
were also isolated; Mycoplasma could not
be demonstrated.

At day 7 precipitating antibodies were
present in 2 of 12 birds in each group. At
day 14 all inoculated birds had precipitat-
ing antibody whereas the non-inoculated
birds dit not.

During the first 7-10 days all subcutane-
ously inoculated birds in groups 1 and 3
died.

The birds inoculated in the crop in groups 1
and 3 showed growth inhibition from day
5, the contact birds from day 6.
On approximately day 14 there was no vis-
ible difference between the inoculated and
non-inoculated birds fed on feed B (groups
3 and 4). In contrast, those inoculated and
fed on feed A (group 1) grew far more slow-
ly than the non-inoculated birds (group
2). They were relucant to move and imme-
diately lay down after forced movement.
At this time there was a clear difference
between these birds and those inoculated
and fed on feed B (group 3). This differ-
ence concerned both the (crop) inoculated
and the contact birds. Subsequently also
the birds of group 3 suffered from a visible
growth inhibition when compared with
group 4. However, over the whole period
they performed better than those fed on
feed A (group 1).

The change in the mean body weight is
presented in Table 3. Since the subcutane-
ously inoculated birds in groups 1 and 3
had all died by day 10 and the weight
change of the sham inoculated birds in
groups 2 and 4 was similar to that of the
non-inoculated birds, weights of these (sub)
groups have not been included.
The non-infected birds fed with feed B re-
mained lighter (on day 14 statistical signifi-
cance, P < 0.001) than those fed with feed
A; on day 46 the mean weight of the birds
fed on feed B was 206 g higher.
As early as day 7 the crop inoculated birds
showed a significant growth depression.
The contact infected birds showed only a
slight growth inhibition at that time. Here
a different effect of the feeds was not meas-
urable.

From day 14 the difference between inocu-
lated and non-inoculated birds became
greater. It is remarkable that the inocu-
lated birds fed on feed A showed a greater
growth depression than those fed on feed
B. By day 14 this difference was not yet
significant, but at day 21 the contact in-
fected birds fed with feed A were signifi-
cantly (0.01 < P < 0.02) lighter than those
fed with feed B; the difference between
these and the crop inoculated birds was not
significant. On day 35 and 46 both crop
infected and contact birds fed on feed A
were statistically significantly lighter than
those fed on feed B.

bilateral tenosynovitis at day 7. There was
no difference between the incidence and
severity of the tissue changes observed in
the crop inoculated birds from groups 1
and 3; slight to moderate alterations were
observed in 2 of 5 birds from each group.
The contact birds showed no changes at
that time.

However, on day 14 and 21, changes in the
birds from groups 1 and 3, and 83 per cent
severe than those in the birds fed on feed B:
on day 14 none of 12 contact infected and 2
of 6 orally infected birds fed on feed B had
synovitis, as compared with 7 of 11 and 5 of
7 birds fed on feed A. On day 21 the fre-
quency of synovitis was approximately 100
per cent in the 6 examined crop infected
birds from groups 1 and 3, and 83 per cent
and 72 per cent respectively in the 12 exam-
ined contact infected birds. However, the
macroscopic tissue changes were far more
severe in the birds fed on feed A.
Similar changes in nearly 100 per cent of
both infected groups were found at day 35.
The number of birds fed with feed A or feed
B with and withoutclinically visible and/or
palpable synovitis on day 43 are shown in
Table 4, which also indicates the expected
numbers with and without synovitis.
These were calculated under the hypothesis
that equal numbers would be affected on
both feeds. E.g. the expected number of
non-affected birds fed with feed A is
184

Statistical analysis at P = 0.01 revealed that
significantly more birds fed with feed A
had contracted perceptible tenosynovitis
by day 43 than birds fed with feed B.

While precipitating antibodies could not
be demonstrated at day 7 and the birds
from groups 1 and 3 reacted only slightly at
day 14, all inoculated and contact birds
examined from these groups had precipi-
tating antibodies from 3 weeks of age.
Birds from groups 2 and 4 had no antibo-
dies at any time.

The tendons of birds from the non-inocu-
lated groups fed with feed A or feed B had a
structure that was normal for broilers;
there was no difference between the two
groups.

Virus was not recovered from birds from
groups 2 and 4. Table 5 shows that virus
was present in tendons and livers from the
subcutaneously inoculated birds at day 7,,
at which time virus was absent in the livers
of contact infected birds fed on feed A.
It should be noted that, while the virus
could be reisolated from liver and tendon
tissue of the crop inoculated birds fed with
feed B at day 14 p.i., it was not present in
the contact inoculated birds at that time. In
contrast, it was reisolated from both tissues
from the contact birds fed with feed A. On

Table 5. REO virus recovery from broilers inoculated subcutaneously (I) or orally (II) with REO virus at one
day old or contact infected broilers (III) reared on feed A or B (see also experimental design table i).

Group Feed	1 A	3 B
Days after		I	II	Ill	I	II	Ill
inoculation
7	tendons
/	liver			-
14	tendons	nd			nd		-
1 i ver	nd	-		nd		-
35	tendons	nd			nd
1 i ver	nd	-	-	nd	-	-

nd = not done

day 35 virus was present in the tendon
tissue of both groups, but not in the livers.
From some of the most severe lesions at 3
weeks 5. awew^bacteria also were isolated.

The infectious tenosynovitis and arthritis
outbreak in 15 broiler flocks caused by a
REO virus infection is the first in the Ne-
therlands. It was an isolated outbreak re-
lated to one particular breeder flock, from
which the virus was most likely vertically
transmitted to the broilers. The obvious
seroconversion in the breeding flock dur-
ing the 3 month period in which the out-
breaks occurred in its offspring indicates
that virus circulated actively in the breed-
ing flock. This was not accompanied by
tenosynovitis, most likely due to the age
related resistance to this disease (5).
The disease could easily be reproduced by
subcutaneous but also by oral inoculation
of an isolated REO virus into susceptible
broilers. The isolated virus shared the
group-antigen with the tenosynovitis-caus-
ing isolate S II33 described by Van der
Heide and Kalbac (4).
The observation that 15 broiler flocks fed
with feed from one particular feed mill (A)
contracted the disease, whereas 20 other
flocks coming from the same breeding
flock in the same period and fattened on
feed from mill B did not, was striking.
Since at least one of the three serologically
examined non-affected broiler flocks fed
with feed B showed a high fraction of reac-
tors, it can be presumed that infectious
virus was also transmitted to these llocks.
These observations suggested that an en-
vironmental factor, viz. the composition of
the feed, might greatly influence the course
of the disease problem in a broiler flock.
Such an influence could be demonstrated
experimentally.

In experiment 1 where a similar dose of
infectious virus was administered individ-
ually via the unnatural subcutaneous route,
birds fed with feed A suffered from a signif-
icantly more severe diarrhoea and growth
inhibition than those fed with feed B. Also
the tissue alterations were more severe in
the mentioned group. Nevertheless, anti-
body developed and virus was isolated
from liver and tendon tissues from chickens
from both groups at day 14, indicating that
virus had spread in the chickens of both
groups. Since no virus titrations were done
on the tissues, it is not known whether this
virus dissipation had taken place to the
same extent and concentration in both
groups.

It should be remarked that the influence
afforded by the feed was not masked by the
high virus dose uniformly administered by
the parenteral route.

It appears from experiment 2 that also after
natural infection in by contact the birds fed
with feed A were far more severely affected
than those fed with feed B. This could be
observed clinically from 2 weeks after in-
fection, but it was also expressed in a
greater body weight increase of the latter
from 3 weeks p.i. This difference was also
evident between the orally inoculated birds
at days 35 and 46 p.i.; here, as in experi-
ment 1, the influence of the feed was not
masked by the uniform high infection dose.
It was striking that at day 14 no macro-
scopic tissue changes were found in the
contact infected birds fed with feed B, and
that virus could not be isolated, whereas at
day 21 the tissue changes in the birds fed
with feed B were also far less severe than in
those fed with feed A. Although pathologi-
cal changes were identical in both groups at
day 35, significantly more birds fed with
feed A suffered from clinical disease than
birds fed with feed B. It is remarkable that
in both groups the virus was eliminated
from the livers by day 35, whereas it re-
mained in the tendon tissues.
The different effects in the two feeds could
not be explained by detectable differences
in chemical composition. Neither did the
different feeds cause abnormal histological
structure which could be the basis for a
differing sensitivity of tendon tissue to in-
fectious agents (7).

Whether feed A promoted the virus infec-
tion or feed B inhibited it is open to specu-
lation.

Inhibition could take place by decreased
virus replication and temporary lodging of
the virus in the intestinal tract, a conse-

quently delayed release into the intestinal
lumen resulting in a later infection of espe-
cially the contact infected birds and hence
development of less severe disease symp-
toms (5). Another possibility is impaired
virus multiplication in the intestine and/or
release into the blood stream, resulting in
reduced spread from here to the tendon
tissue. Virus replication may also be inhi-
bited at the level of the tendon and adher-
ent tissues. Lastly, feed B may have influ-
enced the birds\' ability to mount a more
effective immune response.
To the best of our knowledge an influence
of feed on the course of tenosynovitis has
not been previously described. The obser-
vations presented in this paper suggest that
under field conditions the disease may be
to a large extent prevented by a certain feed
composition. Unfortunately the essential
factor in this composition could not be
defined.

The authors thank Dr. J. van Walsum for perfor-
mance of the histopathology, M. H. Vertommcn
for the feed analysis and C. Fris for help with the
preparation of the manuscript.

1. Davelaar, F. G. and Kouwenhoven, B.: Changes
in the Harderian gland of the chicken following
conjunctival and intranasal infection with infec-
tious bronchitis virus in one- and twenty-day-old
chickens. Avian Pathology 1976; 5: 39.

2. Goren, E.: Oriënterend onderzoek naar de aetio-
logie van infectieuzesynovitis bij kippen in Neder-
land en naar de rol van Mycoplasma synoviae in
het bijzonder. Tijdschr. Diergeneeskd. 1973; 98:
335.

3. Heide, L. van der: Viral arthritis/tenosynovitis, a
review. Avian Pathology 1977; 6: 271.

4. Heide, L. van der and Kalbac, M.: Infectious te-
nosynovitis (viral arthritis): characterization of a
Connecticut viral isolant as a REO virus and evi-
dence of viral egg transmission by REO virus-in-
fected broiler breeders. Avian Diseases 1975; 19:
638.

5. Kerr, K. M. and Olson, N. O.: Control of infec-
tious synovitis 14. The effect of age of chickens on
the susceptibility to three agents. Avian Diseases
1964; 8: 256.

6. Krasselt. M. and Voûte, E. J.: Synovitis bij slacht-
kuikenmoederdieren. Tijdschr. Diergeneeskd.
1969; 94: 601.

7. Walsum, J. van: Contribution to the aetiology of
synovitis in chickens, with special reference to
non-infective factors. 111. Tijdschr. Diergeneeskd.
1977; 102: 849.

8. Woernle, H.: The use of the agar-gel diffusion
technique in the identification of certain avian
virus diseases. The Veterinarian 1966; 4: 17.

Occurrence and significance of Infectious
Bronchitis virus variant strains in egg and
broiler production in the Netherlands

SUMMARY Despite vaccination against Infectious bronchitis virus (Hi V) with the Ma.\'^sachusetts t vpe
vaccine viruses H120 and H 52 in the Netherlands, an increasing number of property vaccinated flocks
have suffered from the disease since 1978.

In the years 1978-1982. the virus was isolated from 162IBV suspected flocks. Cross-virus-neutraliza-
tion tests showed that the majority (67 per cent) of these isolates belonged to serotypes other than
the Mussachu.\'ietts type, the Connecticut-, Florida-, Iowa 97-, Iowa 609- and .IMK serotype. The
majority of these Dutch isolates could be divided into 4 serogroups, called D207. D2I2. 1)3128 and
D3896. Only a few isolates were not related to these serotypes.

A survey of328flocks for antibody against these serotypes demonstrated that antibody against one or
more of these novel serotypes were present in most of the flocks.

Experiments demonstrated that vaccination with the H120 vaccine virus was not able to protect
chickens against the adverse effects of a challenge with the novel serotypes.

\' Department of Poultry Diseases, State University of Utrecht, P.O. Box 43, 3940 A A Doom, the Netherlands.
^ Poultry Health Institute, P.O. Box 43. 3940 AA Doom, the Netherlands.

In the Netherlands infectious bronchitis
(IB) is controlled mainly by vaccination
with the live attenuated vaccine viruses
H120 and H52. Since 1976 vaccination
with the more attenuated HI20 vaccine
virus has been carried out mainly by appli-
cation as a coarse droplet spray to newly
hatched chicks. The more virulent H52
vaccine virus is subsequently applied, pref-
erably by eyedrop, at about 15 to 18 weeks
of age.

The immunological base of the day-old
spray application has been published pre-
viously (6).

Vaccination with the H52 vaccine is indi-
cated by the absence of high antibody lev-
els against IBV measured in 24 blood sam-
ples using the haemagglutination inhibi-
tion (HI) test and by the probable absence
of a recent IBV infection in the flock, dem-
onstrated on positive agargel precipitation
(AGP) test reaction (13) in only few of the
same 24 serum samples.
Control of IBV-related respiratory prob-
lems in youngchicks(mainly broilers) with
the day-old vaccination was satisfactory.

The vaccination of parents and layers as
described also resulted in dramatically im-
proved egg production, especially until
about 35 weeks of age (peak production)
on farms which had suffered problems for
many years. We emphasize that these re-
sults could be differentiated from those ob-
tained by vaccination against the Egg Drop
Syndrome (EDS \'76) virus which was in-
troduced in mainly breeder flocks at the
same time.

The HI20 and H52 vaccines based on the
H-strain originally isolated by Bijlenga et
al. (3) have been, up to the present, the best
options for IB vaccination, since these vac-
cines have a wide antigenic spectrum. Win-
terfield (12) showed that many, although
not all, of the IBV strains isolated from
birds suffering from respiratory and/or
production problems in the USA (these
strains to be distinguished from those caus-
ing kidney lesions, such as the Holte, Gray
and Australian-T strains), were immuno-
logically \'covered\' well by the H-vaccine.
It was therefore surprising that the im-
proved results achieved by the newly intro-
duced improved vaccinations were not
consistent.

From 1978 an increasing number of pro-
perly vaccinated flocks suffered from res-
piratory (mainly broilers) and from egg
production problems as described, in many
of these cases IB was diagnosed by a com-
bination of serology (rise in HI titers and
numbers of birds reacting in the AGP test),
demonstration of IBV antigen with the di-
rect immunofluorescence antibody test
(IFT) in frozen tracheal sections, and virus
isolation.

In this paper we describe the isolation of
162 IB viruses from affected flocks and
their classification in four major serologi-
cal groups differing from the H-vaccine
serotype. The limited protection afforded
by the H-vaccine against the four proto-
type variant strains is demonstrated in a
cross-protection experiment. Data on the
incidence of the variant viruses in the field
based on serological examination of 328
flocks are presented.

MATERIALS AND METHODS
Virus isolation and identification
IBV was primarily isolated from tracheal samples,
even in cases of egg production problems without
evident respiratory symptoms. In a later stage of the
study we recognised that including the upper part of
the coeca (containingthe coecal tonsils) increased the
isolation scores greatly. However, a comparison be-
tween isolation from trachea and coeca has not been
made. Freshly collected tracheal samples (approx. 3
cm long) from 3 to 5 birds from an affected flock were
cut in longitudinal slices and ground together with
the upper coeca from the same birds in a mortar and
pestle with sterile sand, after addition of cold sterile
saline to make up an organ suspension of about 10
volume per cent. In this procedure tracheas are not
completely macerated but it merits suspension of suf-
ficient mucous membrane in the saline. After grind-
ing, the suspension was centrifuged for 30\' at 3000 g
and 4° C. The supernatant was incubated for 30\' at 4°
C with 5 mg Streptomycin and 5000 lU Penicillin per
ml, and 0.2-1 ml was then inoculated into the allantoic
cavity of each of five 8-10 day embryonated eggs from
a specific pathogen free (SPF) llock. Eggs were
candled daily. Embryo mortality within 24 hours after
inoculation was regarded as non-specilic.
When embryo mortality or embryonic changes (dwarf-
ing, clubbed down) had not occurred until day 6 after
inoculation, eggs were cooled overnight at 4° C. The
next day one ml volumes of allantoic fluid from each
embryo were collected, pooled, incubated with anti-
biotics, and inoculated into the allantoic cavity of five
other embryos as before. This procedure was repeated
three more times (total 5 embryo passages of the

suspccted suspension) before a sample was regarded
as negative. In some exceptional cases up to 12 pas-
sages had to be made before a virus was isolated.
When embryo changes or embryo mortality was ob-
served the chorio-allantoic membranes (CAM) of the
infected embryos were collected and blotted with
tissue. Small pieces were cut and examined in an AGP
test with monospecific precipitating fowl antisera
against IBV and REO virus. Adenovirus. Infectious
bursal disease virus. Infectious laryngotracheitis virus,
avian inlluenza, Newcastle disease virus and fowl fox.
Essentially the AGP test was carried out as described
by Woernle (13). Precipitating antisera against IBV
were prepared as described below; gels were incu-
bated for 24 hours at 37° C.

When a precipitation line developed with the anti-IB V
serum, the AGP testing was repeated with a known
IBV antigen containing CAM, in order to confirm
that the isolate was IBV (development of a line of
identity between this control CAM and that contain-
ing the new isolate). In some cases the presence of IB V
antigen was demonstrated with the direct IFT on
frozen CAM sections. However, this was always con-
firmed in an AGP test with CAM material from sub-
sequent embryo passages.

When identity was not confirmed by the IFT and
AGP tests, identification was attempted by inhibiting
with IBV antiserum the potency of the virus-infected
allantoic fluid to induce embryo mortality or embryo
changes.

Initially antiserum against only the H-vaccine type
was used, later antisera against this latter and the four
novel serotypes were employed. The hyperimmune
sera were mixed in equal volumes and the mixture
diluted 1 : 20 with phosphate buffered saline (PBS).
Nine volumes of this mixtures were mixed with 1
volume allantoic fluid and incubated for 30\' at 40° C
before injection into embryos as before.

Serum containing high levels of virus neutralizing
and/or precipitating antibody was produced in ten-
week-old SPF chicks.

Each bird received by eyedrop 10" EID50 of an IBV
isolate followed by an intramuscular (i.m.) inocula-
tion of 10\' EIDj,, homologous virus three weeks later;
the latter inoculum was prepared by concentration of
virus infected allantoic fluid for 45 minutes at 30,000 g
in an ultra-centrifuge. Ten days after the i.m. inocula-
tion, the chicks were bled and serum collected and
tested for IBV precipitating antibody. Positive sam-
ples were pooled and stored at —20° C until use.
Serum for the virus-neutralization-tcst was collected
four weeks after the last inoculation.

The virus-neutralization-test (VN) test in SPI- eggs
(alpha method) used to classify the field isolates and
to detect antibody in poultry flocks was similar to that
described by Lukert (II).

In reciprocal VN tests the American strains Iowa 97,
Iowa 609, Connecticut, Florida and JMK and the
HoIland-52-Massachusetts type strain were cross
tested with primary isolates of 1978 and 1979.
The other isolates were tested in the VN test with
antisera directed against the classified primary iso-
lates and the H52 strain.

Arbitrary viruses were defined as belonging to the
same serotype if the Nl-values obtained in cross VN
tests between unknown isolates and known sera were
> 4. The sera were standardized for a NI of approxi-
mately 7 in cross VN tests with the homologous virus.
The relationship (r values) between the primary iso-
lates, the H52 strain and the American strains was
calculated by the method of Archetti and Horsfall (2).
Because the neutralization to IBV was measured in
terms of the NI, which is a \'"logarithm, Archetti and
Horsfall\'s ratio (r) calculation was rewritten in terms
of logarithms of litres: r = \'/: (log t,s, =log t.S; - log
t|S, - log t^Sj). That is to compare two strains (t,, tj)
when titres are in terms of logarithms, add both heter-
ologous litres, substract both homologous titres and
divide by 2 to obtain the logarithm of Archetti and
Horsfall\'s geometric mean ratio (t = strain; s = anti-
sera: ts = NI). Because normally the ratios are
< 1. the log r will be negative. For simplication.
the minus sign can be omitted.

To gain an impression of the incidence of the novel
IBV serotypes in the field, 328 flocks with a total of
about 3,000,000 chicks of 10 weeks and older were
monitored for the presence of antibody against these
serotypes.

The flocks were tested once in the period from May—
December 1980. Pooled venous blood samples (from
24 birds per llock) were tested for antibody by the VN
test. To exclude non specific cross-reactions, NI
values of < 4 were considered negative.

Twelve week old SPF chicks were divided into 10
groups of 15 chicks each and placed in isolators (5).
Chicks of 5 groups were vaccinated by eyedrop with 5
X 10" EIDso of the H120 vaccine strain (Mycofarm,
De Bilt, the Netherlands) and chicks of all groups
were challenged by the same route with approxi-
mately 10\'EIDji, of virulent IBV of homologous or
heterologous serotypes 4 weeks later.
Vaccination and challenge are scheduled in Table 5.
On the day of challenge, 5 chicks from the vaccinated
groups and 5 from the non-vaccinated groups were
killed for post-mortem examination.
Six birds per group were sacrificd 4 and 10 days after
challenge. The tracheas were collected for histopa-
thology, fixed in 4 percent formalin and embedded in
paraffin.

Sections (6 /j) were stained with haematoxylin and
eosin. Lesion scores were given to each trachea exam-
ined (12). Trachea scrapings from the sacrified birds
were collected and pooled per group on the day of
challenge and 4 days later. Homogenized scrapings
were inoculated (0.2 ml dose) into the allantoic sac of
five day embryonating eggs. All embryos dying after
48 hours were examined for lesions typical of IBV
infection. Embryos found stunted on the 18th day ol
incubation were also considered positive.

yirus isolation and identification
IBV was isolated from 162 of 992 IB sus-
pected flocks during the period 1979-1982
i.e. about 16 percent of the isolation trials
were positive (Table 1).
In reciprocal cross-neutralization tests with
the American strains Iowa 97, Iowa 609,
Connecticut, Florida, JMK and the Mas-
sachusetts type vaccine strain H52, the ma-
jority of the primary isolates could be clas-
sified into four major scrogroups that
differ from the American strains and the
H52 strain (Table 2).

The new scrogroups were called D207,
D212, D3896 and D3128 (D = Doom, the
number stands for the laboratory number
of the first isolate). Using the formula of
Archetti and Horsfall (2) — established for
influenza virus — the relation between the
new IB serotypes, the H52 strain and the

Tabic I. Survey of IBV Isolation trials of 992 llocks suspected of infectious bronchitis.

	Serology
		D207		0212		0274	D3128	03896	H52		other
Year	Isolations	No. /		No. /		No.	/	No. /		No. /		No. /		No. /
1979	39/167\'	19/30"	63	4/13	13		-	-		14/31	45	7/33	21	2/33	6
1980	48/302	13/26	50	2/26	8	12/20	60	5/21	24	12/26	46	4/26	15	1/26	4
1981	34/285	6/29	21	6/29	21	9/29	31	7/29	24	5/29	17	11/29	38	1/29	3
:1982	41/328	2/17	12	1/17	6	3/17	18	6/17	35	1/17	6	13/17	76	2/17	12
Totd;	162/992	40/102	39	13/85	15	24/66	36	18/67	27	32/103	31	35/105	33	6/105	6

* number of isolates / number of truils to isolate IliV

** number of isolates corresponding with this serotype / number of isolates tested.

American strains (expressed in log) is show-
ed in Fig. 1. The calculated \'"logarithms of

Table 2. Reciprocal cross neutralization tests of American IBV strains. Holland 52 Massachu.sctts type strain
and primary IBV isolates of I97S and 1979.

Virus / serum	1 97	I 609	Connecticut	Florida	JMK	3896	207	212	H52 (Mass.)	3128
J 97	> 6.2	0.7	1.2	1.4	0.7	1.7	0	0	0.7	1.9
J 609	< 2.9	4.9	< 2.9	< 2.9	< 2.9	3.6	« 2.9	< 2.9	5.1	< 3.1
Connecticut	2.1	2.1	> 6.8	6.1	1.8	3.6	1.6	< 1.2	4.1	< 2.6
Florida	0.6	1.3	3.4	> 4.2	0.5	2.6	1.0	0	1.3	4.5
JMK	2.8	1.5	1.4	2.3	>6.3	2.8	1.3	1.0	1.2	4.5
D 3896	< 0.8	0.9	1.5	1.5	< 0.8	> 6.6	1.9	< 0.3	< 0.7	3.2
D 207	0.5	0	0.4	0.5	< 0.3	2.6	> 5.3	1.3	1.4	1.4
D 212	0	1.2	1.0	1.0	0.3	2.3	0.5	5.3	0.5	< 1.4
H52	1.6	2.8	1.8	2.8	1.1	1.8	1.1	1.1	> 5.3	:.7
0 274	2.2	2.7	1.9	3. 7	2.0	4.2	5.0	< 1.5	S 1.6	3.4
0 1466	ND	ND	ND	ND	ND	1.8	1.2	> 4.9	0.5	3.1
D 3128	1.1	2.1	2.8	3.3	1.3	1.5	0	0	0	> 6.4
0 752	1.7	1.7	3.0	1.2	1.9	1.9	1.5	1.3	1.5	1.9

ND — not done

Archetti and Horsfall\'s geometric mean ra-
tios (r) necessary to construct Fig. 1 are
presented in Table 3. In the graph (Fig. I)a
large figure indicates a large difference be-
tween the 2 strains involved; strains within
the same circle are closely related. On the
graph, three of the four classified novel
main serogroups are shown in relation to
the H52 strain and US reference strains
mentioned above.

Note that isolate D274 is closely related to
the serogroups D207 and D3896, while
there is some correspondence with sero-
group D3128 (Table 2). Based on the defi-
nition that strains with NI values ^ 4 in
cross-neutralization tests with known an-
tisera are considered to belong to the same
serogroup, isolate D274 is classified in
both serogroups D207 and D3896. Further
investigations indicated that a majority of
isolates corresponding with isolate D274
(NI ?? 4) also shows a relationship with the
serogroups D207 and D3896.

Isolates corresponding with strain D274
(NI 4) arc presented in Table 1.
Table 1 shows a survey of isolates obtained
and characterized during the years 1979-
1982. in the years 1979 and 1980 viruses of
the serotypes D207 and D3896 were pre-
dominant, thereafter the number of iso-
lates of these serotypes decreased in favour
of the Massachusetts type viruses.

The results of a survey of 328 flocks on the
presence of antibody against the IBV sero-
types D207, D212, D3896 and D3128 are
listed in Table 4.

This survey shows a distribution of anti-
body in flocks comparable with the isolat-
ion pattern. Antibody to the serotypes
D207, D3896 and D3128 were observed in
55-66 per cent of the flocks, while anti-
bodies against serotype D212 were present
in 33 per cent of the flocks only.

"Cross-immunity tests in chicks were carried
out to examine whether vaccination with a
Massachusetts type vaccine (H120) pro-
vided a protection against the novel sero-
types. The challenge results of the experi-
ment are shown in Table 5.
Vaccination with H 120 protected the birds
against tracheal lesions caused by the Mas-
sachusetts type challenge virus (D387), but
was not able to reduce lesions caused by the
other strains by more than 50 per cent.
The results of the virus recovery test con-
firmed the histological findings.
Only in group 6, vaccinated with H120 and
challenged with Massachusetts type virus,
was the VI negative. On the contrary, the
VI was positive in the H 120-vaccinated
groups challenged with heterologous virus
and in the non-vaccinated challenged
chicks. It appears from the lesion scores in
Table 3 that the isolates 0207, D3896,

Table 3. Negative \'"logarithms of geometric mean neutralizing antibody titre ratios.

Strain ^	197	1609	Conn.	Flor.	JHK	3896	207	212	H52	3128
197	X	> i.-i	> 4.85	? 4.20	> 4.50	> 5. 15	> 5.50	> 6.75	>	4.60	>4.80
1609		X	> 3.35	> 2.45	> 3.40	> 3.50	>3.70	> 3.05	>	1.15	> 2.55
Conn.			X	> 0.75	> 4.95	> 4.15	> 5.05	> 4.95	>	3.10	> 3.90
Flor.				X	> 3.85	> 3.35	> 4.00	>4.35	>	2.70	>2.10
JHK					X	> 4.65	> 5.00	>5.15	>	4.65	> 3.45
3896						X	> 3.70	> 4.65	>	4. 70	> 4.15
207							X	> 4.40	>	4.05	> 5.15
212								X	>	4.50	> 5.15
H52										X	> 4.00
3128											X

D3I28 and D387 have similar pathogenic
properties to the trachea, while the patho-
genic effect of isolate D2I2 is much more
limited.

The increasing incidence of respiratory
problems in broiler chicks and production
problems in laying hens necessitated screen-
ing the isolates involved. From pilot stu-
dies it appeared that the score of isolations
is increased by inoculating the embryonat-
ing chicken eggs not with commonly used
0.2 ml, but with 1 ml from a suspension of
tracheal scrapings. The increased volume
did not affect the egg adversely. In cases in
which embryos showed lesions typical for
IB, 0.2 ml of allantoic fluid sufficed for
subpassage of the virus.
Cross NI values of the primary Dutch iso-
lates and the investigated American strains
had little or no serological relationship.
Later isolated IBVstrains sometimes show-
ed a somewhat different pattern. For ex-
ample: isolate D274 showed some relation-
ship in the cross NI tests (Table 2) with
serotypes Florida and D3128, but was
more related to isolates D3896 and D207.
For practical reasons it was impossible to
prepare antisera against all isolates. Hence
the isolates had to be classified in a single
cross VN test with known antisera. Assum-
ing that an isolate belongs to one of the
known serotypes if the cross NI value with
known antisera ^ 4, approx. 94 per cent of
the isolates could be classified in the 4 sero-
groups. Using more stringent criteria, i.e.
cross NI ^ 5, only 58 per cent of the iso-
lates could be classified in the mention-
ed serogroups. Surveying earlier classi-
fication systems of IBV isolates (4, 7, 8, 9,
10), it appears that the different methods
used yielded divergent results. It is there-
fore nece.ssary to introduce internationally
accepted and comparable classification
systems. Lastly, in vivo challenge tests must
confirm the results obtained by in vitro
tests. Challenge experiments were thus car-
ried out, to find out whether vaccination
with Massachusetts type vaccines provokes
sufficient protection against the adverse ef-
fect of an infection with other serotypes
(Table 5).

Table 5. Ten groups of 12 week old chicks (each group 15 birds) were eye drop vaccinated with
HI2() vaccine virus and challenged by the same route 4 weeks later.

Experimental design	Histology of the trachea	Virus recovery
Group	Vaccination	Challenge	pre chall.	4 days after	10 days after	Total lesion score	4 days after chal1.
	with H120
1	no	0387		1.8*	1.0«	1.4"	3/5\'"
	no	D207		1.7	1.2	1.4	4/5
	no	D212	0\'	1.0	0.3	0.7	3/5
4	no	03128		2	1.0	1.5	3/5
5	no	02896		1.5	1.0	1.3	3/5
6	yes	0387		0	0.2	0.1	0/5
7	yes	D207		0.5	0.7	0.6	3/5
8	yes	0212	0	0.3	0.3	0.3	2/5
9	yes	03128		1	0.5	0.8	2/5
10	yes	D3896		0.9	0.8	0.8	1/5

» Mean lesion score of 6 tracheas per group

»* Mean lesion score of 12 tracheas per group collected at 4 and 10 days after challenge
»»»Number of embryonated eggs showing abnormalities typical for IBV/number of eggs inoculated with
tracheal scrapings

The VtTEKiNARY QuARTERi.y, Vol. 6, No, 3, Jui.v 1984

The results demonstrate that vaccination
with the H120 vaccine virus will give par-
tial protection against tracheal lesions after
challenge with heterologous serotypes, but
induces protection against challenge with a
Massachusetts type virus. Vaccination with
only Massachusetts type vaccines is unable
to prevent respiratory problems and (pro-
bably) production problems after infection
with heterologous IBV serotypes. At the
same time the results of the challenge test
confirm the serological findings that the
novel isolates were not related to the Mas-
sachusetts type of IBV.

The isolation frequency of certain sero-
types may have been influenced by the in-
troduction of vaccines against other sero-
types in the field. As demonstrated in Table
1, the incidence of isolates of serotypes
D207 and D3896 has greatly decreased in
the years 1981 and 1982. In this period a
vaccination programme, including vacci-
nation against isolate D274, has been in-
troduced (in preparation). As mentioned
above, isolate D274 has a close relation-
ship to the serotypes D207 (NI = 5.0) and
D3896 (NI = 4.2)as showed in Table 2. The
results of the vaccinations are in accor-
dance with the new scheme, i.e. the de-
creased isolation of serotypes D207 and
D3896 support the assumption that strains
with a cross NI ^ 4 are closely related.
The serological survey of 328 flocks (Table
4) showed that the novel IBV serotypes
were widespread in the Netherlands and
that many flocks were infected with at least
2 serotypes of IBV. This survey also gives
an explanation for the IB problems despite
vaccination with H120 and H52. This
means that to control IBV infections in the
Netherlands, vaccination with other sero-
types is required.

1. Alexander, D. J. and Chettle, N. J.: Procedures
for the haemagglutlnation and haemagglutinat-
ion inhibition tests for avian infectious bron-
chitis virus. Avian Palhology 1977; 6: 9.

2. Archetti, J. and Horsfall, E. L.: Persistent anti-
genic variation of inlluenza A viru.ses after in-
complete neutralization in ovo with heterolo-
gous immune scrwm. Journal Experimental Medi-
cine 1950; 92: 441.

3. Bijienga, G.: Het infectieuze bronchitis virus bij
kuikens in Nederland aangetoond met behulp
van ei-enting, dierexperimenteel onderzoek en
serumneutralisatieproeven. Tijdschr. Diergeneeskd.
1956; 81:43.

4. Darbyshire, J. H. Rowell, J. G., Cook. Jane K.
A., and Peters, R. W.; Taxonomic studies on
strains of avian infectious bronchitis using neu-
tralization tests in tracheal organ cultures. Ar-
chives of Virology 1979; 61: 227.

5. Davelaar, F. G. and Kouwenhoven, B.; Changes
in the Harderian gland of the chicken following
conjunctival and intranasal infection with infec-
tious bronchitis virus in one- and 20-day-old
chickens. Avian Pathology 1976; 5: 39.

6. Davelaar, E. G., Noordzij, A., and van der
Donk, .1. A.: A study on the synthesis and secre-
tion of immunoglobulins by the Harderian gland
of the fowl after eyedrop vaccination against in-
infectious bronchitis at one-day-old. Avian
Pathology 1982; 11; 63.

7. Gelb. ,). .Ir., Perkins, B. E., Rosenberger, J. K.,
and Allen, P. H.: Serological and cross-protec-
tion studies with several infectious bronchitis
virus isolates from Delmarva-reared broiler
chickens. Avian Diseases 1981; 25: 665.

8. Hidalgo. H. and Raggi, L. G.: Identification of
seven isolants of infectious bronchitis virus by
interference with the B-1 isolant of Newcastle
disease virus. Avian Diseases 1976; 20: 167.

9. Hofstad, M. S.: Cross-immunity of chickens
using seven isolates of avian infectious bronchitis
virus. Avian Diseases 1981; 25: 650.

10. Hopkins, S. R.: Serological comparisons of
strains of infectious bronchitis virus using pla-
gue-purified isolants. Avian Diseases 1974; 18:
231.

11. Luken, P. D.: Infectious bronchitis. In: Isolation
and identification of avian pathogens. Hitchner,
S. B., Domermuth, C. H., Purchase, H. G., and
Williams, J. E. cds. pp. 182 Am. Assoc. Avian
Pathologists; 1975.

12. Winterfield, R. W. and Fadly, M. A.: Potential
for polyvalent infectious bronchitis vaccines.
American .lournal of Veterinary Research 1975;
36: 524.

13. Woernle. H.; Diagnose der infectiosen Bronchi-
tis der Hühner met Hilfe der Präzipitations Reak-
tion im festen agar Medium. Monatshefte für
Tierheilkunde U m9-.\\SA.

SUMMARY A study was conducted to elucidate the relative susceptibility of broiler breed birds to
synovitis and the relative resistance of laying breed birds to this disease. It was shown that difference in
structure and chemical composition offibrous connective tissue can be associated with this difference in
susceptibility. A hose structure of fibrous connective tissue (common in broiler breed birds) appears to
predispose to synovitis, whereas a compact structure (common in laying breed birds) can be associated
with resistance to synovitis.

The most fundamental approach to the synovitis problem would be the breeding of broiler breed birds
with a compact structure of fibrous connective tissue. However, this approach does not seem to offer
favourable prospects in the near future. For the present, synovitis resistance in broiler parents can be
enhanced by practising a management scheme aiming at activation of the birds.

In chickens, inflammatory lesions of ten-
dons, tendon sheaths, walls of bursae and
joints, commonly occur, in association
with inflammation of some parenchymat-
ous organs.

This disease complex is designated \'Syn-
ovitis\'. Broiler breed birds, particularly
White Cornish roosters, prove to be highly
susceptible to synovitis, whereas laying
breed birds are only rarely and condition-
ally affected(l,5, 6, 8, 9, II, 13).

On microbiological investigation of the in-
flamed tissues, isolation of staphylococci is
quite common (13). Other bacteria are oc-
casionally isolated e.g. Pasteurella multoc-
ida, E. coli, salmonellae. In addition to bac-
teria, Mycoplasmata and viruses have been
described as causative agents of synovitis
(2, 3,9, 10, 11).

The relatively high susceptibility of broiler
breed birds in comparison with laying
breed birds, and the wide variety of micro-
organisms isolated from affected tissues,
are highly conspicious and intriguing and
therefore challenging to investigators. Re-
search aimed at elucidating these pheno-
mena began in 1972.

Since the target tissues of synovitis are
composed of fibrous connective tissue, the
primary purpose of the investigations was
a comparative study of the fibrous connect-
ive tissue in broiler breed (relatively suscep-
tible to synovitis) and laying breed birds
(relatively resistant to synovitis). The study
focused on the mechanical, histological
and chemical features of fibrous connective
tissue. In addition the cross section of
tendons per kg live weight (the relative
cross section) was studied.

The tendon arising from the (lexor perforans et perfo-
ratus muscle of the third digit (i.e. the llexor tendon ol
the largest toe) was chosen as subject of this study.
Following removal of this tendon, its length and vo-
lume were determined in mm and cub. mm respec-
tively. The volume was determined by measuring the
quantity of water displaced by the tendon. The mean
transverse section was determined by dividing the
volume by the length. This mean transverse section (in

sq. mm), calculated by this method, was found to be
very similar to that of tendon fragments. After storage
during appr. 24 hours at a temperature of 4° C, the
tendons were subjected to tolerance tests. The toler-
ance tests were carried out by means of a Schopper
brand dynamometer having a 0-30 kg measuring
range. In this dynamometer the tendon was fastened
so as to avoid injury to its extremities. After fastening,
the clips holding the tendon separated at a speed of 10
cm per minute until total rupture of the tendon. The
tensile force at which the tendon broke was recorded
to an accuracy of one tenth of a kilogram. As the
transverse section of the tendon was known, the max-
imum traction tolerated by the tendon in kg per sq.
mm (tensile strength-TS) could be calculated.
The experimental tendons were obtained from birds
free of synovitis, the tendon of only one leg was re-
moved from each bird, and various ages (ranging
from 3-50 weeks) were equally represented in the
groups subjected to the comparative investigation.

The above tendon, the gastrocnemius tendon and the
hypotarsal sesamoid (situated at the plantar surface
of the hock joint) were submitted to histological in-
vestigation. A comparison was made between White
Leghorn birds (resistant to synovitis), broiler breed
hens (susceptible to synovitis) and broiler breed roos-
ters (highly susceptible to synovitis), using the follow-
ing criteria:

b. The estimated number and appearance of the fi-
brocyte-like cells in this epitenonium.

d. The degree of aggregation and alignment of the
collagen fibres, particularly in the core of the ten-
don.

Collagen fibres (the main component of fibrous con-
nective tissue) are embedded in a ground substance,
mainly composed of glycosaminoglycans, mucopro-
teins and proteins. The glycosaminoglycans, and of
these particularly chondroitin-sulfate, act as a cement
to maintain the structure of the fibres. Mucoproteins
are essential in the maintenance of the structure at the
collagen macromolecular level (12).
The degree of aggregation of the collagen fibres will
depend on the degree of interaction of the several
tendon tissue components. A parameter of this degree
of interaction is the extractability of glycosaminogly-
cans/mucoproteinsfrom the tissue: this extractability
will decrease with an increase of the interaction of the
above components (15). Therefore a study was under-
taken to compare theirextractability in birds resistant
to synovitis (White Leghorn hens) and in birdssus-
ceptible to synovitis (White Cornish roosters).
The following procedures were carried out subse-
quently to determine the total content of glycosami-
noglycans/mucoproteins (a), and the extractibility of
these compounds (b):

a. Pulverizing of the tissue, hydrolysis, determina-
tion of the hexosamine content (following acetyla-
tion) with para-dimethylaminobcnzaldehyde reagent
(14).

b. Pulverizing ofthe tissue, extraction, hydrolysis of
the extract, determination of the hexosamine content
by the same method.

As hexosamines are the main components of glyco-
saminoglycans and also occur in mucoproteins, their
proportion in a tissue is indicative of the proportion
of glycosaminoglycans (and to a less degree of muco-
proteins) occuring in this tissue.

Transverse cross section of tendons per kg live weight
(- relative transverse cross section)

If the relative transverse cross section is small, this
might imply an overburdening ofthe tendons in ques-
tion, possibly resulting in (micro) traumata and in-
creased susceptibility to infection. Therefore the ef-
fect of genetical and environmental factors (notably
the feeding schedule) on the relative transverse cro.ss
section was studied.

Finally, attempts were made to influence the features
ofthe fibrous connective tissue and thus the suscepti-
bility to synovitis. The results were evaluated as to
their practical utility in the prevention of synovitis
under field conditions.

A comparison was made among broiler
breed roosters (highly susceptible to syn-
ovitis), broiler breed hens (moderately
susceptible to synovitis) and laying breed
hens (resistant to synovitis). The results of
these comparative investigations are sum-
marized in Table 1.

Statistical testing the differences between
the tensile strength values in the different
groups indicated that they were highly sig-
nificant (P < 0.0003). The data in the table
show that highest tensile strength values
occur in birds relatively highly resistant to
synovitis, and the lowest values in birds
with a relatively poor resistance to synovi-
tis.

The tensile strength not only varies with
breed and sex but also with age: a gradual
increase of tensile strength values was ob-
served from an age of about twenty weeks
in the three groups. Therefore various ages
had to be represented equally in the three
groups recorded in Table 1.

Experiments with broiler breed birds show-
ed a significant negative correlation be-
tween the mean tensile strength value of a
group of birds and the incidence of synovi-
tis following experimental infection (p <
10As it was proven that synovitis did
not influence the tensile strength of the
tendons used in this study, the above find-
ings indicate that a low tensile strength
value might be associated with susceptibil-
ity to synovitis.

The results of the histological investiga-
tions can be summarized as follows:
White leghorn hens:

Relatively narrow epitenonium, in which
darkly coloured flat nuclei of fibrocyte-like
cells are visible. The medium size blood
vessels in the epitenonium have a normal
tunica media.

Strict alignment of the fibres in the core.
Few wing cells in this core with flat darkly
coloured nuclei (Fig. 1).

Hyperplasia ofthe epitenonium; some cells
in the epitenonium and in the core present
a blastlike appearance. Hyperplasia ofthe
tunica media ofthe medium size blood ves-
sels. Moderate alignment of the fibres in
the core (Fig. 2).

Broiler breed roosters:
Obvious hyperplasia of the epitenonium;
the cells in the epitenonium and in thecore
present a blast-like appearance. Hyperpla-
sia of the tunica media in the medium size
blood vessels. Poor alignment of the fibres
in the core (Fig. 3).

It should be pointed out that the above
description ofthe histological features only
applies to birds older than six weeks; in
younger birds no differences between the
groups were discernible.

Relating these Findings to the findings con-
cerning the mechanical features, it can be
concluded that a low degree of aggregation
of collagen fibres is associated with a low
tensile strength value. This conclusion is
consistent with the reports of several auth-
ors (4, 7, 16). Proliferation of the epiten-
onium will have a cumulative negative ef-
fect on the tensile strength, due to its
structural features, namely multidirection-
al array of the collagen fibres, and the
presence of blood ve.s.sels (f-igs. 1, 2, 3).

A comparison was made between laying
breed (White Leghorn) hens and broiler
breed (White Cornish) roosters. Chemical
analysis showed that the extractability of
glycosaminoglycans and mucoprotcins
(expressed in pcrcents of the total quan-
tity), decreased relatively rapidly in the
White Leghorn hens from 15.4 per cent in
the first month of life till 6.4 percent in the
eighth inonth (statistically significant re-
gression). In the White Cornish roosters
this cxtractability stayed approximately at
a constant level (11 per cent) during the
same period. These results indicate a high
degree of interaction between the several
components in White Leghorn hens and a
low degree of interaction in White Cornish
roosters.

A comparison was made among laying
breed birds (White Leghorn hens and roos-
ters) and broiler breed birds (White Ply-
mouth Rock hens and White Cornish roos-
ters). No significant differences due to
breed or sex were detected in the case of
restricted feeding of the broiler breed birds.
However it was shown that ad lib feeding
of these birds caused an adverse effect on
the relative transverse cross section of ten-
dons.

The study of the mechanical features of
fibrous connective tissue showed low ten-
sile strength values in birds susceptible to
synovitis and high values in birds resistant
to synovitis. Study of the histological and
chemical features showed a loose structure

of fibrous conneciive tissue in susceptible
birds and a compact structure in resistant
birds. Obviously, the results of these inves-
tigations are markedly consistent, and they
plausibly account for the differences in
susceptibility to synovitis: a loose structure
of fibrous connective tissue facilitates the
penetration and residency of micro-organ-
isms in this tissue.

In view of the results of the chemical inves-
tigation it is suggested that poor interac-
tion among the several components of fi-
brous connective tissue (glycosaminogly-
cans, mucoproteins, plasmaproteins, col-
lagen) might induce structural deficiencies
in these components, and their changed
structure might cause them to act as anti-
gens.

The most fundamental approach to the
synovitis problem is breeding broiler breed
chickens with fibrous connective tissue of
compact structure. However, this approach
does not .seem to offer favourable pros-
pects in the near future. Trials were there-
fore undertaken to inllucnce the structure
of fibrous connective tissue by means of
management.

The effect of some feed additives viz. the
amino acid glycine, vitamins C and E, and
the trace elements Cu, Mn and Zn were
tested. It was noticed that addition of these
nutrients to a commercial ration influ-
enced neither the structure of fibrous con-
nective tissue nor synovitis resistance.

However, it was shown that activity of the
experimental birds promoted compactness
of fibrous connective tissue and enhanced
synovitis resistance. These observations
are consistent with the reports referred to
under 4, 7 and 16. Prerequisites for activity
are good health, necessity to search for
feed, and a stimulating environment.
In order to meet these requirements, the
following conditions are recommended,
taking for granted that general health care
is sufficient:

Carefully restricted feed supply. This
restriction must be started as soon as
possible, i.e. approximately seven days
after hatching.

Deep litter of moderate humidity, con-
taining feed particles, oyster shell, grit
etc. Neither a thin layer of dry litter, nor
completely wet litter will activate the
birds.

As housing on wire appears to predis-
pose to synovitis, the use of wire must
be restricted if possible.
A lighting program which will induce
activity, without provoking cannibal-
ism.

A temperature of appr. 20° C (depend-
ing on age): high and low temperatures
reduce the activity of the birds.
The feed and water troughs must be
situated in such a way that the birds are
forced to walk.
Field observations confirmed that adopt-
ing this management schcme enhances syn-
ovitis resistance in broiler parent flocks.

Harkness, R. D.: Mcchanical properties of colla-
genous tissues. Treatise on Collage, vol. 2, part
A, edited by Gould, B. S., Academic Press, Lon-
don/New York; 1968.

Heidc, L. van der: Tenosynovitis (viral arthritis)
in poultry. DiergeneeskundigMemorandum 1975;
22: 207.

Heide, L. van der: Viral arthritis/tenosynovitis: a
review. Avian Paiho/ogy 1977; 6: 271.
Jones, R. C., Guneratne, J. R. M.,and Georgiou,
K.: Isolation of viruses from outbreaks of sus-
pected tenosynovitis (viral arthritis) in chickens.
Research in Veterinary Science 1981; 31: 103.
Johnson, D. C. and Heide, L. van der: Incidence
of tenosynovitis in Maine broilers. Avian Dis-
eases 1971; 15: 829.

Ramanchandran.S.N., Gould, B. S.: Treatise on
Collagen, vols. 1, 2A,2B. Academic Press, Lon-
don/New York; 1968.

Roepke, W. J.; Staphylococcus aureus infection
in poultry. Proceedings 19th World Veterinary
Congress, Mexico-City 1971; 3: 1175.
Rondle, C. J. M., Morgan, W. T. J.: The deter-
mination of glucosamine and galactosamine. Bi-
ochem.J. 1955; 61: 586.

Szirmai, A.: Contribution to the knowledge of
themucoid connective tissue. Doctoral thesis,
Amsterdam, the Netherlands; 1954.
Tipton, C. M., James, S. L., Mergner, W., and
Tse-Kia, Tcheng: Influence of exercise on the
strength of medial collateral knee ligaments of
dogs. American Journal of Physiology 1970; 218\'
894.

1. Bains. B. S. and Tempest, C. I..: Tenosynovitis in
broilers and broiler breeder Hocks. New Zealand
Veterinary Journal 1978; 26: 1 13.

2. Chalquest, R. R.; Cultivation of the infectious
synovitis-type picuro-pneumonia-like organisms.
Avian Diseases 1962; 6: 36.

3. Chalquest, R. R. and Fabricant, J.: Pleuropncu-
monia-like organisms associated with synovitis
in fowls. Avian diseases I960; 4; 515.

4. Douglas, E. M.: Factors affecting the gain of
tensile strength in incised wounds. Collagen Cur-
rents 1965; 6: 473.

5. Eidson. C. S., Page, R. K.. Fletcher, O. J., and
Kleven, S. H.: Vaccination of broiler breeders
with a tenosynovitis virus vaccine. Poultry Science
1979; 58: 1490.

6. Hanson, B. S. and Roberts, D. H.: Tenosynovitis
in broilers. The Veterinary Record 1967; 81: 329.

Biochemical changes in blood and uterine fluid
of fowl following experimental EDS\'76 virus
infection

SUMMARY The pH. pCO,. and p02 vahies and ihe concentrations of sodium, potassium, calcium,
magnesium, chloride, phosphorus, bicarbonate, base excess, protein, glucose, as well as the activity of
alkaline phosphatase andmalate dehydrogenase were determined in the venous blood and uterine fluid
of control and EDS\'76 virus-infected fowl.

Moreover, the pH of the mucosa of different parts of the oviduct was measured.
Hens were examined in the period from 10 to 24 days following infection: blood and uterine fluid
samples were collected approximately 14 hours after oviposition. provided a plumped egg was present in
the uterus.

Examination of blood and pH measurement of oviduct mucosa did not yield significant differences
between infected and noninfected hens. In comparison with noninfected control birds, the mean sodium
concentration of the uterine fluid of infected hens producing soft shelled or shell-less eggs had evidently
increased, while the mean concentration ofpotassium, calcium, magnesium and glucose had decreased.
Similar differences were also observed between infected hens producing normally shelled eggs and
infected hens producing abnormally shelled eggs. No significant differences between infected and not
infected hens were observed concerning the other values determined in the uterine fluid.
It is concluded that functional disturbances which account for shell aberrations following EDS\'76 virus
infection are located in the surface epithelial cells of the uterine mucosa. These disturbances are very
probably initiated by a depressed function of the sodium pump. A il changes observed in the uterine fluid
of infected hens could be explained by this depressed function.

Egg cirop syndrome 1976 (EDS\'76) in fowl epithelial cells and a decrease of the num-

is characterized mainly by production of ber of cytoplasmic granules in these cells

soft shelled and shell-less eggs (1, 3, 6). At were observed. Moreover, Taniguchi et al.

post mortem examination Van Eck et al. (13) observed the presence of intranuclear

(2, 5, 6) did not observe macroscopic inclusion bodies in epithelial cells of the

changes in any of the organs, including the uterus, isthmus, and vaginal gland region

oviduct and ovary in field- and experimen- 10 and 14 days following experimental in-

talcasesof EDS\'76, while Taniguchi e/a/. fection of laying hens with the JPA-1
(13) observed uterine oedema, swelling of strain of EDS\'76 virus. Electron micros-

the uterine folds and deposition of whitish copic examination revealed virus mainly in

exudate in the cavity of the uterus 14 days the nuclei of the uterine surface epithelial

cases of EDS\'76, Van Eck et al. (2) demon- Approximately 4 to 4.5 hours after ovula-

strated histopathological changes in the tion the egg reaches the uterus where it

oviduct which were limited to the uterus stays for about 20 hours. In this period the

(shell-gland), consisting of atrophy of the shell is formed. The first 5 to 6 hours during
tubular gland cells, oedema, and infiltra- which the egg is in the uterus are character-

tion by plasma cells and lymphocytes in the ized mainly by the so called \'plumping pro-

\' Department of Poultry Diseases, State University of Utrecht, the Netherlands.
\' Poultry Health Institute, both at P.O. Box 43, 3940 AA Doom, the Netherlands.

cess\', i.e. an aqueous solution of salts
(plumping fluid) is added through the egg
membranes into the egg albumen (the egg
is plumped). During the next 14 to 15
hours, shell is added to the surface of the
egg. The composition of the uterine fluid
varies considerably with the progress of the
plumping and calcification process (7, 12).
In the present study blood (plasma) and
uterine fluid of fowl experimentally in-
fected with EDS\'76 virus were analysed
biochemically to elucidate functional dis-
turbances which might account for the
shell aberrations. A non-infected control
group was included.

The egg shell consists mainly of CaCOj.
Besides calcium and carbonate, the blood
acid-base balance is of great importance in
shell formation. This balance is maintained
by electrolytes, amino-acids, and proteins.
Essential electrolytes, in this respect, are:
sodium, potassium, calcium, magnesium,
chloride, bicarbonate, and phosphate (11).
Hence, in the present study pH, PCO2,
HCOr, base excess, Na , K , Ca^^,
Mg^"*", CI", phosphorus, and protein were
ascertained in bloodplasma. Also, pOjand
the concentration of glucose as well as the
activity of the enzymes alkaline phospha-
tase (AP) and malate dehydrogenase
(MDH) were determined. AP plays a role
in the calciumphosphorus metabolism. The
liver is the main source of egg yolk lipopro-
teins and phosvitins. Therefore, MDH ac-
tivity was measured, as this enzyme is in-
dicative of liver cell damage in laying fowl
(8). Similar determinations to those made
in blood (plasma), were also performed in
uterine fluid. Moreover, the pH of the mu-
cosa of different parts of the oviduct was
measured.

Since production of abnormally shelled
eggs is significant from 10 days to approx-
imately 4 weeks following experimental in-
fection (6), analysis was performed in this
period.

Possible biochemical changes due to
EDS\'76 virus infection could be expected
especially in the period of the start of calci-
fication. Hence examination of hens was
performed 14 hours after oviposition, pro-
vided a plumped egg was present in the
uterus.

Hens producing shell-less eggs were select-
ed for examination only on the basis of the
presence of a plumped egg, because it ap-
peared that their laying rhythm was very
irregular.

Hubbard Golden Comet hens were obtained from a
commercial farm at 15 weeks of age, divided into two
groups of 80 hens and placed in batteries in 2 isolated
pens. One or three hens were housed per cage. The
birds had been vaccinated against Marek\'s disease
(HVT vaccine) and Infectious bronchitis (IB) (H120
vaccine) at one-day old, Newcastle disease (ND)
(Hitchner vaccine) at the ages of 1 and 5 weeks, and
fowl pox at 8 weeks of age. To avoid sampling during
the evening or night, the light was switched on at 16.00
hours, t\'rom an age of 22 weeks the lighting sche-
dule was from 16.00 hr to 8.00 hr.
Both groups of hens were fed the same commercial
feed. From 22 weeks of age they received a layer
ration. Analysis of this ration yielded the following
results: dry matter 89.9 per cent, ash 12.1 per cent,
crude protein 17.1 percent, crude fat 5.8 per cent, Ca
3.23 percent, total P 0.57 per cent, Na 0.18 per cent, K
0.87 per cent, CI 0.28 per cent. Metabolic value: 2,750
Cal/kg. Oyster-shell was fed ad libitum from 22 weeks
of age.

At 26 weeks of age the birds in one pen were inocu-
lated by the conjunctival route with the BC14 strain of
EDS\'76 virus. Inoculation dose: 0.1 ml, containing
128 haemagglutinating units, per hen. The BC 14 virus
was kindly provided by Dr. D. Lutticken, Intervet,
Boxmeer, the Netherlands.

At the ages of 15, 19, 26, 28, and 32 weeks, blood
sainples of all birds were tested for the presence of
haemagglutination inhibiting (HI) antibodies against
BC 14 virus, ND virus (NDV) and IB virus (IBV) (M41
strain), for precipitins against fowl adenovirus (FA V)
(Celo, Phelps-strain)and IBV antigen, and for agglu-
tinins against Mycoplasma gallisepticum and Myco-
plasma synoviae (4).

Besides, at 15 and 32 weeks of age neutralizing anti-
bodies against Avian Encephalomyelitis virus (AEV)
were determined in all birds in a pooled serum sample
per pen with the Van Roekel strain of AEV. The
embryonating eggs used were free from antibodies
against AEV.

The total production of normally and abnormally
shelled eggs was recorded daily at 9.00 hours. Furth-
ermore, on the day prior to selection of the hens for

examination, production was recorded individually at
18.00 hours and from then every 15 minutes until
22.00 hours. Approximately 14 hours after oviposi-
tion, hens were selected for examination on the basis
of the presence of a plumped egg in the uterus. This
was confirmed by palpation per cloacam.
On the days on which egg production was recorded
from 18.00 to 22.00 hours, shell-less eggs were not
produced in this period. Therefore hens which pro-
duced a shell-less egg between 9.00 and 18.00 hours
were examined. The examination was performed the
next morning, provided a plumped egg was present in
the uterus.

Examinations were performed at 10, 13, I6,20,and24
days after inoculation. Simultaneously, birds of the
noninoculated control group were examined. Each
time three hens were examined from both the inocu-
lated and the non-inoculated group.
Birds examined were divided into 4 groups;
group 1: non-inoculated control birds, producing
normally shelled eggs,

Collection of blood samples and uterine Jluid. pH mea-
surement of oviductal mucosa, and post mortem exami-

■fhe blood for gas analysis was collected in heparin-
ized capillaries from the wing-vene. For the other
determinations blood from the wing-vein was col-
lected in glass tubes containing héparine, and plasma
was prepared.

After blood collection the birds were anaesthetized
with Pentobarbitone-sodium (Nembutal®, Abott
Lab. Ltd) given intravenously. Feathers in the cloacal
neighbourhood were removed and the cloaca was
thoroughly clcaned. The abdomen was opened, where-
after the egg was removed from the uterus by con-
tinuous manual pressure on this part of the oviduct.
Fluid which followed after removal of the egg was
collected in a centrifuge tube by means of a funnel,
whereafter a capillary was filled with this lluid imme-
diately, for the performance of gas analysis.
It was not always possibleto examine the uterine fluid
from hens selected for examination, because;

— the hen laid the egg just prior to examination and
uterine Quid could not be collected;

— the egg was ruptured during expulsion and the
uterine lluid was contaminated with egg albumen.
Hence, the number of samples of blood and uterine
fluid examined were:

Following collection of uterine fluid the birds were
killed by bleeding and the oviduct was removed and
slit longitudinally. The pH of the mucosa was mea-
sured in the infundibulum, the proximal, middle, and
distal part of the magnum, the isthmus, and the ute-
rus.

The amount of shell of the expelled egg was assessed
macroscopically. Gross post-mortem examination
was performed.

Values of pH. pCO;, pO,, HCO~and base excess
were determined in undiluted blood and uterine fluid,
immediately after collection, by means of an AVLgas
check model 938 (AVL-AG SchafHiausen; Switzer-
land).

For the determination of sodium, potassium, cal-
cium,and magnesium,blood plasmaand uterine fluid
were diluted 1:50 with saline, except for the determi-
nation of potassium in the uterine fluid, for which a
dilution of 1:250 was used.

Sodium and potassium were measured by llamc emis-
sion spectrophotometry and calcium and magnesium
by atomic absorption spectrophotometry with a Per-
kin Elmer model 430 atomic absorption spectro-
photometer. Phosphorus and chloride concentration
in blood plasma and uterine lluid were determined
with a Merkotest® test kit (Merck, Darmstadt, W.
Germany) numbers 3331 and 3311, respectively.
Total protein was determined by the biuret method
with a Merckotest® number 3327. Glucose concentra-
tion, AP and MDH activity were measured in blood
plasma and uterine lluid using Boehringer Mannheim
test kits (Boehringer Mannheim GmbH, VV. Ger-
many) numbers 124028, 123889 and 124940 respect-
ively.

Values for pO, and pCO, are given in mm Hg;
HCO^and base excess are expressed as meq/liter;
Na, K, Ca, Mg, P, CI, and glucose concentration are
given in mg/100 ml, total protein in g/100 ml, and AP
and MDH in units/liter. The pH of the oviductal
mucosa was measured with an Elektrofakt pH meter
having a planar electrode (Ankersmit 220) (Anker-
smit, Breda, the Netherlands).

The results of biochemical examination arc expressed
as mean values ± standard deviation per group of
hens.

The statistical analysis was performed in accordance
with the Mann-Whitney U test at a probability of 5
per cent. Parameters of each group of birds were
compared with those of all other groups.

Serological examinalion
No precipitins to FAV and IBV and no
antibodies to M. galliseplicum, M. syno-
viae, or AEV were detected at any age in
either the BC14 virus inoculated birds or in
the non-inoculated control hens. Mean ^log
HI titres to NDV in birds in both pens

decreased gradually from 8.7 and 8.9 at 15
weeks of age to 6.2 and 6.8 at 32 weeks of
age. Mean ^log HI titres to IBV were 4.6
and 5.2 at 15 weeks of age and remained at
this level up to 32 weeks of age.
Antibodies to BC14 virus were not de-
tected at any age in the non-inoculated
control hens. Birds inoculated with BC14
virus were free of HI antibodies to this
virus up to 26 weeks of age. Thereafter
mean ^log HI titres of 9.4 and 8.6 were
measured at ages of 28 and 32 weeks re-
spectively.

Egg production started at 22 weeks of age
and reached a level of about 85-90 per cent
in non-inoculated control birds from 27
weeks of age. The number of abnormally
shelled eggs produced by these hens did not
exceed 2 per cent.

Egg production of the BC14 virus inocu-
lated hens was approximately 65 per cent
and 80 per cent at ages of 26 and 27 weeks
respectively. From 27 weeks of age total
egg production dropped to 55 per cent. The
number of abnormally shelled eggs reached
a maximum of 19 per cent at 28 weeks of
age. From the latter age total egg product-
ion recovered gradually and the number
of soft shelled and shell-less eggs decreased.
At 31 weeks of age production was at the
level of the non-inoculated controls.

No gross lesions were observed at post-
mortem examination. All eggs expelled
from the hens examined were plumped and
soft shelled. Within each group the CaCOj
deposition on these eggs varied from slight
(thin, rough layer of CaC03) to moderate
(smooth, white, soft shell). Between groups
there were no differences.

Results of examination of blood (plasma)
and of pH measurement of oviductal mu-
cosa of hens infected with EDS\'76 virus are
given in Tables 1 and 3, respectively. These
results did not differ significantly from
those of non-infected control birds. Also,
no significant differences were observed
between infected hens, whether they pro-
duced normally shelled, soft shelled, or
shell-less eggs.

Mean uterine fluid values of Na, K,Ca, Mg
and glucose of infected hens and of nonin-
fected controls are presented in Table 2. No
significant differences were observed be-
tween non-infected control birds (group 1)
and infected birds which produced nor-
mally shelled eggs, (group 2A), although in
the latter birds the mean sodium concen-
tration had increased.
In comparison with the non-infected con-
trols, the mean sodium concentration of
the uterine fluid of infected hens producing
shell-less eggs (group 2C) had increased
significantly, while the mean concentration
of potassium, calcium, magnesium, and
glucose had decreased.

Table 1. Mean values blood(plasma)\' values- ±
standard deviation (range) of 15 laying hens experi-
mentally infected with EDS\'76 virus. Blood samples
v. ire collected in the period from 10 to 24 days
following infection. A soft shelled egg was present
in the uterus at the time of sampling.
These values did not differ significantly from those
of non-infected controls.

pH, pCO;, pOj, HCOj and base excess were mea-
sured in blood; all other determinations were made
in blood plasma.

Value^ for pCO^ and pO, are given in mm Hg;
HCÜj and base excess in meq/liter; Na, K. Ca,
Mg, CI. Pand glucose in mg/lOO ml, protein in g/
100 ml, and AP and MDH in units/liter.
AP = alkaline phosphatase.
MDH = malate dehydrogenase.

Table 2. Mean biochemieal values\' ± standard deviation of uterine fluid of laying hens experimentally
infected with EDS\'76 virus. Uterine fluid was collected in the period from 10 to 24 days following infection.
Values of uterine fluid of non-infected control birds are included. A soft shelled egg was present in the uterus at
the time of sampling.

Superscript 2, 4, 6 or 8 in common: significantly different (p < 0.05) from each other
Superscript .3, 5, 7 or 9 in common: very significantly different (p < 0.01) from each other

Similar changes were also observed in in-
fected birds producing soft shelled eggs
(group 2B); however, only the decrease of
Ca proved to be significant. The mean so-
dium concentration of infected fowl pro-
ducing shell-less eggs (group 2C) had in-
creased in comparison with infected fowl
producing normally shelled eggs, while the
mean K, Ca, Mg, and glucose concentra-
tion had decreased. Except for Ca, these
changes were significant.
No significant differences were observed in
the other values.

Table 3. pH values ± s.d.* (range) of nviductal
mucosa of fifteen laying hens following experimental
infection with EDS\'76 virus.

these values did not differ significantly from those
of noninfected control birds.

The blood parameters of EDS\'76 virus in-
fected birds (Table 1) dit not differ signifi-
cantly from those of noninfected controls,
indicating the absence of metabolic disturb-
ances in vital organs.

Ovulation causes an influx of extracellular
fluid into the tubular gland cells of the
uterus. This may be initiated by the active
transport of Na-t- into the cell, resulting in
an osmotic pressure which induces an in-
crease in cellular volume of about 30 per
cent. Intracellular hydrostatic pressure
rises till 10 to 12 hours after oviposition.

In the presence of COj, HjO, and carbonic
anhydrase, HCOr is formed. NaHCOj
passively diffuses from the luminal side of
the cell into the shell gland luinen.
With the entrance of extracellular fluid
into the tubulargland cell, CI and H \' are
transported across the serosal side into the
vascular system and a metabolic acidosis is
produced. The surface epithelial cells ofthe
uterine mucosa are presumably concerned
with the entrance of Ca^^ into the lumen of
the uterus, possibly by a process of ex-
change between inward Na^ and outward

Coprecipitation of Ca^"^ with the
from the tubular gland cells takes place,
forming the calcified egg shell (10). A
model for uterine mucosal function, after
Mongin and Carter (10), is presented in
Fig. 1.

Except for Na, K, Ca, and glucose no sig-
nificant differences were observed in uter-
ine fluid between infected hens producing
abnormally shelled eggs and non-infected
hens producing normally shelled eggs. How-
ever, the large variability in the parameters
precludes detection of any but very large
differences with the sample size used. 01
course this applies also to the blood pa-
rameters.

The pH, pCOj, and HCOT" values of uter-
ine fluid of EDS\'76 virus infected hens did
not differ significantly from those of non-
infected controls.

Hence the total outcome of the bicarbon-
ate forming process, including carbonic
anhydrase activity, in the tubular gland
cells of infected birds is intact, in spite of
atrophy of many of these cells (2, 13). Ap-
parently. enough normally functioning
tubular gland cells remain to maintain suf-
ficient HCOj^ production.

There is a marked difference between the
composition of the uterine fluid during the
early stages of egg formation and that in
later stages. During shell formation the
mean concentration of sodium falls from
320 to 98 mg/100 ml. while that of potas-
sium rises from 62 to 293 mg/100 ml. Also,
calcium and magnesium concentrations
rise with the progression of shell forming

In EDS\'76 virus infected birds whicli pro-
duced soft shelled or shell-less eggs (Table
2; groups 2B and 2C), calcium, potassium,
and magnesium concentrations in the uter-
ine fluid were evidently lower than in non-
infected controls (Table 2, group 1), while
the sodium concentration was evidently
higher.

These results indicate functional disturb-
ances in the surface epithelial cells of the
uterine mucosa. At electron microscopic
examination, EDS\'76 virus was demon-
strated mainly in these cells ( 13) and micro-
scopically multilayering and a decrease
in number of cytoplasmic granules was ob-
served (2, 13).

Probably, in the surface epithelial cell, in-
ward Na"*" is exchanged for outward Ca^"^,
K ,and Mg . Na is transported actively
by means of the so-called sodium pump
located in the cell membranes (11).
The sodium concentration in the uterine
fluid of EDS\'76 virus infected hens produc-
ing abnormally shelled eggs (Table 2,
groups 2B and 2C), had increased, in com-
parison with non-infected control birds
(Table 2, group 1). This applies also to
infected hens producing apparently nor-
mally shelled eggs (Table 2, group 2A).
Therefore the functional disturbances of
surface epithelial cells are initiated very
probably by a depressed function of the
sodium pump in these cells. As a conse-
quence, potassium, calcium, and magne-
sium concentrations decrease, which re-
sults in production of soft shelled and
shell-less eggs.

Glucose enters the epithelial cells of the
small intestine by binding to a specific car-
rier, which also binds a sodium ion. Hence
there is cotransport of Na"*" and glucose. In
the presence of a Na"*" gradient, which is the
result of the activity of the ATP-requiring
sodium pump, Na"*" will tend to move down
the gradient. Since the carrier must also
contain bound glucose in order to func-
tion, Na drags glucose with it (9). It is
plausible to assume that this cotransport
also exists in the shell gland.

As a result of the activity of the sodium
pump of the uterine surface epithelial cells,
a Na\'\'^ gradient directed to the uterine fluid
is present during egg-shell formation. This
leads to cotransport of Na^ and glucose
into the uterine fluid. The function of the
uterine sodium pump is very probably de-
pressed in EDS\'76 virus infected hens,
which results in a lower Na"^ gradient over
the surface epithelial cells. Therefore co-
transport of Na^ and glucose into the uter-
ine fluid will decrease, providing an ex-
planation for the low glucose concentration
in the uterine fluid of the infected hens, which
produce abnormally shelled eggs. Thus all
changes in the uterine fluid of infected
hens, as observed in this study, can be ex-
plained by a depressed function of the so-
dium pump of the uterine surface epithelial
cells.

More evidence for the involvement of the
uterine sodium pump in egg-shell problems
in EDS\'76 virus infected fowl might be ob-
tained in further research by means of
for instance, ouabain, as this compound
is a specific inhibitor of this pump (9).

The authors would Mke to express their sincere thanks
to Prof. Dr. W. A. de Voogd van der Siraaten. for his
advices in respect of statistical analysis, and to C. Fris,
A. v. d. Laan, and .Mrs. H. Vcenendaal. for their
technical assistance.

1. Eck van, .L H. H., Davelaar, F. G., van den
Heuvel-Plesnian, Th. A. M.. Kol van, N.. Kou-
wenhoven. B., and Guldic, F\'. IL M.: Dropped
egg production, soft shelled and shell-less eggs
associated with appearance of precipitins to ade-
novirus in Hocks of laying fowls. Avian Pathol-
ogy. 1976; 5: 261.

2. Eck van, .1. H. H., Elenbaas. L., Wensvoort, P..
and Kouwenhoven, B.; Histopathological
changes in the oviduct of hens producing shell-
less eggs associated with precipitins to adeno-
virus. Avian Pathology. 1978; 7: 279.

Eck van. J. H. H., Kol van, N., and Kouwen-
hoven. B.: Egg production in relation to the re-
sults of a longterm serological survey of 73 Hocks
of fowl. Vet. Quarterly. 1980; 2: 15-24.

4. Eck van, J. H. H.; Egg transmission of egg drop
syndrome 1976 virus in fowl. Vet. Quarterly.
1980;2:176-8.

5. Eck van, .1. H. H.: Serological examination and
egg production of progeny of fowl expeririien-
tally infected with Egg Drop Syndrome 1976
virus. Vet. Quarterly. 1982; 4: 117-24.

6. Eck van, .1. H. H.: Effects of experimental infec-
tion of fowl with EDS\'76 virus, infectious bron-
chitis virus, and/or fowl adenovirus on laying
performance. Vet. Quarterly. 1983; 5: 11-25.

El .lack, M. H. and Lake. P. E.: The content of 11.
the principal inorganic ions and carbon dioxide
in uterine fluids ofthe domestic hen../. Reproii
Fen.. 1967; 13; 127.

Ibrahim. 1.. Humphreys, D. J.. Stodulski, J. B. 12.
J.. and Hill, R.: Plasma enzyme activities indica-
tive of liver cell damage in laying fowl given a diet
containing 20 percent of rapeseed meal. Rc.s. Vei.
■SV.. 1980; 28: 330. 13.

Lehninger. A. L.: Active transport across mem-
branes. In: Biochemistrv, firth printing. Publish-
ed by Worth Publishers. Inc., New York. 1971.
Mongin, P. and Carter, N. W.: Studies on the
avian shell gland during egg formation; aqueous
and electrolytic composition of the mucosa. Br.
Pouitr. Sci.. 1977; 18: 339.

Scott. M. L., Nesheim, M. C.. and Young, R. J.:
Essential inorganicelements. In: Nutrition ofthe
Chicken, second edition. 1976: 274. Published by
M. L. Scott and Associates. Ithaca, New York.
Sturkie, P. D. and Mueller, W. J.: Formation of
albumen, shell membranes, and shell. In: Avian
Physiology, 3rded., 1976: 317. Edited by Sturkie,
P. D., New York: Springer Verlag.
Taniguchi, T.. Yamaguchi, S., Maeda, M., Ka-
wamura, H.. and Horiuchi, T.: Pathological
changes in laying hens inoculated with the JPA-1
strain of Egg Drop Syndrome 1976 virus. Nail.
InsL Anim. Health Q. (./pnj. 1981; 21: 83.

Some pharmacokinetic aspects of four
sulphonamides and trimethoprim, and their
therapeutic efficacy in experimental
Escherichia coli infection in poultry

SUMMARY Pharmacokinetic siudie.s in broilers and layers of different sulphonamides indicate a good
absorption and a long elimination half-life (of suiphaquinoxaline. sulphadimidine and to a lesser degree
sulphadiazine) resulting in high plasma concentrations during drinking water medication in the
recommended therapeutic doses. In contrast drinking water medication with high concentrations of
trimethoprim (up to 1,320 mg/liter) resulted in a maximal mean plasma concentration of 1.2 ixg/ml.
Very good therapeutic effects were demonstrated in broilers experimentally infected with a sulphona-
mide-susceptible E. coli strain when treated with suiphaquinoxaline (200 mg/Uter). sulphadimidine
sodium (2 gram/liter), sulphachloropyridazine 30 per cent (I gram/liter) and to a lesser degree
sulphadiazine sodium (250 mg/liter). Synergism demonstrated between trimethoprim and sulpha-
diazine (1:5). The combination of trimethoprim with suiphaquinoxaline (1:3) did not induce better
therapeutic effects than suiphaquinoxaline in proportional do.K.s.

However, significant synergism was demonstrated between trimethoprim and both sulphonamides in
treatment of experimental infection with sulphonamide-resistant E. coli.
No signs resembling sulphonamide intoxication were observed during these studies.

Despite disadvantages such as a high inci-
dence of bacterial resistance, impaired egg
production and egg shell quality, and the
possibility of acute intoxication, sul-
phonamides are still important antibacte-
rial chemotherapeutic agents in poultry
practice, especially in the broiler industry.
Since most sulphonamide-resistant bacte-
rial strains are susceptible in vitro to com-
binations of sulphonamides with trimetho-
prim (5), these combinations are of special
interest.

This paper describes some pharmacokinet-
ic aspects and the therapeutic effect of
treatment of experimental E. coli infection
in broilers. Therapeutic agents studied were
sulphachloropyridazine sodium monohy-
drate, sulphadimidine sodium, sulphaqui-
noxaline (SQ), sulphadiazine sodium (SD),
trimethoprim, and two different combina-
tions of trimethoprim (T)/sulphonamides,
namely trimethoprim/sulphaquinoxaline
(1:3) and trimethoprim/sulphadiazine so-
dium (1:5).

Special attention was given to the in vivo
activity of the trimethoprim/sulphona-
mide, namely combinations against a sul-
phonamide-resistant E. coli strain.

Experimenlal birds and housing
In the pharmacokinetic studies mature White Leg-
horn (WL) hens or 3.5 week old Ross broiler chicks
were used. The hens were kept in a battery, and the
chicks were reared in cages. In the cITicacy trials
groups of 30-33 Ross broiler chicks were housed in
cages with wire-netting floors in an experimental
room, the temperature of which was approximately
22° C. Food (containing Amprolium 125 ppm, Etho-
pabaat 8 ppm and Virginiamycin 10 ppm) and water
were given ad libitum. Drinking water consumption
of treated birds and untreated controls was recorded
daily.

Blood plasma sulphonamide concentrations were de-
termined in layers and broilers inoculated intraven-
ously with sulphadimidine sodium at 20, 40 or 200
mg/kg body weight or sulphaquinoxaline at 20
mg/kg during the first 6 hours post inoculation (p.i.).
Plasma concentrations in the first 6 hours after crop
inoculation of 200 mgand 20 mg of these sulphonam-
ides were also determined.

Mean plasma concentrations of the following drugs
were determined in broilers experimentally infected
with E. coli and medicated through the drinking
water:

Sulphadiazine sodium: 250 mg/liter drinking water
Trimethoprim: 66,99,122, 330,660. and 1,320 mg/li-
ter drinking water

Trimethoprim/Sulphaquinoxaline: 33/100, 66/200
and 99/300 mg/liter drinking water.
Blood sampling and assay method
Blood samples were taken from the wing vein Vi, 1, 2,
3, 4, 5, and 6 hours after intravenous or crop inocula-
tion.

In experiments with drinking water medication, sam-
ples were taken during the 2nd day of treatment at
9.00, I LOO, 14.00, and 16.00 hours (i.e. 24,26, 29, and
31 hours after starting medication). Blood was col-
lected in heparinized tubes and stored at 4° C. Sul-
phonamide or trimethoprim concentrations in plasma
were determined within 24 hours by an agar-well dif-
fusion method using an £. coU strain (28 PR 271 for
sulphonamides and Bacillus pumilus for trimetho-
prim) growing in synthetic agar pH 7.0 (sulphonam-
ides) or in Standard II Nahragar pH 7.0 (trimetho-
prim). Agar plates were incubated for approximately
18 hours at 30° C. Comparisons were made against
standard solutions in antibiotic-free chicken plasma
(8).

Calculations of mean plasma concentration were
based on values of 2 or 5 individual samples (from
inoculated or water medicated birds respectively) col-
lected at different times after starting the medication.
Efficacy trials

The therapeutic effects of oral treatment with sulpho-
namides against colibacillosis in broilers were studied
using an infection model previously described (2, 3).
Different experiments with drinking water medica-
tion were carried out with EsB3-30 per cent (N\'-(6-
chlor-2-pyrazinyl)-sulphonamide (sulphachloropyrida-
zine), Ciba Geigy, sulphadimidine sodium, sul-
phaquinoxaline (SQ), sulphadiazine sodium (SDZ),
trimethoprim (T), Trilin (T -I- SQ in ratio 1:3, Well-
come) and Trimethosulf (T -I- SDZ in a ratio 1:5,
AUV).

Groups of 30-33 broiler chicks, 2.5 weeks of age, were
inoculated intranasally and conjunctivally with one
hen dose of H52 vaccine strain of infectious bronchitis
virus per chick, and 4 days later intratracheally with
lO\'-IO\' cfu E. coli per chick. The birds were necrop-
sied 7 days later. Mean lesion .score (i.e. the mean of
the sum of the macroscopic lesions scored, such as
airsacculitis, pericarditis and perihepatitis), percen-
tage chicks with airsacculitis, pericarditis of perihepa-
titis, mortality and average body weight were re-
corded.

Two different E. co//strains, isolated from inflamed
pericardia of broilers, serotype 078K80, and showing
D-mannose-sensitive haemagglutination of chicken
and turkey erythrocytes, were used.
Strain A was in vitro sensitive to the combinations
trimethoprim/sulphonamide as well as to sulpho-
namides alone, whilestrain B was sensitive to the first
but resistant to the latter. The in vitro minimal inhibi-
tory concentrations (MIC\'s) expressed in micrograms
of the different compounds per ml. of these strains
were:

In all experiments the treatment was started 24 hours
after the E. coli inoculation. All treatments were per-
formed through the drinking water;

— In the first experiment one group was treated for 5
days with EsB3-30 percent ( 1 gram/liter). The second
group was treated with sulphadimidine sodium for 3
days and then not treated for 2 days and treated again
the following 2 days (2 gram/liter), while the other 4
groups were treated for 4 days with trimethoprim
(122. 330. 660. and 1,320 mg/liter respectively). All
birds were inoculated with strain A of E. coli.

— In the second experiment 3 groups were treated for
4 days with T SQ in different concentrations (133.
266, and 399 mg/liter respectively) while the other 4
groups were treated with the corresponding propor-
tional SQ or trimethoprim concentrations (200, 300
or 66 and 99 respectively). The birds were inoculated
with the sulphonamide-susceptible strain (A) E. coli.

— In the third experiment, broilers infected with
strain A (4 groups) or with the sulphonamide-resis-
tant E. coli strain (B) (another 4 groups) were treated
for 4 days with SQ -I- T (280 mg/liter), sulphaquinoxa-
line (187 mg/liter), T SD (300 mg pure substance/
liter) or sulphadiazine sodium (250 mg/liter).

Table 1. Mean blood plasma concentrations of sulphadimidine sodium and sulphaquinoxaline at different
times after intravenous or crop inoculation of two mature WL layers and two 3.5 week old broilers.

Hours Treatment	p.i.	0.1	5	1		2		3		4		5		6
		B	l	B	l	3	l	B	L	8	l	B	l	B	L
Intravenous
Sulphadimidine-Na	20 mg/kg	15"	19	15	16	14	14	10	9	8	8	4	11	8	7
	40 ■■	41	34	40	48	39	40	25	22	38	23	35	28	32	28
	200 "	130	70	105	110	130	120	80	85	68	100	56	80	60	73
Sulphaquinoxaline	20 "	32	50	21	11	27	19	25	14	26	13	23	16	26	9
Crop
Sulphadimidine-Na	200 mg/kg	40	34	48	40	70	40	40 \'	18	37	37	40	37	56	40
Sulphaquinoxaline	20 "	6	2	12	3	15	6	20	6	22	14	22	13	21	15

• i.g/ml. Each value is the mean of 2 individual samples assayed each time.
6 = broilers
L = layers

Plasma concentrations after intravenous
or crop inoculation of sulphadimidine so-
dium or sulphaquinoxaline are presented
in Table 1.

No significant differences between sulpha-
dimidine sodium plasma concentrations in
broilers and layers were demonstrated; this
contrasted with sulphaquinoxaline plasma
concentrations which were consistently
higher in broilers.

In the first 6 hours after intravenous inocu-
lation of 20 mg sulphadimidine sodium per
kg body weight an almost linear decrease in
plasma concentration from 17 Aig/ml (0.5
hour p.i.) to 7.5 iJ.g/m\\ (6 hours p.i.) was
determined.

In those birds inoculated intravenously
with 40 g/kg body weight, only a slight
decline in concentration was found (from
37.5 to 30 Mg/ml), while after intravenous
inoculation of 200 mg sulphadimidine so-
dium/kg body weight no significant de-
crease in plasma concentration could be
detected between 3 and 6 hours p.i.
Between 0.5 hour and 1 hour after intrav-
enous inoculation of broilers or layers with
20 mg sulphaquinoxaline/kg body weight,
a decrease in plasma concentration from 32
to 21/ig/ml and 50 to 11 /ug/ml respect-
ively was determined; thereafter the con-
centration was almost stable until 5 hours
p.i.

Even one hourafterinoculation of broilers
or layers with 200 mg sulphadimidine so-
dium/kg body weight in the crop, peak
plasma concentrations were determined;
for sulphaquinoxaline of (20 mg/kg body
weight) peak value was reached 4 hours p.i.

Thereafter, until the end ofthe test period
(6 hours p.i.), almost stable plasma concen-
trations of both sulphonamides in broilers
as well as in layers were measured.
The mean plasma concentrations during
drinking water medication with suipha-
quinoxaline, sulphadimidine, sulphadia-
zine, trimethoprim, T SQ and T SD
are presented in Tables 2, 3 and 4.

In the first experiment (Table 2), marked
therapeutic effects were demonstrated in
broilers infected with a sulphonamide sus-
ceptible E. coli strain and treated with sul-
phachloropyridazine 30 per cent or sulpha-
dimidine sodium in the recommended con-
centrations through the drinking water (1
and 2 grams/liter respectively).

A less pronounced therapeutic effect was
demonstrated in groups treated with tri-
methoprim (Tables 2 and 3) in different
concentrations in the drinking water. A
dose dependant therapeutic effect was re-
corded in the concentration range 66-330
mg/liter. There was no significant differ-

Table 2. Therapeutieeffects of EsB.V30 per cent®, sulphadimidine sodium and trimethoprim on experimental
E. coli infection in 3 week old broilers (30-33 per group), determined 7 days post infection. The drugs were
administered for 5 and 4 days respectively through the drinking water, starting 24 hours after the E. coli
(sulphonamide-susceptible strain) inoculation.

—Treatment	None	EsB3-30%	Sulphadimi dine-Na		Trimethoprim
Parameter ------		1,000"	2,000	122	330	660	1,320
Mean lesion score	4.98	2.11	1.77	3.26	1.88	1.94	2.46
% affected chicks	62.5	36.4	25.8	52.9	20.6	24.2	39.4
% chicks with airsacculitis	62.5	36.4	25.8	52.9	20.6	24.2	39.4
% chicks with pericarditis	37.5	12.1	6.5	23.5	14.7	15.1	12.1
% chicks with perihepatitis	28.1	3.0	0.0	8.8	8.8	3.0	6.1
% mortality	12.5	0.0	0.0	2.9	0.0	0.0	0.0
Average body weight (g)	649	668	614	644	666	639	641
Water consumption (ml/chick)	127	132	88	112	84	58	61
Calculated dose (mg/kg B.W.)	0	39.6	19.6	21.2	41.6	59.9	125.6
Mean plasma concentration (pg/ml SD")	0	nt	51.8 (10.8)	0.6 (0.2)	0.9 (0.2)	1.2 (0.3)	1.1 (0.:

* mg/Liter drinking water
" each value is the mean of 20 individual samples colleted on 9.00, 11.00, 14.00 and 16.00 hours
{5 samples each time) on the second treatment day.

Tablc 3. The therapeutic effects of Trilin® (trimethoprim suiphaquinoxaline, I ;3). suiphaquinoxaline and
Trimethosulf® (trimethoprim sulphadiazine sodium, 1:5) on experimental E. coli infection in 3 week old
broilers (30-33 per group), determined 7 days post infection. Four days\' treatment through the drinking water,
starting 24 hours after E. coli (sulphonamide-susceptible strain) inoculation.

--____ Treatment Parameter —	None	Trimethopr (1:3) 133	im suiphaquinoxaline 266 399	Suiphaquinoxaline 200 300	Trimethoprim 66 99
Mean lesion score	3.58	1.86	1.34	1.89	1.98	1.90	3.5	3.56
% affected chicks	65.6	24.2	46.9	34.4	40.6	38.7	59.5	50.0
J chicks with airsacculitis	62.5	24.2	46.9	34.4	40.6	38.7	59.5	60.0
% chicks with pericarditis	25.0	3.0	6.25	0.0	3.1	0.0	27.0	15.6
% chicks with perihepatitis	12.5	0.0	3.1	0.0	0.0	0.0	10.8	9.4
% mortality	6.25	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0
Average body weight (g)	713	695	675	728	711	713	652	678
Water consumption (ml/chick)	161	161	159	137	168	155	158	135
Calculated dose (mg/kg B.W.)	0	21.4	42.3	54.7	33.6	46.5	10.4	13.4
Mean bloodplasma concentration (ug/ml SD")	0	4.4 (1.2)	10.3 (3.1)	15.2 (3.7)	20.2	23.5	0.22 (0.17)	0.52 (0.:

■ mg/Liter drinking water
each value is the mean of 20 individual samples collected at 9.00, 11.00, 14.00 and 16.00 hour
(5 samples each time} on the second treatment day.

ence in therapeutic effect between treat-
ment at a concentration of 330 and 660
mg/liter (with calculated intake of 41.6-
59.9 mg/kg body weight); treatment with
1,320 mg/liter was less effective.
In the second experiment (Table 3), thera-
peutic effects were demonstrated in groups
infected with a sulphonamide-susceptible
E. coli strain and treated with T -l- SQ in
concentrations of 133, 266 and 399 mg/li-
ter: the highest reduction in mean lesion
score in comparison with the untreated
control group was achieved, even in the
groups treated with 266 mg T SQ/Iiter
drinking water (resulting in an intake of
42.3 mg/kg body weight).
In groups treated with sulphaquinoxaline
at a dosage proportional to that used in
combination with trimethoprim (namely
200 or 300 mg/liter), essentially the same
therapeutic effects were observed. This was
in contrast with trimethoprim, which in
concentrations equivalent to those of T
SQ had no significant therapeutic effect.
These findings were reproduced in experi-
ment 3 (Table 4): in groups infected with a
sulpha-susceptible co//strain (strain A),
T -l- SQ in the recommended dose and sul-
phaquinoxaline in equivalent dosage show-
ed comparable marked therapeutic effects.

The combination trimethoprim/sulphadi-
azine was also very effective in reducing the
pathological changes due to E. coli infec-
tion. In comparison with sulphaquinoxa-
line, the treatment with sulphadiazine was
less effective.

In the same experiment, those groups in-
fected with a sulphonamide resistant coli
strain (strain B) showed no therapeutic ef-
fect when sulphaquinoxaline or sulphadia-
zine was used, while treatment with T SQ
or T -h SD resulted in marked therapeutic
effects.The results of necropsy of the con-
trol groups used in this experiment showed
that the lesions due to strain B infection
were more severe and more frequent in
comparison with the pathological changes
induced by strain A.

Drinking water consumption was appar-
ently affected in groups treated with sul-
phadimidine sodium (2,000 mg/liter) or
trimethoprim (^ 99 mg/liter) (Table 2).

The blood plasma concentration curve fol-
lowing intravenous inoculation of sulpha-
dimidine sodium or sulphaquinoxaline in-
dicates a long elimination half-life of these
compounds in poultry. This contrasts with
many other antibacterial agents (3, 4, 5).

Table 4. The therapeutic effects of Trilin® (trimethoprim sulphaquinoxaline, 1:3), sulphaquinoxaline,
Trimethosulf® (trimethoprim sulphadiazine sodium, 1:5) and sulphadiazine sodium on experimental E. coli
infection in 3 week old broilers (30-33 per group), determined 7 days post infection. Four days\' treatment
through the drinking water, starting 24 hours after inoculation of a sulphonamide-susccptible (A) or sulpho-
namide-resistant (BjE. co//strain.

Treatment	None	Tr SQ	SQ	Tr SDZ	SDZ	None	Tr SQ	SQ	Tr SDZ	SDZ
Parameter		280«	187	300	250		280	187	300	250
Mean lesion score	3.55	1.43	1.34	1.19	2.63	5.2	2.43	5.3	2.45	4.8
» affected chicks	51.9	13.3	25.0	17.2	53.3	70.0	42.9	56.3	41.4	65.0
% chicks with airsacculitis	51.9	13.3	25.0	17.2	53.3	70.0	42.9	56.3	41.4	60.0
% chicks with pericarditis	22.2	3.3	0.0	0.0	10.0	35.0	14.3	47.8	10.3	35.0
% chicks with perihepatitis	14.8	3.3	0.0	0.0	6.7	25.0	3.6	39.1	0.0	20.0
% mortality	18.7	3.3	0.0	0.0	9.1	29.0	6.3	28.1	12.5	34.4
Average body weight (g)	591	763	717	747	712	605	712	595	563	610
Water consumption (ml/chick)	142	132	142	145	143	113	127	115	136	114
Calculated dose (mg/kg B.W.)	0	37.0	26.6	43.5	35.8	0	35.0	21.5	40.8	28.5

mg/Liter drinking water
Tr SQ = trimethoprim sulphaquinoxaline (1:3)
Tr SDZ = trimethoprim sulphadiazine (1:5)

Rapid absorption from the gastro-intesti-
nai tract was also found. There were no sig-
nificant differences in the plasma concen-
tration curves of broilers and layers after
intravenous or crop inoculation of these
sulphonamides.

However, sulphaquinoxaline plasma con-
centrations were consistently higherin broi-
lers in comparison with layers. Further
studies are required to investigate whether
an age-dependant sulphaquinoxaline the-
rapeutic dosage is needed in treatment of
poultry.

The good absorption from the gastro-in-
testinal tract and the long elimination half-
life explains the relatively very high mean
plasma concentrations measured during
drinking water medication with the re-
commended therapeutic dosage of sulpha-
dimidine (51.8 /.ig/ml)or sulpaquinoxaline
(10.4 ;ug/ml). In contrast with the sulpho-
namides tested, the treatment with trime-
thoprim even in very high dosage (approx-
imately 126 mg/kg body weight) resulted
in a relatively low plasma concentration of
1.1 fig/m\\. This, and the fact that only small
differences in plasma concentration could
be found between groups treated with ap-
proximately 42, 60 and 126 mg/kg body
weight, is probably due to limited absorp-
tion from the gastro-intestinal tract and
biodégradation by the liver in combination
with a short elimination half-life of tri-
methoprim in poultry (9).
Medication of experimentally infected
broilers (sulphonamide-susceptible E. coli)
with sulphadimidine in the drinking water
(2 grams/liter) or sulphaquinoxaline (200
or 300 mg/liter) produced very good the-
rapeutic effects. The pharmacokinetic find-
ings as well as the therapeutic effects dem-
onstrated in this study suggest that much
lower doses of sulphadimidine sodium
could be effective. Recent studies confirm
this supposition. (Results will be published
in due course.)

Sulphachloropyridazine 30 per cent gave
rather moderate therapeutic effects: addi-
tional experiments with higher doses are
required.

Sulphadiazine in a concentration of 250
mg/liter was significantly less effective.
This can not be explained by the relatively
low plasma concentration (3.8 ;ug/ml)dur-
ing treatment, because the MIC of the E.
coli strain used was 0.4 /ug sulphadiazine/
ml: factors such as protein binding and/or
inhibitory factors in serum were probably
responsible. Trimethoprim, when admini-
stered in concentrations up to 122 mg/
liter drinking water gave no or poor
therapeutic effects, while in groups treated
with relatively very high doses (^ 330
mg/liter) much better effects were achiev-
ed. However, even in these groups the inci-
dence of pericarditis was high. These find-
ings are correlated with the low plasma
concentrations 0.22-1.2 ixg/m\\ measured
during treatment with 66-1,320 mg trime-
thoprim/liter drinking water.
In treatment of an infection with a sulpho-
namide-susceptible E. coli in both experi-
ments (2 and 3), the sulphaquinoxaline in
proportional doses was as effective as the
1:3 combination with trimothoprim (T -h
SQ). Synergism with trimethoprim was
demonstrated only in the case of sulphadi-
azine (experiment 3), which shows rather
poor therapeutic effects when administered
alone in comparison with the 1:5 combina-
tion with trimethoprim (T SD). As ex-
pected in treatment of an infection with a
sulphonamide-resistant E. coli, no thera-
peutic effects were found due to treatment
with sulphaquinoxaline or sulphadiazine.
However, the combination of these sul-
phonamides with trimethoprim showed
significant therapeutic effects. Neverthe-
less, in these groups, mortality and peri-
carditis occurred in 6.3 and 12.5, 14.3 and
10.3 per cent of the birds respectively. This
is probably due to the fact that the E. coli
strain used was virulent and the treatment
started 24 hours after E. coli inoculation.
These findings indicate in vivo synergism
between trimethoprim and sulphonamides
in treatment of a sulphonamide-resistant
E. coli infection. As can be concluded from
experiment 2 (Table 3), drinking water
medication with T -l- SQ or T 4- SD in
therapeutic doses results in low trimetho-
prim plasma concentrations (0.22-0.52 /ug/
ml) which are correlated with very poor
therapeutic effects when trimethoprim is
administered alone. However, when sulpha-
quinoxaline or sulphadiazine was added to
trimethoprim in ratios of 1:3 (T SQ) and
1 ;5 (T SD) as in experiment 3 (Table 4), a

therapeutic effect was achieved which is
even superior to that following treatment
with high trimethoprim doses (up to 1,320
mg/liter and maximal plasma concentra-
tion of 1.2 |Ug/ml) as demonstrated in
experiment 1 (Table 2).
This in vivo synergism between trimetho-
prim and sulphonamides in sulpha-resis-
tant E. coli infections has been previously
described in poultry (9) and in urinary tract
infection in man (1,6) and can not be ex-
plained.

During all experiments described here, no
symptoms resembling sulphonamide in-
toxication were observed, which is (con-
cerning sulphaquinoxaline and T SQ)
in accordance with findings described pre-
viously (7). Nevertheless, drinking water
consumption was markedly affected in
broilers treated with sulphadimidine so-
dium (2,000 mg/liter) or trimethoprim (^
99 mg/liter).

Schothorst, M. van: Residuen van antibiotica in
slachtdieren. Thesis, State University of Utrecht,
1969.

White, G. and Williams R. B.: Evaluation of a
mixture of trimethoprim and sulfaquinoxaline for
the treatment of bacterial and coccidial diseases of
poultry. The Veleriiwri Record. December 24,
1983; 608-12.

1. Acar, J. 1-., Goldstein, F., and Chabbcrt, Y. A.:
Trimethoprim and sulphamethoxazole. Ed. M.
Finland and E. H. Kass. University of Chicago
Press, 1974; 38-45.

2. Goren, E.: Observations on experimental infec-
tion of chicks with Escherichia coli. Avian Pathol-
ogy 1978; 7: 21.3-24.

3. Goren, E., de Jong. W. A., and van Solkcma, A.;
Some pharmacokinetical aspects of ampicillin
trihydrate and its therapeutic cfficacy in experi-
mental Escherichia ro/i infection in poultry. /Iv/ort
Pathology 1981; 10:43-5.

4. Goren, É.. dc Jong, W. A., and Doornenbal, P.:
Pharmacokinetical aspects of Humequine and
therapeutic cfficacy in Escherichia co// infection in
poultry. Avian Pathology 1982; I I: 463-74.

5. Goren, E.; Therapie van bacteriele infectieziekten
bij bcdrijfspluimvcc. Tijd.schrift voor Diergenees-
kunde 1983; 108: 350-8.

6. Cirüneberg. R. N.: The use of co-trimoxazole in
sulfonamide resistance. Journal of Antimicrobial
Chemotherapy 1975; I: 305-10.

7. Piercy, D. W. T., Williams, R. B., and White, G.:
Evaluation of a mixture of trimethoprim and sul-
faquinoxaline for the treatment of poultry: safety
and palatability studies. The Veterinary Record.
January 21. 1984; 60-2.

SUMMARY A herd health and management program was carried out from May 1974 to May 1977 on
thirty Dutch dairy farms which did not have specific herd or management problems. The number of cows
per farm varied between 40 and 160. There was a control group of thirty-one comparable farms. The
farms were visited every six weeks by the veterinarian of the Animal Health Service Institute, the local
agricultural adviser of the NAAS and the local veterinarian.

The aim ofthe program was a whole farm approach. The program had a mainly advisory character and
it was up to the farmer to follow the advice given, which was based on the theoretically optimal solution
but adjusted to the farm situation. The basis of the administration of herd health was the Herd Fertility
Chart. Farm inspectionwas by detailed observation. The program was primarily practical, and could be
carried out by a well-trained local veterinarian.

The data of the first (preparatory) year were compared with the results of the following two years.
The improvement in income feedcosts margin on the program farms exceeded that on control farms by
Dfl. 176 per cow (therefore Dfl. 460per ha. and DfI. 12,535 per man). Factor Analysis showed that the
herd health and management program influenced especially data concerning fertility. However this did
not affect the income feedcosts margin per cow. The program also had an important influence on culling
due to health problems and on feedcosts per cow, both of which considerably affected the income
feedcosts margin per man. The results obtained may be considered to be minimal and might be higher on
farms with herd health and management problems. The expenses involved in a program similar to that
described, would appear to be a good choice of investment for farmers.

and coordinated approach to achieving and
The number of cows per farm and per man maintaining optimal health and productive
has increased sharply in the Netherlands in efficiency of livestock: \'optimal\' being de-
the last decennia (5, 14). From the early fined in relation to the objectives of the
seventies a higher performance per animal herd owner (2).

was also aimed for by improving genetic Animal welfareand comfort must of course
production capacity as well as animal be protected when these aims are striven
health and husbandry. for. Special attention must be paid to those

I n larger units with large numbers of cows diseases which manifest themselves princi-
per man there is a much greater disease risk pally through impairment of productive ef-
and also a higher risk that (sub)clinical ficiency, but not by clinical signs obvious
diseases will not be diagnosed in time for to the farmer.

adequate action. These risks however can The results of a herd health and manage-
be decreased by consulting experts, e.g. the ment program are generally good (1,3,6,7,
veterinarian, for a herd health and man- 8, 9, 10, 12, 13, 17, 21).
agement program (14, 15). The veterinarian who carries out a pro-

\' Animal Health Service Institute. P.O. Box 13,8000 AA Zwolle, the Netherlands; also a faculty member of the
Department of Herd Health and Ambulatory Clinic, University of Utrecht, Marburglaan 4, 3508 TD
Utrecht, the Netherlands.

^ Department of Farm Economics, Agricultural University, Hollandseweg I. 6706 KN Wageningen, the
Netherlands.

treat individual animals or a total herd, but
by doing so also to take into consideration
the aims and potential of the farmer (14).
The veterinarian also becomes involved in
management advice, because disease oc-
currence and control are very dependent
on management e.g. nutrition, breeding,
milking technique. The veterinarian needs
also a deeper understanding of the inter-
pretation of the farm\'s financial results be-
cause these are in many cases the only indi-
cation of a sub-optimal performance.
An essential part of strategy development
is a consideration of the financial implica-
tion of various recommendations. For this
reason cooperation with the extension ser-
vice of the agricultural industry or the Na-
tional Agricultural Advisory Service
(NAAS) is advisable.

Until 1974 there was little experience with
herd health and management programs on
dairy farms in Holland. Such a program,
involving both veterinary and agricultural
aspects, was therefore carried out from
September 1974 till May 1977 on thirty
dairy farms in the province of Ovcrijssel,
whose Animal Health Service Institute and
the National Agricultural Advisory Service
jointly initiated this trial.
The aims of the trial were:

b. the training of local veterinarians and
agricultural advisers by involving them
in the program;

During this trial many data were collected;
several aspects have been analysed in more
detail. In this article materials, methods
and the main results arc described. A se-
cond article thoroughly describes culling
strategy and losses caused by forced re-
placement of dairy cows (19). The losses of
a prolonged calving interval and the effect
of a herd fertility control program on the
calving interval and the number of cows
culled for reproductive failure are reviewed
in a third article (4); in a fourth article the
experiences of this three year-trial are dis-
cussed, and special aspects which influence
the success of herd health and management
programs are described (20).

2. MATERIAL.S AND METHODS
2.!. Se/eclion oj program and conlrol farms
Every agricultural adviser(37 in totaljol the National
Agricultural Advi.sory Service (NAAS) in Overijs.sel
was asked to .select three dairy (arms with at least
forty dairy cows and without specific herd health
problems. Further conditions were: a modern hous-
ing system for the cows and young stock, a reasonable
economic and herd health record-keeping system, and
participation in Artificial Insemination, milk record-
ing and roughage-analysis. The program and control
farms were chosen at random from these three, the
third farm being excluded from the trial in each case.
Seven program and six control farms were excluded
becausc they were not able to provide the necessary
economic data.

At the first visit to the program farms in Octobcr-No-
vember 1974. relevant data from the period May
1974 until the time of the first visit were collected. The
farmer was asked to update (if necessary) the record-
keeping of herd health data by listing all the cows in
orderofcalvingdateona Herd Health Fertility Chart
(HHF Chart). In the HHF Chart (II) the details of
fertility, mastitis, lameness, metabolic diseases and
reason for culling were given. At the same time the
farmer was provided with lifetime health records for
each individual cow.

After the first visit the farmers were visited every six
weeks by the veterinarian of the Animal Health Ser-
vice Institute (who was the coordinator of the trial),
the local agricultural adviser of the NAAS, and the
local veterinarian.

The control farms were visited twice a year to collect
data comparable with those collected on the program
farms. On the control farms economic and fertility
data, number of calves born dead, number of deaths
due to diarrhoea within a month after birth, number
of aborted foetuses, and culled or dead livestock were
collected.

Further data conccrning the health of cows were not
collected on the control farms; it was considered that
these would be unreliable because the farmers would
be unlikely to accurately remember details. On the
program farms however such details were very well
recorded as a result of the frequent visits and the
record-keeping system provided.

2.S. The herd health and management program
2.3.1. Introduction: During the period of May 1975
to May 1977 the program farms were visited about
every six weeks by the veterinarian of the Animal
Health Service Institute, the local agricultural adviser
and the local veterinarian (the latter also attended
emergency-calls). At each visit the same procedure
was followed:

(a) reviewing the herd health and production data
since the previous visit. The data from the HH F
Chart and the milk recording results were re-
corded on an index list, which contained the
most relevant diseases and index figures. In this
way it was possible to calculate the percentage
of animals affected with various diseases at any
time. This allowed recognition of undesirable
tendencies.

(b) inspection of the whole farm. Farm inspection
entailed detailed observation of the farm and
stock. This is a quick and efficient method if the
inspection is uniform and reproducible, and it
was considered sufficient because the same
people visited each individual farm, and the
coordinating veterinarian of the Animal Health
Service Institute (who visited every farm) could
make comparison between all participating
farms.

It was up to the farmer to follow the advice. For this
reason there was always a discussion comparing the
best theoretical solution and the practical possibilities
of the farm and farmer. The main aim of the pro-
gram was to get the best economic results within the
limitations of the farm.

The herd health and economic data were discussed
annually in a general meeting of all the participating
farmers, agricultural advisers and local veterinarians.
There were also smaller yearly meetings (of five to six
farmers, the corresponding local veterinarians and
agricultural advisers) in which a certain subject (e.g.
nutrition, udder health, fertility) was discussed. Lastly
the results of each farm were discussed with the indi-
vidual farmer, special attention being paid to the
weak points of herd health, husbandry or pasture
management.

The farmers paid the local veterinarians the costs of
all examinations and/oi treatments, but they were not
charged for the costsof time spent on herd health and
management, or for the time spent by the agricultural
adviser and the Animal Health Service Institute vet-
erinarian. The main aspects of the herd health and
managemant program (a more detailed description
has recently been published(11)) are brielly described
below (2.3.2.-2.3.10.).

2.1.2. Reproduction: Cows were checked for preg-
nancy at least six weeks after conception. Cows which
1) did not come into heat within sixty days after
parturition, 2) were irregularly in heat, 3) were re-
peat-breeders, or 4) had metritis, were examined
and/or treated. At least once a year the relevant fertil-
ity data were calculated as conception rate after 1st
insemination, interval calving - 1st in-semination,
number of in.scminations per conception, interval cal-
ving-conception and number of cows culled for re-
productive failure.

2.3.3. Udder health: All the quarters of all cows in
lactation were anually sampled and examined by the
Animal Health Service Institute; in cases of acute
mastitis milk samples were taken by farmers. The
milking equipment and the milking procedure were
checked at least once a year. If necessary teatdipping
and drying of with antibiotics were suggested. The
number of cows with acute mastitis or teat injuries
were recorded from the HHF Chart (2.3.1.).

At every visit the teat orifice and the appearance of the
teats were evaluated in a number of cows chosen at
random. Attention was also paid to bedding, size of
the cubicles, and ventilation in the stall. The bulk milk
cell count, bulk milk bacteria count, milk fat and milk
protein percentage were also checked at every visit
(from milk production control data).

2.3.4. Calf rearing: The farmer was advised about
housing, nutrition and control of parasitic diseases of
young stock, fhe numbers and causes of sick and
dead calves were registered,

2.3.5. Foot care: At every visit the digits of a ran-
domly chosen number of cows were evaluated by
clinical inspection, and the number of lame cows was
recorded from the HHF Chart. The farmer was ad-
vised to trim the feet of the cows at least once a year
and to regularly use a formalin bath to prevent foot-
rot.

2.3.6. Nutrition: With the assistance of the agricul-
tural adviser, special attention was paid to efficient
nutrition during the different stages of lactation and
the dry period, because it was believed that this was
one of the most important aspects of the program.
At each visit nutrition was discussed and the condi-
tion of the cows assessed. If ketosis was suspected,
urine samples were taken. The farmer was advised to
divide the cows into production groups. Pasture-
management and the use of concentrates in summer
were discussed.

2.3.7. Production control: The daily farm milk
production was established from milk-collection data.
In addition the trend in the average standardised (for
age, season and stage of lactation) production of all
the cows in lactation, which is calculated every three
weeks by milk recording, was examined.

2.3.8. Cow-culling: The date and reason(s) for cul-
ling, date of birth, last calving date, insemination
data of the final lactation, and (if possible) the price of
every culled cow were recorded. The production data
of all lactations of theculled cows were also collected.

2.3.9. Economic data. The economic data were
evaluated annually. The feed costs and livestock sales
(net sales and inventory change) per cow were com-
pared with standards(I8) the first of which took into
account the number of cows per hectare (ha), number
of young cattle per dairy cow, milk production level,
and the amount of fertiliser nitrogen (kg. N) used per
ha.

The standard regarding livestock sales accounted for
breed and the number of young cattle per cow. The
margin of income over feedcosts (income feedcosts
margin) per cow was considered to be the most impor-
tant variable because the aim of the herd health and
management control program was to achieve a higher
net performance per animal by improving herd health
and paying maximal attention to nutrition. A change
in the number of cows per ha. and per man, which can
have considerable impact on the income feedcosts
margin per man was not a target of the program;
change in these variables takes much longer than three
years of the program. The return on labour per man
was assessed by assuming certain costs per ha. (Dfl.
250/ha. for rent and Dfl. 400/ha. for machines and
contractor), per farm (Dfl. 2000 e.g. for bookkeeping,
transport etc.), per milking cow (Dll. 200 for housing,
Dfl. 75 for machines and contractor, Dll 250 for milk
recording, interest on livestock, veterinary services
and breeding costs and Dfl. 75 for bookkeeping,
transport etc.) and Dfl. 1.20 per kg fertiliser. These
costs were calculated for the year 1975/176 and re-
duced or raised by 10 per cent for 1974/75 and 1976/
77 respectively.

23.10. Method of analysis: The data ofthe control
and program farms in the preparatory year 1974/1975
were compared for statistically significant differences
with Student\'s t-test. The non-parametric test was
used for variables which showed a high probability (p
> 0,90) of a non-normal distribution in the control
and/or program farms.

The same tests were applied to the differences in de-
velopment between the data of the program and con-
trol farms as the trial proceeded.
To obtain more detailed information concerning the
relationship between variables, and the effect of the
herd health and management program. Factor Anal-
ysis was carried out, allowing recognition of those
aspects inHuencing the farmers\' income and mea-
surement of the program\'s influence on the different
variables.

In the preparatory year 1974-1975 the most
variables showed a large standard deviation
but there was hardly any statistically signi-
ficant difference between the program and
control farms (Table 1). However, the pro-
gram farms were somewhat larger (in hec-
tares and number of cows) and used less kg.
N/ha., but the stocking rate per ha. of grass-
land and the number of cows per man did
not differ significantly. Milk production
per cow, and income feedcosts margin per
cow, per ha., and per man did not differ
between the groups, nor did the return on
labour per man, fertility parameters, calf
mortality and culling data. The feed costs
as a percentage ofthe standard were slight-
ly less favourable on the program farms in
1974-1975.

The structural variables changed little dur-
ing the trial (Table 2). The grassland area
of control farms increased slightly more,
but this was due mainly to one farm, which
enlarged by 21 ha. The use of kg. N/ha.
increased (by an average of 66 kg. N/ha.)
significantly more on the program farms
than on control farms, thereby almost
equalising the level of fertiliser use. There
was a significant change in improvement in
fertility variables in favour of the program
farms. There was little difference in the two
groups concerningtrends in calf mortality.
The total number of culled cows (expressed
as a percentage of the number of cows
calved per year) decreased significantly on
the program farms compared with the con-
trol farms, mainly due to a lesser percen-
tage of cows culled for health reasons, es-
pecially reproductive failure on the pro-
gram farms.

The income feedcosts margin on the pro-
gram farms exceeded that on control farms
by on. 176 per cow, Dfl. 460 per ha, and
Dfl. 12,535 per man. The return on labour
per man increased Dfl. 9,410 more on the
program farms.

Standard deviations of the different vari-
ables concerning income and costs were
very high, reducing the significance of the
change in these variables despite the con-
siderable improvement of the various in-
come variables. The standard deviation
and especially the coefficient of variance
(standard deviation as a percentage of the
average) of the various income variables
was lower in the program group. This in-
dicates that the development on the pro-
gram farms was not only more favourable
but also more uniform.

It was shown that the herd health and
management program influenced especial-
ly data concerning fertility, although this
improvement did not contribute to the in-
come feedcosts margin per man. The pro-
gram also had an important inlluence on
the culling of cows due to health problems,
and on feedcosts per cow, both of which
did have a considerable effect on the in-
come feedcosts margin per man.
The effect of the program on the improve-
ment in fertility and culling of cows has
also been determined by using simulation
models (4, 19).

The farmers paid the local veterinarian for
all treatments, but they were not charged
for time spent on the herd health and man-
agement program. The average number of
calved cows per year was 82 in 1976-1977.
Every farm was visited eight times per year,
each visit averaged \\ Vi hours, and if the
local practitioner had carried out the pro-
gram by himself the charge in 1976-1977
would have been Dfl. 80 per hour. There-
fore the veterinary service costs of the herd
health and management program in 1976-

« 3 Livestocl<-sales including inventory change
« 4 ? 1 U.S. = 2,50 Dutch guilders (D.fl.)
«5a The standard takes account the number of cows per ha.,
the number of young cattle per dairy cow, level of
the milk production and fertiliser (Kg.N) per ha.
«5b The standard takes into account breed and number of )(X

Tabic 2. Difference in development in the program-farms compared with the control-farms {1974/75 to
1976/77).

5a The standard takes into account the number of
cows per ha., number of young cattle per
dairy cow, level of the milk production and
fertiliser (Kg.N) per ha.

5b The standard takes into account breed and
number of young cattle per dairy cow

1977 would have been Dfl. 12 per calved
cow in addition to the Dfl. 46.10 menti-
oned in Table 3.

Because the results of both the program
and control farms inproved during the
trial, the benefits of the herd health and
management program could be calculated
correctly only by comparing both groups
of farms at the beginning and at the end of
the program. It has been shown that the
program produced a considerable benefit
to the participating farms.
The most important parameter in estimat-
ing the effect of a particular program is the
income feedcosts margin per cow. This
program has been shown to produce a gain
of Dfl. 176 in this margin, but the actual
gain may have been far greater. This discre-
pancy is due to several reasons.
Firstly it should be noted that program and
control farms did not have specific herd or
management problems, and that their econ-
omic performance and average milk pro-
duction were above the Dutch average. Se-
condly the farmers did not apply for the
program but were invited to participate,
and this may haveaffectcd motivation: the
program was mainly of an advisory nature,
and it was up to the farmer to carry out the
measures advised. In some cases farmers
were unwilling to follow the suggestions
given because they did not appreciate the
problems detected or they felt that the
problems were of insufficient importance.
Thirdly, it must also be noted the program
was initiated in the preparatory year and
this could have had a favourable effect on
the results of the program farms in that
year. Fourthly the control farms, on the
other hand, may have benefited indirectly
from the program because of the twice-
yearly visits, and reports concerning this
trial published in dairy farmers\' maga-
zines. In a number of cases the control and
program farmers were neighbours and this
may have had some influence on the re-
sults. Furthermore, some farmers of the
control group requested some form of herd
health program from their local veterinar-
ian.

Although the program had a good effect on
the income feedcosts margin per cow, it
was not possible to relate this effect to each
of the many aspects concerning herd health
and management separately. Many of these
variables were either insufficiently precise-
ly defined or their influence was too small
to cause an obvious effect: e.g. calfmortal-
ity diminished by I per cent in the program
group compared with the controls but this
effect was not visible in the Factor Analy-
sis. The effect of the drop in calf mortality
is only one of the many aspects which in
whole farm analysis were not separately
definable, but which together cause a con-
siderable contribution to improvement in
the farmer\'s income. Therefore, the evalua-
tion on the program cannot be used to
exclude one or more aspects from the herd
health and management program.
During the program it was very obvious
that good registration of disease incidence
is very important. However, the observed
incidence is not only dependent on health
status, but also on the observational capac-
ity of the farmer. Some farmers recognise
disease in its very early stages and imme-
diately employ treatment to limit the loss.
The observed frequency of diseased ani-
mals may thus appear to be very high but
the effect of disease is relatively small.
It is hard to calculate the loss caused by
disease without knowing its severity and
duration. For this reason the frequency of
disease (although recorded) is not referred
to in this article. The development of ade-
quate methods for registering diseases and
their severity under practical conditions is
an essential condition for the evaluation of
preventive medicine in the future.
In the calculations, the time that the farmer
and the NAAS agricultural adviser spent
on the program has not been considered
but these costs would have been (for each
of them) approximately the same as that
calculated for the veterinarian (Dfl. 12 per

calved cow, 3.4.). As the income feedcosts
margin per cow improved by Dfl. 176 on
the program farms as compared with the
controls, it may be concluded that every
Dfl. invested in the herd health and man-
agement program returned about 5 Dfl.
This result is comparable with that of Ro-
berts (17), and indicates that herd health
and management programs appear to be a
sound investment.

The authors express their thanks to drs. W. M. Gotink
(director) and P. Feenstra (veterinarian) of the Ani-
mal Health Service Institute of the Province of Over-
ijssel and the IJsselmeerpolders, for stimulating the
initiation of the herd health and management pro-
gram, and for their advice and help in executing the
program. We are also grateful to A. Eriks of the LEI
for his essential expertise in Factor Analysis. We are
also indebted to the members of the National Agricul-
tural and Advisory Service in the Province of Overijs-
sel and the IJsselmeerpolders, to the local veterinar-
ians and to the participating farmers for their fine
cooperation. Finally we wish to thank Prof. Dr.
Elwyn Firth for his excellent help and constructive
criticism in the preparation of this manuscript.

1. Barfoot. L. W., Cote, J. F., Stone, J. B.. and
Wright, P. A.: An economic appraisal of a pre-
ventive medicine program for dairy herd health
management. Can. Vel. J. 1971; 12; 2-10.

2. Blood, D. C., Morris, R. S., Williamson, N. B.
W., Cannon, C. M.,and Cannon, R. M.: A health
program for commercial dairy herds, I objectives
and methods. Ausir. Vel. J. 1978; 54; 207-15.

4. Dijkhuizen, A. A., Sol, .1., and Stelwagen, J,; A
three year herd health and management program
on 30 Dutch dairy farms. III. economic evalua-
tion of a herd fertility control program. The Vete-
rinary Quarterly 1984; 6: 158-62.

5. Gotink, W. M.; Bedrijfsdiergcneeskunde, Post
Graduate Course of the KNMvD, Zeist, Oktober
1971.

6. Grunsell. C. S.. Penny. R. H. C., Wragg, S. R..
and Allcock, J.; The practicability and econom-
ics of veterinary preventive medicine. Vet. Rec.
1969; 84; 26-41.

7. Herschler. R. C.,Miracle, C., Crowl, B., Dunlap,
Th., Judy, J. W.; The economic impact of a
fertility control and herd management program
on a dairy farm. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1964;
145; 672-6.

8. Mc Cauley, E. H.; The contribution of veterinary
service to the dairy enterprice income of Minne-
sota farmers; production function analysis. J.
Am. Vet. Med Assoc. 1974; 163; 1094-8.

9. Moller, K.; Planned animal health and produc-
tion service (PAHAPS) on New Zealand dairy
farms. Veterinary Service Council. P.O. box
5201, Wellington, New Zealand. 1978.

10. Morrow, D. A.; Analysis of herd performance
and economic results of preventive dairy herd
health programs. Veterinary Medicine/Small Ani-
mal Clinician I966;61;part 1; 474-83, and part 11;
577-82.

11. Noordhuizen, J. P. T. M., Brand, A., Dobbelaar,
P. en Wilbrink. H.: Veterinary herd health and
production control on dairy farms. Preventive
Veterinary Medicine 1983; part 1: 189-99, part 11;
201-13, and part III; 215-25.

12. Oxender, W. D.; Dairy herd management and
veterinary services in Michigan. The Bovine Prac-
titioner 1973; 8; 45-6.

13. Plocher, E. M.; A dairy herd reproduction pro-
gram. Veterinary Medicine 1959; 179-84.

14. Rapport van de structuurcommissie ordinariaat
bedrijfsdiergcneeskunde. Faculteit der Dierge-
neeskunde, University Utrecht, September 1972.

15. Rapport van de werkgroep Begeleiding Rund-
veebedrijven. Stichting Gezondheidszorg voor
Dieren, nr. 45-2007, Den Haag, Oktober 1974.

16. Rapport van de Commissie Begeleiding grote
bedrijven. Kon. Ned. Mij. voor Diergeneeskun-
de, Utrecht, Oktober 1971.

17. Roberts, S. J. and De Camp, C. E.; Study of a
planned preventive health program for dairy
herds. Veterinary Medicine/Small Animal Clini-
cian 1965; 771-7.

18. Rompelberg, L. and Ettema, F. D.; Beoordeling
van enkele belangrijke kengetallen uit de bedrijfs-
economische boekhouding. Bedrijfsontwikkelini;
1982;13:807-12.

19. Sol, J., Stelwagen, J., and Dijkhuizen, A. A.: A
three year herd health and management program
on thirty Dutch dairy farms, II culling strategy
and losses caused by forced replacement of dairy
cows. The Veterinary Quarterly 1984; 6: 149-57.

20. Sol, J., Renkema, J. A., and Brand, A.; A three
year herd health and management program on
thirty Dutch dairy farms, IV special aspects. The
Veterinary Quarterly 1984; 6: 163-9.

21. Williamson, N. B.: The economic efficiency of a
veterinary preventive medicine and manageinent
program in Victorian dairv herds. Austr. Vet. ./
1980;56:1-9.

SUMMARY Cows are culled a! a relatively low age, which causes considerable economic loss. The
annual culling rate in the Netherlands has increased from 18.8 per cent in 1951 to 25-30per cent of the
average number of cows in more recent years. The productive life is now about 3.5 years.
On the thirty farms of the program group and thirty-one farms of the control group, the main reasons
for culling were reproductive failure followed by mastitis and teat injuries. About 60 per cent of culling
was due to health problems, the other 40 per cent to low productive capacity, old age, poor workability
etc. The annual culling rate varied per farm per year but also per month. The moment of culling in the
current lactation, the slaughter value and the age differed per rea.wn.

The calculated loss offorced replacement consists of reduction in both production prior to culling and
slaughter value. Additionally, there is an idle production period due to lack of an immediate replace-
ment. The biggest loss is caused by lost j\'uture income. There was a considerable difference per farm in
the loss caused by culling for health problems. A low culling rate due to health problems was associated
with longer longevity and a relatively lower loss.

Tangible effects due to changes in the farm culling policy may not be evident for some years. The
reduction in loss of culling in the program farms compared with the controls was small because the
duration (2Vi years) of the herd health and management program was too short. A herd health and
management program allows good surveillance of animal health, husbandry and nutrition, which may
cause a higher average herd life.

A good culling policy begins with the insemination of high producing cows with semen of proven bulls. A
second selection takes place after birth of the calves, and a third selection should be carried out in the
third or fourth month of the first lactation. The annual culling rate must be less than 20-25 per cent of
the average number of cows present, and culling for health problems should not exceed 50-60 per cent
of the total annual culling rate.

The annual culling rate of dairy cows The main reasons for culling are reproduc-

varies, depending on the country and the tive failure, mastitis and teat injuries, and

average numbers of cows, and the average The rate of culling has been related to the

age at culling varies between 5 and 8 years size of the farm (16), the month of the year

(1, 10, II, 15, 17,19,21,23,24,25,26,27). (17), the price at culling (10) and the indi-

In the Netherlands the annual culling rate vidual preference of the farmer (10). The

was 18.8 per cent in 1951 (10). The culling culling rate is also associated with the

rate over the past 15 years has varied be- number and the potential of young stock,

tween 23.1 and 33 per cent, and the age and with a change in acreage of a farm (7).

at culling between 5 and 6.3 years (4, 7, 19, Forced replacement is usually unprofit-

23, 24). This implies an average produc- able. The costs of raising a calf are high and

I Animal Health Service Institute, P.O. Box 13,8000 A A Zwolle,the Netherlands; also a faculty member of the
Department of Herd Health and Ambulatory Clinic, University of Utrecht, Marburglaan 4,3508 TD Utrecht,
the Netherlands.

^ Zootechnical Institute, Veterinary Faculty, University of Utrecht, P.O. Box 80.156, Utrecht, the Netherlands.
\' Department of Farm Economics, Agricultural University, Hollandseweg 1, 6706 KN Wageningen, the
Netherlands.

Fig. 1. The annual eulling rate
per farm as a percentage of the
number of calved cows in the three
successive years of the program.

years (4, 12). The economic importance of
high longevity is quantified by replacement
models (21).

The culling strategy and losses caused by
forced replacement of dairy cows are re-
viewed in this article. The investigation re-
ported was based on data from a herd
health and management program on 30
Dutch dairy farms (22) which also offered
the opportunity to investigate the influence
of such a program on culling rate and
culling strategy.

On thirty Dutch dairy farms a herd health and man-
agement program was carried out between October-
November 1974 and May 1977 (22). There was a
comparable control group of thirty-one farms. The
preparatory year (1974-1975: year 1) was used only
for collecting data to accurately describe the original
situation.

The date of birth and culling, calving data, reason(s)
for culling and insemination data from the final lacta-
tion of all the culled cows on both the program and
control farms were known. If there were two reasons
for culling, both were registered and weighted equally.
The lifetime production data and the slaughter value
at culling of most of the cows were also known. The
data from all cows culled from the program and con-
trol groups in the period of 1974-1977 were combined
in the results (3.1.) to provide a sufficient number of
animals in each category. This was considered to be
justifiable because the influence of the herd health and
management program had had little inlluence on cul-
ling data (22). The cows which were culled for one
reason only were counted twice and the cows disjjosed
of for two reasons were counted for each reason once.
For calculating the loss of forced replacement (3.2.)
the data from 1974-I975and 1975-1976relatingtoall
the cows of the above mentioned farms were com-
bined with data of cows culled on 15 other dairy farms
in the same two years. The production of the final and
previous lactations were compared in order to obtain
information concerning production loss in the final
lactation due to the reason for culling. For this reason
the production of the cows was corrected for age,
year, season of calving and length of lactation (3, 5,
13, 14).

The annual culling rate of dairy cows var-
ied from less than 5 to 50 per cent per farm,
but showed considerable differences from
one year to another (Figure 1).
This was confirmed by the rang correlation
coefficients calculated according to Spear-
man\'s method (Table 1). Despite the an-
nual differences between farms there was
(at least on the program farms) a similarity
in the ranking order of the farms between
years.

The average cuUing rate per year was 22.1
per cent of all the calved cows; the average
number of calved cows was about 10 per
cent above the average number of cows
present, which should imply an annual cul-
ling rate of 25 per cent of the average
number of cows, resulting in an average
productive life of about 4 years. The aver-
age at culling in this trial was 5.7 years
(Table 2) which means that the real average
productive life of the culled cows in this
trial was only 3.7 years. This was due
mainly to a relatively low average age of
the cows on the farms concerned (22).
Health problems which are commonly un-
predictable (e.g. reproductive failure, mas-
titis and teat injuries) were responsible for
60 per cent of the annual culling rate.
The age at culling differed according to the
reason of culling: it was lowest for low
productive capacity and calving difficulties
and highest for old age, locomotor prob-
lems and metabolic disorders.

The moment of culling in lactation varied
according to the reason; culling for repro-
ductive failure happened to be at the end of
the lactation, at which time cows are in
good condition (this was reflected in the
highest average price fetched at culling).
Some reasons were frequently named to-
gether with another reason (e.g. poor work-
ability i.e., difficult to milk, bad tempera-
ment, conformation) while others (e.g.

Table 2. Culling data of all 3139 culled cows of the program and control farms (1974-77).

\' reason of culling !	percentage (%) of total culling	average age at culling (years)	moment of culling (days after last calving date)	average slaughter value!)(Dfl)2l	. . 3 unicity
A. health problems	60.0	1 5.83	218	1336
1. reproductive failure	23.2	5.98	30 4	1516	73
2. calving difficulties	6.3	4.86	122	1196	73
3. mastitis and teat injuries	17.1	5.59	174	1438	69
4. locomotor problems	6.0	7.06	192	1203	57
5. metabolic disorders	0.9	7.26	87	846	69
. 6. other health problems	6.5	5.57	157	732	82
B. reasons other than
j health problems
! 7. insufficient productive	23.2	4.55	205	1509	69
1 capacity
8. workability (difficult to	8.3	5.55	208	1492	50
1 milk,bad temperament, etc.)
1 9. old age	4.5	\' 11.46	241	1233	56
llO. miscellaneous	4.0	5.12	206	1415	81
Average of total	4) 100.0(=22,1%)	1 5.73	215	1386 j

1) the slaughter values of 1001 cows were unknown

2) S 1 U.S. = 2.50 Dutch guilders (Dfl.)

3} "unicity": see 3.1.1.

4} as a percentage of the number of calved cows.

other health problems) were seldom asso-
ciated with other culling reasons. The \'uni-
city\' is a measure for this tendency and is
defined as the percentage of a certain rea-
son being cited as the only reason for cul-
ling compared with the total number of
cows culled for this reason only or together
with another one (Table 2).

The marginal probability of culling is de-
fined as the percentage chance which a par-
ticular cow has of being culled from a cer-
tain age-category. This chance increases
with age (Table 3). The marginal probabil-
ity of culling varies per reason for culling in
the different age-categories, and increases
with increasing age, especially for repro-
ductive failure and locomotor problems,
and mastitis and teat injuries.

The average time (in days) of culling after
the past calving date is shown per reason in
Table 2. There is a peak shortly after calv-
ing, followed by a decrease; from the sixth
month on there is again an increase. Short-
ly after calving (Figure 2) the main rea-
sons for culling are calving difficulties,
mastitis and teat injuries, and other health
problems. Culling for mastitis and teat in-
juries increases a little as the lactation
progresses, while the other two reasons

decrease, and culling for low productive
capacity increases. At the end of the lactat-
ion reproductive failure coupled with a
high price (Table 2) is the main reason for
culling.

3.1.4. Culling in relation to season, calving
pattern and slaughter value
The season of the year influences culling
rate (Figure 3, Table 4). More cows are
culled in winter than in summer; in May,
June and July the culling rate is particu-
larly low. The highest rate occurs in April.

The slaughter value for culled cows is low-
est in the months July through November.
The slaughter value of culled cows in this
trial corresponds reasonably well with the
average slaughter value of slaughtered
dairy cows in the Netherlands (published
by the Produktschap voor Vee en Vlees
(PVV, 18).

In March and April mastitis and teat in-
juries is the most important reason for
culling due to health problems. Reproduct-
ive failure is the most common reason in all
the other months.

Table 3. Marginal probability of culling from a certain age-category.

age in years	< 2	2-3	3-4	4-5	5-6	6-7	7-8	8-9	9-10	10-11	11-12	^12	number	%
reason of culling													of cows
A. health problems
1. reproductive failure	0.1	1.5	4.4	5.6	6.8	7.4	9.0	9.9	13.2	12.8	16.7	18.5	729	23.2
2. calving difficulties	1.0	1.2	1.4	1.2	1.9	1.3	1.6	1.8	1.6	2.0	2.6	3.0	198	6.3
3. mastitis and teat injuries	0.2	3.2	2.1	3.1	4.4	4.7	8,4	7.2	8.1	10.3	9.7	6.0	538	17. 1
4. locomotor problems	0.0	0.4	0.4	0.7	1.3	2.1	4,2	5.4	5.8	2.9	5.7	8.5	187	6.0
5, metabolic disorders	0.0	0.0	0.0	0.2	0.4	0.3	0.4	1.1	0.4	1.0	1.8	0.5	27	0.9
6. other health problems	0.2	0.9	1.0	1.7	1.8	1.6	2.0	3.3	4.0	1.3	3.1	4.0	204	6.5
B. reasons other than
health problems
7. insufficient productive	0.2	5.8	5.6	5.1	5.8	4.3	4.4	3.5	6.7	6.3	8.8	2.0	729	23.2
capacity
8. workability (difficult to	0.1	1.4	1.4	1.5	1.7	2.7	3.5	3.9	4.6	3.5	4.0	2.5	260	8.3
milk,bad temperament, etc.)
9. old age	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.0	0.3	2.5	2.1	14.1	29.4	53.0	141	4.5
10. miscellaneous	0.2	0.6	0.8	1.0	1.3	0.9	1.0	0.9	1.5	1.8	0.9	2.0	126	4.0
total number of culled cows	13	534	487	455	417	298	26 7	207	157	110	94	100	3139	100%
total number of calved cows	682	3570	2845	2259	1635	1179	76 7	526	327	199	114	100	14204	100%
total marginal probability	1.9	15.0	17.0	20.1	25.5	25.3	34.8	39.5	48.0	55.3	82.5	100.0

Fig. 2. Average tiine(days)ofcullingafter
the last calving date; the total monthly
culling has been corrected to 100 per cent.

6 7 8 9 10 11 12 13 14 -«15 month after calving
2d3 21B 32S 239 2^6 137 iis 68 101 numbers of culled cows

*1 means : between 1 - <2 month after calving etc.
** see reason of culling (Table 3).

Table 4. Calving pattern, monthly eulling rate, average slaughter value of culled cows in this trial and the
average slaughter value (Dfl.), provided by the PVV from 1974-77.

Culling because of mastitis and teat injur-
ies occurs in the main shortly after calving
(Table 2), and can for this reason be ex-
pected especially in March-April, shortly
after a peak in the calving pattern. Culling
for health problems, expressed as a percen-
tage of the monthly culling (Figure 4) has
its lowel level in the months of May through
July. This is even more striking because the
total culling rate in these months is low.

Cows culled at a young age generally have
a low slaughter value (Figure 5), because 1)
young dairy cows are not fully grown and
2) of the usually forced nature of culling.
The slaughter value at culling increases up
to the age of 5-6 years and decreases there-
after.

3.1.6. Influence of a herd health and man-
agement program on culling
The culling rates of the program and con-
trol farms in the years 1974-1975 through
1976-1977 are shown in Table 5. The cul-
ling rate on the program farms did not
change significantly but increased by 7.1
per cent on the control farms (22). This
difference in development was significant
(p < 0,005) as was the difference in culling
for health reasons (p < 0,005). The total
loss due to culling was calculated for the
program and control farms (9). The reduc-
tion in the loss due to culling was Dfl. 23
more per average cow present on the pro-
gram farms than on the controls, mainly
caused (to an extent of 75 per cent) by the
change in culling for reproductive failure
(5).

Fig. 3. Calvingpattern,month-
ly culling rate, average slaugh-
ter value of culled cow.> in this
trial and the average slaughter
value (Dfl.), provided by the
PVV from 1974-77.

Fig. 4. Montiily culling rate
(%) of the main reasons; the
total monthly culling has been
corrected to 100 per cent.

The economic loss per animal due to dis-
eases which may or may not lead the forced
replacement, may be divided into one or
more of the following three factors:

To calculate the loss in production in the
final lactation, the data from 1021 cows
were used. In 1974-1975 and 1975-1976 a
total of 2339 cows were culled but the
culled cows which were first calf heifers (17
per cent) or which were culled prior to first
milk recording in the final lactation (12 per
cent) could not be used. Furthermore pro-
duction data of 27 per cent of the cows were
not available because of purchase, no pro-
duction control before the beginning of the
program, etc.

The average loss in milk production in the
final lactation was 7 per cent (p < 0,005,
range 1.6-19.1 per cent). The financial im-
plication of this (Table 6, column 7) de-
pended on the per cent reduction in pro-
duction (column 5), the initial production
level and the time between calving and
culling (column 4). The average loss in
milk production per cow culled because of
health problems was Dfl. 90 which corres-
ponds to Dfl. 16 per average cow present
on the farm ($ 1 U.S. = 2.50 Dutch guilders,
(Dfl.)).

It was obvious that the farmers were wil-
ling to accept a higher loss prior to culling
for those cows with an above average per-
formance in previous lactations (5).

3.2.3. Loss of forced replacement
It was possible to extend and to refine the
replacement model of Renkema and Stel-
wagen (21) by using the collected data of
cows in this trial. The loss before culling
could be determined for each different rea-
son (3.2.2.). Another improvement was the
knowledge that culling for each reason
happened to be at a certain average stage of
the final lactation. This means that the loss
was reduced by cutting losses through cul-
ling before the last part ofthe lactation and
the dry period, which are economically un-
attractive periods. The marginal probabil-
ity of culling and the price for every reason
per lactation were also known (3.1.2.). By
application of these new facts in the model
(21) it was possible to determine the aver-
age loss of culled cows for various health
problems (Table 7).

The slaughter value of most of the cows
culled for health problems was less than
that of age-matched healthy cows. The re-
duction in slaughter value differed with the
reason for culling.

The loss due to idle production was based
on the assumption that there was a period
of two weeks before replacement of the
culled cow, involving reduced return on
labour and investment in buildings and
machines.

The lost future income is the biggest com-
ponent of the forced replacement loss
(table 7) because cows have been culled be-
fore reaching the calculated optimal longe-
vity. The loss differs from Dfl. 460 per
culled cow due to reproductive failure to
Dfl. 1,270 per culled cow due to other
health problems. The percentages of an-
nual culled cows per reason (3.1.1.) indi-
cates that culling for reproductive failure,
mastitis and teat injuries and other health
problems causes the biggest loss per farm.

3.2.4. Difference in loss between farms
The difference in loss due to forced re-
placement allows evaluation of the econ-
omic significance of health disturbances
and calculation of the amount of money
which can be spent to prevent or control
disease. The loss of culling due to health
problems has been calculated for all the
farms concerned. Subsequently the farms
were divided into five groups, each con-
taining 20 per cent of the farms according
to the calculated loss per average cow pres-
ent (Table 8). The average loss of forced
replacement for health problems consisted
of Dfl. 10 caused by a lowered production
prior to disposal and of Dfl. 90 because of
forced replacement. The difference between
the 20 per cent best and worst farms was

Table 6. Loss in milk production in the final lactation compared with production in the previous lactation
from culling due to various health problems.

reason	percentage of total culling	average age at culling	length of the final lacta- tion (days)	loss in milk production, taking into account the fat and protein percentaqt
	1 kg	loss^\'(Dfl.)
1	2	3	4	5	6	7
1. reproductive failure	23.5	6.0	301	1,6«	6.2	27
?. calving difficulties	6.4	4.6	119	19.1«*«	39.0	170
3. mastitis and teat injuries	15.8	5.7	186	9.5«*«	26.0	114
4. locomotor problems	6.2	7.1	208	11.9«*«	38.7	168
5. metabolic disorders	0.8	6.8	119	9.8N.S.	20.4	89
6. other health problems	6.7	5.8	159	6.7««	17.0	74

1) Students\'-t-test

2) nett loss, corrected for feed intake

N.S.: non-significant «:p<0.05 K«p<0.01 ic««p<.0.005

Dfl. 140 per average cow present which in
this trial (average of 65-70 cows/farm)
amounted to Dn. 9,000-Dn. 10,000 per
farm. So this calculated difference between
farms exceeds even the calculated average
loss.

Forced replacement of cows is expensive. It
is possible to reduce the annual culling rate
by improving animal health, husbandry
and nutrition.

It is important to show the farmer the be-
nefits of a longer productive life of the cows
by lowering the annual culling rate. This
usually involves rational argument and
considerable time.

Treatment of sick cows is considered to be
inconvenient to the management of a farm.
Young cows have fewer health problems
than older ones. For this reason farmers
tend to replace an older cow with a minor
infirmity with a heifer. By doing this the
farmer replaces an older proven cow, of
which he could still expect a certain (prob-
ably slightly reduced) annual yield, with an
unproven heifer.

The number of young stock is also impor-
tant. If a farmer has many heifers from
which to choose replacements, he tends to
replace an older cow with a young one,
usually because of an expected higher gen-
etic potential. However it is not advisable
to increase the annual culling rate despite
expectation of a higher genetic potential.
Given an annual 10 per cent culling for
health problems, further culling of 10 per
cent for insufficient productive capacity
appears to be optimal (8). In this trial it has
been shown there was a large difference in
loss between farms with low and high per-
centage culling for health problems (Table
8).

It takes time to change a farmer\'s culling
strategy. Extended longevity of especially
high production cows must be an objective
of a herd health program (25) but it takes
eight to ten years before such a program
produces results (2). In this trial there was a
slight difference between the program and
control farms in the change of the loss
caused by culling (3.1.6.): this was to be
expected because of the short length of this
trial.

Veterinary opinion concerning prognosis
of a disease and chance of recurrence is
important in making the correct culling
decision. The consequence of the various
prognoses can be evaluated in replacement
models; this has been done for reproduc-
tive failure (6).

A culling policy begins with the decision to
inseminate the best cows with semen of
good bulls, followed by raising only the
calves with the highest genetic potential.
Selection against insufficient productive
capacity must be made in the third or
fourth month ofthe first lactation of heif-
ers which produce 12 per cent below the
standardised average production level of
the herd (14).

1. Amiel. D. K. and Moodic, E. W.: Dairy herd
wastage in South Eastern Queensland. Au.slr.
Vet. J. 1973; 49: 69-73.

3. Dommerholt. .1., Sybrandy, S. R. en Wismans,
W. M. G.: De bedrijlsstandaardkoe. Beclrijfsont-
wikkeling 1977; 8: 323-6.

4. tiijk, A. van: Bedrijl\'sbegcleiding op 14 rund-
veebedrijven. Ecn voorlopig verslag van een
proef in Overijssel over de boekjaren 1980/81 en
1981/82. Gezondheidsdienst voor Dieren in
Overijssel, Zwolle, January 1983.

5. Dijkhuizen, A. A.: De economische betekenis
van gezondheidsstoornissen bij melkvee. 1. Voor-
tijdige afvoer, publicatie no. 4. Zoötechnical In-
stitute, Vctermary Faculty, University of Utrecht,
1980.

6. Dijkhuizen, A. A.: Economic aspects of diseases
and disease control among dairy cattle. Ph. D.
thesis. University of Utrecht, 1983 (in Dutch,
with a summary in English).

7. Engclsma, J.; Projectstageverslag, Landbouw
Economisch Instituut. Bijz. ll.L.S. Leeuwarden,
30 October 1982.

8. Gartner, J. A. and Herben. W. A.: A preliminary
model to investigate cullingand replacement pol-
icy in dairy herds. Agricultural Systems 1979; 4:
189-215.

9. Hanekanip, W. J. A.: Veterinaire begeleiding
van melkveebedrijven: het economisch effect op
voortijdige afvoer wegens gezondheidsstoornis-
sen. Ingenieursscriptie, Vakgroep Agrarische
Bedrijfseconomie en Vakgroep Veehouderij, Agri-
cultural University, Wageningen. 1982.

10. Hoekstra, P.: De bruikbaarheidsduur van de
Nederlandse vrouwelijke rundveestapel. TijiJschi.
Diergeneeskd. 1959; 84; 134-55; 259-77, and 485-
500.

12. Jong, S. de: Indeling van melkvee in produktie-
grocpen. Bedrijfsontwikkeling 1975; 6: 987-90.

14. Korver, S.: Foktechnische en economische as-
pecten van de gebruiksduur voor melkvee, pu-
blikatie no. 3, Zootechnical Institute, Veterinary
Faculty, University of Utrecht, 1977.

15. Mc. Clare, T. J. and Dowell, A. E.; Survey of
dairy herds in the Moss Vale district of New
South Wales, 1. disease and wastage. Auslr. Vet.
J. 1969; 45: 41-9.

16. Morrow, D. M.; Analysis of herd performance
and economic results of preventive dairy herd
health programs. Veterinary Medicine/Small
Animal Clinician 1966; 61; 474-83 and 577-82.

17. O\'Connor, L. K. and Hodges, J.: Wastage and
culling in dairy herds./4«;ma//Vorf. 1963; 5; 165-
73.

19. Prov. Raad Bedr. Ontw. Landb., Zuid Holland:
Verslag onderzoek naar de redenen van oprui-
men van melkkoeien. Commissie voor de vee-
houderij, Den Haag, 1972.

20. Renkema, J. A. en Dijkhuizen, A. A.: Econo-
mische aspecten van dierziekten, in hel bijzonder
bij melkvee. Tijdschr. Diergeneeskd. 1979; 104:
977-85.

21. Renkema, J. A. and Stelwagen, J.: Economic
evaluation of replacement rates in dairy herds, I.
Reduction of replacement rales through improv-
ed health. Livestock Production Science 1977; 6:
15-27.

22. Sol, J. en Renkema, J. A.: A three year herd
health and management program, 1. Objectives,
materials and main results. The Velerinarv Quar-
terly 1984; 6: I4I-8.

23. Stellingwerf, D.: De afvoerredenen en gebruiks-
duur van melkvee. Een inventarisatie op 76
melkveebedrijven in Overijssel met 40-170 melk-
koeien gedurende 1974-1976, referaat Veterinary
Faculty, University of Utrecht. April, 1977.

24. Verslagen van de begeleiding melkveebedrijven
over de periode mei 1976 tot en met april 1982.
Gezondheidsdienst voor Dieren. Boxtel, Noord-
Brabant.

25. Unterbcrg, Ch., Róschke, Ch. und Wolf, J.: Nut-
zungsdauer und Abgangsursachen bei Milchkü-
hen in der DDR - Analyse und Schulzfolgerun-
gen. Mh. Vel.-Med 1982; 37:41-4.

26. Williamson, N. B., Cannon, R. M., Blood, D. C.,
and Morris, R. S.; A health program for com-
mercial dairy herds; the occurrence of specific
disease entities. Austr. Vet. ./. 1978; 54; 252-6.

27. Zeddies, J.: Okonomisch Entscheidungshilfen
fiir die Selcktion in Milchviehherden. ZUchtungs-
kunde 1972; 149-71.

SUMMARY Ferlility control was part of a herd health and management program on thirty dairy farms
in the province of Overijssel. A comparable control group of thiry-one farms was available. After two
years of application of the program the improvement in income feedcosts margin per cow on the
program farms exceeded that on control farms by DfL 176.

Within the large variation in income between the farms it was not possible to accurately distinguish the
effects of the different aspects of the program, despite the use of detailed techniques such as Factor
Analysis: thus another approach to determine the income effect of fertility control was necessary. The
total loss per farm due to sub-optimal fertility was determined, using calving interval data, forced
replacement data and norm-loss rates. From computation of this loss on program and controlfarms, the
income effect of fertility control was deduced.

Excluding the cost of the program, a significant (P<0.01) positive effect of fertility control on the total
calculated loss due to sub-optimal fertility was determined (average Dfl. 25.50 per cow, or about Dfl.
1,700 per farm, after two years of program application).

This income effect differed considerably between farms with an initial good or poor situation regarding
ferlility. The program contributed more to the improvement of insufficient or moderate fertility than to
the prevention of a deterioration in herds with excellent fertility, although on the latter farms the total
program had a considerable positive effect.

health and management program. The first (3) Pregnancy diagnosis at least six weeks

results of a fertility control program, main- after conception,
ly of United States\' origin (1, 3, 4, 7, 8, 9),

were published about twenty years ago. In general the results obtained were rea-

Subsequently, results became available sonably favourable. The effect on the avcr-

from other countries, including the Nether- age calving interval of the herd varied from

These fertility control programs usually increase of one day {10). Few authors con-

after calving e.g. dystocia, metritis, ir- tion (9) to a slight decrease of 0.2 per cent in

\' Department of Farm Economics, Agricultural University, Hollandseweg I, 67()(i KN Wageningen, the
Netherlands.

\' Animal Health Service Institute, P.O. Box 13,8000 AA Zwolle, the Netherlands, also a faculty member of the
Department of Herd Health and Ambulatoiy Clinic, University of Utrecht. P.O. Box 80.156, 3508 TD
Utrecht, the Netherlands.

\' Zootechnical Institute, Faculty of Veterinary Medicine, University of Utrecht, P.O. Box 80.156, 3508 I D
Utrecht, the Netherlands.

In a herd health and management program
in the province of Overijssel (12), fertility
control was part of the program.
After two years of application of the total
program the income feedcosts margin per
cow had increased 176 Dutch guilders
(Dfl.; $ 1 U.S. = 2.50 Dfl.) more in the
program group than in the control group
(12). However, the income effects of differ-
ent aspects of the program were too small
to be accurately distinguished from the
very large variance in income due to other
reasons, despite the use of detailed tech-
niques such as Factor Analysis. This also
applied to the improvement in calving in-
terval and in the extent of forced replace-
ment due to reproductive failure (12). Thus
another approach has been used: the total
annual loss due to sub-optimal fertility was
quantified for each farm, using both the
fertility parameters ofthe farm and norm-
loss rates developed in model calculations
(2). The results of this approach are dis-
cussed in this paper.

The matciials and methods ofthe total program have
been previously described (12). The reproductive as-
pect of the program consisted mainly of the measures
mentioned above. The preparatory year (1974-1975:
year I) was used only for collecting data to accurately
describe the original situation.

In the next two years (years 2 and ."!) the program was
carried out on thirty farms (program group); there
were thirty-one comparable farms not participating in
the program (control group).

At farm level, the total loss due to sub-optimal fertil-
ity may be divided into one or more of the following
factors, viz.:

(c) others (e.g. costs of veterinary service and drugs).
For (c) no data were available; the calculated loss on
the farms thus concerns only (a) and (b). To determine
this total loss on the farm an insight into I) the
fertility parameters and 2) the norm-loss rates is ne-
cessary. These norm-loss rates have been developed in
model calculations (2). With regard to the calving
interval, calculations have been made for cows which
differ in age, relative production level and persistence
of milk production during lactation. Ten calving in-
tervals, increasing by twenty days from 345 to 525
days, have been compared; some of the calculated
norm-losses are presented in Table 1, which shows
that the optimal calving interval for first lactation
cows is exactly one year. The loss due to a twenty day
difference is however very small.

For older cows the optimal length is less than one
year, while the loss due to a longer calving interval is
much more than for first lactation cows.

It is also apparent that the norm-loss per lenghtening
of twenty days increaes with increasing interval. Con-
sequently, the calculation ofthe total loss on the farm
can not be based on the average calving interval ofthe
herd: the calving intervals of individual cows must be
considered. To reduce the amount of data however,
the calculations were confined to the frequency distri-
bution ofthe calvingintervals within the herd of each
farm. As the norm-loss per calving interval (e.g. 385
days) depends on the age of the cows, the norin-loss
rates in each calving interval (Table 1) have been
weighted with the age structure of the herd concerned.
Thus the norm-loss rate of one and the same calving
interval is smaller as the percentage of first lactation
cows increases. Subsequently, these norm-loss rates
per defined calving interval for each farm and each
year were multiplied by the frequency distribution of
the calving intervals per herd, and added. Since the
total loss due to sub-optimal calving intervals is con-
cerned with only the cows which are not culled, this
loss was expressed peraverage cow present, by taking
into account the extent of the culling per farm.
Beyond the loss due to sub-optimal calving intervals
there may be an important loss caused by forced
replacement due to reproductive failure. It has been
determined (II) that in dairy cows in good health and
normal productive capacity, average earned annual
income over their whole productive life increases as

Table 1. Norm-losses per cow per year (in Dutch guilders\') with optimal (0) and increasing calving interval.

Calving interval (days)	345	365	385	405	445	485	525 1 1
lactation: 1	7.50	0	8.50	20.00	65.00	115.00	163.50 1
2	0	8.00	30.00	57.00	132.00	209.00	290.50 i
3	0	17.00	49.50	85.50	177.00	269.50	364.50
4	0	22.00	56.50	96.00	193.50	290.00	388.50 j
5	0	23.00	59.50	99.50	199.50	297.50	398.00
7	0	25.00	62.50	103.50	205.50	305.00	406.00
10	0	22.50	57.50	97.00	192.50	286.50	383.50

$ I U.S. = 2.50 Dutch guilders (Dfl.).

the length of productive life increases, at least up to a
certain (high) age limit. With an extended version
of this model the loss due to forced replacement has
been determined per culled cow (2, 13). This norm-
loss consists of the difference between the income
a particular cow could earn during her remaining
expected life (if the reason for replacement had not
presented itself, but with normal probabilities of dis-
posal due to other diseases) and the expected average
income of a replacement young cow with normal
productive qualities and norinal probabilities of dis-
posal, over the same period. The norm-loss per culled
cow due to reproductive failure was determined at
305 days after calving, corresponding with the aver-
age length of the last lactation in practice. This was
done for cows in their first to fourteenth lactation,
with a production level of 70 to 130 per cent of the age-
corrected herd level, within a herd with an average
herd life of successively three, four, five and six years.
Thus a total of 676 norm-losses were determined.
Some of them are presented in Table 2.
The loss per culled cow due to reproductive failure
was much less than for disposal due to other reasons.
This was because these cows could complete their
final lactation in a normal way, and because theii
slaughter value remained high (13). Nevertheless a
considerable loss occurred, especially in young cows
with a good productive capacity. Where no amount
has been entered in Table 2, forced replacement did
not result in loss: the expected income of the cow in
question was less than the income of the replacement
cow.

On the sixty-one farms investigated in Overijssel,
forced replacement due to reproductive failure was
accurately registered. On the basis of the criteria men-
tioned (age and relative production level of the cow,
and average herd life of the farm) the norm-loss for
culled cows of a particular farm were determined and
added. By multiplying by the farm\'s replacement rate
due to reproductive failure, the loss per average cow
present was determined.

The total annual loss per farm was calculated by
adding the loss due to sub-optimal calving intervals
and forced replacement due to reproductive failure.
From this, the income effect of fertility contiol was
computed, by comparing the reduction in the loss in
the program group with that in the control group (2).

For the preparatory year (year 1), the
losses due to sub-optimal fertility on the
farms in the program and control groups
are presented in Table 3.
There is hardly any difference between the
program and control groups with regard to
sub-optimal calving interval and forced re-
placement. The extent of the loss in both
groups was typical of average or better
than average Dutch farms (6). Within the
groups however the differences are rather

Table 3. Average and standard deviation (s.d.) of some fertility parameters in year 1.

1) Forced replacement due to reproductive failure as a percentage of the
average number of cows in the herd,

calving forced re- total
interval placement loss
calving forced re- total
interval placement loss

large, especially with regard to the loss of
forced replacement. So there was reason to
expect that improvement could be achiev-
ed on a lot of farms. The effect of two years\'
application of fertility control is presented
in Table 4.

Excluding the costs of a fertility control
program, the total calculated loss due to
sub-optimal fertility was reduced by an av-
erage of on. 25.50 per cow, or about Dfl.
1,700 per farm. The main part of this effect
was caused by a decrease in loss of forced
replacement due to reproductive failure.
The effect on losses due to sub-optimal
calving interval was not significant. More-
over, it appeared that the positive effect
resulted partly from a favourable develop-
ment in the program group and partly
from poor development of the control
group. This may be due to the favourable
initial situation of the farms investigated,
in comparison with the average Dutch
farm (6).

Finally the income effect of the program
was determined for farms with a relatively
good or poor initial situation; the program
group as well as the control group have
been divided into three sub-groups, ac-
cording to the level of the loss due to sub-
optimal fertility in year one, the prepara-
tory year (Table 5).

It appears that the farms having an excel-
lent initial situation (group 1 ) were not able
to maintain this position, neither in the
control nor in the program group. In the
middle sub-group the program farms made
progress whereas the control farms showed
the opposite, implying a considerable ef-
fect due to the program. In the herds with a
comparatively unfavourable initial situa-
tion (group 3) fertility was improved, but
to a much larger extent in the program
group than in the control group.

It is important that the returns which may
be expected from fertility control are estab-
lished: favourable results are a stimulus for
application. It is difficult to find such in-
formation in the literature, primarily be-
cause results have often been based on a too
small number of farms. Moreover in most

cases progress on program farms has not
been compared with that on comparable
control farms not participating in the pro-
gram. As there may be progress on these
farms too, it is not clear to what extent the
improvements on program farms are due
to the program. Finally, little economic
evaluation of the effects of herd health
programs has been published.
In the investigation in Overijssel fertility
control contributed more to the improve-
ment of insufficient or moderate fertility
than to the prevention of deterioration
in herds with excellent fertility, but even
in these better farms, the improvement
in income feedcosts margin per cow was
determined to be Dfl. 284 after two years
of application, versus an average effect
for all farms of Dfl. 176 per cow (12).
Further research is needed to determine in
how far differentiation within the program
can increase the economic profitability of
fertility control on farms with a relatively
good initial situation.
In the year prior to the start of the pro-
gram, the program farms did not have fer-
tility problems. The average calving inter-
val of the most inferior third of the farms
corresponded with the Dutch average (6),
viz. 385 days. This indicates that fertility
control might be profitable on most Dutch
farms. Moreover, the results obtained may
have been underestimated, as the program
started in the course of the preparatory
year (year I); a possible positive effect in
this first year may have reduced the calcu-
lated improvement after two years.
The costs of fertility control consist mainly
of labour. I n accordance with the total pro-
gram in this experiment, the farms were
visited about 8 times per year, with a dura-
tion of 1 \'/2 hours per visit. Thus the current
cost of the veterinarian was about Dfl. 12
per calved cow per year, excluding (medi-
cal) treatment (12), the costs of which
occur on any farm. Since the improvement
in income feedcosts margin of the total
program has been determined to be Dfl.
176 per cow (12), a herd health and man-
agement program is apparently a profita-
ble investment.

1. Belling, Jr., T. H.: A dairy herd reproductive
health program: part III. Effects on reproduction
efficiency and milk and butterfat production.
Veterinary Medicine 1964; 59: 369-74.

2. Dijkhuizen, A. A.: Economic aspects of diseases
and disease control among dairy cattle. Ph. D.
Thesis,State University,Utrecht, 1983(in Dutch,
with a summary in English).

3. Galton, D. M., Barr, H. L., and Heider, L. E.:
Effects of a herd health program on reproductive
performance of dairy cows. Journal of Dairy
Science mi, bOA\\\\l-2A.

4. Herschler, R. C., Miracle, C., Crowl, B., Dunlap,
T., and Judy, J. W.: The economic impact of a
fertility control and herd management program
on a dairy farm. Journal of American Veterinary
Medical Association 1964; 145: 672-6.

5. Kommerij, R.: Veterinaire begeleiding op melk-
veebedrijven met drachtheidsproblemen. Proef-
station voor de Rundveehouderij, rapport no. 64,
Lelystad 1979.

6. Kruif, A. de: Fertiliteit en subfertiliteit bij het
vrouwelijk rund. Ph. D. Thesis, State University,
Utrecht, 1975 (in Dutch, with summary in Eng-
lish).

7. Morris, C. A., Hurink, J. F., King, G. J., and
Robertson, H. A.: A cost-benefit analysis for a
monitoring system to detect estrus in dairy cows.
Canadian Journal of Animal Science 1976; 56:
291-8.

8. Morris, R. S., Williamson, N. B., Blood, D. C.,
Cannon, R. M., and Cannon, C. M.: A health
program for commercial herds. 3. Changes in
reproductive performance. Australian Veterinary
Journal 1978; 54: 231-46. \\

9. Morrow, D. A.: Analysis of herd performance
and economic results of preventive dairy herd
health programs-part I. Veterinary Medicine
1966; 61: 474-83.

10. Remmen, J. W. A., Wertenbroek, A. en Wcn-
tink, G. 11.: Verslag van de begeleiding van
melkveebedrijven door de Gezondheidsdienst
voor Dieren in Noord-Brabant, Boxtel, 1977
t/m 1981.

11. Renkema, J. A. and Stelwagen, J.: Economie
evaluation of replacement rates in dairy herds. I.
Reduction of replacement through improved
health. Livestock Production Science 1979; 6: 15-
27.

12. Sol, J. and Renkema, J. A.: A three year herd
health and management program on thirty
Dutch dairy farms. 1. Objectives, methods and
main results. The Veterinary Quarterly 1984; 6:
141-8.

13. Sol, J., Stelwagen, J., and Dijkhuizen. A. A.: A
three year herd health and management program
on thirty Dutch dairy farms. 11. Culling strategy
and losses caused by forced replacement of dairy
cows. The Veterinary Quarterly 1984; 6: 149-57.

SUMMARY The ullimale objective of a herd health and management program must be optimal j\'arm
net profit. Maximal profit can be expected by carrying out a program based on a whole farm approach.
A simple and well- ordered registration system is one of the most important aspects for the success of a
program. Experiences with the different registration systems of the program are discussed. In the future
it is desirable to process the registered data by computer. The farmer should know the possibilities of
the program in advance and must be motivated to carry out advice. When giving advice veterinarians
have to take into account the specific circumstances on each farm and the objectives of the farmer.
The veterinarian also has to be well-injbrmed about the factors which influence the farm net profit and
to this end cooperation with other experts is necessary. In this trial close cooperation between the
veterinarian and agricultural adviser were seen as a very positive feature of the program. The program
must be carried out at regular times in a fixed sequence, which covers complete herd health and farm
management. The frequency of farm visits depends on the problems, farm size and the season. On
average one visit per month will be sufficient for farms up to 100 dairy cows. Cooperation between
farmer and veterinarian is one of the essential aspects. Frequent evaluation is very stimulating. The
benefits of a herd health and management program were found to be substantial in this trial. Therefore
the costs of the program can be considered by the farmer to be a sound investment.

The financial and other benefits of herd on the program farms than in the control

several authors (2, 6, 9, 10, 13, 15, 16, 17, variables also progressed more favourably

have referred to special aspects important The results of this trial and new develop-

In 1974 the Animal Health Service Insti- some special aspects of the herd health and

Overijssel began a herd health and man- j SPECIAL ASPECTS
agement program on thirty farms; there

(income feedcosts margin) per cow in- farm net profit according to the objectives

creased in this period by 176 Dutch guilders of the farmer, the potential of the farm and

\' Animal Health Service Institute, P.O. Box 13,8000 A A Zwolle. the Netherlands; also a faculty member of the
Department of Herd Health and Ambulatory Clinic, University of Utrecht, Marburglaan 4,3508 TD Utrecht,
the Netherlands.

^ Department of Farm Economics, Agricultural University, Hollandseweg I, 6706 KN Wageningen, the
Netherlands.

\' Department of Herd Health and Ambulatory Clinic, University of Utrecht, Marburglaan 4,3508 TD Utrecht,
the Netherlands.

the welfare of the livestock. The farm net
profit (Figure 1) is dependent on herd
health, pasture management and husband-
ry, all of which are influenced by the ca-
pacity of the farmer to integrate these as-
pects (= management).

The differences in farm net profit are
mainly caused by management differences
(23, 32). Experts e.g. those involved in herd
management are available in order to op-
timise farm net profit.
A good insight into all aspects which can
influence farm net profit is necessary be-
cause, for instance, excellent herd health
alone is no guarantee for high net profit,
since profits may be reduced by sub-op-
timal pasture management, poor nutrition,
etc.

For a good insight into all aspects of the
farm, a recording system is essential. This
system must be simple, clear and well-or-
ganised and allows undesirable tendencies
to be detected at an early stage. It is
also possible to retrospectively analyse
poor farm net profit and to pay special
attention to the weaknesses which caused
it.

The recording system must cover all as-
pects which influence the farm net profit
through pasture management, husbandry
and herd health and production.

2.2.1. Farm net profit recording systems
The system must contain information con-
cerning the size of the farm, labour force,
average number of milking cows and young
stock, average milk production and aver-
age fat- and protein percentage. The regis-
tration of income (from milk and livestock
sales) and costs of feed allows calculation
of the income feedcosts margin per cow,
per ha. and per man.

From this the return on labour can be cal-
culated by subtracting the costs of land,
hired labour, fertiliser, contractor, machi-
nery and buildings, and miscellaneous
items e.g. bookkeeping, AI, veterinary
service costs, interest, etc. Farm net profit
can be calculated by subtracting the farm-
er\'s labour costs from the return on lab-
our.

The evaluation of the registered data con-
cerning the farm net profit is very impor-
tant in a herd health and management pro-
gram but these completed data are usually
available only about six months after the
end of a financial year, and undesirable
shortcomings arediscovercd too late. There-
fore in this trial a less complete recording
system was used to provide the most ele-
mentary parameters such as income feed-
costs margin percow, per ha. and per man.
This system has been called the partial
dairy enterprise registration of farm in-
come (5).

The Agricultural Economic Instilute(LEI)
and the Central Research Station for Dairy
Cattle (PR) have calculated (25) standards
for the necessary costs of feed, the possible
income feedcosts margin per cow and per
ha., and the possible income of livestock
sales (net sales and inventory change), tak-
ing into account the herd level of milk pro-
duction, kg. fertiliser(kg. N.) per ha., graz-
ing system, and the number and breed of
milking cows and young stock per ha.
Comparison of the realised data with these
standards makes it possible to detect weak
points soon after the end of the financial
year.

This partial registration of farm income,
which does not take much of the farmer\'s
time, was considered to be very useful in
the program. The data of this system are
now computerised, making it even more
useful.

A sophisticated recording system has been
developed by the Agricultural Economic
Institute (LEI). This program has a pro-
and retrospective character and gives very
detailed information concerning produc-
tion and cashflow but it does require more
of the farmer\'s time. All data are computer-
ised and every three months the farmer
receives a review of almost all aspects
which influence the farm net profit, includ-
ing a comparison with the prediction made
three months earlier. This system is mainly
suitable for dairy farms with over 100 dairy
cows.

It is possible to use the pasture manage-
ment calendar (7) only for registration of
the applied measures. On the calendar are
recorded, per paddock, data concerning
paddock size in relation to the number of
cows per ha., the amount of nitrogen ap-
plied in the course of the season, time and
length of grazing of cows, heifers and
calves, the time of mowing, and the period
that the mowed grass stays in the paddock.
This allows the farmer to know the origin
ofthe roughage used in winter and to estab-
lish a connection between the quality and
the making of roughage.
In an other form of this calendar it is possi-
ble to plan pasture management in ad-
vance; this provides the opportunity of car-
rying out timely measures in changing
weather situations.

Experiences with the pasture management
calendar are generally positive. The man-
agement of the pasture area can be judged
by comparing the feedcosts per cow and
per ha. with standards (2.2.1.). Mineral de-
ficiencies (detected by soil analysis) must
be corrected. Roughage analysis is necess-
ary for balanced incidence.

Production andanimal health can bejudg-
ed from trends in production and regis-
tered disease incidcnce.

2.2.3.1. Production control
The production of the individual cow and
of the whole herd can be followed by milk
recording (19). Total daily milk recording

also provides useful information. The sys-
tem, which correlates milk production and
nutrition (3), makes it possible to judge at
every milk recording whether the produc-
tion of every individual cow corresponds to
expected production, based on previous
milk recordings.

Herd health and fertility chart (J 2, 18): this
was designed and introduced during this
trial: it adequately met the requirements
for the registration of data concerning fer-
tility and diseases.

Farm diary: some farmers preferred to
daily record the diseases in order of inci-
dence on a specially designed sheet (12,18).
Individual cow lifetime health record (29):
this was considered to be too time-consum-
ing and inconvenient by most farmers.
Index-list: the most relevant data con-
cerning production and herd health were
recorded on an index-list (11, 12) at every
farm visit for the herd health and manage-
ment program. In this way undesirable
tendencies are discovered at an early stage.
Calf rearing chart: disease incidence, vac-
cinations and weight of the calves can be
accurately registered on this chart (12).
Clinical mastitis list: every case of clinical
mastitis must be listed by the farmer (19).
For each cow, the affected quarter, culture
results, and treatment are registered.

2.3. The veterinarian
The veterinarian regularly visits a dairy
farm and thus may be the first to notice a
deterioration in certain aspects of the farm.
For this reason he is ideally suited to carry
out a herd health and management pro-
gram.

The program should cover all aspects of
the farm, not only herd fertility. However
fertility is a very important aspect of the
program and one to which farmers attach
much significance (2.4). The start of a
fertility control program often leads to the
introduction of a total herd health and
management program.
Amstutz (1) observed in 1957 that veterin-
arians tend to pay attention to only the
sick animals whereas the health ofthe total
herd is essential for the existence of the
farm; an alteration in attitude towards the

farm is required. The veterinarian must be
willing to carry out a total herd health and
management program and this obliges him
to have sufficient time for the program.
The veterinarian needs sufficient knowl-
edge ( 15) concerning herd health problems
and dairy farm management and he must be
interested in the objectives of the farmer.
Moller (15) doubts whether a veterinarian,
not trained in herd health and management
programs, will have enough knowledge
and experience to carry out such a program
satisfactorily. According to Moller univer-
sities can contribute by more thorough
training of veterinarians in preventive med-
icine. In this trial it also became apparent
that veterinarians are often insufficiently
educated in farm management.
A fixed sequence of the various aspects of
the program appeared to be very impor-
tant. It also became apparent in this trial
that the local veterinarians should be close-
ly involved. The number of veterinarians
who initiated similar programs on other
dairy farms in their practice, rose from 13
per cent in the beginning to 86 per cent at
the end of this trial.

Cooperation with the National Agricultu-
ral Advisory Service (NAAS) was success-
ful. Other authors notice this also (9, 12,
15).

It is necessary that veterinarians are well-
informed about the expressions and tech-
niques which are used in economic evalua-
tion. Imperfections in this field were notice-
able in this trial. When advising, the vet-
erinarian should always take into account
the objectives of the farmer. Furthermore
he should restrict his advice to that which
the farmer can practically handle without
confusion.

The most important condition for the suc-
cess of a herd health and management pro-
gram is perfect understanding and coopera-
tion between veterinarian and farmer.
Psychological insight on the part of the
veterinarian will be helpful in having de-
sired improvements carried out.

The farmer should be made aware in ad-
vance of the advantages and limitations of
the program and he should also realise that
the application of the program is not al-
ways a solution for all his problems (22,
26). The farmer must also be willing to act
on advice.

The qualities ofthe farmer were shown to
be very important in this trial. Targets,
related to standards, were very successful
in convincing the farmer to improve an
undesirable situation. Advice given should
be based on the special circumstances per-
taining to each farm.

In this trial farmers considered fertility
control to be the most important part of
the herd health and management program.
They attached much value to pregnancy
diagnosis but theyjudged control of repeat
breeders and cows which did not come into
heat or which were irregularly cycling to be
more important. Farmers were also satis-
fied with discussions concerning farm in-
come with the agricultural adviser and the
veterinarian.

In this trial the cooperation with the NAAS
was very successful. The agricultural ad-
visers considered the partial registration of
farm income (2.2.1.) to be essential in the
program. It is desirable that the veterinar-
ian and the agricultural adviser contact
each other at the start of a herd health and
management program in order to ensure a
whole farm approach.
Joint farm visits every six weeks, as took
place in this trial, are not necessary but a
joint visit once per half year is considered
very important. This is also very stimulat-
ing for the participants in the program. As
a matter of course the veterinarian and the
agricultural adviser should confer with
each other on matters of common interest
e.g. nutrition, and, if necessary, consult ex-
perts in other fields e.g. housing etc.

With every farm visit the data collected
should be reviewed. Computerising of data
processing is desirable because ofthe com-
plexity of farm management and the enor-
mous number of factors which influence
farm income. With the help of a good com-
puter program and a constantly up-dated
registration it is possible to have worklists
and herd overviews within a short time (4,
8, 14, 18, 19, 20, 31). The results must be
compared with standards, which must be

developed or adjusted in order to improve
production and herd health and thus in-
crease the return on labour.

Generally a herd health and management
program is more quickly effective on well-
managed farms because the farmer is better
able to evaluate new developments.

The ideal duration of a herd health and
management program is debatable because
this is dependant on the problems particu-
lar to each farm and on the attitude of the
farmer, agricultural adviser and veterinar-
ian towards the program. The program is
always justified on farms with herd health
problems but in this trial it proved to be
economically successful also on farms with-
out specific herd health problems.
By applying the program, less obvious si-
tuations (e.g. subclinical mastitis in the
herd), which prevent optimal production,
are detected more easily in an early stage
and can be improved.
A herd health and management program
has to be carried out over several years
because corrective and regulatory advice is
generally most benificial in the longer
term".

The best managers are, at least partially,
dependant on experts, and therefore are
inclined to continue a program.

2.9. Evaluation of the results
Evaluation of the results of a program is
necessary and stimulating. For doing this,
ordering and processing of the registered
data is essential.

Analysis of the farm net profit and a com-
parison of economic and production pa-
rameters with standards (2.2.1.) makes it
possible to detect weak points and to moni-
tor improvements or deteriorations. Econ-
omic and herd health data are necessary
for complete analysis. The veterinarian
and the agricultural adviser are able to
provide these data and cooperation be-
tween them is important.

A herd health and management program is
particularly justifiable on larger farms be-
cause it is especially on large farms that the
overall picture shows shortcomings, ne-
cessitating observation of the whole farm
management. Thesize limit depends main-
ly on the attitude of the farmer and veterin-
arian, but on both large and small farms
the program is profitable for the farmer.
However a farm visit at regular times will
be economically justified only for farms
with at least forty dairy cows. For smaller
farms it is recommended to fit the program
in with farm calls for treatment for sick
animals.

The frequency of farm visits for the herd
health and management program depends
upon which aspects of the program require
most attention. In general this is fertility
control. For a farm with 50-100 dairy cows
a visit once a month will, on average, be
enough. Particular problems, the season
and the calving pattern will also influence
the frequency of visits.

2.12. The number of program farms
The number of farms on a herd health and
management program depends on several
factors e.g. the size of the veterinary prac-
tice, number of emergency calls and the
intensity of the program. The program
succeeds or fails with regular farm visits
and therefore it is important to limit the
number of program farms in the beginning
to allow adequate time for each.

On every farm visit the veterinarian must
check in a fixed sequence all those aspects
which influence production and herd
health; the order varies a little depending
on the season. In the literature (9, 20,24) it
has been observed that a herd health pro-
gram is less successful when carried out at
irregular times or if not completed, both of
which resulted in considerable reduction of
the farm net profit and in dissatisfaction on
the part of both farmer and veterinarian.
The veterinarians in this trial disagreed
about a fixed sequence of the program. It is
thus very important that veterinary stu-
dents are thoroughly trained in the princi-
ples and techniques of a herd health and
management program on dairy farms. This
may allow a uniform and complete pro-
gram to be carried out in the future. The

program must cover a much broader area
than just fertihty control, as became evi-
dent in this trial. The standards and pa-
rameters for judging the various aspects of
the program must be very well defined and
adjusted on the basis of new developments
and/or research.

2.14. Costs of the program
In this trial the veterinary service costs
developed similarly on program and con-
trol farms. The costs for the herd health
program in 1976-1977 would have been
about Dfl. 12 per calved cow (28). Taking
this into account the veterinary service
costs on the program farm would have
risen by Dfl. 9 per calved cow from the
preparatory year 1974-1975 to 1976-1977.
In the same period the income feedcosts
margin per cow improved by Dfl. 176 more
on the program farms. Therefore the costs
of the program can be considered by the
farmer to be a sound investment.

The authors are indebted to Prof. Dr. E. C. Firth for
his essential help in the preparation of this article.

1. Amstutz, H. E.: The role of the veterinarian in
maintaining herd health. The North American
Veterinarian 1957; 38: 363-5.

2. Barfoot, L. W., Cote, J. F., Stone, J. B., and
Wright, P. A.: An economic appraisal of a pre-
ventive medicine program for dairy herd health
management. Can. Vet. J. 1971; 12: 2-10.

3. Benedictus, N. en Hoekstra, S.: Nieuwe aanpak
koppeling melkcontrole-veevoeding. Bedrijfsont-
wiktieting 1982; 13: 709-14.

4. Blood, D. C., Morris, R. S., Williamson, N. B.
W., Cannon, C. M.,and Cannon. R. M.: A health
program for cominercial dairy herds. 1. Objec-
tives and methods./fui/r. Vet.J. 1978;54:207-15.

5. Brandt, H. M. P. van den: Deeladministratie op
melkveebedrijven: een goede zaak. Bedrijfsonl-
wikkeling 1982; 13: 973-9.

7. Gerlsma, Tj.: Een eenvoudige methode voor het
bijhouden van gegevens voor beweiding en voe-
derwinning. Bedrijfsontwikkeling 1974; 5: 127-8.

8. Gibson, C. D., Kanecne, J. B., Mather, E. C.,
Erickson, R.: Computerised herd health records
for dairy cattle. Proceedings of the Xllth world
congress on diseases of cattle, 647-653, Amster-
dam, 7-10 September 1982.

9. Grunsell, C. S.. Penny, R. H. C., Wragg, S. R.,
and Allcock, J.: The practicability and econom-
ics of veterinary preventive medicine. Vet. Rec.
1969; 84: 26-41.

10. Herschler. K. C., Miracle, C.. Crowl, B., Dunlap,
Th., and Judy, J. W.: The economic impact of a
fertility control and herd management program
on a dairy farm. ./. Am. Vet. Med. Assoc. 1964;
145: 672-6.

11. Jorna, Tj.: Diergeneeskundige bedrijfsbegelei-
ding in de melkveehouderij. Bedrijfsontwikkeling
1981; 12: 993-6.

12. Logtenberg, H. L. C. c.s.: Rapport van de Com-
missie rundveebedrijven van de KNMvD.
Utrecht, januari 1980.

13. Mc Cauley, E. H.: The contribution of veterinary
service to the dairy enterprise income of Minne-
sota farmers: production analysis. J. Am. Vet.
Med A.ÎS0C. 1974; 165: 1094-8.

14. Meek, A. H., Mitchell, W. R., Curtis, R. A., and
Côte, J. F.: A proposed information manage-
ment and disease monitoring system for dairy
herds. Can. Vet. J. 1975; 16: 329-40.

15. Moller, K.: Planned animal health and produc-
tion service (PAHAPS) on New Zealand dairy
farms. Veterinary Services Council, P.O. Box
5201, Wellington, New Zealand, 1978.

16. Morrow, D. A.: Analysis of herd performance
and economic results of preventive dairy herd
health programs. Veterinary Medicine/Smalt Ani-
mal Clinician 1966; 61: part 1: 474-83.

17. Morrow, D. A.: Analysis of herd performance
and economic results of preventive dairy herd
health programs. Veterinary Medicine/Small Ani-
mal Clinician 1966; 61: part II: 577-82.

18. Noordhuizen, J. P. T. M., Brand, A., and Dob-
belaar, P.: Veterinary herd health and produc-
tion control on dairy farms. 1. Introduction to a
coupled basic system and llexible system. Preven-
tive Veterinary Medicine 1983; I: 189-99.

19. Noordhuizen, J. P. T. M., Brand, A., Dobbelaar,
P., and Wilbrink, H.: Veterinary herd health and
production control on dairy farms. II. Index list
on milk production and udder health. Preventive
Veterinary Medicine 1983; I: 201-13.

20. Noordhuizen, J. P. T. M. and Brand, A.: Veterin-
ary herd health and production control on dairy
farms. III. Index list on reproduction and lame-
ness. Preventive Veterinary Medicine 1983; 1:215-
25.

21. Oxendcr, W. D.: Dairy herd management and
veterinary services in Michigan. The BovinePrac-
tioner 1973; 8: 45-6.

22. Piocher, E. M.: A dairy herd reproduction pro-
gram. Veterinary Medicine 1959; 179-84.

23. Reitsma, A.: Verschillen in bedrijfsvoering en
-resultaat op melkveebedrijven. L.E.l.-publika-
tie no. -VI22, September 1982.

24. Roberts, S. J. and De Camp, C. E.: Study of a
planned preventive health program for dairy
herds. Veterinary Medicine/Small Animal Clini-
cian 1965; 711-77.

25. Rompelberg, L. and Ettema, F. D.: Beoordeling
van enkele belangrijke kengetallen uit de bedrijfs-
economische boekhouding. Bedrijfsontwikkeling
1982;13:807-12.

26. Sol,.I., Kuipers,S. R., Lammersen, H.,Sikkes, S.
J. en Renkema. J. A.: Bedrijfsbegcleiding, deel
II, verslag van een proef in Overijssel en de IJs-
selmeerpolders 1974-1977, September 1981.

27. Sol, J. and Renkema. J. A.; Economic and vete- 30.
rinary results of a herd health program during
three years on thirty Dutch dairy farms. Proceed-
ings Xllth world congress on diseases of cattle,
697-701. Amsterdam, 7-10 September 1982. 31.

28. Sol, .1. and Renkema, J. A.: A three year herd
health and management program on thirty Dutch
dairy farms. I. Objectives, methods and main
results. The Veterinary Quarterly 1984; 6: 141-8.

29. Veenland, H. and Beiboer, O. L.: Een nieuw 32.
systeem voor vee-administratie. Bedrijfsontwik-
keling 1975; 6: 421-3.

Williamson, N. B.: The economie efficiency ot a
veterinary preventive medicine and management
program in Victorian dairy herds. Austr. Vet. J.
1980; 56: 1-9.

Williamson, N. B.: The use of computerised re-
cording systems in dairy health and management
programs. Proceedings of the Xllth world con-
gress on diseases of cattle, 593-600, Amsterdam,
7-10 September 1982.

Zijlstra, J.; Het rendement van de veestapel staat
sterk onder invloed van het vakmanschap van de
boer. Veeverbetering May 1983; 288-9.

Excretion rates of sulfamethoxazole and N4-
acetyl-sulfamethoxazole by fresh water turtles
Pseudemys scripta elegans

SUMMARY Sulfamethoxazole and N i-acetylsulfamethoxazole are excreted by fresh water turtles
Pseudemys scripta elegans in a biphasic mode, characterized half-lives of 5 and 100 min. Acetylation
and deacetylation reactions cannot be detected below a dose of 50 mg/kg. The mass balance of the dose
administered is incomplete, only 30 per cent of the dose can be recovered as parent compound and
metabolite. The sulfonamides must be mainly excreted by the faeces and may be metabolized in the
gastro-intestinal tract.

Sulfonamides are excreted by the human
kidney by various mechanisms, such as ac-
tive tubular secretion (sulfamethizole) and
glomerular filtration minus passive tubular
reabsorption (sulfamethoxazole). In man
the sulfonamides are predominantly me-
tabolized by acetylation and to a minor
part by hydroxylation. The N4-acetylsul-
fonamide metabolites are excreted predo-
minantly by active tubular secretion (1, 5,
8, 13, 14, 15).

Animal kidney function depends upon
kidney structure and body weight (6, 11)
and environmental factors such as food
composition. The reptilian kidney concept
has its roots in the Jurassic-Triassic period
of the mesozoicum and is about 200-300
million years old.

The glomerular filtration rate in the turtle
is low (2-3 ml/min) as assessed from its
creatinine clearance; the same holds true
for the tubular function as derived from the
para-aminohippuric acid clearance (3, 4).
Based upon the size ofthe tubulus (11) the
kidney of the fresh water (red eared) turtles
Pseudemys .scripta elegans may be consi-
dered as a \'primitive\' kidney function as
compared to mammals and man.
The question is raised whether this primi-
tive kidney function is able to excrete se-
lected sulfonamides by the mechanisms as
found in mammals and man.
This article describes the excretion rates of
sulfamethoxazole and N4-acetylsulfametho-
xazole in Pseudemys scripta elegans as re-
spectively the test compound for passive
and active excretion processes.

Four female fresh water (red eared) turtles/"ieuJfm^\'i
scripta elegans of 100 gram (animal S), 160 gram
(animals P and B) and 225 gram (animal C) were
obtained from Dotulabs(Nijmegen, the Netherlands).
In general, the four animals were housed in an aqua-
rium of 25 1 water at 25° C. For each experiment one
animal was selected to eat a small portion of minced
meat, mixed with a relatively high dose of a sulfonam-
ide. As soon as the sulfonamide was administered, the
turtle was placed in a smaller aquarium of 0,5 liter of
water of 25° C (t = 0 h). This volume was sufficient to
cover half of the animal and its tail.
The animal remained in the small aquarium in order
to collect the excreted sulfonamides in specific peri-
ods. At the end of each period, a 2 ml sample was
taken and the water changed. The collection period,
was 3 minutes from t = 0 to t = 15 min, 5 minutes from
t = 15 min to t = I hour, 10 minutes from t = I h to 2 h,
15 minutes from t = 2 h to 3 h and 30 minutest = 3 h to
7 h.

If the animal defaecated during the experiment, the
faeces was collected and stored at —20° C until analy-
sis.

Table 1 summarizes the sulfonamide derivates and
doses administered to the four animals.

The sulfonamides were analysed by means of HPLC
as described earlier (13, 14, 15).

Sulfamethoxazole and Nj-acetylsulfamethoxazole
were obtained from Hoffmann-LaRoche (Mijdrecht,
the Netherlands).

The drugs were administered orally, after being thor-
oughly mixed with minced meat. The dose was swal-
lowed in less than half a minute.
Table 1 summarizes the administered sulfonamides
and the doses given to each animals. The interval
between each experiment for each animal was 2
weeks.

Figures 1 and 2 show the excretion rate-
time profiles of sulfamethoxazole and N4-
acetylsulfamethoxazole in Pseudemys scrip-
ta elegans. It can be seen from the figures

Fig. 1 Excretion rate-time profiles of sulfamethoxa-
zole (S) in one fresh water turtle after oral administra-
tion of 16 mg sulfamethoxazole.
The experiment was repeated two weeks later with a
dose of 41 mg of sulfamethoxazole.

that the sulfonamide is excreted by the
animal in two phases, characterized by the
half lives of 5 and 100 min respectively.
Figure 3 shows the excretion of sulfame-
thoxazole and N4-acetylsulfamethoxazole
when both compounds are administered
simultaneously. Both compounds are elim-
inated from the body at comparable rates
as is demonstrated in figure 4.

Fig. 2. Excretion rate-time profile of Nj-acetylsul-
famethoxazole (NjJin one fresh water turtle after oral
administrattion of 50 mg of Nj-acetylsulfamethoxa-
zole.

Fig. 3 Excretion rate-time profiles of sulfamethoxa-
zole (S) and N,-acetylsulfamethoxaz.ole (N,) in one
fresh water turtle after a simultaneous oral adminis-
tration of 30 mg of sulfamethoxazole and 33 mg of
N4-acetylsulfamethoxazole. The high excretion rate,
indicated with F refers to defaecation and dissolution
of the sulfonamides from faeces in the water.

Fig. 4 The excretion rates of sulfamethoxazole (S)
and Nj-acetylsulfamethoxazole (N^) of the experi-
ment shown in figure 3, plotted versus each other
logarithmically to overcome the large differences in
scales. The linear relationship between the excretion
rates of both compounds may indicate that the mech-
anism of excretion is the same.

The cumulative excreted amount of the
parent sulfonamide and its metabolite ac-
counts for only 6 per cent of the adminis-
tered dose, and in one experiment for 29.4
per cent when N4-acetylsulfamethoxazole
was administered. From figure 3 it can be
derived that there may be a tendency for
higher excretion rates of the sulfonamide
and the N4-acetyl derivative when both
compounds are administered simultane-
ously. This observation is not reflected in
the cumulative amount excreted. In one
case 88 per cent of the total dose of sul-
famethoxazole and N4-acetylsulfamethox-
azole was present in the faeces. The relative
composition of sulfamethoxazole and N4-
acetylsulfamethoxazole in the faeces had
been changed from 1:1 in the oral dose to
1:3 (figure 3). In three other cases faeces
was collected, but in these samples only 1
per cent of the administered dose could be
measured.

The excretion rate of the sulfonamides is
very irregular, pulse like, which is rein-
forced by the extremely short collection
periods of 3 and 5 minutes. The excretion
rate is relatively high during the first hour
after administeration, with connection to

the short half-hfe of 5 min, which thereaf-
ter levels off with a half-life of approxi-
mately 100 min. After a severe overdose of
sulfamethoxazole, the final half-time
amounts to 30 h (16).
The two sulfonamides, sulfamethoxazole
and N4-acetylsulfamethoxazole, are excret-
ed in a similar way, as shown in figure 4,
which suggests that the excretion mechan-
ism must be identical.
The reptilian kidney is not able to excrete
the sulfonamides by different mechanisms
as in man. The explanation may be that the
tubular capacity is about 30 per cent of the
glomerular filtration rate (3) and the total
nephron length ofthe turtle is much shor-
ter than that in man and mammals (10,11).
In turtles the gut and urethra both end in
the cloaca. The faeces of turtles is easy to
recognize and to collect. This collection of
faeces is shown in figure 3 and indicate with
the letter F. The metabolite is present in the
faeces of the turtles at a concentration
higher or similar to that of the parent com-
pound (Table 1). The high faecal concen-
tration of the sulfonamides could indicate
that the compound is not absorbed at all by
the turtle, but is acetylated in the gastroin-
testinal tract by the bacterial flora and is
excreted by defaecation.

The sulfonamides administered in doses of
less than 50 mg are apparently not acetyl-
ated, or to such a low percentage that they
are immeasurable (7, 16). Fish, being pure
aquatic animals, are able to acetylate, but
as in turtles, the metabolite can only be
detected when large doses are adminis-
trated (2).

The experiments lasted until the concentra-
tion in the aquarium was below the detec-
tion limit (7h). During this time course,
approximately 4 times the observed half-
life of 110 min, about 95 per cent of the
drug is eliminated from the body. However
a strongly varying percentage of the in-
gested dose is recovered (less than 30 per
cent). The missing percentage may be still
in the animal and may be excreted at rates
lower than the detection limit ofthe HPLC
method (0.1 /ug/mO- When the excretion is
followed for 2 weeks, with collection peri-
ods of 1 day, sulfamethoxazole and N4-ace-
tylsulfamethoxazole can still be measured.

The renal excretion rate however is approx-
imately 0.001 jug/min and this low renal
excretion rate does not account for the
missing part of the mass balance (unpub-
lished results).

It may be possible that the N4-acetylation
of sulfonamides in turtles is only a minor
pathway of metabolic elimination and that
hydroxylation is the principle pathway.
However, in the samples no hydroxysulfa-
methoxazole could be detected (Vree, un-
published results). In man hydroxylation of
sulfamethoxazole is a minor pathway (18)
and very little or no attention has been paid
to this metabolite. In ruminants hydroxy-
lation seems to be the competitive pathway
to acetylation (9) and in the dog the major
pathway (12, 16). As long as the hydroxy-
lated sulfamethoxazole or in general hy-
droxylated sulfonamides are not generally
available as reference compounds for the
analysis, no conclusive mass balance can
be reported.

1. Beyer, K. H.,Rus.so,H. F., Pateh, E. A., Peters,
E., and Glenolden, K. L. S.: The formation and
excretion of acetylated sulfonamides. Journal oj
Laboratory and Clinical Medicine 1946; 31; 65-71.

2. Bergsjo, T. and Bergsjo, Th.: Absorption from
water as an alternative method for the adminis-
tration of sulphonamides to rainbow trout, salmo
gairdneri. Acta Veterinaria Scandinavica 1978;
19: 102-9.

3. Dantzler, W. H., Schmidt-Nielsen, B.: Excretion
in fresh-water turtle (Pseudemys scripta) and de-
sert tortoise (Gopherusagassizii). American Jour-
nal of Physiology 1966:210: 198-210.

4. Dantzler, W. H.: Renal function (with special
emphasis on nitrogen excretion). In: Biology of
the reptilia, Ed. C. Gans 1976; Vol 5, page 447-
503, Academic Press. London. New York, San
Francisco.

5. Despopoulos, A.: A definition of substrate specif-
icity in renal transport of anions. Journal of
Theoretical Biology 1965; 8: 163-92.

6. Edwards, N. A.: Scaling of renal functions in
mammals. Comparative Biochemistry and Physi-
ology 1975; 52: 63-6.

7. Failey, R. B., Anderson, R. C., Henderson, F.
G., and Chen, K. K.: The fate of sulfonamides
and p-aminobenzoic acid in cold-blooded anim-
als. Journal of Pharmacology and Experimental
Therapeutics 1943; 78: 366-71.

8. Hekster, Y. A., Vree, T. B.: Clinical pharmaco-
kinetics of sulphonamides and their Nj-acetyl
derivatives. Antibiotics and Chemotherapy 1982;
31: 22-118.

9. Nielsen, P.: The metabolism of four sulphonam-
ides in cows. Biochemical Journal 1973; 136;
1039-45.

11. Romer, A. F.: Excretory and reproductive sys-
tems. In: The vertebrate body. W. B. Saunders
Company, Philadelphia 1967. page 365-85.

12. Scudi, J. v., Childress, S. J.: Constitution of the
hydroxysulfapyridine isolated from dog urine.
Journal of Biological Chemisrrv 1956; 218: 587-
93.

13. Vree, T. B., Hekster, Y. A.. Baars. A. M..
Damsma, J. E., and van der Kleijn, E.: Pharma-
cokinetics of sulfamethoxazole in man. Clini-
cal Pharmacokineiics 1978; 3: 319-29.

14. Vree, T. B.. Hekster, Y. A., Damsma, J. E., van
der Kleijn, E., and O\'Reilly, W. J.: Pharmacoki-
netics of N|-acetyl-, and N,-acetylsulphametho-
xazole. Clinical Pharmacokineiics 1979; 4: 310-
19.

15. Vree, T. B., Hekster, Y. A., Damsma, J. E.,
Tijhuis, M., and Friesen, W. T.: Pharmacokinet-
ics and mechanism of renal excretion of short
acting sulphanomides and Na-acetylsulphonam-
ides in man. Structural requirements of sulpho-
namides for active tubular secretion. European
Journal of Clinical Pharmacology 1981; 20: 283-
92.

16. Vree, T. B., Vree, J. B.: Acetylation ofsulphame-
thoxazole by fresh waterturtles Pseudemysscripia
elegans. Journal of Veterinary Pharmacology and
Therapeutics 1983; 6: 237-40.

17. Vree, T. B.. Reekers-Ketting, J. J.. Hekster, Y.
A., and Nouws, J. F. M.: Acetylation and deace-
tylation of sulphonamides in dogs. Journal of
Veterinary Pharmacology and Therapeutics 1983;
6:153-6.\'

18. Woolley J. L., Ragouzeous, A., Brent, D. A.,and
Sigel,C. W.: SulfonamideCrystalluria: Isolation
and identification of sulfamethoxazole and four
metabolites in urinary calculi. In: Current Che-
motherapy and Infectious Disease. Eds. J. D.
Nelson, C. Grassi. Published by the American
Soc. for Microbiology, Washington DC, 1980;
page 552-4.

Fertility of the West African Dwarf goat in
its nagative environment following
prostaglandin F2-alpha induced estrus

SUMMARY The fertility often West African Dwarf goats in which oestrus was inchtced with PGFjOi
was comparable to that of the five West African Dwarf goats in the control group. Performance indices
as determined by duration of oestrus and length of gestation were not affected. Similarly the birth
weight of kids was not significantly influenced. However, treated goats were superior to controls when
the interval from commencement of experiment to oestrus is considered, although there was no
difference between the two treated groups of goats (5 mg vj 10 mg PGFjOi).

Results showed that PGFiCe could be an important tool in oestrus synchronization and thus in control of
the reproductive performance of the West African Dwarf goats under humid lowland tropical environ-
mental conditions.

The development of controlled breeding
techniques through oestrus synchroniza-
tion is beneficial to the herdsman, as it
reduces the time needed to observe oestrus.
Moreover, it results in a planned breeding
programme and reduces labour cost in
terms of care of the newborn. Oestrus syn-
chronization has also become an impor-
tant tool for the study of reproductive phy-
siology in domestic animals.

The prostaglandins, especially Prostaglan-
din Fj-alpha (PGFja) and its analogues,
have in recent times been recognized as
being luteolytic in domestic animals (3).
Although they are ineffective when admin-
istered between the 4th and 6th days of the
caprine oestrus cycle (6), this disadvantage
could be overcome by giving two injections
at 11 days\' interval when all cycling goats
should have a regressible corpus luteum.

The object of this study was to evaluate the
practical use of PGFj« in West African
Dwarf goats in their native hot humid en-
vironment. It is pertinent to note that these
animals are presently considered as the
quickest and easiest route, apart from
poultry, of enhancing the supply of much
needed animal products. Thus the need to
supply avenues for increasing the repro-
ductive efficiency ofthe.se animals becomes
more prominent.

Oestrus synchronization trials with PGFja were car-
ried out at the physiology unit of the Teaching and
Research Farm of the University of I badan. The doses
of PGF;« injected intramuscularly were 5 mg and 10
mg (Dinoprosi Tromethamine, Upjohn Company,
Kalamazoo).

Fifteen pluriparous cycling goats ranging between
18.55 and 29.55 kg in weight and intensively managed
were put into three groups (A, B and C) after equaliza-
tion of weights. There were five animals per group.
Group A served as controls and were injected intra-
muscularly with I ml of sterile distilled water, while
the other goats received 2 injections of 5 mg (group B)
or 10 mg (group C) PGFj« with an 11 day interval
between injections. All animals were housed in roofed
concrete-lloored pens with low wooden walls; water
and fresh grass were constantly available. Concen-
trate was provided at the rate of 0.5 kg per head. Daily
dry-bulb temperatures in the barn ranged from 26° C
to 33° C, the wet-bulb temperature being about 1 -2° C
lower.

All goats were exposed thrice daily (08.00, 14.00 and
20.00 hours) to mature males after the second injec-
tion. Behavioural changes in the females associated
with oestrus were noted. The duration of standing
heat was regarded as the interval between first accep-
tance of males and objection to mounting. However,
goats which were off-hcat between two exposures had
half the interval between such exposures added to the
interval when goats stood to be mounted during the
usual exposure periods. The gestation length was es-
timated from the day when goats were bred to the day
of parturition. Birth weight of kids were determined
within 12 hours after birth.

Oestrus was successfully synchronized in
all ten goats injected intramuscularly with
PGFjtt. There was no difference in re-
sponse of treated goats to the two different
doses of PGFjO. The result of the perfor-
mance indices are presented in Table 1.
The interval from treatment to onset of
oestrus was significantly (P < 0.05) shorter
for goats injected intramuscularly with
PGF2a as compared to goats receiving ste-
rile distilled water. Differences between the
two groups of goats injected with 5 mg and
10 mg PGFja were not significant (P <
0.10 > 0.05). Goats injected with PGFj«
were in oestrus 42.2 and 59 hours post-in-

Table 1. Performance indices of PGF,a induced oestrus in West African dwarf goats.

= injection of distilled water (Group A) or PGFjO (Groups B and C, 5 mg and 10 mg, respectively).
= values on the same horizontal column differently superscribed differ significantly (P < 0.05).
= values in parenthesis depict ranges.

Fig. 1. Interval from start of treatment to onset of heat in PGF,q - treated and control WAD goats,
too

jection for groups B and C, respectively
while group A, injected with steriledistilled
water, were in oestrus 376.7 hours post
injection (Tabic 1).

Fig. 1 shows the daily percentage of anim-
als in oestrus in each group. About 70 per
cent of goats injected with PGFjO were in
oestrus during the first 48 hours. On the
other hand, there was great variation in the
time of oestrus in Group A animals. Most
of them did not come on heat until 96 hours
after distilled water injection.
There were no differences in the behaviour
of goats at oestrus in the three groups. The
characteristic sign at oestrus was standing
to be mounted by the male. Other behav-
ioural changes at oestrus were frequent bel-
lowing, keen interest in the adjacent pen,
where males were kept, and tail wagging.
These signs were, however, inconsistent.
The mean duration of oestrus in the three
groups was 21.4, 39.0, and 22.4 hours for
A, B, and C respectively. The differences
were not significant, although animals in
groups A and C tended to have shorter
oestrus. Fig. 2 shows the percentage of
animals in each group in oestrus based on
20 hour intervals. An over-all mean of 27.6
±13.7 hours was recorded for all animals.
Thirteen of the fifteen (86,67 per cent)
goats were pregnant after breeding in one
heat. One of the goats in each of groups A

and C did not conceive at this first mating.
At subsequent heat, however, they were
bred and became pregnant.
The gestation length in the three groups of
goats showed great similarity (145 ± 1.5;
145.6 ± 1.2 and 146.5 ± 2.3 days, for
groups A, B, and C, respectively). Sim-
ilarly, the percentage of animals kidding
per group after breeding in one heat, the
number of kids per female, and the total
number of kids born per group were com-
parable. The mean birth weight of kids per
groupwas 1.09±0.25, 1.18±0.25and 1.11
± 0.25 for A, B, and C, respectively, and
did not differ significantly (P > 0.05).

The two doses of PGFja used in this study,
appeared to have synchronized oestrus in
pluriparous WAD goats. Ott (6) also achiev-
ed effective synchronization in goats with 8
mg PGFja, a dose which falls between the
two levels used in this study. Since there
appears to be some dose response from the
studies of Ott (6) and the present study, it
would be necessary to determine the min-
imum effective dose, which would certainly
reduce cost. However, the mean interval
from treatment with PGFj« to onset of
oestrus observed in this study was gener-
ally similar to that reported by Ott (6).
There is a great variation in the duration of
oestrus in the goats, in agreement with the
findings of Alexander era/. (1). Mishraand
Biswas (5) reported a duration of 38 hours
in Deshi goats, while Sahni and Roy (7)
observed 30 hours in Barbary goats. The
overall mean of 27.6 hours recorded for the
WAD goat was slightly lower but similar to
that of the Angora goat (9). Owing to the
variation in the duration of oestrus in even
synchronized goats it might be necessary to
expose goats to the male for about 60
hours when hand mating is employed,
since ovulation occurs towards the end of
oestrus (2). The non-significant difference
in both controls and synchronized goats
suggests that PGFj« did not interfere with
the duration of oestrus.
Similarly, there was no evidence suggestive
of any deleterious effect on the fertility of
PGFjff-induced oestrus in goats, as deter-
mined by gestation length, percentage ot
goats kidding, total kids born, and birth
weight of kids.

Hearnshaw et al. (4) recorded at 56 per cent
conception rate for goats a synchronized
oestrus with a PGFj« analogue (ICl
79939). Serna et al. (8) reported a rate of
71.4 per cent using a sequential administra-
tion of progestin and PGFj«. The concep-
tion rate observed in this study (86.67 per
cent), as estimated from the percentage of
goats that kidded, was higher than these
observations (4, 8) and in agreement with
the report of Ott (6).

It is significant to note that the interval
from PGFjO injection to oestrus in the
experimental goats was significantly shor-
ter than in controls injected with sterile
distilled water. This showed the usefulness
of PGF2a in the management of the repro-
ductive performance of the goat.

1. Alexander, C., SIgnoret, J. P., and Hafez, E. S. E.:
Sexual and maternal behaviour. In: Reproduction
in Farm Animals. (3rded. Hafez, E. S. E., editor).
Lea and Febiger, Philadelphia 1971: 222-54.

2. Devendra, C. and Burns, M: (editors) Reproduc-
tive Performance. In: Goat Production in the
Tropics. C.A.B. Farnham Royal, Bucks, England
1970: 66-87.

3. Goding, J. R., Cumming, J. A., Chamley, W. A.,
Brown, J. M., Cain, M. D., Cerini, .1. C., Cerini.
M. E. D., Findlay, J. K., O\'Shea,.). D., and Pem-
berton, D. J.: Prostaglandine FjO, the luteolysin
in the mammal. Oynaecotogic Inve.\'^tigaiion 1972;
2: 73-97.

4. Hearnshaw, H., Restall, B. .J., Nancarrow.C. D.,
and Mattner, P. E.: Synchronization of oestrus in
cattle, sheep and goats using a prostaglandin ana-
logue. Proc. Austr. Soc. Anim. Prod. 1974; 10:
242-5 (Sydney. New South Wales, February).

5. Mishra. H. R. and Biswas, S. C.: A study on
distribution of oestrus in Deshi goats. Interna-
lionat goat and sheep research 1974; 19: 132-4.

6. Ott. R. S.: Breeding techniques for dairy goats.
International goat and sheep research. 1980; 1:
1-5.

7. Sahni, K. L. and Roy, A.: A study ofthe sexual
activity ofthe Barbary goat and conception rate
through A.l. Indian Journal of Vel. Sci. 1976; 37:
269-76.

8. Serna,,). A.,Bosu.W..I. K.,and Barker, C. A. V.:
Sequencial administration of Cronolone and Fjo
for oestrus synchronization in goats. Therioge-
nology 1978;9:177-85.

9. Robertson, H. A.: Reproduction in the ewe and
the goat. In: Reproduction in domestic animals
(3rd ed. Cole, H. H. and Cupps, P. T. editors).
Academic Press, New York 1977: 475-98.

Van de Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid en de Directie van de
Veterinaire Dienst

Otn verdere verspreiding van varlcenspest te
voorkomen, werd medio juni besloten het bij de
\'Regeling varkenspestmaatregelen Baarle-Nas-
sau 1984\' ingestelde entgebied uit te breiden.
Een en ander gebeurde met ingang van 16 juni,
en wel met het gebied dat ligt ten oosten van de
lijn Breda-Zundert-Hulsdonk-Achtmaal.
In dit nieuwe gebied geldt naast een vervoerver-
bod voor varkens tevens een entplicht voor deze
dieren. De bepalingen zijn dezelfde als van
kracht voor het oorspronkelijk ingestelde ge-
bied.

Na de laatste in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde gemelde uitbraken van varkenspest (6
juni) deden zich in Nederland nog twee gevallen
voor.

15 juni - Braamt, gemeente Bergh (GId.); fok-/mesl-
bedrijf met 116 zeugen, 5 beren, 408 biggen, 398 mest-
varkens en 27 gelten; buurtinfeetie van mestbedrijf
van 9 april te Braamt.

18 juni - Lottum, gemeente Grubbenvorst (Limb,):
vermeerderingsbedrijf met 98 zeugen, 1 beer, 43 gel-
ten, 369 biggen en 6 mestvarkens.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE als de EG zijn op de hoogte
gebracht.

Volgens een telex dd. 5 juni van de Veterinaire Dienst
te Bonn hadden zich in de periode van 26 mei t/m 1
juni weer 39 uitbraken van varkenspest voorgedaan in
West-Duitsland:

— in Noord Rijnland-Westfalen: 7 gevallen in het
district Düsseldorf, 5 in het district Munster, 3 in
het district Keulen, 2 in het district Arnsberg en 2
in het district Detmold,

Alle op de bedrijven aanwezige varkens zijn afge-
maakt. De noodzakelijke veterinair-politionele maat-
regelen zijn genomen.

Bij een telex dd. 14juni deelde de Veterinaire Dienst te
Bonn mee, dat in de periode van 2-8 juni weer 38
uitbraken van varkenspest waren geconstateerd in het
land:

— in Neder-Saksen: 16 gevallen in het district Weser-
Ems en 1 geval in het district Hannover,

— in Noord Rijnland-Westfalen; 7 gevallen in het
district Munster, 3 gevallen in het district Düssel-
dorf en 1 geval in het district Keulen,

— in Beieren: 5 gevallen in het district Niederbayern
en 3 in het district Oberbayern,

Alle op de bedrijven aanwezige varkens zijn afge-
maakt en de noodzakelijke veterinair-politionele maat-
regelen zijn genomen.

De Veterinaire Dienst te Wenen liet weten, dat in de
provincies Vorarlberg en Tirol opnieuw 5 uitbraken
van varkenspest waren gemeld.

— op 28 mei, 1 geval in de gemeente Dünserberg,
district Feldkirch, op een bedrijf met 122 mest-
varkens waarvan 4 ziek. Besmetting heeft waar-
schijnlijk plaatsgevonden via de aankoop van
biggen,

— op 1 en 4 juni, 2 gevallen in de gemeente Al-
berschwerde, district Bregenz, op 2 bedrijven met
in totaal 36 varkens waarvan 2 ziek,

— op 4 juni, 1 geval in de gemeente Buch, district
Bregenz, op een bedrijf met 14 varkens waarvan I
ziek.

In de provincie Tirol, op 5 juni, I geval in de gemeente
Ebbs, district Kufstein, op een bedrijf met 15 varkens
waarvan 2 ziek.

Op 7 juni meldde de Westduitse Veterinaire Dienst,
dat de dag tevoren mond- en klauwzeer, type A, was
vastgesteld bij runderen in het district Weilheim-
Schongau, Beieren.

Op het bedrijf waren 53 runderen — waarvan 7 ziek —
en 1 varken aanwezig. De oorsprong van de ziekte is
niet bekend. De runderen waren op 23 maart j.1. voor
het laatst met trivalent OAC-vaecin geënt.
Alle op het bedrijf aanwezige dieren zijn afgemaakt en
de noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn onmiddellijk genomen.

28—3 sept. 1 Konferenz der Internat. Gesellschaft
für Animal Clinical Biochemistry (ACB), Schwa-
bisch Hall.

30—I sept. 5. Arbeitstagung über Pelztier-, Kanin-
chen- und Heimtierkrankheiten (DVG). Celle
(pag. 151).

30 Groep Pluimvecwctenschappen KNMvD. We-
tenschappelijke vergadering (pag. 601).

Dierziektenbulletin nr. 11 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 juni 1984 vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

16—20 School of Veterinary Medicine, University
of California, Fourth Small Animal Surgical
Course for Foreign Practitioners (pag. 34).

19—20 International Symposium on Salmonella,
New Orleans, Louisiana, USA (pag. 842).

24—29 5. Internationaler Kongreß der \'Internatio-
naler Organisation für Mycoplasmology\' (lOM),
Jerusalem (pag. 197).

1—4 Intern. Kongreß über angewandte Ethologie
bei landwirtschaftlichen nutztieren, Kiel.

6—9 35th Annual Meeting of the European Asso-
ciation for Animal Production (EAAP), Den
Haag (pag. 476).

26—31 15. Kongress des Europ. Verbandes der
Veterinäranatomen (A), Utrecht (pag. 423).

4 Afd. Groningen/Drenthe KNMvD. Ledenver-
gadering rest. \'Duinoord\' te Zeegse; aanvang
20.00 uur.

5 Windsurf- en Watersportdag (Smith Kline)
Nieuwkoopse Plassen (restaurant \'Plaszicht\'),
Nieuwkoop.

4—7 llird Joint Meeting of the European Society
of Veterinary Pathology and the American Col-
lege of Veterinary Pathologists, Veterinary Fa-
culty, Utrecht, the Netherlands (pag. 445).

8 Groep Geneeskd. v/h Kleine Huisdier. Najaars-
dag; thema: \'Oudedagsproblemen bij de hond en
kat\'; rest. \'Hoog-Brabant\' te Utrecht (pag. 601).

11 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsvergade-
ring (onderwerp: \'Functioneren van de tarieven-
commissie\'), Delft, Sociëteit Standvastigheid:
aanvang 20.30 uur.

12—16 lOth Annual International Conference on
Veterinary Acupuncture. Austin (USA) (pag.
597).

13—15 Jaarcongres Engelse veterinair-radiologen
vereniging (B.V.R.A.). Zeist (pag. 64).

17—21 XlIIth International Congress on Diseases
of Cattle. Durban. South Africa (pag. 418,878 en
885).

18 Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering.
Hellendoorn, Hotel Bergzicht; aanvang 20.00
uur.

18—21 25. Arbeitstagung des Arbeitdsgebietes \'Le-
bensmittelhygiene\' der DVG gemeinsam mit der
Sektion \'Lebensmittel tierischer Herkunft\' Inder
Österreichischen Gesellschaft der Tierärzte un
der Schweizerischen Tiefrztlichen Vereinigung
für FIcischhygiene (A),Garmisch-Partenkirchen.

19—22 9. Weltkongreß der \'World Small Animal
Veterinary Association (WASVA), 30. Jahresta-
gung der Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten\' der
DVG (A), Hamburg (Congress-Centrum) (pag.
614 en 179).

26—27 \'Aus der Arbeit der Forschungsstätten für
Tierproduktion\' (DGfZ und Ges. f Tierzucht-
wiss.) (A), Göttingen.

4—5 33. Internationale Fachtagung für Fortpfian-
zung und Besamung von Haustieren, Thalheim,
Wels (pag. 393).

4—5 Erste Fleisch-Tagung \'Aktuelle Themen der
Fleisch verarbeitung und des Konsumenten-Schut-
zes\', Zürich.

5—6 Jaarcongres K.N.M.v.D., tevens 131c Alge-
mene Vergadering, Akersloot (N.H.) (pag. 580,
598).

22—26 Cirocp Prakiici Grote Huisdieren KNMvD
Cursus PAO 19X4, Zeist (pag. 581).

3 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Feestelijke bij-
eenkomst \'Paviljoen Molenwijk\'. Boxtel.

8 Ver. van Directeuren van Gem. Slachthuizen en
Vleesk.diensten. Ledenvergadering, Utrecht,
10.00 uur.

10 3. Jahrestagung der DVG-Fachgruppe \'Klini-
sche Laboratoriumsdiagnostik\' (A), München.

17 \'Roofdierendag\' Ver. voor Zoogdierkunde en
Zoogdierbc.schcrming, Amersfoort (pag. 548).

11 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsvergade-
ring (onderwerp: \'Geschiedenis van de apotheek\'
door mw. prof dr. H. A. Bosman-Jelgersma),
Delft, Societeit Standvastigheid; aanvang 20.30
uur.

The Tenth Annual International Conference on Vete-
rinary Acupuncture, sponsored by the International
Veterinary Acupuncture Society, will be held on 12-
16th September, 1984 at the Sheration-Crest Inn,
Austin, Texas USA. Registration Fee: US $ 250 (for
members); US $ 300 (for non-members); deduct $ 25
for advance registration by 21st August.
For further details, conference brochure and registra-
tion form, please contact: David H. Jaggar, MRCVS,
Executive Secretary, IVAS, Dept. of Lab Animal Me-
dicine, University of Cincinnati, Mail Location, 571,
Cincinnati, OH USA 45267-0571, Telephone Num-
ber: 1-513-872-5171.

This 4\'/2-day conference will feature internationally
qualified speakers from Europe, Canada, and Taiwan
as well as the USA. The program will include a basic
introduction and review of veterinary acupuncture,
large and small animal workshops, demonstrations,
exhibits, audiovisual presentations and extensive con-
tinuing eductional seminars. The conference is roun-
ded out with an exciting and fun social program.

Das detaillierte Programm erscheint Ende 1984.
Nähere Auskunft bei; Dr. met. vet. R. Equey, Birken-
strasse 35, CH-4055 Basel.

C. C. van de Watering, voorzitter; Dr. J. W. A. Remmen, vice-voorzitter; L. Nauta,
penningmeester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier, lid; Dr. W. F. G. A. Immink.
lid; W. J. Nijhof, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel.
secretaris.

Onderstaand volgt de samenvatting van de in-
leiding te houden door prof. dr. J. A. R. A.
M. van Hooft. (Voor de overige samenvattin-
gen zie Tijdschr. Diergeneeskd 1984; 109: 580;
de laatste samenvatting van de hoofdinleiding
volgt zo spoedig mogelijk.

\'Pijnuitingen van het dier, een
ethologische benadering van het
verschijnsel pijn\'

Inleiding door prof. dr. J. A. R. A. M. van
Hooft, Laboratorium voor Vergelijkende Fysio-
logie der Rijksuniversiteit te Utrecht.

Op de vraag of dieren pijngewaarwordingen
kennen, worden verschillende antwoorden ge-
geven. Zo is er het veelgehoorde standpunt
dat de vraag niet te beantwoorden valt omdat
het gaat om een subjectief verschijnsel, dat wij
om kennis-theoretische redenen alleen bij ons-
zelf kunnen waarnemen. Anderen baseren zich
op het zogenaamde analogie-besluit, waarbij
verondersteld wordt dat dieren die wat betreft
hun sensorische en neurale structuren op over-
eenkomstige wijze georganiseerd zijn als wij
mensen, ook analoge gewaarwordingen moe-
ten kennen. Dit houdt overigens in, dat over

het bestaan van pijn bij ver van ons afstaande
diersoorten geen uitspraak te doen is. Een
aanwijzing, eveneens gegrond op het analogie-
besluit, zou men ook vinden in het optreden
van uitingsvormen, die overeenstemmen met
die van ons, wanneer we pijn gewaarworden.
Om de geldigheid van deze aannamen nader te
onderzoeken is het gewenst allereerst de bio-
logische betekenis van het verschijnsel pijn en
zijn uitingsvormen in beschouwing te nemen.
Kan pijn, en kunnen alle vormen daarvan, be-
grepen worden als een, alle andere impulsen
inhiberende herprogrammeringsimpuls van

X^I&ST e,^ PMN
\'ZUn s1echt£ KtniCÏJN.
Ais U MEER ervoin VilTVÊT^
XOETU \'t C0NSRf5 Ni£T VfRGETEN.

liet gedrag, teneinde bepaalde lichaamsstruc-
turen te ontzien? Kan een eventuele contro-
leerbaarheid van deze impuls als een adaptief
verschijnsel begrepen worden? De uiting van
pijn heeft twee aspecten: de gedragsverande-
ring in het kader van herprogrammering van
het gedrag en een sociaal aspect, waarbij het
individu dat pijn uit op speciale wijze behan-
deld wordt, wellicht zelfs geholpen wordt.
Zodra dit het geval is, wordt de uiting van
pijn bevorderd dan wel onderdrukt, al naar
gelang de reacties van de soortgenoten voor
het dier gunstig dan wel ongunstig zijn. We
mogen dan ook verwachten dat er tussen
soorten onderling grote verschillen zullen zijn
in de mate waarin uitingen, die indicatief
zouden kunnen zijn voor pijn, zich voordoen.
Evenzeer zouden de sociale omstandigheden
binnen een soort de uiting van pijn sterk
kunnen beïnvloeden.

Eén en ander houdt overigens in, dat de ge-
dragingen die we als uitingsvorm van pijn be-
schouwen, maar een beperkte waarde hebben
als graadmeter. Dit roept de vraag op of er
operationeel hanteerbare graadmeters te
vinden zijn voor iets als het verschijnsel pijn.

Had u, voordat de naam van onze Noordhol-
landse Congresplaats regelmatig in het Tijd-
schrift voor Diergeneesiiunde werd afgedrukt,
al eens van Akersloot gehoord? Waarschijnlijk
niet. Toch wordt de plaatsnaam \'Axmeriscota\'
in de periode 777 tot 866 al in de jaarboeken
van het bisdom Utrecht gevonden. In de pe-
riode 1250-1400 kende het dorp een grote
bloei. Er was een zoutziederij, een kalkbran-
derij en de schepen uit Akersloot bevoeren
vele zeeën. Als echter de haven dichtslibt, gaat
het langzaam bergafwaarts met het dorp. De
zeelieden vertrekken en men gaat zich meer op
de landbouw toeleggen. Lang heeft het dorp
geïsoleerd gelegen. Pas na de tweede wereld-
oorlog kwamen er betere verbindingen met de
omliggende plaatsen. Nu heeft Akersloot on-
geveer 5000 inwoners. Het kent, door de gun-
stige ligging aan het Alkmaarder meer, veel
watertoerisme en hoewel de teelt de laatste
jaren nogal is teruggelopen, noemt men het
toch het \'leliedorp\'. Overigens \'aker\' betekent

hier niet \'emmer\', zoals men zou vermoeden,
maar \'eikel\'. Het gemeentewapen van Aker-
sloot telt drie eikels.

Dit was een klein stukje geschiedenis van \'oud-
Akersloot\'. Het Congres speelt zich echter af
in \'nieuw-Akersloot\'. Op een afstand van on-
geveer 1,5 km van het dorp ligt aan de door-
gaande weg Velsertunnel-Alkmaar sinds 1982
Motel Akersloot. Dit Motel heeft niet alleen
grote en kleine zalen voor vergaderingen,
fraaie kamers met bad, douche en toilet, maar
ook een zwembad en sauna. Het congres 1984
biedt u dus naast geestelijke in- ook lichame-
lijke ontspanning!

Vroeger op school leerden we over de geest-
gronden achter de duinen. Tussen die geest-
gronden en de zee ligt in Noord-Holland tus-
sen Wijk aan Zee en Bergen een brede strook
duinen en bossen, het Noordhollands Duinre-
servaat. Dit gebied is in beheer bij het Provin-
ciaal Waterleidingbedrijf Noord-Holland
(PWN). Hier wordt het drinkwater voor een
groot gedeelte van de Noordhollandse bevol-
king gezuiverd door infiltratie in de zand-
grond. Als u wilt weten wat er allemaal vooraf
gebeurd is met het water, dat u met een een-
voudige handomdraai uit de kraan tovert,
moet u zeker op deze excursie intekenen.
Haast u, want slechts een beperkt aantal per-
sonen kan aan deze bezichtiging deelnemen.
Na afloop van het bezoek aan het pompsta-
tion drinken we koffie in hotel \'Het Hoge
Duin\' in Wijk aan Zee. Dit hotel ligt 40
meter boven NAP en u heeft vandaaruit een
prachtig uitzicht over strand, zee en duinen.

\'Het beste dorp in Holland, dat troont als een
koninginne temidden van haar jofferen\'. Dat
zei Leeghwater over zijn geboortedorp De
Rijp. Nog steeds is De Rijp een uniek plaatsje,
waar de zeventiende eeuwse sfeer prachtig be-
waard is gebleven. Beroemd is het Raadhuis
uit 1630 en de gotische Grote Kerk met de
door de Noordhollandse steden geschonken
24 gebrandschilderde ramen. Als de weer-
goden ons iets beter gezind zijn dan vorig jaar.

kunnen we na bezichtiging van Waag en
Grote Kerk nog een rondwandeling maken
door het dorp met de 600 antieke huizen.
Daarna zal de koffie met een Rijper amandel-
broodje wel smaken.

Op het industrieterrein \'Beverkoog\' in Alk-
maar staat sinds 1981 het nieuwe bedrijfscom-
plex van VSM Geneesmiddelen. Dit complex
omvat kantoren, produktie-afdeling, laborato-
rium en distributie. Uniek is de ruim 5000 m\'
grote kruidentuin. Hier worden planten voor
het bedrijf geteeld onder de juiste omstan-
digheden.

Heeft u belangstelling voor homeopathie?
Wilt u weten hoe homeopatische genees-
middelen vervaardigd worden? Na een alge-
mene inleiding kunt u in groepjes het bedrijf
bezichtigen. En bij goed weer zal een wande-
ling door de kruidentuin vast heel leerzaam
zijn. Misschien doet u inspiratie op voor dat
ene verloren hoekje in uw eigen tuintje. Na
afloop van de rondleiding is er tijdens de kof-
fie hopelijk nog genoeg tijd over om vragen te
stellen.

Om 9.30 uur staat de bus klaar om u te ver-
voeren naar het bezoekerscentrum \'De Hoep\',
gelegen in het Noordhollandse Duinreservaat.
Dit centruin kreeg in 1983 een nieuw, modern
onderkomen. Er is een overzichtstentoonstel-
ling te zien van Hora en fauna van het duinge-
bied. Door middel van een ongeveer 25 minu-
ten durende film krijgt u een goed inzicht in
de functie van het Duinreservaat, een uniek
stukje Noord-Holland, zowel op recreatief ter-
rein als in het kader van natuurbehoud.
Daarna kunt u met behulp van een papieren
gids, die veel interessante informatie geeft, een
1,5 a 2 km lange rondwandeling maken door
een stukje bos en duin. Dus wandelschoenen
aan en vergeet uw paraplu niet! Loopt u liever
op verharde wegen? Vlak bij het bezoekers-
centrum kunt u \'geplaveid\' een eindje wan-
delen. En dan is er koffie in de serre van het
tegenover \'de Hoep\' gelegen restaurant \'Jo-
hanna\'s Hof.

In afwijking van eerdere mededelingen zal de
samenvatting van de inleiding van het niet-
wetenschappelijk programma en de samenvat-
ting van de hoofdinleiding in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde van 1/15 augustus (ge-
combineerde aflevering) gepubliceerd worden.

Op de onlangs gehouden jaarvergadering van
de Groep Pluimveewetenschappen is collega
W. .1. Roepke met algemene stemmen be-
noemd tol Erelid van deze groep. Collega
Roepke is niet alleen een van de oprichters
van onze groep geweest (6-4-1946), maar heeft
ook daarna nog veel voor de groep gedaan en
betekend. Naast de betekenis voor de groep is
professor Roepke ook van onschatbare
waarde geweest voor de pluimveehouderij in
Nederland. Het waren vooral deze twee ele-
menten die voorzitter Zantinga naar voren
bracht en waar de vergadering van harte mee
kon instemmen. Th. ./. J. van der Rijt,

Op donderdag 30 augustus 1984 houdt de
Groep Pluimveewetenschappen een weten-
schappelijke vergadering met als thema: IB-
problematiek in Nederland.

De collegae Davelaar en Voeten zullen in deze
volgorde dit thema behandelen, waarbij
vooral aan de orde zullen komen:

— Het stellen van de diagnose !B/IB-variant.
—- De toepassing van IB en IB-variant-

Ook niet-leden van de Groep Pluimveeweten-
schappen zijn op deze vergadering van harte
welkom.

Plaats: lAC, Lawickse Allee II, Wageningen,
tel. 08370-19040. Aanvang: 13.30 uur.

In tegenstelling tot hetgeen stond vermeld over
de plaats van samenkomst in het Tijdschr. Dier-
geneeskd. 1984; 109: 531, zal de \'Najaarsdag\'
worden gehouden opSseptember 1984 in resiau-
ranl \'Hoog Brabant\' te Utrecht (aanvang 10.00
uur).

De Werkgroep is van mening dat de tatouage
van honden zo snel mogelijk landelijk ver-
plicht gesteld dient te worden.
In augustus 1983 wordt een brief aan staatsse-
cretaris Ploeg van het Ministerie van Land-
bouw en Visserij verzonden over de principe-
uitspraak van de Werkgroep Honden met
betrekking tot tatouage.
Met betrekking tot couperen is de Werkgroep
het erover eens dat:

— het verboden moet zijn dat er gecoupeerde
honden voor reclamedoeleinden worden
gebruikt;

— het streven naar internationale maatre-
gelen binnen de EEG zinvol is (los van wat
er nationaal wordt ondernomen).

— een inventarisatie maken van de vissen die
het meest als gezelschapsdier worden ge-
houden en op grond van deze cijfers
voorschriften omtrent voeding en huisves-
ting opstellen.

Er wordt gewerkt aan een vijvervissenfolder.
Aan de Faculteit der Diergeneeskunde, het
Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen
en het Hoofdbestuur van de Koninklijke Ne-
derlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde wordt een brief verstuurd omtrent de
bezorgdheid van de Werkgroep met betrek-
king tot de gevolgen van het sluiten c.q. over-
dragen aan anderen van de Werkeenheid Vis-
ziekten van de Faculteit der Diergeneeskunde.

De Werkgroep Knaagdieren en Konijnen
komt begin 1984 voor het eerst bijeen.
De Werkgroep heeft na twee keer vergaderd te
hebben vier prioriteiten gesteld, te weten:

— gratis service: onderzoek zieke dieren,
eventueel pijnloos doden? (wel of niet, en
zo ja hoe?);

Als voorlopige taakomschrijving voor de
Werkgroep wordt gekozen voor: \'bevordering
van de gezondheid en het welzijn van knaag-
dieren en konijnen als gezelschapsdier\'.
Voorlopig wordt besloten een inventarisatie te
maken van het bestaande voorlichtings-
materiaal en dit kritisch te bekijken.

Onderwerpen waar de Werkgroep mee bezig is
geweest of nog mee bezig is in de periode 1981 -
1984 en waaraan in de nabije toekomst aan-
dacht geschonken zal worden:

— standpunt inzake het houden van vogels
als gezelschapsdieren met daarbij een defi-
niëring van het begrip \'gezelschapsdier\';

— kortwieken en leewieken van watervogels.
Op dit moment is de Werkgroep bezig met:

— opstellen van een notitie over uitwassen in
het fokken van duiven en kippen.

Enkele onderwerpen die aan de orde zijn ge-
weest met of zonder verdere uitwerking of die
aangeroerd zijn:

In verband met de vacantieperiode, zul-
len de afleveringen van I en 15 augustus
1984 worden gecombineerd in één uit-
gave, die omstreeks half augustus uit zal
komen.

We zijn het jaar 1983 letterlijk en figuurlijk
gestart met een Autopeeheursus, gegeven door
de VVAA in Leeuwarden. Enthousiast hebben
de deelneemsters geprobeerd een band te ver-
wisselen en enig idee te krijgen van het bin-
nenste van de auto.

Onze eerste bijeenkomst was op 16 maart.
Voor deze avond hadden we ook alle niet-lid
zijnde dierenartsvrouwen uitgenodigd. Mevr.
E. K. Bakker-Sauer, arts te Appelscha, hield
voor ons een inleiding over het onderwerp:
\'Stress en spanningen\'. Op zich is stress een
heel normaal verschijnsel, maar de kunst is
dat je de stress-toestand kunt opheffen door
vormen van ontspanning.
Een boeiende avond.

Op 26 inei hadden we een fietstocht gepland
in het Noorden van Friesland, gedeeltelijk
door het Bildt en Barradeel. Helaas speelde
het slechte weer ons parten en werd besloten
de tocht in auto\'s te maken. We wierpen bij
windkracht 7 een blik vanaf de zeedijk op de
Waddenzee, bezochten een gerbera-kwekerij
in Oosterbierum, brachten een bezoek aan
bijenhoudster Siet Santema te Tzummarum en
reden tot slot naar het akkerbouwbedrijf van
de heer K. Oosterbaan in St. Annaparochie.
ITroosteloos stonden er duizenden pootaar-
^ dappelen te wachten op een droge periode...
De heer Oosterbaan vertelde iels over zijn be-
drijf en bracht het probleem dijkverhoging of
nieuwland indijken aan de orde. Een interes-
sant bezoek. Tot slot hebben wc samen heer-
lijk warm gegeten en konden wc nog even ge-
zellig napraten.

7 en 8 Oktober was het Jaarcongres in Leeu-
warden. Veel van onze leden hebben op welke
manier dan ook geholpen bij het doen slagen
van dit congres, speciaal wat betreft het
maken van de bloemstukken.
Onze laatste bijeenkoinst in 1983 was op 23
november. De heer A. Overeijnder uit Heer-
enveen hield voor ons een lezing over Natuur-
geneeswijze en Iriscopie.

Aan de hand van prachtige dia\'s vertelde de
inleider ons over allerlei geneeskrachtige werk-
kingen van diverse kruiden. Daarna bekeken
we nog dia\'s over iriscopie.
Door het bestuderen van de iris kan de irisco-
pist vaststellen op welke plaats in het lichaam
iets niet in orde is. Aan de hand van deze
diagnose wordt dan vaak alternatieve genees-
kunde toegepast. Niet alle aanwezigen konden
door de inleider geboeid worden, maar toch is
het belangrijk te weten wat zich in deze tak
van genezen afspeelt.

Voor de computercursus (2 avonden en een
bezoek aan een dierenartspraktijk waar ge-
werkt wordt met een computer) hebben zich
reeds 35 personen opgegeven.
We zijn 1984 gestart met 100 leden.

y. v.d. Burg-de Boer.
N.B. Dc jaarverslagen 1983 van de andere afdelingen
zullen in de volgende geeombineerde I en 15 augustus
aflevering worden gepubliceerd.

aan de veterinaire faculteit Maputo in Mozambique
en men denkt aan mensen met praktijkervaring in
Nederland en eventueel ervaring in de tropen.
Het werk zal mogelijk begeleid worden door de
Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Buitenprak-
tijk van de Faculteit der Diergeneeskunde in
Utrecht.

Contactadressen: VACO: telefoonnr. 070-793137.
Mariëtte Asselbergs: telefoonnr. 030-760241 (na
19.00 uur \'s avonds).

Animal Production Officer (kleine herkauwers);
tenminste 7 jaar ervaring vereist; standplaats Rome.

Docenten (op verschillend niveau) in het \'Depart-
ment of Paraclinical Veterinary Studies\'

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO-secretariaat, tel. 070-793137.

Bij de Fakulteit der Diergeneeskunde is met
ingang van 1 september 1984 plaats voor een
Dierenarts in de rang van:

Taak: Het ontwikkelen van interaktieve onderwijsprogramma\'s t.b.v. de
vakgroepen Funktioneie Morfologie en de Pathologie. In het kader van
deze funktie is het allereerst nodig dat een inventarisatie wordt uitge-
voerd van bestaande hard- en software op het gebied van computer-
gestuurd onderwijs. De aan te stellen funktionaris zal zijn/haar werk-
zaamheden uitvoeren in overleg en samenwerking met
wetenschappelijke medewerkers van de twee genoemde vakgroepen,
met de bibliothekaris van de afdeling Diergeneeskunde van de Univer-
siteitsbibliotheek en het Onderwijs Media Instituut. Ten behoeve van
dit Projekt is tevens enige personele ruimte beschikbaar voor compu-
ter-technische ondersteuning.

Salaris: Volgens rijksregeling, afhankelijk van ervaring tot max.
ƒ 3.802,— bruto per maand.

Inlichtingen: Bij mw. drs. I. van der Gaag, tel. 030-534298 en bij prof.
dr. 0. J. G. Wensing, tel. 030-534335.

Sollicitaties: Schriftelijk met vermelding van volledige personalia en
verdere gegevens te richten aan de afdeling Personeelszaken van het
Bureau van de Fakulteit der Diergeneeskunde, Yalelaan 1, de Uithof,
Utrecht.

In het bezit van diploma 3-jarige Middelbare Agrarische School (MAS) te Barne-
veld, richting dierverzorging.

Een onderzoek naar een aantal aspecten van de
biestverstrekking op melkveebedrijven en naar
de bruikbaarheid van de glutaaraldehydetest
bij de beoordeling van de biestverstrekking

Studies on a Number of Features of the Supply of Colostrum on Dairy Farms and
the Use of the Glutaraldehyde Test in Evaluating the Supply of Colostrum

K. A. S. van Keulen\', P. Dobbelaar\', J. P. T. M. Noordhuizen\',
C. Schwering^ en Th. Wensing^

SAMENVATTING Bij een onderzoek waarbij 183 kalveren op 6 verschillende bedrijven waren be-
trokken. is nagegaan wat de invloed was van de hoeveelheid het tijdstip en de wijze van toedienen van de
eerste biest op de serum y-globuline concentratie van kalveren 24-48 uur post partum van het tijdstip en
de wijze waarop de biest werd verstrekt en van de hoeveelheid biest die werd verstrekt.
Vastgesteld werd, dat 1.5-2 liter biest verstrekt binnen 4 uur na de geboorte de hoogste serum
y-globuline concentratie geeft. Daarnaast werd gevonden, dat aannemend dal de ondergrens voor de
i^ewenste waarde van de serum y-globuline concentratie bij kalveren tussen 24-48 uur post partum bij
)0 g/liter ligt, de glutaaraldehydetest een eenvoudig en nuttig hulpmiddel kan zijn bij de evaluatie van
de biestverstrekking.

SUMMARY The serum y-globulin concentrations tneasured in 183 dairy calves on sixjarms (24-48
hours after parturition) were used to study the influence of quantity, time and method oj administration
of the first colosmm. It was established that the administration of 1.5-2 litres of colostrum withmjour
hours after parturition results in the highest concentrations of y-globulins in serum.
A ssumine that in calves between 24 and 48 hours after parturition the lower acceptable limit oj serum
y-globulin concentrations is 10 g per litre, it can be concluded that the glutaraldehyde test is a simple
and useful method in evaluating the supply of colostrum.

In Nederland sterft jaarlijks 10-13% van de Biest is de belangrijkste bron van humorale

kalveren gedurende de eerste drie levens- immuniteit, doordat de IgG\'s en IgM s uit

maanden. Tussen verschillende bedrijven de biest via de darmwand van het kalf in

kan een groot verschil in sterfte percentage het bloed opgenomen kunnen worden. Te-

optreden variërend van 3% tot 32% (2). vens kan via de biest de lokale bescherming

Omdat een kalf (nagenoeg) zonder afweer- worden bevorderd, omdat de IgA\'s met in

geboren, is de biest voorziening van grote rigens zijn er aanwijzmgen dat alle 3 typen

betekenis bij de preventie van gezondheids- Ig\'s een eigen bijdrage leveren aan de lo-

De Ig\'s in de eerste biest bestaan voor 85- Biest bevat verder extra voedingsstoffen

I 90% uit immunoglobulinc type G (IgG\'s), (o.a. Vit.-A) lactobacillen en enterokokken.

\' Drs. K. A. S. van Keulen, drs. J. P. T. M. Noordhuizen en Ing. P. Dobbelaar, Vakgroep Bedrijfsdiergenees-

kunde en Buitenpraktijk, Postbus 80.152, 3508 TD Utrecht.
2 C. Schwering, destijds L.H. stagiaire bij de Vakgroep Bedrijfsdiergcneeskunde en Buitenpraktijk.
\' Dr. Th. Wensing, Vakgroep Inwendige Ziekten der Grote Huisdieren, Postbus 80.152, 3508 TD Utrecht.

Deze laatste veroorzaken een verlaging van
de pH in het darmmilieu, waardoor dit
milieu minder geschikt wordt voor de groei
van pathogene agentia. De darm van het
kalf is alleen de eerste 24 a 36 uur na de
geboorte doorlaatbaar voor Ig\'s (17). De
doorlaatbaarheid neemt af vanaf 5 a 12 uur
na de geboorte. Ook de concentratie van de
Ig\'s in de biest neemt na het afkalven snel
af. Na het eerste melkmaal bedraagt de
concentratie 50-60% en na het tweede
melkmaal nog slechts 30% van de oor-
spronkelijke concentratie (18).
Het is van belang, de eerste biest zo snel
mogelijk, in ieder geval binnen 1 uur na de
geboorte van het kalf, hygiënisch uit te
melken en dit in een hoeveelheid van 1,5 a 2
liter ineens te verstrekken (17). Wordt de
eerste biestverstrekking te lang uitgesteld,
dan kan het kalf door likken aan de moeder
of aan de boxwand etc. bacteriën opnemen.
Sommige bacteriën kunnen zich, indien
nog geen biest gegeven is, ongehinderd aan
de darmwand hechten, en door de darm-
wand worden opgenomen (3). Tevens kan
de absorptie van de Ig\'s negatief beïnvloed
worden (7).

De meest voorkomende oorzaken van een
onvoldoende immuniteit bij pas geboren
kalveren zijn: biestverstrekking in te ge-
ringe hoeveelheden (17), biestverstrekking
op een tc laat tijdstip (8), slechte absorptie
van de Ig\'s uit de biest door het kalf als
gevolg van ziekten en mogelijk genetische
factoren en tenslotte een te lage Ig-con-
centratie in de biest als gevolg van het uit-
liggen van de biest, van een te korte droog-
stand-duur of van ziekten in dc droogstand
(4).

Omdat de immunoglobulinen grotendeels
7-globulinen zijn, mag aangenomen wor-
den, dat de 7-globuline-concentratie in het
bloed een aanvaardbare parameter is voor
de concentratie aan Ig\'s in het bloed (14).
Doel van het hier beschreven onderzoek
was na te gaan, wat de invloed is van de
hoeveelheid verstrekte biest en het tijdstip
waarop de biest wordt verstrekt, op het
gehalte aan y-globuline in het bloed van
kalveren 24-48 uur na de geboorte. Daar-
naast is nagegaan of de glutaaraldehyde-
test een bruikbare techniek is voorde bepa-
ling van het gehalte aan 7-globulinen in het
bloed van kalveren.

Gedurende het voorjaar van 1981 werd op zes melk-
veebedrijven in het gebied van de Buitenpraktijk van
de Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht bij in
totaal 183 kalveren bloed afgenomen tussen de 24 en
48 uur na de geboorte. In dit bloed werd het 7-globu-
line gehalte bepaald met behulp van de glutaaralde-
hydetest.

Tevens werd het gehalte aan totaal eiwit alsmede het
percentage aan -y-globuline in het serum bepaald door
middel van electroforese. Het serum werd verkregen
na centrifugeren van het bloed, dat zonder toevoeging
van een antistollingsmiddel was afgenomen.
De zes bedrijven werden geselecteerd op grond van
verschillen in de biest verstrekking. Via enquête-for-
mulieren werden per kalf gegevens verzameld over het
geboorteverloop, de biestopname, de verzorging, dc
pariteit van het moederdier en eventuele gezond-
heidsstoornissen bij kalf en moederdier. Bij de biest-
verstrekking werd gelet op het tijdstip van toediening
van de eerste biest, de hoeveelheid eerste biest en of
het kalfde eerste keer met de hand werd gevoerd of bij
het moederdier werd gelaten. Op vier bedrijven werd
de eerste biest door de eigenaar verstrekt met behulp
van een fles met speen of een speenemmer. Op het
vijfde bedrijf werden de kalveren bij de koe gelaten,
zonder controle of het kalf snel genoeg dronk, terwijl
op het zesde bedrijf de kalveren ook bij de koe gelaten
werden, maar tegelijkertijd werd nauwkeurig opgelet
of het kalf snel genoeg de eerste biest uitdronk.

Door middel van covariantie-analyse met normale
testterm is de invloed van het aantal geboren kalveren
per periode van 14 dagen en de bedrijfsinvloed op het
gemiddelde 7-globulinegehalte van die kalveren on-
derzocht.

Aan lÜ volume-eenheden serum in een reageerbuis
wordt I volume-eenheid van een !()\'/{-igc glutaaral-
dehyde oplossing toegevoegd. Als binnen 60 minuten
gelvorming optrad, werd de uitslag als \'positief
beoordeeld. Indien na 60 minuten een semi-solide gel
was ontstaan, werd de uitslag als \'dubieus\' gekwa-
lificeerd, terwijl de uitslag als \'negatief werd beoor-
deeld. als het reactiemcngsel volledig vloeibaar bleef.

De bepaling van hel gehalte aan totaal eiwit en hel
percentage aan y-globiiline in het serum

Het serum-eiwit werd bepaald met behulp van de
biureet-mcthode, terwijl de percentuele verdeling van
de serum-eiwitten werd bepaald na de electroforeti-
sche scheiding der serum-eiwitten op cellulose acc-
taatfolie en kleuring met Ponceau S. Dc perccntuclc
omvang van de fracties werd bepaald met behulp van
een densitometer. De 7-globuline concentratie werd
vervolgens berekend uit het serum-eiwit gehalte en het
percentage 7-globulinen.

Er bleek een duidelijk verschil tussen de zes
bedrijven te bestaan voor wat betreft de
gemiddelde hoeveelheid 7-globulinen per
liter serum in het bloed van de kalveren
24-48 uur post partum. De hoogste waarde
die gevonden werd was 25,4 g/liter, de laag-
ste 10,2 g/liter. Het tijdstip van de eerste
biestverstrekking na de geboorte blijkt van
invloed te zijn op de serum 7-globuline con-
centratie in het kalf (fig. 1): een eerste biest-
opname binnen 4 uur geeft de beste resulta-
ten. Wordt de biest later verstrekt, dan
wordt een minder hoge 7-globuline con-
centratie bereikt. Er blijkt ook een duide-
lijke relatie tussen de hoeveelheid opge-
nomen eerste biest en de 7-globuline con-
centratie tussen 24-48 uur post partum in
het kalverserum (fig. 2). Twee liter biest in
één keer gegeven blijkt de beste resultaten
te geven en leidt tot een hoeveelheid van
gemiddeld 23,9 g 7-globulinen per liter
serum. Bij een gift van één liter biest was dit
gemiddeld 19,4 g/liter en bij een gift van
een halve liter biest 8,8 7-globuline per liter
serum. Gebleken is dat van de 138 kalveren
die met de hand werden gevoerd, 45% in
één keer 1,5 a 2 liter biest opnamen.

Er is geen significant verschil gevonden
tussen de 7-globuline concentratie in het
serum van kalveren die geboren werden uit
oudere koeien (18,8 g/liter) en van kalve-
ren die geboren werden uit vaarzen (19,5
g/liter). Kalveren, die zonder hulp ter we-
reld kwamen, vertoonden een hogere ge-
middelde 7-globuline concentratie dan kal-
veren die met hulp (trekkracht, sectio caesa-
rea) ter wereld kwamen. De gemiddelde
waarden waren respectievelijk 20,6 g/liter
en 15,2 g/liter.

Als het kalf bij de koe (KBK) werd gelaten
zonder controle op de biestopname, bleek
de gemiddelde 7-globuline concentratie
verreweg het laagst te zijn; namelijk 10,2
g/liter (fig. 1). In deze groep kwamen tevens
de meeste negatieve GAT uitslagen voor,
namelijk 9. Indien er werd toegezien op de
biestopname bleek de gemiddelde 7-globu-
line concentratie voldoende (19,7 g/liter)
en kwamen er geen negatieve GAT uit-
slagen voor.

Het verband tussen de totale eiwit-con-
centratie en de 7-globuline concentratie in
het serum wordt gegeven door de relatie y
= 10,7 X -h 42,7 waarbij r = 0,954 en n = 183.
Er bestaat dus een duidelijke correlatie (r =

Fig. 2. Het verband tussen de hoeveelheid eerste
biest die opgenomen wordt en de 7-globuline concen-
tratie 24-48 uur post partum in het serum van de
kalveren. (KBK = kalf bij koe).

0,954) tussen een totaal-eiwitgehalte en het
gehalte aan 7-globulinen in het serum.
Het verband tussen de GAT uitslagen (on-
derverdeeld in positief (-I-), dubieus (±) en
negatief (—)) en het serum 7-globuline
concentratie, zoals berekend uit het serum-
eiwitgehalte en het percentage aan 7-glo-
bulinen is weergegeven in fig. 3. Wanneer
bij de beoordeling van de GAT resultaten
de als dubieus gekwalificeerde uitslagen als
negatief werden beschouwd, werden de
volgende resultaten verkregen.
In de monsters waarin het 7-globuline ge-
halte groter was dan 10 g/liter werd met
behulp van de GAT in 133 van de 141
gevallen een positieve uitslag verkregen. In
de monsters met een 7-globuline gehalte
kleiner dan 10 g/liter werd in 2 van de 39
gevallen een positieve testuitslag verkre-
gen. In 95% van alle metingen kwamen de
resultaten van de GAT overeen met die
verkregen met de biureet-electroforese
methode.

Tenslotte kan uit de resultaten zoals weer-
gegeven in fig. 4 afgeleid worden dat bij een
groter aantal gelijktijdig te verzorgen kal-

Fig. 3. Het verband tussen de serum 7-globuline concentratie bepaald met behulp van de biureet/electroforese
methode in het serum van kalveren 24-48 uur post partum en de uitslagen van de glutaaraldehyde test.

Fig. 4. Het gemiddeld aantal kalveren dat per periode op één bedrijf is geboren en de bereikte 7-globuline con-
centratie 24-48 uur post partum in het serum van de kalveren (1 periode is 2 weken).

veren minder lioge 7-globuline concentra-
ties in het bloed tussen 24-48 uur post par-
tum worden bereikt.

De grote verschillen in de gemiddelde 7-
globuline concentratie in het bloed van de
kalveren tussen 24-48 uur post partum als
gevolg van verschil in de biestvcrstrekking
maken nog eenSduidelijk welke invloed die
biestvcrstrekking heeft op de 7-globuline
concentratie in het kalf. Wil men een ade-
quate 7-globuline concentratie bereiken
dan moet tenminste 1 liter biest binnen vier
uur na de partus aan het kalf verstrekt
worden (fig. 2).

Mocht met name op probleembedrijven de
opname van de biest bij individuele kalve-
ren onvoldoende zijn, dan verdient het
aanbeveling om deze hoeveelheid per knop-
sonde te verstrekken. Hierbij dient in ver-
band met de horizontale besmetting de hy-
giëne strikt in acht te worden genomen.
Het blijkt dat als het kalf bij de koe wordt
gelaten de gemiddelde waarde van de 7-
globuline concentratie laag normaal blijft
(12,1 g/liter).

Op het bedrijf waar niet op het drinken
werd toegezien werden 9 negatieve GAT
uitslagen gevonden, terwijl op het bedrijf
waar met toezicht de kalveren bij de koe
dronken geen negatieve GAT uitslagen
voorkwamen. Kennelijk is er een gerede
kans dat het kalf dat zonder toezicht bij de
koe wordt gelaten te laat of te weinig melk
uitdrinkt. Selman e.a. (16) vonden echter
bij kalveren die bij de tnoeder konden
drinken een hoger 7-globulinc concentra-
tie 24-48 uur post partum dan bij kalveren
die met de hand gevoerd werden. Zij geven
hiervoor 3 redenen:

c. de opname van de 7-globulinen zou
efficiënter en sneller verlopen door nog
onbekende redenen (\'moeder-effect\').

binnen de 8 uur post partum dronl< en zeer
lage 7-globuline concentraties in het bloed
hadden. Ook vonden zij een significante
negatieve correlatie tussen het tijdstip van
het eerste drinken en de y-globuline con-
centratie 48 uur post partum. Als belang-
rijkste oorzaken voor de vertraging bij het
eerste drinken noemen zij de vorm en de
diepte van de uier. Ook Edwards e.a. (5)
vonden dat 46% van de kalveren die bij de
koe gelaten werden niet binnen 6 uur
dronk. Naar aanleiding hiervan moet ge-
concludeerd worden dat als het kalf bij de
koe gelaten wordt, er op toegezien dient te
worden dat het kalf binnen 1 uur drinkt.
Indien nodig moet het kalf daarbij ge-
holpen worden.

De waarnemingen dat het 7-globuline ge-
halte in het bloed van kalveren (24-48 uur
post partum) die zonder hulp ter wereld
komen groter is dan die in het bloed van
kalveren die met hulp zijn geboren, komt
overeen met wat anderen vonden (I). Het is
mogelijk dat een mechanisch trauma en
eventueel asfyxie hierbij een rol spelen.
De vergelijking van de bereikte 7-globu-
line concentraties in het bloed van kalveren
tussen 24-48 uur post partum in relatie tot
het aantal kalveren dat per periode ver-
zorgd moet worden (fig. 4) suggereert dat
die concentratie lager wordt naarmate het
aantal te verzorgen kalveren toeneemt. Dit
blijkt met de toegepaste statistische bere-
keningen niet significant te zijn. Omdat de
eerste periode tussen 12 en 25 januari viel
en de zesde periode tussen 23 maart en 1
april kan een seizoeninvloed op de con-
centratie 7-globulinen in de biest op deze
waarneming niet worden uitgesloten.
Lomba e.a. (11) vonden echter dat de con-
centratie aan 7-globulinen in de biest niet
of nauwelijks beïnvloed wordt door het
seizoen. De waarneming dat de bereikte
7-globuline concentratie tussen 24-48 uur
post partum bij een gelijk aantal te ver-
zorgen kalveren steeg toen de verzorging
werd verbeterd, ondersteunt de conclusie
dat een juiste biestverstrekking van belang
is. Dat er sprake is van een voor een bedrijf
typische invloed op de bereikte 7-globuline
concentratie 24-48 uur post partum, sluit
aan bij deze vaststelling«

De verkregen resultaten rechtvaardigen de
ook reeds door andere getrokken conclusie
dat de glutaaraldehyde test zeer goed bruik-
baar is als men snel een indruk wil krijgen
over de hoogte van de 7-globuline con-
centratie in het bloed van kalveren met
name in het kader van de begeleiding van
de biestverstrekking (19).
Gebleken is dat voor het gebruik van de
GAT, serum gebruikt moet worden omdat
in plasma het nog aanwezige fibrinogeen
hetzelfde iso-electrisch punt heeft als een
deel van de immunoglobulinen en hierdoor
vals positieve reacties veroorzaakt. De aan-
wezigheid van albumine blijkt niet te sto-
ren (6). Uit dit onderzoek blijkt dat de
GAT in 95% van de gevallen waarbij de
7-globuline concentratie groter was dan 10
g/liter een positief testresultaat gaf en dat
het percentage vals positieve uitslagen 5%
bedroeg. Door anderen werden ongeveer
gelijke percentages gevonden (12), zodat
aangenomen mag worden dat de glutaar-
aldehyde test voldoende betrouwbaar dis-
crimineert tussen 7-globuline gehalten die
groter zijn dan 10 g/liter en die welke
kleiner zijn dan 10 g/liter.
In dit onderzoek is vastgesteld dat het mo-
gelijk is om door middel van een goede
biestverstrekking waarden voor het gehalte
aan 7-globulinen in het bloed van kalveren
tussen 24-48 uur post partum te bereiken
die ruimschoots hoger liggen dan 10 g/li-
ter. De glutaaraldehyde test mag dienten-
gevolge beschouwd worden als een be-
trouwbaar hulpmiddel voor de beoor-
deling van de kwaliteit van de biestverstrek-
king.

1. Aeikens. T.: Untersuchungen über den Gamma-
globulingehalt in Blutserum neugeborener Käl-
ber in die ersten Lebenstagen während den Mo-
nate Dezember bis April. Diss, Hannover, 1976.

2. Consulentschappen voor rundveehouderij en
akkerbouw in Noord-Brabant. Bedrijfsvergelij-
kend overzicht; I mei 1981-1 mei 1982.

3. Corley, L. D., Stanley, T. E., Bush, L. J., and
.Tones, E. W.: Influence of colostrum on trans-
epithelial movement of Escherichia coli O55. J.
Dairy Sci. 1977;60:992-8.

4. Dardillat, J.. Trillat, G., Larvor, P.: Colostrum
immunoglobulin concentration in cows: relation-
ship with their calf mortality and with the colo-
strum quality of their female offspring. Ann.
Rech. Vei. 1978; 9: 375-84.

5. Edwards, S. A., Broom, D. M.: The period be-
tween birth and first suckling in dairy calves. Res.
Vet. Sci. 1979; 26: 255-6.

6. Habeeb, A. F. S. A. and Hiramoto, R.: Reaction
of proteins with glutaaraldehyde. Arch. Hiochem.
Biophys. 1968; 126: 16-26.

7. James, R. E. and Polan, C. E.: Effect of orally
administered duodenal fluid on serum proteins
in neonatale calves./««/>>■ I978;6I: 1444-9.

8. Kruse, v.: Yield of colostrum and immunoglobu-
lin in cattle at the first milking after parturition.
Anim. Prod. 1970; 12: 619.

9. Larson, B. L., Heary. H. L., and Devery. J. E.:
Immunoglobulin production and transport by
the mammary gland. J. Dairy Sci. 1980; 63: 665.

10. Logan, E. F., Stenliouse, A., and Ormrod, D. J.:
The role of colostral immunoglobulins in intes-
tinal immunity to enteric colibacillosis in the calf.
Res. Vet. Sci. 1974; 117; 290-301.

11. Lomba, F., Furniere, 1., Tshibangu, M., Chau-
vaux,G.,and Bienfet.V.: Immunoglobulin trans-
fer to calves and health problems in large bovine
units. Ann. Rech. Vel. 1978; 9: 353-60.

12. Meertens, J. K.: Een praktijkonderzoek naar de
bruikbaarheid van de \'glutaaraldehyde test\' ter
beoordeling van de concentratie Immunoglobu-
linen in serum van neonate kalveren. Vakgroep
Bedrijfsdiergeneeskunde en Buitenparktijk;
1982.

13. Penhale, W. J., Christie, G.. McEwan, A. D.,
Fisher, E. W., and Selman, L E.: Quantitive stu-
dies on bovine immunoglobulins 11. Plasma im-
munoglobulin levels in market calves and their
relationship to neonatal infection. Br. Vel. J.
1970; 126: 30-7.

14. Ristedt, H.: Untersuchungen über den Immun-
status von Kälbern in der drei ersten Lebens-
tagen mit Hilfe der Nephelometrie, der Electro-
forese, der Refractometrie und der Biuretreak-
tion. Diss. Tierärztl. Hochschule Hannovei;
1980.

15. Selman, S. E., McEwan, A. D., and Fisher, E.
W.: Studies on natural sucking in cattle during
the first eight hours post partum. 11. Behavioural
studies (calves). Anim. Behav. 1970; 18: 284-9.

16. Selman, I. E., McEwan, A. D., and Fischer, E.
W.: Studies on dairy calves allowed to suckle
their dams at fixed times post partum. Res. Vel.
Sci. 1971; 12: 1.

17. Stott, G. H.. Marx, D. B.. Menefee. B. E., and
Nightengale, G. T.: Colostral immunoglobulin
transfer in calves. II. The rate of absorption. J.
Dairy Sci. 1979; 62: 1766-73.

18. Stott, G. H., Fleenor, W. A., and Kleese, W. C.:
Colostral Immunoglobulin concentration in two
fractions of first milking post partum and five
additional milkings./ Dairy Sci. 1981; 64: 459-
65.

19. Tcnnant, B., Baldwin, B. H.. Braun, R. K., Nor-
cross, N. L., and Sandholm, M.: Use ofthe Glu-
taraldehyde Coagulation Test for detection of
Hypogamma globulinemie in Neonatal Calves.
J. Am. Vel. Med A.ssoc. 1979; 174: 848-53.

2nd Congress of the International
Society of Animal Clinical
Biochemistry (zie pag. 640)

Provisional topics (Congres Chairman: E. Bogin)
Animal models for medical research.
Biochemical aspects of toxicity by drugs.
Immunochemistry as a diagnostic tool in animal me-
dicine.

Biochemical aspects of physiological, nutritional,
physical and heat stress in animals.
Metabolix and production diseases of farm animals.
Clinical biochemistry of organ function.
Biochemical aspects of mastitis.
Calcium, phosphrus and metabolic bone disorders.
Blood profiling as a tool for nutritional monitoring.
Use of rapid tests for farm animals.
The clinical biochemistry laboratory in animal me-
dicine.

The Congress will begin with the meeting on clinical
laboratory organization and management in Haifa,
August 27-29, and then continue in Jerusalem at the
Convention Center and the Hilton Hotel.
The language of the Congress is English.
The social program of the Congress will give an op-
portunity for all the participants to visit the diverse
historic sites and treasures of Jerusalem and its sur-
roundings.

The weather in Jerusalem in September is generally
warm and pleasant by day and cooler by night. Tem-
peratures range from 17 to 28° C (61 to 77° F).

Serologisch onderzoek bij dierenartsen in
Nederland op het vóórkomen van antistoffen
tegen Coxiella burnetii en Brucella abortus

Antibodies to Coxiella burnetii and Brucella abortus in Sera of Veterinary
Practitioners in the Netherlands

SAMENVATTING Tweehonderd en twee en twintig dierenartsen voor grote huisdieren in Nederland
werden serologisch onderzocht op het vóórkomen van antistoffen tegen Coxiella burnetii (Q-koorts) en
Brucella abortus. Vier en tachtig procent had antistoffen tegen Coxiella burnetii met een gelijke ver-
deling over alie leeftijdsgroepen. Bij bloeddonoren was het percentage bij mannen 31% en bij vrouwen
14%, eveneens met een gelijke verdeling over alle leeftijdsgroepen. Voor Brucella abortus nam het
aantal dierenartsen met antistoffen met de leeftijd toe van 6% tot 69%.
De conclusie dat Q-koorts in Nederland enzoötisch is lijkt gerechtvaardigd.

SUMMARY Two hundred and twenty-two large animal practitioners in the Netherlands were studied
serologically for the presence of antibodies to Coxiella burnetii (Q-fever) and Brucella abortus.
Eighty-four percent showed antibodies to Coxiella burnetii, which were equally distributed over all
age-groups. For blood donors the proportion in men was 31 per cent and 14 per cent in women, also
equally distributed over all age-groups. In the case o/Brucella abortus, the number of veterinarians
showing antibodies in creased with age from 6 to 69 per cent.

The conclusion that Q-fever is enzootic in the Netherlands would appear to be justified. This is contrary
to the view that was previously accepted.

als een zeldzame ziekte in Nederland be- "\'^t; wel vormden de met deze melk ingc-

schouwd (1). De bron van gevallen bij de spoten cavia\'s antistoffen tegen C. burnetii

1979 moest bij een toenemend aantal pa- Als besmetting met C. burnetii bij het Ne-

Tegelijkertijd werd serologisch vastgesteld een nauw en veelvuldig contact met vee

dat ook bij Nederlands melkvee de besmet- verwachten dan bij de \'doorsnee\' bevol-

ting met Coxiella burnetii (de verwekker king. Daarom werd er een serologisch on-

van Q-koorts) voorkwam. Een poging om derzoek gedaan bij 222 dierenartsen en 359

\' Drs. J. H. Richardus, arts; Virologisch Laboratorium G.G. en G.D. te Rotterdam, werkzaam op subsidie nr.

28-923 van het Praeventiefonds.
^ A. Donkers, hoofdanalist; Virologisch Laboratorium G.G. en G.D. te Rotterdam.
\' Dr. G. J. P. Schaap; Virologisch Laboratorium G.G. en G.D. te Rotterdam.

\' Dr. J. P. W. M. Akkermans; Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren in West en Midden Nederland te
Gouda.

bloeddonoren als vertegenwoordigers van
respectievelijk de eerste en de tweede cate-
gorie.

Op verzoek van veterinaire zijde werden,
los van dit onderzoek, in sera van de dieren-
artsen antistoffen tegen Brucella abortus
bepaald.

Van 222 dierenartsen (217 mannen en 5 vrouwen), die
in het najaar van 1982 bijeenkwamen voor de cursus
Postacademisch Onderwijs van de Groep Praktici
Grote Huisdieren in het Henri Dunanthuis te Zeist,
werd bloed afgenomen. Tevens werd hen verzocht een
vragenlijst in te vullen. De vragen waren zo gekozen,
dat de invloed van eventuele niet aan het dierenart-
senberoep verbonden omstandigheden met verhoog-
de besmettingskansen, zou kunnen blijken.
Behalve naar geslacht, leeftijd, woonplaats, regelma-
tige verrichting van verlossingen, c.q. sectio cesarea
en eventueel doorgemaakte Q-koorts of brucellosis,
werd dan ook gevraagd naar werkzaamheid van ou-
ders in de veehouderij en eigen bezit van rundvee,
schapen en geiten.

Alle serummonsters werden in een verdunning van
1:16 en 1:64 door middel van een indirecte immuno-
fluorescentiereactie onderzocht op de aanwezigheid
van (fase 2) IgG-antistoffen tegen C. burnetii (7). De
reactie werd in twee verdunningen uitgevoerd om een
mogelijk foutief-negatief resultaat in de l:16verdun-
ning door een prozóne effect uit te sluiten.
Tevens werden de sera op het Bacteriologisch-Epide-
miologisch Laboratorium (hoofd: dr. .1. R. J. Bänffer)
van de Gemeentelijke Geneeskundige en Gezond-
heidsdienst te Rotterdam onderzocht op antistoffen
tegen Brucella abortus door middel van een agglutina-
tie èn een complementbindingsreactie.
Daarnaast werden 359 serummonsters, afgenomen in
de zomer van 1983, van donoren van de Stichting
Rode Kruis Bloedbank te Rotterdam (directeur: F. C.
H. A. Kothe, arts) op antistoffen tegen C. burnetii
onderzocht.

Uit de gegevens van tabel 1 blijkt dat bij
186 (84%) van de onderzochte dierenartsen
antistoffen van de IgG-klasse tegen C. bur-
netii zijn aangetoond, waarvan 174 met een
titer van 1 64. Het percentage was in alle
leeftijdsklassen even hoog. Het percentage
dierenartsen met antistoffen tegen Brucella
abortus nam echter met de leeftijd toe van
6% bij de 25-34 jarigen tot 69% bij per-
sonen van 55 jaar en ouder (tabel 2).
Er is een duidelijk verschil tussen de per-
centages van de dierenartsen (84%) en die
van alle donoren tezamen (24%) met anti-
stoffen tegen C. burnetii. Bij de donoren
blijken twee maal zoveel mannen (31 %) als
vrouwen (14%) antistoffen te bezitten
(tabel 3).

Er kon geen relatie vastgesteld worden tus-
sen het voorkomen van antistoffen tegen
C. burnetii en informatie, verkregen via de
enquête.

Bij geen van de dierenartsen was ooit Q-
koorts vastgesteld; acht gaven aan dat zij
ooit brucellosis hadden doorgemaakt.

Kruisreacties tussen C. burnetii en andere
micro-organismen zijn nooit met zekerheid
aangetoond (8). Bij diagnostisch onder-
zoek namen wij geen kruisreacties met vi-
rale verwekkers van luchtweginfecties. Chla-
mydia psittaci, Mycoplasma pneumoniae en
Legionella pneumophila waar. IgM tegen C.
burnetii blijft tussen 3 en 5 maanden na de
acute infectie aantoonbaar met de immu-
nofluorescentie reactie en de enzyme-link-
ed immunosorbent assay (Elisa) (7, 9).
Complementbindende antistoffen zijn na
verloop van 3 maanden na de acute infectie
niet meer aantoonbaar. Naar analogie van
hetgeen bij andere infectieziekten bekend is

Tabel 1. Aanwezigheid van IgG-antistoffen tegen Coxiella burnetii bij 222 dierenartsen.
(IgG antibodies against Coxiella burnetii in 222 Dutch veterinarians)

Tabel 2. Serologisch onderzoek op Brucella abortus bij 220 dierenartsen.
(Antibodies against Brucella abortus in 220 Dutch veterinarians).

d) heeft in 1981 nageboortes verwijderd bij runderen op bedrijven waar later Brucella abortus werd ge-
diagnostiseerd.

e) is in Afrika en Zuid-Amerika geweest en is hier diergeneeskundig actief geweest.

f) heeft een koe verlost, die later bleek te lijden aan brucellosis. Is hierna zelf ziek geweest.

Tabel 3. Aanwezigheid van IgG-antistoffen tegen Coxiella burnetii bij 359 bloeddonoren in Rotterdam
(mannen en vrouwen).

(IgO-antibodies against Coxiella burnetii in 359 blood donors (male and female) in Rotterdam)

mag men verwachten dat IgG tegen C. bur-
netii zeer veel langer, mogelijk zelfs levens-
lang, aantoonbaar is. De IgG-antistoffen
die wij bij de dierenartsen en donoren
hebben aangetoond beschouwen wij dan
ook als indicator van een eerder doorge-
maakte infectie.

Antistoffen tegen C. burnetii blijken bij
jongere dierenartsen in dezelfde frequentie
voor te komen als bij de ouderen. Dit zou
kunnen inhouden dat veel besmettingen bij
de jongsten reeds voor de beëindiging van
de studie hebben plaats gevonden.

Zoals min of meer valt te verwachten is de
frequentie van voorkomen van antistoffen
tegen Brucella abortus bij de jongere dieren-
artsen duidelijk lager dan bij de ouderen,
omdat deze aandoening bij runderen als
gevolg van een georganiseerde bestrijding,
uitgevoerd in de jaren I960-1970, praktisch
geheel is verdwenen.

Het verschil tussen de percentages per-
sonen met antistoffen tegen C. burnetii bij
dierenartsen en donoren brengt het reeds
veronderstelde verschil in expositie tot uit-
drukking. Het aantal vrouwen onder de

onderzochte dierenartsen is te klein om na
te gaan of de besmettingskansen bij hen
kleiner zijn dan bij hun mannelijke colle-
ga\'s, zoals het geval is bij de donoren. Een
nog lopend onderzoek geeft aanwijzing dat
het besmettingspercentage bij 500 donoren
uit het noord- en zuidoosten van Neder-
land ongeveer twee maal zo hoog ligt als
dat bij Rotterdamse donoren, die in het
hier beschreven onderzoek werden bespro-
ken.

De resultaten van dit onderzoek bevestigen
het eerder geuite vermoeden dat besmet-
ting met C. burnetii op uitgebreidere schaal
bij het vee in Nederland voorkomt dan tot
voor kort werd aangenomen.
De conclusie dat Q-koorts in Nederland
enzoötisch is (geworden?) lijkt gerecht-
vaardigd.

De organisatoren van de cursus Postacademisch On-
derwijs van de Groep Praktici Grote Huisdieren en de
directrice en haar staf van het Henri Dunanthuis te
Zeist.

De verpleegkundigen van de Afdeling Infectieziekten
(hoofd: prof. dr. J. Huisman), G.G. en G.D. te Rot-
terdam, die hun vaardigheid bij de \'prikactie\' ter be-
schikking stelden.

1. Maesen, Fr., de Munck, D., Lamers, J. en Snij-
ders, P. J.: Een patiënte met Q-koorts-pneumonie
in Nederland. Ned. Tijdschr. Geneeskd 1980; 124:
74-7.

2. Schaap, G. J. P., Akkermans, J. P. W. M.: Q-
koorts bij Nederlands melkvee. Ned. Tijdschr. Ge-
neeskd 1981; 125: 243-4.

3. Bruins Jzn., B.: Een geval van Q-fever. Tijdschr.
Diergeneeskd 1982; 107; 543-5.

4. Geneeskundige Hoofdinspectie van de Volksge-
zondheid: Epidemiologische mededelingen 1977
tot 1983.

5. Bilo, H. J. G.: Nog een geval van Q-koorts. Ned.
Tijdschr. Geneeskd 1983; 127; 605.

6. Gezondheidsdienst West Nederland, GDI Afd.
Rotterdam: Komt Q-koorts in Nederland voor?
Tijdschr. Diergeneeskd. 1981; 106:41-2.

7. Schaap, G. J. P., Donkers, A.: Comparison be-
tween complement fixation test and determina-
tion of specific IgM in the diagnosis of Q-fever.
Anionic van Leeuwenhoek 1981; 47: 474-5.

8. Marchette, N. J.: Ecological Relationship and
Evolution ofthe Rickettsiae, Chapter 10 and 12,
CRC Press, Inc. Boca Raton, Florida, 1982.

9. Field, P. R., Hunt, J. G., Murphy, A. M.: Detec-
tion and persistence of specific IgM antibody to
Coxiella burnelii by enzyme-linked immunosor-
bent assay: A comparison with immunofluores-
cence and complement fixation tests. J. Inf. Dis.
1983; 148: 477-87.

Location of symposium; Faculté de Médecine de
Nantes (Université de Nantes)
General Secretary (Provisionnally): Faculté de Méde-
cine de Nantes

Officiai Language - French and English
Simultaneous English - French
Translation
Général program:

— 31 July 1985 - deadline for registration
Inlichtingen zijn eveneens op redaktie-secretariaat
verkrijgbaar.

Antibiotics may turn a third-class
surgeon into a second-class surgeon,
but will never turn a second-class
surgeon into a first-class surgeon

SAMEiNVAITING In 1961 toonde Burl<e in dierexperimenten aan dal antibiotica een primaire
wondinfectie slechts gunstig beïnvloeden als zij liort vóór of kort na de bacteriële contaminatie worden
toegediend. Voor een optimaal effect is het nodig dat wanneer de besmetting optreedt, dus tijdens de
operatie, er een adequate weefselspiegel van een geschikt antibioticum bestaat.
Tijdens de operatie is de infectieweerstand sterk verlaagd, zodat dan een infectie kan worden veroor-
zaakt door een bacterieel inoculum dat daarvoor onder normale omstandigheden vee! te klein zou zijn.
De verlaging van de infectieweerstand houdt slechts aan tot enkele uren na de operatie. Proj\'ylactisch
gebruik van antibiotica behoeft daarom slechts tot kort na de operatie te worden voortgezet. Een groot
aantal klinische onderzoeken in de humane geneeskunde heeft duidelijk aangetoond dat kortdurend,
peri-operatief profylactisch antibioticagebruik een sterke daling van het postoperatieve infectiepercen-
tage kan geven.

Zolang geen klinische studies in klinieken voor kleine huisdieren zijn gedaan, iijkt het zinvol om de
overvloed aan gegevens uit dierexperimenteel onderzoek en uit de humane chirurgie toe te passen in de
chirurgie van het kleine huisdier.

Profylactisch gebruik van antibiotica is verantwoord als het injëctierisico of de ernst van de mogelijke
complicaties groter is dan de nadelen verbonden aan het regelmatig gebruik van antibiotica. Risicofac-
toren voor het ontstaan van wondinfecties en de keuze van de te gebruiken antibiotica worden
besproken.

SUMMARY Experimental studies in animals carried out by Burke in 1961 showed that antibiotics will
only have a beneficial effect on primary wound infection when they are administered shortly before or
after bacterial contamination. To ensure an optimal effect there should be an adequate concentration of
a suitable antibiotic in the tissues at the time of contamination, i.e. during surgery.
During operation, resistance to infection is considerably reduced, so that infection may he caused by an
inoculum present in a rather low concentration which would be too small to have this effect in normal
conditions. This reduced resistance to infection only continues until a few hours after operation.
Prophylactic use of antibiotics therefore has to be continued until shortly after the final stage of the
operation.

A large number of clinical trials in human medicine definitely showed that short-term perioperative
prophylactic use of antibiotics causes a marked reduction in the incidence of postoperative septic
complications. As long as clinical trials have not been done in small animal clinics, it would appear to
be sensible to apply the abundant results obtained in experimental studies in animals and clinical trials
in human medicine to small animal .wrgery.

Prophylactic use of antibiotics is indicated when the risk of infection or the severity of possible
complications outweigh the disdavantages of the regular use of antibiotics.

The risk factors in the development of wound infection and the choice of antibiotics are discussed.

\' Drs. A. E. J. M. van den Bogaard, dierenarts, DVTM, DipBact. Centrale Proefdiervoorzieningen van de R I,,
Capaciteitsgroep Medische Microbiologie, Biomedisch Centrum, Postbus 616, 6200 MD Maastricht.

Zonder bacteriën geen wondinfecties.
Het langzaam maar zeker accepteren van
dit feit, dankzij het werk van Pasteur, Koch
en Lister, leidde omstreeks de eeuwwisse-
ling tot het invoeren van een reeks maatre-
gelen om micro-organismen zoveel moge-
lijk uit de omgeving van de chirurgische
patiënt, in casu de open wond te weren.
Aanvankelijk trachtte men dit te bereiken
door desinfectie (antisepsis), maar al spoe-
dig bleek eliminatie van bacteriën door ste-
rilisatie en het voorkomen van besmetting
veel effectiever. Door het invoeren van de
asepsis als strenge discipline in de chirur-
gie, is het aantal postoperatieve septische
complicaties drastisch verminderd. Dit
heeft de ontwikkeling van de chirurgie als
apart vakgebied mogelijk gemaakt.
Desondanks vormen wondinfecties nog
steeds een probleem. De redenen hiervoor
zijn dat het vaak onmogelijk is om besmet-
ting van de wond te voorkomen en dat,
wanneer patiënten met een verminderde
weerstand worden geopereerd, een geringe
besmetting al een infectie kan veroorzaken.
Het was dan ook te voorzien dat zodra
antibiotica beschikbaar kwamen, chirur-
gen onmiddellijk deze nieuwe mogelijkheid
om postoperatieve infecties te voorkomen,
met beide handen aangrepen. Aanvanke-
lijk leken de eerste resultaten veelbelovend
en werd zelfs gedacht dat postoperatieve
infecties spoedig tot het verleden zouden
behoren. De veterinaire chirurgie bleef
hierbij zeker niet achter. Veel dierenartsen
menen, dat in de praktijk het doen van
chirurgische ingrepen en dan vooral bij
grote huisdieren alleen mogelijk is gewor-
den dankzij de ontdekking cn het gebruik
van antibiotica.

In de humane chirurgie werd de idylle tus-
sen chirurgen en antibiotica spoedig ver-
stoord door het steeds veelvuldiger op-
treden van infecties met resistente bacte-
riën. Bovendien bleek uit de resultaten van
een groot aantal klinische onderzoekingen
helemaal niet duidelijk dat het infectieper-
centage door het peri-operatief gebruik
van antibiotica verminderde. Integendeel:
het aantal patiënten met postoperatieve in-
fecties was vaak veel groter na antibioti-
sche profylaxe dan in de controlegroep. In
een groots opgezette studie uit het begin
van de jaren zestig bedroeg het infecticper-
centagc bij humane patiënten, die postope-
ratief antibiotica hadden gekregen 28% en
bij mensen, die geen antibiotica hadden
ontvangen, slechts 8% (11). Tot voor kort
werd het profylactisch gebruik van antibio-
tica dan ook wel beschouwd als antibio-
ticum misbruik. De nadelen zoals kans op
intoxicaties, overgevoeligheidsreacties, re-
sistentie ontwikkeling en superinfecties
golden als niet acceptabel.
De laatste jaren is men tot het inzicht ge-
komen dat niet het principe van antibioti-
sche profylaxe onjuist is, maar de wijze
waarop de profylaxe meestal werd uitge-
voerd.

a. Kritische evaluatie van de eerste klini-
sche onderzoeken naar het effect van an-
tibiotische profylaxe leerde, dat deze veelal
niet goed zijn opgezet en uitgevoerd, zodat
het niet mogelijk is om er valide conclusies
uit te trekken. Deze studies zijn bijna alle-
maal retrospectief gedaan. Het was aan het
oordeel van de individuele chirurg overge-
laten, aan welke patiënten antibiotica wer-
den gegeven en alleen patiënten met een
hoog infectierisico kregen antibiotica: ern-
stig zieken, na gecompliceerde of erg lang-
durige operaties of wanneer fouten tegen
asepsis waren gemaakt.

c. De uitkomsten van deze klinische on-
derzoeken waren duidelijk tegengesteld
aan de resultaten uit experimenteel onder-
zoek. Bij proefdieren konden wondinfec-
ties duidelijk worden voorkomen door sys-
temische toediening van antibiotica, indien
de bacteriën, waarmee de wond besmet
was, gevoelig waren voor het antibioticum
en het antibioticum vóór of onmiddellijk
na de besmetting met bacteriën was toege-
diend.

In de jaren zeventig is een groot aantal juist
opgezette klinische studies (10) naar het
effect van antibiotische profylaxe in de
humane chirurgie gedaan. Deze studies
waren prospectief. Alle patiënten die voor
een bepaald type operatie in aanmerking
kwamen werden at random ingedeeld in
twee groepen, waarvan een groep antibio-
tica pre-operatief kreeg en de andere groep
een placebo.

Door deze onderzoeken is duidelijk aange-
toond dat bij risico-patiënten en bij be-
paalde categorieën operaties het infectieri-
sico verminderd kan worden door antibio-
tische profylaxe.

Ook in de diergeneeskunde worden an-
tibiotica al jaren peri-operatief gebruikt ter
voorkoming van wondinfecties. Deson-
danks is hiernaar geen klinisch onderzoek
gedaan. In de Engelstalige literatuur van
1950 tot 1982 ontbreken prospectieve, kli-
nische studies over het effect van antibioti-
sche profylaxe in de veterinaire chirurgie.
Aangezien de principes van antibiotische
profylaxe ook hier gelden, lijkt het zinvol,
zolang geen klinisch onderzoek gedaan is,
de resultaten van dierexperimenteel onder-
zoek en klinische studies bij de mens toe te
passen in de chirurgie van het kleine huis-
dier.

Een infectie ontstaat als de bacteriecon-
centratie te groot is voor de infectieweer-
stand van het dier op de desbetreffende
plaats en op dat moment. Bacteriële infec-
ties veroorzaken niet alleen een vertraagde
en gestoorde wondgenezing, maar kunnen
ook tot ernstiger complicaties leiden zoals
peritonitis, (intra-adominale) abcessen,
sepsis en zelfs darmnaad lekkage. Soms
kunnen zelfs geringe infecties het resultaat
van een operatie ongedaan maken. Voor-
beelden hiervan zijn obliteratie van een
vaatanastomose of de noodzaak om een ge-
infecteerde prothese te verwijderen om ge-
nezing te verkrijgen. Het aantal bacteriën,
dat de wond tijdens de operatie besmet, is
naast virulentie de belangrijkste factor bij
het ontstaan van postoperatieve infecties
(5).

De bacteriën kunnen afkomstig zijn uit de
omgeving van de patiënt tijdens de opera-
tie. Deze exogene besmetting behoort bij
een goede operatiekamerdiscipline en asep-
tische techniek gering te zijn. Veel moei-
lijker is het om besmetting door de eigen
microflora van de patiënt te voorkomen.
Behalve de huid herbergen de tractus respi-
ratorius, tractus digestivus en de vagina
grote aantallen en vele soorten bacteriën,
die onder normale omstandigheden door
de huid of slijmvliesbarrière van de weef-
sels worden gescheiden. Zo bevat de in-
houd van het colon van de hond 10\'°-10"
bacteria per gram faeces. Door chirurgi-
sche interventie of trauma, maar ook door
ziekten van huid of slijmvliezen kan deze
effectieve barrière doorbroken worden. De
eigen microflora kan dan de normaliter
steriele omgeving besmetten. De besmet-
tingsdruk is dus vooral afhankelijk van de
lokalisatie van het operatiegebied en daar-
om kan men operaties indelen in vier cate-
gorieën met een oplopend infectierisico
(tabel 1).

Tabel I. Classificatie van operaties met betrekking
tot de besmettingsgraad van de wond (6).

Er wordt geen hol orgaan geopend; tijdens de operatie
wordt niets waargenomen wat op een ontsteking
duidt; geen fouten op het gebied van de asepsis. (Ova-
rio-hysterectomie en castratie van gezonde dieren val-
len in deze groep).

Besmetting is niet uit te sluiten, want er wordt een hol
orgaan geopend; geen ontstekingsverschijnselen (bijv.
een sectio caesaria enige uren nadat de vliezen ge-
broken zijn of een blaasoperatie).

Een hol orgaan wordt geopend en verontreiniging
door de inhoud is niet volledig te voorkomen (darmo-
peratie of pyometra). Verschijnselen die wijzen opeen
acute ontsteking (dus geen pus) in het operatiegebied.
Wonden door trauma, maar niet ouder dan 4 uur en
operaties, waarbij grove fouten tegen de asepsis zijn
gemaakt vallen ook in deze categorie.

Tijdens de operatie wordt pus gemorst of perforeert
een hol orgaan. Onbehandelde wonden door trauma,
die ouder zijn van 4 uur.

Het infectierisico wordt ook bepaald door
de lokale en algemene infectieweerstand,
die helaas veel moeilijker prospectief en
kwantitatief te meten is. Een dier leeft zijn
hele leven in nauw contact met vele soorten
bacteriën en andere micro-organismen,
waaronder vele (voorwaardelijk-) patho-
gene species. Toch veroorzaken deze onder
normale fysiologische omstandigheden
slechts zelden ziekte. Zelfs indien bacteriën
door de beschermde huid en slijmvliezen
in de onderliggende weefsels terechtkomen,
heeft dit nog lang niet altijd een infectie tot
gevolg. Integendeel een zeer hoog bacte-
rieel inoculium van 10\'a ICstafylokokken
is nodig om bij een gezond dier een subcu-
taan abces op te wekken, maar een hech-
ting besmet met enkele honderden stafylo-
kokken veroorzaakt bij hetzelfde dier wel

een huidabces. Een dier is dus in staat om
zich tegen grote aantallen bacteriën, die
weefsels binnendringen te verdedigen. Dit
verdedigingsmechanisme, dat nog niet he-
lemaal bekend is en uit vele componenten
is opgebouwd, wordt de (natuurlijke) weer-
stand van de gastheer genoemd. Zonder
deze weerstand is een dier niet in staat om
lang te overleven, ook niet met antibiotica.
Een infectie ontstaat pas nadat deze weer-
stand door een te groot aantal bacteriën
overweldigd is. De kritische grens verschilt
per dier (-soort)en hangt, behalve van bac-
teriële factoren, af van de algemene en lo-
kale afweer.

Iedere chirurgische interventie vermindert
deze (lokale) afweer. Een goede chirurgische
techniek is erop gericht om zoveel mogelijk
de lokale weerstand in tact te laten. Indien
door een goede asepsis de besmetting van
de wond dan laag gehouden wordt, zal
meestal geen infectie optreden.

Bacteriën moeten om weefsels te infecteren
deze eerst koloniseren. Ze moeten erin
kunnen groeien en daarvoor moeten ze
voedsel vinden en zich kunnen onttrekken
aan de lokale verdedingsmechanismen zo-
als fagocyterende cellen. De normale fysio-
logische en anatomische toestand van de
besmette weefsels moet daarom door de
chirurg zo min mogelijk verstoord en zo
goed mogelijk hersteld worden. Weefsel-
schade door mechanische trauma (afklem-
men, ligaturen, diathermie of bevriezen)
dient tot een minimum beperkt te blijven,
omdat necrotisch weefsel, celdebris, bloed-
stolsels en haematomen niet alleen een ge-
schikte voedingsbodem vormen, maar bo-
vendien afweer en fagocytose belemme-
ren. Kortom vaardigheid, nauwgezetheid
en toewijding van de chirurg vormen dus
een zeer belangrijke factor bij het voor-
komen van wondinfecties. Operaties, die
gepaard gaan met grote dissecties, geven
vaak aanleiding tot het achterblijven van
slecht doorbloed of necrotisch weefsel.
Verder neemt de besmettingsgraad van
open wonden met de duur van de operatie
toe. Een corpus alienum verlaagt de lokale
weerstand evenals alloplastisch materiaal
(prothese of drains) in de wond en geven
dus een grotere kans op postoperatieve
infecties. Het goed functioneren van
bloedsomloop, ademhaling en energie le-
verende systemen zijn erg belangrijk voor
een goede antibacteriële activiteit in de
weefsels. Ook daarom dient men te zorgen
voor een goede anaesthesie waarbij tijdens
de operatie het normale fysiologische func-
tioneren in stand wordt gehouden. Door
vocht en electrolyten toediening of bloed-
transfusies dient men (pre-) shock ver-
schijnselen te voorkomen en een normale
voeding en zuurstofsaturatie van de weef-
sels te handhaven. Bij patiënten met een
verminderde algemene weerstand (tabel 2)

Tabel 2. Patiënten met vermindering van de weer-
stand tegen bacteriële infecties.

diabetes mellitus, levercirrose,
uraemie, ondervoeding of
voedingsdeficiënties
immuundeficiënties

kwaadaardige tumoren
infectieuze processen elders in het lichaam
chronisch exceem.
Lokaal verminderde weerstand:
shock of anaemie
huidafwijkingen
langdurige operatie
groot weefsel trauma
corpus alienum of endoprothese
obesitas.

De kans op het ontstaan van postopera-
tieve infecties kan worden samengevat in
de volgende formule:

Aseptisch werken en een goede chirurgi-
sche techniek beïnvloeden de parameters
boven de lijn en zijn dus uiterst belangrijk
ter voorkoming van postoperatieve com-
plicaties. Bij bepaalde operaties is besmet-
ting met grote aantallen bacteriën onver-
mijdbaar of wordt de lokale weerstand
ernstig verstoord. In deze gevallen en bij
patiënten met een gestoorde algemene weer-
stand is de kans op postoperatieve infecties
(te) groot en is antibiotische profylaxe
geïndiceerd. Een adequate weefselspiegel
van antibiotica tijdens de operatie is te be-
schouwen als een extra verdedigingsfactor
van het weefsel tegen binnendringende

Bij proefdieren kan men de diameter van
een lesie, die ontstaat na een injectie met
een gestandaardiseerde bacteriesuspcnsie
vergroten door de weerstand van het proef-
dier te verlagen. Miles (14) deed dit door
vlak voor of na de infectie op dezelfde
plaats adrenaline of Liquoid® (Hoffman-
la Roche)in te spuiten (figuur 1). Liquoid®
het weefsel met bacteriën heeft plaatsge-
vonden. Er blijkt na contaminatie van de
wond een kritische periode van circa 3 uur
te zijn, waarin de strijd tussen afweer-
krachten van de gastheer en binnendrin-
gende bacteriën beslist wordt, ook al duurt
het dan nog 24-72 uur, voordat de gevolgen
hiervan zich klinisch, bijvoorbeeld als een
wondinfectie, manifesteren.
In 1961 vond Burke(4)dat bij hamsters een
lesie, die zonder interventie 24 uur na het
intracutaan inspuiten van een suspensie
van stafylokokken ontstaat, kan worden
voorkomen of verkleind door het dier in-
traveneus in te spuiten met benzylpenicil-
line. Dit effect is echter alleen waarneem-
baar, indien het antibioticum binnen drie
uur na de bacteriesuspensie wordt toege-
diend en wordt groter naarmate benzylpe-
nicilline eerder werd toegediend ten op-
zichte van de bacteriesuspensie. Als het
antibioticum één uur voor de bacteriën
wordt ingespoten is de lesie-diameter niet
groter dan na het inspuiten van een geauto-
claveerde stafylokokken cultuur (figuur 2).

is een stof, die het complementsysteem, een
belangrijk verdedigingsmechanisme in het
bloed tegen bacteriën, onwerkzaam maakt.
Door dieren in een endotoxische of hypo-
volaemische shock te brengen wordt het
ontstaan van een infectie ook bevorderd,
maar net als na superinjectie met adrena-
line of Liquoid® is er alleen beïnvloeding
van de uiteindelijke lesiediameter indien
dit vlak voor of binnen circa 3 uur na
contaminatie gebeurt. Miles noemt dit de
\'decisive period of defence against bacteria!
invasion\'. Het is niet zo verbazingwekkend
dat complement inactivatie, lokale ischae-\'
mie (adrenaline) of shock de mogelijk-
heden van een dier om een invasie van
bacteriën te weerstaan, verminderen. Wat
echter verbaasde toen deze experimenten
werden uitgevoerd was dat de invloed van
de weerstandsvermindering beperkt is tot
de eerste paar uur nadat contaminatie van

Fig. 2. Afname van het effect van penicilline op de
lesiediameter naarmate het interval ten opzichte van
het contaminatiemoment toeneemt (4).

Ook met andere antibiotica, waarvoor sta-
fylokokken gevoelig zijn, kan men het ver-
loop van een intracutane infectie met stafy-
lokokken alleen beïnvloeden indien deze
binnen circa drie uur na contaminatie
wordt gegeven, ondanks het feit, dat het ef-

feet pas na 24 uur of later klinisch zichtbaar
wordt. Burke noemde deze drie uur de \'ef-
fective period of preventive antibiotics\'. Polk
toonde hetzelfde fenomeen aan bij ratten,
die hij geïnfecteerd had met Staphylococcus
aureus. Escherichia coli of Pseudomonas
aeruginosa. Bovendien bleek dat de grootte
van de uiteindelijke lesie, rechtstreeks ge-
correleerd is aan het aantal levende bacte-
riën dat drie uur na besmetting in de wond
aanwezig is (17). Het is duidelijk in figuur 1
te zien dat de \'effective period\' en de \'decis-
ive period\' eikaars spiegelbeeld zijn en
beide lijken manifestaties van hetzelfde
biologische fenomeen. Een adequate weef-
selspiegel van een antibioticum tijdens be-
smetting met bacteriën, lijkt een extra fac-
tor aan het afweermechanisme van de
gastheer toe te voegen en maakt het voor de
bacteriën moeilijker om zich in de weefsels
te vestigen; dus te infecteren. Aangezien
het binnen enkele uren na besmetting be-
slist wordt of er een infectie zal ontstaan of
niet, heeft dagenlang toedienen van een an-
tibioticum geen zin en moet dan ook niet
als profylaxe beschouwd worden, maar
hoogstens als een (te) vroege therapie. In
geval van klinisch manifeste infecties heb-
ben bacteriën zich reeds in het weefsel ge-
vestigd en heeft de afweer van het dier in
eerste instantie gefaald. Antibiotica dienen
dan in de eerste plaats om uitbreiding van
het infectieproces te voorkomen en om de
afweerreactie van de gastheer (de zichtbare
ontstekingsreactie) te ondersteunen. Hier-
voor is het langdurig toedienen van an-
tibiotica wel noodzakelijk.

Behalve de specifickc bijwerkingen en over-
gevoeligsheidsreacties, zoals die bij elk ge-
neesmiddel gezien worden, kan bij veelvul-
dig en langdurig gebruik van antibiotica de
kolonisatieweerstand van de patiënt ver-
minderen, waardoor overgroei van en su-
perinfecties met resistente of ongevoelige
micro-organismen kunnen optreden (stafy-
lokokken, Pseudomonas, Candida). Anti-
biotica zijn uniek als geneesmiddel, omdat
zij niet alleen de behandelde patiënt, maar
ook diens omgevingbeïnvloeden. Zij selec-
teren resistente micro-organismen niet al-
leen uit het ontstekingsproces, maar beïn-
vloeden ook de microflora van de patiënt.
Via Plasmide overdracht van extrachro-
mosale resistentiefactoren kunnen bacte-
riën ook resistent worden tegen andere dan
het gebruikte antibioticum. Deze multire-
sistente bacteriën vormen niet alleen een
gevaar voor het behandelde dier, maar
kunnen via kruisinfectie ook voor andere
patiënten in de kliniek gevaar opleveren.

Daarom wordt tegen overbodig en onno-
dig lang gebruik van antibiotica terecht be-
zwaar gemaakt. Om het profylactisch ge-
bruik van antibiotica in de chirurgie te
rechtvaardigen dienen de voordelen groter
te zijn dan de risico\'s. Het gebruik dient
derhalve beperkt te blijven tot operaties,
waarbij een grote kans op postoperatieve
infecties bestaat. In de humane chirurgie is
in uitgebreide klinische proeven aange-
toond dat in de categorie \'besmette opera-
ties\' door het profylactisch gebruik van an-
tibiotica het infectiepercentage aanzienlijk
kon worden teruggedrongen; bij electieve
colorectale chirurgie zelfs van 28% naar
5% (10). Daar in de humane chirurgie de
opgegeven infectiepercentages bij zoge-
naamd \'schone operaties\' gemiddeld 3%
(0,5%-5%) bedragen worden antibiotica
ook peri-operatief gebruikt indien een in-
fectie de resultaten van een operatie volle-
dig te niet kan doen zoals door obliteratie
van een vaatanastomose. De effectiviteit
hiervan is echter nog niet duidelijk aange-
toond.

In de diergeneeskundige literatuur zijn
weinig gegevens over postoperatieve infcc-
tiepercentages te vinden. Dit is te betreu-
ren, omdat registratie inzicht geeft in de
frequentie, oorzaak en verspreiding, zodat
preventieve maatregelen kunnen worden
genomen. Het wondinfectiepercentagc bij
schone operaties is hiertoe een belangrijke
index en kan gebruikt worden om de kwali-
teit van het chirurgisch handelen in een
praktijk of kliniek te evalueren. Is dit per-
centage bijvoorbeeld na sterilisaties (te)
hoog dan dient men op de eerste plaats de
oorzaak in fouten tegen de steriliteit of in
de chirurgische techniek te zoeken. In elk
geval is het onjuist te trachten de gevolgen
van een gebrek aan steriliteit of techniek
door misbruik van antibiotica te camoufle-
ren.

Het is aannemelijl< dat ook in de dierge-
neeskunde het infectierisico per categorie
verschilt en mede beïnvloed wordt door de
weerstand maar ook het gedrag van de pa-
tiënt. In de humanechirurgie ligt het infec-
tiepercentage bij niet coöperatieve patiën-
ten en wanneer de wond postoperatief niet
enige dagen geïmmobiliseerd kan worden
(volledige bedrust) hoger (5).
Op grond van het voorgaande lijkt het pro-
fylactisch gebruik van antibiotica in de ve-
terinaire chirurgie geïndiceerd bij:

c. wanneer alloplastisch materTaal wordt
ingebracht en mogelijk bij microchi-
rurgische ingrepen.

reeds een infectie en is profylaxe niet meer
mogelijk. Men dient dan zo snel mogelijk
een therapie met antibiotica in te stellen
eventueel op geleide van een Gram-prepa-
raat. Aanpassing van de therapie kan later,
zodra het antibiogram van de verwekker
bekend is, zonodig volgen. Therapie dient
gedurende langere tijd te worden geconti-
nueerd.

Een rationele keuze is gebaseerd op kennis
van de soorten micro-organismen, waar-
mee bij een bepaalde operatie een grote
kans op besmetting bestaat, en hun gevoe-
ligheid voor antibiotica. Door systema-
tisch alle wondinfecties te (laten) kweken
en de gevoeligheid van de isolaten te be-
palen, kan per praktijk hierin inzicht ver-
kregen worden en bovendien de antibioti-
sche profylaxe aangepast worden aan een

Tabel 3. Bacteriën, die regelmatig geïsoleerd worden uit postoperatieve septische complicaties.

veranderd resistentiepatroon. Indien dit
niet, zoals in de meeste praktijken of kli-
nieken voor kleine huisdieren, tot de prakti-
sche mogelijkheden behoort, kan men de
gegevens over wondinfecties bij kleine huis-
dieren uit de literatuur (tabel 3) gebruiken.
Men dient hierbij onderscheid te maken
tussen verwekkers afkomstig van exogene
en endogene bronnen. In het eerste geval
gaat het om bacteriën die via de lucht in de
wond komen. Dit zijn in het algemeen sta-
fylokokken, Streptokokken en soms coli-
forme bacteriën, afkomstig van de huid,
nasofarynx en perineum van leden van het
operatieteam, de patiënt of andere dieren.
Endogene besmetting ontstaat door recht-
streekse besmetting met bacteriën afkom-
stig van de patiënt zelf, vooral de micro-
biële flora van de tractus digestivus en de
vagina. Urine en ontstoken weefsels vor-
men andere potentiële infectiebronnen. De
veelheid van mogelijke contaminanten is
veel groter dan bij exogene besmettingen is
vooral afhankelijk van de lokalisatie van
het operatieterrein. Door de recente voor-
uitgang in de isolatie- en kweektechnieken
van obligaat anaerobe bacteriën, is duide-
lijk geworden dat postoperatieve infecties
vaak menginfecties zijn met aerobe en
obligaat anaerobe species (2) (tabel 4).
Door synergisme van aerobe en obligaat
anaerobe bacteriën zijn zulke menginfec-
ties erg virulent (16).

Bij operaties aan de tractus digestivus, de
vagina of bij infectieuze processen in de
omgeving van de slijmvliezen dient men
dan ook ernstig rekening te houden met de
aanwezigheid van obligaat anaerobe bac-
teriën en een polymicrobiele oorzaak van
postoperatieve infecties is dan waarschijn-
lijk. Gezien het specifieke gevoeligheids-
patroon van de obligaat anaerobe bacte-
riën is het van belangdit bij de keuze van de
antibiotische profylaxe te betrekken.
Behalve werkzaamheden in vitro tegen de
meest waarschijnlijke contaminanten is
voor een goede profylaxe een adequate
weefselspiegel in de wond tijdens de opera-
tie vereist. Dit kan bereikt worden door
antibiotica vóór het sluiten rechtstreeks in
de wond te brengen; lokale profylaxe, of
door de antibiotica enige tijd voor de ope-
ratie parenteraal of oraal aan de patiënt toe
te dienen: systemische profylaxe.

Lokale profylaxe lijkt door zijn eenvoud
erg aantrekkelijk en in de humane genees-
kunde is, voornamelijk bij patiënten met
zogenaamde schone operaties en een ver-
minderde lokale weerstand, de effectiviteit
hiervan aangetoond (15). Nadelen zijn ech-
ter dat men de patiënt alleen beschermt
tegen wondinfecties en niet tegen andere
postoperatieve infecties. De kans op sen-
sibilisatie bij lokale toepassing van antibio-
tica is groter en bovendien begint de be-
scherming pas nadat besmetting heeft plaats-
gevonden. Ook lokaal in de wond dient
men antibiotica in een toedieningsvorm te
gebruiken, die geschikt is voor parenterale
toepassing. Het gebruik van geconcen-
treerde antibiotica in poedervorm (bijv.
antibiotica, die voor intraveneus gebruik
dienen te worden opgelost) of in suspen-
sies (mastitis injectoren) geeft een lokale
weerstandsvermindering van de wond en
kan zelfs steriele ontstekingen veroorza-
ken. Het effect van lokaal toegepaste an-
tibiotica in waterige oplossingen berust
grotendeels op snelle resorptie en is dus

l abel 4. Resultaten van 1.15 bacteriologische kweken, ingedeeld naar soort en afkomst van dc monsters. (2)

vergelijkbaar met systemische toediening,
maar begint later. Van belang is hierbij dat
men zich realiseert dat ongewenste syste-
mische bijwerkingen ook na lokale toepas-
sing op kunnen treden. Berucht is de neu-
romusculaire blokkade en paralyse na intra-
peritoneale toediening van neomycine of
polymyxines.

Indien men lokale profylaxe wil toepassen
lijkt het logisch een middel te gebruiken dat
niet geschikt is voor systemisch gebruik en
een veel snellere bactericide werking heeft
dan antibiotica zoals povidone-jodium.
Povidone-jodiumoplossingen zijn met suc-
ces gebruikt voor lokale intraluminale
darmdesinfectie (12), abdominaal spoelin-
gen na perforaties en bij peritonitis (8) en
wond-desinfectie (7). Het pre-operatief
geven van niet of slecht resorbeerbare an-
tibiotica per os aan dieren, die een darmo-
peratie moeten ondergaan om te trachten
de darminhoud te \'steriliseren\' dient ook
als een lokale toepassing van antibiotica te
worden beschouwd. Op deze manier wordt
echter nauwelijks een vermindering van het
aantal bacteriën per gram faeces bereikt,
maar bestaat wel een grote kans op super-
infecties met of overgroei door resistente
micro-organismen. Het is veel belangrijker
om door een slakkenvrij dieet, laxeren (500
ml 10% polypropyieenglycol) of ortho-
grade darmspoeling te zorgen, dat de darm
tijdens de operatie leeg is om zo de kans op
morsen van darminhoud zo klein mogelijk
te maken.

Bij electieve colorectale chirurgie is een
laag infectiepercentage duidelijk gecorre-
leerd met een effectieve plasmaspiegel van
antibiotica, maar niet met een laag kiemge-
tal van faeces of darmwand (3).

Systemische profylaxe
Voor een effectieve systemische profylaxe
is een adequate weefselspicgel van de ge-
bruikte antibiotica durante operationcm
noodzakelijk. De weefselspiegel is niet al-
leen afhankelijk van de farmacokinetische
eigenschappen van een antibioticum, zoals
verdelingsvolumen, eiwitbinding, biologi-
sche halfwaarde tijd, afbraak en uitschei-
ding etc., maar ook van de farmaceutische
formulering en de toedieningsweg. Immers
de te bereiken weefselconcentratie is recht-
streeks gecorreleerd aan de piek plasma
concentratie (9). De plasma piek is na intra-
veneuze toediening van een bepaalde hoe-
veelheid van een antibioticum hoger dan
na orale, subcutane of intramusculaire toe-
diening. Een andere reden, waarom intra-
veneuze toediening de voorkeur heeft is,
dat bij patiënten als gevolg van hun ziekte
of conditie, de resorptie van antibiotica
niet alleen uit de darm, maar ook uit de
spieren of subcutis gestoord of vertraagd
kan verlopen. In de diergeneeskunde wor-
den voor parenterale toediening van anti-
biotica veelal zogenaamde depótprepara-
ten gebruikt. De depót-werking berust op
een vertraagde afgifte al of niet met een ver-
traagde uitscheiding. Omdat depótprepara-
ten geen hoge plasma piek concentraties
bereiken zijn zij minder geschikt voor pro-
fylactisch gebruik. Met een zogenaamde in-
traveneuze bolusinjectie worden hogere
plasmaconcentraties en dus ook hogere
weefselconcentraties bereikt dan na een
continu infuus met antibiotica (1). Voor
profylaxe heeft dus intraveneuze toediening
als bolusinjectie de voorkeur. Gebruik van
antibiotica is zoals van alle geneesmiddelen
niet zonder gevaar. Antibiotica, die toxisch
zijn voor de betreffende diersoort kunnen
uiteraard niet gebruikt worden. Bij profy-
laxe dienen antibiotica in relatief hoge dose-
ringen te worden toegediend, echter zonder
de toxische dosis te overschrijden. Boven-
dien moet men denken aan mogelijke inter-
acties met andere medicamenten. Dit geldt
ook indien antibiotica lokaal worden ge-
bruikt. Veel toxische bijwerkingen van an-
tibiotica, zoals gehoor en/of nierbescha-
diging (aminoglycosiden) of thrombocy-
topenie (Sulfonamiden en trimethoprim)
treden meestal pas op nadat deze antibio-
tica enige dagen zijn gebruikt. Postopera-
tieve infecties, die ondanks een lege artis
toegepaste antibiotische profylaxe, optre-
den, worden meestal veroorzaakt door
micro-organismen, die resistent zijn (ge-
worden) tegen de gebruikte antibiotica.
Het is dus raadzaam om voor therapie
andere antibiotica te gebruiken dan voor
profylaxe.

De kans op al deze bijwerkingen is echter
relatief klein bij kortdurend gebruik in een
hoge dosering. In geval van een postopera-
tieve infectie moet men echter geduren-
de 5 tot 10 dagen antibiotica geven. Dit

maakt de kans op toxische bijwerkingen
niet alleen veel groter, maar bovendien
kan men na een antibioticum kuur van
10 dagen altijd resistentie tegen de ge-
bruikte antibiotica in de faecale flora van
het behandelde dier aantonen. Door een
wijziging in de samenstelling van de darm-
flora wordt het dier ook gevoeliger voor
nieuwe infecties (superinfecties). Ter voor-
koming van bijwerkingen en resistentie ont-
wikkeling is het kortdurend geven van an-
tibiotica dus uitermate belangrijk.
In dierexperimentele studies en klinische
onderzoeken bij de mens is duidelijk aan-
getoond, dat het langer dan 24 uur geven
van antibiotica slechts zelden geïndiceerd
is. Een uitzondering van belang voor de
veterinaire chirurgie is inplantatie van al-
loplastisch materiaal. Dan dient men de
profylaxe drie dagen te continueren. Zo-
lang duurt het namelijk totdat de natuur-
lijke afweermechanismen op dit materiaal
effectief worden en eventuele contaminan-
ten zijn gedood (10). Bactericide antibio-
tica zijn in dit geval ook duidelijk effectie-
ver dan bacteriostatische.
Antibiotica kunnen interacties geven met
andere geneesmiddelen of de anaesthesie.
Behalve een neuromusculaire blokkade bij
overdosering (antidoot: ca^"^ intraveneus)
kunnen aminoglycosiden ook het effect
van spierverslappers versterken of verlen-
gen. Indien echter de antibiotica intrave-
neus bij de premedicaties worden gegeven,
zodat zij hun maximale weefselspiegel be-
reikt hebben als de spierverslappers wor-
den toegediend, dan kan men, op geleide
van hun effect op de patiënt, lager doseren
en hoeft het profylactisch gebruik van
aminoglycosiden geen problemen te geven.

Het geven van een antibiotische profylaxe
is vele malen goedkoper dan het behan-
delen van een patiënt voor een postopera-
tieve infectie. Bovendien is de kans op
complicaties, ongewenste bijwerkingen en
het ontstaan van resistentie veel geringer.
Routinematige profylaxe heeft het post-
operatieve infectiepercentage bij de mens
in een aantal klinische studies zodanig
doen verminderen, dat de totale hoeveel-
heid antibiotica gebruikt in de experimen-
tele groep (dus zowel voor profylaxe als
voor therapie) minder was dan in de con-
trolegroep (10). Toch komen op grond van
hun kostprijs een aantal antibiotica, zoals
de bij de mens veel gebruikte nieuwe gene-
ratie cephalosporines niet door dierge-
neeskundig gebruik in aanmerking.

Op grond van het voorgaande kan men
enige voorstellen voor profylaxe over-
wegen.

Profylaxe is geïndiceerd bij zogenaamde
\'schoon-besmette\' en \'besmette\' operaties.
Aangezien hierbij contaminatie door
Gram-negatieve aerobe en obligaat anae-
robe bacteriën (eigen microflora) waar-
schijnlijk is heeft een combinatie van an-
tibiotica de voorkeur. Een in de humane
chirurgie veel gebruikte combinatie is gen-
tamicine en metronidazole (10, 13). In
plaats van gentamicine zou ook het ge-
bruik van ampicilline en trimethoprim-
sulfa overwogen kunnen worden. Clinda-
mycine (of lincomycine) is een alternatief
voor metronidazole. Tetracyclines zijn ge-
bruikt voor profylaxe maar tetracycline re-
sistentie komt veel voor en bovendien ver-
storen tetracyclines ook na parenterale
toediening de darmflora in ernstige mate.

Chlooramfenicol is mogelijk bruikbaar,
maar over de effectiviteit bij profylaxe is
weinig bekend. Bovendien vertraagt chloor-
amfenicol de afbraak van barbituraten
door de lever en is intraveneuze toediening
moeilijk. Indien antibiotische profylaxe
geïndiceerd is bij \'schone\' operaties dient
de bescherming gericht te zijn tegen exo-
gene besmetting voornamelijk door stafy-
lokokken en streptokokken. Stafylokok-
ken zijn vaak resistent tegen de gewone
penicillines en het is daarom raadzaam om
een /3-lactamase resistent antibioticum te
gebruiken zoals cloxacilline of cephradine.
Bij behandeling van wonden niet ouder
dan 4 uur is antibiotische profylaxe ook
zinvol. Hierbij vormen Clostridia het groot-
ste gevaar en voldoet een profylaxe met
benzylpenicilline. Bij bijtwonden dient men
echter rekening te houden met menginfec-
ties door Gram-positieve kokken en obli-
gaat anaerobe bacteriën en dan heeft clin-
damycine de voorkeur.

Antibiotische profylaxe wordt op de Cen-
trale Proefdier Voorziening van de Rijks-
universiteit Limburg al enige jaren toege-
past bij honden, katten en konijnen.
Bij operaties aan de tractus digestivus of
\'(schoon-)besmette\' gynaecologische ope-
raties wordt gentamicine\' 2 mg/kg en me-
tronidazole^ 10 mg/kg intraveneus bij de
premedicatie gegeven. Deze injecties wor-
den na 6 uur en na 12 uur herhaald, maar
worden dan vaak niet intraveneus gegeven,
maar gentamicine i.m. en metronidazole^
oraal.

Bij \'schone\' operaties, die langer dan drie
uur duren, met groot weefsel trauma ge-
paard gaan of in geval van obesitas, krijgen
de dieren bij de premedicatie en na het
sluiten van de wond ampicilline\'\' (20 mg/kg

Andere patiënten met verminderde weer-
stand (tabel 1) krijgen viermaal een injectie
met ampiclox^ (2 x 20 mg/kg). De eerste
maal bij een premedicatie en de tweede na
de operatie, beide intraveneus. Vervolgens
wordt de derde injectie acht uur later en de
vierde de volgende morgen intramusculair
toegediend. Een ook vaak gebruikt alter-
natief voor ampiclox is cephradine^ (25
mg/kg). Indien bij honden alloplastisch
materiaal in de wond wordt achtergelaten
(heupprothese of interne fixatie) worden
voornoemde antibiotica gedurende drie
dagen gegeven.

Een kortdurende antibiotische profylaxe
vermindert het risico op postoperatieve in-
fecties. Echter, deze behandeling is alleen
verantwoord indien een duidelijk infectie-
risico aanwezig is of wanneer de gevolgen
van infectie zeer ernstig zijn.
Door een adequate profylaxe zal niet alleen
de morbiditeit en letaliteit bij chirurgische
patiënten dalen, maar tevens valt te ver-
wachten dat het totale antibioticum-ge-
bruik erdoor zal verminderen.

Het profylactisch gebruik van antibiotica
is geen alternatief voor steriel werken en
een goede chirurgische techniek. Om een
optimaal effect met een zo laag mogelijk
risico te hebben dient men zich aan enige
basisprincipes te houden (tabel 5).

1) Beperk het gebruik tot ingrepen met een relatief
grote kans op post-operatieve septische complicaties,
dus niet bij zogenaamde \'schone\' operaties gebruiken,
tenzij de weerstand van de patiënt duidelijk vermin-
derd is of de gevolgen van een infectie het resultaat
van de operatie volledig te niet doen (bijv. vaatchirur
gie of het inbrengen van een prothese).

2) Gebruik antibiotica werkzaam tegen die soorten
bacteriën, waardoor besmetting waarschijnlijk is.

3) Gebruik werkzame antibiotica met zomin moge-
lijke bijwerkingen en zo goedkoop mogelijk.

4) Dien de antibiotica ruim op tijd voor de operatie
toe in een hoge dosering en op een zodanige wijze (bij
voorkeur i.v.) dat gedurende de operatie een effectieve
weefselspiegel bestaat.

5) Toediening langer dan vierentwintig uur is zelden
geïndiceerd en vergroot de kans op bijwerkingen en
het ontstaan van resistentie,

Met dank aan dr. W. F. Weidema voor zijn adviezen
en de gevoerde discussies en aan mw. M. Peters voor
het typen van het manuscript.

1. Barza, M., Brush, J., and Bergeron, M. G.: Pen-
etration of antibiotics into fibrin loci in vivo. J.
Infect. Dis. 1974; 129: 73-8.

2. Berg. J. N., Fales, W. H., and Scanlan, C. M.;
Occurence of anaerobic bactcria in diseases of
the dog and cat./Im./. Vet. Res. 1979;40:876-81.

3. Van den Bogaard, A. E., Weidema, W. F., and
Hazen, M, J.: A bacteriological evaluation of
three methods of bowel preparation for elective
colorectal surgery. Anthonie van Lecuwenhoek
1981; 47: 86-8.

4. Burke, J. F.: The effective period of preventive
antibiotic action in experimental incision and
dermal lesions. Surgery 1961; 50: 161-8.

5. Davidson, A. J. C., Clark, C., and Smith, G.:
Postoperative wound infection: a computer ana-
lysis. Br. ./. Surg. 1971; 58: 333-7.

Flynn, N. M. and Lawrence, M.: Antimicrobial 13.
prophylaxis. Med. din. ofN. Am. 1979; 63: 1225-
44.

Gilmore, O. J. A., Martin, T. D. M., and Flet- 14.
eher, B. N.: Prevention of woundinl\'ection after
appendicectomy. Lancet 1973; 1: 220-2.
Gilmore, O. J. A. and Anderson, P. J.: Prophyl-
actic interparietal povidone-iodine in abdominal 15.
surgery. Br. J. Surgery 1975; 62: 792-9.
Giraldi, M., Nagashima, R., and Levy, G.: Rela-
tionship between drugconcentration in plasma 16.
or serum and amount of drug in the body. J.
Pharm. Sei. 1969; 58: 193-7.

Hirschmann, J. V. and Inui, T. S.: Antimicrobial 17.
prophylaxis: ? critique of recent trials. Reviews
of Infectious Diseases 1980; 2: 1-23.
Johnstone, F. R. C.: An assessment of profylac- \'8.
tic antibiotics in general surgerv. Surg. Gvnaec.
Otoe*. 1963; 116: 1-10.

Jones, F. E., DeCosse, J. J., and Condon, R. E.:
Evaluation of \'instant\' preparation of the colon
with povidone-iodine.^«/!. Surg. 1976; 184:74-9.

Keighly, M. R. and Burdon, D. W.: Antimicro-
bial Prophylaxis in Surgery. Pitman Medical
1979; London.

Miles, A. A., Miles, E. M., and Burke, J.: Value
and duration of defence reactions ofthe skin to
the primary lodgement of Bacteria. Brit. J. Exper.
Path. 1957; 38: 79-96.

Moylan J. A.: The proper use of local antimicro-
bial agents in wounds. World J. Surg. 1980; 4:
433-7.

Onderdonk, A., Bartlett, J., and Lovie, T.:
Microbial synergy in experimental intra abdo-
minal abscesses. Infect. Immun. 1976; 13: 22-6.
Polk, H. C. and Miles, A. A.: The decisive period
in the primary infection of muscle by Escherichia
coli. Br. J. Exp. Path. 1973; 54; 99-105.
Spicvack, A. R.: The prophylactic antibiotic
puzzle (editorial). Surg. Gynaecol. Ohstet. 1978;
147: 80.

Bruikbaarheid van de bepaling van de serum-
lysozym-concentratie bij honden met tumoren

Use of Determining the Serum Lysozyme Activity in Dogs with Tumours
G. H. A. Borst en G. H. M. Counotte\'

SAMENVATTING Een verhoogde serum-lysozym-concentratie hij de hond kan een aanwijzing zijn
voor een maligne proces. Een zorgvuldig klinisch onderzoek dient hierbij mede richting te geven aan de
interpretatie van de gevonden concentratie.

Bij een algemeen screeningsonderzoek van een patiënt kan een verhoogde serum-lysozym-concentratie
wellicht een signaalfunctie vervullen.

SUMMARY In a control group offifty-three clinically healthy dogs of either sex and ranging in age
from four to ten years, the serum lysozyme activity (SLA) showed a mean value of 1.2 mg/l with a range
(± 2 SD) of 0.6-1.8 mg/l. SLA was measured in a turbidimetric assay using a microcentrifugal
analyser.

In dogs with a variety of neoplastic diseases, the histopathological diagnosis was compared with the
SLA-level. In a large number of cases, the increased SLA-levels corresponded with malignancy in
neoplastic disease. Measuring the SLA-level in dogs may be helpful in the diagnosis of malignancies.
Proper clinical examination is essential in differentiating between some interfering diseases.

Drs. G. H. A. Borst en dr. G. H. M. Counotte, Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel, Postbus 13,
8000 AA Zwolle.

Lysozym (muramidase) is een enzym met
bacteriologische activiteit. De lysozym-
concentratie in serum is een maat voor de
activiteit van cellen van het mononucléaire
fagocytaire systeem. Feldman et al. (1)
toonden aan dat bij honden met neoplas-
tische ziekten de lysozym-concentratie in
serum een maat kan zijn voor de immuno-
logische respons van het dier. Echter, het is
nog niet duidelijk of de stijging van de lyso-
zym-concentratie in serum uitsluitend door
neoplastische ziekten veroorzaakt wordt of
dat een verhoogde lysozym-concentratie
ook door andere afwijkingen verklaard
kan worden.

In een onderzoek hebben wij bepaald onder
welke omstandigheden een verhoogde ly-
sozym-concentratie in het serum van de
hond verwacht kan worden en welke con-
clusies daaraan verbonden zouden kunnen
worden.

Tabel I. Indeling van de tumoren in de gebruikelijke histologische groepen in relatie tot de gevonden
lysozym-concentratie (mg/L).

Table 1. Classification of neoplasms in relation with the SLA-value (serum lysozyme activity) (mg/L).

De lysozym-conccntratie in serum werd gemeten met
behulp van een turbidimetrische methode waarbij
een microcentril\'ugaal analysator werd gebruikt (Mul-
tistat III).

De indeling van de tumoren geschiedde conform de
indeling van tumoren, voorgesteld door de Wereld
Gezondheids Organisatie (WHO) (2).

Als controlegroep werden 53 klinisch ge-
zonde honden van beider geslacht en varië-
rend in leeftijd van 4 tot en met 10 jaar
genomen. De lysozym-concentratie in se-
rum vertoonde een Gauss-verdeling met
als resultaat: gemiddelde activiteit: 1,2
mg/1 (± twee standaarddeviaties: 0,6-1,8
mg/1).

Naar aanleiding van deze resultaten wer-
den de lysozym-concentraties van 80 pa-
tiënten in twee groepen verdeeld:

De waarden per groep zijn in tabel 1 weer-
gegeven. De horizontale blokken geven
achtereenvolgens aan de groepsindeling:
O: groep van normale honden: 53;

16. De gemengde benigne mammatumoren
en de complexe adenomen zijn er uitgelicht
(samen 8).

VII C. Geen tumoren: 19 (aspecifieke ont-
stekingen: 4, chronische dermatitis: 5, en-
dometritis: 6, nefritis: 4).

dere bijzonderheden ontbreken. Aange-
zien Feldman et a/. (1) een andere methode
gebruiken om de lysozym-concentratie te
meten, kunnen de resultaten niet direct
vergeleken worden. Met een micro-centri-
fugaal analysator kan men via een turbi-
dimetrische bepaling de lysozym-concen-
tratie in serum goedkoper en sneller meten
van via een agar-diffusie-methode.
Uit tabel 1 blijkt dat er klinisch zorgvuldig
onderzoek moet plaatsvinden om de pa-
tiënten uit Groep VII C. (chronische ont-
stekingen) van de tumor-patiënten te on-
derscheiden. Is dit onderscheid gemaakt
dan blijkt dat er in de groep van de mam-
matumoren vrij goed onderscheiden kan
worden tussen benigne en maligne, waarbij
opgemerkt moet worden, dat de benigne
gemengde mammatumoren en de complexe
adenomen een bijzondere positie innemen.
In de andere groepen van tumoren blijkt
dat een verhoogde lysozym-concentratie
meestal gepaard gaat met maligne pro-
cessen.

Voor het beschikbaarstellen van dc sera van de groep
normale honden willen wij drs. P. G. C. Hermans,
Universiteit van Maastricht, hartelijk bedanken. Dit-
zelfde geldt voor alle collegae die ons het patiënten-
materiaal hebben helpen verzamelen. Technische in-
formatie met betrekking tot de analyse-methode kan
worden veiMcregen op het laboratorium van de Ge-
zondheidsdienst voor Dieren in Overijs.sel te Zwolle
(tel. 038-530777). Tevens kan men monstermaterialen
naar dit laboratorium opsturen voorde bepalingen en
het histologisch onderzoek.

1. Feldman, B. F., Madewell, B. R.. Miller, R. B.;
Serum lysozyme (muramidase) activity in dogs
with neoplastic disease. .4m. i. Vet. Res. I981;42;
1319-21.

2. Bulletin WHO International histological classifi-
cation of tumours of domestic animals 1976; Part
1: 50: 1-142; Part II; 53; 137-304.

In het scctielokaal van de Gezondheidsdienst
voor Dieren in West- en Midden Nederland
werden in de afgelopen jaren enkele malen die-
ren ter onderzoek aangeboden met het verzoek
na te willen gaan of er een aanleiding was
waarom het dier te water was geraakt en was
verdronken. Tweemaal moest worden aange-
nomen dat er sprake was van een primair ver-
drinkingsgeval (honden). Driemaal echter had
\'het verdrinken\' een diepere oorzaak.

Het dier was bij familieleden ter verzorging on-
dergebracht, omdat de eigenaar met vakantie
was gegaan. De huisvesting was een schuurtje.
Als gevolg van de vreemde omgeving jankte de
hond erg.

Op een avond was het janken zo hevig dat de
verzorgster ging kijken. Direct bij het openen
van de deur rende de hond weg en kon niet meer
worden gevonden. De volgende dag lag het dier
dood in de sloot.

b) Een veehouder had 13 drachtige, pas ge-
l<ochte, schapen ondergebracht in een schuur bij
een aantal mestvarkens.

Zodra een ooi gelamd had werd zij met haar
nakomelingen in de wei gebracht.
In het verloop van een week verdronken 4 van
de 6 moederdieren die met lammeren buiten
liepen. Het vierde verdronken schaap werd ter
sectie aangeboden.

In de hersenen werd het virus van de ziekte van
Aujeszky aangetoond. Bij histologisch onder-
zoek werd gliosis vastgesteld en werden infiltra-
ten waargenomen van mononucleaire ontstc-
kingscellen in de Virchow Robinse ruimten van
bloedvaten, gelegen in het verlengde merg.
Later stierf nog een ooi op stal na zenuwver-
schijnselen vertoond te hebben. Dit dier werd
niet ter onderzoek aangeboden.
Opvallend is dat geen enkel lam gestorven is
onder voor de ziekte van Aujeszky typische ver-
schijnselen.

Bij navraag bleek dat de mestvarkens in de be-
treffende stal traag waren geweest en een tijd-
lang onvoldoende hadden willen eten en drin-
ken.

c) Een \'verse koe\' werd verkocht van het eiland
Texel naar een veehouder in Zuid-Holland.
Binnen 24 uur werd het dier dood in een sloot
aangetroffen.

Er werd aan kopziekte gedacht. De sectie gaf
geen aanknopingspunten. Bij histologisch on-
derzoek van de hersenen werden in het ver-
lengde merg ontstekingsverschijnselen waarge-
nomen, gekenmerkt door Infiltraten van leuco-
cyten en lymfocyten en in de meninges en in het
parenchym, zowel van grijze als witte substan-
tie. Ook werden gliacelophopingen gezien. Bij
bacteriologisch onderzoek werd \'direct\' een po-
sitieve kweek verkregen van Listeria monocyto-
genes.

Uit het bovenstaande mag geconcludeerd wor-
den nooit een primaire diagnose verdrinking te
stellen zonder het betreffende dier te hebben
onderzocht en zonder de bijkomende omstan-
digheden te hebben bestudeerd.

Stich ting Gezondheidsdienst
voor Dieren in West- en
Midden Nederland.
Vestiging Gouda.

Tijdens het jaarlijks symposium van de Ame-
rican Chemical Society (Amerikaanse Chemi-
sche Vereniging) op 19 juni 1984 in Tucson,
Arizona, werd de prijs voor Medicinale Chemie
toegekend aan dr. Paul A. J. .Janssen, research-
directeur van Janssen Pharmaceutica te Beerse,
België,

Hel is de 10e maal dat deze prijs wordt verleend.
Verleden jaar werd hij verleend aan dr. Bengt
Samuelsson - Nobelprijswinnaar - voor zijn re-
searchwerk op het gebied der Prostaglandines.
Dr, Paul Janssen kreeg de prijs voor zijn werk
op het gebied van de medicinale chemische re-
search en zijn grote bijdrage aan de opheldering
van de structuur-activiteitsrelatie.
Naast vijf eredoctoraten ontving dr. Janssen de
Carl Wilhelm Scheele-prijs in Stockholm, ge-
volgd door de Taylor Manor Award (U.S.A.),
de Johnson Medal for Extraordinary Achieve-
ments in 1978; de Gairdner Foundation Award
(Canada) in 1982 en thans de prijs voor Medici-
nale Chemie 1984.

Teneinde het onderzoek op het gebied van de
medicinale chemie te stimuleren heeft dr. Jans-
sen zijn prijs aan de Janssen Research Founda-
tion ter beschikking gesteld voor het stichten
van een Janssen Prijs in de Medicinale Chemie.
Deze prijs zal jaarlijks worden toegekend en de
selectie zal gebeuren onder de auspiciën van de
Vlaamse Chemische Vereniging en de Société
Chimique Beige.

Fox, J. G., Moore, R., Ackermans, J.: Canine
and fehne campylobacteriosis: epizootiology
and clinical and public health features. J. Am.
Vet. Med. Assoc. 1983; 183: 1420-4.

Campylobacter fetus, subsp. Jejuni (C. jejuni)
wordt beschouwd als één van de oorzaken van
enteritiden bij de mens.

C. jejuni kan uit de faeces geïsoleerd worden.
Faeces van honden en katten, speciaal van
jonge dieren, kunnen ook C. jejuni bevatten.
Vooral de pups en kittens, die men kort te voren
uit asiels en hondewinkels heeft gehaald, blijken
vaak uitscheiders van C. jejuni te zijn.
Ook andere dieren als pluimvee en volièrevogels
kunnen een reservoir vormen. Jonge dieren zijn
vaker uitscheiders dan ouderen, maar ze hoeven
geen diarree te hebben.

Er zijn verschillende onderzoeken gaande, in
hoeverre de pups en kittens, die C. jejuni uit-
scheiden, een gevaar vormen voor hun eige-
naars.

Het is nog niet bekend hoe lang de dieren C.
jejuni kunnen uitscheiden. Experimentele be-
smettingen zijn niet altijd gelukt. Volgens deze
auteurs duurt de ziekte 3-7 dagen. De verande-
ringen in de darmmucosae zijn anders dan die
bij Corona- en Parvovirussen. Een geschikte
therapie ontbreekt; men geeft wel erytromycine.
De ziekte verbetert na enkele dagen spontaan.

Peterson, M. E. e.a.: Feline hyperthyroidism:
Pretreatment clinical and laboratory evaluation
of 131 cases../. Am. Vet. Med Assoc. 1983; 183:
103-10.

Hyperthyreoidie is een aandoening van de schild-
klier, waarbij grote hoeveelheden schildklier-
hormonen circuleren.

Dit is van invloed op vele lichaamsfuncties en de
ziekte kan zich dan ook op velerlei wijzen ma-
nifesteren. Sinds de eerste rapportages in 1979 is
hyperthyreoidie een in de VS bij de kat vrij veel
aangetroffen ziekte. In de overgrote meerder-
heid der gevallen ligt bij de kat een functioneel
schildkiieradenoomofeen adenomateuzeschild-
klierhyperplasie aan de aandoening ten grond-
slag. In dit artikel zijn de klinische-en laborato-
riumgegevens van 131 katten, waarbij in de
periode van januari 1979 tot juni 1982 hyper-
thyreoidie werd gevonden, geëvalueerd. Onder-
staand volgen de belangrijkste resultaten:

— meest voorkomende klinische symptomen:
gewichtsverlies, verhoogde activiteit, poly-
fagie, polydypsie, polyurie, braken, stea-
torrhoe (gecontroleerd bij enkele katten met
behulp van kwantitatieve faecale vetbepa-
lingen);

— verhoogde enzymactiviteit: AF (75% der
katten), LDH (66% der katten), AST (66%
der katten), ALT (54% der katten);

— bij alle katten was de thyroxineconcentratie
in het serum sterk gestegen; 97% der katten
eveneens verhoogde trijoodthyronine spie-
gels;

— het 24-uurs-uptake percentage van radio-
actief jodium bedroeg 39,1% ten opzichte
van normaal 9,2%;

— \'scans\' met behulp van radio-isotopen: 29%
éénzijdige schildklieraantasting therapie: één-
zijdige thyroidectomie;

\'Scanning\' is tevens van belang voor het opspo-
ren van eventuele metastasen of ectopisch schild-
klierweefsel.

Uhlinger, C. and Johnston: Failure to re-estab-
lish benzimidazole susceptible populations of
small strongyles after prolonged treatment with
non-benzimidazole drugs. Journal of Equine
Veterinary Science 1984; 4: 7-9.

Op drie bedrijven werd bij in totaal 81 paarden
nagegaan of een afname van benzimidazole-re-
sistentie van kleine strongyliden valt waar te
nemen wanneer deze dieren gedurende langere
tijd niet met benzimidazole-derivaten worden
behandeld.

Met een Interval van 10 tot 12 weken werd aan
verschillende paarden mebendazole, camben-
dazole, fenbendazole, thiabendazole en oxfen-
dazole toegediend in door de fabrikanten aan-
gegeven therapeutische dosering. Uitgaande van
ei-tellingen op één en vier weken na behandeling
werd een werkzaamheid van 0-8% berekend.
Daarentegen resulteerde een behandeling met
pyrantelpamoaat bij dezelfde dieren in een ef-
fectiviteit van 94-100%.

Vervolgens werden de paarden gedurende 24 tot
38 maanden om de vier tot zes weken behandeld
met pyrantelpamoaat en een enkele maal met
een combinatie van fenothiazine. piperazine en
zwavelkoolstof of trichloorfon.
Tien weken na de laatste behandeling kregen de
paarden mebendazole toegediend en weer tien
weken later fenbendazole. Beide benzimidazo-
le-derivaten slaagden er niet in de ei-uitschei-
ding met meer dan 13% te onderdrukken. Py-
rantelpamoaat scoorde echter opnieuw 98-
100%.

Door middel van larvendifferentiatie werd aan-
getoond dat de resistentie met name tot ontwik-
keling was gekomen bij de kleine strongyliden
en mogelijk ook bij Triodontophorus.
Uit het onderzoek blijkt dat ruim driejaar na de
laatste behandeling met een benzimidazole-de-
rivaat de aanwezige wormpopulatie nog steeds
een hoge mate van benzimidazole-resistentie
vertoont. Resistentie-ontwikkeling tegen pyran-
telpamoaat werd gedurende dit experiment niet
waargenomen.

Horrell, R. 1., Kilgour, R., MacMillan, K. L.,
Bremner, K.: Evaluation of fluctuations in milk
yield and parlour behaviour as indicators of
oestrus in dairy cows. Vet. Rec. 1984; 114: 36-9.

Het accuraat waarnemen van oestrus is op veel
melkveebedrijven een probleem. De laatste
jaren is veel onderzoek verricht naar hulp-
middelen bij de oestrusdetectie (melkprogeste-
ronbepaling, heat detectors etc.), doch voor de
praktische veehouder zijn deze te omslachtig.
Schrijvers hebben daarom onderzoek verricht
naar het gedrag van oestrische dieren rond het
melken en naar fluctuaties in de melkgift voor,
tijdens en na dc oestrus.

Gekeken werd naar; de bereidheid om de melk-
stal binnen te komen, het volgnummer van bin-
nenkomst in de melkstal, rusteloosheid tijdens
het melken, urineren en defaeceren tijdens het
melken en de tijdsduur van het melken. Uiter-
aard werd ook de hoogte van de melkgift in het
onderzoek betrokken.

Het bleek dat er geen significante verschillen
bestonden tussen dioestrische en oestrische koei-
en wat betreft de bereidheid de melkstal binnen
te komen, rusteloosheid tijdens het melken en
het al of niet urineren of defaeceren. Wat het
volgnummer van binnenkomst in de melkstal
betreft bestonden erduidelijke verschillen; koei-
en in oestrus kwamen óf eerder óf juist later de
melkstal binnen dan voor hen normaal was.
De verandering in de melkgift bleek het meest
betrouwbaar te zijn om oestrische van niet-oes-
trische koeien te kunnen onderscheiden. De
kans dat een koe die opeens 25% of meer,
minder melk geeft, tochtig is, bedraagt 50%.
Wordt deze plotselinge daling gevolgd door een
stijging tijdens de daaropvolgende keer melken,
dan is de kans dat de betreffende koe in oestrus
is geweest vrijwel 100%. Daling en daarna stij-
ging vindt bij 33% van de koeien in oestrus
plaats.

Schrijvers concluderen dat veranderingen in de
melkgift een belangrijk hulpmiddel kunnen zijn
bij de oestrusdetectie. Zeker als dit wordt ge-
combineerd met het volgnummer van binnen-
komst in de melkstal. (Hieruit blijkt weer eens
het belang van melkglazen; Ref.)

Claydon, R. K.: Induction of parturition in
cattle during the later stages of pregnancy: A
comparisonof three treatments. Vet. Rec. 1984;
114; 113-4.

Om moeilijkheden bij het afkalven te voor-
komen werden 75 melkkoeien met één van dc
volgende drie middelen behandeld: betametha-
son 30 mg i.m.; cloprostenol 500 fig i.m. en
dinoprost 25 mg i.m. (respectievelijk betsolan,
estrumate en dinolytic). Behandeling vond
plaats na 280 dagen graviditeit met een ge-
middelde van 287 dagen.
Alle dieren uitgezonderd één, kalfden binnen 72
uur na de injectie (gemiddeld 42 uur). Tussen de
behandelingsgroepen bestonden geen verschil-
len. Slechts 7 dieren behoefden assistentie bij de
geboorte. Vier dagen na dc partus waren 3 kal-
veren gestorven.

Het ret. sec. percentage bedroeg 38%. Ook hier
bestonden er geen verschillen tussen de behan-
delingsgroepen.

Het gemiddeld interval partus - conceptie be-
droeg 85 ± 25 dagen. Verschillen tussen de
groepen waren niet aantoonbaar.
Opvallend is, ondanks het reeds ver gevorderde
stadium van de graviditeit, dat het ret. sec. per-
centage even hoog is als bij runderen die in een
vroeger stadium van de graviditeit worden be-
handeld. Dit wijst erop dat de factor tijd (lengte
van de graviditeit) niet zo zeer van belang is
voor het loslaten van de placenta, doch dat
andere mechanismen hierbij een rol spelen.

Stevens, R. W. C.: Neonatal Teat Necrosis in
Pigs. Pig News and Information 1984; 5: 19-22.

Bij 45 bedrijven in Canada met totaal 7500
zeugen is onderzoek gedaan naar het voor-
komen van tepelnecrose en andere tepelafwij-
kingen bij biggen op de leeftijd van 3 dagen en
bij een gewicht van 20 en 80 kg. De erbij betrok-
ken rassen waren Large White, Landrace en
kruisingszeugen. Per bedrijf varieerde het per-
centage necrotische tepels op de 3e dag van 2,8
tot 18,3%. Het hoogste percentage werd gezien
op bedrijven en afdelingen met verwarmde be-
tonroosters (een verklaring voor extra laede-
rend effect van verwarming wordt niet gegeven;
Ref.). De frequentie van de aandoening vermin-
derde significant door dagelijks strooisel op de
betonvloer aan te brengen of door toepassing
van roosters met plastic-coating. Er werd geen
relatie aangetoond tussen vóórkomen van te-
pelnecrose en

Wel kan door selectie van de beren de frequentie
van de aandoening verminderd worden, waarbij
echter het effect van stalaanpassing eerder en
duidelijker zichtbaar is.

Daar slechts bij 36% van de biggen die op 3
dagen tepelnecrose vertoonden, op een gewicht
van 80 kg nog tepeldefecten aanwezig waren,
blijkt dus dat deze aandoening in meer dan de
helft van de gevallen spontaan herstelt. Dat be-
tekent tevens, dat selectie dient plaats te vinden
op basis van gegevens op 3-daagse leeftijd en
niet onder!

Bryan, P.: Epidemiology of Milk-Borne Diseas-
es. J. Fd Protection 1983; 46; 637-49.

Sinds het begin van deze eeuw zijn in de USA
talrijke ziekte-uitbraken geregistreerd na de
consumptie van rauwe melk. Na de tweede we-
reldoorlog is dit aantal drastisch teruggelopen.
Ziektes die toen gewoon waren, maar nu sinds
1946 niet meer via melk worden verspreid zijn
typhus, roodvonk, keelontsteking, difterie, tu-
berculose, shigellosis en tremethol vergiftiging.
Ziektes die zelden via melk en melkprodukten
worden veroorzaakt zijn botulisme, E. coli-en-
teritis, Ps. aeruginosa-tntenüs, listeriosis, Clos-
tridum perfringens-mitnüs. Bacillus cereus-gas-
tro-enteritis, Rattebeet ziekte, Streptobacillus
moniliformis, Q koorts, hepatitis A, Poliomyeli-
tis, Toxoplasmose en Histamine intoxicatie.
De pasteurisatie van melk heeft deze ziektes
practisch geëlimineerd. Nog steeds van belang
zijn in de USA Salmonellosis, Campylobacte-
riosis, Staphylo-enterotoxicose, brucellose en
yersiniosis. De bron hiervoor is meestal rauwe
melk, maar ook rauwe melkprodukten en nabe-
smette gepasteuriseerde melk en melkproduk-
ten.

De auteur geeft een literatuuroverzicht over de
voornamelijk Angelsaksische literatuur sinds
1908 (129 literatuuropgaven) en heeft de gege-
vens zeer systematisch gerubriceerd waarbij
elke ziekte in het kort wordt besproken. In een
aantal tabellen en een grafiek worden de con-
clusies duidelijk geïllustreerd.
(Deze zeer uitgebreide literatuurstudie geeft een
goed overzicht van de problemen van het drin-
ken van rauwe melk, nu en in het verleden.
Gezien de tendens bij de consument om meer
rauwe melk te gaan betrekken is de kans om met
de groep \'historische\' ziektebeelden te worden
geconfronteerd weer aanwezig, alhoewel een
aantal dezer, voornamelijk die, welke via de
mens bij de melkkoe terechtkomen, op grond
van andere medische c.q. medisch-veterinaire
maatregelen afdoende worden bestreden (difte-
rie).

Enkele ziektes zoals Rattebeet-ziekte en treme-
tolvergiftiging komen in Europa niet voor.
Maar publikaties over bijvoorbeeld Q koorts en
E. co//-enteritis komen ook in de recente Euro-
pese literatuur herhaaldelijk voor.
Uit eigen onderzoek blijkt dat staphylo-entero-
toxicoses ten gevolge van het drinken van rauwe
melk c.q. het eten van kaas bereid uit rauwe
melk reële risico\'s zijn in ons land. Ook mag men
ziektes zoals brucellosis niet uitsluitend indien
de betrokken produkten uit geiten- c.q. scha-
penmelk zijn bereid. Een strakke uniforme
handhaving van de pasteurisatie-plicht is be-
langrijk voor de volksgezondheid; Ref)

(Lea & Febiger. Philadelphia, 1982. ISBN 0-812!-
0803-5. 248 pag. Prijs $ 17.50)

In grote lijnen kan men de onderwerpen die in het
boek worden behandeld als volgt indelen:

— rantsoenen voor diverse categorieën paarden en
problemen bij onjuiste voeding of voedering (63

Nutriënten waaraan volgens schrijver in het rantsoen
voor paarden in de praktijk tekorten kunnen voor-
komen zijn; water, energie, eiwit, calcium, fosfor, na-
trium en vitamine A. Kansen op tekorten aan de
overige nutriënten zijn in de praktijk klein. Dit komt
goed overeen met de situatie in ons land.
Bij het hoofdstuk over energie is het lastig voor de
Nederlandse lezer dat de gebruikte eenheden (kcal,
TDN) anders zijn dan de in ons land gebruikelijke
(VEM). Omrekeningsfactoren hiervoor worden niet
vermeld en zijn ook slechts zeer globaal aan te geven,
gemiddeld genomen zal 1000 VEM naar schatting
overeenkomen met ± 2650 kcal DE; 1 kg TDN =
4400 kcal DE.

Naast de behoefte-normen voor de nutriënten geeft de
schrijver waar mogelijk de grenzen aan waarbij over-
maten en tekorten schadelijke gevolgen kunnen heb-
ben en op welke wijze men een waarschijnlijkheids-
diagnose door onderzoek kan (laten) bevestigen.
Wat de vitamines betreft is schrijver van mening dat er
behalve vitamine A in de praktijk in het rantsoen voor
paarden (routinely fed)geen kans op een tekort is. Aan
paarden die grote sportprestaties moeten leveren geeft
men vaak extra vitamines (vooral B-vitamines (B,;)).
Het bewijs dat daardoor de prestaties worden verl>e-
terd is volgens schrijver niet geleverd. Hij poneert de
volgende stelling: \'Feeding or injecting excess quanti-
ties of vitamins or other nutrients has no beneficial
effect on performance and may, if anything, be harm-
ful\'.

Voor vitamine A wordt aangegeven dat bij langdurig
via het voer verstrekken een dosering van 5 x de
behoeftevorm (voor volwassen paarden (onderhoud)
aangegeven op 25.000 IE vit. A p.d.p.d.) reeds nade-
lige effecten kan opleveren. Een dosering van 50 x de
behoefte-norm (1.250.000 IE vit. A p.d.p.d.) via het
voer zou voor volwassen paarden toxisch kunnen zijn.
Bij verstrekken van vitamine A per injectie zou een
4-voudige overdosering van de hiervoor aanbevolen
dosis (dat wil zeggen 4 x 6600 IE vit. A/kg L.G.) reeds
toxisch kunnen zijn. (In het boek is hier een onjuiste
omrekeningsfactor gebruikt 3000 lE/lb = 6600

1.E./kg en niet 1360 lE/kg. Ook bij vitamine D komt
deze fout voor. De vitamine D-behoefte van een vol-
wassen paard is niet 1,4 IE vit D/kg LG maar 3 x 2,2 =
6.6 lE/kg LG. In de appendix (tabel 8) wordt voorde
omrekening van kcal/lb naar kcal/kg ook een ver-
keerde factor opgegeven namelijk: 0.2046, dit moet
zijn: 2.2046.)

Voor vitamine D zou bij langdurig voeren een 10-
voudige overdosering ten opzichte van de behoefte
norm (dat wil zeggen 10 x 6.6 I.E./kg LG) al toxisch
zijn. Voor een paard van 500 kg zou dit betekenen;
500 X 66 = 33.000 IE vit D p.d.p.d. Dit is aanmerkelijk
minder dan de dosis die hiervoor door Meijer en Löwe
(1979) wordt genoemd namelijk 200.000 LE.p.d.p.d.
Bij de bespreking van de voedermiddelen wordt be-
halve aan de eigenschappen van de voedermiddelen
ook aandacht besteed aan diverse andere zaken zoals;

— op welke wijze moeten ruwvoedermonsters wor-
den genomen (pleidooi voor boormonsters);

Over het gebruik van snijmaissilage in het rantsoen
voor paarden (in ons land in de belangstelling) is
schrijver vrij kort: - De snijmaissilage mag niet bedor-
ven of schimmelig zijn, - de dieren moeten er aan
wennen, - de snijmaissilage mag niet meer dan de helft
van het ruwvoederrantsoen uitmaken. Eventuele na-
delen van grotere giften worden niet genoemd.
Bij de prijsvergelijking van voedermiddelen zijn de
eerste voordelen (I en 2) eenvoudig en voor de prak-
tijk uitvoerbaar. Bij de laatste voorbeelden (3 en 4)
kan men zich afvragen of een dergelijke ingewikkelde
berekeningswijze voorde praktijk nog wel haalbaar
is.

Voor verschillende categorieën paarden (onderhoud,
arbeid, dracht, lactatie, groei) worden rantsoenen be-
sproken. Enkele voorbeelden:

Voor onderhoud is nodig: 1,5-1,75 kg hooi/lOO kg
LG. Tijdens de laatste 3 maanden van de dracht is
boven de onderhoudsbehoefte een aanvulling nodig
met 0,5-0,75 krachtvoer per 100 kg LG. Bij vette
merries kan worden volstaan met de onderhoudsbe-
hoefte. Voor lacterende merries is naast ad lib hooi
een toeslag nodig van 1 kg krachtvoer per 100 kg LG.
De genoemde adviezen komen vrij goed overeen met
de CVB-normen, die in ons land worden gebruikt.
Een veel gemaakte fout is volgens schrijver dat er
tijdens de dracht teveel en tijdens de lactatie te weinig
wordt gevoerd.

Voor dieren die veel arbeid moeten verrichten geeft
schrijver in volgorde de nutriënten waaraan volgens
hem speciale aandacht moet worden besteed: 1. water,

2. mineralen (Na, K, Cl en Ca) en 3. energie.
Diverse problemen die zich bij deze paarden kunnen
voordoen: maandagziekte, tetanie, tying up, uitput-
ting en de \'hik\' worden besproken.

Als algemene problemen die met (een verkeerde) voe-
ding of voedering te maken hebben, worden behan-
deld: hoefbcvangenheid, dampigheid, houtknagen,
kribbebijten, raaigras- en nitraat-vergiftiging, stelt-
voet en epiphysitis. Het laatste hoofdstuk geeft kort
een aantal richtlijnen over voeding en management
(waarbij o.a. ook vaccinatie, ontworming en hoefver-
zorging aan de orde komen).

— een 9-tal tabellen, waarin o.a. gehalte cijfers voor
voedermiddelen, behoefte-normen, groeicurve, om-
rekcningsfactoren voor diverse eenheden, etc.;

Het bock is geschreven voor wel en niet-professionele
paardehouders en voor dierenartsen, kortom voor al
degenen die te maken hebben met de vele vragen die
opdoemen bij het dagelijks verzorgen voor een paard.
Het is schrijver gelukt om in kort bestek de hoofd-
zaken omtrent vele onderwerpen te behandelen. Het
boek is geïllustreerd met een groot aantal foto\'s
(zwart-wit).

Het is een bruikbaar boek dat evenals het reeds langer
bekende en zeer gewaardeerde boek \'Pferdezucht und
Pferdefütterung\'( 1979) van Meyeren Löwe een goed
overzicht geeft van de voeding van paarden en de
daarmee samenhangende problemen.

Dit boek is een hernieuwde uitgave van het in 1971
uitgegeven boek getiteld: \'Genetics of the Horse\'
geschreven door Jones en Bogart. De huidige uitgave
is alleen door Jones geschreven en omvat bijna
tweemaal zoveel bladzijden.

Het boek bestaat uit 5 delen elk verdeeld in 5 hoofd-
stukken. Het eerste deel omvat 132 bladzijden en gaat
hoofdzakelijk over de afstamming van het paard en de
verschillende in dc VS voorkomende rassen.
Het tweede deel is getiteld: \'Equine genetics\' en be-
slaat bijna 150 bladzijden. Naast enkele algemeen
genetische hoofdstukken, wordt in dit deel ingegaan
opde kleur-verervingen erfelijke gebreken. Het derde
deel dat ruim 100 bladzijden betreft, gaat in op ver-
schillende fokkerij-systemen, zoals die in het verleden
en ook thans nog wel worden toegepast door Engelse
Volbloed-fokkers.

Het vierde deel betreft het management op een stoete-
rij annex hengsthouderij en heeft ongeveer 130 blad-
zijden.

Het vijfde en laatste deel is getiteld: \'Practical horse
breeding\'. Hierin zijn hoofdstukken ondergebracht
als veterinaire zorg (± 20 bladzijde\'n) en identificatie
methoden (± 10 bladzijden).

Het is een typisch Amerikaans boek en veronderstelt
dat de lezer nauwelijks voorkennis heeft. Door het
gehele boek heen, krijgt men globale informatie,
welke echter zelden diepgaand is.
Opvallend is de uitvoerige informatie over de toege-
paste genetica bij Engelse Volbloed-paarden. In min-
dere mate betreft dit ook de draverfokkerij en in nog
mindere mate de erfelijkheid van de verschillende
paardenkleuren. Rijpaard-, tuigpaard- en trekpaard-
fokkerij worden niet aan de orde gesteld. Het veel te
kleine gedeelte over populatie-genetica geeft slordige
en veelal niet relevante informatie.
De tabellen zijn meestal duidelijk, maar zijn soms wel
meer dan volledig uitgewerkt. Het zwart-witte foto-
materiaal is meestal van slechte tot zeer slechte kwali-
teit, vooral met betrekking tot dc verschillende rassen.
De trefwoorden-index is goed. Achter ieder hoofd-
stuk is een literatuurlijst gevoegd.
Het boek is vooral geschreven voor Amerikaanse
leken die zich nader willen oriënteren in de Ameri-
kaanse paardenfokkerij. G. J. IV. van der Mei).

Onder redactie van A. Mayr, P. A. Bachmann, B.
Mayr-Bibrack en G. Wittmann.
Deel IV: Sicherheit bei virologischen Arbeiten - Bio-
metrische Methoden.

(Uitgegeven door VFB Gustav Fisher Verlag. Jena
1982: 328 blz.. 87 aßeeIdingen. 52 tabellen, prijs
f 108.50)

Dit is het vierde deel in de serie \'Viroiogische Arbeits-
methoden\' uitgebracht onder redactie van prof. dr. A.
Mayr c.s. Het boek bestaat in feite uit twee delen, die
op het eerste gezicht niet direct bij elkaar passen, te
weten een verhandeling over veiligheidsaspecten bij
het werken met virussen en een inleiding tot de bio-
medische statistiek. Beide onderwerpen horen uiter-
aard wèl thuis in deze serie boeken die het vakgebied
van de viroiogische methoden zeer breed en soms ook
uitputtend behandelen.

Het eerste deel, over \'veiligheid\', is van de hand van
prof. dr. H. Mahnel. Behandeld worden onder meer
een aantal begrippen, veiligheidsaspecten ten aanzien
van de werker en het materiaal (\'Innere Sicherheit\')en
ten aanzien van de buitenwereld (\'Äussere Sicher-
heit\'). Aan desinfectie, bouw- en uitrustingseisen van
laboratoria en stallen wordt ruime aandacht geschon-
ken.

De virussen worden in vijf gevarenklassen ingedeeld,
waarbij individueel (schematisch) weergegeven wordt
welke veiligheidsmaatregelen gewenst zijn. (Deze in-
deling komt overigens niet geheel overeen met die van
de Nederlandse Vereniging voor Microbiologie. Zo
zou bijv. met TGE-virus in een laminar flow kast en in
een laboratorium met onderdruk moeten worden ge-
werkt.)

Het tweede deel, de biometrische methoden, is geschre-
ven door prof. dr. Osterhörn. Na een algemene in-
leiding tot de statistiek, worden de mathematische en
beschrijvende statistiek behandeld. Vervolgens ko-
men onder meer aan de orde de waarschijnlijk-
heidsrekening, de beoordelende statistiek, \'bioassay\'
en de proefopzet.

De meest bekende en toegepaste statistische me-
thoden worden aan de hand van voorbeelden behan-
deld. Daarbij heeft de schrijver zich gelukkig veelal
gericht op de viroiogische praktijk van alledag.
De conclusie ten aanzien van dit boek kan kort zijn:
het hoort op elk laboratorium thuis dat zich op het
terrein van de virologie beweegt of gaat bewegen.
Beide delen, maar met name het deel handelend over
veiligheid (niet in de laatste plaats vanwege de sterk
toegenomen aandacht hiervoor) brengen vakgerichte
informatie op overzichtelijke wijze bijeen en voorzien
daarmee in een duidelijke behoefte.

1. Cope. O.: The study of hyperparathereoidism at
the Massachusetts General Hospital. New Engi
.lournal Med. 1966; 274: 1174.

Gaarne willen wij reageren op het artikel van R.
J. T. van der Luer \'Een geval van (acute) pan-
creatitis\' dat gepubliceerd werd in het Tijdschr.
Diergeneesl<d 1984; 109: 95-7.

In dit artikel stelt de auteur dat diabetes mellitus
kan praedisponeren voor een daarna te ontwik-
kelen pancreatitis. In het door de auteur beschre-
ven praktijkgeval werd dit het meest waar-
schijnlijk geacht.

Onderstaande gegevens zijn afkomstig uit de
humane geneeskunde en wij zijn ons ervan be-
wust dat deze niet zonder meer extrapoleerbaar
zijn.

Toch vragen wij ons af of de auteur wel volledig
is in zijn artikel en niet voorbij gaat aan een
andere primaire oorzaak van acute pancreatitis,
namelijk hyperparathyreoidie, zoals deze bij de
mens beschreven is.

Tot een van de voornaamste sectiebevindingen
behoorden de bijschildklieren, die te groot en te
bleek van kleur bleken. Histologisch bestonden
deze voornamelijk uit clear cells. Uit een ana-
lyse van Cope (I) in 1966 van 343 gevallen van
hyperparathyreoidie bij de mens, bleek dit in
4% van de gevallen te berusten op clear cell
hyperplasie van de bijschildklier.
Bij ongeveer 6% van patiënten met pancreatitis
kan aangetoond worden dat er sprake is van
hyperparathyreoidie. Pancreatitis kan de eerste
symptomatische uiting zijn van hyperparathy-
reoidie (2).

De door de auteur beschreven klachten van po-
lydipsie, turgorvermindering van de huid en
onophoudelijk braken kunnen ook zeer wel
passen bij het hypercalcaemie syndroom als ge-
volg van hyperparathyreoidie.
Zou vanuit deze gezichtshoek diabetes mellitus
toch secundair kunnen zijn aan de pancreatitis?

De laatste alinea in de oorspronkelijke tekst
luidde als volgt: \'Deoorzaak van de hyperplasie
van de bijschildklier en de mogelijk daardoor
veroorzaakte hyperparathyreoidie is niet meer
te achterhalen. Bij de mens ontwikkelt zich in
een beperkt aantal gevallen van hyperparathy-
reoidie een pancreatitis (1), zodat ook dit nog
mogelijk een rol heeft gespeeld in het hier
beschreven geval\'. Echter, deze alinea werd
door de redaktie als minder relevant aange-
merkt en derhalve geschrapt.

Bij de in de humane geneeskunde aangetoonde
relatie tussen hyperparathyreoidie en acute en
chronische pancreatitis zou de hypercalcaemie
in pathogenetisch opzicht de belangrijke factor
zijn. Bij het beschreven geval werden bij sectie
geen macroscopische noch microscopische ver-
anderingen gevonden die men bij een hypercal-
caemie zou kunnen aantreffen. Uit de veteri-
naire literatuur blijkt, dat bij gevallen van
hypercalcaemie ten gevolge van lymfosarco-
men nooit een pancreatitis werd aangetoond.
Neuman (2) meldt wel een mogelijk door een
iatrogene hypercalcaemie veroorzaakte pan-
creatitis.

Uit het bovenstaande zou men kunnen afleiden,
dat in het beschreven geval de bijschildklicrver-
groting mogelijk, doch minder waarschijnlijk
een rol speelde bij het ontstaan van de pancrea-
titis.

Overigens is het onwaarschijnlijk, dat de diabe-
tes mellitus secundair zou zijn aan de pancreati-
tis, zoals gesuggereerd door de heren Quaed-
vlieg. Diabetes mellitus is bij de hond nagenoeg
altijd een ouderdomsdiabetes, dus al langer
aanwezig. Ook bij deze hond bestond de diabe-
tes mellitus waarschijnlijk al langere tijd gezien
de microscopische veranderingen van de eiland-
jes van Langerhans en de intra-lobulaire af-
voergangen. Echter, de overige pathologische
veranderingen in de pancreas bestonden uit zeer
acute, slechts korte tijd aanwezige ontstekings-
verschijnselen.

De volgorde diabetes mellitus-pancreatitis lijkt
dus het meest voor de hand liggend.

1. Banks, P. A. en Janowitz, H. D.; Diseases of the
pancreas. Chapter 39. In: Tice\'s Practice of me-
dicine. Vol. 7. New York. Harper & Row. Publis-
hers, 1971.

2. Neuman, N. B.: Acute haemorrhagic pancreatitis
associated with iatrogenic hypercalcaemia in a
dog. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1975; 166: 381-2.

Het landbouwonderwijs kent sinds enkele jaren
ook speciale opleidingen in de dierverzorging,
en wel

Deze opleidingen zijn tot nu toe alle geconcen-
treerd in Barneveld, waarbij het onderwijs
wordt gegeven in een samenwerkingsverband
lussen de Lagere Agrarische School, de Middel-
bare Agrarische School en de Praktijkschool te
Barneveld.

Omdat de indruk bestaat dat er bij de dierenart-
sen in het land nog een zekere onbekendheid
bestaat met de opleidingen dierverzorging en
veterinair- ondersteunende beroepen te Barne-
veld, lijkt het een goede zaak hierin enig inzicht
te verschaffen.

2. een 3-jarige opleiding op MAS-A niveau;
Eerstgenoemde opleiding is gericht op het ver-
krijgen van kennis en vaardigheden, nodig voor

de praktische verzorging van landbouw- en ge-
zelschapsdieren en proefdieren, terwijl de A-
opleiding meer inzicht wil bijbrengen in de le-
vensverrichtingen van genoemde diergroepen,
en daarnaast zoveel praktische en theoretische
kennis wil verschaffen, dat een gediplomeerde
leerling eventueel in staat is een leidinggevende
en zelfstandige functie te vervullen op het ter-
rein van de dierverzorging.
De opleidingen worden wat het theoretische ge-
deelte betreft, door de Chr. Middelbare Agrari-
sche School (Chr. MAS) te Barneveld verzorgd.
De praktijklessen vinden plaats op de Praktijk-
school te Barneveld. Er is een nauw samenwer-
kingsverband tussen deze scholen en ze zijn
beide gehuisvest in het Agrarisch Onderwijs
Centrum te Barneveld.

Tijdens de opleiding verwerven de leerlingen
onder andere kennis van alle werkzaamheden,
die in de dierenartsenpraktijk door de dieren-
arts-assistente verricht (kunnen) worden. Het
Agrarisch Onderwijs Centrum beschikt hiertoe
over een dierenartsenkliniek en een laborato-
rium, waar zowel theoretisch als praktisch on-
derricht wordt gegeven.

Tevens is er de mogelijkheid voor leerlingen
stageperiodes bij de dierenarts door te brengen.

3. In samenwerking met de Vedias verzorgen de
Chr. MAS en dc Praktijkschool elk jaar een
cursus Inleidende Laboratoriumtechnieken
(bloedonderzoek, faecesonderzoek, urineonder-
zoek, bacteriologisch onderzoek etc.). De cur-
sus is bedoeld voor dierenartsenassistcntcs, die
reeds in de praktijk werkzaam zijn, om hun
hierdoor kennis te laten maken met bovenge-
noemde laboratoriumtechnieken.

De leerlingen verkrijgen hun opleiding gedeelte-
lijk op een leerbedrijf (voor toekomstige dieren-
arts-assistentes in de dierenartsenpraktijk) ge-
durende 4 dagen per week.
Eén dag per week worden theoretische en prak-
tische lessen verzorgd door de lagere Agrarische
School te Barneveld en de Praktijkschool Bar-
neveld in een onderling samenwerkingsver-
band. De opleiding in het kader van het leerlin-
genstelsel heeft een duur van twee jaar en is
(uiteraard) erg praktijkgericht.
Voor de opleidingen is het kennis vergaren in de
praktijk onontbeerlijk. Om deze reden hebben
reeds vele dierenartsenpraktijken aan de op-
leidingen dierverzorging en veterinaire onder-
steunende beroepen meegewerkt als stagebe-
drijf en/of als leerbedrijf.
Vanzelfsprekend stellen we het zeer op prijs,
wanneer het aantal dierenartsenpraktijken, wat

als stage-en/of leerbedrijf wil optreden voorde
(toekomstige) dierenartsassistentes zich nog
zou zou uitbreiden.

Inlichtingen zijn te verkrijgen bij het Agrarisch
Onderwijs Centrum te Barneveld. (Tel.: 03420 -
14881). Contactpersoon: drs. E. Bethlehem,die-
renarts AOC.

Tot Professional Member van de Association of
Official Racing Chemists is benoemd prof. dr.
A. J. H. Schotman, Faculteit der Diergenees-
kunde te Utrecht. Dit membership werd ver-
kregen door het met goed gevolg bepalen van 10
onbekende dopingmiddelen. De analyses wer-
den verricht op het laboratorium van de Stich-
ting BCO te Breda met behulp van de daar
aanwezige zeer moderne apparatuur.
Tevens kan worden bericht dat de Stichting
BCO. Het kwaliteitscertificaat voor 1984 van de
AORC heeft verkregen, eveneens door het met
goed resultaat analyseren van 10 andere onbe-
kende dopingmiddelen. (z.g. proficiencytest).
De AORC houdt zich in de meest uitgebreide
zin bezig met dopingonderzoek bij paarden.

De dr. Saai van Zwanenbergstichting brengt ter
kennis van belanghebbenden dat tot 15 oktober
1984 gelegenheid bestaat aanvragen in te dienen
voor subsidies ten behoeve van activiteiten die
op enigerlei wijze bijdragen tot de ontwikkeling
van nieuwe geneesmiddelen of nieuwe vormen
van farmacotherapie. De aanvragen kunnen
betreffen:

— een eenmalige bijdrage in de kosten van on-
derzoekingen die van waarde zijn voor de far-
macotherapie bij mens of dier; de voorkeur gaat
hierbij uit naar klinische of veterinair-klinische
onderzoekingen, maar ook aan andere projec-
ten zal door de jury aandacht worden besteed.

— het subsidiëren van jongere onderzoekers
(tot 35 jaar) ten behoeve van een verblijf in een
ander instituut.

— het subsidiëren van omschreven kosten (bijv.
reis- en verblijfkosten van prominente sprekers)
ten behoeve van hier te lande te houden con-
gressen, conferenties en workshops.
Financiering van personeel en van congresbe-
zoek komt in het algemeen niet voor subsidie-
ring in aanmerking. Aanvragen voor appara-
tuur zullen niet in behandeling worden ge-
nomen, tenzij de voorgenomen toepassing dui-
delijk binnen de doelstellingen van de Stichting
valt.

Voor het verkrijgen van een subsidie dient men
een schriftelijk verzoek, mede ondertekend
door het hoofd van de afdeling waar gegadigde
werkzaam is te richten aan de voorzitter van de
jury, prof dr. E. L. Noach, Farmacologisch
Laborarium, Sylviuslaboratoria, Wassenaarse-
weg 72, 2333 AL Leiden, onder vermelding van
voor de beoordeling noodzakelijke gegeven,
zoals:

b) een omschrijving van het te subsidiëren on-
derzoek en de daarbij toe te passen methoden,
alsmede de benodigde financiële middelen;

d) het programma van de wetenschappelijke
bijeenkomst waarvoor een bijdrage wordt ge-
vraagd;

e) argumenten op grond waarvan wordt ver-
wacht dat de subsidie zal kunnen bijdragen tot
de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen of
nieuwe vormen van farmacotherapie.

Het comité Veterinaire Ruiterdag heeft besloten de
21ste Veterinaire Ruiterdag dit jaar wederom te
houden op het Paardensportcentrum \'Midden Heu-
ven\' te Rheden bij Velpop woensdag 3 oktober 1984.
Ontvangst om 9 uur op het centrum.
Vanaf 9.30 uur start van de puzzel rit in groepen van
ongeveer 2 ruiters en de koetsen met nietpaardrij-
dende deelnemers. Onderweg \'verplichte\' sherrystop.
Ongeveer 13.00 uur aankomst en lunchpauze in ma-
nege \'De Spreng\' Te Laag Soeren alwaar de paarden
en de koetsen gestald kunnen worden. Tevens lunch.
Na de lunchpauze om ongeveer 14.30 uur gezamen-
lijke safari-rit terug naar "Midden Heuven\'.
Om 16.30 - 17.00 uur aankomst op Midden Heuven,
alwaar borrel, barbecue, prijsuitreiking enz. onder
een muziekje op Den Deel zal plaats vinden.
Ruiters zonder eigen paard kunnen via het comité en
inschrijving bestellen.

De kosten bedragen: paardenhuur ƒ 75,— per paard.
Lunch -1- avondfeest ƒ90,— per persoon. Ook kinde-
ren kunnen deelnemen.

Deelnemers worden vriendelijk verzocht hun insch-
rijving vóór 15 september aan de secretaris op te
zenden, om de organisatie niet in moeilijkheden te
brengen. Voor inlichtingen kunt u zich altijd wensen
tot de onderstaande leden van het comité.
De ruiterdag gesponsored door enige farmaceutische
firma\'s, waarvoor wij zeer dankbaar zijn, want zonder
die steun zou het organiseren van een dergelijk eve-
ment onmogelijk zijn.

Inlichtingen: W. Altenburg. Tel. 05782 - 3020; D.
Mulder Jr. Empe. Tel. 05758 - 2276; K. Schaap De
Steeg. Tel. 08336-1081; A. Heuff, Deurne. Tel. 04930-
14427.

Symposium van de Oecologische Kring (NIBI) in sa-
menwerking met de Sectie Milieutoxicologie (NVT), de
Sectie Milieuchemie (KNCV) en de Raad voor Milieu-
en Natuuronderzoek, op initiatief van het Vakblad
voor Biologen en m.m.v. het Ministerie van Volks-
huisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
(directie Bodem-Water-stoffen).
Kosten: Lunches ƒ 8,50 (2 dagen ƒ 17,—)

Deelname (60,— (leden OK, SM-NVT of
SM-KNCV ƒ 50,— mits met vermelding van
hun lidmaatschap of girostrookje).
Inschrijving uitsluitend door overmaking van de kos-
ten op giro 868229 t.n.v. de heer J. E. Visser te Arn-
hem vóór 15 september.

Ter gelegenheid van het afscheid van prof. dr. D. A.
A. Mossel als hoogleraar in de levensmiddelenmicro-
biologie van de Rijksuniversiteit te Utrecht, Faculteit
der Diergeneeskunde, wordt over bovengenoemd
thema een symposium georganiseerd. De organisatie
is in handen van de Vakgroep Voedingsmiddelen van
Dierlijke Oorsprong en een groepje van oud-Ieer-
lingen en collega\'s van prof. Mossel. De traditioneel
in oktober plaatsvindende VVDO-dag wordt dit jaar
gecombineerd met dit symposium.
Datum: Woensdag 17 oktober 1984

van Logtestijn, Voorzitter, Vakgroep
Voedingsmiddelen van Dierlijke Oor-
sprong, Faculteit der Diergeneeskun-
de, Rijksuniversiteit, Utrecht.

— Opening door de leider van het sym-
posium: prof. dr. E. H. Kampel-
macher. Rijksinstituut voor de Volks-
gezondheid en Milieuhygiëne te Bilt-
hoven.

— Dr. R. J. Gilbert, Central Public
Health Laboratory, London: Recent
problems and current trends in food-
borne diseases:

— ProL dr. D. van der Waay, Vakgroep
Medische Microbiologie, Rijksuniver-
siteit, Groningen; Resistance of the
digestive tract against colonisation by
enteropathogens ingested with food:

— Dr. T. A. Roberts, Meat Research In-
stitute, Langford, U.K.; Measures to
reduce the microbiological contamina-
tion of raw meats

— Dr. H. Labots, Nederlands Centrum
voor Vleestechnologie, CIVO-TNO,
Zeist: Microbiological ecology of pas-
teurized meat products:

— Prof. dr. E. M. Foster, Food Research
Institute,University of Wisconsin, Ma-
dison, USA; Quality assurance.

15.15 sluiting: Aansluitend zal professor Mossel om
16.00 uur in de Aula der Rijksuniversi-
teit, Domplein, zijn openbare afscheids-
rede uitspreken.
Alle belangstellenden zijn van harte welkom. Aan-
melding dient te geschieden vóór 27 september a.s.
door het overmaken van ƒ25,— op postgiro nr.
254134 t.n.v. Rabo Bank Utrecht t.g.v. rekg. nr.
39.45.60.078 onder vermelding van \'Symposium
m.q.a.\'. In deze bijdrage zijn de kosten voor de lunch
inbegrepen.

Op 26 cn 27 januari 1985 organiseert de bijscholing
KHD Antwerpen een intensief weekend gewricht.schi-
rurgie.

Sprekers: Collega Meutstege van de Universiteit
van Utrecht internationaal bekend osteochirurg en
collega Arnoczky uit New York USA de \'over the top\'
techniek promotor en vooral bekend in verband met
zijn werk over kniefysiologie en pathologie. Ze wor-
den tijdens de praktische oefeningen bijgestaan door
drie assistenten chirurgie van de universiteit van
Utrecht.

5. Dorsale benadering van de heup met Osteotomie
van de troch. major, als voor heupluxatie

6. Arthrotomie vande knie, met doorsnijding van de
kruisband en verwijdering van een deel der med.
meniscus

Alle materiaal is ter plaatse aanwezig en voorzien. Er
wordt gewerkt in groepen van drie. Het aantal toege-
laten personen is 48.

De 48 snelst betalenden zijn automatisch ingeschre-
ven. De ontvangst van uw volledige betaling op onze
rekening geldt als inschrijving. Te late inschrijvingen
worden teruggestort.

Koffiepauzes en warme middagmaal inbegrepen. De
ingeschrevenen worden naderhand persoonlijk verder
geïnformeerd.

Verdere informatie is verkrijbaar bij dr. Luc Janssens
(Wilrijk). Tel. 03/827.49.50

The World-Association for the History of Veterinary
Medicine and the Section History of Veterinary Me-
dicine of the German Veterinary Association (Deut-
sche Veterinärmedizinische Gesellschaft) arrange
their 20th International Symposion on the History of
Veterinary Medicine from May 8 to 12, 1985, in Han-
nover (Federal Republic of Germany).
All interested people — also non-veterinarians — are
cordially invited to take part. Those who have not yet
joined these meetings will please contact the secretary\'s
office of the World-Association for the History ol
Veterinary Medicine: Tierärztliche Hochschule Han-
nover. Bischofsholer Damm 15, D-3000 Hannover 1
(Federal Republic of Germany), Tel. (0511) 856503,
Telex 922034 tiho d.

The symposion material will be sent out well-timed. If
desired an application form for membership in the
World-Association will be sent.
Hitherto unpublished lectures for the topics \'The Dog
in Veterinary Medicine until the 19th Century\' and
\'The Affairs of Veterinary Museums\' as well as for
free historical themes, which will not be estimated
different for the purposes of the symposion, can be
announced compulsory to secretary\'s office not later
than December 31, 1984, by giving the title in the
language ofthe lecture,and in English. Between 10 to
30 minutes will be available to each lecturer. Announ-
cing the lectures it\'s duration should be mentioned.
Official languages are English, French, German and
Spanish.

2nd Congress ofthe International Society of
Animal Clinical Biochemistry (zie pag. 611)

These meetings are composed of four independent
congresses. The provisional topics present a broad
spectrum of subjects suitable for all persons interested
in laboratory medicine.

The four Congresses will be aligned to allow cross
participation and interaction.

Symposia, worksshops, plenary sessions, and \'state of
the art\' lectures are being planned. The poster sessions
will be concluded by round table discussion thereby
providing an opportunity for participants\' comments
and integration of the presented dala.
The Registration Fee will cover participation in any of
the Congresses. During the week ofthe meetings there
is a comprehensive exhibition of instruments and rea-
gents.

Sinds ecn aantal jaren is het mogelijk schape-
lammeren te behandelen tegen coccidiose met
behulp van standaard gemedicineerd voeder,
waarin amprolium als coccidiostaticum is ver-
werkt (recept LI). Het recept is in 1980 opge-
nomen in de gemedicineerde voederregeling
mede op verzoek van de KNMvD en van de
Stichting Gezondheidszorg voor Dieren. Van
meet af aan waren er enige bedenkingen ten
aanzien van dosering, effectiviteit op langere
termijn, duur van toediening en de houdbaar-
heid van het gerede produkt die nog steeds niet
afdoende zijn opgelost.

Uitgangspunt bij het opstellen van het stan-
daardrecept LI was een aantal proeven uitge-
voerd door de Gezondheidsdienst voor Dieren
in Gelderland, waaruit geconcludeerd kon wor-
den dat 1000 ppm amprolium in voeder, ver-
strekt gedurende 20 dagen, een duidelijke ver-
mindering van de oöcysten-uitscheiding liet
zien samen met een (niet-significante) groeiver-
betering. De in 1980 en ook thans nog gebruike-
lijke dosering van amprolium per drench in ge-
val van klinische coccidiose bedraagt 50 mg per
kg lichaamsgewicht, terwijl de 1000 ppm formu-
lering, bij een opname van 150 g krachtvoer door
ecn lam van 30 kg neerkomt opeen dosering van
5 mg aprolium per kg.

Voor het standaard gemedicineerd voeder werd,
om een aantal redenen, o.a. de toch wel erg laag
geachte dosering gebruikt in de Gelderse proe-
ven en de minder goede stabiliteit van ampro-
lium in krachtvoer, in overleg met de producent
van amprolium gekozen voor een hogere con-
centratie, nl. 1800 ppm, hetgeen overeenkomt
met een dosering per kg lichaamsgewicht van
9 mg amprolium bij opname van 150 g kracht-
voer per dag. Over eventuele gevolgen die deze
betrekkelijk lage dosering zou kunnen hebben
op het ontstaan van resistentie is vooralsnog
onvoldoende bekend.

Uil de thans beschikbare informatie kan gecon-
cludeerd worden dat verstrekking van het ge-
medicineerde voer, gedurende twee tot drie
weken, mogelijk zinvol is ter preventie van kli-
nische coccidiose op bedrijven waarvan bekend
is dat coccidiose uitbraken jaarlijks voorkomen
en waar verbetering van huisvestings- en weide-
management niet mogelijk is of niet tot het ge-
wenste resultaat leidt. Ook zou deze behande-
ling om economische en/of arbeidstechnische
redenen toegepast kunnen worden bij koppels
lammeren waarvan een gering percentage die-
ren klinische symptomen vertoont en waarin
een scheiding is aan te brengen door de zieke
dieren af te zonderen. Deze laatste categorie
dient dan te allen tijde behandeld te worden met
een dosering per os van 50 mg per kg lichaams-
gewicht, gedurende 5 dagen.
Deze toediening kan geschieden per drench of
in die gevallen waarbij de lammeren gewend zijn
aan opname van geweekte pulp, kan het genees-
middel daarmee gemengd worden. Bij te geringe
opname dient overgegaan te worden op dren-
chen. Volgens literatuurgegevens kunnen ook
monensin en salinomycine aan voeder voor
lammeren worden toegevoegd voor profylacti-
sche bestrijding van de coccidiose.

Uit onderzoek, dat vele jaren geleden in ver-
band met de houdbaarheid van amprolium in
pluimveevoeder is uitgevoerd, is ten aanzien
van amprolium een waarneming gedaan, die
ook bij het bereiden van standaard gemedici-
neerd voeder LI van belang is. Wordt ampro-
lium verwerkt in een mengsel waarin ook zuur-
bindende bestanddelen voorkomen, waarbij
vooral te denken is aan krijt (calciumcarbonaat)
dan kan een-voortschrijdende ontleding van
amprolium plaatsvinden, waarbij de weerzin-
wekkende geur van pyridine ontstaat. De dieren
krijgen dan niet alleen voeder met een lagere
concentratie geneesmiddel, er is een kans dat
het voeder minder smakelijk is en er daarom
nog minder geneesmiddel wordt opgenomen.
Om dit soort perikelen te vermijden dienen in
het voeder waaraan amprolium wordt toege-
voegd, geen krijt of andere zuurbindende be-
standdelen te zijn verwerkt. Overigens lijkt het
inactiveringsverlies bij de huidige houdbaar-
heidstermijn (I maand) vooral bij de bereiding
van het voeder op te treden (ca. 10%).

yj als farmacotherapeutisch gereedschap
In het kader van het Landbouwkwaliteitsbesluit

Gemedicineerd Voeder is voor de bereiding van
recept V3 aanvanicelijk toegelaten het dierge-
neesmiddel Biosol 70%, actieve stof neomycine.
Het standaard recept V3 had als indicatie: be-
handeling van bactcriéle darminfecties bij var-
kens veroorzaakt door enterobacteriaceae met
een dosering van 100 g neomycine per ton
voeder. In februari 1984 is na uitvoerig overleg
tussen fabrikant, Upjohn Nederland B.V. en de
Receptuurcommissie door de Staatssecretaris
van Landbouw en Visserij deze toelating ver-
lengd tot het tijdstip waarop de Diergenees-
middelenwet in werking treedt.

Deze toelating van neomycine is in een aantal
opzichten een bijzonder geval. Ondanks het feit
dat neomycine een \'oud\' en veel gebruikt ge-
neesmiddel is, zijn er leemten in de kennis met
betrekking tot het vóórkomen en de toxiciteit
van de residuen in de weefsels. Het feit dat
neomycine bij orale toepassing weinig geresor-
beerd wordt, maakte dit probleem minder on-
overkomelijk. Mede daarom is voor het ver-
krijgen van meer zekerheid voor de consument
de wachttermijn tussen behandelen en slachten
verlengd tot 30 dagen. Deze wachttermijn staat
overigens een goede behandeling bij de nu gel-
dende indicatie, darmaandoeningen bij varkens
geassocieerd met voor neomycine gevoelige
stammen van E. co/; en Salmonella species, niet
in de weg. Immers, deze aandoeningen komen
hoofdzakelijk tijdens de opfok voor.

Bij ernstig zieke dieren is het aan te bevelen een
individuele behandeling of een drinkwaterme-
dicatie in te stellen met voor de betreffende
causale agentia andere, geschikte diergenees-
middelen.

Bestrijding van infecties veroorzaakt door E.
coli en Salmonellae behoort ook tot het indica-
tiegebied van furazolidon, Colistine en apramy-
cine. Neomycine heeft als nadeel dat het snel
aanleiding geeft tot resistentievorming; het
maken van een antibiogram vooraf is dan ook
noodzakelijk (vandaar ook de term \'gevoelige
stammen\' in de indicatie voor V3).
De drie andere farmaca hebben dit nadeel in
veel mindere mate. Furazolidon is een carcino-
gene en mutagene stof, waarvan het veterinair
therapeutisch gebruik zoveel mogelijk beperkt
moet worden. Van Colistine en apramycine be-
staan nog geen standaard recepten. Aangezien
ook voor deze twee farmaca al enkele resisten-
tie-meldingen zijn gedaan, ligt een wisselthera-
pie op basis van een antibiogram voor de hand.

Verder is het vooral de prijsstelling van de
\'oude\' geneesmiddelen, die een gerede toepas-
sing van de \'nieuwe\' geneesmiddelen in de vete-
rinaire farmacotherapie belemmert.

Bij beschikking J. 3556 wordt de etikettering bij
de recepten V13,V14,V15enV16 voorgeschre-
ven.

Bij beschikking J. 3557 en J. 3558 gebeurt dit
voor de recepten V9 en VIO en bij beschikking
J. 3559 voor het recept V3.
In deze etikettering komen de volgende compo-
nenten voor: Indicatie, behandelingsadvies,
waarschuwingen, verwerking, opslag en verval-
datum.

Na de laatste in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde gemelde uitbraak (18 juni) deden zich in
Nederland opnieuw negen gevallen voor.

3 juli - Stompwijk, gemeente Leidschendam (Z.H.):
vermeerderingsbedrijf met 25 zeugen, 10 opfokzeu-
gen, 1 beer en 95 biggen; buurtinfeetie van mestbedrijf
van 26 april te Stompwijk.

4 juli - Gelselaar, gemeente Borculo (Gld.): vermeer-
deringsbedrijf met 85 zeugen, 370 biggen, 2 beren en 4
gelten.

4juli - Geesteren, gemeente Tubbergen (Ov.): fokbe-
drijf met 96 zeugen, 4 beren, 3 mestvarkens en 299
biggen.

5 juli - Moordrecht (Z.H.): mestbedrijf van 1270
mestvarkens; aanvoervan vermeerderaar van 3juli te
Stompwijk.

6 juli - Zevenhuizen (Z.H.): fokbedrijf met 126
zeugen, 1 beer en 316 biggen; zelfde eigenaar als mest-
bedrijf van 5 juli te Moordrecht.

18 juli - Rouveen, gemeente Staphorst (Ov.): fokbe-
drijf met 13 zeugen, 1 mestvarken en 22 biggen.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE als de EG zijn op de hoogte
gebracht.

Dierziektenbulletin nr. 12 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 30 juni 1984 vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Volgens een telex d.d. 20 juni van de Veterinaire
Dienst te Bonn, hadden zich in de periode van 9 t/m
15 juni wederom 38 uitbraken van varkenspest voor-
gedaan in West-Duitsland:
In Neder-Saksen: 20 in het district Weser-Ems.
In Noord Rijnland-Westfalen: 7 in het district Keulen,
5 in het district Munster en 4 in het district Düssel-
dorf.

In Beieren: 2 in het district Niederbayern.
Alle op de besmette bedrijven aanwezige varkens zijn
afgemaakt. De noodzakelijke veterinair-politionele
maatregelen zijn genomen.

Volgens telexen d.d. 26 juni, 3, 10 en 17 juli van de
Veterinaire Dienst te Bonn hadden zich in de periode
van 16 juni tot en met 13 juli opnieuw 70 uitbraken
van varkenspest voorgedaan in West-Duitsland:

— In Neder-Saksen: 33 in het district Weser-Ems en
2 in het district Lüneburg.

— In Noord Rijnland-Westfalen: 8 in het district
Düsseldorf, 6 in het district Münster, 5 in het
district Keulen, 2 in het district Detmold en 2 in
het district Arnsberg.

— In Baden-Württemberg: 4 in het district Stuttgart
en I in het district Karlsruhe.

— In Beieren: 3 in het district Niederbayern, 3 in het
district Oberbayern en I in het district Oberpfalz.

Alle op de bedrijven aanwezige varkens zijn afge-
maakt. De noodzakelijke veterinair-politionele maat-
regelen zijn getroffen.

De Veterinaire Dienst te Wenen liet op 28 juni weten,
dat 16 dagen tevoren een nieuw secundair geval van
varkenspest was geconstateerd in de gemeente Alber-
schwende, district Bregenz, provincie Vorarlberg, op
een bedrijf met 20 biggen en 1 zeug.
Tien varkens waren ziek. Alle op het bedrijf aanwe-
zige varkens zijn afgemaakt en gedestrueerd. Waar-
schijnlijk is de besmetting veroorzaakt door vervoe-
dering van swill.

Op 19 juni liet de Veterinaire Dienst te Bonn weten,
dat twee dagen tevoren een tweede uitbraak van
mond- en klauwzeer was gesignaleerd bij runderen in
het district Weilheim-Schongau, Beieren.
Van de kudde van 24 runderen bleken 6 koeien ziek.
Het bedrijf ligt op 800 meter van de uitbraak van 6
juni en is een contact-geval daarvan. Alle op het be-
drijf aanwezige dieren zijn afgemaakt. De noodzake-
lijke sanitair-politionele maatregelen zijn genomen,
inclusief het instellen van een zóne de protection met
een doorsnede van 20 km.

Op 25 juni maakte de Veterinaire Dienst te Athene
melding van een geval van mond- en klauwzeer in het
delta-gebied van de bufferzone van het departement
Evros bij een kudde grazende runderen die met O,/
A22 vaccin waren ingeënt.

Uit het eerste onderzoek bij het mond- en klauwzeer-
instituut te Athene is gebleken, dat de uitbraak is
veroorzaakt door Asia type I-virus. Materiaal is ter
bevestiging naar het wereld referentie-laboratorium
voor MKZ te Pirbright gezonden.
Alle noodzakelijke en toepasselijke sanitaire maatre-
gelen zijn genomen.

Bij een telex van 11 juli gaf het Spaanse Ministerie van
Landbouw, Visserij en Voedsel kennis van een uit-
braak van besmettelijke peripneumonie bij rundvee te
Llivia (provincie Gerona), een Spaanse enclave in
Frans gebied. Bij de uitbraak waren 104 runderen
betrokken waarvan 4 ziek. Alle runderen zijn afge-
maakt.

De uitbraak is ontdekt ten gevolge van het onderzoek
dat de laatste 3 jaar in genoemde enclave en in de
Cerdagne-regio wordt ingesteld in verband met de
aanwezigheid van de ziekte in Frankrijk.
Alle in het betrokken gebied aanwezige dieren worden
regelmatig serologisch onderzocht. I n de slachthuizen
vindt strenge controle plaats.

26—31 15. Kongress des Europ. Verbandes der
Veterinäranatomen (A), Utrecht (pag. 423).

28—3 sept. 1 Konferenz der Internat. Gesellschaft
für Animal Clinical Biochemistry (ACB), Schwä-
bisch Hall (pag. 611).

30—I sept. 5. Arbeitstagung über Pelztier-, Kanin-
chen- und Heimtierkrankheiten (DVG), Celle
(pag. 151 en 563).

30 Groep Geneeskd. v/h Rund KNMvD. 30e We-
tenschappenlijke vergadering; thema: \'De ecto-
parasieten en hun bestrijding\'. Collegezaal Kli-
niek v. Inw. Ziekten, Utrecht; aanvang 14.00 uur.

30 Groep Pluimveewetenschappen KNMvD. We-
tenschappelijke vergadering (pag. 601).

4 Afd. Groningen/Drenthe KNMvD. Ledenver-
gadering rest. \'Duinoord\' te Zeegse; aanvang
20.00 uur.

4—7 llird Joint Meeting ofthe European Society
of Veterinary Pathology and the American Col-
lege of Veterinary Pathologists, Veterinary Fa-
culty, Utrecht, the Netherlands (pag. 445 en 563).

5 Windsurf- en Watersportdag (Smith Kline)
Nieuwkoopse Plassen (restaurant \'Plaszicht\'),
Nieuwkoop.

8 Groep Geneeskd. v/h Kleine Huisdier. Najaars-
dag; thema: \'Oudedagsproblemen bij de hond en
kat\'; hotel De Bilderberg, Oosterbeek(pag. 531).

11 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsvergade-
ring (onderwerp: \'Functioneren van de tarieven-
commissie\'), Delft, Sociëteit Standvastigheid;
aanvang 20.30 uur.

12—16 10 th Annual International Conference on
Veterinary Acupuncture, Austin (USA) (pag.
597).

13—15 Jaarcongres Engelse veterinair-radiologen
vereniging (B.V.R.A.), Zeist (pag. 64).

17—21 XlIIth International Congress on Diseases
of Cattle, Durban, South Africa (pag. 418, 878 en
885).

18 Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering,
Hellendoorn, Hotel Bergzicht; aanvang 20.00
uur.

19—22 9. Weltkongreß der \'World Small Animal
Veterinary Association (WASVA), 30. Jahresta-
gung der Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten\' der
DVG (A), Hamburg (Congress-Centrum) (pag.
614 en 179).

25—26 Symposium Ecotoxicologie (ecologische ef-
fecten van milieugevaarlijke stoffen), Amsterdam
(pag. 639).

26—27 \'Aus der Arbeit der Forschungsstätten für
Tierproduktion\' (DGfZ und Ges. f. Tierzucht-
wiss.) (A), Göttingen.

3 21e Veterinaire Ruiterdag, Paardensportcentrum
\'Midden Heuven\', Rheden (bij Velp) (pag. 638).

4—5 33. Internationale Fachtagung für Fortpflan-
zung und Besamung von Haustieren, Thalheim,
Wels (pag. 393).

4—5 Erste Fleisch-Tagung \'Aktuelle 1 hemen der
Fleischverarbeitung und des Konsumenten-Schut-
zes\', Zürich.

5—6 Jaarcongres K.N.M.v.D., tevens I31e Alge-
mene Vergadering, Akersloot (N.H.) (pag. 580,
598).

17—Symposium (VVvDO): Microbiological quality
assurance of meat and meat products (ecology,
hazard analysis, and intervention). Jaarbeurs-
congrescentrum Utrecht (pag. 639).

12—lb Groep Praktici Grote Huisdieren KNMvD.
Cursus PAO 1984, Zeist (pag. 581).

3 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Feestelijke bij-
eenkomst \'Paviljoen Molenwijk\', Boxtel.

8 Ver. van Directeuren van Gem. Slachthuizen en
Vleesk.diensten. Ledenvergadering, Utrecht,
10.00 uur.

10 3. Jahrestagung der DVG-Fachgruppe \'Klini-
sche Laboratoriumsdiagnostik\' (A), München.

17 \'Roofdierendag\' Ver. voor Zoogdierkunde en
Zoogdierbescherming, Amersfoort (pag. 548).

11 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsvergade-
ring (onderwerp: \'Geschiedenis van de apotheek\'
door mw. prof dr. H. A. Bosman-Jelgersma),
Delft, Sociëteit Standvastigheid; aanvang 20.30
uur.

18 Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering,
Hellcndoorn, Hotel Bergzicht; aanvang 20.00
uur.

26—27 Intensief bijscholingsweekend Gewrichtschi-
rurgie KHD, Antwerpen (pag. 639).

10—17 Fortbildungstagung \'Kleintierkrankheiten\'
(Endokrinologie, Andrologie, Gynäkologie), St.
Moritz.

17—20 16. Kongress der Deutschen Veterinärmedi-
zinischen Gesellschaft (DVG), Bad Nauheim
(pag. 842).

26—28 \'Voorjaarsdagen 1985\', Groep Geneeskd. v/h
Kleine Huisdier KNMvD. RAI-Congress-centre,
Amsterdam.

15—19 20.1 nternationales Symposion über Geschich-
te der Veterinärmedizin der Welt-Gesellschaft
für Geschichte der Veterinärmedizin und der
Fachgruppe \'Geschichte der Veterinärmedizin\'
der DVG (A), Hannover (pag. 640).

24—26 Sheep Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179).

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease, Uppsala Sweden (pag. 569).

25—30 9th International Symposium of W. A. V.F.H.,
Budapest (pag. 982 1983 en 469).

26—29 VIII. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-
salem.

27—28 5th InternationalmeetingonCIinical Labora-
tory Organization and Management, Haifa,
Israel.

I —5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640).

2—6 2nd Congress ofthe International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615).

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel,
secretaris.

Het Algemeen Bestuur besluit op voordracht
van het Hoofdbestuur, mr, E. G. James voor
een vijfde en laatste ambtstermijn, dus tot de
Algemene Vergadering 1987, te herbenoemen
als voorzitter van de Ereraad. Deze voor-
dracht is tot stand gekomen na overleg met de
Ereraad.

Het rapport Structurering Veterinaire Verzor-
ging Gezelschapsdieren, opgesteld door een
werkgroep van de Groep Geneeskunde van
het Kleine Huisdier, is na verwerking van de
reacties van het bestuur van genoemde Groep,
aangeboden aan het Hoofdbestuur van de
KNMvD.

In het Hoofdbestuur is het rapport uitvoerig
besproken en waar dit wenselijk werd geacht
qua vorm en inhoud aangepast.
Vervolgens is hierover overleg gepleegd met
het Bestuur van de Groep Geneeskunde van
het Kleine Huisdier,

Het Algemeen Bestuur heeft kennis genomen
van de gevolgde procedure en stemt in met
een uitvoerige discussie binnen Groepen en
Afdelingen. Alle leden van de KNMvD zullen
dit rapport ontvangen ter bespreking. De te
ontvangen commentaren uit Groepen en Af-
delingen zullen doorgestuurd worden aan de
Commissie Structurering Veterinaire Verzor-
ging Gezelschapsdieren.

Het Algemeen Bestuur stemt in met het rap-
port: \'Richtlijnen voor de Algemene Praktijk
voor Gezelschapsdieren\', Dit rapport zal tege-
lijk met de reeds eerder goedgekeurde rappor-
ten \'Eisen Klinieken voor Kleine Huisdieren\'
en \'Eisen Dierenziekenhuizen\' aan alle leden
van de KNMvD worden toegestuurd.

Het Algemeen Bestuur neemt kennis van de
stand van zaken met betrekking tot de Dier-
geneesmiddelenwet en de Wet Uitoefening
Diergeneeskunst. Hierbij is ook aandacht be-
steed aan het standpunt van de Commissie
Geelhoed, inzake de deregulering van de Wet-
geving en de reactie daarop van het Hoofd-
bestuur.

Door een groep van veterinaire specialisten in
spé is aan het Hoofdbe.stuur verzocht om of-

ficieel als Groep van de KNMvD te worden
erkend. Het Algemeen Bestuur besluit, op
grond van het positieve advies van het
Hoofdbestuur, de groep veterinaire specialis-
ten in spé als Groep van KNMvD te er-
kennen.

Het Algemeen Bestuur neemt kennis van het
verslag omtrent de verbouwing van het Pand
Julianalaan 8 en het gelijktijdig uitgevoerd
achterstallige onderhoud en de financiële ver-
antwoording van de penningmeester.

Het Algemeen Bestuur neemt kennis van de
financiële resultaten 1983 en de begroting
1985, zoals deze door het Hoofdbestuur aan
de Algemene Vergadering voorgelegd zullen
worden.

Het Algemeen bestuur besluit betalingsvoor-
waarden met betrekking tot de relatie prak-
ticus/cliënt centraal te registreren, waarnaar
iedere prakticus, lid van de KNMvD kan ver-
wijzen. Deze voorwaarden zijn ook besproken
in het Hoofdbestuur en de Tarieven Commis-
sie. Uiteraard zullen deze voorwaarden nog óf
aan alle leden gestuurd worden óf in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde vermeld
worden.

In de vergadering van het Algemeen Bestuur
van 6 juni 1984 is de nota \'Enkele kantteke-
ningen bij het Reglement voor de Erkenning
en Registratie van Veterinaire Specialisten\'
aan de orde gesteld. In deze nota zijn een aan-
tal aanpassingen c.q. aanvullingen op het
Reglement voorgesteld met betrekking tot de
besluitvormingsprocedure, het begrip specia-
lisme en de instelling van Specialisatie Com-
missies. De nota had reeds de instemming van
de Raad voor Specialisatie, het Bestuur van de
Faculteit der Diergeneeskunde en het Hoofd-
bestuur van de Maatschappij. Ook het Alge-
meen Bestuur heeft nu in haar vergadering
van 6 juni j.1. goedkeuring aan de nota
gegeven.

Hiermee is een situatie ontstaan waarmee de
besluiten van de Raad voor Specialisatie op
grond van artikel 8 van het Reglement rechts-
kracht krijgen op het moment dat het Bestuur
van de Eaculteit en het Hoofdbestuur van de
KNMvD daarmee instemming hebben be-
tuigd. Het betreft hier de besluiten van de
Raad voor Specialisatie welke betrekking
hebben op de onderdelen van de diergenees-
kunde welke als specialismen worden erkend
en de eisen welke aan de opleiding, de
opleiders en de opleidingsinstituten voor spe-
cialisten gesteld worden.

De procedure waarin besluiten van de Raad
voor Specialisatie pas rechtskracht kregen na
goedkeuring door de Minister van Onderwijs
en Wetenschappen is hiermee komen te ver-
vallen. Dit laatste was nodig omdat het Minis-
terie van Onderwijs en Wetenschappen zich
voor wat zijn bemoeienissen met de
opleidingen betreft aan het beperken is tot die
opleidingen welke vallen onder de Wet op het
Wetenschappelijk Onderwijs. Een formele be-
krachtiging van de besluiten van de Raad voor
Specialisatie door de Minister van Onderwijs
en Wetenschappen zou dan ook niet meer
plaatsvinden.

In de praktijk bleek dat een nadere definiëring
van het begrip specialisme noodzakelijk was.
De KNMvD stelt zich op het standpunt dat
onder het onderdeel van de diergeneeskunde
dat als specialisme wordt erkend, het deelge-
bied van de diergeneeskunde moet worden
verstaan waarop de specialist daadwerkelijk
werkzaam is. Met andere woorden, de specia-
lismen betreffen dus die onderdelen van de
diergeneeskunde waarop de specialisten
daadwerkelijk werkzaam zijn, bijvoorbeeld de
ophthalmologie, de dermatologie enz.
Deze definitie van het begrip specialisme is nu
aanvaard en hiermee kan bij de verdere werk-
zaamheden van de Raad voor Specialisatie re-
kening worden gehouden.
Op grond van het Reglement was het voor de
Raad voor Specialisatie niet mogelijk Specia-
lisatie Commissies in het leven te roepen. Be-
sloten is nu de Raad voor Specialisatie de mo-
gelijkheid te geven om door de Registratie
Commissie, Specialisatie Commissies met
vooralsnog een voorbereidende taak in het
leven te laten roepen. Deze kunnen de pro-
fielen van de verschillende specialismen ont-
werpen, waarna de Registratie Commissie de
benodigde informatie, noodzakelijk om tot
een goede beoordeling te kunnen komen, aan
de Raad voor Specialisatie kan voorleggen.
Pas als de Raad voor Specialisatie alle infor-
matie ter beschikking staat wordt door de

Raad voor Specialisatie een besluit over het al
of niet erkennen van het betreffende specia-
lisme genomen. Het Reglement zelf zal in deze
zin worden aangepast.

In de kringen van de Stichting Gezond-
heidszorg voor Dieren en de Gezond-
heidsdienst voor Dieren zijn nadere voor-
stellen uitgewerkt om tot een aanpassing van
de varkensgezondheidszorg van de Gezond-
heidsdiensten te komen. Eén van de voor-
stellen houdt in dat het bezoeken-systeem van
de Gezondheidsdiensten en de praktizerende
dierenartsen aan de vermeerderingsbedrijven
zal worden afgeschaft. In plaats van de indi-
viduele benadering van deze bedrijven, zal het
accent veel meer gelegd worden op de alge-
mene benaderingen en de regionale groeps-
benadering. Daarnaast zal de Gezond-
heidsdienst extra aandacht gaan besteden aan
de coaching en de begeleiding van de praktize-
rende dierenarts ter bevordering van de be-
drijfsbegeleiding door de prakticus op deze
bedrijven.

Hoewel in incidentele gevallen het één of twee
keer per jaar bezoeken van vermeerderingsbe-
drijven nog wel enig effect kan hebben, kan
het Hoofdbestuur er begrip voor hebben dat
het handhaven van dit systeem als weinig zin-
vol wordt ervaren en dat de accenten in deze
worden verlegd.

De recente uitvoerige discussies inzake de
georganiseerde NCD-entingen bij slachtkui-
kens hebben tot de eenstemminge conclusie
geleid dat de verplichte uitvoering van deze
enting gehandhaafd dient te blijven. Wel is er
aangedrongen op enige aanpassing van het
ontheffingsbeleid waarbij tevens de noodzaak
is onderstreept van duidelijkheid in en een
uniforme uitvoering van het ontheffingsbeleid.
Door de Gezondheidsdienst voor Pluimvee is
in overleg met alle betrokkenen hieraan uit-
voering gegeven; de praktici zijn hierover ge-
ïnformeerd.

Het Hoofdbestuur besluit, in verband met het
feit dat P. J. D. van Egmond is benoemd als
veterinair adviseur van de VVAA, als zijn op-
volger in de schadecommissie H. L. C. Log-
tenberg te benoemen.

Het Hoofdbestuur besluit de collegae H. J. L.
Kok en M. Bosman te herbenoemen als leden
van de Commissie Gezondheid en Welzijn.

Het Hoofdbestuur benoemt, op voordracht
van de Groep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier, N. J. G. Fernhout als lid van de
Commissie Opleiding.

Er hebben zich 6 nieuwe leden aangemeld; het
lidmaatschap van 5 nieuwe leden is bekrach-
tigd evenals het kandidaatlidmaatschap van 4
nieuwe leden.

De Voorbereidingscommissie PAO-D heeft
haar standpunt bepaald ten aanzien van de
Bestuurssamenstelling van het Orgaan PAO-D
en dit standpunt om commentaar voorgelegd
aan het Bestuur van de Faculteit der Dierge-
neeskunde en het Hoofdbestuur van de
KNMvD. Zowel de Rijksdienst voor de keu-
ring van Vee en Vlees als de Stichting Ge-
zondheidszorg voor Dieren hebben bij de
Voorbereidingscommissie PAO-D de wens te
kennen gegeven deel te willen nemen aan het
Orgaan en zitting te willen hebben in het
Orgaanbestuur.

De voorbereidingscommissie heeft na ampele
overwegingen besloten beide aanvragen te ho-
noreren. De Bestuurssamenstelling van het
Orgaan wordt daarmee als volgt;
Van de zes leden die door de deelnemende
derden worden aangewezen wordt één lid
aangewezen door de RVV, één lid door de
Stichting Gezondheidszorg voor Dieren en
vier leden door de KNMvD. De Universiteit
(Faculteit) zal met zes leden in het bestuur
vertegenwoordigd zijn. In haar vergadering

van 6 juni is het Hoofdbestuur met de boven-
vermelde Bestuurssamenstelling aecoord ge-
gaan.

Ook de concept-eindversie van de Gemeen-
schappelijke Regeling is aan het Hoofdbestuur
ter goedkeuring voorgelegd. Het Hoofdbe-
stuur heeft in een eerste reactie te kennen ge-
geven nog een aantal kanttekeningen bij de
regeling te willen plaatsen en zal hier in een la-
tere fase nog uitvoeriger op terug komen.
De Voorbereidingscommissie heeft in een
brief van 29 mei 1984 aan het Hoofdbestuur te
kennen gegeven dat zij de voorstellen van de
hiertoe ingestelde Werkgroep heeft overge-
nomen. Deze voorstellen houden in dat er drie
secties gevormd zullen worden, namelijk
Volksgezondheid (inclusief VVDO); over de
naamgeving is nog discussie gaande, Genees-
kunde Gezelschapsdieren (inclusief Proefdier-
kunde), en Geneeskunde Landbouwhuisdieren
(inclusief paarden).

De Voorbereidingscommissie heeft voor deze
opzet gekozen omdat zij meent dat de taken
van de secties, namelijk initiëren, coördineren
en evalueren op deze wijze optimaal kunnen
worden uitgevoerd. Ter nadere bepaling van
de gedachten hieromtrent zijn door de Voor-
bereidingscommissie enkele voorstellen toege-
voegd over de wijze waarop de secties zouden
kunnen worden samengesteld.
Zoals afgesproken zal het Hoofdbestuur over
deze voorstellen eerst uitvoerig overleg plegen
met alle Groepen van de KNMvD. Dit overleg
zal eind september plaatsvinden. Zo snel mo-
gelijk daarna zal de Voorbereidingscommissie
van de reactie van de Maatschappij op de
hoogte worden gebracht.

In toenemende mate blijken praktizerende
dierenartsen geconfronteerd te worden met de
mogelijkheid aan hun praktijkuitoefening be-
kendheid te geven door vermelding in het
Viditelsysteem van de PTT.
De vraag daarbij is welke (specifieke) eisen
aan de vermelding via Viditel moeten worden
gesteld. Het Hoofdbestuur heeft besloten dit
aspect in een van de eerstvolgende Hoofdbe-
stuurvergaderingen aan de orde te stellen.
Hierop zal in een van de volgende afleve-
ringen van het Tijdschrift voor Diergenees-
l<unde worden teruggekomen. Wel kan reeds
worden aangegeven dat het bepaalde in artikel

25 en artikel 27 van de Code voor de Dieren-
arts nauwgezet in acht moet worden genomen.

Commissie voor advies voor
beroepsuitoefening van de
vrouwelijke dierenarts (Cie.
VDA)

Op 16 mei 1984 heeft het Hoofdbestuur der
KNMvD de Commissie voor advies voor be-
roepsuitoefening van de vrouwelijke dieren-
arts ingesteld.

De Commissie bestaat uit Carla Brink, Emmy
Bijleveld-Huussen, Ingrid van der Gaag, Hen-
nie Hadderingh, Siny Oude Hengel, Kati Jan-
sen-Ströbl (voorzitster), Etty Lambeek-Nap,
Xandra van Lingen, Aleid Lubberink, terwijl
T. W. te Giffel de functie van secretaris zal
vervullen.

De doelstelling van de Cie. VDA is belangen-
behartiging van de vrouwelijke dierenarts in
de ruimste zin van het woord door gevraagd
en ongevraagd het Hoofdbestuur te adviseren.
Als taak heeft de Commissie het optimaliseren
van de professionele mogelijkheden van de
vrouwelijke dierenarts en het zich inzetten
voor problemen, die de vrouwelijke dierenarts
specifiek aangaan. Tevens zal de Commissie
proberen alert te reageren op eventueel als
discriminerend ervaren situaties binnen en
buiten de KNMvD, die een nadelige invloed
kunnen hebben op de beroepsuitoefening van
de vrouwelijke dierenarts, bijv. advertenties,
vacatures, sollicitatie-procedures etc.
Teneinde dit te kunnen bereiken heeft de
Commissie het plan een Informatie-Meldings
centrum in te stellen met als doel informatie te
geven en klachten te registreren en deze van
advies voorzien aan het Hoofdbestuur aan te
bieden. De Commissie streeft naar een even-
redige vertegenwoordiging van vrouwelijke
dierenartsen in beleidsbepalende besturen,
commissies en werkgroepen binnen de
KNMvD.

De eerste vergadering van de Commissie VDA
heeft plaatsgevonden op 29 mei 1984 op het
Bureau van de Maatschappij.
De eerste taak van de Commissie zal bestaan
uit het ontwikkelen van een activiteitenpro-
gramma. Dit programma zal er ter goedkeu-
ring aan het Hoofdbestuur worden voorge-
legd, waarna een aantal werkgroepen zullen
worden ingesteld.

Op 28 januari 1984 overleed te Heerde in het ver-
pleeghuis \' Wendhorst\' Hendrik van den Berg. één van
de oudste dierenartsen in het land met een uitzonder-
lijk lange en gevarieerde staat van dienst.
Hendrik van den Berg werd op 20 augustus 1891 te
Zwolle geboren en bezocht aldaar de lagere schoot en
RHBS afdeling B.

Hij ging studeren aan de - toen nog - Veeartsenij-
school en haalde zijn diploma op 18 juli 1914. dus nog
voor zijn 23sle levensjaar. In zijn studententijd was hij
eerst Praeses van het Sociëteitsbestuur en later Abac-
tis van de Senaat van Absyrtus.
Direct na zijn afstuderen moest hij voor zijn nummer
in dienst, maar door het uitbreken van de Ie Wereld-
oorlog zou hij pas in 1919 als paardenarts afzwaaien.
In zijn diensttijd leerde hij zijn latere vrouw Johanna
(\'Annie\') W. H. Dalessie kennen, uit welk huwelijk
twee zoons en één dochter werden geboren.
Direct na zijn diensttijd associeerde hij zich in zijn
geboortestad Zwolle met dr. Terwoert. van wie hij in
1922 de hele praktijk overnam.
Bij het in werking treden van de Vleeskeuringswet in
1922 werd hij tot keuringsdierenarts-hoofd van dienst
van de gemeente Hattem en tot plaatsvervangend di-
recteur van het Zwolse slachthuis benoemd. Ook was
hij nog - met dierenartsen uit de omgeving - belast
met het veterinaire toezicht op de wekelijkse Zwolse
veemarkt. Zijn ervaringen in de militaire dienst met
paarden, ziekten en kreupelheden kwamen hem in zijn
praktijk goed van pas. Tientallen jaren heeft hij cur-
sussen hoefbeslag gegeven en na zijn praktijkjaren
was hij vele jaren voorzitter van het Zwolse concours-
hippique comité.

In zijn praktijk heeft hij goede jaren, slechte jaren -de
crisistijd -. benarde jaren - tijdens de bezetting werd
zijn huis. waarin zijn beide zoons waren ondergedo-
kenb. door de Wehrmacht gevorderd -. en tenslotte de
mooie na-oorlogse jaren van sanering en opbouw van
de veestapel meegemaakt. De KNMvD heeft altijd een
grote plaats in zijn leven ingenomen, op de jaarverga-
deringen was hij in de regel aanwezig en in de gecom-
bineerde afdeling Gelderland-Overijssel en later, na
de splitsing, vervulde hij in de afdeling Overijssel di-
verse functies, meestal echter als voorzitter. Hij was
niet groot, maar niemand zou hem over het hoofd zien
en men accepteerde zijn aangeboren autoriteit.
In september 1950 werd hij op 59-jarige leeftijd be-
noemd tot directeur van het gemeentelijk abattoir in
Zwolle en bracht daar de nodige verbeteringen aan.

Zijn oudste zoon H. A. van den Berg nam zijn praktijk
over. Op zijn 65ste verjaardag, 20 augustus 1956,
werden zijn verdiensten beloond met zijn benoeming
tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau. Hij bleef
echter nog in functie lot december 1958, toen hij met
pensioen ging. Als man zonder hobbies was hij daar
niet zo gelukkig mee en hij verheugde zich erop, wan-
neer de VD in noodgevallen nog eens een beroep op
hem deed als plaatsvervangend Inspecteur VD.
In I960 benoemden Gedeputeerde Staten van Overijs-
sel hem tot voorziller van de commissie, die de sa-
mensmelting van de keuringsdiensten Olst en Wijhe
ex art. 22 Vleeskeuringswet moest regelen.
Acht jaren heeft hij op eminente wijze als voorzitter
van hel Bestuur de ontstane vleeskeuringskring \'Sal-
land\' geleid.

In het voorjaar van 1963 verhuisde hel echtpaar na
een verblijf van 44 jaar in Zwolle naar Wezep. waar
ze kwamen le wonen op 500 meter afstand van de in
aanbouw zijnde grootste en modernste pluimveeslach-
terij van F.uropa. Friki. waar na de opening in mei
1964 op vrijwillige basis werd gekeurd onder leiding
van Collega Soodt le Elburg.
Toen deze collega in de zomer van 1966 naar Den
Helder vertrok, werd het veterinaire toezicht, de
leiding van de pluimveekeuring en de opleiding van de
pluimveekeurmeesters van het eerste uur aan collega
Van den Berg en aan ondergetekende opgedragen.
Deze tweehoofdige leiding heeft nooit tot enige span-
ning of moeilijkheid aanleiding gegeven. Voor collega
Van den Berg was het dagelijks bezoek aan \'Friki\' het
enige verzetje dat hij zich kon veroorloven. In mei
1966 was namelijk zijn trouwe levensgezellin \'Annie\'
door een attaque getroffen, die haar volledig invalide
maakte. Tot haar overlijden in 1973 heeft hij en de
aangetrokken huishoudkundige juffrouw Van Dijken
haar voorbeeldig verpleegd.

Op 20 augustus 1976. op 85-jarige leeftijd nam hij af-
scheid van \'Friki\' en werd hem door het bedrijf een
receptie aangeboden waarbij hij namens de Minister
van Landbouw werd toegesproken door zijn eigen

zoon, loen waarnemend directeur van de VD. Met
recht kon collega Van den Berg sr. antwoorden dat hij
60 jaren tang met plezier allerlei veterinaire werk-
zaamheden had verricht.

De laatste jaren bracht hij door in het huis van zijn
dochter Huub en schoonzoon Hermand van Ark in
Heesde. waar hij in zijn eigen kamers erg gelukkig
was.

Persoonlijk was hij in 1982 nog aanwezig in Utrecht
hij het uitreiken van de dierenartshui aan zijn klein-
zoon Henk van Ark en in maart 1983 bij de receptie
in Den Haag, loen zijn zoon H. A. van den Berg,

Op 12 mei 1984 overleed te zijnen huize in Palers-
wolde op 83-jarige leeftijd collega Nomdo Diddens.
Geboren op 9 oktober 1900 in een Oost-Fries dorpje,
waar zijn vader landbouwer en tevens burgemeester
was, verhuisde hij op 5-jarige leeftijd naar Scheemda.
Zijn vader nam daar een boerderij van familie over,
mede omdat zijn ouders mei zes zoons \'de bui in
Duitsland zagen hangen\'. Nomdo wilde zelf liever
boer worden maar op aandrang van zijn vader ging hij
in Ulrechl voor dierenarts studeren, waar hij in 1925
zijn diploma behaalde. Als trouw lid van \'Absyrtus\'
heeft hij daarvan een vriendenkring overgehouden.
Na waarnemingen in Slochteren, Exter en Emmen was
hij één jaar assistent van collega Ten Have in
Midwolda (Oldambt). In 1927 nam hij daar de prak-
tijk over. Als assistent verdiende hij f 5.- plus kost en
inwoning per dag, met als vervoersmiddel de fiets. Dit
laatste ter illustratie van de vooroorlogse praktijk-
omstandigheden in deze streek, waarvan hij mij na de
Tweede Wereldoorlog, als buurtcollega te Noord-
broek, verleide. In zijn eerste praktijkjaren waren er,
naast enkele grote landbouwbedrijven (paarden), veel
keuterbedrijfjes, gelegen aan onverharde wegen, in
klei- en veengebieden, waar enige geiten, schapen en
varkens werden gehouden.

Ik heb Diddens teren kennen als een harde werker,
een man van weinig woorden, maar vastberaden. Zijn
optreden was ongecompliceerd, een prettige buurtcol-
lega!

In 1927 trouwde Diddens mei Aaf Muntinga. Ze
kregen drie zoons en er was een gelukkig en hecht ge-
zinsverband.

In 1951 werd Diddens hoofd van een vleeskeurings-
dienst waarbij later II gemeenten behoorden nt. kring
Delfzijl. Tot eind 1953 bleef hij ook nog de praktijk
plaatsvervangend directeur van de VD gebruik makende
van de VUT-regeling, de diensl verliet.
Op zijn 92ste verjaardag was hij nog in redelijke con-
ditie, doch na een kort verblijf in hel ziekenhuis in ok-
tober zette hel vervat in, zo erg en zo snet, dat hij in
november lot groot verdriet van zijn dochter in het
verpleeghuis moest worden opgenomen.
Bij de begrafenis in Zwolle bewezen o.a. vele collegae
van jongere generaties en weduwen en kinderen van
overleden collegae hem de laatste eer.

uitoefenen. Verder had hij een grool aandeel in de
bouw van een nieuw openbaar slachthuis te Delfzijl.
Na zijn pensionering verhuisden hij en zijn vrouw naar
Paterswolde, waar ze samen nog volop hebben geno-
ten, niet in-het minst van hun tuin. Doordal de zoons
na beëindiging van hun studies uitzwierven, zijn er
heet veel buitenlandse, ook overzeese, reizen gemaakt,
waarvan Diddens erg genoot.

De laatste jaren leed hij aan een ongeneeslijke ziekte
die zijn krachten sloopte. Bovendien verbleef zijn
vrouw, na een ernstig verkeersongeluk, enige
maanden in het ziekenhuis. Nomdo zag zijn toestand
realistisch onder ogen, evenals zijn vrouw en kinderen.
Ze hebben getracht hem tol steun le zijn in zijn lijden,

1. De dienslverleningsverbintenis of inspan-
ningsverbintenis begint onder meer bij het
aannemen van de telefonische boodschap
en kan doorgaan tot en met de sectie op
het gestorven dier.

2. Ook een dierenarts kan fouten maken.
Wanneer deze door schuld worden ve-
roorzaakt. kan hij er voor worden aange-
sproken.

3. In de sfeer van de wettelijke aansprake-
lijkheid voor beroepen speelt het begrip
\'onzorgvuldigheid\' een grote rol. Het kan
aanleiding zijn tot emotionele en nega-
tieve reacties van belanghebbenden.

4. Elk geval van wettelijke aansprakelijk-
heidsstelling staat op zichzelf er zijn
nauwelijks analogen voor aan te geven.

5. Bij iedere claim dient de causaliteit tus-
sen onzorgvuldigheid en schade vast te
slaan, wil er uitkering door de verzeke-
raar volgen.

6. In gevat van kans op aansprakelijks-
heidsstelling doet de dierenarts er goed
aan zoveel mogelijk gegevens te verza-
melen en bewijsstukken als een sectie op
het gestorven dier door een ambtelijk or-
gaan vast te leggen.

7. Voor de schadeberekening wordt uitge-
gaan van de waarde van het desbetref-
fende dier of de koppel op het moment
dat de onzorgvuldigheid wordt gepleegd.

8. De afgifte van medicamenten vraagt een
gerichte begeleiding zówet als een goede
rekenmachine (ten aanzien van de dose-
ring).

9. Bij elke ingreep in de diergeneeskunde
moet bij het bestaan van gelijkwaardige
methodieken de meest ongevaarlijke
worden toegepast.

10. Intensieve voorlichting van de cliënt is
een uiterst belangrijke voorwaarde voor
het uitoefenen van het dierenartsenbe-
roep.

11. Intercollegiale toetsing en daarmee sa-
menhangend veterinaire besliskunde
zullen in de beroepsuitoefening een voor-
name plaats moeten gaan innemen, beter
nog: dienen te worden geïnstitutionali-
seerd.

12. Het verplicht stellen van het postacade-
misch onderwijs vraagt actuele bestude-
ring en discussie.

Een netelig terrein, deze aansprakelijkheid
voor beroepsfouten. Niet altijd is het een ge-
noegen en een dankbare taak om de wette-
lijke aansprakelijkheid van dierenartsen aan
een beschouwing te onderwerpen. Diegene,
die niet met de materie vertrouwd is, ziet in de
uit de plicht tot zorgvuldigheid voortkomende
ge- en verboden maar al te gemakkelijk ver-
zinsels van experts, die volledig haaks staan
op dé werkelijkheid en aan ieder begrip voor
het diergeneeskundig handelen van elke dag
voorbij gaan.

Het is zeker juist, dat de vereiste plicht tot
zorgvuldigheid op velerlei wijze niet met het in
de praktijk van elke dag gebruikelijke ove-
reenstemt. De oorzaak van deze tegenspraak
ligt echter niet bij de expert, maar in de
rechtsgronden wat betreft de wettelijke aan-
sprakelijkheid voor dierenartsen.
Juist in de tegenwoordige tijd is het des te
dringender om zich met deze basisgedachten
en de daarbij aansluitende wettelijke maatre-
gelen bezig te houden. Steeds meer komt de
tendens naar voren, ook in de humane sfeer
en meer in het bijzonder op chirurgisch ter-
rein, om het uitblijven van het verwachte re-
sultaat of het optreden van complicaties en
verslechteringen in het proces, niet als een
door het lot bepaald of door een ongelukkige
samenloop van omstandigheden plaatsge-
vonden hebbend gebeuren te beschouwen,
maar om een schuldige te zoeken en van deze
herstel van de schade te verlangen.

De betrekking, die tussen de dierenarts en de
eigenaar (houder, hoeder) van dieren ontstaat,
is in het algemeen een dienstverleningsverbin-
tenis. Deze verbintenis heeft geen bijzondere
formulering nodig noch een nadrukkelijke be-
vestiging. Wanneer de eigenaar van een dier of
een groep dieren het probleem voorlegt, bij-
voorbeeld telefonisch, soms ook wel via
derden, en daarbij om een visite, een recept,
een geneesmiddel, een advies enzovoorts
vraagt en vervolgens het gedrag van de die-
renarts of zijn medewerkers of huisgenoten de
bereidheid tot aanvaarding van de boodschap
doet erkennen, dan is de rechtsverbintenis ge-
sloten. In de regel krijgt die verbintenis zijn
beslag door de stilzwijgende aanvaarding van
de opdracht.

In de dienstverleningsverbintenis — ook wel
vanuit een andere invalshoek een inspan-
ningsverbintenis genoemd — verplicht zich
enerzijds de eigenaar van de dieren om na de
verrichte arbeid het gevraagde honorarium te
betalen, anderzijds de dierenarts tot een ter-

Begrijpelijkerwijs is in de meeste gevallen de
genezing van de patiënt of een relevante pre-
ventie het beoogde doel. Een uit de verbinte-
nis voortkomende verplichting tot genezing
bestaat voor de dierenarts echter niet.
Hij is enkel verplicht tot een terzake kundige
verzorging van de patiënt.
Wanneer de dierenarts de genezing of een an-
dere afloop toezegt, dan doet hij daarmee een
bijzondere, niet in de verbintenis vastgelegde
aansprakelijkheidstoezegging, waarvoor geen
verzekering in de geest van aansprakelijkheid
geldt.

Wanneer een dierenarts zonder geldige reden
te onpas een visite, een onderzoek, een opera-
tie en dergelijke meer eenvoudig nalaat of met
andere woorden de volgens de verbintenis
toegezegde prestaties geheel niet levert, zal hij
de eigenaar van de patiënt de daaruit ontstane
schade moeten vergoeden. Iets dergelijks zal
in het dagelijks gebeuren nauwelijks voor-
komen.

Van grotere praktische betekenis dan het niet
vervullen van de verdragsverplichting is het
door schuld slecht vervullen van zijn taak. Dit
laatste, de onzorgvuldigheid of kunstfout,
deze schuldige schending van de ingevolge de
dienstverbintenis toegezegde diergeneeskun-
dige zorg brengt de plicht tot schadever-
goeding teweeg. Daarvoor komen alle dierge-
neeskundige activiteiten in aanmerking, te
weten onderzoek, diagnose, prognose, voor-
lichting, behandelingsmaatregelen, consulten,
adviezen, attesten, ziektebescheiden, recepten,
afgifte medicamenten etcetera.

De dierenarts, als de eigenlijke partner in de
verbintenis, is niet alleen aanspreekbaar voor
zijn eigen onzorgvuldigheid, maar hij moet in
dezelfde omvang óók instaan voor de cont-
ractschending van een volontair, zijn perso-
neel, zijn huisgenoten enzovoort. Hij is aan-
sprakelijk voor de schuld van zijn personeel
als was het zijn eigen schuld. Zijn waarnemer
evenals de assistent-dierenarts hebben een eigen
verantwoordelijkheid. Het helpt de dierenarts
niets, wanneer hij bij de keuze van zijn perso-
neel en bij het toezicht over hen de vereiste
zorgvuldigheid in acht heeft genomen. Wan-
neer de door schuld veroorzaakte contract-
schending, bijvoorbeeld de foute diagnose of
behandeling, geen schade heeft veroorzaakt, is
er ook geen verplichting tot aansprakelijk-
heid. De grondvoorwaarde van elke aanspra-
kelijkheidsverplichting is de schade. De wette-
lijke aansprakelijkheid heeft niets met het
strafrecht van doen. Niemand wordt bestraft,
wanneer hij door zijn schuld zondigt tegen de
contractplichten, bijvoorbeeld de desinfectie
van een injectieplaats nalaat. Wanneer er ech-
ter schade optreedt en een samenhang tussen
de schade en de contractschending bewezen
wordt, dan moet de schade vergoed worden.
Gezien de werkzaamheden van de dierenarts
gaat het meestal om schades aan behandelde
patiënten.

Er zijn echter ook persoons- en vermogens-
schades zowel als andere zakelijke schades
mogelijk. Vermogensschades worden door de
beroeps-WA-verzekeringen niet of slechts met
lage dekkingsbedragen verzekerd.
Bij schadeberekeningen moet steeds in aan-
merking genomen worden ae uitgangssituatie,
dat wil zeggen de op het moment van de
kunstfout geldende waarde van het dier. Niet
het gezonde, tot volledige prestaties capabele
dier moet in het algemeen vergoed worden,
maar alleen de waarde, die het dier op het
moment van de schadelijke handeling had.
Daarbij dient men in aanmerking te nemen de
ziekten of gebreken, die aanleiding tot behan-
deling gaven.

Een volgende voorwaarde voor aansprakelijk-
heid is de samenhang tussen de schade en de
schuldige contractschending. Het is bijvoor-
beeld niet voldoende overtuigend, dat na de
niet geïndiceerde cortisonbehandeling zonder
een parapluie van antibiotica een sepsis is op-
getreden. De samenhang tussen de schade en
de zogenaamd schuldige, verkeerde, behande-
ling moet aangetoond worden. In de recht-
spraak wordt een adequaat causaal verband
steeds dan geaccepteerd, wanneer een oorzaak
\'bij een objectieve beschouwing naar de alge-
mene levenservaring in het algemeen in staal is
het schadelijk effect teweeg te brengen\'. In een
individueel geval kan het verduidelijken van
deze causaliteit zeer moeilijk zijn. Bij perfora-
ties van het rectum, de baarmoeder, de blaas,
de slokdarmwand enzovoort is het in de regel
wèl duidelijk, maar vraagt elk individueel
geval ook weer nadere bestudering.
Door diergeneeskundige wanprestaties ve-
roorzaakte schades zijn op zich geen reden tot
aansprakelijkheid. Ook de dierenarts heeft het
recht op een vergissing. Het gedrag van de
dierenarts — de dwaling dus — moet schuldig
zijn. Eerst de schending van de contract-
plichten door schuld heeft aansprakelijkheid
ten gevolge. Schuldig gedrag veronderstelt
nonchalance of opzet. Dit laatste als vorm van
schuld is begrijpelijkerwijs zonder betekenis.

Daartegenover staat het begrip nonchalance
of onzorgvuldigheid als hoofdprobleem in het
diergeneeskundig WA-gebeuren.
Hij is aansprakelijk, die de in het dagelijks ver-
keer vereiste zorgvuldigheid nalaat. Of de die-
renarts in geringe mate of op een grove wijze
nonchalant handelt, is voor de omvang van
zijn aansprakelijkheid in principe zonder be-
tekenis. Ook bij de geringste onzorgvuldigheid
moet hij voor de volle schade instaan. De wet-
telijke aansprakelijkheid kent geen beperking
ten aanzien van de mate van onzorgvul-
digheid, in zoverre bijvoorbeeld alleen de grove
nonchalance voor uitkering in aanmerking
zou komen.

Wat is nu wel onder het juridische begrip \'in
het dagelijks verkeer vereiste zorgvuldigheid\'
te verstaan?

Zeer zeker niet de voorstelling van de eigenaar
van een dier, voor wie resultaat en zorgvul-
digheidsplicht identiek zijn. Hij leeft in de ver-
onderstelling, dat elke slechte afloop, het uit-
blijven van genezing, de verslechtering van de
toestand of zelfs de dood van de patiënt door
de fout van de dierenarts moet zijn veroor-
zaakt. Het is volstrekt zinloos daarover te re-
detwisten, dat ook de meest intense zorgvul-
digheid van de kant van de dierenarts geen
bescherming kan bieden voor de noodlottige
afloop van veel ziektebeelden.

Niet juist is ook de door dierenartsen steeds
weer geopperde opvatting, die de vereiste
zorgvuldigheid gelijk stelt aan het in de prak-
tijk gebruikelijke. Gelukkig dekken zich in
veel gevallen de vereiste en de gebruikelijke
zorg wel. Maar niet in alle gevallen. Zo is het
weliswaar in de praktijk usance de injectie-
plaats niet te desinfecteren, intraveneus
snel in te spuiten, de zijvlakte van de hals als
plaats voor de intramusculaire injectie uit te
kiezen, een patiënt vóór de narcose niet zorg-
vuldig te onderzoeken, een behandeling van
een paard buiten de box alleen met een halster
om te doen en niet een trens aan te brengen,
geneesmiddelen af te geven zonder die te bege-
leiden etcetera. Deze deels uit traditie, uit
gemak of uit schijnbaar ondoelma-
tigheidsoogpunt benutte praktijken zijn onte-
genzeggelijk in gebruik. Ze worden ook in vele
gevallen zonder schadelijke gevolgen toege-
past. Echter: deze handelswijzen sporen niet
met de objectieve zorgvuldigheidsnormen.
Bij de toetsing van de aansprakelijkheid geldt
als maatstaf voor de vereiste zorgvuldigheid
de mn een plichtsgetrouwe, weldenkende, ge-
middelde dierenarts te verwachten prestatie.

Daarbij is voor de algemene prakticus de ge-
middelde algemene prakticus in te vullen en
voor de specialist die prestatie van een door-
snee specialist maatgevend. Er moet dus gelet
worden op de zorgvuldigheid van de eigen be-
roepstak.

Niet in aanmerking komen echter in dit kader
persoonlijke omstandigheden en eigen-
schappen van de dierenarts, zoals een slechte
opleiding, onvoldoende bijscholing, te weinig
ervaring, een gebrekkige begaafdheid, over-
vermoeidheid, te grote drukte in de praktijk
enzovoort. Ze spelen geen rol, wanneer de
schuldvraag beoordeeld moet worden.
De plicht tot zorgvuldig handelen strekt zich
uit over alle uit de dienstverbintenis voortko-
mende of noodzakelijke diergeneeskundige ac-
tiviteiten, niet enkel bij de diagnose en de the-
rapie.

Ze begint al bij de acceptatie van het geval.
De dierenarts heeft de plicht zijn eigen ge-
schiktheid en prestatiebekwaamheid, daarbij
in aanmerking nemende zijn beschikbare
hulpmiddelen, critisch te onderzoeken en zo
nodig de patiënt naar elders te verwijzen. Heel
bijzonder critisch moet hij zijn, wanneer de
eigenaar van een patiënt het aantrekken van
een andere dierenarts ter sprake brengt. Ook
het nalaten van een noodzakelijke maatregel
kan tegen de vereiste zorgvuldigheid in gaan.
Het nalaten van een (controle-) visite, de in-
formatie over de duur van de immuniteit na
vaccinatie, de inlichtingen over de residu-kan-
sen bij slachtdieren en het niet volgen van het
postacademisch onderwijs of het niet voeren
van een behoorlijke patiëntenadministratie
(ook in het kader van de veterinaire gezond-
heidszorg) kunnen terecht aanleiding zijn tot
een claim op basis van wettelijke aansprake-
lijkheid.

Het is een te grote opgave in dit kader de
diergeneeskundige plicht tot zorgvuldigheid
bij alle veterinaire activiteiten te behandelen.
Ook de receptuur, het afgeven van verkla-
ringen (gezondheidsattesten) en het telefonisch
consult behoren daartoe. Het is zinvol om
meer specifiek op een aantal meest voorko-
mende gevallen in te gaan, namelijk het afge-
ven van medicamenten en de diergeneeskun-
dige ingrepen. Beide componenten brengen
verhoudingsgewijs ook de hoogste claim te
weeg.

De afgifte van medicijnen aan eigenaren van
dieren of aan hun plaatsvervangers, ook wel
toonbankverkoop genoemd, heeft de laatste
vijftien jaar een grote vlucht genomen. Spe-
ciaal in de industriële veehouderij is de omzet

op dit terrein in sommige delen van het land
groot tot zeer groot. Het betreft vaak grote
hoeveelheden casu quo aanzienlijke bedragen,
maar ook wel eens een injectieflacon met een
pijnstiller. Jammer is het te moeten vaststel-
len, dat er aan de begeleiding van deze me-
dicamenten — en het betreft ook wel vaccins
— nogal eens een en ander schort, deels in
verband met de afstand tot de betreffende be-
drijven. Of de anamnese is niet goed opge-
nomen, of de dierenarts heeft de al of (nog)
niet zieke dieren niet gezien, de catastrofe\'s
kunnen groot zijn. Concurrentie-overwe-
gingen spelen hier een rol en alhoewel het nut
van deze wedijver zeker niet ontkend mag
worden, is het toch nogal eens aanleiding tot
een nonchalante plichtsbetrachting. In het
kader van deze inleiding moet nadrukkelijk
gewezen worden op de morele en zakelijke
plicht van de dierenarts de af te geven me-
dicamenten op de juiste en verantwoorde wijze
te begeleiden. Ook het personeel en de gezins-
leden dienen in deze geïnstrueerd te worden.
Een gerichte en expliciete voorlichting over de
dosering, de gebruiksaanwijzing, de duur van
de toepassing, de groep van de te behandelen
dieren qua aantal en gewicht, de residukansen
in verband met het slachten, het zijn alle
zaken, die de aandacht serieus opeisen naast
het voorkomen van domme rekenfouten en
het grijpen naar de verkeerde container of
drum.

In het kader van de wettelijke aansprakelijk-
heid voor dierenartsen is de algemene voor-
stelling van een ingreep zeer ruim op te vatten.
Praktisch alles valt daaronder, wat geen con-
sultatie, adspectie, palpatie, percussie, auscul-
tatie of afgifte van medicamenten is.

Om de plicht tot zorgvuldigheid adequaat te
vervullen, moet bij een ingreep aan drie voor-
waarden worden voldaan, namelijk:

1. De eigenaar van het dier moet het met de
ingreep eens zijn. Door de dienstverbintenis
bestaat weliswaar een principiële toestem-
ming. Deze betreft echter slechts de gebruike-
lijke, algemeen erkende, in hun risico voor de
eigenaar overzienbare ingrepen. In het geval,
dat maatregelen met grotere gevaren vereist
zijn, moet de eigenaar dusdanig geïnformeerd
worden, dat hij na afweging van de voor-
en nadelen zelf kan beslissen. Maar al te vaak
wordt in zulke gevallen van de kant van de
eigenaar het verwijt gehoord: \'als ik slechts
het geringste vermoeden gehad zou hebben.

dat deze complicatiemogelijkheden zich
zouden voordoen, dan zou ik nooit toestem-
ming tot deze ingreep hebben gegeven\'. Een
verwijt, dat helaas vaak gerechtvaardigd is.
De toestemming veronderstelt de kennis over
de soort, de betekenis en de noodzaak van de
ingreep zowel als over zijn mogelijke ge-
volgen. De dierenartsen moeten er zich op in-
stellen steeds zeldzamer met een hem blind of
in volle geloof vertrouwende cliënt te doen te
hebben.

2. De volgende voorwaarde is, dat de in-
greep geïndiceerd moet zijn.
Een ingreep is ongetwijfeld geïndiceerd, wan-
neer het qua resultaat meest zekere en daarbij
ongevaarlijke middel wordt benut om de ge-
zondheid van de patiënt te behouden of te
herstellen, respectievelijk de ziekte te diagnos-
tiseren of de benutting en het houden van het
dier te waarborgen. Wanneer meerdere met-
hode\'s ter beschikking staan, moet in principe
de betere en zekerste uitgekozen worden. Van
gelijkwaardige methodieken moet de meest
ongevaarlijke toegepast worden.
De verplichting tot de keuze van de beste en
de ongevaarlijkste methode vooronderstelt de
kennis daarvan. Daarom heeft de dierenarts
de morele plicht zich voortdurend op de
hoogte te houden van de nieuwe methoden op
het terrein van de diagnostiek, de therapie en
de preventie. Bij het nalaten van dit post aca-
demisch onderwijs in brede zin kan hem een
verwijt gemaakt worden ten aanzien van een
onzorgvuldig handelen.

Mag een dierenarts bij zijn maatregelen af-
wijken van de op de klinieken onderwezen
kennis? Hij is er weliswaar niet aan gebonden,
wanneer zijn persoonlijke, zakelijk gefun-
deerde opvatti/ig niet met de algemene mening
overeen komt. Zo gauw hij echter moet er-
kennen, dat zijn geneeswijze niet voldoet (te
denken valt in deze aan de alternatieve ge-
neeswijzen, die nog steeds in een experimen-
tele fase verkeren) en beproefde, algemeen er-
kende methode\'s ter beschikking staan, dan
moet hij die algemeen beproefde methode\'s
toepassen of van de behandeling afzien.
Het zal een ieder duidelijk zijn, dat elke in-
greep een objectief genezingsdoel — in de
breedste zin van het woord — als fundament
dient te hebben.

Tenslotte moet bij alle maatregelen, vooral bij
alle ingrepen, de wettelijke verplichting voor-
opstaan, dat hij al het nodige doet — daarbij
telt ook het nalaten — om schade aan de pa-
tiënt af te wenden of te verhinderen.

3. De ingreep moet lege artis, volgens de al-
gemeen erkende regels van de diergeneeskun-
dige wetenschap en praktijk, met die zorgvul-
digheid uitgevoerd worden, die van een
plichtsgetrouwe en fatsoenlijke doorsnee-die-
renarts verwacht kan worden. Tegenover deze
klankrijke formuleringen staat het feit, dat er
voor meerdere diergeneeskundige activiteiten
zulke algemene regels niet bestaan. In de in-
tercollegiale toetsing, waarvan de structure-
ring in veterinair Nederland nog moet plaats
vinden, zal gelegenheid bestaan om hiervoor
criteria aan te geven. Ter discussie zou dan
kunnen komen de vereiste zorgvuldigheid bij
een intramusculaire injectie, het onderzoek
van een aan te kopen dier en de afgifte van
medicamenten.

Het moeilijkste probleem voor de adviseur in
een aansprakelijkheidsbeoordeling is, zo leert
de ervaring, de beslissing over de vraag, of
tussen de behandeling en de schade een sa-
menhang bestaat, die voldoende gefundeerd is
om tot aansprakelijkheid te besluiten.
Omdat de dierenarts, wanneer het er naar uit-
ziet, dat hij de veroorzaker is van een schuldig
gebeuren of wanneer de oorzaak van de
schade binnen zijn gevarenkring ligt, mogelijk
de bewijsvoering moet aandragen voor zijn
onschuld, is het in dergelijke gevallen drin-
gend aan te bevelen een uitvoerig ziektebericht
vast te leggen, foto\'s te maken, materiaal ach-
ter de hand te houden, een sectie door een
ambtelijk orgaan te laten doen en zo meer.
Het aansprakelijkheidsrecht stelt de dierenarts
voor vele hem meestal weinig bekende juridi-
sche problemen en vragen. Het is dan ook
zaak dat de dierenarts zodra hij zelfs maar het
vermoeden krijgt, dat hij voor schade zal
worden aangesproken, contact met zijn aan-
sprakelijkheidsadviseur opneemt. Omdat het
primair om diergeneeskundige problemen
gaat, om de beoordeling van diergeneeskundig
doen of nalaten, zou het nuttig kunnen zijn bij
een ervaren dierenarts te rade te gaan. Door
deze collegiale expertise kan duidelijkheid
verkregen worden over de vraag of sprake is
van veterinair verwijtbaar handelen.

Omdat het voorkomen van schade ook bij de
aansprakelijkheid de beste weg is, wordt, ten-
slotte, de voornaamste plicht bij elk medisch
handelen samengevat in de welbeproefde en
traditierijke ene zin: Prima cura nihil nocere.

De pensioenregeling voor Dierenartsen is een
wettelijk verplichtgestelde pensioenregeling,
waarvoor de bestuurlijke verantwoordelijk-
heid berust bij de Stichting. Bij de voorbe-
reiding van de pensioenregeling zagen zowel
de initiatiefnemers als de dierenartsen die de
regionale vergaderingen over de wenselijkheid
van een pensioenregeling bijwoonden, als eer-
ste zorg het ontbreken van adequate voorzie-
ningen bij overlijden en arbeidsongeschikt-
heid.

Het hoge weduwen-, c.q. weduwnaarspen-
sioenpercentage (100% van het haalbare ou-
derdomspensioen), de opzet van de reductie-
regeling, (ook deelnemers met 100% reductie
kunnen aanspraak maken op koopsomvrijstel-
ling wegens invaliditeit of aanspraken doen
gelden op weduwen-, c.q. weduwnaars- en we-
zenpensioen) en het prioriteitenschema bij
aanwending van overschotten in het fonds zijn
de uitwerkingen van de evenbedoelde grond-
gedachte en de daarbij aansluitende wensen
van de regionale vergaderingen. In 1984 be-
draagt de maximum verplichte koopsom
ƒ 10.824,—, een bedrag waarbij men zich te-
recht kritisch kan afvragen wat het pensioen-
fonds daarvoor biedt. In deze uiteenzetting
wordt hierop ingegaan.
Uw jaarlijkse koopsom wordt aangewend
voor:

b. verzekering van het overlijdensrisico (we-
duwen- c.q. weduwnaars- en wezenpen-
sioen);

d. opbouw van ouderdomspensioenaan-
spraken (voor zover men geen 100% re-
ductie verzoekt en verkrijgt).

Het pensioenfonds wordt in \'gedelegeerd eigen
beheer\' uitgevoerd, dat wil zeggen, dat de pen-
sioenregeling niet is ondergebracht bij een
verzekeringsmaatschappij, maar dat het pen-
sioenfonds zelfstandig en autonoom het door
de deelnemers bijeengebrachte pensioenver-
mogen beheert. De beleggingen vinden plaats
op de kapitaalmarkt en niet in polissen van

Het bestuur van de Stichting heeft daarbij de
uitvoering en administratie van de pensioen-
regeling opgedragen aan een administrateur:
Bureau van Spaendonck te Tilburg. De risico\'s
van arbeidsongeschiktheid en overlijden zijn
in zogenaamde herverzekering gegeven omdat
deze risico\'s te groot zijn voor het fonds om
zelfstandig te dragen. Dankzij de collectieve
verzekering zijn hierbij gunstige tarieven en
voorwaarden bedongen. In geval van ar-
beidsongeschiktheid of overlijden ontvangt
het pensioenfonds een uitkering van de her-
verzekeraar waardoor het fonds in staat is de
arbeidsongeschikte deelnemer gehele of ge-
deeltelijke (naar mate van zijn invaliditeit)
koopsomvrijstelling te verlenen, of bij over-
lijden een weduwen- c.q. weduwnaars- en/of we-
zenpensioen aan de nagelaten betrekkingen uit
te keren. Bij gehele invaliditeit behoeft de
deelnemer geen koopsom te voldoen. De pen-
sioenopbouw wordt dan voortgezet op basis
van de verplichte (ongereduceerde) koopsom
in het jaar van invalidering, ook indien de
deelnemers in dat jaar of in de voorliggende
jaren reductie verzocht heeft.

Zoals eerder gemeld wordt de pensioenrege-
ling geadministreerd en uitgevoerd door Bu-
reau van Spaendonck. Als externe accountant
van het pensioenfonds treedt op het accoun-
tantskantoor Dijkeren Doornbosch, accoun-
tants te \'s-Hertogenbosch; de actuariële advie-
zen en werkzaamheden worden verzorgd door
dc Maatschap Brans & Co., actuarissen te
Amsterdam. Dc vergoedingen voor de werk-
, zaamheden van de administrateur, accountant

cn actuaris, maar ook bestuurskosten, porti,
, drukwerk, bijdrage aan de Verzekerings-
; kamer, etc., worden verantwoord in het jaar-
verslag dat jaarlijks aan alle deelnemers wordt
toegezonden en waarin een volledig overzicht
van de kosten wordt gegeven. Van de koop-
som wordt 2\'/2% bestemd voor kosten van be-
heer en uitvoering van de pensioenregeling.

Na aftrek van de premie voor herverzeke-
ringskosten en vergoeding voor beheer wordt
het overige deel van de koopsom aangewend
voor de opbouw van ouderdomspensioenaan-
spraken. Naarmate de leeftijd van de deel-
nemer toeneemt wordt de premie voor de her-
verzekering van het overlijdensrisico lager.

omdat de periode waarover een eventueel
overlijdenspensioen dient te worden uitge-
keerd korter wordt; het deel van de koopsom
dat voor de inkoop van ouderdomspensioen
beschikbaar komt neemt derhalve toe.
Hier staat tegenover dat op latere leeftijd de
inkoop van ouderdomspensioen duurder
wordt; de op latere leeftijd gestorte koop-
sommen hebben immers een kortere beleg-
gingsperiode. Met deze factoren wordt in de
opbouw van het ouderdomspensioen rekening
gehouden via de daartoe in het fonds gehan-
teerde tariefstabellen. Iedere betaalde koop-
som wordt via deze tabellen op volstrekt indi-
viduele basis, afhankelijk van de bereikte
leeftijd, aangewend voor de persoonlijke pen-
sioenopbouw van de deelnemer. Ook ten aan-
zien van de periode vóór de aanvang van de
pensioenregeling in 1975, bestaan er geen ver-
plichtingen tegenover de oudere deelnemers of
inmiddels gepensioneerden, die door de jon-
gere deelnemers dienen te worden voldaan. De
opbouw van de ouderdomspensioenaan-
spraken is dus strikt individueel.

Uitgangspunt is een 35-jarige mannelijke deel-
nemer die in 1984/ 10.824,— stort. Van de
koopsom wordt ƒ 1.915,85 aangewend voor de
in/onder sub a, b en c genoemde vergoedingen.
Blijkens de bijlage bij het pensioenreglement is
voor de inkoop van ƒ 1,— ouderdomspensioen
ten bate van een 35-jarige deelnemer ƒ 7,78 be-
nodigd. Deze koopsom is actuarieel vastgesteld
met behulp van zogenaamde sterftetabellen en
houdt reeds rekening met de herverzekerings-
en beheerskosten.

De deelncrtier uit het voorbeeld bouwt in 1984
derhalve ƒ 10.824,—: ƒ 7,78 is ƒ 1.391.— ou-
derdomspensioenaanspraken op. (Dit bedrag
wordt bij reductie evenredig met het betref-
fende reductiepercentage verminderd; 50% re-
ductie geeft ƒ 1.391.— x 50% of/695,50 ou-
derdomspensioenopbouw). De ervaring leert
dat een dergelijk bedrag door velen als gering
wordt ervaren ten opzichte van de te investe-
ren koopsom. De fout die daarbij gemaakt
wordt is dat de uitkomst vergeleken wordt
met \'de rente die men zelf over de pensioen-
premie zou hebben gemaakt\', zonder rekening
te houden met de koopsomvrijstellingsregeling
bij invaliditeit en de overlijdensrisicoverzeke-
ring die de pensioenregeling biedt. Nog afge-
zien van de fiscale aspecten moge uit het on-
derstaande blijken dat men bij een dergelijke

onvolledige vergelijking de pensioenregeling
voor dierenartsen schromelijk onderschat.

— het bedrag ad ƒ 1.391,— is een levenslang
ouderdomspensioen dat op 60-jarige leef-
tijd ingaat;

— bij overlijden na pensioeningang wordt het
ouderdomspensioen omgezet in een levens-
lang weduwenpensioen dat 100% van het
opgebouwde ouderdomspensioen be-
draagt;

— bij overlijden vóór de 60-jarige leeftijd be-
draagt het weduwenpensioen niet 100%
van het tot en met de datum van over-
lijden opgebouwde ouderdomspensioen
doch wordt dat bedrag vermeerderd met
100% van de ouderdomspensioenaan-
spraken die verkregen hadden kunnen
worden over de periode gelegen tussen de
datum van overlijden en de 60-jarige leef-
tijd op basis van de verplichte koopsom in
het jaar van overlijden;

— er bestaat na overlijden aanspraak op we-
zenpensioen voor wezen tot 21 jaar, 20%
van het weduwenpensioen voor enkele
wezen en 40% van het weduwenpensioen
voor dubbele wezen;

— de pensioenopbouw wordt berekend op
basis van het veilige uitgangspunt dat de
beleggingen 4% rendement geven (de zo-
genaamde rekenrente), en is dus een ma-
ximaal te bereiken bedrag; de meerdere
opbrengsten van het fonds worden ge-
bruikt voor verbetering van de pensioen-
aanspraken, en wel als volgt:

— de pensioenrechten worden na pensioenin-
gang, mits de resultaten dat toelaten, jaar-
lijks aan de stijging van de kosten van le-
vensonderhoud aangepast. (Opgave vanaf
1980 t/m 1983 cumulatief met 23%.)

— de pensioenaanspraken worden tijdens ac-
tief deelnemerschap zo mogelijk jaarlijks
verhoogd (vanaf 1980 t/m 1983 cumulatief
met 16%).

Ten aanzien van de rekenrente zij opgemerkt
dat het pensioenfonds op de beleggingen een
aanmerkelijk hoger rendement behaalt dan
4%. In 1982 bedroeg het gemiddeld rendement
9,99%. Het verschil, de rentewinst, komt uit-
sluitend ten goede aan de deelnemers en ge-
pensioneerde deelnemers naar rato van de in-
dividueel gestorte pensioenpremies, in de
vorm van verhoging van de ingegane pen-
sioenen en verhoging van de pensioenaan-
spraken die nog niet zijn ingegaan. Het hui-
dige reële verschil tussen de rekenrente en het
werkelijke beleggingsrendement rechtvaardigt
de verwachting dat de pensioenaanspraken,
waarvan u een opgave heeft ontvangen bij de
koopsomnota 1984, op uw pensioendatum be-
langrijk hoger zullen zijn, en nä ingang van
uw ouderdomspensioen nog verder zullen toe-
nemen.

Uit het voorafgaande zal duidelijk zijn dat u
voor uw jaarlijkse koopsomstortingen meer
verwerft dan alleen ouderdomspensioenaan-
spraken. Behalve de opbouw van ouderdoms-
pensioen voorziet de pensioenregeling in een
zeer goede overlijdenspensioenvoorziening en
een gunstige koopsomvrijstellingsregeling bij
invaliditeit, twee voorzieningen die bij de
beoordeling van de pensioenregeling nog wel
eens over het hoofd worden gezien. Voorts
wordt nog wel eens uit het oog verloren dat de
pensioenaanspraken zowel tijdens deelnemer-
schap als na ingang in principe jaarlijks
worden aangepast. Dit wordt mede mogelijk
gemaakt doordat het pensioenfonds erin
slaagt de kosten laag te houden en omdat de
pensioenregeling in gedelegeerd eigen beheer
wordt uitgevoerd, waarbij geen enkele winst-
of dividenduitkering aan derden plaatsvindt
maar waarbij het resultaat uitsluitend ten
goede komt aan de deelnemers.

De bantien vocii licl Tiji/.\\ihiiJI vom /)/i7;;r-
nccskunde 19X4 zijn verkrijgbaar door over-
maknij; \\an /\' 22..SO op posirekL-ning nr.
51.16.06 len name van de KNMvl) le
tJlrccht ontlcr vernieldiiig van "liandcn
T.v.D. I9S4\'.

Inmiddels zijn de banden voor hel iijdsihiijl
voor Dicr\'ifnccskundi- 19X.1 weer verkrijg-
baar.

Aanwezig waren vertegenwoordigers uit Enge-
land, Ierland, West-Duitsland, Denemarken,
Nederland en een waarnemer uit Zweden.
Enkele behandelde onderwerpen zijn:

Ten aanzien van dit onderwerp blijken de
Maatschappijen voor Diergeneeskunde in De-
nemarken en Nederland nog geen standpunt
te hebben geformuleerd.
In Engeland, West-Duitsland en Zweden
wordt het onbedwelmd doden van slachtdie-
ren afgekeurd. In Ierland wordt dit, mits uit-
gevoerd onder strikte voorwaarden, accepta-
bel geacht.

De EASVO heeft zich principieel tegen het
onbedwelmd doden van slachtdieren uitge-
sproken. Indien de overheid dit echter toe-
staat, dient het aan strenge regels gebonden te
zijn.

De EVE (Federation of Veterinarians in
Europe) is verzocht het EASVO standpunt
over te nemen.

De Zweedse houding, om het ritueel slachten
officieel te verbieden, maar de import van
vlees van aldus geslachte dieren toe te staan, is
|als twijfelachtig aangemerkt.

In Ierland hadden dierenartsen, werkzaam bij
het Ministerie van Landbouw, geweigerd cer-
tificaten, welke te exporteren vlees moesten
begeleiden, te ondertekenen. De verklaring,
dat bepaalde residuen zich niet in het vlees
bevonden, werd naar hun mening niet gedekt
door goed uitgevoerde onderzoekprogram-
ma\'s.

Na deze kwestie hebben de Ierse autoriteiten
toegezegd, de onderzoekprogramma\'s te in-
tensiveren en de toegepaste methoden te stan-
daardiseren.

In de discussies in de EASVO naar aanleiding
van deze mededeling is gebleken, dat in de
vertegenwoordigde landen het onderzoek naar
residuen in slachtdieren verschillend wordt
uitgevoerd.

Voor wat betreft residuen van antibiotica
worden in Denemarken, Zweden en Neder-
land \'/2% van de slachtdieren onderzocht. In
Engeland en West-Duitsland minder dan \'/2%.

Op DES (Diethylstilboestrol) bestaat systema-
tisch onderzoek in Engeland en Nederland. In
Engeland in de vorm van screening, zonder
consequenties voor de vleeskeuring. Dene-
marken en Ierland zijn onderzoekprogram-
ma\'s aan het ontwikkelen.
Gestructureerd onderzoek naar residuen van
andere hormonen dan DES vindt bij verden-
king alléén in Nederland plaats.
In Zweden vindt géén onderzoek plaats naar
de aanwezigheid van hormonen in slachtdie-
ren, omdat men de mening heeft, dat ze niet
als groeibevorderaars worden gebruikt.
Het gebruik van zeranol en trembelone is o.a.
in Engeland en Ierland toegestaan.

De Duitse praktizerende dierenartsen zijn het
er niet mee eens, dat de handtekening van een
prakticus op een officieel certificaat gelegali-
seerd dient te worden door een inspecteur,
zoals dat o.a. gebeurt op rabiescertificaten.
Het feit dat in West-Duitsland rabiesentingen
ook verricht mogen worden door ambtelijke
dierenartsen, speelt in deze waarschijnlijk een
belangrijke rol. Het oordeel van de EASVO
over deze zaken is gevraagd.
De mening in de EASVO is, dat ieder officieel
certificaat in ieder geval ook door een dieren-
arts in overheidsdienst getekend dient te
worden, dus ook rabiescertificaten.
Het verrichtingen van entingen door ambte-
lijke dierenartsen wordt afgekeurd, maar dit is
een typisch Duits probleem.
Het tweede verzoek van de Duitse praktici
aan de EASVO, namelijk om te ijveren voor
vrij verkeer in de EEG van honden en katten
is afgewezen, waarbij dient te worden ver-
meld, dat met name de Engelse en Ierse dele-
gaties met afschuw op dit idee reageerden.

Op 19 januari 1984 heeft de Groep Pluim-
veewetenschappen een vergadering gehouden
met als onderwerp het thema: Specialisatie in
de pluimveegeneeskunde.
Prof. dr. A. Brand gaf aan de hand van een
zevental \'statements\' een uiteenzetting van de
opleiding tot specialist.

dering een twintigtal vragen, die hij hierna be-
handelde. Deze vragen waren tevoren aan de
leden van de Groep toegestuurd.
Drs. P. van Maanen, prakticus ging nader in op
de vraag of de praktijk wel zo zat te springen
om specialisten. Vooral de positie van zo\'n
specialist in een groepspraktijk is nog lang
niet duidelijk.

In Nederland hebben we een bepaalde veteri-
naire verzorging. Dit is een gegeven. Wanneer
het nodig is om in de praktijken specialisten te
plaatsen, zal men van een bestaande situatie
uitgaan en er terdege rekening mee moeten
houden.

Verwarring bestond over de terminologie wat
betreft \'specialist\', \'deskundige\' en \'super-
visor\'.

Als men van \'specialist\' wil spreken, zullen
hiervoor kriteria aangelegd moeten worden.
Specialisten in groepspraktijken zag de verga-
dering nog niet direct. Een specialist zou na-
melijk in de groepspraktijk moeten mee-
draaien met de dienstregeling en ook een deel
van het andere praktijkwerk voor zijn reke-
ning moeten nemen (het specialistisch werk is
beperkt).

Specialisten behoren op een of andere manier
voldoende laboratoriumfaciliteiten tot hun be-
schikking te hebben.

De mening van dc vergadering was wel, dat dc
praktijk behoefte had aan specialisten, maar
zag deze dan graag gestationeerd bij bijv. ge-
zondheidsdiensten, instituten of eventueel
fokkerijgroeperingen. Bij specifieke pro-
blemen zou de prakticus op deze specialisten
een beroep moeten kunnen doen. Op grens-
overschrijdende (lokale) specialisten zit men
niet te wachten.

Deze specialisten zouden de praktici meer
deskundig kunnen maken door training, bij-
scholing. Ook het PAO zou hier een belang-
rijke rol kunnen spelen. Hieraan is wel grote
behoefte.

Binnen groepspraktijken bestaan er ook nu al
verschillende interesses bij de praktici. Door
deze interesse bekwaamt men zich meer dier-
soortgericht.

Men moet goed naar de praktijk kijken alvo-
rens men specialisten gaat opleiden. Er zijn op
dit moment nog veel een-, twee- of driemans-
praktijken. Hoe kunnen die een diersoort-
gerichte specialist plaatsen en betalen?
In hoeverre de boer zit te wachten op een spe-
cialist, is nog een vraag die maar terzijde aan
de orde is geweest. Het kostenaspect ervan in
het geheel niet.

Al met al een nuttige vergadering, die duide-
lijk aantoonde dat de Faculteit en de praktijk
nog lang niet uitgediscussieerd zijn. (Mis-
schien zou het goed zijn als de Faculteit haar
plannen bijv. bij de afdelingen gaat toelichten,
en ook naar de afdelingen gaat luisteren om
zo een brede informatie te krijgen, sic!).

Vanuit de vergadering klonk duidelijk de vrees
door, dat de behoeften van de praktijk nog niet
voldoende tot uitdrukking komen in de onder-
wijsveranderingen aan de Faculteit.__

18 Januari hield onze afdeling een nieuwjaars-
koffie ten huize van Annie Moons en be-
zichtigden onze dames dc prachtige collectie
orchideeen, die de heer Moons kweekt.
17 Maart \'s avonds naar de Biltsche Hoek met
de heren van de afdeling Utrecht, waar door
collega en Els v.d. Kuip een zeer interessante
dia-avond werd gehouden over Peru.
28 April werd een bezoek gebracht aan het
Singermuseum te Laren voor een tentoonstel-
ling van Breitner.

14 Juni hebben onze dames de \'Modeltuinen\'
van Bob Herwig te Lunteren bezocht.

21 September gat\'Hetty Brand een demonstra-
tie over moderne huidverzorging, hetgeen zij
op een zeer boeiende wijze wist te brengen.
20 November koffie-ochtend in Figi te Zeist,
waarbij de dames er in slaagden Tineke van
Willenswaard te strikken om secretaresse te
worden voor onze afdeling.
Voorts willen wij u onze plannen voor het
nieuwe jaar bekend maken en wel hebben wij
het genoegen u uit te nodigen voor een bezoek
aan de Luther-tentoonstelling in het Catharij-
neconvcnt. Nieuwe Gracht 63 te Utrecht op
donderdag 12 januari 1984. Wij zullen elkaar
treffen omstreeks 10 uur in het restaurant van
het museum, waarbij tevens gelegenheid zal
zijn onder het genot van een kopje koffie el-
kaar een gelukkig nieuwjaar toe te wensen.
Op woensdag 15 februari gaat ons uitstapje
naar Kasteel Groeneveld in Baarn, waarbij wij
een tentoonstelling kunnen bekijken over in-
spiraties over het Eemgebicd\' van de schilders
Sacha en Humphrey Bennett. Wij kunnen el-
kaar in het restaurant van het kasteel ontmoe-
ten om ± 10.30 uur en beginnen met een
kopje koffie. Voor de liefhebsters is er moge-
lijkheid om buiten in het park te wandelen.
Willen dc dames met vervoersproblemen zich
met Mvra Zantinga in verbinding stellen, tel.
02154-16889.

Op dinsdag 3 april hebben we een koffie-och-
tend een lezing ten huize van Annte Moons.
Vanaf ± 10 uur bent u van harte welkom aan
de Prins Hendriklaan 9 te Bilthoven.

In verband met het hoogseizoen kan de boot-
tocht Vecht geen doorgang vinden; daarom
stellen wij ons voor op vrijdag 25 mei een be-
zoek tc brengen aan kasteel dc Haar, kasteel-
laan 2, Haarzuilen, waar wij tevens dc dames
van de afdeling Zuid-Holland te gast zullen
hebben. Voor de verandering willen wij hier-
van ecn middagprogramma maken. Vanaf 11
uur verwacht het bestuur de dames voor het
nuttigen van ccn pannekoek in het restaurant
\'Het Wapen van Haarzuilen\' op de Brink te
Haarzuilen, tel. 03407 - 1998. Dc dames, die
dat wensen, kunnen alvast ecn kopje koffie
gebruiken op het terras in afwachting van de
overige gasten.

Het is de bedoeling de eerste rondleiding te
nemen om ca. 13.30 uur.
De bezichtiging van het kasteel neemt ca. 3
kwartier in beslag. Na een kopje thee kunt u
ruimschoots vóór de spits weer thuis zijn.
Nog een oproep van onze penningmeester. De
dames, die nog moeten betalen, s.v.p. ƒ 20,—
overmaken op bankrekening 45.87.70.493

AMRO tc Zeist t.n.v. de Nederlandse Vere-
niging van Dierenartsvrouwen, afd. Utrecht.
Mevrouw Moons-Schuld te Bilthoven. Giro
AMRO Bank Zeist 32750.

De eerste bijeenkomst in 1983 was op 17 mei,
onze jaarlijkse avond samen met de heren, en
vond plaats in het gebouw van de Gezond-
heidsdienst voor Dieren in Limburg.
We hadden de heer Schumacher en de heer
Mooren bereid gevonden ons een avondvul-
lend programma te bieden over: De combina-
tie van wijn met kaas. Beide heren zijn lid van
het Nederlands genootschap van wijn-
vrienden. In de sfeervolle ruimte kregen we
naast een interessante uiteenzetting ook een
mooie diaserie te zien.

Onder de sprankelende uiteenzetting van de
heer Schumacher genoten we van de be-
sproken wijnen die geproefd werden met en-
kele geselecteerde kaassoorten. We mogen te-
rugzien op een leerzame en tevens gezellige
avond.

Op 15 november hadden we een bijeenkomst
met de leden bij onze presidente Marianne Lit-
jens aan huis. Hiervoor was mevrouw M. v.d.
Berk uit Grathem uitgenodigd om voor ons in
huiselijke kring een middag te verzorgen met
als onderwerp: \'Mogelijkheden met droog-
bloemen\'. Enkele interessante boekjes van
haar hand \'Ecn boeket vol droogbloemen\'
en \'Hemels borduurwerk\' hebben er toe
bijgedragen, dat zij bij velen bekendheid
geniet. Naast de verschillende methoden om
bloemen te drogen toonde zij ons vol enthou-
siasme in diverse bloemstukjcs hoe zij de ge-
droogde bloemen tezamen met zaaddozen -
zaden - bladeren en zelfs zijden bloemen
verwerkt om tot deze prachtige resultaten te
komen. Een geslaagde middag voor dc aanwe-
zigen. Jammer dat we niet meer leden moch-
ten begroeten.

N.B. De jaarverslagen van de overige afdelingen
volgen in een van de volgende aflveringen van het
Tijdschrift.

Maar ach, u krijgt toch daag\'lijks uw beloning:
De dankbaarheid van eigenaar en beest!

Vorige maand kreeg u de opgaafkaarten,
Vuld\' u ze in en stuurde ze terug.
Of is het er tot nu toe bij gebleven?
Doet u \'t vandaag dan nog maar even vlug!

Kunt u over \'t wisseldieet meepraten?
En at u braaf menig volkorenbrood?
Had het bij u ook prima resultaten?

En zijn uw meeste kleren nu te groot?
Vertoon u strakjes met uw nieuwe maten
Op \'t Maatschappijcongres in Akersloot!

Nevenstaand volgt de samenvatting van de
inleiding welke binnen het kader van het niet-
wetenschappelijk programma zal worden
gehouden.

Inleiding door prof. dr. F. J. Verheijen\', Labo-
ratorium voor Vergelijkende Fysiologie, Rijks-
universiteit, Utrecht.

Voelen dieren pijn? Als hoe \'erg\' ervaren ze
dat? De aard van een gewaarwordingsmodali-
teit — zien, horen, \'pijn\' — en de sterkte kan
men trachten af te leiden uit aard en sterkte
van de bij het toedienen van een prikkel ver-
toonde reacties. Het zenuwstelsel verwerkt een
prikkelsituatie echter dikwijls trapsgewijs op
achtereenvolgens hogere integratieniveaus.
Veel duidelijk aan een dier waarneembare
reacties, zoals ineenkrimpen, terugtrekken,
wegspringen, gelaatsuitdrukkingen, geluids-
uitingen, ontstaan daarbij op een dermate laag
integratieniveau, dat ze een twijfelachtige
aanwijzing zijn voor ervaren pijn. Bovendien
zouden dergelijke reacties het gevolg kunnen
zijn van het schrikken voor de plotseling op-
tredende — al of niet pijnlijk veronderstelde
— prikkel, terwijl de samenhang tussen pijn
en schrik of angst ingewikkeld en omstreden
is.

Meer doorslaggevende aanwijzingen voor er-
varen pijn zouden kunnen worden verkregen
door het dier via dressuur te leren op een min
of meer gecompliceerde — maar daardoor he-
laas soms onnatuurlijke — wijze aan de prik-
kel te ontkomen, of die zelfs te beëindigen of
te voorkomen. De meetbare snelheid en
sterkte van de reactie zou daarbij een maat
zijn voor de hoeveelheid of de sterkte van de
ervaren pijn. Hierbij kunnen echter moeilijk
verklaarbare verschijnselen optreden. Zo kan
een dier in de loop van een dressuurproces de
indruk wekken een aanvankelijk onaange-
name prikkel, bijv. een electrische schok, als
aangenaam te gaan ervaren, zelfs zonder dat
deze prikkel enige malen werd gekoppeld aan
een beloning. De begrippen aangenaam/
onaangenaam en beloning/straf blijken
minder eenduidig te zijn dan ze oppervlakkig
bezien lijken.

Daar de sterkte van dierlijke pijn slechts rela-
tief kan worden geschat, kan men trachten na
te gaan — bijv. door een vermijdingsdressuur

— hoe \'erg\' een dier een als pijnlijk veronder-
stelde prikkel — bijv. lichamelijke bescha-
diging — ervaart in vergelijking met een prik-
kel die slechts schrik of angst kan veroor-
zaken.

Aanwijzingen dat in de hersenen van een dier
aangename en onaangename gewaarwor-
dingen kunnen worden opgewekt zijn ver-
kregen, door een dier de gelegenheid te bieden
zich centraal electrische prikkels toe te dienen
via in de hersenen aangebrachte electroden.
Afhankelijk van de plaats waar de electroden
zijn aangebracht herhaalt het dier de prikkel-
toediening fanatiek tot verslaving toe, of, om-
gekeerd, laat het de prikkeling bij één maal.
Deze verschijnselen zijn overtuigend waarge-
nomen bij zoogdieren en vogels; bij vissen zijn
er aanwijzingen voor. Bij ongewervelde dieren
zijn hieromtrent nog geen gegevens beschik-
baar.

Leken hebben dikwijls snel een mening klaar
naar aanleiding van vragen over pijnerva-
ringen bij dieren. Wetenschappelijk blijven het
vragen die op grond van moeizaam onderzoek
slechts voorzichtig kunnen worden beant-
woord.

In het Tijdschr. Diergeneesiid 1984: 109: 580-1
werd de functie van de inleider onjuist ver-
meld, terwijl de betreffende samenvatting een
storende zetfout bleek te bevatten. Voor de
goede orde drukken wij deze gegevens en
samenvatting opnieuw af:

Inleiding door Drs. H. Rozemond, Veterinair
Inspecteur van de Volksgezondheid, Hoofd van
de Sectie Dierproeven

De dierenarts heeft een beroepsmatige ver-
antwoordelijkheid naar het dier, naar de eige-
naar, naar de samenleving. Deze verantwoor-
delijkheid wordt bepaald door inzicht en besef
voor rechtvaardigheid en billijkheid. Ze kan
op gespannen voet staan met allerlei bezwaren
van zoötechnische, economische, maatschap-
pelijke en ethische aard. Dit geldt niet alleen
in de praktijkuitoefening maar ook in de om-
gang met slachtdieren en proefdieren en in de
ambtelijke setting.

opvattingen over vetantwoordelijkheid en
over het gewicht van de bezwaren geleidelijk
veranderen. Pijn en pijnbehandeling als con-
gresthema is een symptoom van deze her-
oriëntatie.

Op 19, 20 en 21 september 1984 zal in \'De
Hemhof, Slingerweg 1 te Zeewolde, de PAO-
D-cursus \'Schapen\' worden gehouden.
Het programma is samengesteld door een
voorbereidende werkgroep onder leiding van
prof. dr. P. Wensvoort, hoogleraar algemene
en bijzondere ziektekunde der dieren aan de
Faculteit der Diergeneeskunde. Prof dr. P.
Wensvoort is tevens cursusleider.

In het programma zal naast de lezingen prak-
tisch werk worden opgenomen, bijvoorbeeld
in de vorm van het samenstellen van be-
weidingsschema\'s. In het bovenvermeld over-
zicht zijn de discussies niet vermeld, maar
vanzelfsprekend is daarvoor tijd ingeruimd.

Opgave en aanmelding
Door middel van een schriftelijke (Postbus
14031, 3508 SB Utrecht) of telefonische (030-
510111) opgave kunt u zich aanmelden onder
gelijktijdige overmaking van het cursusgeld op
bankrekeningnummer 55.56.71.100 t.n.v. PAO
Diergeneeskunde te Utrecht. U wordt ver-
zocht bij de opgave duidelijk te vermelden de
naam van de deelnemende dierenarts.
De cursusprijs is vastgesteld op ƒ575,—. De
cursusprijs omvat de lesgelden, de overnach-
tingen en maaltijden. De ontvangst van het
cursusgeld is het definitieve bewijs van in-
schrijving. Het maximum aantal deelnemers is
50.

Bij annulering 2 weken voor de aanvang van
de cursus ontvangt u het cursusgeld terug
minus de administratiekosten ad ƒ75,—. Bij
annulering anderzijds bent u het gehele cur-
susgeld verschuldigd.

10.00 Inleiding; prof. ir. B. Krol.
10.15 Recente ontwikkelingen in de vleestechnolo-
gie; prof. ir. B. Krol.
11.15 Gekoelde opslag, gekoeld transport, vei-
ligheid van koelsystemen; dr. ir. J. H.
Houben.
12.30 Lunch.

dr. ir. P. S. van Roon.
15.00 Internationale ontwikkelingen ten aanzien
van nitriet; dr. ir. P. S. van Roon.

10.30 Separatorvlees; prof. ir. B. Krol.
11.30 Demonstraties; G. Keizer.
12.30 Lunch.

14.00 Procescontrole; dr. ir. J. H. Houben.
15.30 Demonstraties; dr. ir. J. H. Houben.

vleeswaren I; dr. ir. P. S. van Roon.
10.30 Parasieten en viren in vlees en vleeswaren;

vleeswaren II; proL ir. B. Krol.
15.00 Vragenuur, evaluatie; alle docenten.
15.30 Uitreiking certificaten en sluiting; alle docen-
ten.

Inlichtingen over deze cursus kunt u ver-
krijgen bij het Secretariaat PAO-Diergenees-
kunde, Julianalaan 8, Postbus 14031, 3508 SB
Utrecht.

De produkten Ampicillin 20% en Pen Strep
nummer is resp. 165 en 134; pagina is resp. 1

in overwegend kleine huisdieren praktijk in het westen van het land. Woon-
ruimte beschikbaar.

Brieven onder nummer 30/84 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Heijkants, A. F.; 1975; 5144 EJ Waalwijk, Groningenstraat 16.
Huysman, Mevr. C. N.: 1984; 3512 EB Utrecht, Keizerstraat 202.
Nijhof, G.; 1982; 8391 TB Noordwolde, Zandhuizerweg 13.
Rinzema, J. D.; 1982; 3581 KP Utrecht, Burg. Reigerstraat 85.
Segers, R. J. M.; 1984; 3581 JK Utrecht, Oudwijkerveldstraat 103.
Versteegh, Mevr. G. L. L.; 1984; 3054 AG Rotterdam, Straatweg 223.
Volp, S.: 1984; 3886 AL Garderen, Harderwijkerweg 29.
Wouters, A. L. N. M.; 1983; 5684 SB Best, W. de Zwijgerweg 31.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Boschman-Nijhoff, Mevr. G.; 1984; 5672 VS Nuenen, Buizerdlaan 26.
Brus, D. A. H.; 1983; 5469 EG Erp, Heesterbosstraat 1.
Bussink, M. J. W.; 1984; 6881 MT Velp, v. Pallandtstraat 12.
Lambeek-Nap, Mevr. E. F.; 1973; 4741 TR Hoeven, Hermansstraat 2.
Oosterveen. H.; 1984; 7541 WN Enschede, Kuipersdijk 419.
Roze, H. J.; 1984; 3581 JC Utrecht, Van Alphenstraat 26 bis.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Mevr. W. Bluekens, Vliegtuiglaan 8, 3769 JN Soesterberg.
P. R. van Hoeve, Goedestraat 37 bis, 3572 RM Utrecht.
J. J. L. Pijnappel, Croeselaan 227 bis A, 3521 BP Utrecht.
A. H. A. Steentjes, Warande 43, 3705 ZC Zeist.

K. J. Coppoolse
H. van Faassen
O. K. Faber
C. W. A. van Helbergen
G. G. M. van \'t Klooster
G. H. C. de Vries
Mevr. C. 1. Wonder

Dooreen misverstand is in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van 1 juli 1984 vermeld dat drs. J. J. Meiessen
te Koog a/d Zaan eervol ontslag heeft gekregen als plaatsvervangend inspecteur bij de V.D.
Dit moet zijn:

Eervol ontslag als rijkskeurmeester in bijzondere dienst:
J. J. Meiessen te Koog a/d Zaan per 1 juli 1984.

194/305 *Aarle, P. A. M. van: 1978; Ware Massachu- 202 Bollen. P. L. L: 1936; 5401 BC Uden, Kerk-

195 Baaij.J.: 1984; 6011 RS Ell (L.), Hazelaarstraat 202 Borsje.J.: 1974; Heemskerk; p., geass. met J. A,
2; tel. 04955-1680; wnd. d. A. M. van Erp, J. Krijger en A. van Lohuizerj

199 Bettink. J. G. H. D.: 1984; 1783 GV Den (assoc. met H. van Loenen beëindigd). |

Helder, Sparrenstraat 6; tel. 02230-15188; p., 203 Boschman-Nijhoff Mevr. C.; 1984; 5672 VS
ass. bij P, J.deDreu,G. J. vanEssenen A.H.T. Nuenen, Buizerdlaan 26; tel. 040-837606; wnd^

203 Bosman, Th.M.: 1965; Hoogland; p., geass. met
E. H. den Breeje, P. W. Geesink en G. Han-
stede.

204 Breeje, E. H. den: 1952; Amersfoort; p., geass.
met Th. M. Bosman, P. W. Geesink en G. Han-
stede.

204 Brelhouwer, A. H.: 1969; 7095 BW De Heurne
(Dinxperlo), Teubenweg 5; tel. 05436-486
(privé), 08850-15600 (bur.); alg. dir. A.U.V.

206 Brus, D. A. H.: 1983; 5469 EG Erp, Heesterbos-
straat I; tel. 04135-3487; p., ass. bij L. B. H. ten
Hove, J. W. M. Miltenburg, P. J. A. M. Puls-
kens en D. M. N. van Vuren (toevoegen als lid).

206 Bussink, M. J. W.: 1984; 6881 MT Velp, v. Pal-
landstraat 12; tel. 085-621066; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

305/207 Clotscher, A. P.: 1977; 8471 JM Wolvega,
Hoofdstraat-O. 56; tel. 05610-7339 (privé),
8555 (prakt.); p.

207 *Coppoolse.K.J.: 1984; 3524 AG Utrecht, Rot-
tumeroog 12; tel. 030-896481; wnd. d.

208/305 Daele, K. D. G. van: Gent-1978; 22330 Colli-
née (Frankrijk), s/c Sasem, Bourg Le Gouray;
d.

211 Dijk, P. van: 1931; 7391 GTTwello, Parkflat\'De
Statenhoed\', flat 11; tel. 05712-5114;

213 Dorsser, A. van: 1975; 5683 NL Best, Bakpers 5;
tel. 04998-71611 (privé), 74205 (prakt.).

306/214 Eggen, A. A. S.: 1980; 7331 KC Apeldoorn,
Hofveld 39; tel. 055-333281; p., ass. bij H. W. F.
Picard, J. Siebelink en G. Wassink.

215 Erp, J. A. A. M. van: 1975; Wormerveer; p.,
geass. met J. Borsje, J. Krijger en A. van Lohui-
zen (assoc. met H. van Loenen beëindigd).

217 "Eaassen, H. van: 1984; 3571 AG Utrecht, Van
Lieflandlaan 114; tel. 030-719071; d.

217 "Eaber, 0. K.: 1984; 3581 XT Utrecht, Hugo de
Grootstraat 20 bis; tel. 030-313005; d.

220 Geesink, P. IV.: 1981; Leusden; p., geass. met
Th. M. Bosman, E. H. den Breeje en G. Han-
stede.

224/306*Grunsven, Mevr D. E. van: 1978; Ware Mas-
sachusetts 01082 (USA), Turkey Street RED 2;
d.

225 Hage, J. £.; 1954; Bergen (N.H.); tel. 02208-
94388; k.d.; r.k.; seer. Ereraad KNMvD.

226 Hansiede, G.: 1976; Hoevelaken; p., geass. met
Th. M. Bosman, E. H. den Breeje en P. W.
Geesink.

226 *Harman, E G.: 1970; 3995 EL Houten, Ach-
terom 103; tel. 03403-75798 (privé), 030-715544
(bur.).

228 Hemminga, H.: 1964; Overberg; tel. 03431-554
(privé), 05946-9033 (bur.); dir. medew. pluim-
veeslachterij T. Storteboom BV

229 ^Hermans, P. G. C; 1974; 6216 TS Maastricht,
Klokbekerstraat 82; tel. 043-479872 (privé),
888532 (bur.); hfd. dienst Centrale Proefdier-
voorzieningen R.U. Limburg (vrije studierich-
ting).

307/232 Hooghiemstra, E.: 1956; 3583 VM Utrecht,
Fred. Hendrikstraat 34; tel. 030-531547; d.

242 * Klooster, G. G. M. van \'t: 1984; 3542 RV Ut-
recht, Elzas 103; tel. 030-882510; wnd. d.

245 Koster, R.: 1983; 2252 XD Voorschoten, Nar-
cisstraat 47; tel. 01717-7287 (privé), 3836
(prakt.); p.

246 Krijger, J.: 1958; Krommenie; p., H-D., geass.
met J. Borsje, J. A. A. M. van Erp en A. van
Lohuizen (assoc. met H. van Loenen beëin-
digd).

249 Lambeek-Nap, Mevr. E. E: 1973;4741 TR Hoe- .
ven. Hermansstraat 2; tel. 01659-3582 (privé),
2904 (prakt.); p. (toevoegen als lid).

249 Lammers, J. C. H.: 1980; 7413 CE Deventer,
Hoge Hondstraat 115; tel. 05700-35215 (privé),
23433 (prakt.); p., ass. bij J. C. P. Jürgens.

252 Loenen, H. van: 1973; Beverwijk; p., H-D., kl.
huisd. (assoc. met J. Borsje, J. A. A. M. van
Erp, J. Krijger en A. van Lohuizen beëindigd).

252 Lohuizen, A. van: 1969; Castricum; p., geass.
met J. Borsje, J. A. A. M. van Erp en J. Krijger
(assoc. met H. van Loenen beëindigd).

307 Maaskant,de Groot, Mevr. A. C: 1978; 231
Yokohama (Japan), 217-1 Yamamoto-cho, 5
Chôme Nakaku; tel. 045-6415010; d.

255 Martin, H. W.: 1980; 5343 JH Oss, Ruusbroec-
gaarde 71; tel. 04120-38859 (privé), 41755
(prakt.).

256 Meiessen, J. J.: 1949; Koog a/d Zaan; tel. 075-
160580 (privé), 02990-23391 (bur.); h. vl.k.
dnst.; r.k.; plv. i.; O.O.N.

260 Nip, H. J.: 1961; Nistelrode; tel. 04124-1135
(privé), 04120-47951, 04132-65841 (prakt.); p.,
H-D., proefassoc. met P. J. v. d. Heijden.

308 Noren-Herschel. Mevr. D. A.: 1976; Clearwater,
Fl. 33519 (USA), 3068 Eagles Landing Circle
East; tel. 813-797-9830; d.

262 Oosterveen, H.: 1984; 7541 WN Enschede, Kui-
persdijk 419; tel. 053-310271; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

263 Osinga, Dr. A.: 1953; U-1959; Goutum; tel. 058-
883330 (privé), 050-232376 (bur.); i. V.G.

263 *Oskam, D.: 1949; Vianen; tel. 03473-72116;
r.d. (assoc. met W. Pons en A. Zuring beëin-
digd).

265 Penders-IJzerman, Mevr. M. T.: 1969; 3431 EH
Nieuwegein, Prof. dr. Bakkerlaan 55-57; tel.
03402-32482; p., kl. huisd.

267 Pons, W.: 1967; Vianen; p., geass. met mevr. A.
C. van Tilburg-van Zutphen en A. Zuring
(assoc. met D. Oskam beëindigd).

268 Prins, J.: 1982; 7161 WS Neede, Henri Dunant-
weg 16; tel. 05450-4293 (privé), 1615 (prakt.).

269 Quist. //. R; 1971; 8101 XS Raalte; Het Woold
7; tel. 05720-7608 (privé), 3334 (prakt.).

269 Rasker-Hoekstein, Mevr. S. J. M.; 1982; 3992
NT Houten, Jaehthoeve 29; tel. 03403-75930
(privé), 030-531040 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.d.D., vkgr. Verlosk., Gyn., K.I.).

27i Roze. H. J.: 1984; 3581 JC Utrecht, Van Al-
phenstraat 26 bis; tel. 030-513798; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

274 *ScheU. W. E. R.: 1984; 3206 AL Spijkenisse,
Perzikgaard 1; tel. 01880-32711; p., ass. bij J.
Schep.

275 Schotten. D.: 1977; 3514 XS Utrecht, v. Swin-
denstraat 14; tel. 030-714817 (privé), 531040
(bur.).

275 Schoone. P. A. O. M.: 1983; 5451 GC Mill, Vor-
leweg 15; tel. 08859-4057 (privé), 1238 (prakt.).

2S2 Sprang. A. P. van: 1982; Utrecht; tel. 030-311547
(privé), 070-792106 (bur.); medew. Min. v.
Landb., dir. V.K.A.

283 Steen, A. W. C. van: 1965; 6043 HD Roermond,
Kast. Hillenraedtstraat 125; tel. 04750-18263
(privé), 29977 (prakt.).

284 Stolk, Dr. P. W. Th.: 1975; Cambridge-1981;
3956 ND Leersum, Buurtweg 28; tel. 03430-
12056 (privé), 030-531323 (bur.).

285 Sybesma, Dr. W.: 1954; U-1961; 3769 AB Soe-
sterberg, Banningstraat 6A; tel. 03463-2600
(privé), 03404-17111 (bur.).

286 *Tilhurg-van Zutphen, Mevr. A. C. van: 1972;
Hagestein; tel. 03472-294 (privé), 03473-71260
(prakt.); p., geass. met W. Pons en A. Zuring.

289 Vellenga. L.: 1982; 3962 AN Wijk bij Duur-
stede, Karolingersweg 192; tel. 03435-73536
(privé), 030-531111 (bur.).

291 Verwer. Dr. M. A. J.: 1932; U-1952; 6866 CN
Heelsum, Utrechtseweg80, Flat 709; tel. 08373-
18120.

294 * Vries, G. H. C. de: 1984; 3583 JT Utrecht, J. W.
Frisostraat 20; tel. 030-513331; wnd. d.

294 Vries, J. de: 1952; Leeuwarden; tel. 058-122307
(privé), 443313 (bur.); kringdir. R. V. V.; i. V.D.

297 * Wemmenhove, R.: 1957; 3732 GS De Bilt, Ka-
pelweg 2A2; tel. 030-762169 (privé), 531244
(bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Vet.
Parasit.).

300 *Wonder, Mevr. C. /.; 1984; 3571 AK Utrecht,
G. Bromlaan 20; tel. 030-714435; wnd. d.

300 \'Wouters. A. L. N. M.: 1983; Best; tel. 04998-
98988 (privé), 74205 (prakt.); p., ass. bij K. M.
L. Böhm, A. van Dorsser, J. A. J. Giesen en M.
G. A. Gloudemans.

302 Zuring, A.: 1977; Nieuwegein; p., geass. met W.
Pons en mevr. A. C. van Tilburg-van Zutphen
(assoc. met D. Oskam beëindigd).

310 *Zuur, P. J.: 1956; Morrinsville (New Zealand),
Torutahi Farm, R.D. 1; tel. 0819-831; d. (assoc.

F. A. J. M. van de Sande
Mevr. C. W. A. N.
van de Sande-Peperkamp
Y. Sharabi
L. H. Theelen

Volledig wateroplosbaar, géén verstopte leidmgen,
maar ook mengbaar onder het voer.
Bestrijdt afdoende elk COCCIDIOSE probleem.
Werict snel, veilig en betrouwbaar.
Goed opneembaar.

Alléén Esba bevat Sulfachloorpyrazin Natrium iWonohydraat.
Zeer korte wachttermijn.

De financiering van een praktijk is specialistisch werk.
Door onze jarenlange ervaring en onze onafhankelijkheid van
financiële instellingen kunnen wij u van dienst zijn bij het
nemen van belangrijke beslissingen voor uw toekomst.
DIX & CO is een adviesbureau voor medici, niet alleen voor
een totaal financieel plan maar ook voor uw verzekeringen
en contracten met de bijbehorende fiscale en juridische
aspecten.

Brieven onder nummer 28/84 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Brieven onder nummer 26/84 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

plus woonhuis. Uitgebreid instrumentarium aanwezig. Zeergeschikt voorecht-
of vriendenpaar, waarvan één een vaste baan heeft en beiden nog de ouder-
wetse inzet hebben.

Brieven onder nummer 29/84 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Waarom zou u stad en land afbellen om erachter te komen
waar, welk \\-etcrinair produkt tegen welke prijs te verkrij-
gen is, als één telefoontje naar Brocacef u het antwoord
geeft. Brocacef staat met tien vestigingen, verspreid over
het gehele land \\\'oor u klaar, met een compleet \\\'eterinair
a.ssortiment, met een snelle bezorging, zo nodig binnen
enkele tiren. Eén telefoontje, één bestelling betekent voor
u be.sparing in tijd, in xoorraad, in investering, in maga-
zijnruimte, in admini.stratie.

directie Landbouwkundig Onderzoek, Centrum voor Onderzoek en Voorlichting
voor de Pluimveehouderij Het Spelderholt te Beekbergen

Het Centrum voor de Pluimveehouderij verricht o.a. onderzoek t.b.v. een in
technisch, economisch en maatschappelijk opzicht verantw/oorde houderij van
pluimvee, pelsdieren en konijnen.

Ook aan de kwaliteit en de be- en verwerking van de voortgebrachte Produkten
wordt in het onderzoek veel aandacht besteed.

De coördinatie en de functionele coaching van de regionale voorlichters op het
gebied van de pluimvee-, pelsdieren- en konijnenhouderij behoren eveneens tot
de taak van het Centrum.

Functie-informatie: initiëren en verrichten van onderzoek voor de
pelsdierenhouderij.

Dit heeft vnl. betrekking op de huisvestings-, voedings-, fokkerij- en
welzijnsaspecten van het houden van nertsen en vossen.

Voorts rapporteren en publiceren van de resultaten, zowel binnen het Centrum
als daarbuiten naar o.a. het bedrijfsleven en de overheid, d m v. rapporten en
publikaties; leggen en onderhouden van contacten met nationale en
internationale particuliere en overheidsinstellingen; regelmatig functioneel
ondersteunen van de voorlichting t.b.v. de pelsdierenhouderij.

Vereist: diploma LH, b.v.k. richting zootechniek met aantoonbare
belangstelling voor de pelsdierenhouderij of diploma dierenarts met
aantoonbare belangstelling voor de zoötechnische aspecten van de
pelsdierenhouderij.

Tel. inlichtingen worden verstrekt door de heer ir. G.H.W, Heusinkveld, adj
directeur Bedrijfssynthese, onder nr. (05766) 1808

Bovengenoemde (bruto)salarissen zijn in het algemeen afhanl<elijl< van
leeftijd, opleiding en ervaring en zijn exclusief 772% vakantie-uitkering.

Een mededeling van ontvangst van uw sollicitatiebrief wordt u door het
desbetreffende ministerie, de dienst of instelling toegezonden.

Eén of tweemaal doormeten per jaar is noodzakelijk.
Een niet goed werkende melkmachine is een
belangrijke veroorzaker van mastitis.

Direct na het afnemen van de tepelhouders de
spenen dippen met Gelstadip® Forte oplossing.

Subklinische of klinische mastitis behandelen
met Orbenin® Quick Release of
Ampiclox® Quick Release of
Orbenin® Long Acting.

[ Beecham Veterinaire Produkten.
Sponlaanl98.
1185 TH Amstelveen.
Tel. 020-459801.
Aid, verkoop 020-47 03 97.

SUMMARY A case of malignant oedema following injection offenprostalene in cattle is reported. The
question is asked whether the vasoconstrictive action of prostaglandins may predispose to the estab-
lishment of anaerobes.

Een MRIJ-melkkoe werd intramusculair
in de linker halsvlakte ingespoten met het
prostaglandine-analogon fenprostalene^.
Zeventien uur later wilde het dier slecht
eten en enkele uren daarna bleef het uitge-
strekt op de linkerzijde liggen. Het was
alleen met een electrische prikkelaar tot
moeizaam opstaan te bewegen. Het stond
met opgebogen rug en enigszins wankele
achterhand, had een bemoeilijkte ademha-
ling, een snelle pols, een temperatuur van
38.2° C, vuilgele oog- en mondslijmvliezen
en maakte een erg zieke, suffe indruk.
Aan de linkerzijde van de hals, onder de
hangketting, viel een geringe niet-kniste-
rende, zachte zwelling nauwelijks op.
De zwelling zette zich voort in de muscula-
tuur mediaal van de bovenrand van het
schouderblad en strekte zich ongeveer der-
tig centimeter achter het schouderblad uit.
De huid tussen kossem en keel was verdikt.
Bij het drinken uit de automatische drink-
bak kon de koe de nek vlot buigen naar de
aangetaste kant.

Enkele uren later was de toestand van de
patiënt dramatisch verslechterd. Ook de
rechterzijde van de nek was nu gezwollen.
De oorspronkelijke zwelling links was in
omvang enorm toegenomen. De nek was bi-
lateraal tonrond gezwollen. Ook de schou-
dermusculatuur was in de zwelling betrok-
ken. De koe stierf vijftig uur na de injectie,
die toegediend was met een 4 cm lange,
dunne, steriele canule uit een nieuwe ver-
pakking. Drie koeien op hetzelfde bedrijf,
eveneens met fenprostalene en met de-
zelfde naald na de bewuste koe ingespoten,
bleven gezond.

Bij sectie, 30 uur na de dood, werd een
uitgebreid phlegmoon gevonden (4). Sub-
cutaan was veel haemorrhagisch oedeem
aanwezig. In de aangetaste spieren werd
zwartverkleuring en gas gevonden.
Het BO van de sterk gezwollen milt verliep
negatief, ook het miltvuurpreparaat van
dit orgaan was negatief. Het Gramprepa-
raat van de spieren en het subcutane vocht
vertoonde zeer veel Grampositieve staven
met centrale en subterminale sporen, het
BO was positief.

De cultuur verspreidde weliswaar niet de
typische boterzuurlucht van Clostridium
chauvoeï (boutvuur), maar was ook niet
geheel vrij van deze geur, zodat aan Ci.
septicum (paraboutvuur, maligne oedeem)
gedacht kon worden (2, 4). Gezien het
tijdsverloop tussen dood en sectie is de gas-
vorming niet in strijd met deze veronder-
stelling (rotting).

AANSPRAKELIJKHEID
Een Clostridiuminfectie is mogelijk als de
huid op de injectieplaats met Clostridium
sp. gecontamineerd is.
Uit praktische en economische overwegin-
gen en door de uiterst lage infectie-inciden-
tie met anaëroben en/of pyogenen is het in
de veterinaire praktijk niet gebruikelijk de

huid op de injectieplaats te scheren, te was-
sen en te desinfecteren, laat staan een vol-
doende lange inwerkperiode voor het ge-
bruikte desinfectans in acht te nemen.
Hoewel dus niet lege artis gehandeld wordt,
kan het nalaten van deze handelingen
moeilijk als grove nalatigheid betiteld
worden. Ook van grove schuld of een
kunstfout lijkt geen sprake, zodat een
maatschappij tot verzekering van het risico
van wettelijke aansprakelijkheid in het al-
gemeen niet tot schadevergoeding te ver-
leiden zal zijn.

Hoe bekijkt een groot opdrachtgever op
injectiegebied, het Ministerie van Land-
bouw, dit soort zaken?
Bij de voorgeschreven subcutane mond- en
klauwzeervaccinatie blijkt uit de toelich-
ting op de Entbeschikking en uit de voor de
enting betaalde tarieven, dat de opdracht-
gever enerzijds niet rekent op desinfectie
van de injectieplaats, maar anderzijds de
verantwoording voor Clostridiuminfecties
legt bij de uitvoerder van de entingen.
Uit enquêtes bij VD en Gezondheidsdien-
sten zou de infectie-incidentie in verhou-
ding tot het aantal entingen te bepalen zijn.
(Door inschakeling van een co-assistent
geen geldverslindende bepaling.)
Blijkt deze indicentie laag — en dit sugge-
reert de Entbeschikking — dan zou het
Ministerie, zolang het (uit praktische over-
wegingen terecht) niet voor desinfectie wil
betalen, de verantwoordelijkheid voor de
gevolgen niet op de prakticus moeten af-
wentelen.

Een financiële tegemoetkoming voor de
getroffen veehouder zou in deze ongetwij-
feld zeldzame gevallen eleganter zijn dan
het nu ingenomen opportunistische stand-
punt van het Ministerie.
De vraag kan gesteld worden, waarom
zonder huid-desinfectie zeer zelden para-
boutvuur optreedt, terwijl aangenomen
moet worden dat deze bodembacterie, die
ook het darmkanaal van planteneters kan
koloniseren, wel vaker via een injectie diep
in de spieren dringt. Zijn er predispone-
rende factoren voor het aanslaan van een
infectie? Kan de aard van het ingespoten
produkt zo\'n factor zijn?

Deze stoffen vinden in de diergeneeskunde
een uitgebreide toepassing op grond van
hun luteolytisch effect.
In de humane geneeskunde is de toepassing
ook geïndiceerd vanwege hun spasmogene
werking op de gladde spieren (3).
Het gebruik is gecontraïndiceerd als geen
luteolyse gewenst is (graviditeit). Gewaar-
schuwd wordt voor contact met de huid,
vooral bij zwangere vrouwen en asthma-
tici. Bij de mens worden geen subcutane en
intramusculaire injecties toegepast wegens
de uitgesproken irritatie op de injectie-
plaats.

Bij rundvee in Nederland worden, voor
zover bekend, de volgende Prostaglandinen
toegepast; fenprostalene\', tiaprost^, dino-
prost\', prostinol", cloprostenoF en del-
prostenaat\'.

Het eerste wordt uitsluitend subcutaan
toegediend, wat consequenties kan geven
voor de wettelijke aansprakelijkheid in het
beschreven geval, waarin immers intramus-
culair gespoten was. De drie laatstge-
noemde worden intramusculair gegeven,
de overige zowel s.c. als i.m. Het analogen
tiaprost kan bovendien intraveneus ge-
bruikt worden.

Het luteolytisch effect wordt toegeschre-
ven aan de door Prostaglandinen in het
actieve corpus luteum opgewekte vasocon-
strictie. Het is niet ondenkbaar dat juist
deze vasoconstrictie bij intramusculair ge-
bruik locaal een zodanig anaëroob milieu
doet ontstaan dat een ingebrachte Clo-
stridium kan aanslaan.
Tegen dit effect nu wordt in de gebruiks-
aanwijzingen slechts door één fabrikant
gewaarschuwd (1). Gezien het veronder-
stelde werkingsmechanisme in het corpus
luteum kan moeilijk aangenomen worden
dat de waarschuwing op de bijsluiters bij de
andere genoemde Prostaglandinen ont-
breekt omdat deze niet vasoconstrictorisch
zouden zijn.

Het ontbreken van de waarschuwing kan
wel invloed hebben op de aansprakelijk-
heid van de niet-desinfecterende prakticus
en de opstelling van zijn eventuele WA-
verzekeringsmaatschappij.

3. Toepassing van Prostaglandinen in de verlos-
kunde en gynaecologie. Geneesmiddelenbullelin
1982; 6: 5.

4. Onderzoekverslag nr. 84D1171, Provinciale Ge-
zondheidsdienst voor Dieren, Rozendaal, Gelder-
land.

Ten gerieve van de Nederlandse lezers
volgen onderstaand de samenvattingen uit
het Engels vertaald van artikelen uit The
Veterinary Quarterly 1984, deel 6 (afl. 4):
177-240.

Nederbragt, H., Ingh, T. S. G. A. M. van den, and
Wensvoort, P.; The Veterinary Quarterly 1984; 6; 179-
85.

Samenvatting In dit literatuuroverzicht worden ver-
schillende aspecten van de koper (Cu) stofwisseling
besproken die een rol zouden kunnen spelen bij de
pathogenese van Cu stapelingsziekten en Cu ver-
giftiging.

Er bestaan grote verschillen in de Cu absorptie uit het
maagdarmkanaal bij herkauwende en niet-herkau-
wende dieren. De Cu absorptie wordt beïnvloed door
Cu-bindende voedselbestanddelen, sulfide produktie
in de pens en de molybdeen en de zinkconcentraties
van het voedsel. Bovendien zou de valentie van de
Cu-ionen van belang kunnen zijn bij het bepalen van
de beschikbaarheid van Cu in de darm. Metallothio-
neine en lysosomen spelen een belangrijke rol bij de
stapeling van Cu in de lever. De bevindingen bij de
verschillende Cu stapelingsziekten lijken een weer-
spiegeling te zijn van verschillen in de processen die
aan deze ziekten ten grondslag liggen. De door Cu
opgewekte levercelbeschadiging en hemolyse zijn
mogelijk het gevolg van lipidperoxidatie.

Biological and pathobiological aspects ofthe
glycocalyx ofthe small intestinal epithelium.
A review

Egberts, H. J. A., Koninkx, J. E. J. G., Dijk, J. E. van,
and Mouwen, J. M. V. M.: The Veterinary Quarterly
1984; 6; 186-99.

Samenvatting Er wordt een overzicht gegeven van
de literatuur over de glycocalyx van het dunne-darm-
epitheel. Hierbij worden de structuur, algemene en
barrière-functies, synthese en degradatie van de gly-
cocalyx, en pathobiologische aspecten van de glycoca-
lyx met betrekking tot haar barrière-functie behan-
deld. Tenslotte worden vraagstellingen voor toekom-
stig onderzoek aangegeven.

Elsinghorst, Th. A. M., Timmermans, H. J. F., and
Hendriks, H. G. Ch. J. M.; The Veterinary Quarterly
1984; 6: 200-8.

Samenvatting Er wordt een literatuuroverzicht ge-
geven van de vergelijkende pathologie van het endo-
metriumcarcinoom wat betreft het voorkomen, de
morfologie en de relatie met endometriumhyperpla-
sie. Vergeleken met de mens zijn endometriumcarci-
nomen bij dieren tamelijk zeldzaam. Uitzonderingen
hierop vormen het konijn, het rund, en een Han;
Wistar rattenstani. Bij het konijn zijn de tumoren
meestal primair multipel en in beide hoornen aanwe-
zig. Histologisch zijn het bijna altijd adenocarci-
nomen. Wel kunnen ze grote verschillen in differen-
tiatiegraad vertonen. Bij het rund zijn het meestal
solitair voorkomende tumoren. Histologisch zijn het
meestal adenocarcinomen, waarbij vaak veel fibrose
voorkomt. Bij de rat zijn de endometriumcarcinomen
meestal primair multipele adenocarcinomen. Zowel
bij de mens als bij het konijn en de rat zijn relaties
beschreven tussen endometriumhyperplasie en -car-
cinoom. Het is opvallend dat bij de hond, een dier-
soort waarbij endometriumhyperplasie zeer vaak voor-
komt, endometriumcarcinomen juist zeldzaam zijn.
Er wordt uitgebreid ingegaan op het endometrium-
carcinoom bij het konijn als diermodel voor het en-
dometriumcarcinoom bij de mens. Bij beide species
zijn er aanwijzingen, dat er relaties bestaan tussen
geslachtshormonen, met name oestrogenen, en en-
dometriumcarcinomen. Endometriumcarcinomen ko-
men bij het konijn zeer vaak voor. Ze zijn subcutaan
bij hetzelfde konijn te transplanteren. Ze zijn in vitro
te kweken. Bovendien is het konijn een geschikte dier-
soort voor het bestuderen van het progesteron/pro-
gesteron receptor-complex via onderzoek naar de
synthese van het door progesteron geïnduceerde eiwit
uteroglobin, dat van belang zou kunnen zijn bij het
bestuderen van endometriumcarcinomen. Uteroglo-
bin is een goede marker voor een functionerend \'Pro-
gesteron-PR-DNA-mRNA„e-Uteroglobin-systeem\'
(of PUG-systeem).

Er wordt in het kort ingegaan op het toekomstig
onderzoek naar de synthese van uteroglobin in endo-
metriumweefsel van normale konijnen en in tumoreus
en niet-tumoreus endometriumweefsel van konijnen
met endomnetriumcarcinomen.

Samenvatting In dit artikel wordt een overzicht ge-
geven van de immunotoxische eigenschappen van
dialkyltin verbindingen. Bijzonderheid hierbii is, dat
deze verbindingen zeer selectief aangrijpen op het
immuunsysteem. In ratten induceren ze een depletie
van lymfocyten in de thymus en de thymus afhanke-
lijke gebieden in de perifere lymfoïde organen bij een
blootstelling die geen overige orgaanveranderingen
tot gevolg hebben. Als directe consequentie hiervan
veroorzaken de dialkyltinverbindingen immunosup-
pressie, in het bijzonder van de celgebonden immuni-
teit. De verschillende mechanismen die betrokken
kunnen zijn bij deze selectieve thymus-effecten wor-
den in dit artikel bediscussieerd. De thans beschik-
bare gegevens suggereren dat de immunotoxiciteit
van dialkyltinverbindingen gemedieerd wordt door
hun grote affiniteit voordithiolgroepen hetgeen zowel
kan resulteren in een verstoring van de energiehuis-
houding van cellen als in een remming van de lymfo-
cyten proliferatie.

Pharmacokinetic aspects of penicillins,
aminoglycosides and chloramphenicol in
birds compared to mammals. A review.

Dorrestein, G. M.,Gogh, H. van, and Rinzema, J. D.;
The Veterinary Quarterly 1984; 6; 216-24.

Samenvatting Op basis van een literatuurstudie wor-
den de farmacokinetische verschillen vergeleken tus-
sen vogels en zoogdieren voor de volgende antibio-
tica: penicillines, aminoglycosiden en chlooramfeni-
col.

De penicillines lijken bij vogels voor eliminatie meer
afhankelijk te zijn van biotransformatie dan bij zoog-
dieren. Amoxycilline had na orale toediening aan vo-
gels een relatief lage beschikbaarheid (0.34). Voor het
bereiken van dezelfde maximum concentraties in het
bloed bij vogels was een 2 tot 8 maal hogere dosis
nodig.

De aminoglycosiden,die vooral geëlimineerd worden
door renale excretie, gaven slechts zeer geringe ver-
schillen te zien in farmacokinetiek tussen vogels en
zoogdieren.

Chlooramfenicol wordt voor eliminatie eerst gemeta-
boliseerd. Voor dit antibioticum werden grote ver-
schillen gevonden in farmacokinetische parameters,
niet alleen tussen zoogdieren en vogels, maar ook
tussen de verschillende vogelsoorten.

Some characteristics of four attenuated vac-
cine virus strains and a virulent strain of
Aujeszky\'s disease virus

Oirschot, .1. T. van and Gielkens, A. L. J.: The Veteri-
nary Quarterly 1984; 6: 225-8.

Samenvatting Vier geattenueerde Aujeszky virus
(ADV) stammen die voor vaccinatie worden toege-
past en een virulente stam werden vergeleken voor
wat betreft de virulentie voor muizen, het vermogen
om virus-specifiek thymidine kinase (TK) te induce-
ren in geïnfecteerde cellen en het fragmentenpatroon
van virus DNA na behandeling met het restrictie-en-
zym Kpnl.

De overlevingstijd van muizen die met de B-KAL
stam of de virulente NIA-3 stam waren geïnoculeerd
was hetzelfde, terwijl de Bartha en BUK stammen de
muizen na significant langere tijd doodden. De mui-
zen bleken resistent tegen de MK-25 stam.
De stammen werden op TK-activiteit onderzocht
middels een autoradiografische plaque test na label-
ling van de geïnfecteerde cellen met \'H-thymidine.
MK-25 was de enige stam die geen TK activiteit indu-
ceerde.

Met behulp van restrictie-enzym analyse van virus
DNA werd aangetoond dat elke vaccinstam een ka-
rakteristiek fragmentenpatroon bezat dat gemakke-
lijk van andere vaccin- en veldstammen onderschei-
den kon worden.

Uit deze studie blijkt dat de muizenvirulentietest en de
test op TK-activiteit wel biologische verschillen aan-
tonen, maar dat een definitief onderscheid van ADV
stammen alleen mogelijk is met DNA restrictie-en-
zym analyse.

Inclusion keratoconjunctivitis(\'pink eye\') in
sheep. A proposal for a new name for chla-
mydial keratoconjunctivitis in sheep and a
comment on recent clinical trials

Samenvatting De cytoplasmatische insluit lichaam-
pjes, die in 1931 door Coles ontdekt zijn in cornea
cellen van schapen met infectieuze keratoconjunctivi-
tis (\'Zere oogjes\') blijken te worden veroorzaakt door
een chlamydia, Colesiota conjunctivae (synoniem:
Chlamydia psittaci ovis).

Volgens de postulaten van Koch is Colesiota conjunc-
tivae een primaire oorzaak van infectieuze keratocon-
junctivitis bij schapen. Het klinisch beeld is echter
zeer gecompliceerd als gevolg van interacties tussen
de gevolgen van de chlamydia infectie, de weerstand
van de aangetaste dieren en secundaire infecties ver-
oorzaakt door voorwaardelijk pathogene bacteriën,
die meestal tot de normale oog flora behoren. Het
optreden van keratoconjunctivitis in een kudde kan
echter ook andere oorzaken hebben zoals bescha-
diging van de cornea door stof of zand of een ander
primair infectieus agens: Mycoplasma conjunctivae. In
deze gevallen kan men echter geen insluitlichaampjes
in het cytoplasma van cornea cellen vinden.
Om chlamydia keratoconjunctivitis duidelijk te on-
derscheiden van keratoconjunctivitiden door moge-
lijke andere oorzaken, wordt voorgesteld om het be-
langrijkste diagnostische kenmerk: het aantonen van
insluitlichaampjes in cornea cellen, toe te voegen aan
de naam van de ziekte: Sheep Inclusion Keratoconjunc-
tivitis (SIK).

Chlamydia, kleine coccoide Gram-negatieve bacte-
riën, zijn door cnzymdcf\'iciënties obligaat intracellu-
laire parasieten. Daarom werden zij vroeger met de
rickettsia wel bij de (grote) virussen ingedeeld. Dit is
echter onjuist.

Om een biologische genezing te verkrijgen, dat wil
zeggen om schapen vrij van chlamydia te maken is een
langdurige behandeling noodzakelijk. Het te gebrui-
ken antibioticum moet zodanig gekozen en toege-
diend worden dat intracellulaire spiegels bereikt wor-
den, die hoger zijn dan de minimale remmingsconcen-
tratie van chlamydia voor dat antibioticum. Tetra-
cyclines komen het eerst in aanmerking. Parenterale
behandeling is effectiever dan lokale therapie. Dit
betekent echter dat. met de voor diergeneeskundig
gebruik beschikbare tetracyclines, schapen, die lijden
aan SIK langer dan een week minstens eenmaal per
dag, maar meestal vaker moeten ingespoten.
Omdat de ziekte over het algemeen vanzelf verdwijnt
en de economische schade gering geacht wordt, lijkt
dit in dc meeste gevallen niet nodig en volstaat een
lokale behandeling van de secundaire infecties ter
voorkoming van complicaties. Het stopt echter uit-
breiding van de ziekte niet en recidieven zijn te ver-
wachten.

Fluoresceln-diacetate, a fluorescent dye
compound stain for rapid evaluation of tlie.
viability of mammalian oocytes prior to in
vitro studies

Samerivaiiing Beschreven is een methode voor het
kwantitatief meten van de hoeveelheid uitgestraalde
fluorescentie bij varkens eicellen. De niet-polaire
fluoresceine-diacetaat moleculen kunnen de eicel bin-
nendringen. Zij ondergaan een hydrolyse door de in
de eicel aanwezige esterases, waarbij fluoresceine
wordt afgesplitst. Deze polaire component kan de
eicel niet verlaten, omdat de intacte celmembraan
impermeabel is voor deze stof. Het gevolg is dat de
hoeveelheid afgesplitste fluoresceine in de cel toe-
neemt. Beschadigde eicellen daarentegen vertonen
een duidelijk verlies aan fluoresceine door de cel-
membraan.

Met behulp van een fluorescentiemicroscoop, een fo-
tometer en een recorder is het mogelijk de hoeveelheid
afgegeven fluorescentie van een enkele eicel te meten.
De voordelen van deze methode voor het onderzoek
aan eicellen worden kort besproken.

Van de Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid en de Directie van de
Veterinaire Dienst

Sinds eind juni heeft zich een aantal uitbraken
van varkenspest voorgedaan in de provincie
Zuid-Holland en op I augustus is een nieuwe
uitbraak geconstateerd op een fokbedrijf in dc
buurt van Valkenswaard met vele contacten in
dc omgeving. Om verdere verspreiding van de
ziekte te voorkomen, heeft het Ministerie van
Landbouw en Visserij begin augustus in beide
gevallen maatregelen genomen.

Zo is op 4 augustus de \'Regeling varkenspest-
maatregelen Zuid-Holland 1984\' in werkingge-
treden. Deze hield in dat het vervoer van var-
kens werd verboden in een gebied dat ruwweg
als volgt werd afgebakend: Nieuwe Waterweg,
Nieuwe Maas, de rivier De Lek tot Schoonho-
ven, De Vlist tot Haastrecht, Oudewater, Lin-
schoten, Kamerik, Leimuiden, Rijpwetering,
Leiden, Oegstgeest, Katwijk, Noordzeekust,
Hoek van Holland. Het evenomschreven gebied
telt een populatie van ± 250.000 varkens. Vier
dagen nadien werd krachtens dezelfde rege-
ling tevens de enting van alle varkens met het
daarvoor toegelaten vaccin verplicht, en wel in
de periode t/m 21 augustus.
Van de entverplichting uitgezonderd waren
varkens jonger dan twee weken, varkens die
reeds geënt waren tegen varkenspest alsmede
slachtvarkens met een levend gewicht van mi-
nimaal 85 kg van buiten het gebied en bestemd
voor een slachterij daarbinnen. Voor alle var-
kens jonger dan twee weken is in de naentings-
periode een verplichting van kracht tot vaccina-
tie op een leeftijd tussen de 5 en 9 weken. Tevens
moeten alle nieuw-aangekochte, ongeènte die-
ren voor zover het een fok- of mestbedrijf be-
treft, binnen 4 weken na toevoeging daaraan
worden gevaccineerd.

Onmiddellijk na de enting dienen de varkens te
worden voorzien van een door de Veterinaire
Dienst aangewezen oormerk.
Voorlopig geldt in het entgebied nog eerder-
vermeld vervoerverbod voor alle varkens. Wel
was reeds in de entperiode de aanvoer toege-
staan van slaehtvarkens met een levend gewicht
van minimaal 85 kg van buiten het gebied en
bestemd voor een slachterij daarbinnen en
vanaf 22 augustus al het transport van zulke
slaehtvarkens.

Vanzelfsprekend moet het vervoer naar de
slachterij rechtstreeks en langs de kortste weg
plaatsvinden. Ook varkens van en bestemd voor
buiten het entgebied zijn van het verbod vrijge-
steld, mits het transport zonder oponthoud en
rechtstreeks plaatsvindt via de als speciale cor-
ridor aangewezen Rijksweg ElO.
Noord-Brabant

Met ingang van 7 augustus werd een vervoer-
verbod voor varkens van kracht in het zuidoos-
ten van Noord-Brabant binnen de lijn; provin-
ciegrens Brabant/Limburg vanaf de Rijksgrens
met België tot de Zuid-Willemsvaart, deze vol-
gend in noordelijke richting tot Someren-Eind,
Someren, Vaarsel, Asten, de provinciale weg
van Ommel naar Helmond in noordelijke rich-
ting en vanaf Brouwhuis in westelijke richting
langs de spoorlijn Venlo-Helmond, in zuidwes-
telijke richting tot de ringweg Eindhoven, deze
volgend tot de afslag Valkenswaard en tenslotte
de N69 via Valkenswaard tot aan de grenspost
Bergeijk. Dit gebeurde bij de \'Regeling ver-
voersverbod varkens Asten 1984\'.
Dertien dagen later trad echter de \'Regeling
varkenspestmaatregelen Asten 1984\' in wer-
king. Hiermee werd binnen de grenzen van het
omschreven gebied, waar zich ca. 325.000 var-
kens bevinden, enting van alle varkens verplicht
gesteld, en wel in de periode van 20 augustus tot
en met 2 september. Uitgezonderd van de ent-
verplichting zijn dezelfde categorieën varkens
als in Zuid-Holland, terwijl ook ten aanzien van
de na-enting en de merking dezelfde regels
gelden als daar. Ook hier was reeds in de entpe-
riode wel de aanvoer toegestaan van slaehtvar-
kens met een levendgewicht van minimaal 85 kg
van buiten het entgebied en bestemd voor een
slachterij daarbinnen en is dat vanaf 3 sep-
tember het geval vooral het transport van zulke
slaehtvarkens. Gewoontegetrouw moest en
moet ook hier het transport rechtstreeks, zon-
der oponthoud en langs de kortste route plaats-
vinden. Varkens afkomstig van en bestemd
voor buiten hel entgebied zijn eveneens van het
verbod vrijgesteld, mits het vervoer zonder
oponthoud en rechtstreeks plaatsvindt via de
als speciale corridors aangewezen Rijksweg A2
en Rijksweg A67.

In bijzondere gevallen kan de Directeur van de
Veterinaire Dienst ontheffing verlenen op eer-
dergenoemde maatregelen en daar tevens voor-
schriften en beperkingen aan verbinden.

Sinds de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neesliunde gemelde uitbraak van varkenspest
(18 juli) deden zich in Nederland opnieuw
twaalf gevallen voor.

24 juli - Nijkerk (GId.); fok/mestbedrijl" met 52
zeugen, I beer, 8 gelten, 44 lopers, 18 mestvarkens en
250 biggen.

25 juli - Nieuwerbrug, gemeente Bodegraven (Z.H.):
mestbedrijf met 251 mestvarkens; buurtinfeetie van
mestbedrijf van 29 juni te Nieuwerbrug.

25 juli - Klarenbeek, gemeente Apeldoorn (GId.):
vermeerderingsbedrijf met I beer, 63 zeugen, 9 gelten
en 189 biggen.

27 juli - Leidschendam (Z.H.); vermeerderingsbedrijf
met 182 zeugen, 4 beren en 674 biggen; aankoop beer
van fok-/mestbedrijf van 30 juli te Nootdorp.

30 juli - Nootdorp (Z.H.); fok-/mestbedrijf met 3
zeugen, I beer en 60 mestvarkens.

31 juli - Meerkerk (Z.H.): fokbedrijf met 22 zeugen, I
beer, 35 lopers en 48 biggen.

I augustus - Borkel en Schaft, gemeente Valkens-
waard (N.Br.): fokbedrijf met 213 zeugen, 3 beren, 94
gelten, 78 mestvarkens en 1046 biggen.
7 augustus - Goudriaan (Z.H.); mestbedrijf met 120
lopers en biggen; aankoop biggen van fokbedrijf van
31 juli te Meerkerk.

7 augustus - Neede (GId.): fokbedrijf met 130 zeugen,
3 beren, 8 gelten en 427 biggen.

8 augustus - Westbroek, gemeente Maartensdijk
(Utr.): mestbedrijf met 1200 mestvarkens.

9 augustus - Pijnacker{Z.H.): zeugenmesterij met 122
mestzeugen, 1 beer en 2 biggen.

10 augustus - Borkel en Schaft, gemeente Valkens-
waard (N.Br.): fokbedrijf met 69 zeugen, 4 beren, 16
gelten, 67 mestvarkens en 127 biggen.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE als de EG zijn op de hoogte
gebracht.

Dierziektenbulletin nr. 13 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van I t/m 15 juli vermeldt het vol-
gende aantal gevallen van aangiftepliehtige besmette-
lijke dierziekten.

Dierzicktenbulletin nr. 14 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 31 juli 1984 vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

— in Neder-Saksen: 12 in het district Weser-Ems;
—in Noord Rijnland-Westfalen: 2 in het district
Munster en 1 in het district Düsseldorf;

Alle op de besmette bedrijven aanwezige varkens zijn
afgemaakt. De noodzakelijke veterinair-politionele
maatregelen zijn genomen.

Volgens een telex d.d. 30 juli van de Italiaanse Veteri-
naire Dienst is 9 dagen tevoren een geval van varkens-
pest bevestigd in de gemeente Melito Porto Salvo,
provincie Reggio Calabria, op een bedrijf met 621
varkens (104 zeugen, 2 beren, 25 gespeende en 490
ongespeende biggen). Hiervan bleken 123 dieren ziek
en waren er 21 gestorven.

Veterinair-politionele maatregelen zijn genomen over-
eenkomstig EG-richtlijn 80/217.

Op 24 juli maakte de Britse Veterinaire Dienst mel-
ding van het 23e geval van pseudo-vogelpest. Dit was
5 dagen tevoren ontdekt op een bedrijf te Scropton,
Derbyshire met 48.500 dieren, waarvan 7.500 ziek en
2.000 gestorven.

De zieke vogels en de vogels die met hen in contact
zijn geweest, worden afgemaakt. Een zóne de protec-
tion met een doorsnede van 10 km is rond het be-
smette bedrijf ingesteld. Vervoersbeperkingen voor
pluimvee zijn van kracht geworden binnen het be-
trokken gebied, er vandaan en er naartoe.

Volgens een telex d.d. 23 juli van de Veterinaire
Dienst te Bonn zijn in de periode van 14 t/m 20 juli
weer 18 uitbraken van varkenspest gemeld in het land:

— in Neder-Saksen: 9 in het district Weser-Ems en in
in het district Hannover;

— in Noord Rijnland-Westfalen: 4 in het district
Münster, 1 in het district Düsseldorf en 1 in het
district Keulen;

Alle varkens op de besmette bedrijven zijn afgemaakt.
De noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn getroffen.

Op 30 juli liet de Veterinaire Dienst te Bonn weten,
dat in de periode van 21-27 juli 1984 opnieuw 17
uitbraken van varkenspest werden gesignaleerd in de
Bondsrepubliek:

4 Afd. Groningen/Drenthe KNMvD. Ledenver-
gadering rest. \'Duinoord\' te Zeegse; aanvang
20.00 uur.

4—7 llird Joint Meeting of the European Society
of Veterinary Pathology and the American Col-
lege of Veterinary Pathologists, Veterinary Fa-
culty, Utrecht, the Netherlands (pag. 445 en 563).

5 Windsurf- en Watersportdag (Smith Kline)
Nieuwkoopse Plassen (restaurant \'Plaszicht\'),
Nieuwkoop.

8 Groep Geneeskd. v/h Kleine Huisdier. Najaars-
dag; thema: \'Oudedagsproblemen bij de hond en
kat\'; hotel De Bilderberg. Oosterbeek(pag. 531).

8—9 Veterinary Acupuncture Seminar, Antwer-
pen (pag. 590). Inlichtingen: Oudestraat 37,2610
Antwerpen, tel. 38274950.

11 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsvergade-
ring (onderwerp; \'Functioneren van de tarieven-
commissie\'), Delft, Sociëteit Standvastigheid;
aanvang 20,30 uur.

12—16 lOth Annual International Conference on
Veterinary Acupuncture, Austin (USA) (pag.
597).

13—15 Jaarcongres Engelse veterinair-radiologen
vereniging (B.V.R.A.), Zeist (pag. 64).

17—21 Xlllth International Congress on Diseases
of Cattle, Durban, South Africa (pag. 418, 878 en
885).

18 Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering,
Hellendoorn, Hotel Bergzicht; aanvang 20.00
uur.

18—21 25. Arbeitstagung des Arbeitdsgebietes\'Le-
bensmittelhygiene\' der DVG gemeinsam mit der
Sektion \'Lebensmittel tierischer Herkunft\' inder
Österreichischen Gesellschaft der Tierärzte un
der Schweizerischen Tierrztlichen Vereinigung
für Fleischhygiene(A),Garmisch-Partenkirchen.

19—22 9. Weltkongreß der \'World Small Animal
Veterinary Association (WASVA), 30. Jahresta-
gung der Fachgruppe \'Kleinticrkrankheitcn\' der
DVG (A), Hamburg (Congress-Centrum) (pag.
614 en 179).

24—26 5. Intern. Lebensmittelrechtskongress \'Le-
bensmittelrecht und Ernährung\', München.

25—26 Symposium Ecotoxicologie (ecologische ef-
fecten van milieugevaarlijke stoffen), Amsterdam
(pag. 639).

26—27 \'Aus der Arbeit der Forschungsstätten für
Tierproduktion\' (DGfZ und Ges. f. Tierzucht-
wiss.) (A), Göttingen.

3 21e Veterinaire Ruiterdag, Paardensportcentrum
\'Midden Heuven\', Rheden (bij Velp) (pag. 638).

4—5 33. Internationale Fachtagung für Fortpflan-
zung und Besamung von Haustieren, Thalheim,
Wels (pag. 393).

4—5 Erste Fleisch-Tagung \'Aktuelle Themen der
Fleischverarbeitungunddes Konsumenten-Schut-
zes\', Zürich.

5—6 Jaarcongres K.N.M.v.D., tevens 131e Alge-
mene Vergadering, Akersloot (N.H.) (pag. 580,
598).

17—Symposium (VVvDO): Microbiological quality
assurance of meat and meat products (ecology,
hazard analysis, and intervention), Jaarbeurs-
congrescentrum Utrecht (pag. 639).

22—26 Groep Praktici Grote Huisdieren KNMvD.
Cursus PAO 1984. Zeist (pag. 581).

3 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Feestelijke bij-
eenkomst \'Paviljoen Molenwijk\', Boxtel (pag.
680).

8 Ver. van Directeuren van Gcm. Slachthuizen en
Vleesk.diensten. Ledenvergadering, Utrecht,
10.00 uur.

10 3. Jahrestagung der DVG-Fachgruppe \'Klini-
sche Laboratoriumsdiagnostik\' (A), München.

17 \'Roofdierendag\' Ver. voor Zoogdierkunde en
Zoogdierbeschcrming. Amersfoort (pag. 548).

This edition of The Veterinary Quarterly is mainly devoted to the 75th anniver-
sary of the Institute of Veterinary Pathology, for which reason the publishing
date was advanced, in order to coincide with the Joint Meeting of the European
Society of Veterinary Pathology, the Atnerican College of Veterinary Pathol-
ogists, and the World Association of Veterinary Pathologists, in Utrecht, the
Netherlands, from 4-7 September 1984.

The former home of the Institute of Veterinary Pathology (nowadays the
University Museum) was founded in 1908 as part of the \'Veearisenijkundige
Hoogeschoot\' by Prof. Dr. H. Markus, the first professor of veterinary pathol-
ogy in the Netherlands. In 1980 it moved into a new building on the campus
\'de Uithof of the State University Utrecht. A detailed history of the Institute
of Veterinary Pathology will be published in a separate monograph^
The theme in this issue of The Veterinary Quarterly, which is concerned with
pathology, reflects most of the directions and contents of research of the
present-day Institute of Veterinary Pathology.

The purpose of the discipline of veterinary pathology is to propagate and to
increase the knowledge of diseases. This is pursued by an integral approach of
the disease process, in which structural as well as functional aspects are investi-
gated. Diseases of different animal species are studied, i.e. large and small
domestic animals, laboratory animals, birds, and exotic animals. The material
comes from spontaneously diseased animals as well as from conditioned ones.
First of all the materia! is investigated pathomorphologically. In selected cases
with veterinary or medical relevance, further research as to the pathogenesis and
mechanism of the disease is undertaken, often in cooperation with other disci-
plines. In the study of the pathomorphology the classical pathology can be
recognized most dearly. By means of the investigation of the pathogenesis and
mechanism of disease a functional dimension is added.

The above character of veterinary pathology determines the quality of the tasks
of education, research, and diagnostic work of the Institute of Veterinary
Pathology.

\' \'History and bibliography of the Institute of Veterinary Pathology\'; Ingrid van der Gaag and .1. M. V. M.
Mouwen Eds., Utrecht 1984.

In general authors should prepare their papers
aeeording to the\'Uniform requirements for manu-
scripts submitted to biomedical journals\', also
known as the \'Vancouver style\'.
Manuscripts should be written in English and
submitted in triplicate (One copy should be label-
led as master copy and should contain the original
illustrations, graphs, diagrams, tables etc.. suit-
able for reproduction). They should be presented
in a form that can readily be set by the printer, i.e.
they should be typewritten, double-spaced, on
one side of the paper only. I llustrations and tables
should be supplied on separate sheets in a clear
drawn (e.g. Indian ink) or typewritten form, so
that photographic plates can be made. Photo-
graphs should be submitted on glazed white
paper. X-ray pictures on film or paper. The ap-
proximate position of Tables and Figures should
be indicated on the manuscript. The paper should
commence with an abstract of up to 150 words.
SI units should be used.

References in the text should be indicated by fig-
ures (in brackets) corresponding exactly with the
bibliography at the end of each paper. Please state
the following particulars: (I) name and initials of
author(s). (2) title of paper. (3) name of journal,
year of issue, volume, and opening last page.
Where books are concerned also state residence
and name of publisher.

The text of the paper should be arranged into
sections. In general please follow the lay out and
style of recent numbers of thisjournal. Complete
instructions (and full text of the \'Vancouver
style\') for authors can be obtained from the edi-
torial office on request.

SUMMARY A review is presented of various aspects of copper ( Cu) metabolism. The Cu absorption
from the gastrointestinal tract in monogastric animais differs from that in ruminants. This is influenced
by Cu binding compounds, sulphide production in the rumen, and molybdenum and zinc concentrations
of the diet. Moreover, the valence of the Cu ions may influence the avadabiiity of Cu in the intestine.
Metallothionein and lysosomes are involved in the accumulation of copper in the liver. The different
findings in various Cu storage diseases may reflect different mechanisms of disease. Cu-induced liver
cell damage and haemolysis may be the result of lipid peroxidation.

The importance of copper (Cu) in animal
health and disease is well documented.
Both Cu deficiency and Cu toxicity
can occur in natural conditions and may
lead to diminished animal production, de-
velopment of pathological lesions and, ul-
timately, to death of the animal.
Cu deficiency may be caused either by an
inadequate dietary Cu supply or by a re-
duced availability of the ingested Cu. Most
Cu deficiency symptoms can be explained
by a decreased activity of one or more en-
zymes in which the Cu atom is essential for
normal enzyme function. Well known ex-
amples are swayback in sheep, due to a
reduction in the activity of cytochrome c
oxidase leading to demyelinisation, and
aortic rupture in poultry as a consequence
of reduced lysyloxidase activity and subse-
quent failure of collagen synthesis (36).
Cu toxicity is caused by an imbalance
between the influx of Cu into the body and
the excretion of Cu from the body, leading
to accumulation of Cu in the liver with
consequent liver cell damage. This imbal-
ance may be due to an increased dietary
supply of Cu, to an increased availability of
the ingested Cu, or to a decreased biliary
excretion of Cu. In biliary Cu excretion,
genetically determined factors may be in-
volved, as is suggested by the occurrence of
hereditary Cu accumulation diseases in
man (Wilson\'s disease) and in Bedlington
terriers and by the varying breed suscepti-
bility to chronic Cu toxicity in sheep.
However, the process of biliary excretion is
unknown, the regulation of Cu storage is
incompletely understood, and the mechan-
ism by which Cu is able to damage liver
cells is still a matter of speculation.
The present paper will deal with those as-
pects of Cu metabolism that may be rel-
evant to an understanding of the pathobiol-
ogy of Cu toxicity; we shall particularly
discuss the role of the gastrointestinal tract
and of the liver in the pathogenesis of Cu
accumulation and the possible mechanisms
of Cu-induced liver cell damage and hae-
molysis.

In monogastric animals Cu is absorbed
predominantly in the stomach and duode-
num. It is generally believed that Cu is
bound to certain amino acids and absorbed
in that form. The absorption of Cu may be
inhibited by Cu-binding compounds. Large
amounts of ascorbic acid also inhibit Cu
absorption (37), although the mechanism
is unknown.

Of special interest is the presence of the
metal-binding protein metallothionein in
the epithelial cells of the duodenum. Bind-
ing of Cu to metallothionein inhibits the
transfer of Cu through the mucosa (10).
The synthesis of metallothionein can be
stimulated by zinc (Zn); the Zn atoms, in-
corporated in the newly synthesized mole-
cule, can be replaced by Cu atoms that bind
more strongly to the protein (10). Hence
large amounts of dietary Zn may help in
preventing Cu accumulation. Prevention
of symptoms of Cu toxicity by dietary
Zn supplementation has been demonstrat-
ed both in patients with Wilson\'s disease
(20) and in sheep (6).

Under normal conditions monogastric ani-
mals utilize 30 to 50 per cent of their dietary
Cu; that percentage decreases if larger
amounts of Cu are introduced into the diet.
In ruminants the microbial system in the
rumen is an important factor in determin-
ing the availability of Cu. This is best illus-
trated by the influence of sulphide (S^")
production in the rumen; it is thought that
Cu is bound by S^" to form the insoluble
CujS (rather than CuS; in the reducing en-
vironment of the rumen, Cu should be
present in its monovalent form, and in fact
it can be demonstrated that rumen samples
easily reduce large amounts of added ionic
Cu). Thus it was shown by Suttle (33) that
introduction of sulphur-containing com-
pounds (such as cysteine and methionine)
in a Cu-adequate diet retarded the return
of plasma Cu to normal levels in hypocu-
premic ewes, due to the Cu-S interaction in
the gut. This is in accordance with the ob-
servation of increased risks of Cu defi-
ciency in dairy cattle in the Netherlands
when grazing protein-rich grass in spring
(17), which may lead to increased S^~con-
centrations in the rumen, thereby reducing
the availability of dietary Cu.
The microbial activity in the rumen leading
to S^" production is also an important fac-
tor in the well-known copper-molybdenum
interaction (34). It has been known for a
long time that excessive amounts of mo-
lybdenum (Mo), as molybdate, are able to
induce Cu deficiency symptoms in sheep
and can be used to suppress Cu accumula-
tion; however, sulphur has to be present in
the diet for Mo to be effective. The mechan-
ism of this Cu-Mo-S interaction can be
explained by the formation of thiomolyb-
date molecules in the sulphide-rich environ-
ment of the rumen; thiomolybdatc is a
strong chelator of Cu ions, thus forming
insoluble Cu complexes that are not avail-
able for absorption.

Lack of S^ production in the rumen seemed
to us a possible cause of Cu intoxication in
lambs housed in conditions for specific
pathogen free (SPF) breeding and with
normal Cu and Mo concentrations in the
diet (Wensvoort et ai, to be published).
These lambs were unable to develop a
normal microflora in the rumen. Large
qualitative differences were observed in its
composition: the most striking difference
was the total absence of protozoans. The
altered microflora of the rumen might have
decreased the capability to form S^" and led
to an increased availability of Cu as well as
Cu accumulation in the liver. To investi-
gate this hypothesis, samples of rumen
contents were cultured in vitro and the
amount of S^ produced after addition of
sulphate, methionine, or cysteine was de-
termined, together with the concentration
of Cu remaining in the 30.000 g supernat-
ant (assuming this soluble Cu to be the
\'available\' form). In rumen samples of
both control sheep and SPF sheep the
amount of S^" formed was large and of the
same order of magnitude. In addition, the
increase in the S^" concentration did not
lead to a reduction of the soluble Cu
concentration in both samples (Nederbragt
and Lagerwerf; unpublished). Further in-
vestigations showed that, after addition of
ionic Cu to in vitro cultured samples of
rumen content, only part of this Cu dis-
appeared from the supernatant when the
S^\'concentration of the sample was in-
creased. Added Cu inhibited S^\' formation
in 4 out of 6 experiments, and in some
experiments Cu addition led to a decrease
in the total S^^ concentration of the sample.
These results suggest that the microorgan-
isms are the possible site of the Cu-S in-
teraction and that the concentration of
soluble Cu does not seem to be influenced
very much by S^ . Thus it is not likely that
lack of S^\' production in the rumen is re-
sponsible for increased accumulation of
Cu in the liver of SPF sheep.

Finally, the availability of Cu in the intes-
tinal lumen may be influenced by the val-
ence ofthe Cu ions. Large amounts of diet-
ary ascorbic acid inhibit the Cu absorp-
tion in rats (37), and this is probably due to
the ability of ascorbic acid to reduce Cu^"^
to Cu". It has also been demonstrated that
small amounts of rumen fluid are able to
reduce Cu^\'\' to Cu"^ in vitro (Nederbragt,
unpublished results).

Thus in monogastric animals Cu should be
present normally as Cu^"" whereas in rumi-
nants it should be present predominantly
as Cu"". Absorption of monovalent Cu
should be more difficult than that of dival-
ent Cu, since in ruminants about 10 per
cent of ingested Cuis absorbed (32) where-
as in monogastric animals — including
man — 30 to 50 per cent may be absorbed
(30). If a relation between the Cu valence
and its availability exists, then a decrease in
the reducing capacity of the rumen may
lead to a relatively high Cu^"" concentration
in the rumen, causing an increase in the
availability of Cu and therefore Cu accu-
mulation in the liver. It is clear that much
work has still to be done to elucidate the
role of the microbial system in Cu absorp-
tion in ruminants. Although theories can
be propounded to explain increased Cu ac-
cumulation in sheep on account of an im-
balance in the activity or the composition
of the microflora of the rumen, evidence to
support such theories is not available.

The liver is the central organ in Cu metabol-
ism. Mathematical models of Cu metabol-
ism in the liver have been proposed that
are based on kinetic data of uptake, distri-
bution, and excretion of radioactive Cu in
rats (18) and sheep (38). The models sug-
gest the presence of three theoretical com-
partments, dealing respectively with caeru-
loplasmin synthesis, storage of Cu, and
excretion of Cu into the bile. However, it is
not clear in what way these compartments
are interrelated or can be linked to the
known Cu binding proteins in the liver.
Nevertheless, the evidence obtained so far
has led to a generally accepted concept of
Cu metabolism in the liver. Cu, absorbed
from the intestine, is transported to and
taken up by the liver. In part it is incorpor-
ated into newly synthesized caeruloplasmin
that is cxcreted into the plasma. Another
part may be stored as metallothionein
and/or lysosomes. The remaining Cu is
excreted into the bile.

Once Cu is absorbed and released from the
intestinal epithelium it is transported to the
liver. This transport is provided for by al-
bumin which has a distinct binding site for
Cu. However, evidence from in vitro inves-
tigations (39) has made clear that the actual
Cu uptake by the liver is mediated by free
amino acids, of which histidine, threonine,
and glutamine may be the most important;
albumin, on the other hand, may function
merely as a Cu-chelating protein that
reduces the rate of Cu uptake. It is note-
worthy that dogs lack the specific Cu
binding site in the albumin molecule (2).

Caeruloplasmin is a protein containing 6-8
Cu atoms per molecule, which is synthes-
ized in the liver. After incorporation of Cu
into the protein it is excreted into the
plasma, where it constitutes the greater
part (90 to 95 per cent) of plasmatic Cu; the
remaining 5 to 10 per cent is bound to
albumin and amino acids. After some time,
caeruloplasmin returns to the liver, where it
is degraded in the lysosomes (29). Caerulo-
plasmin is supposed to have many func-
tions that have been reviewed in detail re-
cently (16). Among the important functions
ascribed to caeruloplasmin are; donation
of Cu that has to be incorporated into en-
zymes in organs such as the heart; mobili-
zation of iron stored in the liver, by oxida-
tion of Fe^"^ to Fe\'"" (ferroxidase enzyme
activity); scavenging of free radicals.
When in severe Cu deficiency caeruloplas-
min is reduced to very low concentrations,
anaemia may develop due to the lack of
mobilization of Fe stores.
In Wilson\'s disease most but not all pa-
tients show a reduced caeruloplasmin con-
centration. However, it has been impos-
sible to construct a convincing theory that
will explain the relation between reduced

Cu not removed from the liver by excretion
into the bile (vide infra) or by incorporation
into caeruloplasmin with subsequent re-
lease into the blood, will remain in the liver.
Because it may be toxic it has to be stored
in a harmless form. Two different sites of
Cu storage in the liver are known: metallo-
thionein and lysosomes.

Metallothionein is a protein that has been
found in all kinds of organisms (varying
from yeast and invertebrates to fish and
mammals), and is present in almost all or-
gans, in particular the liver, kidney, and
intestine. It is characterized by its small size
and large number of SH- groups (cysteine
constituting one third of the total number
of amino acids) which makes it a suitable
protein for metal binding; the metal con-
tent of metallothionein may be up to 10 per
cent (5). Although it is known to bind some
other metals as well as, it has been investi-
gated mainly because of its involvement in
the metabolism of Cu and Zn and its role in
the detoxification of cadmium (Cd).
The role of metallothionein (MT) in Cu
metabolism has not been established defin-
itively, although two different functions
have been proposed. Firstly MT may serve
as a detoxifying protein where animals
have been exposed to increased Cu levels
(5). This theory is based on the observa-
tions that, on administration of Cu, the de
novo synthesis of MT is stimulated and,
further, that species resistant to Cu have a
larger capacity to synthesize MT. The pro-
tein may bind free Cu in the cell to prevent
its toxic effect. Secondly, MT may function
as a storage protein for Cu (4). This theory
is based mainly on the large amounts of
MT-bound Cu that can be found in the
liver of various mammalian neonates; dur-
ing the development of the young animal
this Cu store is reduced to adult levels and
it has been suggested that Cu, bound to
MT, may serve as a reservoir until it is
needed for synthetic processes during de-
velopment and growth. However, it may
also be possible that the Cu is temporarily
stored in MT because the neonatal liver
lacks the capacity to excrete Cu into the
bile or to incorporate it into caeruloplasmin.
The processes involved in the degradation
of metallothionein are not understood. It is
generally assumed that metallothioneins
are degraded by lysosomes. Yet, when
ZnMT is exposed to lysosomal proteases, it
is easily hydrolyzed whereas CuMT is not
(5), indicating that other factors than lyso-
somal proteolysis may be involved in the
degradation.

Another important storage site of Cu is the
lysosome. This subcellular organelle, pro-
vided with a large number of enzymes to
digest endocytosed material, is known to
be loaded with Cu in livers with increased
Cu concentrations. Both in experimental
studies with laboratory animals and in
livers of animals or humans with Cu storage
diseases, Cu can be found in the so-called
particulate material, including nuclei, mi-
tochondria, and lysosomes as well. Recent
investigations suggest that the Cu-rich nu-
cleic and mitochondrial fractions actually
contain lysosomes that have an increased
weight due to the accumulated Cu and
therefore sediment together with other
subcellular organelles (15).
It is not known exactly in what form Cu is
present in the lysosomes. In Cu storage
diseases (see below) it can be present as
MT-bound Cu. Also in the neonatal liver,
CuMT, although in a polymerized form,
has been found inside the lysosome. How-
ever, superoxide dismutase, a Cu-contain-
ing enzyme with no known Cu storage func-
tion, has also been detected inside the
lysosomes of normal unloaded rat liver
(12). It is not known whether lysosomal Cu
storage is the consequence of an actively
regulated process to sequester excess Cu or
whether it merely reflects the remnants of
random autophagy of cytosolic proteins of
which the Cu proteins constitute a certain
fraction.

The main Cu storage diseases: Wilson\'s
disease, Cu-toxicosis in Bedlington ter-
riers, and chronic Cu toxicity in sheep.

differ from each other in the mechanisms
by which Cu is distributed in the liver dur-
ing its accumulation.

In the early stage of Wilson\'s disease, Cu is
located mainly in the cytosol as metallo-
thionein. In a more advanced stage, when
liver damage occurs, Cu can be found in-
side the lysosome. A peculiar finding is
that from this stage onward, Cu can also be
found in high concentrations in the brain,
giving rise to the neurological symptoms
characteristic of Wilson\'s disease (13).
In the Bedlington terrier the excess liver
Cu is found as metallothionein inside the
lysosome (21). High hepatic Cu concentra-
tions (4-6 mg/g dry liver) are reached be-
fore liver cell damage or haemolysis occur,
suggesting the relative inoffensiveness of
the Cu stored in the lysosomes. In both
diseases the cause of the accumulation of
Cu is not known. Both, affected Bedling-
ton terriers (31) and patients with Wilson\'s
disease (II), excrete little Cu in the bile; this
may be either the cause or the consequence
ofthe Cu accumulation. A possible expla-
nation for the Cu accumulation is that the
liver cell is not able to degrade metallothio-
nein; either the metallothionein is struc-
turally different from normal metallothio-
nein or the liver cells of Wilson patients
and affected Bedlingtons lack the proper
system in cytosol or lysosomes to degrade
the metallothionein. This possibility is at
present being investigated at our institute.
There are marked differences between Cu
toxicosis in Bedlington terriers and Wil-
son\'s disease patients. Most Wilson pa-
tients lack caeruloplasmin, in contrast to
the normal levels present in the Bedlington;
in the livers of Bedlington terriers extremely
high lysosomal Cu storage takes place, but
in Wilson\'s disease the Cu accumulation is
mainly cytoplasmic and lysosomal storage
is limited. Thus the underlying mechan-
isms of the disease in either species are
probably different.

The process of chronic Cu toxicity in
sheep is totally different. Its duration is
shorter and the final stage is reached when
liver Cu concentrations are 1-2 mg/g dry
matter. This seems to be related in part to
the difficulty for the ovine liver to store Cu
in a harmless form. Cu storage in lyso-
somes may occur in an early stage but it is
not known whether it is present as MTCu.
In addition, relatively little CuMT is found
in the cytosol. Therefore it has been sug-
gested that the inability ofthe sheep liver to
synthesize sufficient metallothionein may
be the cause of its susceptibility to Cu (4).
This may explain the difference in the pro-
gress of the toxicosis, compared to that in
the Bedlington terrier, where all Cu is
stored as lysosomal metallothionein.

It is generally agreed that the bile is the
main excretory route for Cu; a small
amount of Cu, derived from the amino-
acid-bound fraction in plasma, is excreted
into the urine, but this is of little impor-
tance. It is assumed that the biliary excre-
tion has an important function in main-
taining Cu homeostasis. As has been
mentioned before, decreased Cu excretion
in the bile has been demonstrated in Wil-
son\'s disease patients and Bedlington ter-
riers. A similar reduction in biliary Cu ex-
cretion has been found in sheep (26).
Little is known ofthe actual process of the
biliary Cu excretion. Cu appears in the bile
after intravenous administration, first
bound to low, later to high molecular
weight proteins (35); binding to bile salts
has also been demonstrated (22). Biliary
Cu does not seem to be available for reab-
sorption in the intestine. Biliary Cu excre-
tion may be reduced by other metals (Mn,
Cd as an inducer of metallothionein syn-
thesis), hepatotoxic agents, and depletion
of hepatic glutathione (1). Although our
results from similar experiments suggest
that Cu excretion by glutathione depletion
may be equally well explained by a simul-
taneous reduction in bile production (to be
published), glutathione seems te be a good
candidate for further study, since it has
been proposed as a mediator in the biliary
excretion of Hg (3) and Cd (7) as well.
An important theory concerning Cu excre-
tion is that biliary Cu is directly derived
from the lysosomes (28). In this theory Cu,
like many other lysosomally catabolized
substances, is discharged into the bile by
exocytosis of the lysosomal contents. This
theory is based on a) the almost identical
specific activity of lysosomal radioactive
Cu and biliary Cu in one patient with Wil-

son\'s disease after oral ®\'\'Cu administra-
tion; b) the increased Cu concentrations in
the lysosomes in the livers of patients with
advanced Wilson\'s disease. However, we
consider this insufficient direct evidence to
support this theory.

Liver damage is an important feature of
all Cu storage diseases. The toxicity of Cu
has been demonstrated in in vitro studies
and is mainly derived from its ability to
bind to sulphydryl groups, nucleic acids,
and tubulin, thus impairing such cellular
functions as enzyme activity, protein syn-
thesis, and intracellular transport.
It is not likely that free Cu ions will exist in
vivo, because they will easily bind to spe-
cific or unspecific ligands present in cells
and body fluids. Hence it is assumed that
the Cu that is not bound to metallothionein
or stored in any form in lysosomes and
cannot be transported out of the cell will
remain in an (as yet unknown) pool. This
Cu, although chelated in some form, may
be sufficiently free to exert its toxic influ-
ence.

Because Cu-induced liver damage is in-
variably associated with the pigment lipo-
fuscin, it has been suggested that liver cell
damage may be caused by Cu-mediated
lipid peroxidation (23). The ability of Cu to
catalyze the peroxidation of unsaturated
fatty acids and the generation of hydroxyl
radicals has been verified in in v/7ro studies.
However, the stimulation of lipid peroxi-
dation by Cu in vivo has been demonstrated
only in vitamin E- or selenium-deficient
rats (9).

During Cu loading of sheep, an increase of
lysosomal enzyme activity can be observed
in liver homogenates (14) and it has been
proposed (15) that damage of the lyso-
somal membrane may lead to liberation of
proteolytic enzymes, with consequent de-
grading of liver cell proteins. Lysosomal
membrane damage may be caused by lipid
peroxidation or binding of Cu to sulphy-
dryl groups in the membrane.
Other possible causes of liver cell damage
following Cu accumulation have been
summarized before (27); little support from
in vivo experiments is available for most of
them, however.

An often fatal complication of Cu accumu-
lation in the liver is haemolysis, which has
been described in patients with Wilson\'s
disease, in Bedlington\'s terriers with in-
herited Cu toxicosis, and in chronic Cu
toxicity in sheep. The onset of this stage is
marked by an increase of blood Cu to very
high levels; it is generally assumed that this
Cu is released by the liver but the cause of
this release is not known, although stress
situations may precede it. The elevated
blood Cu leads to erythrocyte damage, met-
haemoglobin production, and Heinz body
formation with subsequent haemolysis. In
a review of chronic Cu poisoning in sheep.
Soli (25) summarized the possible causes of
haemolysis and described three alternative
mechanisms: decreased red cell deform-
ability due to Heinzbody formation, chemi-
cal and/or mechanical changes in red cell
membranes due to Heinz body attachment,
and direct oxidative injury to the red cell
membrane. Although in his view Heinz
body formation may be the principal
cause, evidence is available suggesting that
Cu may cause lipid peroxidation in the ery-
throcyte membrane, leading to its disrup-
tion (19). This process may somehow be
related to an inhibition of glycolytic enzy-
mes and a concomitant decrease of the glu-
tathione concentration in the erythrocyte.
Our own results with rats, injected with a
high dose of Cu, suggest that not the height
of the blood Cu concentration but the time
of exposure of the red cells to a certain
increased Cu concentration determines the
degree of haemolysis (to be published).

Despite an ever increasing amount of litera-
ture our knowledge of Cu metabolism
shows numerous blank spots. Although it
is assumed, for instance, that the biliary
excretion of Cu is an important regulatory
mechanism for Cu homeostasis, little is
known of the mechanism itself. Up to now
a general concept of Cu metabolism does
not exist and neither do we know the spe-
cific sites where a derangement may lead to
Cu accumulation.

It is believed that animal models of diseases
may afford new insights into the patho-
genesis of that particular disease and may
add to our knowledge of complex normal
processes. In this respect, inherited Cu toxi-
cosis in the Bedlington terrier and chronic
Cu toxicity of sheep may function as a
means of understanding the normal Cu
metabolism. The hereditary Cu accumula-
tion in the liver of the so-called \'toxic milk\'
mice described recently (24) may be another
promising subject of study: because of its
low caeruloplasmin activity this condition
may be most suitable as a model for Wil-
son\'s disease.

In addition, as has been pointed out by
Danks (8), tissue culture studies on normal
and mutant cells may be equally rewarding
in the future.

1. Alexander. J. and Aaseth.J.: Biliary excretion of
copper and zinc in the rat as influenced by diethyl
maleate. selenite and diethyldithiocarbamate.
Biochem. Pharmacol. 1980; 29: 2119-33.

2. Appleton, D. W. and Sarkar, B.: The absence of
specific copper(II)-binding in dog albumin: a
comparative study of the human and dog al-
bumin. J. Biol. Chem. 1971; 246: 5040-6.

3. Ballatori, N. and Clarkson. T. W.: Biliary trans-
port of glutathione and methylmercury. Am. J.
Physiol. 1983; 244: G435-4I.

4. Bremner. 1.: Factors influencing the occurrence
of copper-thioneins in tissues. In: Kagi, J. H. R.
and Nordberg, M.. eds. Metallothionein. Basel:
Birkhauser Verlag, 1979; 273-80.

5. Bremner, I.: The nature and function of metallo-
thionein. In: Gawthorne, J. M., Howell, J. McC.,
and White, C. L., eds. Trace element metabolism
in man and animals - 4. Berlin, Springer Verlag
1982; 637-44.

6. Bremner, I., Young, B. W., and Mills, C. F.:
Protective effect of zincsupplementation against
copper toxicosis in sheep. Br. J. Nuir. 1976; 36:
551-61.

7. Cherian, M. G. and Vostal, .1. J.: Biliary excre-
tion of cadmium in rat. I. Dose-dependent bi-
liary excretion and form of cadmium in the bile.
J. Toxicol. Environm. Health. 1977; 2: 945-54.

8. Danks, D. M.: Trace elements in human disease,
with particular reference to copper and zinc. In:
Gawthorne, J. M., Howell, J. McM., and White,
C. L., eds. Trace element metabolism in man and
animals - 4. Berlin: Springer Verlag, 1982; 479-
86.

9. Dougherty, J. J. and Hoekstra, W. G.: Effects of
vitamin E and selenium on copper-induced lipid
peroxidation in v/voand on acute copper toxicity.
Proc. Soc. Exp. Biol. Med 1982; 169: 201-8.

10. Fischer, P. W. F., Giroux, A., and L\'Abbé, M.
R.: Effects of zinc on mucosal copper binding

I 1. Frommer, D. J.: Defective biliary excretion of
copper in Wilson\'s disease. Gut 1974; 15: 125-9.

12. Geller, B. L. and Winge, D. R.; Rat liver Cu,
Zn-superoxide dismutase. Subcellular location
in lysosomes. J. Biol. Chem. 1982; 257: 8945-52.

13. Goldfischer, S. and Sternlieb, 1.: Changes in the
distribution of hepatic copper in relation to the
progress of Wilson\'s disease (hepatolenticular de-
generation). Am. J. Pathol. 1968; 53: 883-901.

14. Gooneratne, S. R., Howell, J. McC., and Cook,
R. D.: An ultrastructural and morphometric
study of the liver of normal and coppcr-poisoned
sheep. Am. J. Pathol. 1980; 99: 429-50.

15. Gooneratne, S. R., Howell, J. McM., and Gaw-
thorne, J. M.: Intracellulardistribution of copper
in the liver of normal and copper loaded sheep.\'
Res. Vet. Sci. 1979; 27: 30-7.

16. Gutteridge, J. M. C. and Stocks, J.: Ceruloplas-
min: physiological and pathological perspectives.
Crit. Rev. din. Lab. Sci. 1981; 14: 257-329.

17. Hartmans, J. andBosman, M. S. M.: Differences
in the copper status of grazing and housed cattle
and their biochemical backgrounds. In; Mills, C.

18. Hazelrig, J. B., Owen, C. A., and Ackerman,
E.: A mathematical model for copper metabol-
ism and its relation to Wilson\'s disease. Am. .1.
Physiol. 1966; 211: 1075-81.

19. Hochstein, P., Kumar, K. S.,and Forman, S. J.:
Lipidperoxidation and the cytotoxicity of cop-
per. Ann. N. Y. Acad Sci. 1980; 355: 240-8.

20. Hoogenraad.T. U. and Hamer, C. J. A. van den:
3 Years of continuous oral zinc therapy in 4
patients with Wilson\'s disease. Acta Neurol.
Scand 1983; 67: 356-64.

21. Johnson, G. F., Morell, A. G., Stockert, R. J.,
and Sternlieb, I.: Hepatic lysosomal copper pro-
tein in dogs with an inherited copper toxicosis.
Hepatology, 1981; 1; 243-8.

22. Lewis, K. O.: The nature of the copper complexes
in bile and their relationship to the absorption
and excretion in norinal subjects and in Wilson\'s
disease. Gut 1973; 14: 221-32.

23. Lindquist. R. R.: Studies on the pathogenesis of
hepatolenticular degeneration. III. The effect of
copper on rat liver lysosomes. Am. .J. Pathol.
1968; 53: 90.3-26.

24. Rauch, H.: Toxic milk, a new mutation affecting
copper metabolism in the mouse.,/. Hered. 1983;
74: 141-4.

25. Soli, N. E.: Chronic copper poisoning in sheep.
Nord. Vet. Med 1980; 32: 75-89.

26. Soli, N. E. and Rambaek, J. P.: Excretion of
intravenously injected copper-64 in sheep. Acta
Pharmacol. Toxicol. 1978;43:205-10.

G., Alpert, S., Gregoriadis, G., and Scheinberg,
1. H.: Lysosomal defect of hepatic copper excre-
tion in Wilson\'s disease (hepatolenticular degen-
eration). Gastroenterology 1973; 64: 99-105.

The mucosa ofthe small intestine is com-
posed ofthe muscularis mucosae, the lam-
ina propria, and the lamina epithelialis.
Roughly, villi and crypts of Lieberkühn
can be recognized. The lamina epithelialis
consists of a continuous layer of columnar
epithelial cells and is separated from the
lamina propria by a basal lamina. The
epithelium in the crypts is formed by en-
terobiasis, goblet cells, various kinds of
entero-endocrine cells, a few tuft cells and,
in most mammalian species, Paneth cells
(1). The epithelium covering the villi is
mainly composed of entcrocytes and goblet
cells, and a few entero-endocrine cells, tuft
cells, and the recently discovered \'cup\' cell
(1, 2). At the apical border, the epithelial
cells are attached to each other by the tight
junctions (3). Between the epithelial cells
lymphocytes are situated (4). Solitary and
aggregated lymphatic nodules arc scatter-
ed in the lamina propria and in the submu-
cosa throughout the small intestine. With-
in the epithelium overlaying this lymphatic
tissue, specialized follicle associated epi-
thelial (FAE-) or membranous (M-)cells
are present (5-7).

The most important cells with regard to
digestion and absorption are the entero-
cytes. As specializations of their free sur-
faces they possess microvilli, through which
a considerable enlargement of the absorb-
ing surface area is created (8). This \'brush
border\' is covered by the glycocalyx, a car-
bohydrate cell coat composed ofthe oligo-
saccharide chains of integral plasma mem-
brane glycoproteins and glycolipids (9-11 ).
Being closely connected with the outer
world, the epithelium ofthe gastro-intesti-
nal tract of all animal species has a strategic
localization. Nutrients entering the body
have to cross this epithelium before they
reach the blood or lymph circulation. This
uptake of nutrients includes the danger of
ingesting injurious material, which can
damage and/or cross the intestinal lining.
Therefore, in addition to the function of
digestion and absorption of nutrients, the
intestinal epithelium has also to fulfil the
function of a barrier to noxious products.
Based upon data from the literature, Mou-
wen et al. (12) proposed the concept of a
three component small intestinal mucosal
barrier, consisting ofthe following immun-
ological and non-immunological mucosal
defence mechanisms:

— the mucus layeron the mucosal surface,
forming the outermost mucosal bar-
rier;

— the epithelial layer with the glycocalyx,
tight junctions, lysosomes, and basal
lamina;

— the lympho-reticular system of the mu-
cosa, including the gut-associated lym-
phoid tissue (GALT).

Present knowledge concerning the mucus
layer has recently been reviewed (12). The
purpose of the present article is to review
some biological and pathobiological as-
pects of the glycocalyx of the small intesti-
nal epithelium in relation to cellular pro-
cesses and to its possible role in the small
intestinal mucosal barrier.

Structural aspects of the glycocalyx
Bennett (13) suggested that every cell might
possess a carbohydrate coating on the
outer surface of its plasma membrane. He
proposed the term glycocalyx. This hy-
pothesis has been confirmed in a large
number of rat cell types (14, 15). Ito no-
ticed a conspicuous glycocalyx on intesti-
nal microvilli (8). Over the entire length of
the small and large intestine the glycocalyx
is seen as a uniform layer of filamentous
material (Fig. 1), rarely less than 100 nm
and sometimes more than 500 nm in thick-
ness (16, 17). Because the glycocalyx of
goblet cells and that of the M-cells is less
prominent, compared with the adjacent en-
terocytcs, an abrupt change in thickness of
the glycocalyx may be seen at these cells

(18). The glycocalyx is equally well devel-
oped on enterocytes at the base and near
the tip of the villus (18); the filaments have
a diameter of 2.5-5 nm and branch freely
(17). In the crypts the glycocalyx is less
abundant, while the filaments are less
firmly packed and show less branching

(19). The fact that the filaments are longer
and more numerous at the tips ofthe mi-
crovilli than in the clefts between them (15)
probably accounts for the more intense
staining reactions seen in both light and
electron microscopy of the apex of the
brush border (17). The glycocalyx appears
distinctly different in its fine structure from
the mucus, and its filaments appear to be
integrated with the cell membrane (16, 17,
20). Therefore, the mucous layer and the
glycocalyx are two different structures.
The appearance of the glycocalyx seems to
vary with the preparative and staining
methods used. Sometimes the glycocalyx is
observed as a thick meshwork of branching
filaments (16, 21), but in other studies the
filaments are arranged in a more parallel
way and do not branch (22). In negatively

stained isolated brush borders 600-nm
knobs have been seen, which are presumed
to represent the glycocalyx (23). In some
studies (19) the glycocalyx shows a sub-
stantial variation in distribution in the
small intestine, in other observations a gly-
cocalyx of fairly uniform thickness is found
(16). Even a variation in thickness of the
glycocalyx covering individual enterocytes
has been described, which has been inter-
preted as a result of differences in the ma-
turity of the enterocytes (22, 24).
The presence of a glycocalyx does not de-
pend upon taxonomic classification. How-
ever, in man, cat, and bat, the glycocalyx
appears to be thicker than in some other
animal species (9). Glycocalyces have been
clearly demonstrated in the intestine of in-
sects (25-27), amphibians (9, 28), and fish
(Fig. 2).

As mentioned in the introduction, the gly-
cocalyx is composed of the carbohydrate
moieties of the plasma membrane glyco-
proteins and glycolipids. The enterocyte
membrane has been shown to be very rich
in these two glycoconjugates (29).
Glycoproteins are polypeptide chains with
1-15, and sometimes even more, sugar
units covalently linked to the protein core
by a type specific glycosidic linkage. The
glycocalyx glycoproteins show a N-glyco-
sidic linkage, whereby the polysaccharide
chain is joined by the linkage sugar N-ace-
tylglucosamine via a nitrogen bridge to as-
paragine in the peptide chain (30, 31). The
carbohydrate chains, which can be branch-
ed, contain the following monosacchari-
des: acetylglucosamine, acetylgalactosam-
ine, galactose, fucose, mannose, glucose,
and sialic acid (10, 32, 33). The sialic acids
are chiefly responsible for the negative
charge of the glycoproteins, because they
always occupy a terminal position in the
carbohydrate chains. Sulphation of sugars
also contributes to the acidity of the glyco-
proteins (9) and therefore to the negative
charge of the glycocalyx and plasma mem-
brane (34, 35).

Glycolipids are glycoconjugates with 2-8
monosaccharides linked to a ceramide mole-
cule (36). The carbohydrate chains of the
glycolipids resemble those of the glycopro-
teins of the same tissue, but may sometimes
differ in the composition of the central

sugars (33). The external parts of the sugar
chains are identical with those of the gly-
coproteins; hence the polar group of the
glycolipid molecule is negatively charged
at a physiological pH.
The cell membrane consists of two layers of
phospholipid molecules, their hydrophilic,
polar groups facing outwards from the
membrane. The lipid or protein moiety of
the glycoconjugates are thought to be in-
serted in this membrane matrix, whereas
the carbohydrate part protrudes freely into
the extracellular space (37). The glycopro-
teins penetrate the membrane to various
depths, depending upon the nature of the
protein unit. In the \'fluid-mosaic\' model
08) the membrane components are pre-
sumed to diffuse in a lateral plane of the
membrane. This movement can, however,
be limited by several structures, including
extracellular mucus, tight junctions, and
cytoskeletal elements (37).
The tight junction is situated just beneath
the brush border at the apical boundary of
adjacent epithelial cells, closely connected
with cytoskeletal elements. Because of its
property of restricting the lateral diffusion
of macromolecules in the membrane, the
apical and basolateral plasma membrane,
including the glycocalyx, may show a sub-
stantial difference in composition (39-41).
Some of these membranal macromolecules
may be fixed at the cell surface by their
close connection with the cytoskeleton (42-
44). When chemicals such as cytochalasine
B and colchicine are used, the distribution
and mobility of the integrated membrane
proteins and lipids are influenced, because
of the destruction of microfilaments and
microtubuli (43).

General function of the glycocalyx
From a vast amount of data in the litera-
ture the conclusion is inescapable that the
membrane glycoconjugates differ widely in
their function. It has become clear that a
number of biological functions of the cell
are in fact properties of the membrane gly-
coconjugates (II, 16, 45).
Because of its negative charge, the glyco-
calyx may function in ion exchange (20)
and is able in this way to modify the ca-
tionic environment of the cell. Cell mem-
branes treated with neuraminidase reveal
a decreased K^-flow, indicating that sialic
acid plays a role in K*-transport (46).
Jarnefelt et al. (31) have stated that the
position of the terminal branches of the
carbohydrate side chain may be responsi-
ble for a function specific \'fingerprint\'. For
instance is was noticed that tissue glyco-
proteins contained disialosyl sequences in
terminal position, while these structures
never occurred in circulating glycopro-
teins (47). Moreover, the glycocalyx of the
intestinal epithelial cells contained more
mannose units in its oligosaccharide chains
than the cells of the respiratory tract did
(39). This variability causes the elements of
the glycocalyx to function as antigens, such
as blood group antigens (42), histocompat-
ibility antigens (48, 49), and carcino-em-
bryonic antigens (50, 51).
The intercellular \'cement substance\' be-
tween epithelial cells appears to be also a
property of the glycocalyx (15). Indeed, it
can be postulated that cellular recognition
and adherence is a principal function ofthe
glycocalyx. This phenomenon is involved
in a number of events, including mitosis,
contact inhibition, cellular adhesion, and
the subsequent formation of more intri-
cated junctions, a process in which the Ca""
plays an important role (52-56).
A specific pattern of sugar moieties in a
carbohydrate side chain may also serve as a
recognition site for other complementary
structures. As a consequence, glycocalyx
elements may function as rcccptors for
bacteria, viruses, toxins, lectins, antibo-
dies, interferon, hormones, Vitaminc B|2-
intrinsic factor complex, heme (57-60), and
so on.

The microvillous membrane, including the
glycocalyx of the intestinal epithelium,
contains both hydrolytic enzymes (e.g. di-
saccharidases, dipeptidascs) and synthetic
ones (e.g. glycosyltransferases) and pos-
sesses the carrier proteins involved in sugar
and amino acid transport (61-70). Sialyl-
transferase activity is greatest in the villous
cell surface membrane, but galactosyltrans-
ferase is most active in the crypt cell sur-
face, as it is in the foetal intestinal epithe-
lium (71).

Within the framework of this article we
have to mention two enzymes separately,
because of their function in the intestinal

barrier model; the carbohydrate side chains
of these glycoproteins are part of the glyco-
calyx. The first one is aminopeptidase,
which splits peptides into their constituting
amino acids and plays a role in the trans-
port of these amino acids. The enzyme is
composed of two distinctly different parts,
a hydrophilic moiety, which bears the total
carbohydrate content together with the en-
zyme activity, and a transmembranal hy-
drophobic part, which has been shown to
act as a transport unit (68). It may also
function as a transmitter of biological in-
formation between the inside and the out-
side of the cell (68). The second brush
border enzyme to be mentioned is entero-
peptidase, formerly known as enteroki-
nase. It forms the initial activator for the
inactive precursors of trypsine, chymo-
trypsine, carboxypeptidase A and B, and
elastase, which are all secreted by the pan-
creas. Indeed, it has been shown that pan-
creatic proteolytic enzymes bind to the
glycocalyx, indicating that this binding
might be a prerequisite to activation by
enteropeptidase (72).

The glycocalyx is the first cellular structure
with which ingested materials come into
contact, and from the previous sections of
this article the conclusion can be drawn
that the glycocalyx must have considerable
protective properties. First of all, being of
glycoprotein nature, the glycocalyx may
behave as\' a continuation of the mucus
layer superimposed on it, so that it may act
as a lubricant and sieve to large molecules
and micro-organisms (9, 12, 17, 20).
A second barrier is attributable to the sial-
osylation and/or sulphation of the oligo-
saccharide chains of the glycocalyx, which
protects the membrane proteins from break-
down by pancreatic enzymes (9, 73). Di-
saccharidases do not have sialic acid bound
to their carbohydrate side chains (74).
Furthermore, a proteolytic degradation of
membranal components occurs when sialic
acids are removed from the sialosylated
glycoproteins (75). Therefore, normally
non-sialosylated brush border components
are probably protected from proteolysis by
sulphated groups in vivo.
Sialosylated components of the glycocalyx
in their turn are found to be protected
further by O-acetyladon (10, 76). As a re-
sult. the terminal sugars become resistant
to neuraminidases, which may be derived
from lysosomes of desquamated cells or
produced by several bacteria and viruses.
This state hinders the attachment of the
micro-organisms to the glycocalyx.
A rapid turn-over of the glycocalyx pro-
vides a clearing system for the mucosal
surface (77). Ugolev proposed his model
for membrane-bound digestion by show-
ing that the glycocalyx is involved in the
intestinal barrier(64). In this type of diges-
tion pancreatic enzymes adsorbed to the
glycocalyx and intrinsic membrane en-
zymes are involved. Pancreatic enzymes,
secreted by the pancreas as proenzymes,
may be adsorbed to the glycocalyx surface,
distributed throughout the glycocalyx,
and/or after penetration into the glyco-
calyx, adsorbed to the outer leaflet of the
trilaminar membrane. Ugolev et al. (78)
have been able to separate the apical glyco-
calyx from the remaining enterocyte mem-
brane, and analysis of these two fractions
showed that 60 per cent of the a-amylase
and about 80 per cent of the trypsin activi-
ties were concentrated in the apical portion
of the glycocalyx, suggesting a consider-
able barrier to suger and peptide polymers.
Once these substances have been depoly-
merized, and diffusion has occurred into
the deeper parts of the glycocalyx, they are
hydrolyzed by the intrinsic brush border
enzymes into absorbable units.
Absorption of non-hydrolyzed molecules
by the mammalian small intestine presup-
poses that such molecules have resisted the
digestive capacity of the glycocalyx (72,
79). This can only happen if the amount of
ingested dietary molecules is so considera-
ble that many molecules escape hydrolytic
destruction, or if the capacity of the glyco-
calyx enzymes is diminished. Such a sur-
plus is subsequently absorbed by the cell
through an endocytotic process, and if a
complete lysosomal breakdown also fails,
the molecules may be transported to the
lamina propria. Another possibility is the
paracellular transport of molecules which
have passed the glycocalyx. These mole-
cules may exert a direct, toxic, influence on
intestinal cells. If the molecules are immun-

ogenic, a local or even general immuno-
logical effect may be elicited (80).
Thus, in the case of humoral activity, IgA
may be produced. Two IgA molecules are
coupled by the J-chain. This IgA dimer is
subsequently linked to a secretory compo-
nent (SC), a product of the enterocyte (81 ),
at the basolateral cell membrane. The SIgA
complexes are transported to the glyco-
calyx through an exocytotic process and
eventually become incorporated into the
glycocalyx (82^ The SC stabilizes the IgA
dimer and, being a glycoprotein itself, it
renders the complex less susceptible to pro-
teolytic attack (83). The antibodies in the
glycocalyx are able to react with the ap-
propriate antigen to form complexes which
are unable to bind to the cell membrane.
This results in an enhanced breakdown by
hydrolytic pancreatic and brush border en-
zymes (80, 84, 112). The importance of this
barrier system is demonstrated by the ab-
sorption of dietary antigens in patients
with a SIgA deficiency, which leads to the
development of high levels of serum anti-
bodes against dietary proteins (82). A
small amount of intraluminal protein tra-
verses the gut and reaches the lymphoid
organs intact (83), in order to function as a
primary antigen or as a constant immuno-
logical booster (85). This antigen uptake in
the adult is probably the main function of
the M-cells (86, 87).

The indigenous mucosal flora of the intes-
tine turns out to be recognized by the host
as \'self, because against their antigens no
antibodies are produced (88). The practical
effect of an indigenous microflora is the
exclusion of newly introduced bacteria. In-
testinal bacteria retard the local growth of
Salmonella and Shigella (82). The glyco-
calyx provides the indigenous micro-organ-
isms with special attachement \'cups\', as
demonstrated by Wagner and Barnett (88)
and Neutra (89)\'.

A possible model of the barrier provided
by the glycocalyx is drawn in Figure 3.

Fig. 3. A schematic representation of the barrier functions provided by the glycocalyx (disacch. = disacchari-
dase; endopept. = endopeptidase; alk. phos. = alkaline phosphatase; NANA = N-acetyl neuraminic acid;
SO4 = sulphated group).

The formation ofthe glycocalyx starts with
the biosynthesis of the protein and lipid
part in the RER and SER, respectively.
During migration to and residence in the
Golgi system glycosylation occurs. Auto-
radiographic studies have led to the con-
clusion that in the RER mannose (90) and
glucosamine (90-92) residues are synthes-
ized into a core of sugars, which is con-
nected with the protein part, whereas the
uptake of fucose (92-94), galactose (95),
and sialic acid or its precursor N-acetyl
mannosamine (96, 97) takes place in the
Golgi system where the peripheral parts of
the side chains are synthesized (90).
The glycosylation of lipids occurs in the
SER and Golgi region by the successive ad-
dition of monosaccharides (42). The indi-
vidual monosaccharides are taken from the
cytoplasmatic pool and linked to the grow-
ing sugar chain by specific glycosyltransfe-
rases, after being transformed into nucleo-
tide sugars (42, 98-100). Simultaneously
with the disappearance ofthe radioactivity
from the Golgi region, a significant in-
crease in labellingoccurs in the apical vesi-
cles which is followed by the labelling of
the brush border (92, 101). The vesicles
contain filamentous material strongly re-
sembling the glycocalyx filaments. These
vesicles fuse with the brush border mem-
brane and the filamentous content becomes
part of the glycocalyx (94).
Radioactivity from labelltd monosaccha-
ride prectrrsors disappears from the glyco-
calyx, which shows that membrane glyco-
conjugates form dynamic components that
are renewed constantly (16, 92, 97). Other
studies using enzyme activity measure-
ments confirm this renewal (71). Intrinsic
intestinal brush border enzymes do not ex-
hibit uniform turn-over rates. For instance
Alpers (102) showed that large molecular
weight glycoproteins, such as the disac-
charidases, turned over at a faster rate than
smaller ones. Pancreatic proteolytic en-
zymes and lysosomal hydrolases released
after epithelial desquamation are impli-
cated in the turn-over of the brush border
enzymes (103, 104). Elastase in particular
might play an important role in this pro-
cess (104). Also microbial proteases are
shown to affect brush border enzyme activ-
ity (105). Moreover, the brush border is
constantly exposed to the erosive effects of
moving chyme (106) and to the degradative
action of dietary lectins (107). In feeding
experiments, biliary salts such as taurocho-
late appear to solubilize brush border en-
zymes (71, 108), and biliary salts combined
with elastase cause augmented destruction
of the brush border components (71). The
turn-over is also achieved by membrane
shedding, a process in which small pieces of
microvillous membrane are shed into the
lumen (109).

The activity ofsomeenzymes located in the
glycocalyx varies with a diurnal rythm re-
lated to feeding cycles (1 lO-l 12). The activ-
ities of the intestinal disaccharidases are
also known to respond adaptively to diet.
Feeding a diet with a high carbohydrate
content results in higher activities of su-
crase and maltase (113). These variations
in activity can be explained by a change in
enzyme synthesis or degradation rate, a
change in enzyme activity, or a combina-
tion of these possibilities (114).

Little is known about how the small intes-
tinal barrier provided by the glycocalyx is
affected in disease. From the literature
most conclusions can be drawn only in-
directly, because clearly directed studies in
this field are hardly available. Recently, the
glycocalyx has been studied ultrastructur-
ally in Crohn\'s disease (115). It was found
that the intestinal epithelium did not show
obvious changes in glycocalyx thickness
when compared with control specimens.
Although this has been interpreted as an
indication of an intact barrier function, the
composition of the glycocalyx is expected
to be important for its barrier role as well.
Generally speaking, inferiority of the gly-
cocalyx barrier may be due to a disturbed
synthesis (e.g. inherited defects, deregula-
tion of the protein synthesis, undifferen-
tiated epithelium), or a direct or indirect
injury of the glycocalyx.
Inherited defects of the glycocalyx encom-
pass, for example, enzyme deficiencies, re-
sulting in diminished hydrolysis and pos-
sibly enhanced uptake of macromolecules.

Endopeptidase (enterokinase) deficiency
prevents tJie activation of several pro-en-
zymes (116); lactase and iso-maltase-su-
crase complex deficiencies have also been
described (117, 118).

Inferiority of the glycocalyx as a conse-
quence of a deregulated protein synthesis
of the epithelial cell can be caused, for ex-
ample, by viruses and drugs. After being
incorporated by endocytosis, a virus sup-
presses the host cell\'s protein synthesis by
deregulating the DNA and RNA metab-
olism of the host, and this may result in
insufficient glycocalyx production (119). A
decrease in the glycocalyx thickness has
been demonstrated in experimental New-
castle disease (120). In the course of the
infection the virus uses the cellular mechan-
isms of the host for the production of its
own structural components, followed by
the incorporation of the virus envelop gly-
coproteins in the plasma membrane (121,
122). Hence, before exocytosis of virus oc-
curs, the host cell membrane contains ab-
normal glycoproteins, which might result
in an impaired barrier function. Indeed,
incomplete carbohydrate side chains of
glycoproteins have been described in vir-
ally transformed cells (120). Drugs such as
salicylates, phenylbutazone, corticostero-
ids, tetracyclines, and chloramphenicol are
known inhibitors of protein synthesis (12),
and therefore they may also induce an in-
sufficient glycocalyx. A selective IgA-defi-
ciency in man results in an increased up-
take of macromolecules, suggesting an
insufficient glycocalyx barrier function
(123).

Furthermore, a disturbed synthesis of the
glycocalyx may be associated with a de-
layed maturing of the intestinal epithelium
or epithelial regeneration after the epithe-
lium has been damaged (124). Probably, a
delayed maturing of the intestinal epithe-
lium is expressed by the cell membrane
composition, in a similar way as the epithe-
lium of immature animals differs from ma-
ture ones (125-128). The enhanced permea-
tion of macromolecules in young animals
as compared to that in adults, and the in-
creased cholera enterotoxin binding to in-
testinal membranes of newborns compared
to those of adults may be related to differ-
ences in the membrane composition of the
developing epithelium (125, 129). An infe-
rior glycocalyx can be expected in all cases
in which damage of the intestinal epithe-
lium has been followed by regeneration,
e.g. in villous atrophy (130). Thus, in tropi-
cal sprue or coeliac sprue in man, a defi-
ciency of dissaccharidases and peptide hy-
drolase activity occurs (131), while also in
methotrexate induced villous atrophy in
rats the brush border enzyme profile of
villous cells resembles that of the crypt cells
(132). Incomplete carbohydrate side chains
of glycocalyx glycoconjugates have been
described in coeliac sprue (107, 133). The
inflamed small intestine, accompanied by
villous atrophy, appears to be more per-
meable to macromolecules than the nor-
mal small intestine (134, 135), possibly
due to an insufficient glycocalyx of imma-
ture villous epithelium.
Direct injury of the glycocalyx can be
caused by infectious agents (e.g. viruses,
bacteria, protozoa) as well as by non-infec-
tious agents (e.g. lectins, bile salts, lysoleci-
thine, cations). In viral infections the sialic
acid is removed by the viral neuraminidase,
prior to binding of the virus to the carbo-
hydrate side chains of specific receptors (57)
An analogous mechanism is seen in bacte-
rial infections. Electron microscopic studies
showed that attachment of Vibrio to
the intestinal epithelial surface was accom-
panied by a disappearance of the glyco-
calyx. This might be due to the removal of
sialic acid from the glycoproteins by the
Vibrio neuraminidase, which is also
thought to potentiate the enterotoxin effect
(136,137). Bacterial pili may play a specific
role in the adhesion of E. coli to the epithe-
lium of the small intestine (138, 139). At-
tachment of bacteria takes place only to the
enterocytes of the villous, suggesting that
the presence of one or more cell surface
components of differentiated enterocytes is
needed for binding (89). It was found by
several workers that these receptors were
D-mannose for Salmonella typhi and E. coli
(59, 140, 141) and L-fucose for Vibrio
cholera (142). The cell receptors for cholera
enterotoxin, choleragenoid, andi:. coli en-
terotoxin are monosialogangliosides Gm,
(143). From these data one might conclude
that the enterocyte possesses directly ac-
cessible attachment sites for pathogenic

microorganisms. In contrast we had rather
considered the possibility that in an ideal
situation acetylated sialic acids protected
hidden recognition sites for viruses and
bacteria, and that there had to be an initial
deacetylation step, before bacterial or viral
neuraminidase was able to split off the sial-
ic acid and binding could occur to the
exposed receptors. Whether, and how, such
deacetylation takes place in the pathogene-
sis of these infectious diseases is unknown.
In Giardia infection a significantly im-
paired barrier function of the glycocalyx is
presumed because of the appearance of
lower disaccharidase levels, partly due to
damage to enterocyte microvilli (144) and
we observe a decreased thickness of the
glycocalyx (Fig. 4).

Dietary lectins are known to degrade the
glycocalyx (107), whereas biliary salts such
as taurocholate appear to solubilize brush
border enzymes (62. 70), resulting in in-
creased permeability (145). In a rat experi-
mental model, high concentrations of ly-
solecithine impaired the small-intestinal
mucosal barrier and enabled macromole-
cules to permeate, possibly due to an inter-
action of lysolecithine with the protein por-
tion of the plasma membrane (146). The
polyvalent cation polyornithine causes an
increased intestinal permeation of macro-
molecules in neonatal piglets, possibly as a
result of an alteration of the charge of the
brush border membrane (147). A direct in-
jury of the glycocalyx by noxious agents is
also dependent on their admittance to the
cell membrane, which at least in part de-
pends on the quantity and quality of the
overlying mucus layer (12).
Lastly, an indirect injury of the glycocalyx
may occur as a consequence of cell dam-
age.

In conclusion we propose that in fact each
alteration of the glycocalyx, with its spe-
cific biological function, may have some
effect on the intestinal glycocalyx-derived
barrier.

Although many features of the small intes-
tinal glycocalyx have been elucidated in the
past twenty years, much has still to be
learned concerning the (patho)biology of
the glycocalyx.

— the production and composition (sial-
osylation, O-acetylation of sialic acids,
and sulphation) of glycocalyx glyco-
conjugates in normal and diseased small
intestine;

— the correlation between ultrastructural
appearance and functional integrity of
the glycocalyx in the normal and the
diseased small intestine;

— the effect of drugs or infectious agents
on glycocalyx composition and func-
tion.

To answer these questions we suggest in
vivo studies in animal models. A combina-
tion of ultrastructural, histochemical, and
biochemical methods may provide us with
a better understanding of this cellular
structure.

We would like to thank Drs. .loost van de Wiel for his
linguistic correction of the English manuscript and
Mr. Ton Ultee for his skilful technical assistance.

1. Trier, J. S. and Madara, J. L.: Functional mor-
phology of the mucosa ofthe small intestine. In:
Physiology ofthe Gastrointestinal Tract (John-
son L. R., ed.). Raven Press, New York, 1981.

2. Madara, J. L.: Cupcells: structure and distribu-
tion of a unique class of epithelial cells in guinea
pig, rabbit and monkey small intestine. Gas-
troenterology 1982; 83: 981-94.

3. Hull, B. E. and Staehelin, L. A.: The terminal
web. A réévaluation of its structure and func-
tion. J. Cell. Biol 1979; 81: 67-82.

4. Ferguson, A.: Intraepithelial lymphocytes of
the small intestine. Gut 1977; 18: 921-37.

5. Owen, R. L.: Sequential uptake of horse radish
peroxydase by lymphoid follicle epithelium of
Peyer\'s patches in the normal unobstructed
mouse intestine: An ultrastructural study. Gas-
troenterology 1977; 72: 440-51.

6. Rosen, von L., Podjaski, B., Bettmann, I., and
Otto, H. F.: Observations on the ultrastructure
and function of the so-called \'microfold\' or
\'membraneous\' cells (M cells) by means of
peroxydase as a tracer. Virchows Arch. (Pathol.
Anat.) 1981; 390: 289-312.

7. Bockman, D. E. and Winborn, W. B.: Light and
electron microscopy of intestinal ferritin ab-
sorption. Observations in sensitized and non-
sensitized hamsters (Mesocricetus auratus).
Anat. Rec. 1966; 155: 603-22.

8. Brunser, O. and Luft, J. H.: Fine structure of
the apex of absorptive cells from rat small intes-
tine../. Ulirastruct. Res. 1970; 31: 291-311.

9. Ito, S.: The enteric surface coat on cat intestinal
microvilli../. Cell. Biol. 1965; 27: 475-91.

10. Winzler, R. J.: Carbohydrates in cell surfaces.
Int. Rev. Cyl. 1970; 29: 75-117.

11. Luft, J. H.: The structure and properties ofthe
cell surface coat. Int. Rev. Cyt. 1976; 43: 291-
382.

12. Mouwen, J. M. V. M., Egberts, H. J. A., and
Koninkx, J. F. J. G.: The outermost mucosal
barrier of the mammalian small intestine. Dtsch.
tierärztl. Wschr. 1983; 90: 459-502.

13. Bennet, H. S.: Morphological aspects of extra-
cellular polysaccharides. J. Histochem. Cyto-
chem. 1963; II: 14-23.

14. Rambourg, A., Neutra, M.,and Leblond, C. P.:
Presence of a \'cell coat\' rich in carbohydrate at
the surface of cells in the rat. Anat. Rec. 1966;
154: 41-71.

15. Rambourg, A. and Leblond, C. P.: Electron
microscope observations on the carbohydrate-
rich cell coat present at the surface of cells in the
rat. J. Cell. Biol. 1967; 32: 27-53.

16. Ito, S.: Form and function of the glycocalyx on
free cell surfaces. Philos. Trans. R. Soc. Lond
(Biol.). 1974; 268: 55-66.

17. Fawcett. D. W.: Surface specializations of ab-
sorbing cells. J. Histochem. Cytochem. 1965;
13: 75-91.

18. Ito, S.: Structure and function of the glyco-
calyx. ffrf Proc. 1969; 28: 12-25.

19. Mukherjee, T. J. and Williams, A. W.: A com-
parative study ofthe ultrastructure of microvilli
in the epithelium of small and large intestine of
mice. J. Ceti Biol 1967; 34: 447-61.

20. Komissarchik, Ya. Yu. and Ugolev, A. M.: Ul-
trastructure and possible function significance
ofthe glycocalyx of microvilli of intestinal cells.
Dokl. Akad. Nauk. SSSR. 1970; 194: 731-3.

21. Hirokawa, N. and Heuser, J. E.: Quick-freeze,
deep-etch visualization of the cytoskeleton be-
neath surface differentiations of intestinal epi-
thelial cells. J. Cell. Biol. 1981; 91: 399-409.

22. Swift, J. G. and Mukherjee, T. J.: Demonstra-
tion of the fuzzy surface coat of rat intestinal
microvilli by freeze-etching. 7. Cell. Biol. 1976;
69: 491-3.

23. Johnson, C. F.: Hamster intestinal brush border
surface particles and their function. Fed. proc.
1969; 28: 26-9.

24. Rao, S. N., Mukherjee, T. M., and Williams, A.
W.: Quantitative variations in the disposition of
the enteric surface coat in mouse jejunum. Gut
1972; 13: 33-8.

25. Guitierrez, L. S. and Burgos, M. H.: The intes-
tine of Triatoma infestans. IL The surface coat
ofthe midgut. 7. Ulirastruct. Res. 1978; 63: 244-
51.

26. Marshall, A. T. and Cheung, W. W. K.: Ultra-
structure and cytochemistry of an extensive
plexiform surface coat on the midgut cells of a
fulgorid in.sect. y. Ulirastruct. Res. 1970; 33:
161-72.

27. Noirot, Ch. and Noirot-Timolhee, C.: Struc-
ture fine de la bordure en brosse de I\'intestine
moyenchez les insectes./. Microscopic 1972; 13;
85-96.

28. Tilney, L. G. and Cardell, R. R.: Factors con-
trolling the reassembly of the microvillous
border of the small intestine of the salamander.
J. Cell. Biol. 1970; 47; 408-22.

29. Forstner, G. G. and Wherrett, J. R.: Plasma
membrane and mucosal glycosphingolipids in
the rat intestine. Biochem. Biophys. Ada 1973;
306; 446-59.

30. Bennet, G. and Leblond, C. P.: Biosynthesis of
the glycoproteins present in plasma membrane,
lysosomes and secretory materials, as visualized
byradioautography.//«wc/iem. J. 1977; 9; 393-
417.

31. Jarnefelt, J., Finne, J., Krusivs, T., and Rau-
vala, H.; Protein-bound oligosaccharides of cell
membranes. TIBS. 1980; 110-4.

32. Hughes, R. C.; Glycoproteins as components of
cellular membranes. Prog. Biophys. Mol. Biol.
1973; 26; 191-268.

33. Candy, D. J.: Biological functions of carbohy-
drates. Blackie, Glasgow, 1980.

34. Wallach, D. F. H.: The plasma membrane; Dy-
namic Perspectives, Genetics and Pathology.
Springer Verlag. New York, Heidelberg, Berlin,
1972.

35. Marikovsky, Y., Inbar, M., Danon, D., and
Sachs, L.; Distribution of surface charge and
concanavalin A-binding sites on normal and
malignant transformer cells. Exp. Cell. Res.
1974; 89; 359-67.

36. Roseman, S.; Sugars of the cell membrane. In;
Cell membranes, Biochemistry, Cell biology
and pathology (Weissmann, G., Claiborn, R.,
eds.) H. P. Publishing Co., New York, 1975.

37. Singer, S. J. and Nicolson, G. L.: The Ouid
mosaic model of the structure of cell mem-
branes. Science 1972; 175; 720-31.

38. Nicolson, G. L.; Transmembrane control ofthe
receptors on normal and tumor cells. Biochem.
Biophys. Acia 1976; 457; 57-108.

39. Spicer, S. S., Baron, D. A., Sato, A., and
Schulte, B. A.; Variability of cell surface glyco-
conjugates. Relation to differences in cell func-
tion. J. Hisiochem. Cyiochem. 1981; 29; 994-
1002.

40. Pisam, M. and Ripoche, P.; Redistributionof
surface macromolecules in dissociated epithe-
lial cells. J. Cell. Biol. 1976; 71; 907-20.

41. Cox, S. M., Bauer, P. S.,and Haenelt, B.; Ret-
ention of the glycocalyx after cell detachment
by EGTA. ./. Hisiochem. Cyiochem. 1977; 12;
1368-72.

43. Daems, W. Th.; Functionele morphologic van
biomembranen. In: Biomembranen, 50 jaar na
Gorter en Grendel. Centrum van landbouw
publicaties en landbouw documentatie. 1976.
Wageningen.

44. Nicholson, G. L.: Transmembrane control of
the receptors on normal and tumor cells. Bio-
chem. Biophys. Ada 1976; 458: 1-72.

45. Schauer, R.: Chemistry and biology ofthe acyl-
neuraminic acids./J/i^eH\'. Chem. Inl. Edit 1973;
12: 127-38.

46. Glick, J. L. and Githens, S.: The role of sialic
acid in potassium transport of L 1210 leukae-
mia cells. A\'a/ure 1965; 208; 88.

47. Finne, J., Krusius,T., and Rauvala, H.: Occur-
rence of disialosyl groups in glycoproteins. Bio-
chem. Biophys. Res. Commun. 1977; 74: 405-10.

48. Robertis, E. D. P. de and Robertis, E. M. F. de:
Cell and molecular biology. Saunders College,
Philadelphia, 1980.

49. Helenius, A.„ Morein, B., Fries, E., Simons, K.,
Robinson, P., Schirrmacher, V., Terhorst, C.,
andStrominger, J. L.: Human (HLA-A and-B)
and murine (H2K and D) histocompatibility
antigen are cell surface receptors for Semliki
Forest virus. Proc. Nail. Acad. Sci. USA 1978;
75: 3846-50.

50. Isaacson, P.: Tissue demonstration of carci-
no-embryonic antigen (CEA) in ulcerative coli-
tis. Gui 1976; 17: 561-7.

51. Isaacson, P. and Judd, M. A.: Carcino-embry-
onic antigen (CEA) in the normal human small
intestine: a light and electron microscopic stu-
dy. Gui 1977; 18: 786-91.

52. Bosmann, H. B.: Cell surface enzymes: Effects
on mitotic activity and cell adhesion. Inl. Rev.
Cyl. 1977; 50; 1-23.

53. Roseman, S.: Complex carbohydrates and in-
tercellular adhesion. In: Biology and chemistry
of eukaryotic cell surfaces. Academic Press,
New York, 1974.

54. Edwards, P. A. W.: Differential cell adhesion
may result from non-specific interactions be-
tween cell surface glycoproteins. Nature 1978;
271: 248-9.

55. Pierce, M., Turley, E. A., and Roth, S.: Cell
surface glycosyltransferase activities. Im. Rec.
Cyl. 1980; 65: 1-47.

56. Weiser, M.: Intestinal epithelial cell surface
membrane glycoprotein synthesis. II. Glycosyl-
transferases and endogenous acceptors of the
undifferentiated cell surface membrane. J. Biol.
Chem. 1973; 248: 2542-8.

57. Helenius, A., Marsh, M., and White, J.: The
entry of viruses into animal cells. TIBS 1980;
104-6.

58. Mackenzie, I. L. and Donaldson, R. M.: Vitam-
ine B-12 absorption and the intestinal cell sur-
face. Fed Proc. 1969; 28: 41-5.

59. Sharon, N.: Some biological functions of cell
surface sugars. In: Structure and function of
biomembranes (Yagi, K. ed.). Japan Scientific
Press, Tokyo, 1979.

60. Grasbeck, R., Kovvonen, I., Lundberg, M., and
Tenhunen, R.: An intestinal reccptor for heme.
Scand J. Haemalol 1979; 23: 5-9.

61. Dahlqvist, A.: Assay of intestinal disacchari-
dases. Enzym. Biol. Clin. 1970; II: 52-66.

62. Eichholz, A.: Studies on the organization ofthe
brush border in intestinal epithelial cells. Bio-
chim. Biophys. Ada 1968; 163: 101-7.

63. Benson, R. L.,Sacktor, B., and Greenawalt, J.
W.: Studies on the ultra-structural localization

64. Ugolev, A. M., de Laey, P., and lezuitova, N.
N.: Membrane digestion and nutrient assimila-
tion in early development. In: Development of
mammalian absorptive processes. Ciba Foun-
dation Symposium 70. Exerpta Medica, Am-
sterdam, 1979.

66. Crane, R. K.: A digestive-absorption surface as
illustrated by the intestinal brush border. Trans.
Am. Microsc. Soc. 1975; 94: 529-44.

67. Kim, Y. S., Kim, Y. W., and Sleisenger, M. H.:
Studies on the properties of peptide hydrolases
in the brush border and soluble fractions of
small intestinal mucosa of rat and man. Bio-
chem. Biophys. Acta 1974; 370: 283-96.

68. Louvard, D., Semeriva, M., and Maroux, S.:
The brush border aminopeptidase: a trans-
membrane protein as probed by macromolecu-
larphotolabelling.y. Mol. Biol. 1976; 106: 1023-
35.

69. Maroux, S., Louvard, D., and Baratti, J.: The
aminopeptidase from hog intestinal brush bor-
der. Biochem. Biophys. Acta 1973; 321: 282-95.

70. Slaby, J., Erie, P., and Kasafirek, E.: Endopep-
tidase activity of the brush border of human
enterocyte. Acta Hepato-Gastroenterol. 1978;
25: 295-302.

71. Isselbacher, K. J.: The intestinal cell surface:
Some properties of normal, undifferentiated
and malignant cells. Ann. Int. Med. 1974; 81:
681-6.

72. Woodley, J. and Sterchi, E. E.: Endopeptidase
activity of the small intestine. In: Antigen ab-
sorption by the gut (Hemmings, W. A., ed.)
MTP Press Ltd, London, 1978.

73. Munakata, H. and Yosizawa, Z.: Isolation and
characterization of sulphated glycoproteins
from the brush border fraction and the soluble
fraction of rabbit small intestine. ./. Biochem.
1980; 87; 1559-65.

74. Riordan, J. R. and Forstner, G. G.: Glycopro-
tein membrane enzymes. In: Current topics in
membranes and transport (vol. 11) Academic
Press, New York, 1978.

75. Wold, J. K., Smestad, B., and Midtwedt, T.:
Intestinal glycoproteins of germ-free rats. Acta
Chem. Scand B. 1975; 29: 703-9.

76. Culling, C. F. A., Reid, P. E., Dunn, W. L., and
Freeman, H. J.: The relevance of the histochem-
istry of colonic mucins based upon their PAS
reactivity. Histochem. J. 1981; 13; 889-903.

77. Grudskov, A. A., Gusev, V. M., and Legolev,
A. M.; The three-compartmental enzyme sys-
tem of the enterocyte relating to its digestive
and barrier functions. In: Adv. Physiol. Sci. vol.
29, Gastrointestinal defence mechanism (Moz-
sik, Gy., Hanninen, P., Javor, T. eds.), 1980.

78. Ugolev, A. M., Parshkov, E. M., and Egorova,
V, v.: Distribution of absorbed and proper in-
testinal enzymes between the small intestinal
mucosal cells and separated from them the api-
cal glycocalyx. Dokl. Akad Nauk. SSSR 1978;
241: 491-4.

79. Williams, E. W.; Ferritin uptake by the gut of
the adult rat. In: Antigen absorption by the gut
(Hemmings, W. A. ed.). MTP Press Ltd, Lan-
caster, 1978.

80. Walker, W. A. and Isselbacher, K. J.: Uptake
and transport of macromolecules by the intes-
tine: possible role in clinical disorders. Gas-
troenterology 1974; 67: 531:49.

81. Green, F. H. Y. and Freed, D. L. J.: Antibody
facilitated digestion and the consequences of its
failure. In: Antigen absorption by the gut
(Hemmings, W. A.,ed.). MTP Press Ltd, Lan-
caster, 1978.

82. McNabb. P. C. and Tomasi, T. B.: Host defence
mechanisms at mucosal surfaces. Ann. Rev. .Ivli-
crobiol. 1981; 35: 447-96.

83. Underdown, B. J. and Dorrington, K. J.: Stu-
dies on the structural and conformational basis
for the relative resistance of serum and secre-
tory immunoglobulin A to proteolysis. J. Im-
munol. 1974; 112: 949-59.

84. Walker, W. A., Wu, M., Isselbacher, K. J., and
Block, K. J.: Intestinal uptake of macromole-
cules. IV. The effect of pancreatic duct ligation
on the breakdown of antigen and antigen-an-
tibody complexes on the intestinal surface. Gas-
troenterology 1975; 69: 1223-9.

85. Hemmings, W. A.: The transmission of high
molecular weight breakdown products of pro-
tein across the gut ofsuckling and adult rats. In:
Antigen absorption by the gut (Flemmings, W.
A., ed.). MTP Press Ltd, Lancaster, 1978.

86. Walker, W. A.: Intestinal transport of macro-
molecules. In: Physiology of the G.l. tract
(Johnson, L. R., ed.). Raven Press, New York,
1981.

87. Smith, M. W. and Peacock, M. A.: Lymphocyte
induced formation of antigen transporting M-
cells from fully differentiated mouse entero-
cytes. In: Falk Symposium 30. Mechanisms of
intestinal adaptation (Robinson, R., Dowling,
R., Riecken, E.,eds.) 1982.

88. Wagner, R. C. and Barrnett, R. J.: The fine
structure of prokaryotic-eukaryotic cell junc-
tions. / Ultrastruct. Res. 1974;48:404-13.

89. Neutra, M. R.: Prokaryotic-eukaryotic cell
junctions: Attachment of Spirochetes and fla-
gellated bacteria to primate large intestinal
cells. / Ultrastruct. Res. 1980; 70: 186-203.

90. Sturgess, J., Muscarello, M.,and Schachter, H.:
The structure and biosynthesis of membrane
glycoproteins. In: Current topics in membrane
and transport, vol. 11. Academic Press, New
York, 1978.

91. Hauri, H. P., Kedinger, M., and Haffen, K.:
Biosynthesis of brush border glycoproteins by
human small intestinal mucosa in organ cul-
ture. Biochem. Biophys. Acta 1977; 467: 327-39.

92. Ginsel, L. A.,Onderwater, J. J. M.,and Daems,
W. Th.: Transport of radiolabelled glycopro-
tein to cell surface and lysosome-like bodies of
absorptive cells in cultured small-intestinal tis-
sue from normal subjects and patients with a
lisosomal storage disease. Virchows Arch. (Cell.
Path.) 1979; 30: 245-73.

93. Bennett, G. and Leblond, C. P.: Formation of
cell coat material for the whole surface of co-
lumnar cells in the rat small intestine, as visual-
ized by autoradiography with L-fucose-\'H. ./.
Cell Biol 1970;46:409-16.

94. Michaels, J. E. and Leblond, C. P.: Transport
of glycoproteins from Golgi-apparatus to cell
surface by means of \'carrier\' vesicles as shown
by autoradiography of mouse colonic epithe-
lium after injection of \'H-fucose. J. Microsc.
Biol. Ceil 1976; 25: 243-8.

95. Bennett. G.: Migration of glycoprotein from
Golgi-apparatus to cell coat in the columnar
cells of the duodenal epithelium. J. Cell. Biol.
1970; 45: 668-73.

96. Nayar, R. and Koenig, H.: Biosynthesis of lyso-
somal glycoproteins in rat kidney. J. Cell. Biol.
1972; 55: 187a.

97. Bennett, G., Kan, F. W. K., and O\'Shaugh-
nessy, D.: The site of incorporation of sialic
acid residues into glycoproteins and the subse-
quent fates of these molecules in various rat and
mouse cell types as shown by radioautography
after injection of (\'H) N-acetyl-mannosamine.
II. Observations in tissues other than liver. ./.
Cell. Bio! 1981; 88: 16-28.

98. Schachter, H.: Glycoprotein biosynthesis. In:
The glycoconjugates, vol. 11 (Horowitz, M. L,
Pigman, W., eds.). Academic Press, New York,
1978.

99. Gibson, R., Kornfield, S., and Schlesinger, S.:
A role for oligosaccharides in glycoprotein
biosynthesis. TIBS 1980; 290-3.

100. Herscovics, A. and Bugge, B.: Glycoprotein bio-
synthesis in intestinalepithelial cellsduringdif-
ferentation. Incorporation of \'"C-mannose
from GDP-\'\'\'C mannose into dolichol deriva-
tives. BiocA/w. Biophys.Acta 1980; 617: 122-31.

101. Bennet, G., Leblond, C. P., and Haddad, A.:
Migration of glycoprotein from the Golgi appa-
ratus to the surface of various cell types as
shown by radioautography after labeled fucose
injections into rats. J. Cell. Bio! 1974; 60: 258-
84.

102. Alpers, D. IL: The relation of size to the relative
rates of degradation of intestinal brush border
proteins. J. Clin. Invest. 1972; 51: 2621-30.

103. Kwong, W. K. L., Seetharam, B., and Alpers,
D. H.: Effect of exocrine pancreatic insuffi-
ciency on small intestine of the mouse. 6a.v-
troenterology 1978; 74: 1277-82.

104. Alpers, D. H. and Fedesco, F. J.: The possible
role of pancreatic proteases in the turnover of
intestinal brush border proteins. Biochim. Bio-
phys. Acta 1975; 401: 28-40.

105. .lonas. A., Kvishnan, C., and Forstner, G.: Pa-
thogenesis of mucosal injury in the blind loop
syndrome Gastroenterology 1978; 75: 791-5.

106. Moog, F.: The lining of the small intestine.
Scientific American 1981; 245: 116-25.

107. Lorenzsonn, V. and Olson, W. A.: In vivo re-
sponses of rat intestinal epithelium to intra-
luminal dietary lectins. Gastroenterology 1982;
82: 838-48.

108. Gracey, M., Houghton, M., and Thomas, J.:
Deoxycholate depresses small-intestinal enzyme
activity. Gut 1975; 16: 53-6.

109. Bertcloot, A., Chabot, ,L G.. and Hugon, J.:
Organ culture of the adult mouse intestine. Ve-
siculation of the brush border membrane dur-
ing the culture. Biol. Cell. 1981; 42: 109-14.

110. Nishida, T.. Saito, M., and Suda, M.: Parallel
between circadian rhythms of intestinal disac-
charidases and food intake of rats under con-
stant lighting conditions. Gastroenterology
1978;74:224-7.

111. Saito, M., Murakami, E., and Nishida, T.: Cir-
cadian rymthms in disscharidases of rat small
intestine and its relation to food intake. Bio-
chim. Biophys. Acta 1976; 421: 177-9.

112. Stevenson, N. R. and Fierstein, J. S.: Circadian
rhythms of intestinal sucraseand glucose-trans-
port, cued by time of feeding./)m. J. Phys. 1976;
230:731-5.

113. Deren, J. J., Broitman, S. A., and Zamcheck,
N.: Effect of diet upon intestinal disacchari-
dases and disaccharide absorption. J. Clin. In-
vest. 1967; 46: 186-95.

115. Dvorak, A. M. and Dickersin, G. R.: Crohn\'s
disease: Transmission electronmicroscopic stu-
dies. 1. Barrier function. Hum. Path. 1980; II:
561-71.

116. Tarlow, M. J., Hadorn, B., Arthurton, M. W.,
and Lloyd, J. K.: Intestinal enterokinase defi-
ciency. Arch. Dis. Child. 1970; 45: 651.

118. Starnes, C. W. and Welsh, J. D.: Intestinal su-
crase-isomaltase deficiency and renal calculi.
New. Engl. J. Med 1970; 282: 1023.

119. Dales, S.: Early events in cell-animal virus in-
teractions. Bad. Rev. 1973; 37: 103-35.

120. Reeve, P., Poste, G., Alexander, D. J., and
Pope, G.: Studies on the cytopathic effects of
Newcastle Disease virus: cell surface changes. /
Gen. Virol. 1972; 15: 219-25.

121. Garoff, H.: The spike glycoproteins of Semliki
Forest virus- a model for plasma membrane
proteins. In; Cell biology 1900-1981 (Schweiger,
H. G., ed.). Springer Verlag, Berlin, Heidel-
berg, New York, 1981.

122. Strous, G. J. A. M. and Lodish, H. F.: Intracel-
lular transport of secretory and membrane pro-
teins in hepatoma cells infected by vesicular
stomatitis virus. Cell 1980; 22: 709-17.

123. Cunningham-Rundles, C., Brandeis, E. W..
Good. R. A., and Day, N. K.: Milk precipitins,
circulating immune complexes and IgA-defi-
ciency. Proc. Natl. Acad Sei. USA. 1978; 75:
3387-9.

124. Walker, W. A.: Gastro-intestinal host defence:
importance of gut closure in control of macro-
molecular transport. In: Development of
mammalian absorptive processes. Ciba Foun-
dation Symposium 70. Exerpta Medica, Ams-
terdam, 1979.

125. Bresson, .1. L, Pang, K., Udall, J., Fritze, L.,
and Walker, W. A.: Evidence for increased en-
terotoxinbinding to newborn microvillus mem-
branes. A possible explanation for enhanced
toxigenic diarrhea in infancy (abstract). Gas-
troenterology. 1980;78: 1145.

126. Lojda, Z.; Cytochemistry of enterocytes and of
other cells in mucous membranes of the small
intestine. In: Biomembranes, vol. 4A: Intestinal
absorption (Smyth, D. M., ed.) Plenum Press,
London, 1974.

127. Etzler, M. E. and Brandstrator, M. L.: Cell
surface components of intestinal epithelial cells
and their relationship to cellular differentia-
tion. In: Development of mammalian absorp-
tive processes. Ciba Foundation Symposium
70. Exerpta Medica, Amsterdam, 1979.

128. Toofanian. F., Kidder, D. E., and Hill, F. W.:
The postnatal development of intestinal disac-
charidases in the calf. Res. Vel. Sci. 1974; 16:
382-92.

129. Udall, J. N. and Walker, W. A.: The physio-
logic and pathologic basis for the transport of
macromolecules across the intestinal tract. J.
Pediatr. Gastroenterol. Nuir. 1982; 1: 295-301.

130. Whitehead, R.: Mucosal biopsy of the gastro-
intestinal tract. W. B. Saunders Company, Phi-
ladelphia, London, Toronto, 1979.

131. Hill, R. B. and Kern, F.: The gastro-intestinal
structure and function in disease. The Williams
and Wilkins Company, Baltimore, 1977.

132. Taminiau, J. A. J. M., Gall, D. G., and Hamil-
ton, J. R.: Response of the rat small-intestine
epithelium to methotrexate. Gul 1980; 21: 486-
92.

133. Weiser, M. M. and Douglas, A. P.: An alterna-
tive mechanism for gluten toxicity in coeliac
disease. Lancet 1976; 1: 567-9.

134. Bloch, K. .1.. Bloch, D. B.. Stearns, M., and
Walker, W. A.: Intestinal uptake of macro-
molecules. VL Uptake of protein antigens in
vivo in normal rats and in rats injected with
Nippostrongylus brasiliensis or subjected to
milk systemic anaphylaxis. Gastroenterology
1979; 77: 1039-44.

135. Menzies, 1. S., Pounder, R., Heyer, S., and
Laker, M. F.: Abnormal intestinal permeability
to sugars in villous atrophy. Lancet 1979; 2:
1107-9.

136. King, K. A. and Heyningen,W. E. van: Deacti-
vation of cholera toxin by sialidase-resistant
monosialosylganglioside. 7. Inf. Dis. 1973; 127:
639-47.

137. Polotsky, Yu, E., Dragunskaya, E. M., and Sa-
mostvelsky, A. Yu.: XnitncUonof Vihro cholera
El Tor and gut mucosa in ligated rabbit ileal
loop experiment. Med Biol. 1977; 55: 130-40.

138. Moon, H. W., Isaacson, R. E., and Pohlenz, J.:
Mechanisms of association of enteropathogcnic
E. co//with intestinal epithelium. Am. J. din.
Nutr. 1979; 32: 119-27.

139. Inman, L. R. and Cantey, J. R.: Specific adher-
ence of if. <ro//(strain RDEC-1) to membranous
(M)cells of the Peyer\'s Patch in E. coli diarrhea
in the rabbit. J. Clin. Invest. 1983; 71: 1-8.

140. Ofek, I., Mirelman. D., and Sharon. N.: Adher-
ence of Z:^. coU to human mucosa cells mediated
by mannose receptors. Nature (London) 1977;
265: 623-5.

141. Bar-Shavit,Z.,Goldman, R., and Ofek, L: Man-
nose-binding activity of E. coli: a determinant of
attachment and ingestion of the bacteria by
macrophages. Infect. Immun. 1980; 29: 417-24.

142. Jones, G. W. and Freter, R.: Adhesive proper-
ties of Vibrio cholera: nature of the interaction
with isolated rabbit brush border membrane
and human erythrocytes. Infect. Immun. 1976;
14: 240-5.

143. Field. M.: Mechanisms of action of cholera and
E. co/; enterotoxins./Im. y. Clin. Nutr. 1979; 32:
189-96.

144. Gillon, J., Thamery, D. A., and Ferguson, A.:
Features of small intestinal pathology (epithe-
lial cell kinetics, intraepithelial lymphocytes,
disaccharidases) in primary Giardia muris in-
fection. Gut 1982; 23:498-506.

145. Chadwick, V. S., Gaginella, T. S., and Carlson,
G. L.: Effect of molecularstructure on bile-acid
induced alterations in absorptive function, per-
meability and morphology of perfused rabbit
colon. J. Lab. Clin. Med 1979; 94: 661-74.

146. Bolin, T.: Passageof molecules through the wall
of the G.I. tract. Increased passive permeability
in rat ileum after exposure to lysolecithin.
Scand. J. Gastroenterol. 1982; 16: 897-901.

147. Smith, M. W. and Burton, K. E.: Stimulation of
protein absorption in the newborn piglet\'s in-
testine through the use of polyvalent cations.
Anim. Prod 1972; 14; 139-46.

SUMMARY A review is given of the comparative pathology of endometrial carcinomas regarding the
incidence, the morphology, and the relation with endometrial hyperplasia. Compared to man, endomet-
rial carcinomas in animals are fairly rare, except in rabbits, in cattle, and in a stock of Han: Wistar rats.
In rabbits the endometrial carcinomas are mostly primary multiple and present in both horns.
Histologically they are almost always adenocarcinomas. The histological structure can vary consider-
ably with regard to the degree of differentiation. In cattle the endometrial carcinomas are mostly
singular. Histologically they are mostly adenocarinomas, often accompanied by formation
of much dense fibrous tissue. In rats the endometrial carcinomas are mostly primary multiple
adenocarcinomas. In man as well as in the rabbit and in the rat, relationships have been described
between endometrial hyperplasia and endometrial carcinoma. It is striking that in the dog, a species in
which endometrial hyperplasia very often occurs, endometrial carcinomas should be rare.
The endometrial carcinoma in the rabbit as an animal model for human endometrial carcinoma is
discussed extensively. In both species there are signs indicating relationships between endometrial
carcinomas and sex hormones, especially oestrogens. The incidence in rabbits is very high. Endometrial
carcinomas in rabbits can be transplantedsubcutaneously in the same rabbit. They can also be cultured
in vitro. Moreover the rabbit is a suitable species to study the progesterone/progesterone-receptor
complex by determining the synthesis of the progesterone-induced protein uteroglobin which may be
important in studying endometrial carcinomas. Uteroglobin is a good marker for a functional \'Proges-
terone-PR-DNA-mRNA„g-Uteroglobin-System\' for PUG-System).

Future research regarding the synthesis of uteroglobin in endometrial tissue of normal rabbits and in
tumorous and nontumorous endometrial tissue of rabbits with endometrial carcinomas is discussed
briefly.

Comparative studies of tumours may pro- «^^er, on publications about the rarity of
vide important data for epidemiologic, pa- these tumours in other species Particularly
thogenetic, etiologic, and therapeutic in- ^^e latter group of publications the
vestigations (13, 14). A complication in of experience of authors plays an

these studies is the great variation of -mportant role. The literature reveals that,
knowledge regarding different species (11). ^^on^P.^^ed to man, endometrial carcinomas

According to the literature, mainly based
on observations of large colonies of labora-
tory rabbits, the incidence of endometrial
Endometrial carcinomas show large differ- carcinomas in that species varies from 15 to
ences in incidence between different species 60 per cent of all female rabbits dying spon-
and different parts of the world. This con- taneously (5,9,22, 32, 33, 37, 58,61). Data
elusion is based on publications of big concerning the incidence of endometrial
numbers of endometrial carcinomas in carcinomas in rabbits are given in Table 1.

Greene el al. (33)
Greene (32)
Burrows (9)
Ingallser ai (37)
Baba el al. (5)
Vies e! al. (61)

Endometrial carcinomas rarely occur in
rabbits younger than three years. The
tumour incidence increases with age. In
the survey of Ingalls et al. (Table I) the
incidence of endometrial carcinomas in
female rabbits older than four years was 60
per cent. In the same group Vies et al.
(Table 1) found an incidence of 67 per cent.
In the colony of Greene et al. and Greene
(Table 1) the incidence of endometrial car-
cinomas in female rabbits older than five
years was 79 per cent.
The incidence of endometrial carcinomas
in cattle, as reported in the literature, varies
considerably. These differences may be due
to geographic and/or genetic factors, but
also to the accuracy of the screening. The
latter factor may be important, as the pri-
mary endometrial carcinoma in cattle can
be hard tot detect (14).
Yet there are also findings suggesting geo-
graphic, possibly genetic differences. In
a careful abattoir survey in Great Britain of
1.3 million cattle, no endometrial carcino-
mas were found (3), whilst in studies in
American abattoirs 166 out of 737 ob-
served tumours appeared to be endomet-
rial carcinomas (8). They represented the
second most common tumour submitted
for histologic examination; lymphosarco-
mas were the most frequent: 177 out of the
above-mentioned 737 tumours. In an abat-
toir survey in the Netherlands of 247.000
slaughter cows, 150 tumours were found
(48). Six out of these 150 tumours were
endometrial carcinomas.
In the above colony of virgin Han: Wistar
rats, used for ageing studies, the incidence
of endometrial carcinomas was 39 per cent
010 out of 305 female rats) (16). This high
incidence was not found in breeding Han:

Wistar rats, which were maintained under
the same conditions as the virgins (16).
In the horse (14,35), the pig (14, 17, 25,42,
62), the sheep (14, 17, 60), the goat (12, 14,
54), the dog (2, 10, 14, 17, 28, 38, 39, 56),
and the cat (7, 14, 17, 44, 51, 52, 53) endo-
metrial carcinomas are rarely described.
Published differences in tumour incidences
between species are often difficult to inter-
pret. In cats and dogs the incidence of ute-
rine tumours will be diminished by the
common practice of spaying (14). Many
food animals are slaughtered too early to
reach the \'tumour age\'. Pet animals often
become older. Moreover the statistical
value of a number of studies has been di-
minished by the absence of quantitative
information of the background animal po-
pulation (14).

In rabbits endometrial carcinomas are de-
scribed in detail, macroscopically as well as
microscopically, by Greene et al. (33). The
tumours are mostly primary multiple and
present in both horns. Histologically they
are almost always adenocarcinomas. The
histological structure of the tumours varies
considerably with regard to their grade of
differentation. The tumours can show pro-
gression, histologically characterized by
increasing anaplasia. Mostly the several
primary multiple tumours present in the
same uterus show the same histological
structure. Infiltration in blood vessels
often occurs. The endometrial carcinomas
in rabbits often metastasize, by implanta-
tion in tissues and organs in the neighbour-
hood of the uterus as well as by way of
vessels to other organs, particularly to the
lungs. The occurrence of metastases is as-
sociated with the occurrence of extensive
necrosis in the primary tumour. Electron
microscopically the tumours contain cells
resembling those ofthe deeper endometrial
glands (4).

The morphology of the endometrial carci-
nomas in cattle is desbribed in more or less
detail by a number of authors (14, 43, 47,
49, 50). The endometrial carcinoma in the
cow is mostly singular. Occasionally some
separate primary tumours may be present.
Generally endometrial carcinomas in cat-

tie are firm, fibrous, whitish-yellow or yel-
low, Sometimes the tumours are calcified.
The endometrial and the serosal surfaces
may appear grossly uninvolved. Histologi-
cally the tumours are often accompanied
by abundant formation of dense fibrous
tissue. Metastases mainly occur in the vis-
ceral and parietal peritoneum in the neigh-
bourhood of the uterus, in the abdominal
lymph nodes, in the lungs, in the bronchial
and mediastinal lymph nodes, and in the
ovaries. The metastatic tumours often con-
tain much dense fibrous tissue, too.
The morphology of the endometrial carci-
nomas in Han: Wistar rats is described by
Deerberg et al. (16). The tumours arise as
small nodular processes in one or in both
uterine horns. In the advanced stages the
tumours extend through the wall of the
uterus. The endometrial carcinomas are
often accompanied by endometritis. Often
the tumours are masked macroscopically
by purulent exsudate that fills the dis-
tended uterus. Histologically the tumours
are adenocarcinomas. In the early stages
distinct tubuli are present. In the advanced
and final stages progression occurs, char-
acterized by increasing anaplasia. The tu-
mours often metastasize (in Deerberg\'s
survey 72 out of 119), mainly to tissues
in the neighbourhood of the uterus by ex-
tension through the uterine wall followed
by implantation metastases and to the
lungs. In nearly all cases of metastasizing
to the lungs, intracoelomic implantation
metastases are seen, too.

In man (24, 26, 55, 57) as well as in the
rabbit (9, 19, 32, 33) and the Han: Wistar
rat (16) a relation has been described be-
tween endometrial hyperplasia and endo-
metrial carcinoma. In other species such a
relation has not been mentioned. The rela-
tions between endometrial hyperplasia and
endometrial carcinoma concern the transi-
tion from endometrial hyperplasia to en-
dometrial carcinoma and/or the existence
of common causes of these abnormalities.
In case of transition from endometrial hy-
perplasia to endometrial carcinoma, the
former abnormality could be regarded as a
precancerous change.
An interpretation of the relation between
endometrial hyperplasia and endometrial
carcinoma requires an evaluation of the
different types of endometrial hyperplasia.
In man, four types of endometrial hyper-
plasia can be recognized histologically (26).
The most important features of these 4
types are given in Table 2.

In type I the ratio of stroma to glands is
normal, for the stroma shares in the hyper-
plastic process. In the other types of hyper-
plasia the stroma is scanty compared with
the amount of glandular tissue. Each type
of endometrial hyperplasia can occur sep-
arately. However, it is not uncommon to
encounter various types of endometrial
hyperplasia in the same endometrium. Ac-
cording to Fox et ai (26) type I, the cystic
glandular hyperplasia, is diffuse and oc-
curs as a physiological response to an ab-
normal degree of oestrogenic stimulation.
This type of hyperplasia does not occur in
the absence of oestrogenic stimulation.
The risk of transition to an adenocarci-
noma is low. Type IV, glandular hyperpla-
sia with cellular atypia, is a local process
that can develop in an otherwise normal, or
atrophic, endometrium. This type of hy-
perplasia is thought to be a local tissue
abnormality which is commonly oestrogen
induced, and in such cases it is usually co-
existing with type I, the cystic glandular
hyperplasia. However, the glandular hy-
perplasia with cellular atypia can also de-
velop in the absence of any obviously ab-
normal oestrogenic stimulation of the en-
dometrium. There are indications to con-
sider this endometrial abnormality as a
neoplastic rather than a nontumorous hy-
perplasia (26). A differentiation on histo-
logical grounds between glandular hyper-
plasia with severe cellular atypia and a well
differentiated adenocarcinoma is very dif-
ficult (26). Type III, the glandular hyper-
plasia with architectural atypia, lies some-
where in between hyperplasia and neopla-
sia (26). Type II, the adenomatoid hyper-
plasia, has features of a true adenoma of
the endometrium. The fact that the ade-
nomatoid hyperplasia is often not recog-
nized as a form of endometrial adenoma is

possibly an explanation for the absence of
endometrial adenoma in classification sys-
tems of endometrial tumours (26).
In rabbits, relationships have been de-
scribed between endometrial hyperplasia
and endometrial carcinoma, in spontane-
ous (9, 19, 32, 33) as well as in oestrogen
(45) and methylcholanthrene (46) induced
endometrial carcinomas. In the methylcho-
lanthrene induced endometrial carcinomas
in rabbits a hyperplasia is observed, re-
sembling the glandular hyperplasia with
cellular atypia (type IV) in man (46). In
contrast with the above mentioned find-
ings, in the endometrial carcinomas de-
scribed by Baba et al.(5) no association with
endometrial hyperplasia was recognized.
According to these authors, endometrial
carcinoma in the rabbit is associated with
senile atrophy.

In the Han: Wistar rats, endometrial carci-
nomas start as nodular hyperplasia (16). It
is not clear whether this nodular hyperpla-
sia corresponds with one of the types of
endometrial hyperplasia described in man.
It is striking that in the dog, a species in
which endometrial hyperplasia often oc-
curs, endometrial carcinomas should be
rare (2, 10, 14, 17, 28, 38, 39, 41, 56). In
contrast with man, rabbit, and the Han:
Wistar rat, a relation between endomet-
rial hyperplasia and endometrial carci-
noma seems to be absent in the dog. Two
possible explanations for this phenomenon
are:

1. The type of endometrial hyperplasia
occurring in the dog. In man, the relation
between endometrial hyperplasia and en-
dometrial carcinoma concerns (mainly) the
types II, III and IV (Table 2). In the dog.

endometrial hyperplasia is mostly a cystic
glandular hyperplasia. The risk of transi-
tion of this type of hyperplasia (type I) to
endometrial carcinoma is low in man (26).
2. The cause of endometrial hyperplasia.
In the dog progesterone stimulation ofthe
uterus is the most important cause of en-
dometrial hyperplasia. In man as well as in
the rabbit and in the rat, oestrogenic stimu-
lation of the uterus plays a more important
role.

ENDOMETRIALCARCINOMA IN THE RABBIT
AS AN ANIMAL MODEL FOR HUMAN ENDO-
METRIAL CARCINOMA

According to the literature there are find-
ings indicating relationships between sex
hormones, especially oestrogens, and en-
dometrial carcinoma, in man as well as in
the rabbit.

In both species relationships have been
described between endometrial hyperpla-
sia and endometrial carcinomas. In man a
positive correlation exists between the oc-
currence of endometrial hyperplasia and
endometrial carcinoma, whilst prolonged
oestrogenic stimulation plays a role in the
pathogenesis of the former abnormality
(24, 26, 55, 57). In man the endometrial
hyperplasia is presumed to be a precursor
of endometrial carcinoma (36). In rabbits
with endometrial carcinomas the non-tu-
mourous parts of the endometrium often
show endometrial hyperplasia, suggesting a
hyperoestrogenism (9, 19, 32, 33). In the
rabbit there are signs that there is an evolu-
tionary scale from endometrial hyperplasia
to malignant anaplastic carcinoma (9,46).

l ablc 2. Types of endometrial hyperplasia	in man.
		Cellular	Atypia concerning	Stromal
Type of hyperplasia	Extension	atypia	architecture	hyperplasia
1. Cystic glandular	Diffuse	—	—	-1-
hyperplasia
11. Adenomatoid	Local	—	—	—
hyperplasia
III. Glandular hyper-	Mostly	—		—
plasia with archi-	local
tectural atypia
IV. Glandular hyper-	Local	-1-		—
plasia with cel-
lular atypia.

In a number of human endometrial carci-
nomas the stroma contains foam cells (15).
These are mesenchymal cells characterized
by much, foamy, fat containing cytoplasm.
In man the presence of these cells is repor-
ted to be associated with hyperoestroge-
nism (15). The function of these cells is not
known. Perhaps they produce or store oes-
trogens. Moreover it cannot be excluded
that they play a role in metabolizing oes-
trogens or their metabolites. In a number
of endometrial carcinomas in rabbits the
stroma contains foam cells (Fig. I), mor-
phologically resembling the foam cells in
human endometrial carcinomas (19).
Analogous to man this finding also sug-
gests a relation between endometrial carci-
nomas and hyperoestrogenism in the rab-
bit.

In man (55, 59) as well as in the rabbit (21,
23) endometrial carcinomas (often) contain
tumour cells with oestrogen and progeste-
rone receptors, indicating hormone de-
pendence of these tumours.
In man a positive correlation exists be-
tween the occurrence of endometrial hy-
perplasia and endometrial carcinoma, on
the one hand, and, on the other, the occur-
rence of granulosa-theca cell tumours that
may produce oestrogens (55). The correla-
tion between endometrial carcinoma and
the Stein-Leventhal syndrome in man also
suggests a relation between endometrial
carcinomas and hormones. In this syn-
drome persistent anovulation, polycystic
ovaries, and disturbances concerning sex
hormones can occur.

The high incidence of endometrial carci-
nomas in rabbits is observed in colonies of
laboratory rabbits which are often housed
individually. As the rabbit is an induced
ovulator, under laboratory conditions they
are in oestrus almost continuously (1). Un-
like spontaneously ovulating spccies, they
experience relatively little luteal activity
(1). This brings about a persisting oestro-
gen/progesterone ratio in favour of the
oestrogens (1). In the rabbit a positive
correlation exists between the occurrence
of endometrial carcinomas and chronic
liver diseases (29, 30, 31). This is possibly
caused by disturbances of the oestrogen
metabolism as a consequence of the liver
cell disease (31).

Endometrial carcinomas in rabbits can be
produced by administration of oestrogens
(45). It is doubtful whether endometrial
carcinomas in rabbits can occur in the ab-
sence of oestrogenic activity (34).
In man (18,40) as well as in the rabbit (34) a
number of endometrial carcinomas show a

favourable response to the administration
of progestogens. Moreover progestogens
inhibit carcinogenesis of endometrial car-
cinomas in the rabbit (34).
There are also arguments which seem to be
in contradiction with an association be-
tween endometrial carcinoma and hyper-
oestrogenism.

A number of endometrial carcinomas in
rabbits were found in uteri with atrophy
instead of the mentioned endometrial hy-
perplasia (5, 22). In a number of cases en-
dometrial atrophy and endometrial hyper-
plasia were found in different parts of the
same uterus (22). According to Baba et al.
(5) endometrial carcinoma in the rabbit is
associated with senile atrophy.
A second argument which seems to con-
tradict an association between endometrial
carcinoma and hyperoestrogenism in the
rabbit is the finding that administration of
oestrogen to aged Dutch rabbits reduced
the incidence of endometrial carcinomas
from 17 to 3 per cent (5).

The incidence of endometrial carcinomas
in (laboratory) rabbits varies from 15 to 60
per cent of all female rabbits dying spon-
taneously (5, 9, 22, 32, 33, 37, 58, 61).
More details about the incidence of the
endometrial carcinomas published by Vies
et al. (Table I) are given in Fig. 2. The
incidence of endometrial carcinomas in
this survey was 53 per cent (80) out of 150
female rabbits). Only one rabbit was

younger than four years. The incidence in-
creased with age, reaching 67 per cent in
rabbits over four years of age.

Endometrial carcinomas in rabbits often
metastasize, particularly to the lungs (33,
61). The number of metastasized endomet-
rial carcinomas observed at different ages
in the colony of laboratory rabbits de-
scribed by Vies et al. (Table 1) are given in
Fig. 2. In this survey up to 41 per cent (33
out of 80) of the endometrial carcinomas
had metastasized.

D. Transplantation experiments
Endometrial carcinomas can easily be
transplanted subcutaneously in the same
rabbit (33). Autologous subcutaneous trans-
plantation was successful in 10 out of 15
rabbits transplanted with small pieces of
endometrial carcinomas (20). This method
facilitates longitudinal studies regarding
the growth and morphology of the tu-
mours. In that way the effects of adminis-
tration of hormones and chemotherapeu-
tics can be studied more easily, although
allowance has to be made for the difference
in environment between the transplanted
tumour and the tumour present in the ute-
rus.

Endometrial carcinomas in rabbits can be
cultured in vitro \'m Ham\'s F-12or Leibovitz
L-15 tissue culture medium, supplement
with fetal calf serum (Fig. 3) (20, 22). In
contrast with in vivo studies, tissue culture
methods enable us to study the direct ef-
fects of substances, for example hormones
and chemotherapeutics, on the growth and
morphology of the cultured tumour cells,
eliminating indirectly working mechanisms
possibly occurring in vivo. Moreover, by
means of tissue culture methods, a large
number of factors can be studied within a
short time and compared with each other
by means of parallel studies. However, ef-
fects in vitro not necessarily correspond
with those in vivo.

On the basis of the characteristics de-
scribed under A to E the endometrial carci-
noma in the rabbit has been recommended
as an animal model for human endometrial

carcinoma (5, 19, 20, 22, 27). Besides the
above characteristics, the rabbit is also a
suitable species to study the progesterone/
progesterone-receptor complex (6) which
may be important in studying endometrial
carcinomas. Steroid hormones are gener-
ally linked to intracytoplasmic receptors\',
for example progesterone receptor (PR)
and oestrogen receptor (ER), which have a
high specificity and affinity for the corre-
sponding hormones. On arrival in the cyto-
plasm of the target cell the steroid hormone
is linked to the corresponding steroid re-
ceptor and transferred as steroid/stcroid-
receptor complex to the nucleus, where the
steroid is presumably transferred to a nu-
clear steroid receptor. The steroid/steroid-
receptor complex activates messenger RNA
and ultimately the synthesis of \'steroid in-
duced proteins\'. There are many \'steroid
induced proteins\' known. A very charac-
teristic \'progesterone induced protein\' in
the rabbit is uteroglobin. Uteroglobin is
produced mainly by endometrial epithelial
cells and can be isolated from uteri of rab-
bits to which progesterone is administered.
It is a good marker for a functional \'Pro-
gesterone-PR-DNA-mRNAug-Uteroglobin-
System\' (or PUG-System) (6). Estimation
of the PR together with that of uteroglobin
may be a better indicator in determining
the hormone dependence than estimation
of the PR alone.

In human endometrial carcinoma, quan-
titative estimation of the PR would be of
indicative value regarding a hormonal ther-
apy, analogous to the ER-estimation in
human breast cancer(18). Progesterone re-
ceptors in human endometrial carcinomas
above 50 fMol/mg cytosol would be pre-
dictive of a favourable response of the
tumour to administration of progestogens
(18). A histochemical approach of the syn-
thesis of\'progesterone induced proteins\' in
combination with a quantitative estima-

tion of the PR is probably of greater indica-
tive value in regard to a hormonal therapy
than estimation of the PR alone. In this
context it is also relevant to investigate
whether there is a relationship between the
degree of anaplasia ofthe endometrial car-
cinoma and the synthesis of \'progesterone
induced proteins\' by the tumour cells after
administration of progesterone.
By means of quantitative estimation (RIA
or ELISA) in combination with histochemi-
cal investigation of the synthesis of \'pro-
gesterone induced proteins\' after adminis-
tration of progesterone, tumorous changes
may be diagnosed in earlier stages than by
morphological methods alone. It is con-
ceivable that the cells already show func-
tional changes before a morphologically
detectable tumour has developed. It has
been noticed that many rabbits already
show fertility disturbances in the period
preceding the morphologically detectable
tumour formation (33).
Based on the above considerations, future
research must concentrate on the investiga-
tion of the synthesis of uteroglobin in en-
dometrial tissue of normal rabbits and in
tumorous and nontumorous endometrial
tissue of rabbits with endometrial carci-
nomas.

1. Adams, C. E.: Ageing and reproduction in the
female mammal with particular reference to the
rabbit. ./. Reprod. fen. Suppl. 1970; 12: 1.

2. Andersen, A. C.: Carcinoma of the uterus in a
Beagle../. Am. Vel. Med Assoc. 1963; 143: 500.

3. Anderson. L. J. and Sandison, A. T.: Tumours of
the female genitalia in cattle, sheep and pigs,
found in a British abattoir survey. J. Comp.
Palhol. 1969; 79: 53.

4. Baba. N. and Haam, E. von: Ultramicroscopic
changes in the endometrial cells of spontaneous
adenocarcinoma of rabbits. J. Nui. Cancer Inst.
1967; 38: 657.

5. Baba, N. and Haam, E. von: Animal model for
human disease. Spontaneous adenocarcinoma in
aged rabbits. Am. J. Pathol. 1972; 68: 653.

6. Beato. M.: Steroid induced proteins. Proceedings
of the International Symposium on Steroid In-
duced Proteins held in Marburg, West Germany,
1979. Elsevier/North Holland Biomedical Press,
Amsterdam-New York-Oxford, 1980.

7. Belter, I. F., Crawford, E. M., and Bates, H. R.:
Endometrial adenocarcinoma in a cat. Pathol.
Vet. 1968; 5: 429.

8. Brandly, P. J. and Migaki, G.: Types of tumors
found by Federal meat inspectors in an eight-
year survey.-4««. M Y. Acad. Sci. 1963:108:872.

9. Burrows, H.: Spontaneous uterine and mammary
tumours in the rabbit.i. Path.Bad. 1940:51:385.

10. Collignon, H.: Le Cancer de l\'utérus chez les
femelles domestiques. Thesis, Lyon, 1936.

IL Cotchin, E.: Problems of comparative oncology
with special reference to the veterinary aspects.
Bull. W.H.O. 1962; 26: 633.

12. Cotchin, E.: Spontaneous uterine tumours in
animals. Br. J. Cancer 1964; 18: 209.

13. Cotchin. E.: Someaetiologicalaspcctsoftumours
in domesticated animals. Ann. R. Coli Surg.
Engl. 1966; 38: 92.

14. Cotchin, E. and Marchant, J.: Animal tumors of
the female reproductive tract: spontaneous and
experimental, 1977; p. 32. Springer-Verlag, New-
York-Heidelberg-Berlin.

15. Dallenbach-Hellweg, G.: Histopathology of the
Endometrium, second edition, 1964; p. 163.
Springer-Verlag, New York-Heidelberg-Berlin.

16. Deerberg, F., Rehm, S., and Pitterman, W.: Un-
common frequency of adenocarcinomas of the
uterus in virgin Han: Wistar rats. Vel. Pathol.
1981; 18: 707.

17. Dobberstein, J.: Zur Statistik der Geschwülste
bei Tieren. Sitzungsberichte der Deutschen Akad.
Wissensch. Kl. med. Wiss. (1951; nr. 3: I),
Akademie-Verlag, Beriin, 1953.

18. Ehriich, C. E., Cleariy, R. E., and Young, P. C.
M.: The use of progesterone receptor in the man-
agement of recurrent endometrial cancer. In:
Endometrial Cancer. Eds. Brush, M. G., King,
R. J. B., and Taylor, R. W. 1978; p. 258. London:
Bailliere Tindall.

19. Elsinghorst, Th. A.M., Misdorp, W., Vies, R. O.,
and Timmermans, H. J. F.: Uterine carcinoma in
the rabbit as an animal model for human uterine
carcinoma. Ned. Tijdschr. Geneeskd. 1982; 126:
267 (in Dutch).

20. Elsinghorst, Th. A. M. and Timmermans, H. J.
F.: Endometrial carcinoma in rabbits. Bert.
Münch. Tierärztl. Wschr. 1982; 95: 38.

21. Elsinghorst, Th. A. M., Hendriks, H. G. Ch. J.
M., and Timmermans, H. .1. F.: Estrogen recep-
tors in endometrial carcinomas in rabbits. Vet.
Pathol. 1984; 21. In press.

22. Elsinghorst, Th. A. M., Misdorp, W., Hendriks,
H. G. Ch. J. M., Timmermans, H. .1. F., and Vies,
R. O.: Endometrial carcinoma in the rabbit as an
animal model for human endometrial carcinoma
with special reference to some endocrine fea-
tures. Submitted for publication.

23. Elsinghorst, Th. A. M., Hendriks, H. G. Ch. J.
M., Timmermans, H. J. F., and Poortman, J.:
Estrogen and progesterone receptors in endo-
metrial carcinomas in rabbits. Submitted for
publication.

24. Ferenczy, A.: Recent advances in endometrial
neoplasia. Exp. Mot. Path. 1979; 31: 226.

25. Fox. H.: Observations upon neoplasms in wild
animals in the Philadelphia zoological gardens.
J. Path. Bact. 1912; 12: 217. Cited by: Werdin, R.
and Wold., K.: Uterine carcinoma in a sow. Vet.
Pathol 1976; 13: 451.

26. Fox, H. and Buckley, C. H.: The endometrial
hyperplasia and their relationship to endometrial
neoplasia. Histopalhology 1982; 6: 493.

27. Gerschenson, L. E. and Fennel, R. H.; A devel-
opmental view of endometrial hyperplasia and
carcinoma based on experimental research. Path.
Res. Pracl. 1982; 174; 285.

28. Gilmore, C. E.; Tumors of the female reproduc-
tive tract. Calif. Vel. 1965; 19: 12.

29. Greene, H. S. N.: Toxaemia of pregnancy in the
rabbit. I. Clinical manifestations and pathology.
J. Exp. Med. 1937; 65: 809.

30. Greene, H. S. N.: Toxaemia of pregnancy in the
rabbit. 11. Etiological considerations with special
reference to heriditary factors. J. Exp. Med. 1938;
67: 369.

31. Greene, H. S. N.: Uterine adenomata in the rab-
bit. 111. Susceptibility as a function of constitu-
tional factors. J. Exp. Med. 1941; 73: 273.

32. Greene, H. S. N.: Adenocarcinoma of the uterine
fundus in the rabbit. Ann. N. Y. Acad. Sci. 1959;
75: 535.

33. Greene, H. S. N. and Saxton, J. A.: Uterine
adenomata in the rabbit. 1. Clinical history, pa-
thology and preliminary transplantation experi-
ments.\'/ Exp. Med. 1938; 67: 691.

34. Griffiths, C. Th., Tomic, M., Craig, J. M., and
Kistner, R. W.: Effects of progestins, estrogens
and castration on induced endometrial carci-
noma in the rabbit. Surg. Forum 1963; 14: 399.

35. Gunson, D. E., Gillette, D. M., Beech, J., and
Orsini, J.: Endometrial adenocarcinoma in a
mare. Vet. Pathol. 1980; 17: 776.

36. Gusberg, S. B., Chen, S. Y., and Cohen, C. J.:
Endometrial cancer: Factors influencing the
choice of treatment. Gv «eco/. Oncol. 1974; 2: 308.

37. Ingalls, T. H., Adams, W. M., Lurie, M. B., and
Ipsen, J.: Natural history of adenocarcinoma of
the uterus in the Phipps rabbit colony. J. Nat.
Cancer Inst. 1964; 33: 799.

38. Joshi, K. v., Sardeshpande, P. D., Jalnapurkar,
B. v., and Ajinkya, S. M.; A case of uterine
adenocarcinoma in dog. The Indian Vet. J. 1967;
44: 114.

39. Koch, F. and Kaiser, E.: Uteruscarcinom bei
einem Hund. Beri. Münch. Tierärztl. Wschr.
1976; 89: 373.

40. Kohorn.E. 1.: The current status of progestogens
in the management of endometrial cancer. In:
Endometrial Cancer, Eds. Brush, M. G., King,
R.J. B., and Taylor, R. W. 1978;p. 179. London:
Bailliere Tindall.

41. Kronbergcr, H.: Kritische Sichtung des dem In-
stitute in den Jahren 1917-1959 eingesandten
Geschwulstmaterials von Haussäugetieren. M.
Hefte Vet. Med I96I; 16; 296.

42. Loeb, L.: Tumor of the uterus of a sow (adeno-
carcinoma). Trans. Chicago Path. Soc. 1900; 4:
287. Cited by: Werdin, R. and Wold, K.: Uterine
carcinoma in a sow. Vet. Pathol. 1976; 13; 451.

43. McEntee, K. and Nielsen, S. W.; Tumours of the
female genital tract. Bull. World Health Organ.
1976; 53: 217.

44. Meier, H.: Carcinoma of the uterus in the cat:
two cases. Cornell Vet. 1956; 46: 188.

45. Meissner, W. A., Sommers, S. C., and Sherman,
G.: Endometrial hyperplasia, endometrial carci-
noma, and endometriosis produced experimen-
tally by estrogen. Cancer 1957; 10: 500.

46. Merriam, J. C., Easterday, C. L., McKay, D. C.,
and Hertig, A. T.: Experimental production of
endometrial carcinoma in the rabbit. Obstet.
Gynec. N. Y. I960; 16: 253.

47. Migaki, G., Carey, A.M., Turnquest, R, U., and
Garner, F. M.: Pathology of bovine uterine ade-
nocarcinoma. ./. Am. Vet. Med. Assoc. 1970; 157:
1577.

48. Misdorp, W.: Tumours in large domesticanimals
in the Netherlands. / Comp. Pathol. 1967; 77:
211.

49. Monlux, A. W., Andersen, W. A., Davis, C. L.,
and Monlux, W. S.: Adenocarcinoma of the ute-
rus of the cow. - Differentiation of its pulmonary
metastases from primary lung tumors. Am. J.
Vet. Res. 1956; 17: 45.

50. Moulton, J. E.: Tumors in domestic animals,
second edition. 1970; University of California
Press, Berkeley-Los Angeles-London.

51. O\'Rourke, M. D. and Geib, L. W.: Endometrial
adenocarcinoma in a cat. Cornell Vet. 1970; 60:
598.

52. Papparella, S. and Roperto, F.: Spontaneous
uterine tumors in three cats. Vet. Pathol. 1984;
21: 257.

53. Preiser, H.: Endometrial adenocarcinoma in a
cat. Pathol. Vel. 1964; 1: 485.

54. Riedel, W.: Ein metastasierendes Uteruskarzi-
nom einer Ziege. Bert. Münch. Tierärztl. Wschr.
1964; 77: 395.

55. Rose, D. P.: Hormones and the etiology of en-
dometrial cancer. In: Endocrinology of Cancer.
Vol. 1. Ed. Rose, D. P. 1979; p. 93 CRC Press,
Inc., Boca Raton, Florida.

56. Schlotthauer, C. F.: Primary neoplasms in the
genito-urinary system of dogs: A report of ten
cases. / Am. Vet. Med. Assoc. 1939; 95; 181.

57. Sommers, S. C.: Carcinoma of endometrium. In:
The uterus. Eds. Norris, H. J., Hertig, A. T.,and
Abell, M. R. 1973; p. 276. The Williams & Wil-
kins Company, Baltimore.

58. Stilling, H. and Beitzke, H.: Uber Uterustumoren
bei Kaninchen. Virchows Arch. 1913; 214: 358.

59. Syrjälä, P., Kontula, K., Jänne, O., Kauppila, A.,
and Vihko, R.: Steroid receptors in normal and
neoplastic human uterine tissue. In: Endomet-
rial cancer. Eds. Brush, M. G., King, R. J. B.,and
Taylor, R. W. 1978; p. 242. London: Uaillière
Tindall.

60. Terlecki, A. and Watson, W. A.: Adenocarci-
noma of the uterus of a ewe. Vet. Rec. 1967; 80:
516.

61. Vies, R. O., Gottenbos, J. J., and Pijpen, P. L.
van: Aspects nutritionnels des huiles de soja hy-
drogénées et de leurs acides gras insaturés isomé-
riques. Biblthca Nulr. Diela 1977; 25: 186,

62. Werdin, R. and Wold, K.: Uterine carcinoma in a
sow. Vet. Pathol. 1976; 13: 451.

In the last decade immunotoxicity has
developed into a new area of drug and
chemical toxicity. In experimental animals
it was first shown that the immunological
system might be a target organ for chemi-
cally induced toxic damage. Various en-
vironmental chemicals were shown to act
more or less preferentially on the immune
system, in particular polyhalogenated aro-
matic compounds (polychloro- (PCBs) and
polybrominated (PBBs)-biphenyls; tetra-
chlorodibenzo-p-dioxin (TCDD) and te-
trachlorodibenzofuran (TCDF); and hexa-
chloorbenzene (HCB)), some pesticides
and metals, as well as organometallics such
as organotins (10, 43, 44). Moreover a var-
iety of drugs are known to induce un-
wanted immunological disorders in man
(46). The dysfunction of the immune sys-
tem induced by xenobiotics can be repre-
sented as immune suppression, which may
result in a decreased resistance to infec-
tious agents or an increased spontaneous
tumor development, but also as an immune
enhancement which can result in autoim-
munity and contact hypersensitivity or al-
lergy.

In this report the immunosuppressive ef-
fects of some organotins are reviewed,
compounds which are used in a variety of
applications. They involve such widely
divergent fields as: 1) heat stabilizers, par-
ticularly for the stabilization of polyvinyl
chloride (PVC) plastics (dialkyitin homo-
logues); 2) biocides for industrial use, i.e.
for wood, paper, and textile preservation,
and as components in antifouling paints
(tributyltin derivatives), biocides for agri-
cultural use, especially as fungicides, miti-
cides, and acaricides (triphenyl- and tri-
cyclohexyltin compounds), and as mol-
luscicide for schistosoma control (tributyl-
tin derivatives); 3) catalytic agents in a
variety of industrial processes, such as the
production of polyurethane foams and the
curing of silicone rubbers (13, 15, 31).
In veterinary medicine, dibutyltin dilau-
rate is used as coccidiostat (32), whereas
tributyltin containing formulations are
used in veterinary and human disinfec-
tants. This multiplicity of applications has
resulted in an enormous growth in organo-
tin production that nowadays amounts
50.000 tons a year. This may have pro-
found implications for human and envir-
onmental health, although serious environ-
mental effects of organotins have not been
described hitherto.

In France, human mass poisoning by a
preparation (Stalinon) used for the treat-
ment of furuncles and other staphylococcal
skin infections occurred in 1958 (4). In ad-
dition to diethyltin diiodide, one of the
principal active compounds, a certain
badge also contained impurities of triethyl-

tin iodide, whicii is extremely neurotoxic.
Of 217 patients known to have been poi-
soned, 110 died (1). Recently two outbreaks
of diethyltin dilaurate (DBTD) poisoning
involving cattle, palm doves, and minks
were recorded in Israel (34). Inadvertent
feeding of mink with a vitamin-mineral
supplement containing 1700 mg DBTD per
kg, formulated for turkeys, resulted in a
high mortality in the mothers and kids (34).
An accidental addition of a DBTD premix
to a calf rearing concentrate at a feed mill
resulted in the poisoning of more than 1000
cattle, of which 171 died and 287 had to be
slaughtered.

The toxicity of organotin compounds has
been reviewed extensively (4, 30). How-
ever, no attention was paid to their effects
on the lymphoid system. In recent studies
undertaken by our group we found that
several dialkyltin-and trialkyltin tin substi-
tuted organotins induced lymphocyte de-
pletion, especially in the thymus. Of some
of these compounds the effect on the im-
mune system was found to be the most
sensitive criterium of their toxicity (37-40).
Profound effects on especially thymus and
thymus-dependent functions are also found
with various other compounds, such as
TCCD (43), diethylstilbestrol (DES) (14),
and glucocorticosteroids (7, 8). Since very
little is known of the mode of action of
these compounds, elucidation of the mech-
anism(s) by which they act will greatly aid
our understanding of why, in some cases,
the thymus is preferentially affected. To
obtain a better insight into dialkyi- and tri-
alkyltin induced selective thymus atrophy
our further studies were focussed on the
mechanism(s) that might be involved.

Dialkyltin induced atrophy of thymus and
thymus-dependent areas in lymphoid tissue

Comparatively brief feeding studies in rats
revealed that of the different dialkyltin
homologues (dimethyl to didodecyl substi-
tuted), particularly di-n-butyl (DBTC) and
di-n-octyltin dichloride (DOTC) induced a
prominent dose and time related decrease
of thymus, spleen and lymph node weight
(36, 39, 40). After a 4-day feeding period
with 150 mg DOTCAg diet, thymus weight
was already significantly lowered as com-
pared with that of control animals. After
two weeks\' feeding with 50 or 150 mg
DOTC/kg diet the thymus weights of the
rats were only respectively 62 per cent and
29 per cent of control weight. The extent of
thymus atrophy seems to be related to the
fat water partition of the various homo-
logues (39). The lower alkyltin homo-
logues, which are water soluble, did not
(dimethyl substituted) or only slightly (di-
ethyl substituted) reduce thymus weight,
whereas the more fat soluble compounds
(di-n-propyl, di-n-butyl, and di-n-octyl sub-
stituted) were extremely thymolytic. With
the particularly lipophylic homologues (di-
n-dodecyl and di-n-octadecyl substituted)
no thymus atrophy was observed at all.
Moreover, if an ester group was incorpo-
rated into the alkyl chain, thymolytic ef-
fects were absent (20). This is possibly due
to a detoxification of the estertin com-
pounds by hydrolysis of the ester bond,
which results in a water soluble carboxyl-
tin compound that is rapidly excreted (23).

Histologically, lymphocyte depletion was
observed in thymus and thymus-dependent
areas of spleen (peri-arteriolar lymphocyte
sheets) and lymph nodes (paracortical
areas), whereas in other organs no treat-
ment-related histopathological changes
were noted at these exposure levels (40).
Although most of the thymocytes, es-
pecially in the thymic cortex, disappeared
upon dialkyltin treatment, no signs of cell
destruction (karyorhexis and \'starry sky\'
formation) as seen after treatment with
corticosteroids (7, 8), antimetabolites, or
alkylating agents were observed (41). Also
ultrastructural examination ofthe thymus
revealed no distinct signs of lymphocyte
destruction, nor activation of macrophages
in the thymic cortex (18). Since the thymic
cortex is an area of intense mitotic activity,
these observations indicate that dialkyltin
compounds probably induce an inhibition
of thymocyte proliferation, resulting in
lymphocyte depletion.

The DBTC and DOTC induced severe
thymus involution in rats was not observed
upon oral exposure of mice, guinea pigs,
Japanese quail, or chickens (39). However,
after parenteral (i. v. or i.p.) administration
of DBTC or DOTC, similar effects were
found in rats and mice. After a single i.v.

dose of 1 mg DOTC or DBTC/kg body
weight, thymus weight was already mark-
edly depressed in both mice and rats, and
this was most pronounced 4 days after
treatment (39). Both after oral and after
parenteral exposure to dialkyltins, the re-
duction of thymus weight was completely
reversible. The thymus weight reduction of
78 per cent after a 4-week feeding period
with 150 mg DOTC/kg diet returned to
control levels within 2 weeks on stock diet
(39). The maximal thymus weight reduc-
tion of 40 per cent, observed on day 4 after
a single i.v. dose of 2.5 mg DBTC/kg body
weight, had returned to control levels on
day 9 after application (24). This recovery
data suggest that the half-life of dialkyltins
in the body may be short. This is supported
by distribution studies with \'"C-DOTC in
rats, in which a half-life of 8.6 days was
calculated from the amount of radioactiv-
ity recovered from faeces and urine during
a 25-day period (32).

Since thymus-derived lymphocytes (T-
cells) are implicated in most aspects of im-
munity, either as direct effector or as regu-
latory cells, helper, or suppressor cells in
humoral and cell-mediated responses, the
organotin induced thymus atrophy may re-
sult in an impairment of the immune sys-
tem. From various immune function stu-
dies it was obvious that especially immune
reactions in which T lymphocytes partici-
pate were compromised by DBTC and
DOTC treatment. Suppression of the cell-
mediated immunity was shown in the de-
layed type of hypersensitivity to tubercu-
line (38), in skin graft rejection (38), in the
graft-versus-host reactivity (37), in the mi-
togenic responsiveness of thymocytes,
spleen cells, and peripheral lymph node
cells to T cell mitogens (37), and in the
resistance against bacterial infections (35).
The defence against a Listeria monocyto-
genes infection, which is T-cell dependent,
was markedly decreased in rats exposed to
DBTC and DOTC. The susceptibility to a
Salmonella dublin strain was also increas-
ed. This effect may be related to a greater
susceptibility to Salmonella dublin endo-
toxin, since organotin compounds are
known to induce an increase in Escherichia
coli lipopolysaccharide (LPS) sensitivity in
rats (35).

Although the blast transformation of thy-
mocytes, spleen cells, and peripheral lymph
node cells to T cell mitogens was markedly
decreased, the response to the B cell mito-
gen E. coli lipopolysaccharide (LPS) was
not affected (35, 37). Moreover the anti-
body synthesis to LPS was not impaired
(38). However, the thymus-dependent hu-
moral immunity was reduced upon dialkyl-
tin treatment. This was shown by a reduc-
tion in the number of plaque-forming cells
in the spleen as well as by a reduction ofthe
haemagglutinin and haemolysin titers
against the T cell dependent antigen, sheep
red blood cells (SRBC), in the serum of
DBTC and DOTC exposed rats (38). From
these results it seems plausible to suppose
that dialkyltin compounds suppress var-
ious subpopulations of T-cells without af-
fecting B-cells. Such a selectivity may be
explained by a selective loss of thymocytes
in the thymus, possibly due to a decreased
intrathymic proliferation and maturation,
which results in a reduced number and
consequently a reduced responsiveness of
lymphocytes from peripheral lymphoid
organs.

The most remarkable feature of dialkyltin
toxicity in vivo is its selectivity for the thy-
mus. Although the mechanism(s) underly-
ing this sele.ctivity has not yet been eluci-
dated, various possibilities may be exclud-
ed. Distribution studies with \'\'\'C-labelled
DBTC and DOTC have revealed that after
oral as well as i.v. application the dialkyl-
tins did not accumulate in the thymus (22).
From the thymus the recovery was even
less than might be expected from a homo-
geneous distribution in the body. The
highest amounts were recovered from liver
and kidney. Therefore the specificity was
not simply due to an accumulation of dial-
kyltins within the thymus.
Since in the microenvironment of the thy-
mic cortex, precursor T cells originating
from the bone marrow differentiate to var-
ious subclasses of T cells, interference with

the precursor T cell could mediate the dial-
kyitin induced thymus atrophy. However,
neither the number and viability nor the
mitotic activity of bone marrow cells were
affected after intravenous treatment with
DOTC and DBTC. Moreover the number
of colony forming cells from bone marrow
cells of DBTC treated and control mice
was not affected (36, 18), as measured by
the spleen colony assay (42). Since in the
spleen colony assay the precursor T cell
population is not separated from the other
bone marrow stem cells, a selective inter-
ference of DBTC with the input of precur-
sor T cells cannot be excluded definitively.
However, a selective effect of organotins
on precursor T cells without affecting the
other stem cells would be very unlikely.

The proliferation and differentiation of
precursor T cells into mature classes of T
lymphocytes is assumed to be under hor-
monal control (11, 17). Growth hormone
(STH), produced in the pituitary gland, as
well as thymic factors produced by the
thymic epithelial cells would stimulate and
regulate the maturation of T cells. Further-
more it is supposed that glucocorticoster-
oids play an important role in the thymo-
cyte population dynamics (8,9). The proli-
feration of thymocytes would normally be
suppressed at physiological levels, whereas
at lowered or increased levels (e.g. after
respectively adrenalectomy or stress) the
size and cellularity of the thymus will re-
spectively increase or decrease. With re-
gard to dialkyitin there is substantial evi-
dence to indicate that a stress related
increase of corticosteroids is not involved.
Neither the relative adrenal weight nor the
histology of the adrenal cortex was affected
after dialkyitin treatment (40). Moreover
in adrenalectomized as well as sham opera-
ted DOTC fed rats thymus weight was
equally decreased (40). A diminished
growth hormone production can also re-
sult in thymus atrophy. STH deficiency in
mice is associated with a reduction of thy-
mus weight and a depressed cell mediated
immunity, which is abolished by STH sup-
plementation (28, 29). However, daily in-
jections of STH were unable to modify the
DOTC induced thymus involution, al-
though this treatment was sufficient to res-
tore the hypophysectomy induced thymus
atrophy in control rats (18, 22). Therefore
it seems unlikely that the immunotoxic ef-
fects of dialkyltins are mediated by a dimin-
ished STH production.
A decreased production and/or excretion
of thymic factors (\'hormones\') from thymic
epithelial cells could also result in a re-
duced cellularity of the thymus. Although
a decreased production of thymic \'hormon-
al factors\' cannot yet be excluded, ultra-
structural studies of the thymic reticular
epithelial cells (REC) do not support an
interference with their secretion. An in-
creased vacuolisation of REC was only ob-
served when the thymus was markedly in-
voluted by virtue of DOTC treatment (18).
However, extensive vacuolisation of REC
is considered to be a common finding when
the reticular meshwork of the thymus col-
lapses by depletion of cortical lymphocytes
(12). Therefore this type of vacuolisation is
probably rather a consequence than a
cause of the thymus atrophy. Since the
above indirect mechanisms are probably
not involved in the dialkyitin induced
thymus atrophy, it seems justified to con-
sider a direct cytostatic and/or cytotoxic
effect on thymocytes. The absence of clear
signs of cell destruction suggest a direct
cytostatic effect on the thymocytes. Be-
cause of the high mitotic rate of thymo-
cytes an inhibition of cell proliferation will
result in a rapid loss of thymus weight, even
in the absence of thymocyte destruction.
However, a cytotoxic activity cannot be
excluded, since under physiological condi-
tions most of the cortex thymocytes die in
situ without histological evidence of cell
destruction (6, 16, 45).

The hypothesis of an antiproliferative ef-
fect of dialkyltins on thymocytes was sup-
ported already by the results of the feeding
studies, in which the effects on thymocyte
number were more pronounced than on
thymocyte viability (40). In vitro the inhibi-
tion of thymocyte proliferation was shown
by the dose related decreases in spontane-
ous blastogenesis as well as by the mitogen
stimulated DNA synthesis of thymocytes,
without affecting cell viability (37). In re-
cent in vitro studies it was observed that the

basal incorporation of the DNA precursor
\'H-thymidine was already affected at a
concentration of 1 /.iM DBTC and, as a
dose related function, it decreased to only
25 per cent of the control value at 5 ;uM
within 1 hr of incubation (22). Also the
incorporation of precursors for RNA and
protein synthesis was affected upon in vitro
exposure of thymocytes to DBTC (24).
Moreover in vivo exposure of rats to DBTC
resulted in a diminished capacity of thymo-
cytes to incorporate precursors of DNA
and RNA, as well as in a reduced protein
synthesis. Although up to 36 hr after a
single intravenous injection of 2.5 mg
DBTC per kg body weight, thymus weight
as well as the number and viability of
thymocytes were not affected, the incorpo-
ration of \'H-thymidine, ^H-uridine, and
^H-leucine into the thymocytes was time
dependently decreased. Thirty-six hours
after the injection of DBTC the ^H-thymi-
dine incorporation was only 37 per cent of
that of the controls (21, 22). At that time
the RNA and protein synthesis were re-
duced to 50 and 40 per cent, respectively
(24). Fourty-eight hours after administra-
tion of DBTC, when thymus weights and
the number of thymocytes were slightly de-
creased, the DNA-replication of thymo-
cytes was further decreased to approxi-
mately 20 per cent of that of the controls
(22). The selectivity of DBTC induced
thymus involution was demonstrated by
the finding that the thymidine incorpora-
tion into bone marrow cells, isolated at 36
hr after in vivo exposure to DBTC, was not
diminished.

Since in vitro studies showed that dialkyl-
tins interfered with the glucose metabol-
ism of thymocytes, the disturbance of the
incorporation studies might be caused by a
limited energy supply. Exposure of rat
thymocytes to the various dialkyltins re-
sulted in a dose related increase ofthe gly-
colytic activity (19). At a level of 5 /nM
DBTC the glycolytic activity of thymo-
cytes was already stimulated maximally,
because the glucose consumption was in-
creased to the same extent as under anaero-
biosis. The increased amount of glucose
consumed was hardly metabolized oxidat-
ively, as demonstrated by the accumula-
tion of the glycolytic end products pyru-
vate and lactate. Possibly the conversion of
pyruvate to acetyl-SCoA by the pyruvate
dehydrogenase complex is inhibited by
DBTC. This was confirmed in metabolism
studies of thymocytes with pyruvate and
lactate as oxidizablesubstrates (19). More-
over in studies with isolated mitochon-
dria the pyruvate as well as the a-ketoglu-
tarate dehydrogenase systems were found
to be affected by DBTC (2,19,25). Despite
the DBTC induced inhibition of the oxida-
tive respiration of thymocytes, the increas-
ed glycolytic activity was able to support
optimal ATP levels at concentration of
DBTC of up to 5 mM (24). It therefore
seems unlikely that the decreased DNA,
RNA, and protein synthesis is caused by a
limited energy supply. Moreover up to 36
hr after a single intravenous injection of 2.5
mg DBTC per kg body weight, neither the
glucose metabolism nor the ATP levels of
thymocytes were found to be affected (24).
At that time the DNA, RNA, and protein
synthesis of these thymocytes were already
markedly diminished. Probably dialkyltins
affect still other processes in proliferating
thymocytes. Because of the high affinity of
dialkyltins to sulphydryl groups (3, 5, 22),,
also suggested to be responsible for the
inhibition of the a-keto acid dehydroge-
nase system (2, 3, 5, 19, 25), we suppose a
binding of these compounds with espe-
cially dithiols of plasma membrane and/or
cytoskeletal proteins. By their interference
with membrane or intracellular SH groups,
sulphydryl reactive compounds could in-
hibit cell functions in the absence of gross
toxicity.

Sulphydryl groups are known to play an
important role at the level of the plasma
membrane in the transport of sugars,
amino acids, nucleosides, and cations. More-
over receptor functions, hormone binding,
and the activity of adenylate cyclase are
known to be sensitive to for sulphydryl
reagents (33). It is also suggested that
membrane penetrating sulphydryl reagents
inhibit lymphocyte blastogenesis by a dis-
ruption of cytoskeletal microtubuli assem-
blies (26, 27). Various in vitro observations
with thymic lymphocytes support the hy-
pothesis of a dialkyltin interaction with
intra- or extracellular SH-groups. Other
sulphydryl reactive compounds, such as N-

ethylmaleimide (NEM), induccd a disturb-
ance of the DNA, RNA, and protein syn-
thesis of thymocytes similar to DBTC (22,
24). Preliminary experiments showed that
at least the diminished protein synthesis
could be due to a decreased transport of
amino acids across the plasma membrane,
since the uptake of the unmetabolizable
amino acid a-amino isobutyric acid was
dose relatedly decreased by DBTC (24).
Moreover the cAMP generation, assumed
to be important for the regulation of
various intracellular processes, was de-
creased in thymocytes by DBTC (22). Al-
though it cannot be excluded that minor
changes in energy production could ac-
count for a recording of metabolic prior-
ities, for instance a decreased proliferation
of thymocytes in favour of processes essen-
tial for cell survival, further research is
needed to evaluate the postulated inter-
ference of dialkyltins with membrane and/
or skeleton associated sulphhydryl groups
as a possible cause of the observed anti-
proliferative effects.

1. Alajouaninc,T.,Uerobert, L., rhicffry,S.: Etude
clinique d\'ensemble de 210 cas d\'intoxication par
lesselsorganiquesd\'etain.Rev. Neurol. 1958; 98:
85-96.

2. Aldridge, W. N.: The influence of organotin
compounds on mitochondrial functions. In:
Zuckermann, J. J. ed. Organotin Compounds:
New Chemistry and Application. Washington
D.C.: American Chemical Society, 1976; pg. 186-
96.

3. Aldridge, W. N., Cremer, J. E.: The biochemistry
of organotin compounds. Diethyltin dichloride
and triethyltin sulphate. Biochem. J. 1955; 61:
406-18.

4. Barnes, J. M., Stoner, H. B.: The toxicology of
tin compounds. Pharmac. Rev. 1959; 11: 211-31.

5. Cain, K., Hyams, R, L., Griffiths, D. E.: Studies
on the energy-linked reactions: Inhibition of ox-
idative phosphorylation and energy-linked reac-
tions by dibutyl tin dichloride. Fehs Leilers 1977;
82(1): 23-8.

6. Claesson, M. G., Jorgenson, O., Olsson, L.:
Comparative light and electron microscopical
studies of decaying thymic lymphoid cells. Acta
Pathol. Microbiol. Scand. 1972; 80: 821-6.

7. Cleasson. M. G., Rapke, C.: Quantitative studies
on cortisol-induced decay of lymphoid cells in
the thymolymphatic system. Acta Pathol. Micro-
biol. Scand 1969; 76: 367-82.

8. Dougherty, T. F., Berliner, M. L., Schneebeli, G.
L., Berliner, D, L.: Hormonal control of lym-
phatic structure and function. Ann. N. Y. Acad.
Sci. 1964; 113: 825-43.

9. Ernstrom, U.: Hormonal influences on thymic
release of lymphocytes into the blood. In: Wol-
stenholme, G, E. W., Knight, J., cds. Hormones
and the Immune Response. London: .1. and A.
Churchill Publishers. 1970; 53.

10. Faith, R. E., Luster, M. 1., Vos, J. G.: Effects on
immunocompetence by chemicals of environ-
mental concern. In: Hodgson, E., Bend, J. R.,
Philpot, R. M. eds. Reviews in Biochemical Toxi-
cology, New York: Elsevier, 1980; Vol 2. 173-
212.

11. Greaves, M. F., Owen, J. J. T., Raff, M. C.: In: T
and B lymphocytes. Amsterdam: Excerpta Med-
ica, 1973; 13.

12. Haelst, U. van: Light and electron microscopic
study of normal and pathological thymus of the
rat. 11. The acute thymicinvolution. Zeitschr.fiir
Zellforsch. 1967; 80: 153-82.

13. Kerk, G. J. M. van der; The organic chemistry of
tin. Chem. Tech. 1978; 8: 356-65.

14. Luster, M. L, Faith, R. E., McLachlan, J. A.,
Clark, G. C.: Effect of in utero exposure to die-
thylstilbestrol on the immune response in mice.
Toxicol. Appl. Pharmacol. 1979; 47: 287-93.

15. Luyten, J. G. A.: Applications and biological
effects of organotin compounds. In: Sawyer, A.
K. ed. Organotin Compounds: New York: Mar-
cel Dekker Inc. 1972; 931-74.

16. Metcalf, D., Brumby, M.: The role of the thymus
in the ontogeny of the immune system. J. Cell
Physiol. 1966; 76: suppl. 1, 149-68.

17. Mosier, D., Cohen, P. L.: Ontogeny of mouse
T-lymphocyte function./\'erf. Proc. Fed. Am, Soc.
Exp. Biol. 1975; 34; 137-40.

18. Penninks, A. H., Kuper, F., Spit, B. J., Seinen,
W.: On the mechanism of dialkyl tin induced
thymus involution. Submitted.

19. Penninks, A. H., Seinen, W.; Toxicity of orga-
notin compounds. IV. Impairment of energy me-
tabolism of rat thymocytes by various dialkyltin
compounds. Toxicol. Appl. Pharmacol. 1980; 56:
221-31.

20. Penninks, A. H., Seinen, W.: Comparative toxic-
ity of alkyltin and estertin stabilizers. Fd. Chem.
Toxicol. 1982;20:909-16.

21. Penninks, A. H., Seinen, W.; Immunotoxicity of
organotin compounds. In: Gibson, G. G., Hub-
bard, R., Parke, D. V. eds. Immunotoxicology
London: Academic Press, 1983.

22. Penninks, A. H., Seinen, W.: The lymphocyte as
target of toxicity: A biochemical approach to
dialkyltin induced immunosuppression. In:
Haddcn, J. W., Chedid, L., Dukor, P., Spreafico,
F., Willoughby, [3., eds. Advances in Immuno-
pharmacology. Oxford and London: Pcrgamon
Pre.ss, 1983; Vol 2,41-60.

23. Penninks, A. H., Seinen, W.; Detoxification of
the estertin stabilizer Bis-(13-carbobutoxyyethyl)
tin dichloride in rats by hydrolysis of the ester
bond. Submitted.

25. Penninks, A. H., Verschuren, P. M., Seinen, W.;
Di-n-butyltin dichloride uncouples oxidative
phosphorylation in rat liver mitochondria. Tox-
icol. Appl. Pharmacol. 1983; 70: 115-20.

26. Pfeifcr. R. W., Irons, R. D.: Inhibition of lectin-
stimulated lymphocyte agglutination and mito-
genesis by hydroquinone: reactivity with intra-
cellular sulfhydrvl groups. Exp. Mol. Pathol.
1981; 35: 189-98.

27. Pfeifer, R. W., Irons. R. !:>.: Alteration of lym-
phocyte function by quinones through a sulfhy-
dril-dependent disruption of microtubule as-
sembly. Int. J. Immunopharmac. 1983; 5: 463-70.

28. Pierpaoli, W., Baroni, C., Fabris, N., Sorkin, E.:
Hormones and immunological capacity. II. Re-
constitution of antibody production in hormon-
ally deficient mice by somato-tropic hormone,
thyrotropic hormone and thyroxine. Immunol.
1969; 16: 217-29.

29. Pierpaoli, W., Sorkin, E.: Hormones and Immun-
ology capacity. I. Effect of heterologous anti-
growth hormone (ASTH) antiserum on thymus
and peripheral lymphatic tissue in mice. Induc-
tion of a wasting syndrome. J. Immunol. 1968;
101: 1036-47.

30. Piver, W. T.: Organotin compounds: Industrial
application and biological investigation. Environ
Health Per.spect. 1973; 4: 61-80.

31. Ross, A.: Industrial application of organotin
compounds. Ann. N. Y. Acad. Sci. 1965; 125:
107-23.

32. Rossof, I. S.: Handbook of veterinary drugs.
New York: Springer Publishing Company, 1974.

33. Rothstein, A.: Sulfhydril groups in membrane
structure and function. In: Current Topics in
Membranes and Transport. New York and Lon-
don: Academic Press, vol. 1, 135-76.

34. Schlosberg, A., Egyed, M. N.: Mass poisoning in
cattle, palm doves and mink caused by the cocci-
diostat dibutyltin dilaurate. Vet. Hum. Toxicol
1979; 21: 1-3.

35. Seinen. W.: 1 mmunotoxicity of alkyltin com-
pounds. In: Sharma, R. P. ed. Immunologic
Considerations in Toxicology. Boca Raton: CRC
press, 1981; vol. 1: 103-19.

36. Seinen, W., Penninks, A. H.: Immune suppres-
sion as a consequence of a selective cytotoxic
activity of certain organometallic compounds on
thymus and thymus-dependent lymphocytes.
Ann. N. Y. Acad Sci. 1979; 320: 499-517.

37. Seinen, W., Vos, J. G., Brands, R., Hooykaas,
H.: Lymphocytotoxicity and immunosuppres-
sion by organotin compounds. Suppression of
GVH activity, blast transformation and E-rosette
formation by di-n-butyltin dichloride and di-n-
octyltin dichloride./mmurto/j/iormafo/. 1979; 1:
.343-55.

38. Seinen, W., Vos, J. G., van Krieken, R., Pen-
ninks, A. H., Brands, R., and Hooykaas, H.:
Toxicity of organotin compounds. III. Suppres-
sion of thymus-dependent immunity in rats by
di-n-butyltin dichloride and di-n-octyltin di-
chloride. Toxicol. Appl. Pharmacol. 1977; 42:21,3-
24.

39. Seinen, W., Vos, J. G., van Spanje, L, Snoek, M.,
Brands, R., and Hooykaas, H.: Toxicity of Or-
ganotin Compounds. 11. Comparative/« v/voand
in vitro studies with various organotin and orga-
nolead compounds in different animal species
with special emphasis on lymphocyte cytotoxic-
ity. Toxicol. Appl. Pharmacol. 1979; 42: 197-212.

40. Seinen, W., Willems, M. I.: Toxicity of organotin
compounds. 1. Atrophy of thymus and thymus-
dependent lymphoid tissue in rats fed di-n-octyl-
tin dichloride. Toxicol. Appl. Pharmacol. 1976;
35: 63-75.

4L Thompson, H. A., Gale, G. R.: Cis-dichlorodi-
amine platinum. II. Hematopoietic effects on
rats. Toxicol. Appl. Pharmacol. 1971; 19: 602-9.

42. Till, J. E., McCullough, E. A.: direct measure-
ment ofthe radiation sensivity of normal mouse
bone marrow cells, y?arf/ö^/on Äei. 1961; 14:213-
22.

43. Vos, J. G.: Immune suppression as related to
toxicology. CRC Crit. Rev. Toxicol. 1977; 5: 67-
101.

44. Vos, J. G., Faith, R. E., and Luster, M. L: Im-
mune Alterations. New York: Elsevier/North
Holland Biomedial Press, 1980, 241-66.

46. Zürcher, K., Krebs, A.: Cutaneous side effects of
systemic drugs. A commentated synopsis of to-
day\'s drugs. Basel-München: Karger, 1980.

Pharmacokinetic aspects of penicillins,
aminoglycosides and chloramphenicol in birds
compared to mammals. A review

SUMMARY Based on a review of the literature, a comparison is made of the pharmacokinetics of
penicillins, aminoglycosides, and chloramphenicol in birds and mammals.

Penicillins in birds are likely to be more dependent for their elimination on biotransformation than in
mammals. Amoxycillin had a relatively low availability (0.34) after p.o. administration. Higher doses
(2 to 8 times) were needed to achieve the same peak levels in birds and mammals.
Aminoglycosides, which for their elimination largely depend on renal excretion by glomerular filtra-
tion, show only minor differences in pharmacokinetics between birds and mammals.
Chloramphenicol is mainly excreted after biotransformation and large differences in pharmacokinetic
parameters are to be found, not only between birds and mammals, but also between avian species.

Since demands for veterinary assistance in
the care of avian species are increasing,
avian medicine has to improve as well, re-
stricted as it has hitherto been to poultry
and turkeys. In recent years, however, in-
terest in other species of birds has increased
enormously. This has resulted in improved
diagnostic, therapeutic, anaesthetic, and
surgical techniques (12).
Diagnosis and treatment of infectious dis-
eases is a major area of avian medicine. In
man and many domestic species, the dos-
age and dosing regimens of drugs have
been based upon pharmacokinetic data. As
such pharmacokinetic studies in birds are
scant, the clinician has to extrapolate dos-
ages from other species. Such extrapola-
tions are dangerous, because inappropriate
doses can lead to ineffective therapeutic
blood or tissue levels and to increased
chances of development of resistant micro-
organisms. At the other extreme, if the
extrapolated dose is too high, intoxication
may result.

Many birds are kept in flocks and will, for
practical and economic reasons, be treated
with medicated water and/or medicated
feed. This leads to special problems, such
as water solubility, stability, acceptance,
and loss of active drug due to inactivation.
Water and feed intake patterns will be dif-
ferent among different species, giving addi-
tional complications.
Studies on drug pharmacokinetics in birds
will be necessary on which to base the pre-
scription of adequate dosage regimens. The
present review will describe the pharmaco-
kinetics of the penicillins, aminoglycosi-
des, and chloramphenicol. Dosage regi-
mens are beyond the scope of this review.

Drug effects (main and side effects) are
more closely related with blood concentra-
tion than with the dose administered. The
size of the dose and the systemic availabil-
ity of a specific formulation of a drug, as
well as the route of administration, deter-
mine the amount of drug which enters the
blood stream. In addition, metabolism and
excretion are also important factors con-
tributing to the final blood level.
For every antimicrobial agent, the blood
concentrations at which therapeutic effects
are produced lie between a lower and an
upper limit. In most cases there is a direct
relationship between the drug concentra-

tion in the blood and the concentration in
the immediate vicinity of the site of action.
Various processes govern uptake (dissolu-
tion and absorption), access to site of ac-
tion (distribution), and removal (elimina-
tion). The elimination refers to biotrans-
formation (metabolism) and excretion. The
excretion takes place mostly by glomerular
filtration. Other ways of excretion are via
the bile and, in laying birds, via the egg.
Pharmacokinetics is concerned with the
study and characterization of the lapse of
time between drug absorbtion, distribu-
tion, metabolism, and excretion, and with
the relationship between these processes
and the intensity and duration of effects of
drugs. It involves the mathematical de-
scription of concentration changes of drugs
within the body.

The published data on pharmacokinetic
parameters in birds are scant. Different
methods of calculation used by the authors
give data that are not directly comparable.
Based on published data we have defined
the following pharmacokinetic parameters
(3,4).

The half-life of a drug (t Vi), is defined as
the time (h) required for the body to elimi-
nate one half of a particular drug after the
distribution phase has been completed.
The body clearance of a drug (CI) is the
volume of blood cleared of the drug by the
various elimination processes per unit of
time(l/kg/h).

l^t AUC is the area under the blood con-
centration time curve after administration,
expressed in hours mg/litres (h.mg/1).
The apparent volume of distribution (Vd) is
the volume of fluid which would be re-
quired to contain the amount of drug in the
body if it were distributed at a drug concen-
tration equal to that in the blood (I/kg). In
general, a value for the Yd < I 1 /kg means
that higher concentrations of the intact
drug are found in the serum or plasma than
in tissues. In chickens the extracellular
fluid (e.f.) makes up 26.2 per cent of the
body weight. Hence a Vd value of 0.262
1/kg means a drug distribution limited to
the e.f. If Vd > I 1/kg, concentrations in
other compartments will be higher than in
the e.f., except when the plasma protein
binding is high.

The bioavailability (F) is the extent to which
a drug enters the systemic circulation un-
changed. It is expressed as a fraction ofthe
dose administered.

The peak concentration (C max) is the
highest concentration (/ig/ml) after intra-
muscular (i.m.) subcutaneous (s.c.), or oral
(p.o.) administration at a certain time (T
max) after administration.
In this review we shall compare these
pharmacokinetic parameters calculated for
mammals and birds. The possible meaning
of differences and similarities will be dis-
cussed. For each antibiotic the following
items will be presented.

Concerning the penicillins some studies
have been performed on penicillin-G. This
penicillin is acid labile and most of an oral
dose is destroyed in the stomach. The activ-
ity against many Gram-negative organisms
is low. Therefore members of the broad-
spectrum derivatives such as ampicillin
and amoxycillin became widely used in
human and veterinary medicine.

Penicillin-G and procaine penicillin-G
In birds pharmacokinetic data of penicil-
lin-G are very inadequate.
Intravenous administration of this drug to
turkeys revealed a half-life of 0.5 h (29).
This is comparable with the half-life in man
and mammals. Data on the clearance and
the volume of distribution in birds are lack-
ing.

Intramuscular administration at dosage
levels smaller than 25 mg/kg gave a t \'/2
similar to the i.v. half life in chickens.
Higher dosage levels resulted in a slower
elimination. Thet Vi of procaine penicillin
is 10 times longer at the same dosage, but
peak levels are much lower. Its bioavail-
ability is only a small fraction of that ofthe
same dose of penicillin-G. A dose of 12
mg/kg of penicillin-G, administered i.m.
to chickens, resulted in a t \'A = 0.55 h and a

C max = 9 )ug/ml at 0.5 h. The same dose of
procaine peniciUin gave a t \'A = 5.8 h with a
C max = 2.2 ng/mX at 2 h. The availibility
was 0.09 compared with penicilUn-G (38).
However, even with the low availability,
procaine penicillin can be advantageous,
since the longer t Vi will allow of longer
dosing intervals and high peak levels are
not required for a therapeutic effect. Oral
administration of penicillin-G resulted in
great differences in iVi in chickens (0.27-
0.69 h). Peak concentrations remained low
after a dose of 30 mg/kg. The C max was 6
;tig/ml blood at 0.5 h after administration
(38,41).

Tissue distribution of penicillin-G has been
recorded only in chickens (Table 1). These
data, both after i.m. and p.o. administra-
tion, suggest that in chickens the bile is an
important route of excretion. In man,
however, bile concentrations are similar to
serum concentrations. In man, 50-70 per
cent of an i.m. dose is excreted as active
drug by the kidneys (37). No data are avail-
able on the metabolism or excretion of pe-
nicillin-G in birds.

Procaine penicillin, when used in small
birds, proved to be toxic, causing acute
death due to shock (24).

Table 1. Penicillin-G: Tissue distribution at peak concentration time (T max. = 0.5 h.) and two hours after
administration of a dose of 30 mg/kg to chickens (41). The organ data are concentration rations between organs
(/ug/g) and serum (/ug/ml).

Organ	Intrainuscular		Oral
	T max	2 h	T max	2 h
Serum (/jg/ml)	11.0	2.10	6.0	O.ll
Kidney	2.12	1.09	0.06	0.72
Liver	0.28	0.24	0.04	0.0
Bile	2.25	79.79	4.10	160.0
Lung	0.81	0.44	0.03	1.50
Muscle	0.26	0.15	0.04	2.17
Brain	0.02	0.03	0.04	0.0
Crop*	—	—	78.13	583.3
Gizzard*	—	—	0.90	6.11
Small intestine*	—	—	65.31	.34.72
Caecum*	—	—	0.0	0.83
Rectum*	—	—	1.98	3272.78

\' The feed material contained in them.

Intravenous administration of ampicillin
to chickens resulted in a t Vi, being a com-
bination of distribution and elimination, of
10 to 15 minutes (27). In pigeons an i.v.
administration of 100 mg/kg gave a t \'A of
0.65 h, a CI of 1.041 1/h/kg, and a Vd of
0.973 (21). Compared with the cat (t Vi =
1.21, CI == 0.070, and Vd = 0.122), the
pigeon has an elimination rate twice as
high, the volume of distribution is eight
times bigger, and the clearance is fifteen
times faster (30). Compared with calves,
the pigeon has a clearance only twice as fast
(32). The data of pigs (t \'A = 0.60, CI =
1.067, and Vd = 0.921; (25)) are very simi-
lar to our findings in pigeons.

Pharmacokinetic data after i.m., s.c., and
p.o. administration are presented in Table
2. Compared with mammals, a 2 to 8-fold
dose is required to obtain equivalent blood
concentrations in birds. In the larger birds,
such as crane and emu, the t Vi is compar-
able to the mammals mentioned; in chickens
and smaller birds the drug is eliminated
twice as fast from the blood. In mammals,
renal excretion of ampicillin is reduced by
the coadministration of probenicid, a drug
which inhibits the active tubular transport
system for penicillins. In chickens and tur-

keys this effect is seen also after i.m. and
s.c. as well as p.o. administration (42).
Coadministration of probenicid in a dose
of 20 to 200 mg/kg resulted in a C max
1.5 to 4 times the C max of ampicillin
alone (25 mg/kg).

Tissue distribution of ampicillin has been
studied in chickens (42). Probenicid did not
alter the distribution of ampicillin in the
body of the fowl (Table 3).
Drinking water medication only gave ther-
apeutic blood levels in chickens (> 1 fxg/
ml) at a concentration 50 times higher
than advised by the manufacturer (2200-
2750 mg/1 drinking water; (27)). Coad-
ministration of probenicid (200 mg/1 am-
picillin plus 325 mg/1 probenicid) resulted
in 25 per cent higher serum levels (mean
0.15 and 0.21 mg/1, respectively; (42)).

Tabic 2. Ampicillin; Pharmacokinetic data in birds and mammals.

Route	Species	Dose (mg/kg)	t 1/2 (h)	C max (Mg/ml)	T max (h)	F (%)	Ref.
i.m.	Amazon	100	0.94	58.3	0.5	_	23
	Pigeon	—	1.28	—	—	—	14
	Pigeon	100	0.51	13.7	0.5	0.21	21
	Chicken	25	0.5	4.5	0.5	—	42
	Crane	—	1.55	—	—	—	12
	Emu	—	1.67	—	—	—	14
	Cat	10	1.2	14.4	1.5	0.28	30
	Calf	20	2.89	14.5	1.3	0.76	28
	Pig	20	1.1	18.2	0.25	0.88	26
s.c.	Chicken	50	1.0	4.2	0.5	—	42
	Turkey	25	0.5	3.2	0.5	—	42
	Cat	10	1.2	14.8	2.0	0.56	30
p.o.	Canary	50	0.5	—	—	—	22
	Parrot	150	—	0.4	4.57	—	23
	Amazon	175	—	7.0	6.5	—	23
	Pigeon	80	0.84	8.0	1.0	0.21	21
	Chicken	25	0.5	0.6	0.5	—	42
	Cat	10	2.2	11.9	1.0	0.18	30
	Calf	20	1.65	3.6	2.9	0.12	28

—; no data available

After i.v. administration to pigeons, a dose
of 100 mg/kg resulted in a 11/2 = 0.83 h, a CI
= 1.376 mg/h/kg, and a Vd = 1.478 1/kg
(21). In mammalian species, pharmacokin-
etic data of amoxycillin after i.v. injec-
tion appear to be similar to those of an
equal dose of ampicillin (9, 28). In pigeons
the Vd for amoxycillin is higher, indicating
a better tissue penetration.
After i.m. administration to pigeons, also
100 mg/kg, a comparable t V2 was found
and a C max = 28.8 Mg/rnl at 30 min.
An oral dose of 120 mg/kg resulted in a C
max = 16.93 /xg/ml at I.l h (21). Canary
birds showed an elimination t \'/2 after p.o.
administration of 0.5 h (22).
No differences are found between mam-
mals concerning bioavailability after i.m.

and p.o. administration of amoxycillin (9,
28). According to our data in pigeons, the
bioavailability after i.m. administration
was 0.86; after p.o. administration 0.34.
Compared with mammals the resorption
after p.o. administration in pigeons was
very incomplete.

In canary birds with a medicated food (500
mg/kg food) a mean blood level of 1.8
jug/ml and with medicated drinking water
(300 mg/1 water) a mean blood level of 1.09
ßg/ml was reached (22).

Gentamycin has a narrow range between
therapeutic and toxic levels. Therefore,
administration of gentamycin may cause
disastrous effects when pharmacokinetic
data in a given species are not known. The
primary route of elimination in man and
mammals is renal excretion of unchanged
drug by glomerular filtration, of which a
part is reabsorbed by the tubules (6). In
birds the glomerular filtration rates (GFR)
are less than half those of mammals (15).
After i.v. administration of gentamycin to
birds of prey, the pharmacokinetic data do
not differ from those found in mammals
(Table 4). Therefore, if gentamycin in birds
is excreted also mainly by glomerular fil-
tration, tubular reabsorption seems to be
of minor importance.
Data on i.m. administration of gentamycin
are presented in Table 5. To obtain in birds

Table 5. Gentamycin: Pharmacokinetics after i.m. administration in birds and mammals

Species	Dose	t 1/2	C max	T max	F	Ref
(mg/kg)	(h)	(Mg/ml)	(h)	(%)
Quail	5	0.67	13.0	0.25	—	18
	10	0.63	14.7	0.25	—	18
Pigeon	—	0.87	—	—	—	12
Pheasant	5	1.13	16.5	0.5	—	18
	10	1.20	35.3	0.75	—	18
	20	1.53	81.0	0.5	—	18
Hawk, red-tailed	10	1.35	35.0	0.5	0.95	7
Owl, gr. barned	10	1.93	35.0	0.5	0.95	7
Eagle, golden	10	2.46	32.0	0.5	0.70	7
Crane	5	2.63	16.8	0.25	—	7
	10	3.33	37.5	1.0	—	7
	20	3.00	70.6	1.0	—	7
Emu	20	3.03	—	—	—	12
Sheep	2,2	1.50	9.8	0.75	—	40
Cow	5.0	2.24	17.5	0.5	—	1
	2.0	1.38	3.7	1.0	—	1
Horse	2.2	1.78	5.7	1.0	—	10
—: no data available

blood levels comparable with those in
mammals, the dose has to be increased by a
factor 1.2. According to the literature, with
a dose of 10 mg/kg the calculated mean C
max for the birds was 31.2 Mg/ml and for
mammals 38.5 /ug/ml. From these data it
can be concluded that pharmacokinetics of
gentamycin does not differ much in birds
and mammals.

Tissue distribution studies are listed in
Table 6. The plasma levels are relatively
low compared with those of the liver and
the kidney. The concentrations observed in
the kidney are alarmingly high (13). The
distribution pattern is compared to data
found in calves (43). Dosage levels of 10
and 20 mg/kg, twice a day, to red-tailed
hawks were considered toxic, with nefro-
toxicity and neuromuscular blockade as
reported in man and mammals (8). When
sick birds, which are drinking less, are
treated parenterally with therapeutic dos-
age regimens of gentamycin, a delayed ex-
cretion, due to a reduced GFR, could pro-
duce toxic blood levels.

After i.m. administration of 20 mg/kg
neomycin to chickens a rapid absorption
took place from the injection site. At 30
min after administration the C max (21.0
Mg/ml) was reached (16). The elimination t
\'/2, calculated from reported serum concen-
trations, was 2.16 h. In horse the C max
after a single dose of 10 mg/kg i.m. was
24.3 Mg/ml and the half-life was 2.58 h (5).
A comparison of the AUCs revealed a
much lower bioavailability by a factor of
2.9 in chickens. After p.o. administration,
only a slight absorption is to be expected.
Tissue distribution was studied in chickens
after an injection of 20 mg/kg i.m. At 6 h
after administration the concentration ra-
tios between organ and serum (1.09 Mg/ml)
were: kidney = 219.2, liver = 12.86 and
lungs = 0.92. Even 4 weeks after the last of
4 injections of 20 mg/kg, once a day, the
concentration in the kidneys was still 0.65
Mg/gr (16). The distribution pattern seems
comparable to that of gentamycin.

After i.m. injection of chickens, C max was
found at 1 h after administration. The t Vi
after a dose of 12 mg/kg was 2.35 h and C
max 21.0 Mg/ml serum (38). At dose levels
from 6 to 50 mg/kg i.m. the t \'A did not
change. At a dose of 100 mg/kg thet \'A was
3.97 h and the C max 127.4 Mg/ml ^1)- In
horses a single dose of 10 mg/kg i.m. re-
sulted in a C max of 43.4 Mg/ml serum and
a half-life of 3.83 h (5). To reach the same
peak levels in chickens as in horses the dose
has to be doubled.

After p.o. administration, no streptomycin
was found in the sera of chickens dosed
with 50 mg/kg (38). After a dose of 100
mg/kg, a C max was found of 5.16 ixg/m\\
blood (41).

Tissue distribution in chickens was dis-
tinctly different from other aminoglyco-
sides. In contrast with gentamycin and
neomycin, streptomycin did not accumu-
late in the kidney (Table 7). After an oral
dose (100 mg/kg), tissue concentrations
remained low. In the intestinal tract high

concentrations were reached (41). This il-
lustrates again the very slight absorption of
aminoglycosides from the gastrointestinal
tract. The highest level in the rectum (5400
l^ig/gr contents) was reached at 2 h after
administration and this gives an idea ofthe
quick passage through the gut.

After i.v. administration the t Vi of chlor-
amphenicol in birds is shorter than in
mammals such as cat, cow, and buffalo,
but comparable with that of goat, swine,
and pony (Table 8). The pigeon with its
very short t I/2 shows that extrapolation,
even from dosage regimens of other avian
species, can be erroneous. The differences
in the rate of elimination of this drug are
most likely related to differences in rates of
biotransformation existing among the var-
ious species, as is known for mammals (19).
The high clearance rate of chloramphe-
nicol succinate in birds can be explained by
the higher excretion rate of the intact ester
by the kidneys, as found in horses (11) and
calves (34), in which 21-28 per cent of the
dose was excreted by renal excretion within
two hours following injection. In general,
chloramphenicol is cleared from the blood
in adult birds 2.7 times faster then in
mammals.

Table 8. Chloramphenicol: Pharamcokinetic data after i.v. administration

Species	Dose	t 1/2	Vd	CI	Ref.
(mg/kg)	(h)	(1/kg)	(l/kg/h)
Pigeon	50	0.39	0.80	1.40	17
Duck	22	1.71	1.97	0.80	20
Turkey	25	1.78	0.52	1.32	17
	50	1.85	0.36	0.96	17
	50*	2.06	0.57	1.70	17
Cat	22	5.1	2.36	0.32	19
Dog	22	4.2	1.77	0.29	19
Pig	22	2.7	1..39	0.40	31
Swine	22	1.3	1.05	0.56	19
Goat	22	2.0	1.33	0.46	19
Cow	50	4.3	1.01	0.16	2
Buffalo	10-20	2.95	1.17	0.29	36
Pony	22	0.9	1.02	0.79	19
Horse	50»	0.97	1.61	1.18	I 1

♦ = chloramphenicol succinate.

The Vd in most avian species is much
smaller than in mammals, indicating that
chloramphenicol might be less sequester-
ed in the extravascular tissues.
After i.m. administration there was a ten-
dency for an increasing t V2 with increasing
dose (17). Notable differences in t lA be-
tween orders of birds are found. In birds of
prey the C max is unexpectedly high,
related to the t Vi (Table 9).

Table 9. Chloramphenicol: Blood levels at 2 h after
i.m. administration (50 mg/kg); 17).

Oral dosage regimens in birds had to be
much higher, to reach comparable blood
levels, than after i.m. injection, e.g. pigeons
6 times, chickens 3 times, turkeys 1.5 times.
In mammals, except pony and ruminants,
the i.m. route seemed to have little advan-
tage over p.o. administration (19).
Bioavailability after p.o. administration is
highly dependent on the formulation used,
but in regard of completeness of absorp-
tion great variation between individuals is
shown in Chinese spot-billed ducks (20).
The oral absorption in chickens was slow
and plasma concentrations were low (17).
Data on tissue distribution of chloram-
phenicol are available for chickens (41).
The distribution pattern is comparable
with that of mammals and does not pro-
vide an explanation for the differences be-
tween the Vd values in birds and mammals
found after i.v. administration. Drinking
water medication (40 mg/1) of chickens
during 5 days showed very low tissue levels
at the end of treatment: liver 0.17, kidney
0.55 and muscle 0.21 jj-g/gr organ (35).

The elimination of broad-spectrum penicil-
lins in birds seem to be more dependent on
biotransformation than in mammals. In
the literature no explanation was found for
the high dosages needed to reach the same
C max in birds as in mammals after extra-
vascular administration. After p.o. admin-
istration ampicillin as well as amoxycillin
have a low availability compared with i.m.
injections. For the aminoglycosides, which
in birds and in mammals are mainly ex-
creted by glomulerular filtration, the
pharmacokinetic behaviour in birds was
comparable with that in mammals.
This review has shown that for chloram-
phenicol, an antibiotic that for its elimina-
tion largely depends on biotransformation,
great differences can be expected in phar-
macokinetic behaviour between the differ-
ent species. Not only differences in meta-
bolism, but also differences in meta-
bolic pathways between birds and mam-
mals are likely.

Data of pharmacokinetics after adminis-
tration via drinking water and food are
scant and deserve more attention in further
studies.

1. Al-Guedawy, S. A., Neff-Davis, C. A., Davis, L.
E., Whitemore, H. L., and Gustafsson, B. K.:
Disposition of gentamycin in the genital tract of
cows. J. vel. Pharmacol. Therap. 1983; 6: 85-92.

2. Anderson, K. L., Neff-Davis, C. A., Davis, L. E.,
Koritz, G. D., and Nelson, D. R.: Pharmacokin-
etics of chloramphenicol in non-lactating cattle,
J. vel. Pharmacol. Therap. 1983; 6: 305-13.

3. Baggot, J. D.: Some aspects of clinical pharma-
cokinetics in veterinary medicine. I. J. vet. Phar-
macol. Therap. 1978; 1: 5-18.

4. Baggot, J. D.: Some aspects of clinical pharma-
cokinetics in veterinary medicine. II. ./. vet.
Pharmacol. Therap. 1978; 1: 111-8.

5. Baggot, J. D., Love, D. N., Rose, R. J., and Raus,
J.: The pharmacokinetics of some aminoglyco-
side antibiotics in the horse. J. vet. Pharmacol.
Therap. 1981; 4: 277-84.

6. Beech, J., Kohn, C., Leith, M., Weinstein, A. J.,
and Gallagher, M.: Therapeutic use of genta-
mycin in horses. Concentrations in serum, urine,
and synovial fluid and evaluation of renal func-
tion. Am. J. Vet. Res. 1977; 38: 1085-7.

7. Birds, J. E., Miller, K. W., Larson, A. A,, and
Duke, G. E.: Pharmacokinetics of gentamycin in
birds of prey. Am. J. Vet. Res. 1983; 44: 1245-7.

8. Bird, .1. E., Walser, M. M., and Duke, G. E.:
Toxicity of gentamycin in red-tailed hawks. A. J.
Vet. Res. 1983; 44: 1289-93.

9. Brogden, R. N., Heel, R. C., Speight, T. M., and
Avery, G. S.: Amoxycillin injectable. A review of
its antibacterial spectrum, pharmacokinetics and
therapeutic use. Drugs 1979; 18: 169-84.

10. Brown, M. P., Stover, S. M., Kelly, R. H., and
Farver, T. B.: Gentamycin sulfate in the horse.
Serum, synovial, peritoneal, and urine concen-
trations after single dose intramuscular adminis-
tration. J. vet. Pharmacol. Therapeut. 1982; 5:
119-22.

11. Brumbaugh, G. W., Martens, R. J., Knight, H.
D., and Martin, M. T.: Pharmacokinetics of
chloramphenicol in the neonatal horse. J. vet.
Pharmacol. Therap. 1983;6:219-27.

12. Bush, M.: Pharmacokinetics of selected antibio-
tics in avian species (a review). Proceedings of the
XXVth. Symposium of Diseases of Zoo Anim-
als. Vienna 1983; 53-9.

13. Bush, M., Locke, D., Neal, L. A., and Carpenter,
J. W.: Gentamycin tissue concentrations in var-

ious avian species following recommended dos-
age therapy. Am. J. Vet. Res. 1981; 42: 2114-6.

14. Bush, M., Neal, L. A., and Custer, R. S.: Prelimin-
ary pharmacokinetic studies of selected antibiot-
ics in birds. Annual Proceedings American As-
sociation of Zoo Veterinarians. Denver 1979;
45-7.

15. Calder, W. A. and Braun, E. J.: Scaling of os-
motic regulation in mammals and birds. Am. J.
Physiol. 1983; 144 (R): 601-6.

16. Carii, S., Perreta, G., Monti, F., Sonzogni, O.,
and Faustine, R.: Serum levels, tissue distribu-
tion and residues of neomycin following intra-
muscular administration in chicks. J. vei. Phar-
macol. Therap. 1982; 5: 203-7.

17. Clark, C. H., Thomas, J. E., Milton, J. L., and
Goolsby, W. D.: Plasma concentrations of chlor-
amphenicol in birds. Am. J. Vet. Res. 1982; 43:
1249-53.

18. Custer, R. S., Bush, M., and Carpenter, J. W.:
Pharmacokinetics of gentamycin in blood plas-
ma of quail, phaesants and cranes. Am. J. Vel.
Res. 1979; 40: 892-5.

19. Davis, L. E., Neff, M. S., Baggot, J. D., and
Powers, T. E.: Pharmacokinetics of chloram-
phenicol in domesticated animals. Am. J. Vet.
Res. 1972; 33: 2259-66.

20. Dein, F. J., Monard, D. F., and Kowalczyk, D.
F.: Pharmacokinetics of chloramphenicol in
Chinese ^poX.-b\\\\\\tdóuQk^(Anaspoecilorhyncha).
J. vet. Pharmacol. Therap. 1980; 161-8.

21. Dorrestein, G. M., Van Gogh, H., Rinzema, J.
D., Vree,T. B., Nouws, J. F. M.,and Buitelaar,
M. N.: A preliminary report on pharmacokinet-
ics and pharmacotherapy in racing pigeons (Co-
lumba Hvia). Proceedings Annual Conference of
the Association of Avian Veterinarians. Toronto
1984. In press.

22. Dorrestein, G. M., Buitelaar, M. N., and Wigge-
linkhuizen, J. M.:.Pharmakokinetische Aspekten
von Antibiotika bei Volierevögein und Tauben.
Proceedings Ild. Symposium on \'Krankheiten
der Vögel\'. München 1981.

23. Ensley, K. K. and Janssen, D. J.: A preliminary
study comparing the pharmacokinetics of ampi-
cillin given orally and intramuscularly to Psitta-
cines, Amazon parrots and Blue-naped parrots.
J. Zoo Animal Medicine. 1981; 12: 42-7.

24. Fudge, A. M.: Antibacterial therapy in avian
medicine. Californian Veterinarian 1981; 35: 25-
9.

25. Galtier, P. and Alvinerie, M.: Enhancement of
ampicillin bioavailability in pigs. J. vet. Phar-
macol. Therap. 1979; 2: 181-6.

26. Galtier, P. and Charpenteau, J. L.: Pharmacokin-
etics of ampicillin in pigs. J. vet. Pharmacol.
Therap. 1979; 2: 173-80.

27. Goren, E.,de Jong, W. A., and van Solkema, A.:
Some pharmacokinetical aspects of ampicillin
trihydrate and its therapeutic efficacy in experi-
mental E. coli infections in poultry. Avian Patho-
logy 1981; 10: 43-55.

28. Groothuis, D. G.: De farmacokinetiek bij vlees-
kalveren en de activiteit van antibacteriele mid-
delen met betrekking tot Salmonella dublin Mee-
lies. Utrecht: State University of Utrecht. 1983;
197 p. Dissertation.

29. Hirsch, D. C., Knox, S. J., Conzelman, G. M.,
and Wiger, N.: Pharmacokinetics of pcnicillin-G
in the turkey./4m. y. Vei. Res. 1978; 39: 1219-21.

30. Mercer, H. D., Garg, R. C., Powers, J. D., and
Powers, T. E.: Bioavailability and pharmacokin-
etics of several dosage forms of ampicillin in the
cat. Am. J. Vet. Res. 1977; 38: 1354-9.

31. Mercer, H. D., Heath, G. E., Long, P. E., Sho-
walter, D. H., and Powers, T. E.: Drug residues
in food animals. 1. Plasma and tissue kinetics of
chloramphenicol in young cross-bred swine. J.
vet. Pharmacol. Therap. 1978; 1: 19-36.

32. Nouws, J. F. M.. Ginneken, C. A. M. van,
Hekman, P., and Ziv. G.: Comparative plasma
ampicillin levels and bioavailability of five par-
enteral ampicillin formulations in ruminant
calves. The Veterinary Quaterly 1982; 4: 62-71.

33. Pedersoli, W. M., Belmonte, A. A., Purohit, R.
C., and Ravis, W. R.; Pharmacokinetics of gen-
tamycin in the horse. Am. J. Vet. Res. 1980; 41:
351-4.

34. Reiche, R.. Mulling, M., and Frey, H. H.: Phar-
macokinetics of chloramphenicol in calves dur-
ing the first weeks of life. J. vet. Pharmacol.
Therap. 1980; 3: 95-106.

35. Sisodia, C. S. and Dunlop, R. H.: Chloramphe-
nicol residues in tissues of broiler chickens. Can.
Vet. J. 1972; 13: 263-5.

36. Varma, K. J., Paul, B. S., and Gupta, R. C.:
Pharmacokinetic disposition and plasma protein
binding (m vitro) of chloramphenicol in Bubalus
bubalis 1.,/. vet. Pharmacol. Therap. 1980; 3: 151-
5.

37. Walter, A. M. and Heilmeyer, L.: Antibiotika-
Fibel. Otten, Plempel, and Siegelthaler. Herausg.
4. AuH. Stuttgart: George Thieme Verlag, 1975;
1039 p.

38. Williams Smith, H.: Serum levels of penicillin,
dihydrostreptomycin, chloramphenicol, aureo-
mycin and terramycin in chickens. J. comp. Path.
1954; 64: 225-33.

39. Wilson, R. C., Moore, J. N., and Eakle, N.: Gen-
tamycin pharmacokinetics in horses given small
doses of Escheria co//endotoxin. Am. J. Vet. Res.
1983; 44: 1746-9.

40. Wilson, R. C., Whelan, S. C., Coulter, D. B.,
Mahaffey, E. A., Mahafey, M. B., and Huber, T.
L.: Kinetics of gentamycin after intravenous, in-
tramuscular and intratracheal administration in
sheep. Am. ./. Vet. Res. 1981: 42: 1901-4.

41. Yonezawa, $.: Studies on the distribution of an-
tibiotics in the chicken body and food hygienic
evaluation for antibiotic residues after adminis-
tration. Bulletin Azibu Veterinarian College 1973;
25: 1-28.

42. Ziv, G., Neumann, J., Fridman, J., Ziv, E., Sin-
ger, N., and Meshorer, A.: Effects of probenicid
on blood levels and tissue distribution of ampicil-
lin in fowls and turkeys. Avian Diseases 1979; 24:
927-39.

43. Ziv, G., Nouws, J. F. M., and van Ginneken, C.
A. M.: The pharmacokinetics and tissue levels of
polymixin B, colistin and gentamycin in calves. .1.
vet. Pharmacol. Therap. 1982; 5: 45-58.

Some characteristics of four attenuated vaccine
virus strains and a virulent strain of Aujeszky\'s
disease virus

SUMMARY In the present study four attenuatedvirus strains, used as vaccines, and a virulent strain of
A ujeszky\'s disease virus (ADV) were compared with respect to their virulence in mice, their ability to
induce virus-specified thymidine kinase (TK) in infected cells, and their cleavage profiles of viral DNA\'s
after treatment with the restriction endonuclease KpnI.

The survival time of mice inoculated with the B-KAL or the virulent NIA-3 strain was compar-
able. whereas the Bartha and BUK strains required significantly longer periods to kill mice. Mice were
resistant to the MK-25 strain of ADV.

The strains were assayedfor TK phenotype by plaque autoradiography after ^H-thymidine labelling of
infected cells. MK-25 proved to be the only strain defective in induction ofTK in pig kidney cells.
Restriction endonuclease analysis of viral DNA\'s revealed that each vaccine strain showed a character-
istic fragment pattern that could easily be differentiated from that of other vaccine and field strains of
ADV. The present results demonstrate that the mouse virulence test and the TK assay detect differences
in biological properties of ADV strains, but that restriction endonuclease analysis is required for
unambiguous identification of vaccine and field strains of ADV.

Since the middle of the 1970\'s vaccination
of pigs against Aujeszky\'s disease has in-
creased in many countries. Many Aujesz-
ky\'s disease virus (ADV) vaccines, inacti-
vated as well as attenuated, are commer-
cially available, and several of them are
used in the Netherlands.
A great number of reports have been pub-
lished on attenuated ADV vaccines, but
there still remain gaps in our knowledge
about these strains. For example, it is not
known whether these viruses have the po-
tential to induce latent infections or can
revert to virulence. In addition, there is no
information about the thymidine kinase
(TK) phenotypes of the ADV vaccine
strains. The TK enzyme appears to play an
important role in herpes simplex virus
(HSV) infections of mice in determining
the neurovirulence of the virus and its abil-
ity to establish latent infections (3, 11).

The present study was undertaken to ob-
tain a better characterization ofthe attenu-
ated ADV strains that are currently used as
vaccines.

The following ADV vaccines were studied: (1) Du-
vaxyn®, based on Bartha\'s K strain and produced by
Duphar BV," Wecsp, the Netherlands. The Bartha
strain was derived from a plaque of a virulent isolate
of ADV which subsequently received 70 passages in
tissue cultures of chick embryos (I). (2) Delsuvac®,
based on the BUK TK/650-A strain, produced by
Gist-Brocades NV, Delft, the Netherlands. A virulent
virus isolated in Bucharest was the source ofthe BUK
strain. After 98 passages in chorio-allantoic mem-
branes it was further attenuated in chick embryo fi-
broblasts (CEF) (9). (3) MK-25®, produced by Phar-
macim, Sofia, Bulgaria. This strain had been passaged
10 times in CEF in the presence of iododeoxyuridine
(10). Ay-vak®, produced by Pliva, Zagreb, Yugosla-
via. This vaccine contains the modified live B-KAL 68
strain and is produced in CEF.
All attenuated viruses underwent one passage in se-
condary pig kidney (PK2) cells before being used in

the mouse virulence test and in the TK assay. The
Northern Ireland Aujeszky three (NlA-3) strain,
kindly provided by Dr. J. B. McFerran, Stormont,
Belfast, Northern-Ireland, had been passaged 6 times
in PK2 cells. The Dutch van Doom strain, which was
only examined by restriction endonuclease analysis,
had been isolated from the brain of a 10-day-old piglet
in 1959. After experimental infection of 10-week-old
pigs, it appeared to be of moderate virulence. The 4th
passage in PKj cells was used.

Virus was titrated by plaque assay in PK; cell culture
grown on plastic petri dishes. The growth medium
consisted of Eagle\'s MEM (EMEM) with 10 per cent
lamb serum (LS) and the usual antibiotics. After in-
oculation of appropriately diluted virus suspensions
or brain homogenates, the monolayers were incu-
bated in a humidified atmosphere at 37° C for 1 hour
and then overlaid with 0.5 per cent methylcellulose in
EMEM and 2 per cent LS. After 3 days the methylcel-
lulose overlay was removed.

For virus titration the cultures were stained with ami-
doblack in a soltjtion containing acetic acid as fixa-
tive, and plaques were counted. Virus titres were ex-
pressed as plaque forming units (PFU)/ml.
The TK assay was done essentially as described earlier
(13). Briefly the first phase was as described above and
after removal of the overlay the cell cultures were
incubated with EMEM containing 25 ^Ci of\'H-thym-
idine and specific ADV antiserum for 6 hours. The
antiserum was applied to prevent viral spread via the
supernatant. Monolayers were then stained with ami-
doblack. Before autoradiography the plates were in-
cubated with 0.5 ml of a solution of 7 per cent 2.5-di-
phenyloxozole in 90 per cent acetone, which allowed
Huorography ofthe dried plates.

Groups of 6 Balb/c mice, 6 to 7 weeks old, were
inoculated subcutaneously in the neck with 10\' PFU
of virus in 0.1 ml volumes. The mice were observed for
clinical signs and death at intervals of 6 hours for 10
days. In another experiment, 10 mice were inoculated
subcutaneously with 10\' \' PFU of the MK-25 strain.
On days 3 and 7 after inoculation, 2 mice were killed
and their brain homogenates were examined for the
presence of ADV. The 6 remaining mice were moni-
tored as described above.

Analyses of DNAs of virus strains were carried out as
described previously (15).

Table 1 shows the survival time of Balb/c
mice infected with the ADV strains
studied. Mice inoculated with the virulent
NIA-3 or with the B-KAL strain died
within 60 hours after inoculation. Those
given NIA-3 virus showed severe pruritis
during the terminal stage of infection, pre-

Table I. Mean survival time of Balb/c mice inocula-
ted with 10\' PFU of various strains of ADV.

ceded by frequent \'face-washing\' move-
ments and gnawing in the direction of the
inoculation site. The only symptoms seen
in mice infected with the B-KAL strain
were the frequent \'face-washing\' move-
ments from 12 hours before death. The
vaccine strains BUK and Bartha required
significantly longer periods to kill the mice.
These mice showed \'face-washing\' move-
ments and sometimes biting in the direc-
tion ofthe inoculation site. In the terminal
stage of the disease they often lay on one
side and occasionally showed violent
spasms. After inoculation with the MK-25
strain no signs of illness were seen and all
mice survived. A second mouse virulence
test showed essentially the same results.
Mice inoculated with a dose of 10^^ PFU of
the MK-25 strain showed no clinical signs
and all survived. ADV could not be de-
tected in the brain of mice killed on days 3
and 7 after inoculation.
Fig. 1 shows autoradiographs of ADV-in-
fected monolayers, after labelling with \'H-
thymidine, and the cultures from which
they were made. Plaques produced by the
NIA-3, Bartha, B-KAL, and BUK strains
showed dark rims, indicative of thymidine
uptake. MK-25 was the only virus strain
that did not induce incorporation of ^H-
thymidine in infected cells. It is therefore
considered to be of TK-negative (TK )
phenotype.

DNA-restriction endonuclease analysis
with Kpnl revealed that each vaccine strain
yielded a characteristic and reproducible
pattern of DNA fragments (Fig. 2). DNA
fragments bands A, B, C, Jj, and L, the last
one only visible after prolonged autoradio-
graphy, co-migrated among all vaccinc
virus strains.

Fragment D was present in NIA-3 virus
and all attenuated strains, except the BUK
strain. The sizes of certain other fragments
showed considerable variation. For in-
stance, differences were found in the E/F
and I regions. The attenuated viruses were
readily differentiated from the virulent
NIA-3 strain and from the moderately vir-
ulent Van Doom strain.

Fig. 2. Autoradiographs of Kpnl cleavage patterns
of DNA\'s from virulent and attenuated vaccine
strains of ADV. Slots 1-4, MK-25, Bartha, B-KAI.
68 and BUK strain, respectively; 5 and 6, Van
Doorn and NlA-3 strain, respectively.

Fig. 1. Autoradiographs of ADV-infected mono-
layers (right) and the cultures from which they
were made (left). An uninfected monolayer was
used as control. TK\' ADV-plaques show dark rims
indicative of \'H-thymidine uptake. The TK" phe-
notype of MK-25 is apparent.

The results of the present study demon-
strate that the four attenuated ADV vac-
cine strains produced three different clini-
cal patterns in mice. The B-KAL virus
behaved like the virulent NIA-3 strain,
whereas the BUK and Bartha strains re-
quired significantly longer periods to kill
mice. MK-25 virus was non-lethal for
Balb/c mice (as well as for C57 B1 mice,
unpublished observations). Tatarov (10)
had already reported that MK-25 had a
markedly reduced virulence for mice. In
addition, MK-25 is the only vaccine virus
which is deficient in the production of TK.

Thus, the mouse virulence test and the TK
assay can reveal differences in biological
properties of ADV strains. However, these
tests cannot be used for unequivocal identi-
fication of attenuated and virulent strains
of ADV. It has already been reported (5,7)
that the mouse virulence test at best allows
grouping of strains according to distinct
levels of virulence for mice.
This study shows that restriction endonu-
clease analysis of viral DNA, unlike the
mouse virulence test, provides a suitable
method for the definite differentation of
the four vaccine viruses studied. Other
workers also found differences in profiles
of DNA fragments from the Bartha and
BUK strains (6). In addition, the vaccine
viruses were easily distinguishable from a
highly and a moderately virulent field
strain of ADV. Thus, restriction endonu-
clease analysis may be a powerful tool in
epizootiological studies, e.g. it may be used
to ascertain whether attenuated strains are
involved in outbreaks of ADV.
ADV, like HSV, induces virus-specific TK
activity in infected cells (4). By growing
such viruses in the presence of antiviral
drugs, such as bromodeoxyuridine or ara-
binosylthymine, one can select mutants
that are deficient in the production of TK.
The vaccine strain MK-25 was isolated in
the course of 10 serial passages in CEF
under an agar-overlay containing iodo-
deoxyuridine (10). It is therefore not sur-
prising that MK-25 proved to be a TK"
mutant.

TK mutants of HSV have a considerably
reduced virulence for mice, probably as a
consequence of their reduced ability to re-
plicate in nervous tissue (3). In addition,
the TK enzyme may have an important
function in the establishment of latent in-
fection, since TK" mutants of HSV show a
decreased ability to induce latent infections
in mice (8, 11) and guinea pigs (12). Based
on such findings it is hypothesized that
viral TK is needed for facilitating viral re-
plication in neurons, because neurons are
non-dividing cells with presumed low
levels of TK activity (8).
ADV is highly pathogenic for mice and the
virus travels from the peripheral inocula-
tion site to the central nervous system by
way ofthe peripheral nerves (2). Mortality
from ADV appears to be due to virus-in-
duced lesions in the central nervous sys-
tem. The present results show that attenu-
ated and virulent ADV possessing the
TK-positive (TK") phenotype killed mice
and that MK-25, a TK vaccine strain of
ADV, was avirulent for mice and probably
did not replicate in brain tissue. These find-
ings are keeping with the above de-
scribed HSV infections of mice and with
recently published results of Tenser et al.
(14), who reported that TK mutants of
ADV induced no mortality in mice, where-
as after inoculation with TK" mutants the
mortality was high. In addition, they found
that TK\' virus replicated to high titres in
trigeminal ganglia, but titres of TK" were
minimal. These results suggest that expres-
sion of the TK enzyme is important in de-
termining the virulence of ADV for mice.
To what extent the TK phenotype is of
significance in the pathogenesis and lat-
ency of the ADV vaccines in pigs is the
subject of current research.

We wish to thank Dr. D. van Zaane for advice and
Mrs. M. Veldhuis and Mr. D. de Jong for skilful
technical assistance.

1. Bartha, A.: Experiments to reduce the virulence
of Aujeszky\'s virus. Magy. AHartorv. Lap. 1961;
16: 42-5.

2. Field, H. J. and Hill, T. J.: The pathogenesis of
pseudorabies in mice following peripheral inocu-
lation, y. Gen. Virol. 1974; 23: 145-57.

3. Field, H. J. and Wildy, P.: The pathogenicity of
thymidine kincase-deficient mutants of herpes
simplex virus in mice. J. Hyg. Camb. 1978; 81:
267-77.

4. Haniada, C., Kamiya, T.. and Kaplan, A. S.:
Serological analysis of some enzymes present in
pseudorabies virus-infected and non-infected
cells. Virol. 1966; 28; 271-81.

5. Mocsari, E.; Studies on the virulence of Aujesz-
ky\'s disease virus strains isolated from swine.
Magy. Allanorv. Lap. 1981; 36; 394-7.

6. Paul, P. S., Mengeling, W. L., and Pirtle, E. C.:
Differentiation of pseudorabies (Aujeszky\'s dis-
ease) virus strains by restriction endonuclease
analysis. Arch. Virol. 1982; 73: 193-8.

7. Piatt, K. B., Mare, C. J., and Hinz, P. N.: Differ-
entiation of vaccine strains and field isolates of
pseudorabies (Aujeszky\'s disease) virus: trypsin
sensitivity and mouse virulence markers. Arch.
Virol. 1980; 63; 107-14.

8. Price, R. W. and Khan, A.: Resistance of peri- 12. Tenser, R. B., Miller, R. L., and Rapp, F.: Tri-
pheral autonomic neurons to in vivo productive geminal ganglion infection by thymidine kinase
infection by herpes simplex virus mutants defi- negative-mutantsofherpessimplex virus. Sc/ewc«?
cient in thymidine kinaseactivity. Infect. Immun. 1979; 205: 915-17.

9. Skoda, R., Brauner, I., Sadecky, E., and Mayer, Fralish, F. A.: Thymidine plaque autoradio-
V.: Immunisation against Aujeszky\'s disease graphy of thymidine kinase-positive and thymi-
with live vaccine. I. Attenuation of virus and dine kinase-negative herpes viruses. J. Clin. Mi-
some properties of attenuated strains. Acta. crobiol. 1983; 17: 122-7.

10. Tatarov, G.: Apathogener Mutant des Aujeszky- Jones, J. C.: The role of Pseudorabies virus thym-
Virus, induziert von 5-Jodo-2-Deoxyuridin idine kinase expression in trigeminal ganglion
(JUDR). Zbl. Vet. Med. B. 1968; 15: 847-53. infection. J. Gen. Virol. 1983; 64: 1369-73.

11. Tenser, R. B. and Dunstan, M. E.: Herpes sim- \'5. Van Oirschot, J. T. and Gielkens, A. L. J.;/«
plex-virus thymidine kinase expression in the v;vo andreactivation of latent pseudora-
infection of the trigeminal ganglion. Virol 1979- bies virus in pigs born to vaccinated sows.i.
99:417-22. \' 1984; 45: 567-71.

A proposal for a new name for chlamydial keratoconjunctivitis in
sheep and comment on recent clinical trials

SUMMARY The cyloplasmatic inclusion bodies, which, in 1931. Coles discovered in the corneal cet,
of sheep suffering from contagious keratoconjunctivitis are now considered to be the reticulate bodies
of a chlamydia. Colesiota conjunctivae (synonym: Chlamydia psittaci ovis).

According to the postulates of Koch Colesiota conjunctivae is a primary cause of contagious kerato-
conjunctivitis in sheep, but the clinical picture is complex and is a result of the interaction between the
infecting chlamydiae, host resistance factors, and secondary infections caused by opportunistic bacte-
rial ocular pathogens.

7 he clinical syndrome might also be caused by other micro-organisms, such as Mycoplasma conjuncti-
vae or environmental factors, such as dust. However, in these cases, cytoplasmatic inclusion bodies
cannot he found in the corneal cells of disea.sed eyes.

To differentiate chlamydial keratoconjunctivitis from keratoconjunctivitis due to other causes, it is
proposed to include in the name the laboratory findings typical for this disease: Sheep Inclusion
Keratoconjunctivitis.

Chlamydia are Gram-negative bacteria, which are obligate intracellular parasites.
Prolonged treatment seems to be required to eradicate chlamydiae from a host and antibiotics must
reach intracellular levels that are higher than their minimum inhibitory concentration for chlamydiae.
Tetracyclines are the drugs of choice. This means that for a microbiological cure, diseased sheep must be
injected several times a day for a week or more. Because the disease is usually self-limiting and
economic losses are considered low, this seems unnecessary and control of the disease by local
treatment of secondary infections seems sufficient.

However, this will not prevent spreading of the disease in a herd and relapses may occur.

\' Centralised Experimental Animal Facilities and Department of Medical Microbiology, University of Lim-
burg, P.O. Box 616, 6200 MD Maastricht, the Netherlands.

Since Coles in 1931 discovered cytoplas-
matic inclusion bodies in corneal cells of
sheep suffering from a contagious kerato-
conjunctivitis, the classification and tax-
onomy of micro-organisms have improved
considerably. What Coles named Rickett-
sia conjunctivae is now considered to be a
chlamydia. Chlamydiae are Gram-nega-
tive bacteria, but they are clearly differen-
tiated from other bacteria by their mor-
phology, by a common group antigen, and
by an unique developing cycle involving
two distinct morphological forms: the ele-
mentary body (EB)and the reticulate body
(RB). The developing cycle alternates be-
tween these two forms. The EBs, which can
be seen under the light microscope, are
small Gram-negative coccoid rods, ap-
proximately 300 nm in size, and dormant
spore-like particles, specialized for extra-
cellular survival. They are not sensitive to
antibiotics and they are infectious on
being released from the host cells. The RBs
are much larger, up to 1000 nm and they
represent the metabolically active forms,
which are engaged in multiplication. They
can only survive in suitable eukaryotic host
cells, where they are found in cytoplasmic
vesicles, commonly termed cytoplasmatic
inclusion bodies (ClBs).
RBs are not infectious and they are sensi-
tive to the action of antibiotics. These and
the many intermediate forms all stain read-
ily with Giemsa or with fluorescent anti-
bodies against the common group antigen.
Chlamydia do not require an arthropod
vector for transmission like rickettsiae,
with exception of Coxiella burnetii, do, but
flies may act as mechanical carriers (23).
They exhibit affinity for the columnar
epithelial cells of mucous membranes.
Based on these and other differences the
chlamydiae have been moved from the
order of rickett^ales to a new order, the
chlamydiales (20).

Chlamydial infections cause a number ot
diseases relevant to either veterinary or
human medicine. There is one genus of
chlamydia which can be subdivided in
two groups: A and B. In the CIBs from
group A {Chlamydia trachomatis) a gly-
cogen-containing substance, which stains
with iodine, is formed. Group A chlamy-
diae are susceptible to sulphonamides. The
CIBs from group B {Chlamydia psittaci)
do not stain with iodine, and the organ-
isms are résistent to sulphonamides and
trimethoprim. Colesiota conjunctivae be-
longs most probably to group B and has
also been named: Chlamydia psittaci ovis.
The book by Storz(19) thoroughly reviews
mammalian chlamydial infections and re-
cently the biology of chlamydiae has been
reviewed by Becker (2). Many different bio-
types or strains of chlamydiae have been
isolated from mammals, birds, and man,
and they can be distinguished on the basis
of host range, virulence, pathogenesis, and
antigenic composition will have to be
types is Colesiota conjunctivae. Because the
name has been officially published, it is
listed in the Sergey\'s Manual as a \'species
incertae sedis\'. Before it can be given real
species status, much more work on its bio-
chemical activities, molecular biology, and
antigenic composition will have to be
done. Even at this moment one cannot be
sure whether only one or several chlamy-
dial strains causing keratoconjunctivitis in
sheep exist.

With the lacrimal fluid of diseased eyes the
disease can be passed on to other sheep,
causing a keratoconjunctivitis with CIBs.
The disease does not affect other species,
such as goats in the same herd. However,
calves and goats have been infected artifi-
cially. In these animals the disease is then
usually very mild and spreading to other
animals in the same housing facilities:
whether sheep, goats or calves does not
occur.

The causative chlamydiae seem to be host-
specific and have been isolated from sheep
with inclusion keratoconjunctivitis by the
injection of their lacrimal discharge into
the yolk sacs of embryonated eggs. The
typical CIBs could be demonstrated inside
the cells lining the yolk sac and instillation
of either second or seventh passage yolk
sac suspensions into the conjunctival sac of
lambs produced the characteristic signs of
the disease, with CIBs in corneal impres-
sion smears (4). These CIBs cannot be
found in corneal cells of healthy sheep
and chlamydiae have never been isolated
from the lacrimal fluid of sheep from

healthy llocks. According to the postulates
of Koch Colesiota conjunctivae can be con-
sidered as a primary cause of inclusion ke-
ratoconjunctivitis in sheep. The name \'Cole-
siota conjunctivae\' might stand for one
or more chlamydial strains and wrong or
outdated names as rickcttsia, rickettsia-
like or large virus shohld not be used any
longer.

Several mycoplasma species and bacteria
like Branhamella ovis and Moraxella bovis
have been repeatedly isolated from dis-
eased eyes, but from normal eyes as well.
Their pathogenicity for the eye is at least
doubtful and it seems likely that they, with
exception of Mycoplasma conjunctivae,
must be considered as opportunistic patho-
gens.

The pathogenicity of M. conjunctivae for
the eyes of both sheep and goats has been
experimentally demonstrated (10, 21 and
26). The disease could be reproduced,
though not regularly, in sheep by conjunc-
tival instillation of drops of culture of M.
conjunctivae. The symptoms after these ar-
tificial infections appear to be very mild,
fligher morbidity and more severe symp-
toms are caused by subconjunctival injec-
tion or by instillation of culture in eyes with
superficial corneal abration, caused by
solid particles.

In the beginning the disease causes a wa-
tery discharge from the eyes followed by
clouding of the cornea. At this stage one
has the best chance to find ClBs. Scraping
the cornea or preferably making corneal
impression smears does not have to dam-
age the cornea seriously and is practised in
human medicine for the diagnosis of tra-
choma, inclusionconjunctivitisand rabies.
If the animal does not recover spontane-
ously, the discharge tends to become thick-
er and more purulent due to secondary
infections. At this stage it is difficult to find
CIBs. Secondary bacterial infections of the
infected eyes are common, not only due to
mechanical damage of the cornea, but it
has been postulated that chlamydial infec-
tions result in an altered local defence sys-
tem that allows potentially pathogenic bac-
teria, mostly belonging to the normal flora
of the eye, to contribute to secondary infec-
tions. These secondary infections cause the
purulent discharge and act in concert with
other factors to destroy the eye. All sorts
of bacteria can be involved in secondary
infections and have been implicated by
causing infectious keratoconjunctivitis in
sheep, because it is often difficult to distin-
guish between colonisation, secondary in-
fection, and primary cause of disease.
However, keratoconjunctivitis is a clinical
symptom that may be caused by other mi-
cro-organisms or due to other causes, such
as entropion dust etc., but in these cases
CIBs are not formed and cannot be found.
For epidemiological and therapeutical rea-
sons it would be better if outbreaks, in
which CIBs have been demonstrated or
chlamydia isolated, were differentiated
from cases in which this has not been done
and which therefore might have been due
to other causes. This could be encouraged
by including in the name the laboratory
findings typical for the disease: \'\'Sheep In-
clusion Keratoconjunctivitis\' (SIK).
SIK is generally considered a self-limiting
infection, often aggravated and compli-
cated by secondary infections. However, in
humans with inclusion conjunctivitis,
which is also caused by a chlamydia, active
disease has been shown to persist in some
patients (7), and careful study of any natur-
al chlamydial host shows a substantial de-
gree of latent or inapparent infections. In
these chronic infections CIBs may be diffi-
cult to demonstrate, but provocative ad-
ministration of high doses of corticoster-
oids has succeeded in reactivating infect-
ions (15).

Because chlamydiae are obligatory intra-
cellular parasites, they are (at a cellular
level at least) true pathogens and do not
simply persist on mucous membranes or on
cell surfaces. There is no convincing evi-
dence that chlamydiae persist in the intact
host in a non-replicating form. It is more
likely that latent or subclinical infections
represent persistent, low levels of multipli-
cation held in check by host defence mech-
anisms. Disturbance of these defence mech-
anisms (corticosteroids, stress, malnutri-
tion, parasites, lactation, etc.) may cause
disease or merely excretion of EBs with the

The inapparent chronic infections (carriers)
are not necessarily situated in the columnar
epithelial cells of conjunctiva and cornea.
Such cells exist in the cervix, urethra, respi-
ratory tract, and rectal mucosa. In other
species (man, guinea pig) with naturally
occuring inclusion conjunctivitis the fe-
male genital tract of apparently healthy
individuals has been shown to harbour the
causative organism (5,13). Faecal shedding
of Chlamydia psittaci in birds not showing
clinical signs of ornithosis occurs. Because
EBs may survive for a long time under
suitable conditions, one might postulate
that (re)introduction of susceptible sheep
into infected areas or stables could cause
new outbreaks.

Successful treatment of infectious diseases
on a herd basis implies not only reversal of
the clinical signs (clinical cure) but also
microbiological cure (eradication of the
causative organism). It is generally ac-
cepted that, whatever method of adminis-
tration is used, treatment should provide
concentrations of the drug at the affected
site that are continously in excess of the
minimum inhibitory concentration (MIC)
against the infecting microorganism.
In the case of chlamydial infections this
requires not only attention to the approp-
riate choice of drug but also recognition of
the unique characteristics of the organism
to assure success. The current data suggest
that, if one wants to eradicate the organ-
isms from diseased animals, there is prob-
ably no place for short-term therapy.
Eradication of the chlamydiae from these
animals seems necessary to prevent re-
lapses and to stop further spreading of the
disease in a herd.

Because SIK is not an external ocular infec-
tion but an intracellular infection, intracel-
lular antibiotic concentrations must be
higher than the MIC required to eradicate
the chlamydiae.

The MICs of most chlamydial biotypes
studied do not differ very much. An excep-
tion are the MICs for sulphonamides and
trimethoprim, but Chlamydia psittaci ovis is

Table 1. Minimum inhibitory concentrations ol
antibiotics for Chlamydia irachomalis.

not sensitive to these drugs. Therefore one
could use the figures from the literature
(Table 1 ), as long as the MICs for Colesiota
conjunctivae have not been measured. The
concentration inside conjunctival and cor-
neal cells is not necessarely correlated with
the plasma or lacrimal concentration, but
lacrimal excretion of antibiotics after par-
enteral application is correlated with in-
tracellular penetration, as shown by Nouws
(14). Although chlamydiae are susceptible
to penicillins (Table 1), these drugs do not
readily penetrate into cells, neither do
aminoglycosides.

Therefore the MIC of the penicillins in vitro
can be misleading, but for example a cell
line latently infected with Chlamydia psit-
taci was treated with penicillin (500 U/ml)
for one hundred days without eradicating
the infection (6). Subsequently the chla-
mydiae were succesfully eradicated by a
fourteen-days course of tetracycline (10
Mg/ml).

Tetracyclines and sulphonamides show
good cell penetration. Macrolidcs, such as
erythromycin and rifampicin reach much
higher concentrations in macrophages and
red blood cells than in the surrounding
plasma (16). Of course, good penetration
of an antibiotic into macrophages and
other blood cells does not guarantee good
penetration into conjunctival and corneal
cells, but clinical studies have proved the
efficacy of tetracyclines, erythromycin, ri-
fampicin and sulphonamides for systemic

treatment of chlamydial eye infections in
humans (22). However, high oral doses (10
/xg/kg) of Oxytetracycline 4 times daily)
were required and treatment had to be con-
tinued for more than a week to get a micro-
biological cure and to prevent relapses.
Parenteral treatment was much more effec-
tive than local therapy in preventing re-
lapses (19).

The veterinary literature on the treatment
of SIK is not very clear. Most authors do
not confirm their clinical diagnosis prior to
treatment by the demonstration of CIBs in
corneal impression smears or isolation of
the chlamydiae. They might also have been
treating keratoconjunctivitis due to other
causes.

Most studies are not randomized and prop-
erly controlled. This makes it difficult in
case of a self-limiting disease to evaluate
the efficacy of treatment. In serious clinical
cases of SIK, superimposed bacterial infec-
tions play a majorpart in the pathogenesis.
In the beginning the secondary invaders
cause external ocular infections, which are
much easier to treat than the infection due
to the intracellular chlamydiae. If, how-
ever, the chlamydial infection is not con-
trolled by the host, whilst the secondary
infections are treated, relapses are likely to
occur, after discontinuation of therapy.
Treatment of secondary infections might
of course by supporting the host defence
systems shorten the course of the disease.
However, sheddingof infectious EBs is not
prevented and one should not expect it to
stop spreading of the disease in a herd.
The high and steady levels of tetracyclines
required to cure humans and experimental
animals from chlamydial infections have
not been achieved in the clinical studies by
König (12), but is is likely that the MIC of
tetracycline for chlamydiae has been achiev-
ed inside the corneal cells for some time.
This might explain the better results of par-
enteral tetracycline compared to the other
antibiotics.

Chlamydiae are less sensitive to chloram-
phenicol than to tetracyclines at least on a
weight basis (25). Regarding the good in-
tracellular penetration of chloramphenicol
and the sensitivity of chlamydia to chlor-
amphenicol, a better result might have
been expected with higher and more fre-
quent dosing. Injection by the subconjunc-
tival route bypasses the blood-ocular bar-
rier (1) and produces high levels of anti-
biotics in the lacrimal fluid and in the
intracellular fluids of all eye compartments,
but this does not ensure high intracellular
drug levels.

Chlamydial infections do not respond to
penicillins, spectinomycin or other amino-
cyclitols. According to the instruction leaf-
let of the manufacturer\' the main activity
of tiamulin is against mycoplasmata. Be-
cause of its additional effect against Gram-
positive cocci and Gram-negative rods,
one might expect good activity against se-
condary infections but not against chla-
mydiae.

The primary cause of SIK is a chlamydia
Colesiota conjunctivae, but the clinical pic-
ture is complex and a result of the interac-
tion between the infecting chlamydiae,
host resistance factors, and opportunistic
bacterial ocular pathogens. For a clinical
cure and for the prevention of serious
complications it may seem sufficient to
suppress secondary infections and to sup-
port the defence mechanisms of the anim-
als, but relapses are then likely to occur as
shown by König (12). To eradicate the
chlamydiae high and steady plasma levels
of suitable antibiotics for more than one
week seem to be necessary. Tetracyclines
are the drugs of choice.

The ideal antimicrobial treatment for SIK
has not yet been developed. Eradication of
the causative microorganism from dis-
eased animals seems in the case of SIK
laborious and expensive. Because the dis-
ease is usually self-limiting and economic
losses are considered low, this would seem
unnecessary and control of the disease by
treatment of secondary infections is suffi-
cient. To treat orprevent relapses in valua-
ble animals and spreading in a herd, or to

clean carriers, prolonged treatment with
tetracyclines seems the method of choice,
but then these drugs must be injected sev-
eral times a day, depending on their bio-
availability and elimination time, to ensure
sufficient high intracellular levels. The now
for practitioners available, so called by the
manufacturer long acting preparations are
painfull because of tissue damage and sub-
ject the animal to widely fluctuating and
relatively low plasma levels of oxytetracy-
cline-HCL and are not suitable. Single nor
repeated injections with \'long-acting\' for-
mulations of oxytetracycline-HCL could
prevent chlamydial abortions in an in-
fected herd of sheep (8). Some improve-
ments could be made if, instead of tetracy-
cline, drugs were used that did not disturb
the rumen flora and that could be given
orally to sheep, like the sulfonamides.
However, Colesiota conjunctivae is not sus-
ceptible to sulfonamides. Positive results in
clinical trials might have been due to curing
of secondary infections. Oral antibiotics
can be given mixed with the drinking
water, which assures more steady plasma
levels but also could serve as a kind of
prevention if given to all animals in the
herd. A real improvement would be the use
of controlled release preparations. In such
preparation matrixes, coated granules, or
microcapsules are used to obtain a more
reproducible bio-availability of drugs and
smoother concentration-time profiles (11).
A new concept are rate-controlled drug de-
livery systems. These are dosage forms that
deliver a drug at a predetermined rate for a
fixed period of time (27). One of these, the
orally ingestible osmotic drug delivery sys-
tem, has been clinically introduced recent-

With suitable drugs in rate-controlled drug
delivery preparations one could possibly
treat SIK, prevent relapses, stop the infec-
tion spreading in a herd and clean carriers.
The efficacy of drugs and drug formula-
tions against SIK can best be tested first in
small groups of experimentally infected
animals, preferably specified pathogen free
(SPF) or gnotobiotic. Later on the results
of these trials must be confirmed in larger
properly designed clinical trials.

As long as these trials have not been done
and results are not available to veterinary
practitioners, I would stick to the old ther-
apy of preventing complications by treat-
ing the secondary infections, as I have been
taught by my father nearly 25 years ago:
keeping the animals indoors, washing the
affected eyes twice daily with 2 %o ZnS04 in
saline, followed by application of tetracy-
cline ointment in the conjunctival sac. In
any case this and other local treatments
reduce the risk of complications and the
chances of unwanted side effects are less
than with systemicuse of tetracyclines on a
large scale. Because of the development of
an immunity the infection will sooner or
later disappear.

1. Barza, M.: Factors affecting the intraocular
penetration of antibiotics. Scand. J. Inf. Dis.
Suppl. 1978; 14: 151-9.

2. Becker, Y.; The chlamydia: Molecular biology of
procaryotic obligate parasites of eucaryocytes.
Microbiological Reviews 1978; 2: 274-306.

3. Blackman, H. .1., Yoneda, C., Dawson, C. R.. ei
at.: Antibiotic susceptibility of Chlamydia ira-
chomaiis. Amimicrob. Agents Chemother. 1977;
12: 673-7.

4. Cooper, B. S.: Transmission of a chlamydia-like
agent isolated from contagious keratoconjuncti-
vitis of sheep. New Zealand Veterinary Journal
1974; 22: 10, 181-4.

5. Darougar.S., Jones, B. R.. Kinnison.J. R.,etal.:
Chlamydial infection: advances in the diagnostic
isolation of chlamydia from the eye, genital tract
and rectum. Br. J. Vener. Dis. 1972; 48: 416-20.

6. Cialasso, G. J. and Manire, G. P.: Effect of an-
tiserum and antibiotics on persistent infection of
Hela cells with meningopneumonitis virus. J.-
ImmunoL 1961:86:382-5.

7. Grayston. J. I. and Wang, S. P.: New knowledge
of chlanivdiae and the diseases they cause. ./.
Infect. Dis. 1975: 132: 87-105.

8. Greig. A.. Linklater, D. A., and Dyson, D. A.:
Long-acting oxytetracycline in the treatment of
enzootic abortion ofewes. The Veterinary Record
1982; I 11: 445.

9. Ilanna, L., Schachter, J., and Jawetz, E.: Chla-
mydiae. Manual of Clinical Microbiology. Se-
cond Edition, American Society for Microbiol-
ogy, Washington, 1974; 795-804.

10. Jones, G. E., Foggie, A.. Sutherland, A., and
Marker. D. B.: Mycoplasmas and ovine kerato-
conjunctivitis. The Veterinary Record 1976; 99:
137-44.

11. Juliano. R. L.: Drug delivery systems: A brief
review. Can. ./. Phys. Pharm. 1978; 56: 683-90.

12. König, C. D. W.; \'Pink eye\' or \'zere oogjes\' or 20.
keratoconjunctivitis infectiosa ovis. The Velerin-
arv Quanerly 1983; 5: 122-7.

13. Mount, D. T.. Bigazzi, P. E., and Barron. A. L.:
Experimental genital infection of male guinea 21.
pigs with the agent of guinea pig inclusion con-
junctivitis and transmission to females. Infeci.
/mw«n. 1973; 8; 925-30. 22.

14. Nouws, .1. P. M. and König, C. D. W.: Penetra-
tion of some antibiotics into the lacrimal fluid of 23.
sheep. The Velerinarv Quanerly 1983; 5; 114-21.

15. Ormsby, H. L., Thompson, G. A., Cousineau, G.
G.,e;«/.. Topical therapyin inclusionconjuncti- 24.
v\\i\\f..Am.J. Ophlalmol. 1952; 35; 18 11-4.

16. Prokesch, R. C. and Lee Hand, W.; Antibiotic
entry into human polymorphonuclear leucocy-
tes. Aniimicr. Agenis Chemolher. 1982; 3; 373-80.

17. Ridgeway,G.L.,Owen,J.M.,andOriel,J.D.;A 25.
method for testing the antibiotic susceptibility of
Chlamyilia irachomaiis in a cell culture system.
Chemolher. 1976;2:71-6.

18. Stephenson. E.. Storz. J.. and Hopkins, J. B.: 26.
Properties and frequency of isolation of chla-
mydiae from eyes of lambs with conjunctivitis

19. Storz. J.: Chlamydia and Chlamydia-lnduced 27.
Diseases. Springfield, Illinois, C. C. Thomas;
1971.

Storz, J. and Page, L. A.: Taxonomy ofthe chla-
mydiae: reasons for classifying organisms of the
genus chlamydia in a separate order. Chlamydi-
ales Inl. J. .Sysl. Bacleriol. 1971; 21; 332-4.
Surman, P. G.; Mycoplasma aetiology of kerato-
conjunctivitis (\'pink eye\') in domestic ruminants.
Auslr. .1. Exp. Biol Med. Sci. 1973; 5: 589-607.
Tarizzo, M. C. and Nataf, R.: The treatment of
trachoma. Rev. Im. Trachome 1970; 46/47: 7-48.
Torres Moreno, A.: La queratoconjunctivitis in-
fecciosa en bovines y ovinos. Revisia mililar de
velerinaria 1971; 19: 147-75.
rrcharne, J. D., Day, J., Yeo, C. K., el al.: Sus-
ceptibility of chlamydiae to chemotherapeutic
agents. Nongonococcal urethritis and related in-
fections. American Society for Microbiology,
Washington, 1977; 214-22.
Tribby, J. J., Friis, R. R., and Moulder, J. W.:
Effect of chloramphenicol, rifampicin and nali-
dixic acid on Chlamydia psillaci growing in L
cells../. Infeci. Dis. 1973; 2: 155-63.
Trotter, S. L., Franklin, R. M., Baas, E. J., and
Barile, M. F.: Epidemiccaprine keratoconjuncti-
vitis: experimentally induced disease with a pure
culture of Mycoplasma conjunclivae. Infedion
andlmmunily 1977; 18: 816-22.
Urquhart, J.: Ratecontrolled drug release. Drugs
1982; 23: 207-26.

29. Sternlieb, 1., Morell, A. G., and Scheinberg, I.
H.: The remarkable selectivity of hepatocytes in
the uptake of glycoproteins. Gaslroenierology
1973; 64: 1049-52.

M). Strickland, G. T., Beckner, W. M., and Leu, M.
L.: Absorption of copper in homozygotes and
hetcrozygotes for Wilson\'s disease and controls:
isotope tracer studies with "Cu and "Cu. Clin.
Sci. 1972; 43: 617-25.

31. Su, L. C., Owen, C. A., Zollman, P. E., and
Hardy, R. M.: A defect in biliary excretion of
copper in copper-laden Bedlington terriers. Am.
J. Physiol. 1982; 243: G23I-6.

32. Suttle, N. F.: A technique for measuring the bio-
logical availability of copper to sheep, using hy-
pocupraemic ewes. fir. J. Nulr. 1974; 32: 395-405.

33. Suttle, N. F.; Effects of organic and inorganic
sulphur on the availability of dietary copper to
sheep. Br J. Nulr 1974; 32; 559-68.

34. Suttle, N. F.: The role of thiomolybdates in the
nutritional interactionsof copper, molybdenum,
and sulfur: fact or fantasy. Ann. N. Y. Acad. Sci.
1980; 355; 195-207.

35. Terao, T. and Owen, C. A.: Nature of copper
compounds in liver supernates and bile of rats:
studies with "Cu. Am. J. Physiol 1973; 224: 682-
6.

36. Underwood, E. J.: Trace elements in human and
animal nutrition. 4th. ed. New York, Academic
Press. 1977; 56-106.

37. Van Campen, D. R. and Gross, E.: Influence of
ascorbic acid on the absorption of copper by rats.
.INulr. 1968;95:617-22.

38. Weber, K. M., Boston, R. C., and Leaver, D. D.:
A kinetic model of copper metabolism in sheep.
Ausl. ./. Agric. Res. 1980; 31: 773-90.

39. Weiner, A. L. and Cousins, R. J.; Differential
regulation of copper and zinc metabolism in rat
liver parenchymal cells in primary cultures. Proc.
Soc. Exp. Biol Med 1983; 173; 486-94.

Recently research on oocytes has greatly
increased, due to technological and con-
ceptual advances in the field of in vitro
fertilization, embryo culture and trans-
plantation 0, 11)- This research, which
began on small animals such as the ham-
ster, mouse, rat and rabbit, has now ex-
tended to human egg cells and those of
larger domestic animals such as the cow,
pig and sheep. The oocytes required for
such investigations can be obtained by col-
lecting egg cells either from the tuba, poss-
ibly after hormonal treatment for su-
perovulation, or from the follicles one or
two days before the ovulation. These latter
oocytes have not reached the maturation
stage such that they can be fertilized.
When collecting egg cells from the tuba of
pigs, it is not exactly known when ovula-
tion has taken place. This leads to uncer-
tainty about the age of the collected egg
cells and this may cause great variability in
the fertilizing ability of the egg cells.
Knowledge concerning the viability of the
cells is clearly important. The period dur-
ing which oocytes can be fertilized is sup-
posedly very short: it is assumed that this
period lies between 6 hours and maximal
24 hours after ovulation (4). An important
prerequisite for the experiments is to pos-
sess criteria for determining the viability of
oocytes (8).

Using the phase-contrast microscope, it is
difficult to observe morphological differ-
ences between viable and defective pig ova;
intracellular details are hidden by the rela-
tive large number of lipid droplets in the
cytoplasm of the oocytes.
The use of vital stains makes it possible to
distinguish viable cells from defective ones.
Membrane damage is indicated by increas-
ed membrane permeability and a decrease
in cell stain. Kardymowicz (5) studied the
effects ofthe vital dye neutral red on fertil-
ized sheep ova, stored in vitro for 5 days at
low temperature just above 0° C. He de-
monstrated that their ability to retain neu-
tral red for two hours gave a rough indica-
tion of their viability and some indication
of their ability to develop further. How-
ever, a disadvantage of neutral red is its
toxicity, and for this reason Kardymowicz
deemed neutral red unsuitable for cells
which have to undergo further develop-
ment.

Widholm (9) studied the effects of a number
of vital dyes, such as acid fuchsin, acridin

orange, crystal violet, fluorescein-diacetate
(FDA), rhodamin (3 and others on the vi-
ability of plant cell cultures, and found that
the most suitable dye tested was fluores-
cein-diacetate for viable cells. In a detailed
investigation Rotman and Papermaster
(7) demonstrated that the non-fluorescent,
non-polar dye fluorescein-diacetate pene-
trated the cell, in which it was hydro-
lyzed by intracellular esterase to polar
lluorescein, a fluorescent compound.
In intact cells, fluorescein leaked out at a
much slower rate than its ester could enter
the cell. The release of fluorescein was de-
pendent on the integrity of the cell mem-
brane.

In the present study the accumulation of
fluorescein-diacetate in unfertilized and
fertilized pig ova was investigated in order
to determine the suitability of this vital dye
as an indicator of ovum viability. The main
criteria taken into consideration were the
simplicity, accuracy and rapidity of the
test, and the possible toxicity of the dye.

Ova were obtained from9 montli old Great Yorkshire
pigs. The pigs were tested for heat symptoms and were
slaughtered 24-36 hours after showing the \'standing
reflex\' (10). Most of the animals had ovulated. As
soon as possible (within 15-30 minutes of death) the
egg cells were flushed from the tubae and collected in
egg cell medium (2) at room temperature. Fertilized
ova were obtained from pigs by slaughtering the
animals 24 hours after mating, when most of the ova
were in the 2-cell stage. The ova were stored in small
petri dishes, containing 2 ml egg cell medium at 37° C
in a 5 per cent COj-air atmosphere.
To test the viability of the egg cells, we followed the
technique used by Rotman and Papermaster (7). A
fluorescein diacetate (FDA) stock solution was pre-
pared. This solution contained 1 mg dye (6.10 \' M)
per ml acetone and could be stored for months in a
freezer. Just before adding to the ova, this stock solu-
tion was diluted 10.000 fold with a Dulbecco\'s modi-
fied phosphate buffered saline (PBS) solution (3) to a
final concentration of 6.10\'\' M fluorescein diacetate.
To determine the viability of the ova, each ovum was
placed in the excavation of a depression slide and a
small volume of the dilluted FDA was added and
covered with a coverslip. Prolonged exposure to UV
light diminished the fluorescence. To prevent radia-
tion damage each measurement lasted 4-8 seconds,
which was sufficient to obtain a stable recording. The
interval between two measurements was always two
minutes. A fluorescence microscope (Zeiss Universal
Microscope with a high-pressure mercury source
HBO 50 and an excitation filter BP 450-490) was used
for measuring via a photometer (Zeiss MC63) to a
chart recorder (Vitraton) (Fig. 1 ). The maximal mea-
sured fluorescence emission produced by one fresh
ovum was given the value 100. All other observations
were expressed as a percentage of this maximal activ-
ity. In this way it was also possible to compare the
emission of different ova in an objective manner.

Freshly washed ova, fertilized or unfertil-
ized, develop a perceptible emission within
a few minutes of immersion in FDA me-
dium. The intensity of this emission quickly
increased to a maximum, and this level of
fluorescence was maintained for some
hours under normal conditions. In cases
where the cell was damaged mechanically,
or cytotoxically, the fluorescence disap-
peared within a few minutes. In an early
phase of the investigation it was acciden-
tally discovered that Cu^^ is toxic to the
ovum; in the presence of Cu^" the emission
of fluorescence light starts but breaks down
within a few minutes.
Only the ova show fluorescence. The in-
vestments around the cell such as the peri-
vitelline space or the zona pellucida do not
show any activity (Fig. 2 and 3).

Ova stored for 1-3 days in an egg cell me-
dium at 37° C in a 5 per cent COj-air at-
mosphere follow an emission pattern simi-
lar to fresh ova, although the time required
to reach maximum fluorescence is much
longer. Ova that have been stored for dif-
ferent periods of time demonstrate this dif-
ferent very clearly (Fig. 4). Of utmost im-
portance is the observation that dead ova
never show any fluorescence.
The effect of storage on the fluorescence of
normal, unfertilized ova stored in vitro for
24,48 respectively 72 hours is shown in Fig.
5. The fluorescence of ova directly after
flushing from the tuba reaches a maximum
within 4-7 minutes of incubation (1 in Fig.
5). Ova previously stored for 24 hours
reach a level of fluorescence which is about
95 per cent of that for fresh ova. The time
needed to reach this maximum (about 15
minutes) contrasts strikingly with the aver-
age for fresh ova (2). After storage for 48
hours the maximal fluorescence is decreas-
ed to 80 per cent ofthat for fresh ova, and
the time needed to reach maximum fluo-
rescence is increased to 20 minutes (3).
After storage for 72 hours, the vitality of
the ova is reduced such that even after 25
minutes incubation only 50 per cent of the
maximal fluorescence of fresh ova is at-
tained (4).

A well known disadvantage of a number
of vital dyes is that they are toxic to a
greater or lesser degree. There were no in-
dications that FDA was toxic to pig ova.
Incubated ova whose fluorescence had
been measured once, were reincubated in
egg cell medium. After 24 hours the fluor-
escence was measured again. These values
were compared to the activity of similar
aged ova, measured for the first time. No
differences were found in fluorescence be-
tween these two groups of ova.

Fig. 2. An unfertilized pig ovum. Left: a light micrograph. Right: a fluorescence micrograph, after
inoculation in FDA.

Fig. 3. A fertilized, two-cell-stage pig ovum. Left: a light micrograph. Right: a fluorescence micrograph,
after incubation in FDA.

The results presented in this paper show
clearly that pig ova immersed in a medium
containing fluorescein-diacetate show a
fluorescence which is closely correlated
with the vitality of the cell. These results
are in agreement with those on mouse lym-
phoma cells (7) and with those on cultured
plant cells (9). In all circumstances the in-
tracellular events leading to fluorescence
assumed to be incidentical, i.e. the non-po-
lar fluorescein-diacetate molecules enter
the living cell, where esterases subsequent-
ly cleave the ester bond, causing the intra-
cellular accumulation of polar fluorescein
molecules. The intensity of the fluores-
cence depends on three factors, viz. the
influx of FDA, the esterase activity, and
the integrity of the cell membrane prevent-
ing the outflow of fluorescein. The last fac-
tor is especially important. In a heavily
damaged cell with the esterase activity still
intact, the fluorescein leaks through the
cell membrane into the extracellular space.
No fluorescence of the cell will be seen.

An important aspect of this fluorescence
test is that it is simple and rapid executed.
The results appear to be reliable and highly
accurated. Moreover, no toxic side effects
on the vitality of the ova have been ob-
served after confrontation with fluorescein
diacetate. The fluorescence test can be used
to compare the influence of different cul-
ture media on the viability of egg cells. A
second application could be the possible
testing of the viability of previously deep
frozen ova. In this connection it is import-
ant that McGrath, Cravalho and Huggins
(6) used the fluorescence test to determine
the damage and survival rate of Hela S-
3 cells in freeze-thawing experiments. The
harmfull effect of freeze-thawing of ova
will finds expression in membrane damage.
The degree of these membrane injuries will
be inversely proportional to the fluores-
cence of the ova. The fluorescence test
may offer a reliable parameter to judge the
quality of these freeze-thawed ova.
In conclusion it should be clear that this
test could be of value in evaluating the
quality of ova that are going to be studied
under experimental conditions. However,
it should be just as clear that the outcome
of the test can only be loosely related to the
developmental stage of the egg cells.

7. Rotman, B. and Papermaster, B. W.: Membrane
properties of living mammalian cells as studied
by enzymatic hydrolysis of fluorogenic esters.
Proc. Nat. Acad. Sci. USA 1966; 55: 134-41.

8. Whittingham, D. G.: Viability assays for mam-
malian Ova. Cryobiol. 1978; 15: 245-8.

9. Widholm, J. M.: The use of fluorescein diacetate
and phenosafranine for determining viability of
cultured plant cells. Stain Techn. 1972; 47: 189-
94.

10. Willemse, A. H. and Boender, J.: The relation
between the time of insemination and fertility in
gilts. Tijdschr. Diergeneeskd. 1967; 92: 18-34.

11. Wright, R. W.and Bondioli, K. R.: Aspects of/n
v/7ro fertilization and embryo culture in domestic
animals. J. Anim. Sci. 1981; 53: 702-29.

The author would like to thank Mrs A. Slob and Mr.
J. Lammertink for their skillful technical assistance
and Mr. H. Otter for printing photographs.

1. Brackett, B. G.: A review of bovine fertilization
in vitro. Theriogenol. 1983; 19: 1-15.

2. Brackett, B. G. and Oliphant, G.: Capacitation
of rabbit spermatozoa in vitro. Biol. Reprod.
1975; 12: 260-74.

3. Dulbecco, R. and Vogt, M.: Plaque formation
and isolation of pure lines with poliomyélites
viruses. J. Exp. Med 1954; 99: 167-82.

4. Gwatkin, B. L.: Fertilization mechanisms in man
and mammals. Plenum Press, New York, 1977.

5. Kardymowicz, O. A.: A method of vital staining
for determining the viability of fertilized sheep
ova stored in vitro. München, 7th Int. Congr.
Anim. Reprod. and A.L 1972; I: 503-6.

6. McGrath, J. J.,Cravalho, E. G.,and Huggins, C.
E.: An experimental comparison of intracellular
ice formation and freeze-thaw survival of Hela
S-3 cells. Cryobiol 1975; 12: 540-50.

A. P. Wijgergangs. algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel.
secretaris.

In de vacature die ontstaat door het reglemen-
tair aftreden van collega dr, J. W. A. Remmen
uit het Hoofdbestuur is door de regio Zuid
collega J, C. M. van Dijck te Broekhuizen-
vorst kandidaat gesteld. Om collega Van
Dijck bij alle leden van de Maatschappij, voor
de verkiezingen op de Algemene Vergadering,
te introduceren hebben wij hem een aantal
vragen voorgelegd.

Collega J. C. M. van Dijck is geboren op 25
februari 1939 en is met zijn diergeneeskundige
studie begonnen in 1960 en afgestudeerd in
1967. Hij is direct na zijn afstuderen eerst als
assistent en daarna als associé toegetreden tot
de maatschap waarvan hij ook thans deel uit-
maakt. Collega Van Dijck heeft nog niet
eerder zitting gehad in commissies van de
Maatschappij. Wel is hij lid van de Financiële
Commissie van de AUV. De regio Zuid (afd.
Limburg en Noord-Brabant) heeft hem kan-
didaat gesteld. De belangrijkste reden dat hij
bereid is deze kandidatuur te aanvaarden is
dat de regio liet blijken er veel waarde aan te
hechten dat een prakticus kandidaat gesteld
zou worden. Naar aanleiding van dit verzoek

heeft hij enige bedenktijd gevraagd. Bij dit
verzoek komen er nsmelijk in willekeurige
volgorde de volgende drie aspecten aan de
orde. Ten eerste hoe denkt de kandidaat er
zelf over. Ten tweede wat denkt het gezin er
van. Hierbij kan opgemerkt worden dat col-
lega Van Dijck in verband met veel maat-
schappelijke functies namelijk al veel van huis
is. En ten derde wat denkt de praktijk (asso-
cié\'s) ervan.

Uiteindelijk heeft hij de kandidatuur aan-
vaard, omdat hij geïnteresseerd is in het orga-
nisatorische gebeuren van de Maatschappij.

Hij is van mening dat hij er een steentje toe
kan bijdragen de \'Maatschappij\' dichter bij de
praktizerende dierenarts te brengen, hetgeen
hij van groot belang acht. Wel is hij zich ervan
bewust dat het realiseren van dit ideaal niet
gemakkelijk zal zijn.
Collega Van Dijck is van mening dat het
lidmaatschap van het Hoofdbestuur wel in te
passen is in hun praktijk. Aangezien hun
praktijk diersoort-gericht is, zal er niet veel
veranderen bij zijn toetreding tot het Hoofd-
bestuur.

Direct na zijn afstuderen is hij lid geworden
van de Maatschappij, aangezien hij zich nauw
betrokken voelt bij Maatschappij-zaken.
Collega Van Dijck is getrouwd en is vader van
drie zonen. De praktijk is een vier-mans asso-
ciatie, met een full-time assistent. Op dit mo-
ment zijn er twee part-time assistenten in ver-
band met de varkenspest-bestrijding. Verder
heeft hij tien jaar les gegeven aan een Middel-
bare Agrarische School.

Collega J. H. Klinkers is geboren in 1951. Hij
is met zijn diergeneeskundige studie begonnen
in 1968 en is afgestudeerd in 1975.

Na zijn studie is hij één jaar als assistent in
een grote huisdierenpraktijk in Drenthe werk-
zaam geweest. Daarna is hij toegetreden tot
een 4-mans-associatie (gemengde praktijk) op
Texel.

Collega Klinkers is lid van het bestuur van de
Groep Praktici Grote Huisdieren; tevens is hij
lid van de Tarievencommissie en de Registra-
tieeommissie.

September - Herfstmaand, zomer is weer over,
Elk zit weer in de dagelijkse sleur
Van werken, eten, werken, slapen, werken.
En voor je \'t weet staat Sint weer voor de deur!
Hier in Noord-Holland wordt het nu echt span-
nend,

fVant er wordt een congres van ons verwacht;
Hebben we echt wel alles goed geregeld.
Of wordt het weer een slapeloze nacht?

Bent u weer t\'rug uit zuidelijke oorden?
En kleurde daar de zon uw rug knalrood?
Waren \'t uw pijnkreten die men toen hoorde?
En was uw pijnbeleving reuze groot?
Dan kunt u straks het thema goed verwoorden
Van \'t Maatschappijcongres in Akersloot!

Onderstaand volgt de samenvatting van de op
het a.s. jaarcongres te houden hoofdinleiding.

Inleiding door prof. dr. J. F. Crul, verbonden
aan het St. Radboud Ziekenhuis, Afdeling
Anaesthesiologie te Nijmegen, in samenwerking
met prof. dr. E. Lagerweij, Utrecht.

Pijn is een subjectief menselijke gewaarwor-
ding (bewustwording). Als zodanig is dit niet

objectief meetbaar, maar wel via zintuigelijke
(vooral vocale) overdracht voor de medemens
merkbaar. Ook de gedragspatronen, welke
■met de pijn gepaard gaan, zijn objectief
omschrijfbaar.

Het ontbreken van een geheugen voor de pijn-
sensatie als zodanig maakt het geheel nog
moeilijker te objectiveren. De uitgebreide in-
teracties tussen pijnbeleving en andere ge-
moedstoestanden, maakt het doen van pijn-
studies bij de mens zeer moeizaam.
Daarom worden vele onderzoeken naar pijn
en pijnstilling bij proefdieren verricht. Ook
gedragstudies bij pijn worden voor een groot
deel bij dieren verricht, meestal in de vorm
van de verschillende \'avoidance-behavior
reactions\'.

De sterke overeenkomst tussen mens en dier
in de neurofysiologische systemen en in de
processen door noxious stimuli opgeroepen,
maken het voor de handliggend, dat ook de
pijnbeleving bij het dier analoog aanwezig is.
Toch is deze analogie, hoe sterk ook niet vol-
doende om van pijnbeleving bij het dier in fe-
nomenologische zin te spreken.
Beleving betekent een vorm van inpassing van
de pijngewaarwording in het \'leven\'. Het
spreekt dan ook vanzelf dat deze inpassing
een onderdeel vormt van de zintuigelijke,
emotionele en verstandelijke vormen van
\'leven\'. Wij zijn dan ook gauw geneigd om,
naarmate deze vormen van \'leven\' hoger ont-
wikkeld zijn bij de verschillende diersoorten,
een grotere mate van beleving van pijn te ver-
onderstellen.

\'Een kat heeft meer pijnbeleving dan een regen-
worm?\' Toch is dit niet geheel sluitend.
Om toch hiervoor een hanteerbare uitspraak
te doen, lijkt het beter om de grote analogie
van de processen van \'nociception\' als uit-
gangspunt te nemen voor de beantwoording
vooral van de vraag naar ethische aanvaard-
baarheid van pijnproeven bij dieren.
Deze proeven bij mensen verricht, hebben
steeds in zich de elementen van vrijwillige on-
derwerpingen, het onmiddellijk afbreken van
de proeven bij het bereiken van de tolerantie-
grens.

Deze twee ontbreken (vrijwel) geheel bij die-
ren. Om deze reden dient een grotere be-
scherming tegen overschrijding van de tole-
rantiegrens bij pijnproeven op dieren te
worden in acht genomen dan bij de mens
nodig is.

Wat kan als maatstaf dienen? Tot hoever,
welk niveau, moeten de nociceptieve reflex
reacties onderdrukt worden om niet in dat ri-
sico van te sterke pijnprikkels bij dieren te ge-
raken? Dit is niet bekend.
Algemene stelregel kan zijn, dat hoe dichter
men de reflexen bij de sensibele en sensorische
cortex gebieden meet, hoe dichter dit bij even-
tueel \'beleven\' van de pijnprikkels is. In dit
licht zou het meten van \'sensory evoked po-
tentials\' (SEP) in de sensorische cortex, het
beste aanknopingspunt zijn (Bertens, 1983)
voor een dergelijke uitspraak.
Hierbij zijn echter ook nog zeer tegenstrijdige
feiten bekend geworden (toename van SEP\'s
bij geanestheseerde patiënten, hetgeen wijst op
ontremming van de SEP door uitval van in-
hiberende invloeden van de cortex). Gelukkig
zijn de \'threshold levels\' binnen I species van
dieren redelijk gelijk, hetgeen vergelijking
binnen één species mogelijk maakt.
De veiligste oplossing ter vermijding van een
mogelijk \'ondraaglijke\' pijnbeleving bij het
dier, is het uitschakelen van het \'bewustzijn\'
door pure hypnotica, met behoud van de la-
gere nociceptieve reflexen. Het gebruik van
spierrelaxantia zonder gelijktijdige anesthesie,
is \'struisvogelpolitiek\'. Men verlamt de
reflexen en wordt dan gerustgesteld dat het
ook met de pijn niet zo erg zal zijn. Toch
wordt hiertegen nog erg vaak gezondigd (ver-
gelijk declaratie van Helsinki, over dierproe-
ven). Tegenwoordig zijn er voldoende pure
hypnotica bekend (ook voor proefdieren) die
een zuivere anesthesie kunnen bewerkstelligen.

Conform de Statuten dient het Hoofdbestuur
voor deze vacature een voordracht te doen.
In overleg met de betrokken Groep draagt het
Hoofdbestuur de volgende kandidaat voor:
Drs. J. R. de Nooij.

Union Européenne des
Vétérinaires Hygiénistes de
l\'Alimentation et Directeurs
d\'Abattoirs Publics

De laatste vergadering werd gehouden op 20
en 21 juni 1984 in Parijs. De opkomst was
ontmoedigend slecht.

Italië, West-Duitsland, Ierland, Griekenland
en Denemarken waren niet vertegenwoordigd.
Alleen al door dit feit was een vruchtbare ver-
gadering uitgesloten. Het grootste probleem
van de UEVHA kwam weer duidelijk naar
voren: enkele EEG-landen zijn vrijwel perma-
nent niet vertegenwoordigd en bij enkele
landen is dat zeer wisselend. Dit probleem is
ook al aan de orde gesteld in FVE-verband.
Tijdens de vergadering is gesproken over de
pluimveekeuring. Bij de betreffende afdeling
van de EEG in Brussel zijn plannen ontwik-
keld om te onderzoeken of het mogelijk is het
accent van de pluimvcekeuring meer te ver-
leggen naar de pluimvecbedrijvcn en minder
bij de individuele keuring in de slachthuizen,
met verstrekking van gegevens over dat
pluimvee in beide richtingen pluimveebedrijf
— slachthuis. (In Nederland gaat men dit
onderzoeken bij varkens, project integrale
ketenbegcleiding).

Verder zijn aan de orde geweest de keurlonen
en de kosten van de keuring in de verschil-
lende EEG-landen. (In Frankrijk bedragen dc
keurlonen 0,15-0,16 Fr. Frs./kg, in België 1,40
Belg. Fr./kg, in Luxemburg ongeveer 1 Lux.
Frs./kg. In Groot-Brittannië zijn geen lande-
lijke tarieven: 16-65 p. voor een varken, 12-45
p. voor ccn schaap en 56-210 p. voor een
rund, cijfers van 1982).
Ook is er gesproken over: I loe kan men van
het werk in de vleeskeuring bekendheid geven
aan hot publiek.

Op 21 juni. de tweede dag van de bijeenkomst,
werd een bezoek gebracht aan de Matic (Salon
international du matériel et des techniques
pour l\'industrie et le commerce dc la viande).

De Maatschappij heeft vernomen dat veel die-
renartsen in den lande niet op de hoogte zijn
van adressen van vogelasiels.
Aangezien veel mensen hiernaar vragen, kunt
u in het bezit komen van een adressenlijst van
vogelasiels door deze op te vragen bij het
bureau van de KNMvD, Postbus 14031,
3508 SB Utrecht, tel. 030 - 51 01 II.

Na 5 jaar vindt op zaterdag 3 november 1984
weer een feestavond van deze Afdeling plaats.
Het feest wordt gehouden in Paviljoen \'Mo-
lenwijk\' te Boxtel.

Er is door de feestcommissie een programma
met verrassingen samengesteld.
Nadere informatie ontvangt u via een convo-
catie.

De Najaars-Kaderdag van de Centrale Asiel-
raad, zal op zaterdag 15 september a.s. in het
Jaarbeurs- en Congrescentrum te Utrecht
worden gehouden.

Onderdeel van het programma is een voor-
dracht \'Bewaking van gezondheid en gedrag\'
door prof dr. J. Bouw, hoogleraar aan de Fa-
culteit der Diergeneeskunde van de Rijks Uni-
versiteit Utrecht.

Aandacht zal worden besteed aan maatregelen
die genomen moeten worden om de gezond-
heid van asieldieren zoveel mogelijk te waar-
borgen door middel van zoveel mogelijk lan-
delijk geldende methoden voor vaccinatie,
wdrmbestrijding e.d.

Voor wat betreft dc bewaking van het nor-
male gedrag van asieldieren zal aandacht
worden besteed aan de huisvestings- en ver-
zorgingsmethoden die voor de verschillende
diersoorten en binnen deze diersoorten voor
speciale rassen vereist zijn.
Ontvangst: 10.00 uur; opening: 10.30 uur;
lunch: 12.30-13.30 uur; sluiting: 15.00 uur.
Dierenartsen zijn van harte welkom deze Na-
jaars-Kaderdag bij te wonen.

De Consumentenbond vindt dat in de wacht-
kamers van alle artsen en andere (para)medi-
sche beroepsbeoefenaren prijslijsten moeten
hangen en folders met tarieven moeten
liggen. Dit om de patiënt meer houvast te
geven op de tarieven in gezondheidsland, die
volgens de bond chaotisch zijn.
Na een onderzoek van de prijzen van onder
meer huisartsen, specialisten, tandartsen, apo-
thekers en ziekenhuizen, stelt de Consumen-
tenbond vast dat er vaak verschillen voor-
komen voor gelijke behandelingen, dat
wettelijke tariefplafonds nog veel te vaak ont-
breken en dat er voor de consument praktisch
geen mogelijkheden zijn om zich te informe-
ren of zich te beklagen over medische nota\'s.
Behalve prijslijsten en tarievenfolders in de
wachtkamers wil de bond dat elke medische
hulpverlener verplicht wordt per behandeling
steeds een prijsopgaaf vooraf te verstrekken,
plus informatie over eventuele alternatieve
behandelingen. Verder wil de bond één reke-
ning per behandeling of ziekenhuisopname, in
plaats van vele verschillende nota\'s die nu nog
gebruikelijk zijn. Elke medische nota moet
duidelijk gespecificeerd zijn, zodat de patiënt
hem kan controleren. Ziekenfondspatiënten
moeten ook meer betrokken worden bij de
kosten van hun behandelingen.
De grote en nergens meer op gebaseerde ta-
riefverschillen lussen behandelingen van zie-
kenfonds- en particuliere patiënten moeten
worden weggewerkt.

De wetgever moet voor alle (para)medische
beroepsgroepen niet mis te verstane maxi-
muintarieven vaststellen. Tenslotte moet er
[volgens de Consumentenbond één gemakke-
lijk toegankelijk centraal punt komen waar
consumenten onbevooroordeelde informatie
kunnen krijgen over tarieven en waar zij ook
hun klachten kunnen deponeren.
(Uit: Weten. No. 45/X 202, juli 1984)

Het Veterinair dispuut Veritas bestaat in ok-
tober 35 jaar. Dit 7e lustrum zal natuurlijk op
uitbundige wijze worden gevierd met het vol-
gende programma:

Cabaret door VDV-ers voor alle Veterinairen
en Veritijnen. Aanvang 21.00 uur.
Na afloop disco

Receptie op Veritas 17.30-18.30 uur.
Diner met aansluitend gala in het Oude Tol-
huys. Weg naar Rhijnauwen 13-14, Utrecht.
Voor het gala is het ons gelukt The Main-
stream Seven jazzband te contracteren.
Kaarten voor hel en/of diner zijn te bestellen
door ƒ 27,50 (diner) en/of ƒ15,— per paar
(gala) over te maken op bankrek. nr.
45.47.35.111 t.n.v. fiscus lustrumcie. te Ut-
recht (postgiro Amro-bank 2900) o.v.v. diner/-
gala. Telefonische inlichtingen: 030-510706.

De Raad voor Specialisatie is ingesteld door
de toenmalige voorzitter van de KNMvD, drs.
S. van Harten in aanwezigheid van de dekaan
van de Faculteit der Diergeneeskunde, prof.
dr. S. G. van den Bergh op 19 april 1982.

De Raad voor Specialisatie bestaat uit vijf
leden benoemd door de KNMvD, vijf leden
benoemd door de Faculteit der Diergenees-
kunde en zes adviserende leden, aangewezen
door de navolgende personen of instanties:

Drs. C. D. W. König
Dr. P. H. A. Poll
Dr. H. van Haeringen
Dr. J. B. Litjens
Drs. L. M. Otto

Prof. dr. G. J. W. van der Mey
Prof. dr. W. Hartman
Prof. dr. G. M. Vogely
Dr. J. Dorresteijn
Dr. J. W. E. Stam
Adviserende leden
Adviserend lid RIV:
Adviserend lid CDI:
Adviserend lid SGD:
Adviserend lid Ministerie van
Landbouw en Visserij
Adviserend lid van het
Ministerie van WVC
Drs. M. Bosman, secretaris

Door de Minister van Onderwijs en Weten-
schappen is geen adviserend lid aangewezen.
De leden en de plaatsvervangende leden
worden benoemd respectievelijk aangewezen
voor een periode van 5 jaar en kunnen ter-
stond worden herbenoemd respectievelijk op-
nieuw aangewezen.

In de vergadering van de Raad voor Specia-
lisatie van 23 maart 1983 geeft de heer Der-
sjant van het Ministerie van Onderwijs en We-
tenschappen aan dat het Ministerie er niets op
tegen heeft als de KNMvD in onderling over-
leg met de Faculteit der Diergeneeskunde wil
komen tot een Raad voor Specialisatie, maar
dat het Ministerie van Onderwijs en Weten-
schappen daar niet in wil participeren. Ook
vraagt dit Ministerie niet meer om een veto-
recht. De Minister van Onderwijs en Weten-
schappen heeft het reglement dan ook niet
ondertekend, reden voor de beide andere Mi-
nisteries om het reglement evenmin te onder-
tekenen. De adviserende leden van het Minis-
terie van Landbouw en Visserij en het
Ministerie van WVC zijn dan ook voorlopig
alleen als toehoorder in de vergaderingen van
de Raad voor Specialisatie aanwezig.
Drs. C. D. W. König heeft de Raad voor Spe-
cialisatie voorgezeten van 19 april 1982 tot 1
januari 1984. Met ingang van 1 januari 1984 is
prof dr. G. J. W. van der Mey benoemd tot
voorzitter. Zijn voorzitterschap loopt tot 1 ja-
nuari 1985. Drs. König is voor deze laatste pe-
riode benoemd tot vice-voorzitter door de
voorzitter, met instemming van de leden van
de Raad voor Specialisade.

Drs. K. J. M. Jansen-Ströbl
Dr. W. J. 1. van der Gulden
Dr. J. Goudswaard
Drs. P. J. M. M. van Gulick

Prof. dr. D. C. G. Wensing
Prof. dr. G. H. L. Huisman
Drs. H. Kuil
Prof. dr. A. H. Willemse
Dr. F. Vogel

De Raad voor Specialisatie heeft in de ver-
slagperiode 5 maal vergaderd en wel op de
navolgende data:
15 juni 19,82
25 augustus 1982
11 februari 1983
23 maart 1983
28 december 1983

Een vergadering van de Raad voor Specialisa-
tie samen met de Registratie Commissie heeft
plaatsgevonden op 31 januari 1984.

De Raad voor Specialisatie stelt gehoord de
Registratie Commissie vast welke onderdelen
van de diergeneeskunde als specialisme
worden erkend en welke eisen er gesteld
worden aan de opleiding van specialisten, de
opleiders van specialisten en de opleidingsin-
stituten voor specialisten.
Aan het begin van haar werkzaamheden heeft
de Raad voor Specialisatie een inventarisatie
gemaakt van de reeds bestaande specialisaties
in Amerika en Engeland. Tevens heeft zij zich
beziggehouden met het formuleren van de cri-
teria welke tenminste aan een specialisatie ge-
steld mogen worden. Deze heeft zij aan de
Registratie Commissie meegegeven. De taak-
opdracht aan de Registratie Commissie luidde
als volgt:

Onderzoek te verrichten naar de behoefte aan
specialisatie en hierbij rekening te houden
met;

— de economische overlevingskans.
Verder heeft zij de Registratie Commissie in-
gesteld.

In de installatievergadering is drs. C. D. W.
König gekozen als voorzitter voor een periode
van een jaar. Voorts wordt bepaald dat bij
afwezigheid van de leden, de plaatsvervan-
gende leden stemrecht hebben. Tevens wordt
er gesteld dat in de tijd de Raad voor Specia-
lisatie een Registratie Commissie, Specialisatie
Commissies en een Raad van Beroep zal moe-
ten instellen. Totdat de Registratie Commissie
kan worden ingesteld, wordt besloten 3-4
maal per jaar te vergaderen; nadien zal de
Raad voor Specialisatie minder frequent bij-
een hoeven te komen. De Raad voor Specia-
lisatie zal zich eerst bezighouden met het on-
derzoeken van de behoefte. Hierbij zal tevens
naar het buitenland gekeken worden.
Tijdens de vergadering van 15 juni 1982 wordt
prof. dr. Van der Mey als vice-voorzitter ge-
kozen. Voorts wordt gesteld dat de ontwikke-
ling in Nederland met betrekking tot de spe-
cialisatie vergeleken kan worden met de
ontwikkeling welke de specialisatie in de USA
heeft doorgemaakt.

Met betrekking tot de instelling van de Regi-
stratie Commissie wordt besloten het Alge-
meen Bestuur van de KNMvD en het Bestuur
van de Faculteit der Diergeneeskunde aan te
schrijven met het verzoek vertegenwoordigers
in de Registratie Commissie aan te wijzen.
Tijdens de vergadering van 25 augustus 1982
wordt door de Raad voor Specialisatie gesteld
dat 8 leden van de KNMvD en 8 leden van de
Faculteit der Diergeneeskunde, verdeeld over
de verschillende hoofdgebieden van de dierge-
neeskunde, in de Registratie Commissie zitting
dienen te hebben. Haast wordt geboden ten
opzichte van het hoofdgebied Geneeskunde
van het Kleine Huisdier, daar er op dit gebied
al een opleidingsdoel en opleidingsprogramma
is geformuleerd. Men dient zich derhalve snel
met de marketing bezig te gaan houden.
Men besluit tevens een briefte schrijven aan
de Faculteit der Diergeneeskunde met het ver-
zoek om de mogelijkheden ten aanzien van
het opleiden van specialisten aan te geven.
De navolgende hoofdgebieden worden be-
paald:

Tijdens de vergadering van 11 februari 1983
geeft de Faculteit der Diergeneeskunde aan
bereid te zijn de opleiding tot specialisten te
verzorgen, maar geen garantie te kunnen
geven over de continuïteit. Hiervoor is de
steun van het Ministerie van Onderwijs en
Wetenschappen nodig. Er wordt een gesprek
voorgesteld met het Ministerie van Onderwijs
en Wetenschappen.

De heer Dersjant licht tijdens de vergadering
van 23 maart 1983 toe, dat het Ministerie van
Onderwijs en Wetenschappen zich wil gaan
beperken tot de opleidingen voortvloeiende
uit de WWO, maar dat dit de activiteiten van
de Raad voor Specialisatie niet hoeft te be-
lemmeren.

Men besluit de Registratie Commissie in te
stellen. De heren drs. C. D. W. König, dr. P.
Leeflang, prof. dr. G. .1. W. van der Mey en
drs. M. Bosman zullen zich hiermede be-
zighouden.

Tijdens de vergadering van 28 december 1983,
welke vergadering door de voorzitter van de
KNMvD, drs. C. C. van de Watering wordt
bijgewoond, vindt de wisseling van het voor-
zitterschap plaats. Prof dr. G. J. W. van der
Mey wordt voorzitter en drs. C. D. W. König
vice-voorzitter tot 1 januari 1985.
De aangeboden profielschets met betrekking
tot het specialisme Geneeskunde van het
Kleine Huisdier wordt besproken. De Raad
voor Specialisatie acht deze onvoldoende on-
derbouwd. Met name de maatschappelijke be-
hoefte en de economische overlevingskans
zullen veel duidelijker en harder moeten
worden onderbouwd volgens de Raad voor
Specialisatie. Daarnaast ontbreekt volgens de
Raad voor Specialisatie de argumentatie
waarom voor de deelgebieden weke delen chi-
rurgie, orthopedie, interne geneeskunde, der-
matologie en ophthalmologic is gekozen,
zeker in relatie tot de maatschappelijke be-
hoefte en de economische overlevingskans.
Tevens ontbreekt volgens de Raad voor Spe-
cialisatie de informatie of twee of meer deel-
gebieden tot een specialisme gecombineerd
kunnen worden, bijvoorbeeld weke delen chi-
rurgie, orthopedie en welke mogelijkheden er
voor de specialist gezien worden om in de
praktijk te functioneren. Voorts stelt de Raad
voor Specialisatie dat het niet duidelijk is of ei
één specialist Kleine Huisdieren komt met een
aantekening voor een van de deelgebieden, of
dat er een specialist Kleine Huisdieren komt
per deelgebied, dus in feite 5 soorten specialis-
ten Kleine Huisdieren. De voor handen zijnde
structurering van de veterinaire verzorging
van gezelschapsdieren wordt met betrekking
tot de specialisatie zeer belangrijk geacht,
doch de bijdrage hiervan aan de economische
overlevingskansen voor specialisten wordt
eveneens niet verder toegelicht.
Tevens wordt de profielschets Radiologie be-
sproken. Ook deze acht de Raad voor Specia-
lisatie niet voldoende onderbouwd. Volgens
de Raad voor Specialisatie zal de inhoud van
de opleiding moeten worden weergegeven, en
vooral de eindtermen van de opleiding oftewel
de eisen waaraan de specialist radiologie aan
het eind van zijn opleiding moet voldoen,
moeten nauwkeurig omschreven worden. Ook
hier geldt dat de maatschappelijke behoefte en
economische overlevingskans duidelijker en

harder moeten worden onderbouwd. De Raad
deelt haar standpunt mede in het schrijven dd.
3 januari 1984, hetwelk beantwoord wordt op
23 januari 1983 door de Registratie Commis-
sie, als voorloper op het gezamenlijk overleg
op 31 januari 1984.

Tijdens laatstgenoemde vergadering stelt de
Registratie Commissie het instellen van een
Specialisatie Commissie met betrekking tot de
Geneeskunde van het Kleine Huisdier nood-
zakelijk te vinden, doch het voorstel van de
Registratie Commissie het specialisme Ge-
neeskunde van het Kleine Huisdier te er-
kennen wordt door de Raad voor Specialisatie
wordt afgestemd. Er wordt besloten dat de
Raad voor Specialisatie, nadat de nota met
betrekking tot de structurering van de veteri-
naire verzorging van gezelschapsdieren aan de
Raad voor Specialisatie is aangeboden, een
gesprek wil hebben met het Hoofdbestuur van
de KNMvD. Hierna zal de Raad weer bijeen-
komen ter bespreking van het specialisme Ra-
diologie en van het specialisme Geneeskunde
van het Kleine Huisdier. Pas daarna zal de
Registratie Commissie weer bijeenkomen.

Tijdens de vergadering van de Raad voor Spe-
cialisatie dd. 25 augustus 1982 is besloten te
komen tot de instelling van de Registratie
Commissie. De instelling van de Registratie
Commissie heeft plaatsgevonden op 3 mei
1983.

De Registratie Commissie wordt gevormd uit
twee catcgoriën. namelijk de representatieve
Groepen van de KNMvD c.q. door het
Hoofdbestuur aanvaarde specialistengroepe-
ringen en dc eerstbelanghebbende Vakgroepen
van de Faculteit der Diergeneeskunde.
Elk erkend specialisme wordt vertegenwoor-
digd door één persoon aangewezen door de
Groep c.q. groepering van de KNMvD en één
persoon aangewezen door de eerstbelangheb-
bende Vakgroep van de Faculteit der Dierge-
neeskunde. Voor iedere vertegenwoordiger
wordt een plaatsvervanger aangewezen.
De leden en plaatsvervangende leden worden
benoemd respectievelijk aangewezen voor een
periode van 5 jaar en kunnen terstond worden
herbenoemd respectievelijk opnieuw aangewe-

De huidige samenstelling is als volgt:
Faculteit-delegatie:
Vakgroep Proefdierkunde
Dr. L. F. M. van Zutphen

De Registratie Commissie is in de verslagpe-
riode drie maal bijeen geweest en wel op
dc na-volgende data:
22 juni 1983;
14 september 1983;
18 oktober 1983.

Op 31 januari 1984 heeft een vergadering van
de Registratie Commissie samen met de Raad
voor Specialisatie plaatsgevonden.

De Registratie Commissie is het orgaan dat de
besluiten van de Raad voor Specialisatie uit-
voert c.q. doet uitvoeren en in dat geval toe-
ziet op de juiste uitvoering. Zij heeft derhalve

een voorbereidende en een uitvoerende taak,
een en ander al dan niet op verzoek van de
Raad voor Specialisatie.
De Registratie Commissie heeft als taak van
de Raad voor Specialisatie meegekregen:

1. Het ontwerpen van de voorwaarden en cri-
teria aan de hand waarvan vastgesteld kan
worden of een bepaald gedeelte van de
diergeneeskunde als een omschreven spe-
cialisme in de diergeneeskunde kan
worden beschouwd.

4. het bespreken van de profielen Radiologie,
Geneeskunde van het Kleine Huisdier en
het aanbieden hiervan aan de Raad voor
Specialisatie.

De Registratie Commissie heeft sinds haar in-
stelling twee profielschetsen aan de Raad voor
Specialisatie aangeboden, namelijk die met
betrekking tot het specialisme \'Radiologie\' en
die met betrekking tot het specialisme \'Ge-
neeskunde van het Kleine Huisdier\'. Het
voorstel met betrekking tot het laatstege-
noemde specialisme is besproken in de ge-
meenschappelijke vergadering van de Raad
voor Specialisatie en de Registratie Commis-
sie. Het verzoek van de Registratie Commissie
het betreffende voorstel te aanvaarden, werd
door de Raad voor Specialisatie afgestemd.
Tijdens de installatievergadering dd. 3 mei
1983 worden de door de Raad voor Specialisa-
tie vastgestelde richtlijnen en hoofdgebieden
als uitgangspunten voor de werkzaamheden
van de Registratie Commissie aanvaard. Prof.
dr. H. W. de Vries wordt voor een periode
van een jaar als voorzitter gekozen, met als
vice-voorzitter prof dr. A. Brand, eveneens
voor een jaar.

Per hoofdgebied wordt een groepje van 4 per-
sonen (2 van de Faculteit der Diergenees-
kunde cn 2 van de KNMvD) gevormd die zich
met de inventarisatie zal bezighouden.
Tijdens de vergadering van 22 juni 1983 wordt
per hoofdgebied de stand van zaken bekeken.

Laboratoriumsza\\ in de volgende vergadering
met een eerste reactie komen;
Kleine Huisdieren: verdeeld in de specialismen
Specialisme Veterinaire Radiologie en Genees-
kunde van het Kleine Huisdier is het hoofdge-
bied waarbij de meeste haast geboden is;
Bedrijfsdiergeneeskunde: zal trachten zo snel
mogelijk een profielschets aan de Raad voor
Specialisatie aan te bieden;
Zootechniek: wordt opgenomen in een aantal
andere vakgroepen. Er wordt aan de groep
gevraagd wel mee te blijven vergaderen;
Overige Klinische Vakken: stelt dat een specia-
lisme met betrekking tot het paard nodig is.
Tijdens de vergadering van 14 september 1983
besluit men de Radiologie als een vakgericht
specialisme te beschouwen.
Tijdens de vergadering van 18 oktober 1983
blijkt dat in de Bedrijfsdiergeneeskunde drie
specialismen voor ogen staan, namelijk in ver-
band met het varken, het rund en het pluimvee.
Men besluit met betrekking tot de profiel-
schetsen Radiologie en Geneeskunde van het
Kleine Huisdier deze aan de Raad voor Spe-
cialisatie aan te bieden.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Aa, H. .1.: 1984; 7433 PX Schalkhaar, Spanjaardsdijk 78.
Belt, A. J. M. van den; 1982; 3572 GZ Utrecht, p/a Griftstraat 104.
Bormans, Mevr. J. C. P.; 1973; 6136 BR Sittard, Hillenraedtstraat 37.
Heijmans, J. F.; 1984; 3532 GL Utrecht, Hasebroekstraat 14.
Laar, C. G. van; 1984; 6741 GV Lunteren, Zcggclaarsweg 24.
Meulenaar. H.; 1979; 3721 MB Bilthoven, le Brandenburgerweg 23.
Sandvik, O. K.; 1958; 4070 Randaberg (Noorwegen), Vistnesveien.
Venema, N. H. J. M.; 1984; 4231 ZE Meerkerk. Bazeldijk 70.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Bruckstein, S.; 1984; 53482 Givataym (Israël), Rachel St. no. 17.
Schep, H. A.; 1984; 4128 SE Lexmond, Bastiaan Bosstraat I.
Stapel, P. C.; 1984; 7554 PD Hengelo (Ov.). Bellersweg II.
Tigchelaar, J. F.; 1984; 3583 RP Utrecht, Vossegatselaan 25 bis.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Dr. J. G. W. Schotsman te Bleiswijk op 31 juh 1984
M. J. Braam te Westlaren op 4 augustus 1984

Wij hebben vernomen dat de oud-instruc-
teur van de Veterinaire Studenten Rijver-
eniging \'De Solleysel\', de heer R. van Stave-
ren, op 10 augustus 1984 op 84-jarige leeftijd
is overleden.

M. J. M. Driessen te Teteringen
Mevr. P. H. B. Seekles te Groningen
.1. Groothuis te Breda
R. J. Bakema te Zuidlaren

"Aa. H. J.: 1984; 7433 PX Schalkhaar, Span-
jaardsdijk 78; tel. 05700-20554; wnd. d.
Aarts. A. C.I..M.: 1982; 5126 DB Gilze, Molen-
straat 32; tel. 01615-1253 (privé), 1350 (prakt.).
Berg. J. van den: 1968; 7329 AZ Apeldoorn,
Adelbrechtgaarde 107; tel. 055-335824 (privé),
05712-5210 (bur.); k.d.

Berge/art. J. P. F.: 1979; 7391 SP Twello, Doni-
zettiplaats 50; tel. 05712-4569 (privé), 1135
(prakt.).

Bijlenga. Prof. dr. G.: 1953; B-1960; 69290 Cra-
ponne (Frankrijk), 4, Voie Romaine; tel. 7-
8446317.

(afwezig) 25 jaar op 21 september 1984
(afwezig) 25 jaar op 21 september 1984
(afwezig) 55 jaar op 29 september 1984
(afwezig) 35 jaar op 30 september 1984
(afwezig) 35 jaar op 30 september 1984

202 *Boot-van Oostende. Mevr. dr. F. S. J.: 1974;
Gent-1974; 3235 NZ Rockanje, Ziekewei 2; tel.
01814-3355 (privé), 2116 (prakt.); p., kl. huisd.

202 Bosch, A. J. M.: 1983; 2821 VZ Stolwijk, Zwa-
nendreef 38; tel. 01824-1771; wnd. d.

305 Bruckstein, S.: 1984; 53482 Givataym (Israël),
Rachel St. no. 17; tel. 09-972-3-320530; d. (toe-
voegen als lid).

207 * Christenhuis. Mevr. E. F.: 1984; 1027 AA Am-
sterdam, Slochterweg t/o 35; tel. 02903-3206;
wnd. d.

211 Dikken, H.: 1961; Hilversum; tel. 035-14404
(privé),050-117262,117260(bur.); wet. medew.
R.U. Gron. (Med. Fac.), dir. Centr. Dnst.
Proefd.

212 Dorscheidt. J. M. H. G.: 1982; 5531 DA Bladel,
Berkekker 16; tel. 04977-5757.

213 \'Dungen. Mevr. E. v. d: 1984; 3402 PL IJssel-
stein, Utrechtseweg 39; tel. 0.3408-87046; d.

217 Fentener van Vlissingen. Mevr. / M; 1981; 3582
SH Utrecht, Pelikaanstraat 42; tel. 030-512131
(privé), 534334 (bur.).

306 Geest. N. L. van: 1982; TOKOGO Bow Island,
Alta (Canada), P.O. Box 943; tel. 403-545-2484;
P-

224 \'Haan. F. de: 1984; 3581 KR Utrecht, Burg.
Reigerstraat 8; tel. 030-311272; wnd. d.

225 Hallink. G. J. J.: 1977; 9861 TG Grootegast,
Munnekeweg 2; tel. 05946-3677 (privé), 2014
(prakt.).

227 \'Heijmans../. F.: 1984; 3532 GL Utrecht, Hase-
broekstraat 14; tel. 030-942715; wnd. d.

229 \'Herpen. H. van: 1984; 3552 HE Utrecht, Mar-
nixlaan 70; tel. 030-434477; wnd. d.

229 Hilvering. J.: 1982; 7742 CW Coevorden, Enge-
landstraat 39; tel. 05240-7050 (privé), 3694
(prakt.); p., geass. met M. Bethlehem, J. Braams-
kamp, H. Detmers, J. Elving, W. B. J. Oosting
en H. Poortman.

230 \'Hogen Esch. H: 1984; 3572 HK Utrecht,
Poortstraat 40; tel. 030-717529; wnd. d.

232 Holst, W. van der: 1969; Maarssen; wet. h.
medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Verlosk., Gyn.,
Kl).

232 *Holzhauer. M.: 1984; 3581 JL Utrecht, Oud-
wijkerveldstraat 2 bis: tel. 030-514923; d.

232 *Hooft. Mevr. K. E. van \'l: 1984; 3572 GR Ut-
recht, Griftstraat 73; tel. 030-731630; d.

232 Hoog-Eluil. Mevr. T.: 1976; 6844 GT Arnhem,
Woudrichemstraat 2-4; tel. 085-812180; p., ge-
ass. met J. T. Hoog; vet. adv. Ohra-verzek.

232 "Holzhauer. M.: 1984; 3581 JL Utrecht, Oud-
wijkerveldstraat 2 bis; tel. 030-514923; d.

235 Ikink, R. W. M.: 1981; 7101 JR Winterswijk,
Kottenseweg 48; tel. 05430-21719 (privé), 12124
(prakt.).

235 * Ikink-van den Berg. Mevr. E. C.,-1981; 7101 JR
Winterswijk, Kottenseweg48; tel. 05430-21719
(privé), 12124 (prakt.).; p., ass. bij R. W. M.
Ikink, C. A. H. de Waal en F. de Wit.

238 * Jonge. Mevr. G. A. de; 1984; 7481 LB Haaks-
bergen, Vincentstraat 79; tel. 05427-17656
(privé), 11234 (prakt.); p.

239 * Kamminga. Mevr. M.; 1984; 4245 TT Leer
broek. Middelkoop 30 A; tel. 03459-733; wnd
d.

245 Koopmans. Mevr. M. P. G.: 1983; 3572 LT Ut
recht, Corn. Houtmanstraat 3; tel. 030-710380
(privé), 531111 (bur.); wet. medew. R.U
(F.d.D., vkgr. Inw. Z. der Gr. Huisd.).

249 »Laar. C. G. van; 1984; 6741 GV Lunteren
Zeggelaarsweg 24; tel. 03420-12675; d. in m
dnst.

255 Meer. R. A. J. M. van; 1971; Heerie (N. Br.); tel.
01657-461 (privé), 030-452330 (bur.); h. vet.
afd. Brocacef B.V.

256 Meulen-Engelse. Mevr. E. J. J. van der; 1980;
3831 AN Leusden, Herikhof 27; tel. 033-948222;
wnd. d.

257 Minnema. S.; 1982; 7437 AZ Bathmen, Wolte-
rinkhofstraat 22; tel. 05704-3086; wnd. d.

259 *Neijenhuis. Mevr. J. T. A.: 1984; 3581 KP Ut-
recht, Burg. Reigerstraat 79; tel. 030-510839;
wnd. d.

261 *Noordijk. Mevr. P. J.; 1984; 3813 JD Amers-
foort, Olivierplaats 54; te. 033-750891; wnd. d.

266 Pelerse. Dr. D. J.; 1971; U-1980; 9204 CT
Drachten. Dollard 158;tel. 05120-24320 (privé),
1.3435 (bur.); d. G.v.D. Noord-Nederland.

272 "Roorda. J. //..■ 1984; 3581 JR Utrecht, Prinsen-
straat 25; tel. 030-517303; wnd. d.

274 "Schaik. Mevr. J. J. M. van; 1984; 1141 PB
Monnickendam, Monnikmeer 5; tel. 02995-
1588; wnd. d.

274 Schep. H. A.; 1984; 4128 SE Lexmond, Bastiaan
Bosstraat 1; tel. 03474-2112; wnd. d. (toevoegen
als lid).

280 Snoep. JJ; 1972; Heino; tel. 05729-2530(privé),
038-530777 (bur.); d. G.v.D. prov. Overijssel.

282 Stapel. P. C.; 1984; 7554 PD Hengelo (Ov.),
Bellersweg 11; wnd. d. (toevoegen als lid).

283 Steenaart. J.; 1963; Nieuw-Loosdrecht; tel.
02158-3148 (privé), 02940-79348 (bur.); d.
Centr. Dierexp. afd. Duphar BV.

286 Tigchelaar. J. E; 1984; 3583 RP Utrecht, Vosse-
gatselaan 25 bis; tel. 030-515957; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

287 *Uges. Mevr. M. E. C. €.; 1984; 2726 KB Zoe-
termeer, Candidaschouw 58; tel. 079-418780;
wnd. d.

288 Veen, Mevr. H. M. van; 1982; 3962 AN Wijk bij
Duurstede, Karolingersweg 192; tel. 03435-
73536 (privé), 030-532028 (bur.); vet. adv. Ned.
Ver. tot Bescherming van Dieren (vrije studie-
richting).

289 *Venema. N. H. J. M.; 1984;4231 ZE Meerkerk,
Bazeldijk 70; tel. 01837-2643 (privé), 1208
(prakt.); p., ass. bij S. H. van Roekei en R. van
der Veen.

309 Vermunt. J. J. E; 1976; Taupiri (New Zealand),
Te Hoe Road, RD 2; tel. Orini 794 (privé),
Morrinsville 6738 (prakt.); p., geass. met N. van
Wijk, D. V. M. en Ch. R. Hutchings B.V.Sc.

296 Weering. H. J. van: 1982; 2971 VH Bleskens-I
graaf, Heulenslag 69; tel. 01849-1605; p.

297 "Wessels. J.: 1984; 3582 XE Utrecht, I.B.B.-
laan 97; tel. 030-511713; wnd. d.

299 "Wijk. H. J H. van: 1984; 3981 HD Bunnik,\'
Koningslaan 7; tel. 03405-64683; d. i

302 "Zwolschen. J. W.; 1984; 5764 PG Rips, Ripse-(
straat 22; tel. 04939-506; d.

Wie van u herinnert zich niet de combinatie
van zang en gezelligheid uit uw studententijd,
aanvankelijk onder auspiciën van de DSK,
later georganiseerd door een aparte afdeling?
Deze traditionele veterinaire festiviteit
dreigde, waarschijnlijk door grote droogte in
Glottis en Trachea, in de loop der zeventiger
jaren te verstommen. Vijf jaar geleden echter,
is met behulp van een verse stroom Gerstenat
de Veterinaire Zangvereniging \'de Gouden
Trachea\' heropgericht, met als doelstelling het
Veterinaire lied voort te laten leven.
Wij vieren dit, door op vrijdag 12 oktober
1984 een zangborrel te organiseren, voor allen
die zich tot het Veterinaire lied aangetrokken
voelen.

Zonder tegenbericht is de aanvang 21.00 uur
in de Sociëteit op de Mariaplaats te Utrecht.
Een berichtje, in verband met uw komst, naar
Yalelaan I, 3581 CL Utrecht, wordt op prijs
gesteld. Vive Ie Chant Veterinair!

Eén of tweemaal doormeten per jaar is noodzakelijk.
Een niet goed werkende melkmachine is een
belangrijke veroorzaker van mastitis.

^ Direct na het afnemen van de tepelhouders de
spenen dippen met Gelstadip® Forte oplossing.

I Beecham Velermaire Produkten,
Sportlaan 198.
1185 TH Amstelveen.
Tel. 020-459801.
\' Ald.veikoop020 -470397.

Een oriënterend onderzoek naar de behandeling
van runderen op de dag van inseminatie met
Human Chorionic Gonadotrophin (HCG)

Preliminary Studies on Treatment of Dairy Cows with Human Chorionic
Gonadotrophin (HCG) on the Day of Insemination

SAMENVATTING Beschreven worden 2 experimenten waarbij aan runderen 1500 IE HCG op de dag
van inseminatie werden toegediend.

Het eerste experiment werd verricht bij 113 subfertiele runderen waarbij geen l<linisch waarneembare
afwijkingen konden worden gediagnostiseerd. De dieren van de proefgroep kregen i.v. HCG toege-
diend. De controlegroep kreeg een i. v. injectie met NaCl 0.9%. De drachtigheidspercentages bedroegen
respectievelijk in rfe proef en controlegroep 47 (61 dieren) en 30% (52 dieren). Dit verschil was
significant (F = 0.047). De uiteindelijke drachtigheidspercentages bedroegen respectievelijk 66 en 58%
(P^ 0.32).

Het tweede experiment vond plaats op één rundveebedrijf. De te insemineren runderen werden alle om
en om ingedeeld in een proef- en een controlegroep, ongeacht het rangnummer van de inseminatie. De
drachtigheidspercentages in de proef- en controlegroep bedroegen respectievelijk 40 (98 inseminaties)
en 43% (96 inseminaties).

Concluderend kan worden gesteld, dat van het als routine toedienen van HCG aan runderen met het
oogmerk het drachtigheidspercentage van de le of de 2e inseminatie te verhogen, geen effect mag
worden verwacht. Mogelijk kan met HCG bij een bepaalde groep runderen, die moeilijk drachtig willen
worden, wel resultaat worden bereikt.

SUMMARY A report on two experimental studies in which 1,5001. U. of HCG were administered to
dairy cows on the day of insemination.

The first experimental studies were done in 113 subfertile animals in which clinical examination did not
reveal any clinically perceptible changes. HCG was injected intravenously in the animals of the
experimental group. 0.9 per cent sodium chloride being injected intravenously in the controls. The
pregnancy rates were 47 (sixty-one animals) and 30 per cent (fifty-two animals) in the experimental
group and in the controls respectively. This difference was significant (P — 0.047). The ultimate
pregnancy rates were 66 and 58 per cent (P = 0.32) respectively.

The other experimental studies were done on a single dairy herd. The animals to be inseminated all were
alternately assigned to an experimental group and a group of controls, regardless of the sequence of
insemination. The pregnancy rates in the experimental group and the group of controls were 40
(ninety-eight inseminations) and 43 per cent ( ninety-six insemination.^) respectively. In concluding, it
can be stated that routine administration of HCG to cattle with a view to increasing the pregnancy rate
of the first or .second insemination cannot be expected to be effective. Treatment with HCG may
possibly be successful in a particular group of cattle which have difficulty in becoming pregnant.

\' Drs. N. .). G. J. van der Wielen, Dierenartsenpraktijk, Frans Brugske 6, 5421 HN Gemert.
^ Dr. A. de Kruif, Dierenartsenpraktijk, Slievenstraat 16, 5711 BK Someren.

Op vrijwel ieder rundveebedrijf komen
runderen voor die herhaald opbreken. Uit
onderzoek van één onzer (4) is naar voren
gekomen dat bij een groot aantal van deze
dieren geen klinisch waarneembare afwij-
kingen gevonden konden worden. Boven-
dien bleek, dat veel van deze runderen uit-
eindelijk toch drachtig werden. In hoeverre
dit nog verbeterd zou kunnen worden door
toediening van Human Chorionic Gonado-
trophin (HCG) bleef een open vraag. Be-
studering van de in hoofdzaak Duitse lite-
ratuur leert, dat HCG toediening vrijwel
steeds tot een hoger drachtigheidspercen-
tage leidt (1, 3, 6, 7, 8).
Het leek ons daarom gewenst na te gaan in
hoeverre onder Nederlandse omstandig-
heden, HCG een positieve invloed op het
drachtigheidspercentage zou kunnen heb-
ben.

Twee experimenten werden verricht:
I. Bij het eerste experiment werden koeien die door
de eigenaar ter onderzoek werden aangeboden met de
klacht: niet drachtig worden, van te voren klinisch
onderzocht. Dit hield zowel een rectaal als vagino-
scopisch onderzoek in van het geslachtsapparaat op
de dag van inseminatie. Die dieren waarbij geen kli-
nisch waarneembare afwijkingen konden worden
vastgesteld, werden om en om ingedeeld in een proef-
grocp en een controlegroep. De dieren van de proef-
groep kregen i.v. 1500LE. HCG (Chorulon®\') toege-
diend. De dieren van de controlegroep kregen een i.v.
injectie met 5 cc NaCl 0,9%.

De dieren werden aangeboden door 41 veehouders,
waarbij 8 veehouders 5 of meer dieren hebben laten
behandelen.

Het onderzoek heeft plaatsgevonden op grotendeels
ligboxenstalbedrijven in een overwegend MRY ge-
bied. Na enkele maanden werden alle dieren, voor
zover nog aanwezig door middel van rectaal onder-
zoek op graviditeit gecontroleerd.
In totaal zijn I 1.1 koeien behandeld, waarvan er 61 in
de proefgroep terecht zijn gekomen.

Tabel I. De verdeling van de leeftijd van de behan-
delde runderen over de proef- en controlegroep.

Bepaald werd het drachtigheidspercentage van de in-
seminatie waarbij HCG werd toegediend en het uit-
eindelijk aantal drachtig geworden dieren.
In tabel 2 is aangegeven wat het rangnummer was van
de inseminatie waarbij de behandeling werd ingesteld
en hoe de verdeling hiervan was over de proef- en
controlegroep.

Het verloop van de partus was bij 3 runderen uit de
proefgroep afwijkend (2 x zwaar gekalfd, 1 x een
tweeling). Van de dieren uit de controlegroep hadden
er 4 een tweeling gehad.

Het aantal runderen dat retentio secundinarum had
vertoond bedroeg in de proefgroep 6 en in de contro-
legroep 5.

2. Het tweede experiment vond plaats op een ligbo-
xenstalbedrijf van 80 FH runderen, waar reeds 6
weken na de partus begonnen werd met insemineren.
Het bedrijf participeerde in een bedrijfsbegeleidings-
programma.

Ieder dier dat werd geïnsemineerd werd geplaatst in
de proefgroep of in de controlegroep.
Dit geschiedde om en om, ongeacht het rangnummer
van de betreffende inseminatie. Opbrekende runderen
werden op dezelfde wijze opnieuw in de proef- en
controlegroep ingedeeld, ongeacht hun plaatsing bij
voorgaande inseminaties. De dieren uit de proefgroep
kregen op de dag van inseminatie i.m. 1500 LE. HCG
(Chorulon®) door de veehouder toegediend.
De dieren uit de controlegroep werden niet behan-
deld.

Het zal duidelijk zijn dat door deze groepsindeling
frequent opbrekende dieren soms in de proefgroep en
soms in de controlegroep terecht zijn gekomen, al
naar gelang het toeval wilde.

Bij 98 inseminaties is HCCi toegediend, bij 96 dus niet.
Nagegaan werd het drachtigheidspercentage in beide
groepen.

Het verschil in het uiteindelijke drach-
tigheidspcrcentage was slechts gering (8%).
De P-waarde bedroeg hier 0,32.
De resultaten van het tweede experiment
staan in tabel 4 vermeld.
Zoals uit de tabel valt af te lezen bestaan er
geen wezenlijke verschillen tussen beide
groepen, dit wat zowel het resultaat van de
Ie 2e inseminatie als van de 3e-8e inse-
minatie betreft.

In experiment 1 komt een gunstige invloed
naar voren van HCG-toediening op het
drachtigheidspcrcentage.
Op het uiteindelijke drachtigheidspcrcen-
tage was dit effect niet aantoonbaar. De
door ons gevonden verschillen zijn verge-
lijkbaar met die welke in de literatuur
worden vermeld (1, 3, 6, 7, 8).

De kans op drachtig worden, wordt in be-
langrijke mate bepaald door het rang-
nummer van een inseminatie. Hoe lager dit
is, des te groter is de kans op graviditeit.
Zoals uit tabel 2 blijkt, bestonden er wat dit
betreft geen belangrijke verschillen tussen
de proef- en controlegroep. Ook de leeftijd
speelt een rol bij het drachtig worden. Hoe
ouder de dieren des te lager is de kans (4).
Belangrijke verschillen tussen de beide
groepen zijn niet aanwezig (zie tabel 1).
Alleen runderen waarbij geen klinisch waar-
neembare afwijkingen konden worden ge-
diagnostiseerd, zijn door ons behandeld.
In de literatuur wordt meestal geen onder-
scheid gemaakt tussen klinisch normale en
afwijkende runderen. HCG wordt aan alle
opbrekende runderen toegediend. Het zal
duidelijk zijn, dat er in vele van deze ge-
vallen geen indicatie bestaat om HCG toe
te dienen, zoals bijvoorbeeld bij endome-
tritiden en dieren met anatomische afwij-
kingen. De op deze wijze verkregen resulta-
ten kunnen dan ook aanleiding geven tot
onjuiste conclusies.

Het drachtigheidspercentage in ons onder-
zoek is opvallend laag (respectievelijk 30 en

label 4. Vergelijking binnen één rundveebedrijf van met HCG behandelde runderen (proefgroep) en
onbehandelde runderen (controlegroep).

47%). Bij een vergelijkbare groep even
vaak geïnsemineerde dieren was door één
van ons een drachtigheidspercentage van
60% gevonden (5). Bedacht dient echter te
worden dat de nu onderzochte dieren geen
aselecte groep vormen. Ze zijn in sterke
mate door de veehouders geselecteerd. Dit
blijkt duidelijk uit een analyse van de
anamnese-gegevens.

2. Veel dieren het voorgaande jaar reeds
afwijkend waren geweest of problemen
hadden opgeleverd. Reden waarom 26
dieren (24%) reeds bij de Ie of de 2e
inseminatie werden aangeboden (tabel
2).

3. De leeftijdsopbouw van de behandelde
dieren sterk afwijkt van die van de
rundveepopulatie als geheel. Zoals uit
tabel 1 blijkt werden slechts 3 eerste
kalfsdieren ter onderzoek aangeboden.

De resultaten met HCG in het tweede ex-
periment waren teleurstellend. Geen enkel
effect kon worden aangetoond. Vermeld
dient echter te worden dat dit door ons op
theoretische gronden (2, 4) was verwacht.
Gezien echter het veelvuldig in de litera-
tuur verschijnen van positieve resultaten
van HCG, zelfs al bij eerste en tweede in-
seminaties (1,3,6,7) leek het ons raadzaam
dit experiment te verrichten. Dit te meer
daar het een bedrijf betrof waar de koeien
reeds vroeg na de partus werden geïnsemi-
neerd. Reden waarom de drachtigheids-
percentages laag zijn uitgevallen.
In hoeverre het i.m. toedienen van HCG in
het tweede experiment van invloed is ge-
weest, is moeilijk na te gaan. Bij voorkeur
moet HCG i.v. worden geïnjiceerd.
Concluderend kan worden gesteld, dat van
het als routine toedienen van HCG aan
runderen met het oogmerk het drachtig-
heidspercentage van de Ie of de 2e insemi-
natie te verhogen, geen effect mag worden
verwacht.

Mogelijk kan met HCG bij een bepaalde
groep runderen, die moeilijk drachtig
willen worden, wel resultaat worden be-
reikt. Welke groep dieren dit echter precies
is, behoeft nader onderzoek. Door ons zijn
aanwijzingen gevonden, dat het vooral
runderen betreft, die ook in voorgaande
jaren reeds problemen met het drachtig
worden hebben gehad. Alvorens aan op-
brekende dieren HCG toe te dienen beho-
ren andere oorzaken van subfertiliteit door
middel van een gedegen klinisch onderzoek
te worden geëlimineerd.

Dank is verschuldigd aan wijlen de heer H. W. Anton-
nisse van de vakgroep Zootechniek voor het verrich-
ten van de statistische analyse.

1. Brown, H., Wagner, J. F., Rathmacher, R. P.,
McAskill, ,1. W., Elliston, N. G., Bing, R. F.:
Effect of Human Chorionic Gonadotrophin on
pregnancy rate of heifers, when used under field
conditions.//fm. Vel. Med. Assoc. 1973; 162; 456.

2. Hansel, W., Spalding, R. W., Larson, L. L.,
Laster, D. B., Wagner, J. F., Braun, R. K.; In-
fluence of Human Chorionic Gonadotrophin on
Pregnancy Rates in Lactating Dairy Cows and
Beef Cows. J. Dairy Science 1976; 59; 751.

3. Hinrichs, E.; Untersuchungen über den Einflusz
von Choriongonadotropin (HCG) auf die Besa-
mungsergebnisse bei Rindern. Inaugural-Disser-
tation Hannover; 1976.

4. Kruif, A. de; Fertiliteit en subfertiliteit bij het
vrouwelijke rund. Dissertatie Utrecht; 1975.

5. Kruif, A. de; Een onderzoek naar runderen welke
voor de 4e maal ter inseminatie werden aange-
boden. Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1976;
101; 220.

6. LeidI, W., Bostedt, H., Lamprecht, W., Prinzen,
R., Wendt, V.; Zur Ovulationssteuerung mit
einem GNRH-analogen und HCG bei der künst-
lichen Besamung des Rindes. Tierärztliche Um-
schau 1979; 34; 546.

7. Püschel, G.; Besamung.sergebnisse von Kühen
und Färsen nach HCG-Applikation vor, wäh-
rendbzw. nach der insemination. Tierärztliche
Umschau 1974; 29; 332.

8. Simon, K.; Ciraviditätsergebnis nach IICG-Injek-
tion zum Zeitpunkt der Besamung bei wiederholt
umrindernder Kühen. Tierärztliche Umschau
1977; 32; 18.

Het aantonen van antibiotica- en/of chemo-
therapeutica in slachtvarkens door middel van
capacitieve impedantiemeting met een Bacto-
meter®\' M 120

The Detection of Antibiotic and Chemotherapeutic Substances in Slaughter
Pigs by Capacitive Impedance Measurement Using the Bactometer® M 120

SAMENVATTING Een evaluerend onderzoek werd verricht naar de bruikbaarheid van capacitieve
impedantiemeting voor het aantonen van residuen van antibacteriele middelen, ten opzichte van de EG
4-platenmethode. Urine, vlees, nier en milt waren de matrices voor de impedantiemeting. Voor de EG
4-platenmethode was dit vlees. Capacitieve impedantiemeting is een snelle, relatief eenvoudige en
betrouwbare methode waarbij de objectiviteit van de interpretatie van de onderzoekresultaten door de
automatische apparatuur worden gegarandeed. Met .spier- en nierweefsel als matrix lijkt deze een
efficiënte screeningstest voor spier- en orgaanvlees dat wordt geëxporteerd. In het kader van het in het
Onderzoekingsregulatief (Vleeskeuringswet) genoemde onderzoek zou impedantiemeting op miltweef-
sel meer gerichte informatie kunnen verschaffen dan de huidige methodiek.

SUMMARY A study was performed to compare the use of capacitive impedance measurement with
EEC 4-plate methodfor the detection of antibacterial residues. Urine, meat, kidney and spleen were the
matrices used in the impedance measurement. Meat was used in the EEC 4-plate method. Capacitive
impedance measurement is quick, relatively simple, and reliable method, in which objective inter-
pretation of the test results is guaranteed by automatic apparatus.

Using meat and kidney as matrices, the test appears to be an efficient screening test for export meat and
edible offal. As far as domestic Meat Inspection legislation is concerned, the test described may provide
more specific inf ormation than the methods presently in use.

Binnen de EEG wordt grote waarde ge- de monsters zeer arbeidsintensief\'. Het te
hecht aan de zogenaamde EG 4-platcn- onderzoelcen materiaal, vooral het orgaan-
methode (I) voor het aantonen van re- vlees, moet vers zijn anders kunnen niet
siduen van antibiotica en chemotherapeu- specifieke remmingen optreden,
tica in slachtdieren. De methode is als Er zijn screcningsmethoden ontwikkeld die
standaardmethode aanvaard voor het on- eenvoudiger zijn (2), doch ook deze blijven
derzoek van vers vlees uit niet-EEG lan- het nadeel houden dat de resultaten eerst
den, terwijl wordt overwogen de methode na vierentwintig uur kunnen worden afge-
ook in te voeren voor het onderzoek van lezen. Vooral bij export van vlees, waarbij
vers vlees binnen de EEG. Daarbij wordt lange wachttijden kostenverhogend wer-
niet alleen gedacht aan het onderzoek van ken, zou een snelle screeningstest veel
spiervlees doch ook van orgaanvlees. voordeel bieden.

f)e toepassing van de methode stuit echter Microbiologische activiteit in een substraat

op een aantal bezwaren. Zo is de bereiding kan met impedantiemeting snel (binnen

van de vier platen en de voorbereiding van enkele uren) en objectief worden gemeten.

^ Keuringsdienst van Slachtdieren, Vlees en Vleeswaren. Veelaan 3, 1019 AP Amsterdam.
^ Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus I, 3720 BA Bilthoven.

Ook remming of geineei onderdrukken van
deze activiteit, bijvoorbeeld als gevolg van
aanwezigheid van antibacteriële middelen
in het substraat is meetbaar. Op beide ter-
reinen heeft impedantiemeting reeds toe-
passing gevonden (3, 4, 5).
Er is geautomatiseerde apparatuur beschik-
baar die impedantiemeting kan verrichten
m een groot aantal substraten tegelijk.
Meestal wordt één van de componenten
van de impedantie, de conductiviteit of de
capaciteit gemeten. Vooral met capacitieve
meting kunnen snelle en krachtige signalen
van microbiologische activiteit worden ver-
kregen (4, 6). Omdat de Bactometer M 120
en M 123 momenteel de enige apparaten
zijn die naast conductief ook capacitief
kunnen meten, werd de M 120 voor het
onderzoek gebruikt.

Oriënterend onderzoek (7) heeft aange-
toond dat urine van slachtvarkens met dc
Bactometer M 120 snel op aanwezigheid
van residuen van antibacteriële middelen
kan worden gescreend. Aan het gebruik
van urine zijn echter nadelen verbonden:
vaak is geen urine in de blaas aanwezig.
Bovendien grijpt het nemen van urine-
monsters sterk in op het slachtproces.
Doel van het onderzoek was dc evaluatie
van de capacitieve impedantiemeetmetho-
de ten opzichte van de EG 4-platenme-
thode op spiervlees, waarbij tevens werd
nagegaan welke matrix (urine, vlees, nier of
milt) voor het onderzoek van slachtdieren
het meest geschikt is.

Voor het onderzoek werd gebruik gemaakt van var-
kens die in de noodslachtplaats van de Vleeskeurings-
dienst Boxtel als categorie 2 tot en met 4 slachtdieren
werden aangevoerd. Teneinde zeker te zijn dat re-
siduen aanwezig zouden zijn. werden 42 varkens in-
tramusculair met acht verschillende antibacteriële
middelen ongeveer zes uren voor slachting geïnjec-
teerd. Er werden verschillende doseringen gebruikt,
aflopend van de therapeutisch voorgeschreven dosis
tot aan die waarvan werd aangenomen dat in vlees een
residu-niveau was bereikt dat met de EG 4-platcn-
methode niet meer kan worden aangetoond (tabel 1).
Als onderzoekmateriaal werd gebruikt urine (indien
de blaas leeg was werd deze gespoeld met 10 ml fysio-
logisch zout), vlees (middenrifpijler), nier en milt.
Direct na slachting werd dit materiaal ongekoeld naar
het laboratorium van de Vleeskeuringsdienst \'Am-
sterdam\' gevoerd, alwaar direct met de monstervoor-
bereiding werd begonnen. De tijdsduur tussen slach-
ting en begin van het onderzoek was steeds minder
dan vier uren.

Het onderzoekmateriaal werd als volgt bewerkt.
Urine c.q. blaasspoelvloeistof: gesteriliseerd via een
0.2 M filter.

Vlees voor de EG-test: stukjes van 2 mm dikte en 8
mm doorsnede. Vlees voor de impedantiemeting:
afschraapscl.

De EG 4-platenmethode op vers vlees werd conform
dc voorschriften uitgevoerd (1). Een test werd als
positief aangemerkt indien bij beide monsters op mi-
nimaal een van de vierplaten een remzónc werd geme-
ten van ^ 2 mm.

\'fabel 1. Overzicht van de gebruikte antibacteriële middelen en de gebruikte dosering.

Medium: Standard 11 Nahrbouillon (Merck 7884) 13.3% 0.067 Mg/ml TMP^
pH medium: 7.2.

Medium: |ISO-sensitest broth (Oxoid CM473) 1 g NaHCO,! 133% 0.2 ;xg/ml TMP.
pH medium: 7.2.

\'■ \' Stock culturen: B. suhiilis: 1.0 x lO\'\': S. uberis: 5.0 x 10\'. Ingevroren en bewaard bij —30° C. Ontdooit bij
2°C.

^ TMP: Trimethoprim (Sigma T-7883) 0.05%: 50 mg TMP oplossen in 10 ml ethanol (96%). 1 ml oplossing
toevoegen aan 99 ml gedestilleerd water. Steriliseren door filtratie. Verdelen in porties van 5 ml. Invriezen en
bewaren bij —30° C. Voor gebruik bij 2° C ontdooien. Bewaard bij 2° C: minimaal 7 dagen houdbaar.

Om interpretatie van de resultaten door de computer van de Bactometer mogelijk te maken, werden op grond

van onderzoek van 22 EG-test en Nederlandse Niertest (8) negatieve varkens de volgende referentietijden

* Een onderzoek werd als positief aangemerkt indien in beide monsters de positieve tijd werd overschreden.
RESULTATEN

Tabel 2. Resultaten van impedantie-
meting van verschillende matrices af-
komstig van 42 met verschillende anti-
bacteriële middelen behandelde var-
kens in vergelijking met de resultaten
van de EG 4-platenmethode op vlees.

Label 3. Aantoonbaarheid van verschillende residuen met behulp van de EG 4-platenmethode op vlees en
impedantiemeting van verschillende matrices.

Eenmaal was blaas c.q. nier niet voor onderzoek beschikbaar. Omdat lagere doseringen daarna nog positieve
resultaten opleverden, werden deze ook als positief aangemerkt.

Uit tabel 2 blijkt, dat de positieve EG-test-
resultaten volledig door ABUS en ABN
worden gedekt. ABV voor 95%, ABU voor
84% en ABM voor 79%. Wordt gelet op de
overeenkomst met de EG 4-platenmetho-
de, dan scoren ABM en ABV beiden met
81% het hoogst.

Uit tabel 3 blijkt, dat impedantiemeting
met name ten aanzien van lage concentra-
ties sulfadimidine en Oxytetracycline veel
gevoeliger is dan de EG 4-platenmethode
op spiervlees.

Met behulp van capacitieve impedantieme-
ting kunnen residuen van antibacteriële
middelen in urine, vlees, nieren en milt
binnen enkele uren worden aangetoond.
Het onderzoek is uiterst eenvoudig uit te
voeren en omdat de computer van het sy-
steem de meetresultaten vertaalt in nega-
tieve, verdachte en positieve bevindingen is
objectieve beoordeling van onderzochte
monsters gewaarborgd.
Alhoewel in urine in alle gevallen, dat de
EG-test positief was, de toegediende anti-
bacteriële stoffen werden aangetoond, lijkt
op grond van argumenten in de inleiding
vermeld urine voor dit residuenonderzoek
minder geschikt. Bovendien betekent een
positieve urinetest niet automatisch dat
spier- en orgaanvlees antibacteriële midde-
len bevatten.

Impedantiemeting van vlees en nieren dek-
ken nagenoeg de EG-test op spiervlees (res-
pectievelijk 95% en 100%). Inleidende im-
pedantiemetingen op materiaal afkomstig
van residu-vrije varkens gaven geen aan-
leiding tot vals-positieve bevindingen.
Daar het hier beschreven onderzoek dieren
betrof waarvan op grond van toegepaste
behandeling mocht worden aangenomen
dat residuen van antibacteriële stoffen aan-
wezig waren, kan gesteld worden dat met
de EG 4-platenmethode een aantal resi-
duen wordt gemist. Een en ander recht-
vaardigt de conclusie dat capacitieve im-
pedantiemeting van nier- en spierweefsel
de EG-test kan vervangen.
In het kader van de keuring van slachtdie-
ren bestemd voor de binnenlandse markt,
wordt milt gebruikt voor het bacteriolo-
gisch onderzoek en een nier voor het on-
derzoek op residuen van antibacteriële
middelen. Gezien de resultaten van impe-
dantiemeting van miltweefsel, zou uit oog-
punt van eenvoud overwogen kunnen wor-
den de milt voor het gehele slachtdieronder-
zoek te gebruiken. Bijkomend voordeel
daarbij is dat een rechtstreeks verband kan
worden gelegd tussen een negatief bacterio-
logisch onderzoek en een positieve resi-
duentest.

Het hoge aanvangskiemgetal (5.0 x 10\')
had niet alleen tot doel de test binnen on-
geveer vier uren te kunnen uitvoeren, doch
ook de mogelijkheid uit te sluiten dat op of
in nier- c.q. spierweefsel aanwezige kiemen
binnen deze tijd een detectiesignaal produ-
ceren.

Ter adstructie van het gestelde en voor een
nauwkeurige kosten/batenanalyse, zullen
praktijkproeven moeten worden uitgevoerd.

Met dank aan drs. J. van den Berg en zijn medewer-
kers bij de Vleeskeuringsdienst te Boxtel voor hun
bereidwillige medewerking.

1. Bogaerts, F. and Wolf, F.: A standardized meth-
od for the detection of residues of antibacterial
substances in fresh meat. F/eischwirlschafl 1980;
60; 671-3.

2. Nouws, J. F. M.; Tolerances and detection of
antimicrobial residues in slaughtered animals.
Arch. Lebensminelhygiene 1981; 32; 97-140.

3. Firstenberg-Eden, R.; Rapid estimation of the
number of microorganisms in raw meat by impe-
dance measurement. Food Technology 1983; 37;
64-70.

4. Fleischer. M., Shapton, N., and Cooper. P. J.; The
estimation of Yeast numbers in fruit mix for yog-
hurt: a comparison of impedance and its compo-
nents as measurements using the Bactometer 32
and M 120 B. Journal of the Sociely of Dairy
Technology 1984; 37: 63-5.

5. Crain. P. R.: Fundamental aspects of monitoring
food related microbes by impedance. Dissertation
Washington State University, Department of
Food Science and Technology, 1980.

6. Firstenberg-Eden. R. and Zindulis, J.; Electro-
chemical changes in media due to microbial
growth. Journal of Microbiological Methods 1984;
2: 103-15.

7. Engel, H. W. B. en Leusden, I\'. M. van: Evaluatie
van de voorspellende waarde, specificiteit en han-
teerbaarheid van een aantal eenvoudige testsyste-
men ten opzichte van het \'EG 4-platensysteem\'
met betrekking tot de detectie van residuen van
antibacteriële stoffen in slachtdieren. RI VM-rap-
port, nr. 842026001, 1984.

8. Schothorst, M. van en Peelen-Knol.G.: Detection
and identification ofsomeantibiotics in slaughter-
ed animals. Neih. J. Vei. Sci. 1970; 3: 85-93.

SAMENVATTING In dit artil<el worden enkele recente literatuurgegevens aangaande tweelingdracht
bij de merrie geëvalueerd.

Hieruit komt naar voren, dat een tweelingdracht bij de merrie slechts zelden ontstaat uit een synchrone
« 2 dagen gescheiden) dubbele ovulatie, maar veeleer uit een asynchrone 2 dagen gescheiden)
dubbele ovulatie. De betekenis van deze bevindingen voor de praktijk wordt aangegeven. Verder blijkt
in meer dan 50% der gevallen van de rond Dag 20 vastgestelde tweelingdracht, op Dag 36 één embryo te
zijn gestorven. Dit betekent, dat bij vroegtijdig gediagnostiseerde tweelingdracht, zeker, wanneer dit
met behulp van echographie reeds op Dag 14 plaatsvindt, niet te snel tot ingrijpen moet worden
overgegaan.

SUMMARY A number offindings on twin pregnancies in mares recently reported in the literature are
evaluated in the present paper.

From these findings it emerges that twin pregnancies in mares very rarely develop from a synchronous
(< 2 days apart) double ovulation but rather from an asynchronous 2 days apart) double ovulation.
The significance of these findings in daily practice is pointed out. Moreover, it was found that in more
than 50 per cent of the cases in which twin pregnancies had been diagnosed about day 20. one embryo
had died by day 36. From this fact it is concluded that twin pregnancies in which an early diagnosis is
established, should not he interrupted too soon. The would seem to hold good particularly for those
cases in which a diagnosis of twin pregnancy was established by ultrasonic echography as early as
day 14.

. , ,, , Aangezien één eiïge tweelingen bij de mer-
Tweelingdracht b.j de merrie leidt tot be- voorkomen (4), zal twee-

verhezen in de paardenfokkerij, zowel door ^^^^ ontstaan uit een dubbele ovulatie. Op

m de navolgende jaren (4). Bij het Engels njk^aardige follikeis worden aangetroffen,
Volbloed eindigt ongeveer 3% van de gra- ^^ ^^^^

v.d.teiten m abortus en/of doodgeboorte ^^^^^^ ^^^^^ ^^^ ovulatie-
van een tweeling (5). bevorderende hormoon-preparaten, zoals
In dit artikel worden enkele recente litera- Choriomc Gonadotrophin (HCG)
tuurgegevens besproken, die betrekking ^^ Gonadothrophic Releasing Hormone
hebben op: (GnRH), die het ontstaan van een twee-

Deze onderzoekers maken onderscheid tussen
a- en synchrone dubbele ovulaties. Onder
synchroon wordt verstaan, dat twee ovula-
ties of op dezelfde dag of met één dag ver-
schil plaatsvinden. Asynchroon zijn dub-
bele ovulaties, die, weliswaar nog in dezelf-
de oestrus, maar met 2 tot 10 dagen
tijdsverschil optreden.
Daarnaast noemen zij nog de ovulatie, die
na afloop van de hengstigheid tijdens de
di-oestrus kan plaatsvinden. Een daarbij
vrijkomende eicel kan, indien er maar fer-
tiel sperma aanwezig is, ondanks de pro-
gesteronfase, toch worden bevrucht (3).
Ginther c.s. vonden, dat bij merries, die in
een oestrus worden gedekt, tijdens welke
een synchrone dubbele ovulatie optreedt,
slechts zelden tweelingdracht optreedt. Zo
werden 47 merries met een synchrone dub-
bele ovulatie gedekt. Er werden 39 merries
van deze dekking drachtig, maar bij geen
enkele merrie werd een tweelingdracht aan-
getroffen. Dit betekent een drachtigheids-
percentage van 83, dat significant hoger is
dan de 54%, die voor merries met een en-
kele ovulatie werd vastgesteld.

Uit deze resultaten leiden ze af, dat beide
ova, die bij een synchrone dubbele ovulatie
vrijkomen, levensvatbaar zijn en kunnen
worden bevrucht, waardoor het hogere
drachtigheidspercentage ten opzichte van
een enkele ovulatie kan worden verklaard.
Daarnaast ontwikkelen zij de hypothese,
dat er een mechanisme moet bestaan, waar-
door één van de embryo\'s wordt geëlimi-
neerd, gezien het feit, dat er geen tweeling-
dracht ontstaat. Hoe dit mechanisme werkt
is vooralsnog niet duidelijk.

Uit de analyse van de reproduktiegegevcns
van 6 stoeterijen vinden Ginther c.s., sterke
aanwijzingen, dat het ontstaan van een
tweelingdracht moet worden toegeschre-
ven aan asynchrone 2 dagen gescheiden)
dubbele ovulaties, terwijl ook een ovulatie
in de vroege di-oestrus nog een rol zou
kunnen spelen. Op grond van dit gegeven
wordt het in de praktijk nog al eens ge-
hoorde vermoeden, dat de hengst een rol
speelt bij het ontstaan van tweelingdracht,
aannemelijk. Immers, hoe langer het sper-
ma tot bevruchten in staat blijft, des te
groter is de kans, dat een later vrijkomende
tweede eicel ook zal worden bevrucht.

Waarom bij een asynchrone, in tegenstel-
ling tot een synchrone, dubbele ovulatie
het tweede embryo niet wordt geëlimi-
neerd, is onbekend.

Uit een recente publikatie (9) blijkt, dat de
ovulatie van 2 è 3 follikels, die met paar-
denhypophyse-extract waren geïnduceerd,
door het toedienen van 3300 IE HCG i.m.
in hoge mate kon worden gesynchroni-
seerd.

Bovenstaande gegevens betekenen voor de
praktijk, dat men een merrie, waarbij twee
ongeveer gelijkwaardige follikels worden
aangetroffen, met een grotere kans op
dracht kan laten dekken, waarbij de kans
op tweelingdracht te verwaarlozen lijkt.
Hoewel de gegevens hierover nog schaars
zijn, zou men kunnen overwegen, om door
toediening van HCG de beide ovulaties zo
goed mogelijk te synchroniseren, waar-
door de kans op tweelingdracht nog kleiner
zou worden.

Wanneer de twee vruchtblaasjes in ver-
schillende uterushoornen liggen, zal bij
rectaal onderzoek het sterke vermoeden
van tweelingdracht rond Dag 20 (20 dagen
na de ovulatie) kunnen worden uitgespro-
ken, terwijl rond Dag 25 de diagnose in de
meeste gevallen met zekerheid zal kunnen
worden gesteld. Liggen de 2 vruchtblaasjes
in één hoorn, dan is de diagnose bij rectaal
onderzoek veel moeilijker.

Slechts het groter zijn van de vruchtblaas
dan op grond van de leeftijd zou mogen
worden verwacht, doet het vermoeden rij-
zen, dat er sprake is van tweelingdracht.
Recentelijk is ultrasone echografie ter be-
schikking gekomen, waarmee tweeling-
dracht vanaf Dag 14 met ongeveer 100%
zekerheid zou kunnen worden vastgesteld
(8). Wanneer echografie in de toekomst
meer zou worden toegepast, zal het percen-
tage vroegtijdig onderkende tweelingdracht
zeker aanzienlijk stijgen. Daardoor zal de
vraag, hoe te handelen bij het diagnostise-
ren van een tweelingdracht, des te klem-
mender worden.

DE BEHANDELING VAN TWEELINGDRACHT
Alvorens tot handelen over te gaan, dient
te worden bedacht, dat een groot percen-
tage van de merries, waarbij vroegtijdig een
tweelingdracht is vastgesteld, toch slechts
één veulen ter wereld brengt. Ginther en
Douglas (2) volgden 53 merries, waarbij
rond Dag 20 door middel van rectaal on-
derzoek de diagnose tweelingdracht was
gesteld. Van deze 53 merries brachten er 31
(59%) één veulen ter wereld, 5 merries (9%)
aborteerden een tweeling, terwijl 17 mer-
ries (32%) geen veulen brachten. Het af-
sterven van één embryo bleek vooral tussen
Dag 20 en 35 plaats te vinden, zodat van de
oorspronkelijk 53 rond Dag 20 vastge-
stelde tweelingdrachten er op Dag 36 reeds
28 (53%) tot éénlingdracht waren ge-
worden.

Op grond van deze gegevens lijkt de con-
clusie gerechtvaardigd, dat bij een vroeg-
tijdig vastgestelde tweelingdracht, zeker
ook, als dat met behulp van echografie
reeds op Dag 14 is geschied, niet te snel
moet worden ingegrepen. Het lijkt geïn-
diceerd, om tot omstreeks Dag 30 te wach-
ten om te zien, hoe de tweelingdracht zich
ontwikkelt. Aan de andere kant moet ook
worden bedacht, dat, wanneer een twee-
lingdracht doorzet en later aanleiding geeft
tot een tweelingabortus, er een grote kans
is op een verminderde vruchtbaarheid voor
de latere dekseizoenen (4).
Als tot behandelen wordt besloten, dan
moet dit wel voor het ontstaan van de en-
dometriumcups rond Dag 35 gebeuren,
daar anders de kans, dat de merrie in dat
seizoen nog drachtig zal worden, wel erg
klein wordt.

Getracht kan worden, om via het manueel
stukknijpen (7) of via het leegzuigen (6)
van één vruchtblaasje één van de embryo\'s
te elimineren, maardit leidt bijna steeds tot
het afsterven van beide embryo\'s (2).
Een eenvoudige en doeltreffende manier
om de tweelinggraviditeit af te breken, is
het toedienen van prostaglandine, waarna
2-4 dagen later hengstigheid zal optreden.
Mocht dit niet het geval zijn, dan is con-
trole geboden.

L Ginthcr, 0. J.: Twinning in mares: a review of
recent studies../. Equine Vet. Sci. 1982; 2: 127-.VS.

2. Gintlier, O. J. and Douglas, R. H.: The outcome
of twin pregnancies in mares. Thcriogenologv
1982; 18: 2.37-44.

3. Hughes, J. P. andStabenfeldt, G. H.: Conception
in a mare with an active corpus luteum../. Ainer.
Vet. Med. A.uoc. 1977; 170: 733-4.

5. Jeffcott, L. B. and Whit well, K. E.: Twinning as a
cause of fetal and neonatal loss in the Thorough-
bred. ./. Comp. Path. 1973; 83: 91-105.

6. Pascoe, R. R.: A possible new treatment for twin
pregnancy in the mare. Equine Vet../. 1979; 11:64-
5.

7. Roberts, C. J.: Termination of twin gestation by
blastocyst crush in the broodmare. ./. Reprod.
Fert. Suppl 1982; 32: 447-9.

8. Simp.son, D. J., Greenwood, R. E. S., Ricketts, S.
W., Rossdale, P. D., Sanderson, M., and Allen,
W. R.: Use of ultrasound echography for early
diagnosis of single and twin pregnancy in the
mare. J. Reprod. Fert. Suppl 1982; 32: 431-9.

9. Wood, G. L. and Ginther. O. .1.: Induction of
multiple ovulations during the ovulatory season
in mares. Theriogenology 1983; 20: 347-55.

SAMENVATTING Bijeen drie maanden oude Hollandse Herdermet verschijnselen van enteritis werd
Salmonella fyris geïsoleerd.

Het is de eerste keer. dat dit zelden voorkomende Salmonella-serotype in Nederland hij een dier werd
aangetroffen. De bron van infectie kon niet worden opgespoord.

SUMMARY Salmonella fyris h\'öj isolated from a three-month-old Dutch sheep dog showing
symptoms of enteritis. This was the first lime that this uncommon serotype of Salmonella was isolated
from an animal in the Netherlands. The infection could not be traced to its source.

Mede doordat salmonellose als een zoo-
nose wordt beschouwd is er zowel in Neder-
land als in het buitenland vrij veel aandacht
besteed aan het voorkomen van salmonella
bij gezelschapsdieren. Speciaal bij honden
is geconstateerd dat Salmonella-infecties
tot het optreden van soms ernstige enteritis
aanleiding kunnen geven (1, 2, 9, 10, 11)
maar ook dat symptoomloos Salmonella-
dragerschap voorkomt (5, 8, 12). Een tus-
senvorm is mogelijk, indien de dieren na
een Salmonella-enteritis nog enkele weken
nodig hebben om deze bacteriesoort geheel
te elimineren.

In een aantal gevallen kunnen salmonel-
lae een secundaire infectie veroorzaken,
terwijl virussen of parasieten primair voor
de enteritis verantwoordelijk zijn (6, 13).
Ook veranderingen in de levensomstan-
digheden en in de voeding van de hond (het
meest optredend op een leeftijd van 5 tot 8
weken, wanneer de pups het nest verlaten)
kunnen predisponerende factoren zijn bij
het ontstaan van Salmonella-enteritis (2,
4). De meeste Salmonella-infecties bij de
hond treden op beneden een leeftijd van 6
maanden (9). Overigens varieert het per-
centage positieve dieren sterk met de ge-
bruikte isolatiemethode en de frequentie,
waarmee faeces worden onderzocht. Zeer
vaak wordt een besmettingspercentage bo-
ven de 10 vastgesteld. Dit geldt zowel voor
dieren met als zonder symptomen (14). In-
fectie is vrijwel steeds terug te voeren op het
gebruik van vlees en slachtafval dat onvol-
doende is verhit (1, 2, 3, 4, 5, 9, 14).
Van het totaal aantal serotypen van Sal-
monella dat inmiddels bekend is (ca. 2000)

(2), zijn er vele tientallen bij de hond be-
schreven (2,3,7,9, 12,14). Dooreen aantal
auteurs wordt S. typhimurium als het meest
voorkomende type genoemd (7, 9, 12, 14),
terwijl door anderen S. derby als meest fre-
quent gevonden type wordt aangegeven

(3). De hoge frequentie van S. typhimurium
wordt wei in verband gebracht met het
veelvuldig voorkomen van dit serotype in
slachtafvallen. Naast de twee genoemde se-
rotypen komt een groot aantal andere in
wisselende frequentie voor of wordt slechts
zeer incidenteel aangetroffen. S. fyris was
tot nog toe niet bij dieren in Nederland
aangetoond, en slechts twee maal bij de
mens. In deze publikatie wordt de eerste
isolatie van S.fyris \'m ons land bij een hond
gerapporteerd.

Het onderzoek heeft plaatsgevonden bij
een Hollandse Herder, reu. Op de leeftijd
van vijf weken was de pup, tezamen met
zijn nestgenoten (totaal 10 stuks) geënt
tegen hondeziekte (mazelenvaccin) en te-
gen Parvovirus. Met zeven weken was het
dier naar de nieuwe eigenaar gegaan. Hier
had het dier maagdarmstoornissen ver-
toond, die echter met een aangepaste voe-
ding en darmstyptica genezen waren. Vijf
weken later (op de leeftijd van drie maan-
den) begon het dier weer te braken, had diar-
rhee, at en dronk weinig en had koorts. Als
therapie werd ampicilline i.m. gedurende
vier dagen gegeven en werd oraal een elec-
trolyt-glucose-oplossing toegediend. Fae-
cesonderzoek vond plaats twee dagen na
het begin van de behandeljng. Toen de toe-
stand niet verbeterde werd gedurende vier
dagen intraveneus Ringer-lactaat-oplos-
sing gegeven en werd vitamine B en C ver-
strekt. Tegen de darmkrampen werd Bu-
tylscopolamine\' gebruikt. Op grond van de
resultaten van een antibiogram van de
intussen geïsoleerde Salmonella werd de
therapie voortgezet met chlooramphenicol
gedurende vijf dagen. Microscopisch fae-
cesonderzoek had tevens Ancylostoma-tit-
ren aangetoond. De worminfectie werd be-
streden met Mebendazol\'. Het dier is hier-
na snel genezen. Een halfjaar later was het
nog steeds vrij van klachten, en worden
geen salmonellae meer in de faeces ge-
vonden.

Onderzoek van faeces is enkele dagen na de
eerste ziekteverschijnselen verricht in het
l^aboratorium Water- en Levensmiddelen-
microbiologie (drs. J. Oosterom) ten aan-
zien van Samonella, Campylobacter en
Yersinia volgens internationaal erkende
methoden (15, 16, 17). Voor Samonella\'
werd de ISO-methode gebruikt, hetgeen
inhoudt een voorophoping in gebufferd
peptonwater bij 37° C, een ophoping in
Muller-Kauffmann medium bij 43° C en
een uitstrijk op selectieve brilliant-groen
agar platen (receptuur RIVM). Na 24 uur
bebroeden bij 37° C werden verdachte ko-

lonies van de plaat afgenomen en verder
getest met behulp van TSI-agar en Lysine
Decarboxylase Medium. Verdere serologi-
sche typering geschiedde in het Laborato-
rium voor Bacteriologie (dr. P. A. M. Gui-
nee). Hierbij bleek de geïsoleerde Salmo-
nella tot het serotype 5. fyris te behoren
(antigene structuur: 1, 4, 5, 12: I, V: 1, 2).
Bij het bacteriologisch onderzoek werd
geen Campylobacter of Yersinia aange-
toond.

Het door ons beschreven geval van infectie
met 5. fyris wijkt voor wat de klinische
verschijnselen betreft niet af van andere
gevallen van Salmonellose bij de hond,
zoals deze in de literatuur zijn beschreven.
De infectie had koorts, braken en diarrhee
tot gevolg. Er was een menginfectie met
Ancylostoma aanwezig. Het betrof hier een
dier van een halfjaar oud.
De bron van de Salmonella-infectie hebben
wij niet kunnen vaststellen. Onderzoek van
faeces van vier andere honden van de
fokster alsmede van twee honden die daar
vaak logeerden was negatief op salmonel-
lae. Bij de foksterbleken de honden gevoe-
derd te worden met onder andere licht ge-
kookt vlees.

Bij de nieuwe eigenaar bestond er voor de
pups geen contact met andere honden. In-
dien vlees werd gevoederd, werd dit steeds
voldoende gekookt. Later werd zelfs over-
gegaan op uitsluitend puppy-brokjes.

Bij een jonge hond is voor het eerst in Ne-
derland /pr/j geïsoleerd. Het ziektebeeld
dat na infectie ontstond verschilde niet van
dat van andere Salmonellosen. De bron van
de infectie kon niet worden opgespoord.

De auteurs danken collega mw. drs. J. C. P. Bormans.
dierenarts te Sittard voor de gegevens zoals die in dit
artikel zijn verwerkt.

1. Amtsberg, G.: Salmonellose bei Hund und Katze.
Praktische Tierarzt Sonderheft 1979: 60: 45-51.

2. Amtsberg, G. Kirpal, G.: Zum Vorkommen von
Salmonellen bei Hunden und Katzen. Berl.
Münch. Tierärztl. Wschr. 1979; 92; 194.7

3. Boos. G.: Epidemiologische Bedeutung des Sal- 10.
moncllcnnachwciscsbei Hunden. ZW. Bakt. livt;.,

4. Forster. D.. Holland. U.. Tesfamarian. H.: Sal-
monella Vorkommen beim Hund. Zhl. Vci. Meil.

5. Frost. A. J.. Eaton. N. F.. Gilchrist. D. .1.. Mov.
D.: The incidence ol\'Salmonella infections in the
Dog./)h.s/. Vci..!. 1969:45: 109. 13.

6. Goudswaard. .1.: Een onderzoek naar het voor-
komen van Salmonella infecties bij honden in
Nederland. Tiithchr. Diergeneeskd. 1969; 94: 261 - 14.
6.

7. Guinee. P. A. M.. Kampelmacher. E. H., Valken-
burg, J. J.: Salmonella-isolaties in Nederland 15.
1961-1965. Tijd.\'ichr. Diergeneeskd. 1967:92; 1109

8. Gulden, W. .1. I. v. d., Janssen, F. G. J.: Salmo-
nella bij voorexperimentenaangekochte honden
tnkancn.Tijdschr. Diergeneeskd. 1970;95:495-6. 17.

9. Hellemann. E.: Latente Salmonella-Infektionen
der Tiere und ihre Ursachen. Wien Tierärzll.
W.schr. 1977; 64: 173-80.

Hofstettcr, IL, Metzler, A.. Palmer, D.: Viro-
logische. bakteriologische und parasitologische
Untersuchungen von Kotproben aus Hunden-
toiletten der Stadt Zürich. Schweiz. Arch. Tier-
heiik. 1982; 124: 451-9.

Koopman. .1. P.. Jansen, F. G. J.: Salmonellae
bij dieren die voor experimenten werden aange-
kocht. Tijdschr. Diergeneeskd. 1973; 98: IUI-/.
Schaaf, A. van der: Salmonellose bij vleesetende
huis-en pelsdieren. Tijdschr. Diergeneeskd. 1961;
86:99-110.

Weisser, W.: Salmonellaisolierungen aus Fazes
von klinisch erkrankten Hunden und Katzen, ßer
prakUsche Tierarzt 1980; 61: 121-8.
ISO 6579: Microbiology - General guidance on
methods for the detection of Salmonella, 1981.
Oosterom. J.. Vereijken. M. J. G. M. and Engels,
G. B.: Campylobacter isolation. The Veterinary
Quarterly m\\:y. m.

Oosterom. J.: Isolation and epidemiological Sig-
nificance of Yersinia enterocoHtica. Antonie van
Leeuwenhoek 1979; 45: 630-3.

SAMENVATTING De inversio et prolapsus uteri hij de kat is een zelden optredende complicatie van
de partus. Tijdens, maar meestal kort na de partus, kan deze optreden.

Bij de eenvoudige, ongecompliceerde gevallen verdient manuele repositie de voorkeur. Wanneer zich
complicaties voordoen wordt laparotomie in combinatie met ovario-hysterectomie overwogen. Thera-
peutische mogelijkheden en mogelijke complicaties worden kort weergegeven.

SUM.MARY Inversion and prolapse ofthe uterus in cats is a rare complication of parturition. It is
usually observed within a few hours after a previously normal birth, though it may also be observed
during parturition.

Possible complications are discussed. Possible forms of treatment are also reviewed. In simple
uncomplicated cases, the manual reposition is to be preferred. In other cases, amputation may also be
contemplated, although there are drawbacks to this method.

In many cases, paricularly when complications have occurred, combined laparotomy and ovariohyster-
ectomy is preferable.

\' Drs. F. R. van der Kolk, praktizerend dierenarts, De Bongerd 5, 9801 AN Zuidhorn.

Inversio et prolapsus uteri is een zelden
voorkomende aandoening bij de kat, die
met complicaties (bijv. bloedingen, shock,
necrose van het geprolabeerde deel) ge-
paard kan gaan. Eén of beide uterus-
hoornen kunnen geprolabeerd zijn en
hangen dan buiten de vulva.
De omgestulpte uterus lijkt soms veel op
darmen. Is de prolapsus uteri kortgeleden
ontstaan, dan is de uterusmucosa glanzend
en rood van kleur. Bestaat de aandoening
al wat langer, dan wordt de uterusmucosa
donkerrood van kleur en eventueel zwart-
rood wanneer er zich bloedingen onder de
mucosa bevinden. Wanneer gangreen op-
treedt, wordt de kleur zwartrood en krijgt
de uterusmucosa een dof aspect.
Als de aandoening optreedt gebeurt dit di-
rect in aansluiting op de geboorte of binnen
enkele uren post partum. Uitzonderingen
zijn het optreden pas na enkele dagen post
partum of tijdens de partus. Wij werden
geconfronteerd met een geval van een in-
versio et prolapsus uteri bij een kat, welke
was ontstaan tijdens de partus.

In de literatuur wordt deze aandoening als
zeer zelden voorkomend bestempeld (2, 7,
9). Prolapsus uteri komt zowel bij primi-
pare als pluripare dieren voor. Een prolap-
sus uteri van één, als ook van beide uterus-
hoornen, inclusief het corpus uteri, is be-
schreven (1, 2, 3, 5, 7, 8). Ook prolapsus
uteri van één hoorn plus corpus komt voor
(4). Hoewel sommigen ervan uitgaan dat
meestal beide hoornen meer of minder ge-
prolabeerd zijn (6), blijkt uit ons geval en
ook uit andere beschrijvingen, dat dit geen
wet van Meden en Perzen is.
Een inversio et prolapsus uteri van één ute-
rushoorn tijdens de partus wordt slechts
zelden beschreven. Bij het varken wordt
soms een situatie aangetroffen (6, 10) met
een prolapsus uteri van één uterushoorn,
terwijl er in de andere hoorn nog biggen
kunnen zitten.

Naarmate de prolapsus uteri langer bestaat
is de kans op ernstige stuwing, oedeem,
beschadiging en necrose van de geprola-
beerde uterus groter en hiermee wordt de
prognose voor het moederdier ook wat on-
gunstiger. Ernstige necrose, c.q. bescha-
diging van de uterus, treedt echter niet
binnen zo\'n kort tijdsbestek op, getuige het
feit dat de kat soms enkele dagen na het
ontstaan van de aandoening wordt aange-
boden zonder fatale afloop voor de patiënt
(1,5).

Een gevreesde complicatie bij deze aan-
doening is het optreden van een ruptuur
van de ovariële arterie waardoor hemor-
rhagisch vocht in de buikholte komt (7).
Deze complicatie maakt de prognose voor
de kat beduidend ongunstiger vanwege de
optredende hypovolemische shock. Men
gaat ervan uit dat, als de patiënt in shock-
toestand wordt aangeboden, dit meestal
duidt opeen ruptuur van de ovariële arterie
(2). Ook shock ten gevolge van bloedverlies
in de uterus zelf treedt een enkele maal op
(2). Shock, zonder dat van bloedverlies in
de uterus of buikholte sprake is, wordt ook
een enkele keer gezien (1), mogelijk ten
gevolge van afkoeling en prikkeling van de
uterusmucosa.

Bij de therapie kunnen verschillende wegen
bewandeld worden, afhankelijk van de
staat (tijdsduur, necrose) waarin de gepro-
labeerde uterus verkeert en de conditie van
het dier.

Een pas ontstane prolapsus uteri met wei-
nig schade (zoals oedeem, beschadiging,
necrose) aan de uterus, kan vaak na zorg-
vuldige reiniging, met behulp van een glij-
middel manueel worden gereponecrd (2, 3,
9). Meestal is hierbij sedatie, c.q. narcose
nodig.

Lukt deze repositie niet met de vingers, dan
kan een zogenaamd \'trommelstokje\' wor-
den gebruikt, dat in de uterus wordt ge-
schoven en waarmee voorzichtig de uterus,
c.q. uterushoorn, wordt teruggeduwd.
Na repositie dient de eventueel nog be-
staande inversio opgeheven te worden
door een warme, desinfecterende vloeistof
intra-uterien in te brengen (2, 3, 9), even-
tueel aangevuld met antibiotica (2). Meest-
al treedt dan snel en compleet herstel van
de uterus op (3).

Lukt het niet de repositie op deze wijze tot
stand te brengen (ten gevolge van stuwing),
dan kan repositie bewerkstelligd worden
door middel van laparotomie (1, 2, 9).
Hierbij wordt vanuit de buikholte tractie
uitgeoefend op de ligamenta latae en/of op

de punt van de uterushoorn (eventueel
hoornen). Hierbij kan men zich laten assis-
teren door een assistent, die de geprola-
beerde (van glijmiddel voorziene) uterus
van buiten af probeert terug te duwen (1,
2).

Het grote voordeel van deze methode is de
controle die men heeft op eventuele bloe-
dingen in de ovariële arterie en in de buik-
holte.

Algemeen is men van mening, dat bij de kat
noch hysteropexy, noch sluiting van de
vulva nodig is, wanneer de uterus gerepo-
neerd is en in tact gelaten wordt (2, 3, 7),
hoewel melding gemaakt is van recidief (9).
Wel dient men de kat oxytocine toe (9),
teneinde de uteruscontractie te bevorde-
ren. Dit laatste geldt uiteraard ook na de
externe repositie.

Veelal blijkt het toch het beste om, aanslui-
tend op de laparotomie, een ovario-hyster-
ectomie te verrichten (1, 8, 9). Op deze
wijze is er geen kans op een recidief en bij
een beschadigde uterus, is deze methode
veruit te prefereren.

Zijn er aanwijzingen voor vrij grote ute-
rusbeschadigingen, c.q. veranderingen,
dan is amputatie van de geprolabeerde ute-
rus ook te overwegen (2, 4, 5). In dit geval
dient er wel een prolaps van beide uterus-
hoornen, eventueel inclusief corpus uteri,
aanwezig te zijn.

Het voordeel van deze methode is, dat het
een snelle en simpele methode is. Hierbij
wordt de uterus, zo dicht mogelijk bij de
vulva, in de lengterichting ingesneden. Ver-
volgens worden de ovariële arterie opge-
zocht, onderbonden en doorgeknipt. De
uterus is dan in zijn totaliteit caudaal van
de vulva te verplaatsen, waarna de uterus,
na dichtgeklemd te zijn, dwars wordt door-
geknipt en door middel van een doorlo-
pende hechting gesloten. De uterusstomp
kan dan in het bekken worden terugge-
duwd.

Wanneer één of beide ovaria niet in de
incisieplaats gebracht kunnen worden,
moet in plaats van de ovariële arterie de
tuba Fallopïi onderbonden worden en blijft
het ovarium na de operatie op zijn oor-
spronkelijke plaats (5).
Nadeel van de amputatie-methode is, dat
de controle op de ovariële arteria gemist
wordt.

Een enkele maal wordt ook een combinatie
van laparotomie en amputatie beschreven
(2, 4), wanneer er geen totale prolapsus
uteri aanwezig is, maar een prolaps van
één uterushoorn. In zo\'n geval zou, bij am-
putatie volgens bovenstaande methode,
het gevaar van een te grote tractie aan het
mesovarium van het ovarium behorende
bij de niet geprolabeerde cornu uteri, te
groot zijn.

Het spreekt voor zich dat bij laparotomie
en amputatie een anti-bacteriële nabehan-
deling op zijn plaats is.

Ons werd een zeven- ä acht-jarige bastaard
Europese korthaar kat aangeboden, waar-
bij, zo dacht de eigenaar, \'de darmen er
achter uithingen\'.

De kat had al verschillende keren zonder
problemen jongen gehad; de laatste keer
nog ± drie è vier maanden geleden. Nu was
de kat, volgens de eigenaar, ook weer
drachtig. De kat was drie dagen wegge-
weest en nu, in deze omstandigheden, te-
ruggevonden. Ongeveer twee dagen ge-
leden had de eigenaar blocdplekken in de
schuur gezien, die mogelijk van de kat zijn
geweest. Jongen zijn nooit gezien.

De kat maakt een goede, levendige indruk.
Algemene indruk en slijmvliezen geven
geen enkele aanleiding om een shocktoe-
stand te vermoeden.Ademhaling, pols en
temperatuur zijn niet afwijkend. Bij nadere
inspectie blijkt de kat een prolapsus uteri te
hebben, waarbij de uteruswand, vooral aan
het uiteinde, wat gezwollen en oedemateus
is (zie pijl foto 1). De mucosa is donker-
rood gekleurd en vertoont, voornamelijk
aan het meest caudale eind, een dof, wat
necrotisch aspect. De totale lengte van het
geprolabeerde uterusdeel is acht ä tien
centimeter. Bij vaginaal toucheren kan
men rechts wat verder naar craniaal tussen
het geprolabeerde deel en de vaginawand,
dan links. Bij buikpalpatie is in het media-
le/ventrale hypogastricum, rechts van de
mediaanlijn, een harde dikte te voelen (foe-
tus?).

Omdat de kat nogal wat afweerreacties ver-
toonde bij palpatie van het geprolabeerde
uterusdeel, is besloten de kat eerst onder
narcose te brengen met behulp van keta-
mine - 10 mg/kg\', xylazine - 2 mg/kg^ en
atropine - 0,1 mg/kg\\
Vervolgens is de prolapsus uteri gereinigd
met een desinfecterende vloeistof; hierna
vertoonde dit uterusdeel zichtbaar wat
contractiliteit.

Met behulp van een glijmiddeP is de pro-
lapsus uteri manueel gereponeerd.
Daar het vermoeden bestond, dat er zich
nog een foetus in de uterus bevond, en de
prolapsus uteri wat necrose vertoonde, is
besloten om aansluitend een laparotomie
en ovario-hysterectomie te verrichten.
Na het operatieveld lege artis te hebben
voorbereid is het abdomen via de mediaan-
snede geopend. Er bleek een duidelijke in-
versio van het grootste deel van de cornu
uteri sinistra aanwezig te zijn (zie pijl foto
2). De inversioplaats lag enkele centimeters
voorbij de bifurcatie (zie pijl foto 3). (N.B.
de stuwing van de bloedvaten bij het linker
ovarium is artificieel ten gevolge van af-
klemming).

Na afklemming zijn beide ovaria onder-
bonden met mersilene®!^
Door lichte tractie uit te oefenen op de

punt van de linker uterushoorn kon de in-
versio worden opgeheven. Hierna is de ute-
rus op de cervix, tesamen met de ligamenta
lata onderbonden met mersiline® en kon
de uterus met de beide ovaria worden ver-
wijderd.

Peritoneum en buikspieren zijn gehecht
met een doorlopende hechting met mersi-
lene®l\'\'. De subcutis is door middel van
een doorlopende hechting met catgut 1\' ge-
hecht en de cutis is gehecht met enkelvoudi-
ge knoophechtingen met mersilene® 1\'. De
wond is behandeld met verbandspray\' en
de kat is ampicilline 25 mg/kg\'^ toegediend.
De uterus is nadien geopend; in de rechter
uterushoorn zat een dood, onfris, vrij groot
jong in stuitligging. Ook de bijbehorende
placenta was nog aanwezig.
De kat is nog vier dagen met antibiotica
behandeld (amoxycilline 10 mg/kg\'") en is
snel en probleemloos genezen. Bij hel ver-
wijderen van de cutis-hechtingen onder-
scheidde deze patiënt zich in niets meer van
een dier dat een routine ovario-hysterec-
tomie had ondergaan.

CONCLUSIES EN DISCUSSIE
Inversio et prolapsus uteri bij dc kat is een
zeldzaam voorkomend verschijnsel, dat
vele verschijningsvormen kent. Het komt
zowel bij primipare als pluripare dieren
voor, zowel tijdens, als na de partus en kan
de algehele conditie van de kat weinig tot
zeer veel beïnvloeden. IDit laatste wordt
echter slechts uiterst zelden waargenomen.

\' Mersilene®, Ethicon.
\' Catgut®, Ethicon.
\' Verbandspray®, Organon.
\' Albipen L.A.®, Mycofarm.

Als het dier in shock verkeert, is dit meestal
het gevolg van bloedverlies in de buikholte
ten gevolge van een ruptuur van de ovariële
arteria, hoewel soms ook bloedverlies in-
tra-uterien voorkomt. Mogelijk komt ook
shock ten gevolge van afkoeling en prikke-
ling van de uterus-mucose voor.
Omtrent de oorzaak, die aanleiding moet
zijn tot het ontstaan van een prolapsus
uteri, zijn de meningen verdeeld.
Sommige auteurs noemen relatief te grote
kittens als één van de mogelijke oorzaken
van het ontstaan van een inversio et pro-
lapsus uteri, al of niet in combinatie met
een lage tonus van de uterusmusculatuur
eventueel gecombineerd met slappe uterus-
ophangbanden (2, 5).

Anderen achten juist een excessief hoge
contractiliteit van de uterusmusculatuur
verantwoordelijk voor het ontstaan van de
inversio uteri en in aansluiting daarop de
prolapsus uteri (7). Ook wordt er wel ge-
dacht, dat er tractie op de uterus kan
worden uitgeoefend tijdens de extractie
van dc placenta wanneer deze placentale
separatie nog incompleet is (4).
Hoewel de eerstgenoemde mogelijkheid
ons inziens het meest voor de hand ligt,
lijkt het erop dat meer factoren een rol
spelen bij het ontstaan van een inversio et

prolapsus uteri bij de kat. Nader onder-
zoek hiernaar lijkt gewenst.
Er zijn verschillende behandelingsmetho-
den. Manuele repositie verdient bij een in-
tacte uterus ons inziens de voorkeur, mits
de kat geen shockverschijnselen vertoont.
Zijn er toch beschadigingen aan de uterus
of shockverschijnselen opgetreden, dan
dient een laparotomie met aansluitend een
ovario-hysterectomie verricht te worden.
Amputatie is in het algemeen minder te
prefereren vanwege het gebrek aan con-
trole op de ovariële arteria en ook vanwege
de soms slecht uit te voeren ovario-ecto-
mie.

Dank aan drs. J. H. Roorda voor de medewerking bij
het verzamelen van literatuurgegevens.

5. Newman, M. A. H.: Prolapse of the Uterus in the
Bitch and the Cat. Vei. Rec. 1961; 73: 680.

6. Richter, J. und Götze, R.: Tiergeburtshilfe. 3.
Auflage, G. Rosenbergei und H. Tillmann 1978;
570-2.

7. Roberts, S. J.: Veterinary Obstetrics and Genital
Disseases. 2nd ed., Ann. Arbor, Mi. Edwards
Brothers, Inc. 1971; 308-12.

8. Seniinver, A.: Uterine Prolapse in a Cat. Istanbul
Univ. Vet. Fak. Der. 1977; 3: 72-4.

9. Vakgroep Verloskunde, Gynaecologie en K.I.:
Verloskunde, biologie en pathologie van de
voortplanting bij de hond en de kat. Voorlopige
uitgave 1977; p. 105.

10. Vakgroep Verloskunde, Gynaecologie en K.L:
Perinatale afwijkingen bij het moederdier. Voor-
lopige uitgave 1977; pp. 41-52.

Symposium van de Biologische Raad der
Koninklijke Nederlandse Akademie van We-
tenschappen, Amsterdam, 2 november 1984

Bovengenoemd Symposium wordt gehouden in het
Tropen Instituut te Amsterdam.
Vele factoren beïnvloedenm hersenen en gedrag. Tij-
dens het symposium wordt ingegaan op de belang-
rijke rol die bepaalde eiwitfragmenten, de neuropep-
tiden, hierbij spelen. Neuropeptiden komen in het
gehele dierenrijk voor. Toegelicht zal worden waar de
peptiden producerende zenuwcellen in mens en dier
gelocaliseerd zijn, hoe deze cellen functioneren en wat
de relatie tussen peptiden en hun omgeving is. Het
werkingsmechanisme van peptiden zal worden be-
handeld, alsmede hun invloed op het herstel van be-
schadigd zenuwweefsel. Voorts zal worden uiteenge-
zet wat de rol van neuropeptiden is bij veroudering,
leerprocessen, geheugenwerking, gedrag, pijn en ver-
slaving.

10.00 Opening; proLdr. K. Verhoeff, voorzitter Bio-
logische Raad.
10.05 Neuropeptiden in het dierenrijk; prof. dr. J.

Enterotoxigene Cl. Perfringens: Een moge-
lijke oorzaak van diarree, in verband met
antibiotica-gebruik

Borriello S. P. e.a.: Enterotoxigenic Clostridium
perfringens: a possible cause of antibiotic - asso-
ciated diarrhoea. The Lancet 1984; 8372: 305-7.

Enkele vormen van diarrhee, die verband hid-
den met de behandeling met antibiotica, zijn het
gevolg van toxigene bacteria. Cl. diificile is ver-
antwoordelijk voor de meest ernstige gevallen.
Schrijvers toonden nu vrij enterotoxine van Cl.
perfringens R-dn in de faeces van 11 patiënten. De
in grote hoeveelheden aangetroffen Cl. perfrin-
gens, behoorden echter niet tot serotypes, die
gewoonlijk voedselvergiftiging veroorzaken.
Tien van deze 11 patiënten hadden langdurig
diarree, die zich na behandeling met antibiotica
had ontwikkeld.

Ziekte van Johne: nieuwe ontwikkelingen
voor wat betreft cultureel en serologisch on-
derzoek alsmede op het gebied van de vacci-
natie

Merkal, R. S.: Paratuberculosis: advances in
cultural, serologic and vaccination methods. J.
Am. Vet. Med Assoc 1984; 184: 939-43.

Dr. Merkal, werkzaam bij het Nationaal Ani-
mal Disease Center in Ames, Iowa, kan be-
schouwd worden als een der grootste geleerden
op het gebied van paratuberculose of Ziekte
van Johnc. Het hier in het kort te refereren
artikel is een verslag van een Internationaal
Symposium over deze ziekte, gehouden in Ames
in juni 1983.

Typisch Amerikaans is, dat nog eens duidelijk
wordt gewezen op de kosten, die deze ziekte in
de V.S. inct zich meebrengt: 1,5 miljard dollar
per jaar!

Serologisch komt vooral de gevoeligheid van de
ELISA naar voren, waarbij gestreefd wordt
naar de bereiding van meer specifieke antigene
fracties. Eaeceskweek blijft volgens Merkal te-
vens een belangrijk diagnosticum.
Wat vaccinatie betreft: men blijkt hier toch
steeds positiever tegenover te staan, hoewel ook
Merkal wijst op de nare consequenties dat de
gevaccineerde dieren positief kunnen worden
bij tuberculinatie. Gevaccineerde dieren zullen
weliswaar niet helemaal vrij zijn van M. johnei,
doch in ieder geval veel minder bacteriën uit-
scheiden dan niet gevaccineerde runderen.
Tot slot: behandeling met velerlei chemothera-
peutica heeft nog nooit tot enige vorm van suc-
ces geleid.

Nelson, R. W., Dimperio, M. E., and Long, G.
G.: Lymphocytic - plasmacytic colitis in the cat.
J. Am. Vet. Med Assoc 1984; 184: 1133-5.

De auteurs, werkzaam aan de diergeneeskun-
dige faculteit van Purdue University in West
Lafayette, beschrijven in de inleiding het voor-
komen van de in de titel genoemde merkwaar-
dige vorm van colitis bij de hond.
Op grond van anamnese (diarree, tenesmi,
bloed/slijm in de faeces) en colonbiopsièn be-
wijzen zij, dat deze ziekte ook bij de kat (6
onderzochte dieren) voorkomt.
De pathogenese van de aandoening is onduide-
lijk, hoewel gedacht moet worden aan een i.n-
munologische respons in de darmwand op an-
tigenen uit het voedsel.

Uitgebreid wordt ingegaan op de genomen
dieetmaatregelen (gekookt lamsvlees en rijst;
het vlees vooral, omdat ze aannemen, dat het
immuunapparaat van deze katten antigene frac-
ties uit lamsvlees niet zou herkennen), die
met succes werden toegepast, aantonend, dat
het hier om nog reversibele reacties gaat.

Heller. E. D., Weisman, Y. en Aharonovo-
vitsch, A.: Experimental studies on turkey co-
ryza.1984; 13: 137-43.

In Israël zijn gedurende de winter van 1978-
1979 in koppels kalkoenen ernstige ademha-
lingsproblemen voorgekomen in de vorm van
neusuitvloeiïng, sinusitis, conjunctivitis en
sterfte.

Veelal werden NCD-entvirus, Paramyxovirus
(Yucaipavirus), Alcaligenes faecalis en Myco-
plasma gallisepticum (Mg) gtKo\\fttrd. De laatste
drie ziekteverwekkers werden afzonderlijk of in
combinatie gebruikt bij besmettingsproeven
van veelal 7 dagen oude kalkoenkuikens.

In dc meeste gevallen werden vergelijkender-
wijze ook kalkoenkuikens gebruikt, waar de
bursa van Fabricius op de leeftijd van één dag
was verwijderd.

Een afzonderlijke besmetting van Yucaipavirus
gaf milde respiratoire verschijnselen, met A.
faecaUs betrekkelijk ernstige symptomen, ter-
wijl de Mg-stam sterfte veroorzaakte.
Yucaipavirus of A. faecalis in combinatie met
Mg veroorzaakte de grootste sterfte. Bursecto-
mie op de eerste levensdag verergerde de ernst
van alle ziekteverschijnselen en verhoogde het
sterftepercentage.

Dit bevestigt de grote betekenis van de Bursa
Fabriciï binnen het afweersysteem van kalkoen-
kuikens.

Nat strooisel als oorzaak van voetzoolzwe-
ren en kreupelheid bij slachtkalkoenen

Martland M. F.: Wet litter as a cause of plantar
pododermatitis, leading to foot ulceration and
lameness in fattening turkeys. Avian Pathology
1984; 13: 241-52.

Beschreven worden twee experimenten met
slachtkalkoenen, gehouden op houtkrullen.
Vanaf de leeftijd van zes weken werd bij de
proefgroepen het strooisel één keer respectieve-
lijk twee keer per week met water besproeid. Bij
de controlegroepen werd het strooisel droog
gehouden door dagelijks nat strooisel rond de
drinkbakken te verwijderen en wekelijks nieuw
strooisel bij tc strooien. De dieren, en met name
dc voetzolen, werden vanaf 6 weken regelmatig
onderzocht. Er werd dagelijks gecontroleerd op
het voorkomen van kreupelheid. Op slachtleef-
tijd werden de dieren uitgebreid onderzocht.
In beide experimenten kwamen bij de proef-
groep veel ernstiger aandoeningen van de voet-
zool voor dan in de controlegroep. De aandoe-
ningen bestonden uit ontsteking, necrose en
korstvorming. Op de leeftijd van 8 weken was
de ernst van dc uitbreiding van de aandoe-
ningen in de proefgroep significant gestegen ten
opzichte van dc controlegroep. Op 10 weken
waren er in de proefgroep geen normale dieren
meer aanwezig: alle dieren vertoonden een stijve
gang, spicrrillingen en pijnreacties. Bij het histo-
logisch onderzoek van de voetzolen werden hy-
perkeratose, ontsteking en necrose waarge-
nomen.

Bacteriën werden alleen in de oppervlakkige
lagen gevonden. Naast pootafwijkingen werden
bij veel dieren uit de proefgroep borstblaren
geconstateerd.

Grommers, F. J.: Syllabus voordrachten wcl-
zijnsonderzock, Wageningen, oktober 1983.
Zomerstalvoedering op een melkveebedrijf, W.
J. Bruins en J. van Geneijgen. P.R. Rapport 91.
1984.

Aan de hand van literatuurgegevens leidt
Grommers af dat zomerstalvoedering een nega-
tief effect heeft op de gezondheid van melk-
koeien. Met name voor het optreden van ui-
erontstekingen en kreupelheden wordt dit aan-
nemelijk gemaakt. Goede vergelijkingen wat
betreft de gezondheid tussen het zomerstalvoe-
deringsysteem en andere systemen zijn niet
voorhanden, tnaar de 8-jarige ervaring op de
Waaiboerhoeve met dit systeem kan een indica-
tie zijn. Inderdaad zijn in alle acht jaren zeer
veel problemen met de klauwen opgetreden.
Daarnaast vormde ook het witvuilen dikwijls
een probleetn. De klauwkreupelheden werden
vooral aangepakt met extra bekappen en forma-
line baden. Om het witvuilen tegen te gaan werd
met succes een zogenaamde doorgangstal inge-
voerd. Deze stal vortnde een aanvulling op de
ziekenstal. Niet ernstig zieke dieren werden in
een afgescheiden deel van de loopstal gehouden.
Hierdoor was ineer aandacht en een betere hy-
giëne in dat deel van de stal mogelijk.
Het effect van een algehele grondige reiniging
en desinfectie van de stal op één dag kon niet
worden gemeten.

Hickey, G. J., White, M. E,, Wickenden, R. P.,
Armstrong, D. A.: Effects of oxytocin on pla-
cental retention following dystocia. Vet. Rec.
1984; 114: 189-90.

Een dubbel blind experiment werd uitgevoerd
bij 64 melkkoeien afkomstig van 46 bedrijven.
Het betrof in alle gevallen dieren waarbij de
partus abnormaal was verlopen en waarbij dus
de kans op het optreden van retentio secundina-
rum groot was. Aan de dieren van de behande-
lingsgroep werd i.m. 60 I.E. oxytocine toege-
diend. De dieren van de controlegroep kregen
een injectie met fysiologische NaCI oplossing.
Het ret. sec. percentage bedroeg in de behande-
lingsgroep 19% en in de controlegroep 24%
(derde dag post partum). Dit verschil bleek niet

significant te zijn. Schrijvers concluderen dan
ook dat een éénmalige injectie van 60 i.E. Oxy-
tocine na een abnormaal verlopende partus toe-
gediend, het ret. sec. percentage niet verlaagd.
(Het aantal dieren in dit experiment is klein. De
mogelijkheid blijft bestaan dat als meer dieren
waren gebruikt het verschil wel significant zou
zijn geweest; Ref.)

Een gecombineerd vaccin tegen Clostridium
enterotoxaemie en Pasteurella haemolytica
infecties

Wells. P. W., Robinson, J. T., Gilmour, N. J.
L., Donarchie, W. en Sharp. J. M.: Develop-
ment of a combined Clostridial and Pasteurella
haemolvtiea vaccine for sheep. Veterinary Re-
cord m4-. \\ 14: 266-9.

Het onderzoek naar de vaccinatie van lamme-
ren tegen pasteurellose is een gezamenlijk pro-
ject van Hoechst UK Ltd. en het Moredun Insti-
tute in Edinburgh. In eerdere publikaties is
aangegeven dat het mogelijk is lammeren rede-
lijk goed te beschermen met een pasteurella vac-
cin dat meerdere serotypen P. haemolytica be-
vat.

In dit experiment werden deze componenten
toegevoegd aan Heptovac, ccn aluminium hy-
droxide absorbaat vaccin tegen Clostridium per-
fringens B, C en D. C. tetani. C. septicum, C.
chauvoeien C. noviji. De toegevoegde serotypen
van P. haemolytica waren: A,, Aj, T3,T4, A^, A-,
A, en T|„ (ook een aluminium hydroxide vac-
cin).

Aan de challenge ging een kunstmatige infectie
met paraïnllucnza type 3 vooraf aangezien dit in
vorige experimenten het \'aanslaan\' van de P.
haemolytica-mfccüe bleek te bevorderen. PIj
speelt waarschijnlijk ook bij een natuurlijke in-
fectie ecn belangrijke rol. PIj werd een week na
de laatste vaccinatie intra-tracheaal en intra-na-
saal toegediend. Weer een week later werden de
lammeren door middel van een aerosol besmet
met respectievelijk de drie scrotypen P. haemo-
lytica A,, Aj en Aj.

Het combinatie preparaat Heptovac P bleek een
significant betere protectie te geven dan Hepto-
vac (uitsluitend Clostridium). (Wel moet wor-
den opgemerkt dat ook in de \'beschermde\'
groep 5 van de 43 lammeren (= 12%) ten ge-
volge van pasteurellose stierven of afgemaakt
moesten worden, dit tegen 6 van de 32 alleen
tegen C/oiV^/W/i/w beschermde dieren, d.i. 19%;
Ref.). Ook klinische en postmortale bevindin-
gen verschilden significant voor alle drie be-
smettingsproeven. De graad van besmetting
werd gecontroleerd door ook muizen gelijktij-
dig bloot tc stellen aan de pasteurella aerosol,
waarbij geconstateerd moest worden dat er
grote verschillen optraden. In een experiment
met SPE-lammeren werd het tweemaal toege-
diende Heptovac P vergeleken met een enkele
dosering van een reeds experimenteel beproefd
pasteurella vaccin, dat dezelfde pasteurella se-
rotypen bevatte. Een derde groep SPF-lamme-
ren werd in het geheel niet gevaccineerd. Klini-
sche en postmortale bevindingen verschilden in
zoverre dat de controlegroep significant meer
aangetast bleek. Tweemaal Heptovac P scoorde
iets beter dan éénmaal alleen pasteurella vaccin
(niet significant).

(Een challenge van het combinatie vaccin tegen
de andere component, het Clostridium aandeel,
is blijkbaar niet verricht. Hoewel moeilijk uit-
voerbaar is dit toch een eis die men aan een
combinatie vaccin moet stellen. Wat de Neder-
landse omstandigheden betreft kan men stellen
dat een Clostridium vaccinatie gewenst is op alle
bedrijven met goede weiden en/of een hoge
krachtvoergift.

Meestal worden alleen de ooien gevaccineerd, in
de dracht, en bij uitzondering ook de lammeren
in de voorzomer. Zowel clostridium-enteroto-
xaemie als pasteurellose komen als koppel-
ziekte voor, maar vooral pasteurellose niet in
die mate dat als routine een enting van lamme-
ren tegen Clostridium Pasteurella haemolytica
geadviseerd hoeft te worden. Britse Gezond-
heidsdienst-gegevens wijzen er op dat de situatie
in het Verenigd Koninkrijk verschilt van de
onze, met name wat betreft pasteurellose; Ref.)

Gough, P. M., Jorgenson, R. D.: Identification
of porcine transmissible gastroenteritis virus in
house nies (Musea domestica Linneaus). Am. ./.
Vet. Re.s. 1983; 44: 2078-82.

In dc Verenigde Staten komen tijdens de zo-
mermaanden atypische, enzoötische vormen
van TGE voor. In het in dit artikel beschreven
experiment werd onderzocht of de gewone
huisvlieg (Musea domestica) als vector van TGE
virus kan optreden.

Op een bedrijf waar continu problemen waren
met diarree bij 4-6 weken oude biggen, werd bij
5 biggen door middel van uitgebreid virologisch
en serologisch onderzoek de diagnose TGE
gesteld. Vier van deze 5 dieren vertoonden geen
typische TGE verschijnselen. In de maand juli

werden op dat bedrijf vliegen verzameld en in 3
van de 10 onderzochte vliegen kon tnet de IFT
virus antigeen worden aangetoond. Virusisola-
tie bij 40 andere vliegen verliep negatief.
Vijfhonderd vliegen werden experimenteel be-
smet door ze gedurende 1 uur de gelegenheid te
geven een virussuspensie op te nemen uit een
bevochtigd steriel verbandgaasje. Van O tot 72
uur na infectie konden de auteurs aan het uit-
wendige, in het inwendige van de vliegen, als-
mede in de excreta met behulp van IFT en viru-
sisolatie virus aantonen. Na 12 uur vond men
hogere virustiters dan na 2 uur, wat als aanwij-
zing beschouwd kan worden dat er virusver-
meerdering in de vlieg heeft plaatsgevonden.
Huisvliegen kunnen dus zowel onder natuur-
lijke als experimentele omstandigheden met
TGE virus worden besmet. Hoewel het ondui-
delijk is hoeveel vliegen nodig zijn om een
varken te besmetten, lijkt het de auteurs raad-
zaam om op bedrijven, waar grote concentraties
vliegen aanwezig zijn, aan vliegenbestrijding te
doen, temeer daar de huisvlieg als vector voor
meer dan 100 pathogene micro-organismen kan
optreden.

Meier, C., Amtsberg, G., Rijbekeil, A., Bisping,
W. en Hartimg, J.; Untersuchungen zum Vor-
kommen von Treponemen bei Schweinen. Berl.
Münch. Tierärztl. Wschr. 1984; 97: 131-4.

Er wordt een overzicht gegeven van uitslagen
van \'de kweek\' van mestmonsters en dikke
dartninhoud van varkens op verdachte- en on-
verdachte-bedrijven.

Dysenterie is reeds sinds 1921 beschreven,
maar pas in 1972 werden Treponetna\'s als de
verwekkers erkend. Dysenterie is een catarrhale
tot necrotiserende ontsteking van de dikke
darm en kan gepaard gaan met afwijkende
mest. Varkens van alle leeftijden kunnen geïn-
fecteerd zijn, tiiaarde ziekte treedt vooral op bij
dieren van 15 tot 70 kg.

Latent geïnfecteerde dieren vormen een poten-
tiële infectiebron; onder invloed van een aantal
factoren (voerverandcring, transport e.a.) kun-
nen ze dan ziek worden.

Schade vooral tijdens de mesterij door te weinig
groei, hogere voerconversie en teveel achterblij-
vers. Een hoger sterfte percentage treedt veelal
minder op de voorgrond.

Er is een duidelijk verschil in \'isolatiefrequentie\'
bij biggen van verdachte- (8,2%) en onverdach-
te-bedrijven (1,3%). In de mesterij is er echter
nauwelijks verschil, namelijk 19,6% positieve
monsters op verdachte- en 17% op onverdachte
bedrijven (een mogelijke verklaring wordt niet
gegeven; Ref.).

De toename van de infectie bij oudere varkens is
ook bij varkens op een SPF bedrijf vastgesteld.
Het resistentiepatroon van 93 Treponema-iso-
laten voor 23 chemotherapeutica is ook be-
paald. Deze gegevens lijken mij weinig relevant,
daar een groot aantal geteste middelen niet ge-
schikt is voor de bestrijding van dysenterie.
Enkele effectieve middelen zijn; dimetridazole-
Tylosine Lincomycine en ronidazole.
Bij dysenterie in de praktijk is belangrijk; (Ref.)

— snel een juiste diagnose stellen door insturen
van meerdere (minimaal 5) verse mestmons-
ters die snel het laboratorium bereiken (de-
snoods dit onderzoek herhalen);

Henschelchen, O. und Walser, K.; Antibiotika-
Konzentration in der Milch nach intramani-
marer Applikation in Abhängigkeit vom Melk-
intervall. Tierärztliche Umschau 1983; 38; 83-5.

De auteurs onderzochten de invloed van dc
uitmelk techniek op de uitschcidingsperiode
van Procaine benzylpenicilline en Oxytetracy-
cline HCl na een intramammaire behandeling
met 1.5 en 3 X 10\'IE (groep 1 en II)resp. 500 en
1000 mg (groep 111 en IV) werkzame stof.
De proefgroep bestond uit 20 dieren, 10 dieren
werden na de behandeling 5x met 2 uur tussen-
ruimte grondig uitgemolken en vervolgens
normaal evenals de overige 10 dieren 2x daags
gemolken.

Het 5x uitmelken had een duidelijk effect op de
uitschcidingsperiode die 12 uur korter was. De
curves liepen verder volkomen parallel, dit-
zelfde geldt overigens ook voor de minimum
therapeutische concentratie.
De auteurs menen dan ook dat mdien on-
middellijke behandeling gewenst is een 2c infu-
sie noodzakelijk is om een voldoende therapeu-
tische periode te garanderen.

(Er is overigens veel aan te merken op deze
proef. Dosisvergeiijking is slechts mogelijk om-
dat invloed van concentratie-verschillen door
resorptie en uitscheiding wordt beïnvloed. De
bepaling geschiedde met B. suhii/is ATCC 6633
die minder gevoelig is voor penicillines (0.02
lE/ml melk) cn tetracyclines (0.2 mcg/ml
melk). Verdere gegevens omtrent de gebruikte
voedingsbodem, testtijd en temperatuur wor-
den niet gegeven. De saiuenstelling van de ge-
bruikte infusievlocistoffen wordt slechts sum-
mier opgegeven. De variatiebreedte der test-
resultaten wordt niet vermeld. De invloed van
de uitmelktechniek is wel overtuigend aange-
toond, maar een prognose omtrent exacte thera-
peutische- en uitscheidingsperiodcs is dus niet te
maken zodat veel moeizaam verzameld cijfer-
materiaal niet tot zijn recht komt; Ref.j.

Petz, M.: Verfahren zur rückstandsanalytischen
Bestimmung von Furazolidon und vier weiteren
Nitrofuranen in Eiern, Milch und Fleisch durch
HPLC. Deutsche Lebensmiltel-Rundschau 1982;
78: 391-401.

Dc auteur schat dat dc illegale omzet in dierge-
neesmiddelen in de BRD ca 200 miljoen mark
bedraagt (ca 40% van de totale omzet!).
De nitrofuranen en vooral Furazolidon (DM
10,—/kg) maken een belangrijk deel hiervan
uit. Zij worden speciaal toegepast bij maag- en
darmaandoeningen en infectieziekten bij run-
deren, varkens cn pluimvee bijv. Salmonellosis.
Coccidiosis of Mastitis. Het voorkomen van
nitrofuraan residuen in melk, vlees en eieren is
wegens hun toxische c.q. mutagene werking,
ongewenst.

In verband hiermede zijn in dc BRD wacht-
tijden tot 17 dagen na behandeling voorgeschre-
ven.

Dc auteur ontwikkelde een methode om deze
stoffen in eieren, melk en vlees tc bepalen (> 10
ppb). De methode berust op acctonitril extrac-
tie en \'clean up\' waarna het residu met ccn
HPLC wordt gescheiden en gedetecteerd met
een UVdctector(360nm). De recovery bedroeg
80-859^.

Dc gevoeligheid voor Furazolidon, Nitrofura-
zon, Nihydrazon, Nitrofurantön cn Furaltadon
is ca 0.01 mg/kg.

(Deze methode is een nog vrij bewerkelijke,
maar wordt gezien de publikaties in de popu-
laire pers wel toegepast! Het vinden van re-
siduen in Nederlandse produkten kan dan ook
voor ons land ernstige gevolgen hebben!; Ref.)

Stead, A. C.: Osteomyelitis in the dog and cat. .1.
small Animal Practice 1984; 25: 1-13.

De auteur behandelt het onderwerp osteomyeli-
tis aan de hand van een retrospectieve studie
van 43 gevallen (38 honden. 5 katten) over een
periode van 10 jaar.

Als belangrijkste klinische bevindingen werden
genoemd: kreupelheid, pijn bij palpatie, fiste-
ling. zelden symptomen als koorts en/of anore-
xie.

Het diagnostische hulpmiddel is uiteraard dc
röntgenfoto, waarbij vooral wordt gelet op cor-
ticaal botverval naast onregelmatige beennieuw-
vorming (periostaal). daarnaast sequesters,
soms dc aanwezigheid van gas cn loslaten van
implantaten. Het bacteriologisch onderzoek is
een welkome aanvulling, vooral voor de thera-
pie.

Conclusies: 70% van de infecties volgt na ort-
hopacdisch chirurgisch ingrijpen, 30% komt
van foei elders in het lichaam. Als belangrijkste
verwekker wordt Staph, aureus genoemd. Na
infectie ontstaat bij 13 fracturen een delayed
union en bij 4 zelfs een non-union.
De behandeling bestaat uiteraard uit het ver-
strekken van antibiotica, maar in de meeste
(chronische) gevallen is ook chirurgisch ingrij-
pen noodzakelijk: drainage, curettage, verwij-
deren van losse implantaten, toepassen van
spongiosa transplantatie en opnieuw aanbren-
gen van fixatie.

(Een kort overzichtsartikeltje betreffende os-
teomyelitis onder het hoofd \'fopics in Drug
Therapy\', verschenen in / Am. Vel. Med. Assoc..
vol. 184. no. 1. 1984, p. 101, kan als welkome
aanvulling dienen op het gerefereerde artikel;
Ref.)

Voor ons ligt de 4c uitgave van het standaardwerk
over ziekten van duiven. Een volledig nieuw bewerkte
editie, waarin de laatste stand van internationaal ver-
worven kennis en inzichten is verwerkt door een kriti-
sche en zeer ter zake kundige auteur. Bij zijn werk
heeft hij zich laten steunen door een groot aantal
vakmedewerkers. Op deze wijze is een boek ontstaan
dat vele vakgebieden evenwichtig behandeld.
Het boek heeft de opbouw van een klassiek standaard-
werk met een inleidend hoofdstuk over algemene
veterinaire aspecten zoals kenmerken van gezondheid
en ziekte, conditie, stress, diagnostiek, profylaxe en
behandeling van ziekten. Dan volgen hoofdstukken
over virusziekten, bacteriele, mycotischc, protozoaire
en parasitaire ziekten. Gevolgd door hoofdstukken
over deficiëntieziekten, vergiftigingen, tumoren en er-
felijke aandoeningen. Tot besluit zijn er verhande-
lingen over chirurgische ingrepen en zoönosen.
Uit deze puntsgewijze weergave van de inhoud blijkt
duidelijk dat de auteur bijzonder betrokken is bij de
problemen van postduiven. Daarbij spelen vooral be-
drijfsgeneeskundige aspecten en koppelziekten een
rol. Uit dien hoofde zal ook afgezien zijn van een
systematische behandeling van orgaanaandoeningen.
Om de lezers zich snel te laten oriënteren in dit werk
van Ail pagina\'s, zijn 130 tabellen opgenomen. Vele
zwart-wit foto\'s en tekeningen verduidelijken de
tekst. Karakteristieke kleurenfoto\'s van een aantal
aandoeningen zijn als blok achterin het boek opge-
nomen en dragen wezenlijk bij tot een visualisering
van de ziekten. Een enkele foto zoals die van oranje-
rode Teiramercs spiraUs tegen een blauwe achter-
grond doet zelfs artistiek aan. Een lijst van de vele
gebruikte afkortingen is achterin het boek opge-
nomen. De literatuurlijst is een opgave van de belang-
rijkste en nieuwere publikaties. Zij stemt niet overeen
met de vele literatuurverwijzingen in de tekst. Aanvul-
lende literatuur is bij de auteur verkrijgbaar. De tref-
woordenlijst is helaas beperkt tot gemiddeld Wi
woord per pagina, wat duidelijk ten koste gaat van de
bruikbaarheid van het bock.

Elke afzonderlijke ziekte wordt volgens een vast
schema besproken, hetgeen op zijn beurt een snellere
oriëntatie mogelijk maakt. Daarbij wordt ook aan-
dacht besteed aan nauw verwante ziekten of agentia
bij andere dieren. Zo worden bijv. bij duivenpokken
ook pokvirussen van kippen, kalkoenen, kanaries,
kwartels en agaporniden en hun relevantie voor de
duif behandeld.

De momenteel actuele paramyxovirus-infectie wordt
uitvoerig besproken. Wat de enting betreft baseert de
auteur zich op Erichson, 1980, uit wiens onderzoek
bleek dat een 5-voudige kippendosis van een La Sota
vaccin in de conjunctivaalzak, 6 weken later gevolgd
door een parenterale toediening van een geïnacti-
veerde olie-emissie entstof, de beste bescherming
bood. De mogelijke bezwaren tegen een intraconjunc-
tivale enting bij de duif, waar zo vaak oogproblemen
optreden, worden helaas niet besproken.

De verschillende agentia die verantwoordelijk zijn
voor het in Nederland vaak als \'Ornithose-complex\'
aangeduide ziektebeeld worden, evenals hun spe-
cifieke ziektebeelden,afzonderlijk beschreven. Dit ge-
lukkig onder verwijzing naar het gecombineerd opt-
reden van vaak synergistisch actieve agentia.
Bij de behandeling van Salmonellose der gewrichten
wordt niet ingegaan op de daarbij soms, vlak onder
het gewrichtskraakbeen optredende Osteomyelitis en
de mogelijke gevolgen daarvan voor de therapie. Wel
wordt terecht kritisch stelling genomen tegen Salmo-
nella-vaccinatie en geponeerd dat slechts een combi-
natie van uitroeien der klinisch zieke dieren met pro-
fylactische en hygiënische maatregelen tot enig succes
leiden kan. De te nemen maatregelen worden syste-
matisch puntsgewijs opgesomd (1 V2 blzl).
Wat de in de verschillende hoofdstukken besproken
therapeutica betreft, valt op dat zij een grote tijd-
spanne omvatten. In sommige gevallen zijn prepara-
ten hier niet meer verkrijgbaar zoals bijv. het barium-
antimonyltartraat of het Di-n-butyl-tindilaureaat. Bij
het laatste ontbreekt een waarschuwing dat tinprepa-
raten vaak de thymus en de ontwikkeling van im-
muunsystemen nadelig beïnvloeden. Over het alge-
meen echter zijn de therapieën up to date en gebaseerd
op een grotere ervaring.

Het is ondoenlijk een zoveel omvattend standaard-
werk in zijn geheel kritisch in alle facetten te be-
spreken. De genoemde kanttekeningen doen niet af
aan de uitmuntende kwaliteiten van dit boek over
ziekten van duiven. Iedere dierenarts, ook degene die
slechts incidenteel met duiven te maken heeft, zou dit
als naslagwerk in zijn bezit en bij de hand dienen te
hebben.

Praktische Vleesstierenhouderij is, zoals de titel al
aangeeft, een praktische handleiding met gedetail-
leerde informatie overallerlei aspecten van het mesten
van vleesstieren. Aandacht wordt besteed aan voe-
ding, huisvesting, gezondheidszorg, bedrijfsvoering
en de economie.

Het boekje dateert van december 1981, zodat diverse
onderdelen, welke toegespitst zijn op actuele ontwik-
kelingen verouderd dreigen te raken. Dit geldt met
name voor de economische berekeningen en wellicht
voor de huisvestingssystemen en voedersystemen,
want moderniseringen blijven doorgaan. Over blijft
echter de basisinformatie over de geschiktheid van de
verschillende rassen, de wetmatigheden van de groei
en het voederverbruik en de voedermiddelen. De ge-
zondheidsaspecten worden eveneens duidelijk behan-
deld, terwijl de afzet en slachtkwaliteit eveneens dui-
delijk belicht worden. Vooral de diverse grafieken en
figuren, alsmede de instructieve foto\'s en bouwteke-
ningen maken dit boekje tot een prima bundeling van
de kennis, die er op dit gebied bestaat in Nederland.

Campylobacter jejuni: een
belangrijke verwekker van
voedselvergiftiging bij de mens

In zijn overzichtsartikel getiteld: \'Campylobac-
ter jejuni: een belangrijke verwekker van voed-
selvergiftiging bij de mens\', dat gepubliceerd
werd in het Tijdschr. Diergeneeskd. 1984: 109:
446-55, concludeert collega Oosterom onder
meer dat Campylobacteriose bij de mens in de
meeste gevallen wordt veroorzaakt door con-
sumptie van of contact met besmet voedsel.
Voorts, wat de landbouwhuisdieren betreft, dat
varkens en pluimvee het meest besmet zijn,
waarbij in Nederland alleen pluimvee en met
name de kip als belangrijke besmettingsbron
voor de mens fungeert.

Geen melding wordt echter gemaakt van het
onderzoek van Goren en De Jong verricht bij de
Gezondheidsdienst voor Pluimvee in de periode
november 1978 tot februari 1979. Bij dit onder-
zoek, waarvan de resultaten gepubliceerd wer-
den in het Tijdschr. Diergeneeskd. 1980; 105:
724, onder de titel \'Campylobacterfetus iubspt-
cies jejuni bij pluimvee\', bleek dat uit de gal
en/of de darminhoud van kippen van diverse
leeftijden weliswaarfrequent Campylobacter je-
juni kon worden geïsoleerd (30,1% van de die-
ren bleek positief te zijn), maar dat dit agens niet
kon worden aangetoond op de huid en op het
inwendige van het karkas aan het einde van de
slachtlijn. Het onderzoek van geslachte kuikens
betrof 750 dieren afkomstig van 13 verschil-
lende bedrijven.

Ook uit kuikens welke volgens de normale pro-
cedure waren ingepakt en ingevroren, kon na
ontdooien geen Campylobacter jejuni worden
geïsoleerd.

Gezien de resultaten van dit onderzoek lijkt de
rol van dc kip bij het ontstaan van Campylo-
bacteriose bij de mens minder vaststaand dan
door Oosterom in zijn overzichtsartikel gesteld.

In mijn overzichtsartikel heb ik onder meer ge-
tracht de grote lijnen van de Campylobacter
epidemiologie te schetsen en heb ik enkele al-
gemene conclusies getrokken omtrent de belang-
rijkste besmettingsbronnen voor de mens. In dit
kader zijn mijn opmerkingen over pluimvee
correct; er is een grote hoeveelheid internatio-
nale literatuur die aangeeft dat pluimvee én
pluimveevlees frequent met C. jejuni zijn be-
smet, terwijl alle bevolkingsonderzoekingen die
ik ken bevestigen dat de consumptie van pluim-
veevlees een belangrijke factor is bij het op-
treden van campylobacteriose bij de mens. De
artikelen van Nederlandse origine verschaffen
informatie, die het algemene beeld bevestigen.
Voor zover mijn kennis reikt vormt het artikel
van Goren en De Jongde grote uitzondering op
de regel. Ik heb voor hun afwijkende resultaten
geen verklaring, temeer niet daar de afwezig-
heid van Campylobacter op de karkassen blijk-
baar direct na de spinchiller, maar vóór het
invriezen wordt vastgesteld. Natuurlijk kunnen
deze gegevens aanleiding zijn tot een interes-
sante discussie, maar daarvoor is een over-
zichtsartikel, en ook deze korte reactie, minder
geschikt. Bovendien zou meer informatie over
onderzoekmethoden, onderzoekmateriaal cn ge-
volgde slachtprocedure beschikbaar moeten
zijn.

Goren cn De Jong hebben hun onderzoekingen
in slechts één slachterij uitgevoerd. Het zou be-
langrijk kunnen zijn om na te gaan, welke facto-
ren in juist deze slachterij hebben bijgedragen
tot de produktie van Campylobacter-vrije kar-
kassen.

Report by Dr. PeterStorie-Pugh, Member ofthe
Bureau of the Economic and Social Committee
of the European Communities
There is no doubt that some lack of enthus-
iasm exists — possibly in some countries only
— in regard to recent parliamentary elections.
However, in certain quarters, and on more spe-
cific issues, no such apathy exists. Consumers,
farmers, pharmaceutical companies and others
have had for some time a stop-go, watching
brief on hormones. At last, the cat is out ofthe
bag. The Commission has sent its proposals for
a directive \'concerning the use of certain sub-
stances having a hormonal action in animal
production\' to the Council of Mininsters, who
have referred this to the Economic and Social
Committee for their opinion.
As to the background, the Council had already
agreed with the general approach of the Com-
mission that there was a need to prohibit the
marketing of stilbenes, stilbene derivatives and
thyrostatic substances for administering to
animals. No decision was taken concerning the
administration to farm animals of oestradiol
17B, progesterone, testosterone, trenbolone and
zeranol for fattening purposes. There were so
many differences of opinion and interpretation
of the data that the Commission decided to ask
the views of the Scientific Veterinary Commit-
tee, the Scientific Committee for Animal Nutri-
tion and the Scientific Committee for Food,
which together established a scientific group on
anabolic agents in animal production. The
members chosen for this scientific group were
all persons having an unbiased and impartial
scientific record and an international reputa-
tion.

The Scientific Working Group came to the fol-
lowing conclusions and recommendations:

1. The Scicntific Working Group is of the op-
nion that the use of oestradiol-17B, testosterone
and progesterone and those derivatives which
readily yield the parent compound on hydroly-
sis after absorption from the site of application,
would not present any-harmful effects to the
health of the consumer when used under the
appropriate conditions as growth promoters in
farm anitnals.

2. Evaluation ofthe data on \'trenbolone\' and
\'zeranol\' revealed that some data on the hor-
monal non-eftect-level and the toxicology of
these compounds and their metabolites are still
missing.

3. The Scientific Working Group considers it
necessary that additional information be pro-
vided before a final conclusion can be given on
trenbolone and zeranol.

4. Proper programmes to control and monitor
the use of anabolic agents are essential.

5. It is necessary to continue scicntific inves-
tigations on the relevance ofthe present use of
the \'no-hormone effect\' level related to the
harmul effects of anabolic agents.

The other scientific committees, generally
agreeing, amplified these conclusions to allow
the Commission sufficient backing te make
concrete proposals for legislation.
The main proposals are as follows:

1. Member States may authorise the administer-
ing to farm animals for fattening purposes of
oestradiol-17B, testosterone, progesterone and
those derivatives which readily yield the parent
compound on hydrolysis after absorption from
the site of application.

2. These substances can only be administered
by implantation which is located in a part ofthe
animal which must be discarded at slaughter.

3. Animals must be identified at time of imp-
lantation and must not be slaughtered before
the expiry of a delay period.

4. Administration must be by a veterinarian.
Next there follows the demand for certain crite-
ria to be established before 1 April 1986.

— must not endanger human or animal health,
nor harm the consumer by altering the charac-
teristics of farm animal products.
However, any decision concerning the possible
inclusion of trembolone or zeranol on the list
shall be made by the council acting by a qua-
lified majority on a proposal from the Commis-
sion.

In the Proposal for this council Directive, there
then follows a whole series of checks which shall
be carried out to see the compliance with these
proposals is being met.

Checks must be made for residues of hormonal
substances in not only farm animals but also in
the meat of such animals and derived meat pro-
ducts. These checks can be taken at random at
any stage from the farm to the point of sale and
it should be noted that special mention is made
of holdings submitting regularly calves and fat-
tened bovine animals for slaughter. Penalties
include the confiscation or destruction of ani-
mals.

Clearly, this Proposal for a Councill Directive
(COM (84) 295 final, 12 June 1984) will be
looked at closely by many interested parties.
One of the practical ways by which such parties
can express an opinion is via the Economic and
Social Committee of the European Communi-
ties, which is currently studying the proposal
(see \'Veterinary Matters\', March 1984. No. 39.
published by the Association of the British
Pharmaceutical Industry).

Op 28 april 1984 hield de Nederlandse Stichting
tot bevordering van gezonde rashonden-popu-
laties \'Canis\' baareerste bijeenkomst.
Allereerst richtte prof dr. E. A. Koldenhof zich
bij de opening van deze bijeenkomst tot de aan-
wezigen. Gevolgd door drs. C. C. van de Wate-
ring en mevr. drs. J. H. C. Brooymans-Schal-
lenberg en drs. B. A. J. Molenaar. De laatste
gaf een boeiende uiteenzetting over de foktech-
nische achtergronden bij de bestrijding van erfe-
lijke ziekten. Op basis van de algemene erfelijk-
heidsleer en de populatiegenetica zijn modellen
ontwikkeld die het mogelijk maken de erfelijke
achtergrond van ziekten te analyseren en ver-
volgens fokprogramma\'s te ontwikkelen die het
vóórkomen van deze ziekten verminderen. De
basisvorm van zo\'n fokprogramma is sterk af-
hankelijk van de manier waarop de ziekte-aan-
leg overerft. Drie hoofdvormen zijn daarbij te
onderscheiden:

a. Chromosoomafwijkingen - toevallige ver-
storingen in de erfelijke aanleg; het genen-
materiaal.

b. Monofactoriele overerving - de afwijking is
terug te brengen tot een enkel gen.

Om een fokprogramma met succes te kunnen
uitvoeren moet aan een aantal basisvoorwaar-
den worden voldaan die deels van diergenees-
kundige deels van organisatorische aard zijn,
dus op het terrein van de kynologie liggen.
Kort samengevat:

1. De rasvereniging moet de prioriteit van de
bestrijding van een bepaalde ziekte ten opzichte
van andere fokdoelstellingen goed afwegen en
vaststellen.

2. De diergeneeskunde moet over diagnosti-
sche hulpmiddelen beschikken om de ziekte te
herkennen of deze hulpmiddelen ontwikkelen.

3. Er moet kennis aanwezig zijn of ontwikkeld
worden over de erfelijke achtergrond van de
ziekte.

4. Het moet mogelijk zijn om een vastgesteld
fokprogramma door te voeren cn de resultaten
te controleren.

5. Ongeacht de aard van de ziekte of de vorm
van het fokprogramma is een goede organisatie
van het verzamelen en vastleggen van gegevens
van doorslaggevende betekenis.

Om de klinische en kynologische genetica van
onze rashonden ging het bij de lezing van de
secretaresse van de Stichting, mevr. drs. H. M.
van Voorthuizen-Dijkhuis.
De laatste jaren staan de erfelijke gebreken van
onze rashonden sterk in de belangstelling. Dit
heeft een aantal oorzaken:

b. Toename van de bereidheid van de eige-
naars bij ziekte een dierenarts te raadplegen.

c. De diagnostiche mogelijkheden zijn groter
geworden (röntgenfoto\'s, biochemie).

d. Het belang van parasitaire, voedings- en in-
fectieziekten is absoluut en relatief afgenomen.
Vooral door de verbeterde diagnostische met-
hoden wordt nu veel wetenschappelijk onder-
zoek mogelijk, niet in de laatste plaats door te
trekken parallellen met humane erfelijke afwij-
kingen.

De navolgende verschijnselen zijn min of meer
karakteristiek voor erfelijke afwijkingen:

1. Een plotselinge toename van een bepaalde
afwijking binnen een groep verwante dieren.

Zowel de fokker, die dit het eerst kan waarne-
men, als de dierenarts kunnen met deze waarne-
mingen snel signaleren en zo mogelijk maatre-
gelen nemen.

Het dilemma van de inteelt: inteelt (dus ook \'lijn-
teelt\') is noodzakelijk bij de vorming van een ras
en van een stam. Onvermijdelijk worden daar-
bij, naast degenen voor gewenste, ook de genen
voor ongewenste eigenschappen vastgelegd. De
gevolgen van het teveel intelen op een zoge-
naamde drager van ccn afwijking kunnen desa-
streurs zijn. Patterson noemt dit het p.s.e. =
popular sirc effect. De opsporing van dragers is
moeilijk en kan maar op twee manieren gebeu-
ren:

Het belang van het opsporen van zogenaamde
dragers is groot. De verantwoordelijkheid van
de fokprodukien van de huidige kynologie ligt
bij de fokkers en rasverenigingen. De gegevens
van de fokkerij komen ook daar binnen. Een
gevolg van deze verantwoordelijkheid is onder
meer deze gegevens adequaat te verwerken ener
zo nodig wat mee te doen. Een terzake kundige

behandeling van uitslagen van oog- en HD-on-
derzock omvat méér dan het laten fokken met
fenotypisch vrije dieren. Daarmee wordt in feite
de ongewenste eigenschap op een zelfde sterkte
in de populatie gehandhaafd.
Een samenwerking tussen dierenartsen en kyno-
loger is van zeer groot belang.
Drs. H. J. A. H. Heuthorst had als onderwerp:
De Dermatologie en de Kynologie. Te vaak
leiden deze steeds terugkerende huidklachten
tot een ontijdig beëindigen van de relatie tussen
de eigenaar en zijn hond.
Dr. A. van Loen sprak over \'Kern-gezond\'.
Canis wil door middel van advies en onderzoek
een bijdrage leveren op een zodanige manier,
dat de kynologie beter dan voorheen gaat weten
wat men aan het doen is. Bedoeld onderzoek,
waaraan in de kynologie duidelijk behoefte be-
staat, kan alleen tot stand komen met volledige
medewerking van de kynologie. De manier
waarop \'Canis\' deelneemt aan de door de rasve-
reniging voorgenomen verbeteringen werd uit-
eengezet.

Na de pauze bestond gelegenheid voorde kyno-
logen om schriftelijke vragen te stellen.
In hoofdzaak was men het er over eens, dat
allereerst het financiële pakket bekeken moest
worden.

Drs. Molenaar vatte de problematiek als volgt
samen: na een oriënterend gesprek kan men
globaal een kostenbegroting opstellen. Het is de
bedoeling dat een probleem van een rasvere-
niging samengevat op tafel komt, waarna dc
■Stichting Canis een voorstel van wetenschappe-
lijke strekking zal toelichten en welke appara-
tuur gebruikt zal moeten worden. Pas dan kan
men tol een kostenbegroting en resultaten ko-
men. Wat de kynoloog wil betalen moet men
zelf uitmaken. Het is wel wenselijk dat dc kyno-
logen zoveel mogelijk gaan publiceren over hun
ervaringen.

Prof. Koldcnhof sloot deze bijeenkomst door er
de nadruk op te leggen dat de Stichting \'Canis\'
zich nu had voorgesteld aan de kynologie. Het is
de bedoeling deze bijeenkomsten regelmatig te
herhalen.

Informatie is te verkrijgen bij dc Ned. Stichting
tot bevordering van gezonde rashonden-popu-
laties \'Canis\' Postbus 77, 3958 ZV Amcrongen.
Tel.: 03434 - 56006.

De Ministerraad heeft op donderdag 16 augus-
tus 1984 ingestemd met de wijzigingen in de ont-
werp-Gezondheidswet voor dieren. Door de
wijzigingen in het wetsontwerp wordt nu niet
alleen de gezondheidszorg voor dieren, maar
ook de zorg voor hun welzijn in één wet inte-
graal geregeld. De wet zal dan ook als \'Gezond-
heids- en welzijnswet voor dieren\' worden aan-
geduid.

De regelgeving ten aanzien van de dierziekten-
bestrijding is in het gewijzigde wetsontwerp
vergaand gestroomlijnd en geharmoniseerd. Zo
zijn de regels omtrent de bestrijding van vee- en
pluimveeziekten, van de runderhorzel, van ra-
bies, van besmettelijke bijenziekten en van be-
smettelijke nertsenziekten nu in één hoofdstuk
samengebracht.

In het oorspronkelijke ontwerp was voor het
welzijn van dieren slechts een plaats ingeruimd
voor een aanvullende regeling en werd de hui-
dige versnipperde wetgeving op dit terrein in
stand gelaten.

Staatssecretaris A. Ploeg (Landbouw en Visserij)
had reeds eind 1983 aangekondigd het wetsont-
werp op dit punt te willen uitbouwen tot één
geïntegreerde wettelijke regeling. Hierin moe-
sten niet alleen de bestaande wettelijke voor-
schriften op het gebied van de bescherming van
het welzijn van dieren worden opgenomen maar
ook bestaande leemten worden opgevuld. De
verantwoordelijkheden van het ministerie van
Landbouw en Visserij voor het welzijn van die-
ren zijn na de departementale herschikking toe-
genomen, niet alleen voor landbouwhuisdieren
maar ook voor gezelschapsdieren. Dit maakt
het mogelijk aan de hand van de Gezondheids-
en welzijnswet voor dieren een beter gecoördi-
neerd welzijnsbeleid te voeren.
De geïntegreerde regeling past ook geheel in de
hoofddoelstelling van het dierenwelzijnsbcleid
zoals dc regering heeft neergelegd in de nota
\'Rijksoverheid en Dierenbescherming\' te weten:
\'Het bevorderen van zodanige voorwaarden en
omstandigheden, dat het dier een optimale be-
scherming wordt geboden tegen handelingen
van de mens die het welzijn van het dier aantas-
ten\'.

De nieuwe wetgeving zal heel duidelijk uitgaan
van de bescherming van het welzijn van het dier
omwille van het dier zelf De achterliggende
gedachte is, dat het dier een eigen te beschermen
waarde heeft. Het verbeteren van het welzijn
van dieren betekent meer dan het tegengaan van

Een belangrijk element van deze nieuwe wel-
zijnswetgeving betreft het aanscherpen en effec-
tiever maken van de bestaande bepalingen die
dierenmishandeling strafbaar stellen. De hui-
dige strafbepalingen zijn vaag en het is vaak
moeilijk daarop een sluitende bewijsvoering te
baseren.

Belangrijke aspecten in de regeling omtrent het
welzijn van dieren betreffen onder meer:

— bepalingen inzake huisvesting van dieren.
Hierbij kan gedacht worden aan ruimten waar-
over dieren moeten kunnen beschikken, uitvoe-
ring en inrichtingen van kooien, hokken en
stallen (ook bij bijv. circussen, asielen en die-
renpensions);

Hierbij wordt allereerst gedacht aan een verbod
om oorschelpen van dieren te verkleinen (het
zogenaamde couperen)en om stembanden door
te snijden. Verder wordt gedacht aan een ver-
bod om bij paarden de staartwervelkolom te
verkleinen en de mogelijkheid om een dergelijk
verbod ook ten aanzien van andere dieren in te
stellen. Om dergelijke verboden meer kracht bij
te zetten worden tevens verboden ingevoerd om
met dieren waaraan een verboden ingreep is
verricht deel te nemen aan tentoonstellingen,
keuringen of wedstrijden. Voorts is voorzien in
een verbod om dergelijke dieren te verhandelen;

Dieren mogen alleen worden gedood in daartoe
aangewezen gevallen. Vervolgens zullen ten
aanzien van de wijze waarop dieren mogen
worden gedood voorschriften worden gegeven.

— verboden tot het houden van dieren die niet
of minder geschikt zijn om te houden.
Hierbij wordt onder meer gedacht aan een ver-
bod op het verkopen aan particulieren of aan
detailhandelaren van bepaalde exotische dieren
die niet geschikt zijn om als huisdier te worden
gehouden. (Bijvoorbeeld waterschildpadjes die
bij tienduizenden worden ingevoerd, maar waar-
van een verwaarloosbaar percentage na een jaar
nog in leven is);

Uitgangspunt is dat daar waar excessen op-
treden, die ten koste gaan van het welzijn van
dieren, de overheid moet kunnen optreden. Be-
kend voorbeeld is het fokken met honden die
aan heupdysplasie (een erfelijke vergroeiing van
de heup) lijden;

Opgenomen zijn ondermeer bepalingen die do-
ping bij wedstrijddieren strafbaar stellen.

In verband met de mede-verantwoordelijkheid
van het ministerie van Welzijn, Volksgezond-
heid en Cultuur voor het terrein van de wering
en bestrijding van ziekten die dieren op de mens
kunnen overbrengen, alsmede voor het terrein
van de voorkoming van de aanwezigheid van
schadelijke stoffen in produkten van dierlijke
oorsprong zijn in het wetsontwerp ten aanzien
van die onderwerpen aan dat ministerie een
aantal medeverantwoordelijkheden gegeven.
Aangezien het wetsontwerp tevens van belang is
voor het beleid op het gebied van de volksge-
zondheid is de Staatssecretaris van Welzijn,
Volksgezondheid en Cultuur, drs. J. P. van der
Reijden, mede-ondertekenaar van het wetsont-
werp.

De wijzigingen waarmee het kabinet heeft in-
gestemd zullen thans aan de Raad van State ter
advisering worden voorgelegd. Na advisering
door de Raad zullen de wijzigingen aan de
Tweede Kamer worden aangeboden.
(Gezamenlijk persbericht van het ministerie van
Landbouw en Visserij en het ministerie van Wel-
zijn, Volksgezondheid en Cultuur).

Onlangs werd te Nieuwegein de jaarlijkse le-
denvergadering gehouden van de Maatschappij
tot onderlinge verzekering tegen de geldelijke
gevolgen van arbeidsongeschiktheid U.A.
(MOVIR-DTO).

Zoals bij een onderlinge maatschappij gebruike-
lijk, zijn daarin de leden-groeperingen verte-
genwoordigd met: dr. F. A. J. van Hussen,
orthopaedisch chirurg (voorzitter); J. M. van
Doorne, tandarts (vice-voorzitter); dr. Th.
Chr. Vriezen, tandarts-kaakchirurg (secretaris);
R. M. H. Chorus, arts (2e secretaris); J. M.
Deveer, arts; S. Hiemstra, tandarts; H. B. M. M.
Wolters, dierenarts.

De ministerraad is op 16 augustus 1984accoord
gegaan met een ontwerp-besluit, dat een nieuwe
mogelijkheid moet gaan bieden om de ver-
spreiding van besmettelijke dierziekten te be-
strijden.

In de praktijk is gebleken, dat voor een nog
meer doeltreffende bestrijding van besmette-
lijke dierziekten uitbreiding van de categorieën
dieren, die ervan verdacht worden besmettings-
gevaar op te leveren voor andere dieren, nood-
zakelijk is.

In de huidige situatie worden alleen die dieren
als verdacht aangemerkt, die in contact zijn of
zijn geweest met zieke dieren. Het ontwerp-be-
sluit van het Kabinet beoogt nu ook die dieren
als verdacht aan te merken, die in contact zijn
geweest met eerder verdacht verklaarde dieren.
In de maatregelen, die kringdirecteuren van de
Rijksdienst voor de keuring van Vee en Vlees
kunnen nemen ten aanzien van verdachte dieren
treden geen veranderingen op. Ook ten aanzien
van deze nieuwe categorie verdachte dieren
kunnen maatregelen als afzonderen, opbokken
of het plaatsen van borden, die duidelijk maken,
dat bedrijven van besmetting worden verdacht,
worden genomen.

Van de mogelijkheid om verdachte dieren af te
voeren zal slechts met grote terughoudendheid
gebruik worden gemaakt.

Op 30 cn 31 maart 1985 organiseert de bijscholing
KHD Antwerpen een intensief weekend gewrichtschi-
rurgie.

Sprel<ers: Collega Meutstege van de Universiteit
van Utrecht internationaal bekend osteochirurg en
collega Arnoczky uit New York USA de \'over the top\'
techniek promotoren vooral bekend in verband met
zijn werk over kniefysiologie en pathologie. Ze wor-
den tijdens de praktische oefeningen bijgestaan door
drie assistenten chirurgie van de universiteit van
Utrecht.

5. Dorsale benadering van de heup met Osteotomie
van de troch. major, als voor heupluxatie

6. Arthrotomie vande knie, met doorsnijding van de
kruisband en verwijdering van een deel der med.
meniscus

Alle materiaal is ter plaatse aanwezig en voorzien. Er
wordt gewerkt in groepen van drie. Het aantal toege-
laten personen is 48.

De 48 snelst betalenden zijn automatisch ingeschre-
ven. De ontvangst van uw volledige betaling op onze
rekening geldt als inschrijving. Te late inschrijvingen
worden teruggestort.

Bant<nummer: 407 - 6034781 - 12 (Crediet Bank) ver-
meld \'30 en 31 maart\'.
Prijs: 10.000 BF.

Koffiepauzes en warme middagmaal inbegrepen. De
ingeschrevenen worden naderhand persoonlijk verder
geïnformeerd.

Verdere informatie is verkrijgbaar bij dr. Luc Jans-
sens, Oudestraat 37, B 2610 Antwerpen, België. Tel.
03/827.49.50.

Botulisme is een ziekte, die bij mensen dier kan
optreden. De ziekte wordt veroorzaakt door de
opname van toxinen, een vergif dat door de
bacterie Clostridium botulinum wordt gevormd.
Gewoonlijk is het eten van voedsel, waarin zich
botulinum-toxine bevindt, de directe aanleiding
voor het verkrijgen van botulisme.
In Nederland zijn slechts weinig gevallen van
botulisme bij de mens bekend. Bij dieren daar-
entegen komt botulisme vaak voor. Naast land-
bouwhuisdieren, zoals runderen en pluimvee,
wordt de ziekte aangetroffen onder vissen, vo-
gels en andere in het wild levende dieren. Met
name onder watervogels heeft botulisme de
laatste jaren veel slachtoffers gemaakt.

De bacterie Clostridium botulinum. die verant-
woordelijk is voor de gifproduktie, kan sporen
vormen. Een spore is te beschouwen als een
rustvorm van de bacterie, die wanneer de om-
standigheden daarvoor gunstig zijn, weer kan
uitgroeien tot een bacterie.
Deze sporen kunnen — anders dan de bacterie
en het toxine — de meest ongunstige omstan-
digheden overleven. Zo zijn zij bestand tegen
een droge omgeving, temperaturen beneden het
vriespunt en zeer hoge verhitting. Juist vanwege
de sporen weet de bacterie zich zo goed te hand-
haven in ons leefmilieu.

De bacterie kan worden onderscheiden in ver-
schillende typen aangeduid met de letters A t/m
G. Niet alle typen zijn even gevaarlijk voor de
mens. De mens is vooral gevoelig voor de typen
A, B en E. Botulisme bij dieren, met name bij
watervogels, wordt overwegend veroorzaakt
door de opname van toxine van het type C. Er
zijn aanwijzingen dat de mens voor dit toxine
ongevoelig is; waarschijnlijk omdat het toxine
de darmwand niet kan passeren.

Het botulimun-toxine is een zenuwgif dat ver-
lammingsverschijnselen bij mens en dier ver-
oorzaakt. Het niet meer kunnen lopen of vlie-
gen, slikbezwaren, geen geluid meer kunnen
voortbrengen, kauwmoeilijkheden, etc. geven
een eerste indicatie voor botulisme. De ziekte
krijgt een fataal verloop als de ademhalings-
spieren verlamd worden, waardoor mens of dier
door zuurstoftekort in coma raakt en stikt. Een
laboratoriumonderzoek zal nodig zijn om uit te
wijzen of het ziektebeeld daadwerkelijk wordt
veroorzaakt door botulisme.

Sinds 1970 is botulisme elke zomer opgetreden
bij watervogels in Nederland, waarbij vooral in
1975, 1976 en 1983 de sterfte omvangrijk was.
Hierdoor is een uitgebreide besmetting van het
milieu met vooral Clostridium botulinum, type C
tot stand gekomen. De vorming van botulinum-
toxine vindt plaats tijdens de groei en verme-
nigvuldiging van de botulinum-bacterie, wan-
neer:

Het blijkt in de praktijk, dat aan de groeivoor-
waarden van type C en D heel goed wordt vol-
daan in kadavermateriaal als dit zich bevindt bij
het vereiste temperatuurniveau. Gedurende het
grootste deel van het jaar zal de temperatuur
van het Nederlandse oppervlaktewater te laag
zijn voor vorming van toxine in kadavers. Bij
hoge zomertemperaturen daarentegen is toxine-
vorming door Clostridium botulinum goed mo-
gelijk. Het is dan ook niet verwonderlijk dat
juist in zo\'n periode sterfte optreedt bij water-
vogels.

Botulisme bij vissen wordt voornamelijk ver-
oorzaakt door toxine gevormd door Clostri-
dium botulinum, type E.

Pluimvee is net als watervogels met name gevoe-
lig voor type C, terwijl bij runderen botulisme
type B, C en D is vastgesteld.

Botulisme (letterlijk worstvergiftiging) is een
ziekte, die reeds in de vorige eeuw bij de mens
ais zodanig werd onderkend.
Vooral vleeswaren, zoals thuis bereide worsten,
paté\'s e.d. zijn aanleidinggeweest tot botulisme
bij de mens. De ziekte kon ontstaan doordat de
sporen van Clostridium botulinum het verhit-

tingsproces van deze produkten overleefden en
tijdens de bewaring uitgroeiden en toxine vorm-
den. De laatst bekende gevallen van botulisme
bij dc mens in Nederland dateren uit de tijd van
de 2e Wereldoorlog. Maar het is niet onwaar-
schijnlijk, dat er nadien toch ziektegevallen zijn
opgetreden. Als voedselvergiftiging valt botu-
lisme pas sinds 1 januari 1976 onder de aangifte-
plicht.

Eventuele behandeling kan geschieden door
toediening van een afweermiddel — serum —
dat op het Rijksinstituut voor Volksgezondheid
en Milieuhygiene te Bilthoven in voorraad is.
Men moet hiermee snel zijn om te voorkomen
dat het toxine zijn fatale werking uitoefent.

Weliswaar kan in ons gehele leefmilieu, vooral
in de bodem, de bacterie Clostridium botulinum
als spore worden aangetroffen, maar het zijn
vooral kadavers van watervogels die het gevaar-
lijke botulinum-toxine bevatten. Gelukkig zal,
als men bij watervogels toxine aantoont, dit
meestal het voor de mens onschadelijke type C
zijn, maar het is niet helemaal onmogelijk dat
zich in dode vogels andere typen toxine vormen,
bijv. type B en E, waarvoor ook de mens gevoe-
lig is. Risico\'s voor de volksgezondheid zijn dan
ook niet geheel uit te sluiten. Alhoewel de kada-
vers niet gauw zullen worden opgegeten, is het
mogelijk dat door aanraking van kadavers de
mens het toxine via zijn handen binnen krijgt.
Risico\'s bij zwemmen en baden zijn minimaal,
zeker wanneer er geen kadavers in de nabijheid
zijn. Het is eigenlijk wederom alleen theoretisch
denkbaar dat botulisme optreedt vanwege het
binnenkrijgen van water dat toxine bevat.
Slechts wanneer er vele liters besmet water
zouden worden ingeslikt, zou er kans op het
krijgen van botulisme bestaan. In het algemeen
is er dan ook weinig reden om zwemverboden in
tc stellen in wateren waar botulisme wordt
waargenomen.

Een andere weg waarlangs de mens botulisme
kan krijgen, is meer waarschijnlijk, namelijk
door het eten van niet goed geconserveerd voed-
sel. Als zich op het voedsel botulinum-sporen
bevinden en dit voedsel onvoldoende wordt
verhit om de sporen te doden dan kunnen hier-
uit botulinum-bacteriën worden gevormd, die
toxine produceren. Het merendeel van de botu-
lisme-gevallen bij de mens is dan ook te wijten
geweest aan het zelf wecken van groenten, het
roken van rauwe ham e.d. Anders dan bij de
industriële bereiding van voedsel, waar conser-
ven onder de grootste zorg en vakkennis wor-
den gemaakt, ontbreekt bij de meeste particu-
lieren, die zelf levensmiddelen conserveren,
vaak de nodige kennis.

Gelet op de ontwikkelingen van de laatste jaren
moet helaas worden geconstateerd, dat botu-
lisme onder dieren in Nederland regelmatig op-
treedt. Directe gevaren voor de gezondheid van
de mens vloeien hieruit gelukkig nauwelijks
voort.

Maar voor de duizenden vogels, die hieraan
jaarlijks sterven, is dit een afschuwelijke zaak.
Een verdere verspreiding van de ziekte moet
zoveel mogelijk worden voorkomen.
Een maatregel, die op dit moment dan ook kan
worden genomen in de strijd tegen botulisme, is
het verzamelen en vernietigen van dode vogels.
Dit opruimen van dode vogels moet aan de
autoriteiten worden overgelaten, hetgeen uiter-
aard niet wegneemt, dat een ieder daarbij kan
helpen.

Na de constatering van een aantal nieuwe var-
kenspestuitbraken, heeft het Ministerie van
Landbouw en Visserij eind augustus in gedeel-
ten van de provincies Utrecht en Gelderland
maatregelen genomen om verdere verspreiding
van de ziekte tegen te gaan.
Zo is op 24 augustus de \'Regeling varkenspest-
maatregelen Utrecht 1984\' in werking getreden.
Deze hield in dat het vervoer van varkens werd
verboden in een gebied dat grofweg valt binnen
de lijn: Schoonhoven, Lek, Nederrijn, Veenen-
daal, Maarn, Woudenberg, Scherpenzeel, Hoe-
velaken, Oud-Milligen, Harderwijk, Huizen,
Hilversum, Uithoorn, Woerden, Schoonhoven.
In het evenomschreven gebied bevinden zich ±
700.000 varkens.

Vier dagen nadien werd krachtens dezelfde re-
geling tevens de enting van alle varkens met het
daarvoor toegelaten vaccin verplicht, en wel in
de periode t/m 11 september.
Van de entverplichting uitgezonderd waren
varkens jonger dan twee weken, varkens die
reeds geënt waren tegen varkenspest alsmede
slachtvarkens met een levend gewicht van mi-
nimaal 85 kg van buiten het gebied en bestemd
voor een slachterij daarbinnen. Voor alle var-
kens jonger dan twee weken is in de na-entings-
periode een verplichting van kracht tot vaccina-
tie op een leeftijd tussen de 5 en 9 weken. Tevens
moeten alle nieuw-aangekochte, ongeënte die-
ren voor zover het een fok- of mestbedrijf be-
treft, binnen 4 weken na toevoeging daaraan
worden gevaccineerd. Onmiddellijk na de en-
ting dienen de varkens te worden voorzien van
een door de Veterinaire Dienst aangewezen
oormerk.

Voorlopig geldt in het entgebied nog eerder-
vermeld vervoerverbod voor alle varkens. Wel
was reeds in de entperiode de aanvoer toege-
staan van slaehtvarkens met een levend gewicht
van minimaal 85 kg van buiten het gebied en
bestemd voor een slachterij daarbmnen en
vanaf 12 september al het transport van zulke
slaehtvarkens mits zij, voor zover afkomstig uit
het betrokken gebied, overeenkomstig de voor-
schriften zijn geënt.

Vanzelfsprekend moet het vervoer naar de
slachterij rechtstreeks en langs de kortste weg
plaatsvinden. Ook doorvoer van varkens is mo-
gelijk, mits het transport zonder oponthoud en
rechtstreeks plaatsvindt, en wel via de Rijksweg
Al, de Rijksweg A2, de Rijksweg A12, de
Rijksweg A27 dan wel de Rijksweg A28. In
bijzondere gevallen kan de Directeur van de
Veterinaire Dienst ontheffing verlenen op eer-
dergenoemde maatregelen en daar tevens voor-
schriften en beperkingen aan verbinden.

Onderzoek naar competitie in
voedselopname tussen vos en
wildzwijn als voorbereiding op
eventuele orale rabiesvaccinatie van
vossen

De tot nu toe gevolgde methoden om in met
rabies besmette gebieden de vossenpopulatie
zodanig te reduceren dat de ziekte minder kans
krijgt zich verder te verspreiden, hebben inter-
nationaal slechts in zeer beperkte gebieden tot
gunstige resultaten geleid.
Na 10 jaar van onderzoek door de Wereld Ge-
zondheids Organisatie (WHO) staat thans een
gemodificeerde levende virusvaccinstam voor
orale vaccinatie ter beschikking die zowel voor
vossen als andere vleesetende dieren en knaag-
dieren effectief en veilig is. Orale vaccinatie van
vossen aan het front van een epizoötie heeft
bewezen de spreiding van rabies tot staan te
brengen. Wel moet dan tenminste 50% van dc
populatie geïmtnuniseerd zijn. Om te weten te
komen of dit mogelijk is op de Veluwe, waar
naast vossen veel wilde zwijnen voorkomen,
wordt vanaf 27 augustus tot waarschijnlijk 30
november op de Noord-Oost Veluwe een proef
gehouden om de competitie na te gaan tussen
beide wildsoorten. Dit gebied van ± 450 km^
heeft in vergelijking met andere delen van Ne-
derland een vrij dichte vossenpopulatie en kent
zeer gunstige verspreidingsvoorwaarden voor
rabies ingeval van een infectiehaard. Opdracht
tot proef is gemeenschappelijk gegeven door de
Veterinaire Dienst van het Ministerie van Land-
bouw en Visserij en de Veterinaire Hoofdin-
spectie van het Ministerie van Welzijn, Volks-
gezondheid en Cultuur. De uitvoering berust bij
de jagers en jachtopzieners van de Noord Ve-
luwe.

Ter verkrijging van inzicht of voldoende immu-
niteit tegen rabies kan worden verkregen in de
vossenpopulatie, indien de situatie enting nood-
zakelijk maakt, zijn eind augustus 7000 dode
eendagskuikens uitgelegd (15 per 1 km^), elk
voorzien van 150 mgr tetracyclinechloraat als
verklikkerstof. Genoemde stof veroorzaakt in
de tanden en botten een geelkleuring, die zich
lang handhaaft, maaralléén microscopisch waar-
neembaar is en géén consequenties heeft voor de
gezondheid van het dier en zijn eventuele con-
sument.

Tussen 5 september en 30 november worden in
het gebied vossen afgeschoten en bij het RIN te
Arnhem op geelkleuring onderzocht. Vanwege
de aard en de duur van de te bezigen onderzoek-
techniek (UV-microscoop) kunnen de vossen
niet worden verdoofd, maar moeten ze worden
afgeschoten.

De proef, vormt een voorbereiding op een, in-
dien nodig, effectievere bescherming van mens
en dier tegen rabies. Wel zal de normale jacht-
druk gehandhaafd moeten worden.
Door middel van rapportage kunnen in het
voorjaar van 1985 de resultaten van de proef
worden verwacht.

Sinds de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde gemelde uitbraak van varkenspest
(10 augustus) deden zich in Nederland opnieuw
elf gevallen voor.

14 augustus - Meerkerk (Z.H.): mestbedrijf met 75
mestvarkens; buurtinfectievan fokbedrijf van 31 juli
te Meerkerk.

16 augustus - Deurne (N.Br.); fok-/mestbedrijf met
155 zeugen, 4 beren, 20 gelten, 898 mestvarkens en 690
biggen.

20 augustus - Maartensdijk (Utr.): mestbedrijf mei
401 mestvarkens; buurtinfeetie van mestbedrijf van 8
augustus te Westbroek.

21 augustus - Maartensdijk (Utr.): fokbedrijf met 50
zeugen, 3 beren en 230 biggen; buurtinfeetie van
mestbedrijf van 8 augustus te West broek en van mest-
bedrijf van 20 augustus te Maartensdijk.

21 augustus - Westbroek, gemeente Maartensdijk
(Utr.): fokbedrijf met 70 zeugen, 13 gelten, 1 beer, 1 1
mestvarkens en 216 biggen; contact met mestbedrijf
van 8 augustus te Westbroek via handelaar.
21 augustus - Stroe, gemeente Barneveld (GId.):
mestbedrijf met 156 mestvarkens.

23 augustus - Harmeien (Utr.): mestbedrijf met 110
mestvarkens; contactadres van fokbedrijf van 21 au-
gustus te Westbroek.

24 augustus - Ameide (Z.H.): mestbedrijf met 383
mestvarkens; indirect contactgeval van fokbedrijf van
21 augustus te Westbroek.

24 augustus - Leende (N.Br.): mestbedrijf met 4.10
mestvarkens; aankoop biggen van fokbedrijf van 10
augustus te Borkel en Schaft.

27 augustus - Goudriaan (Z.H.): mestbedrijf met 45
mestvarkens; buurtinfectie van mestbedrijf van 7 au-
gustus te Goudriaan.

27 augustus - Kootwijkerbrock, gemeente Barneveld
(Gld.): mestbedrijf met ± 1000 mestvarkens; aankoop
biggen van fokbedrijf van 21 augustus te Westbroek.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen
en zowel het OIE als de EG zijn op de hoogte
gebracht.

Ten aanzien van het welzijn en de gezondheid
van gezelschapsdieren is het Ministerie van
Landbouw en Visserij de laatste jaren veelvul-
dig geconfronteerd met uitingen van kritiek
rond het fokken van rashonden en raskatten.
Ook internationaal gaan hierover trouwens ver-
ontruste geluiden op. De kritiek is niet alléén
afkomstig van dierenbeschermingsorganisaties
cn particulieren, maar ook van praktizerende
dierenartsen en wetenschappers. Gebleken is
namelijk dat bij het fokken van dieren op
schoonheidseisen als beschreven in de zoge-
naamde rasstandaarden, het welzijn en de ge-
zondheid van het dier ernstig in het geding
komen. Dit kan enerzijds door omschrijvingen
in dc rasstandaarden die op zich zelf al welzijns-
belemmerend zijn, anderzijds door overdreven
interpretaties van de rasstandaarden.
Daarnaast komen er functionele stoornissen
voor die op een erfelijke basis berusten. Dieren
met deze stoornissen, maar ook dieren die dra-
gers zijn van genen voor deze stoornissen zou-
den van de fokkerij moeten worden uitgesloten.
Uiteraard moet hiertoe de bereidheid bij de
fokker aanwezig zijn.

Bovenbeschreven welzijnsproblemen hebben
voor de Veterinaire Dienst aanleiding gevormd
de \'Werkgroep Rasproblemen Hond en Kat\' in
te stellen. Naast medewerkers van het Ministe-
rie van Landbouw en Visserij en dat van Wel-
zijn, Volksgezondheid cn Cultuur bestaat de
werkgroep tevens uit vertegenwoordigers van
de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde en de Nederlandse Vereniging
tot Bescherming van Dieren.
Als opdracht heeft de werkgroep meegekregen:
— Het formuleren van een \'modelhond\', re-
spectievelijk \'-kat\', binnen zekere anatomi-
sche, fysiofogische en psychische grenzen op
een zodanige wijze dat welzijn en gezond-
heid zijn gewaarborgd en

— het daarna aangeven van maatregelen om
waar grenzen zijn overschreden de situatie
tot normale proporties terug te brengen.

1. Het formuleren van een zogenaamde \'mo-
delhond\'. Hierbij worden de algemene verschij-
ning en het karakter, de diverse delen van het
lichaam alsmede de gangen van een hond
binnen zekere anatomische, fysiologische en
psychische grenzen omschreven, en wel op een
zodanige wijze dat het welzijn en de gezondheid
van het dier zijn gewaarborgd.

Als richtlijn wordt hierbij grotendeels het door
de FCl (Federation Cynologique International)
gehanteerde schema van uiterlijke kenmerken
aangehouden. Een tweetal dierenartsen is be-
reid gevonden het betrokken schema in te
vullen, daarbij begeleid door een tweetal hoog-
leraren van de Faculteit der Diergeneeskunde.

2. Het toetsen van de bestaande rasstandaar-
den aan deze zogenaamde \'modelhond\'. Gezien
de in ons land aanwezige hoeveelheid aan ras-
sen, zal men zich in eerste instantie beperken tot
de meest voorkomende.

3. Tenslotte het voorbereiden en stimuleren
van maatregelen, daar waar aan de hand van de
toetsing de grenzen blijken te zijn overschreden,
bijvoorbeeld door overdreven interpretaties van
de rasstandaarden.

Het laatste kan onder meer gebeuren door pu-
bliekgerichte voorlichting, voorlichting aan
dierenartsen, het vaststellen van een zogenaamd
koopcontract, het adviseren van keurmeesters
in verband met de interpretatie van de rasstan-
daarden, het aanpassen en verbeteren van de
rasstandaarden, het voorbereiden van wette-
lijke maatregelen alsook het bewerkstelligen
van een internationale aanpak.
Bij katten zal de problematiek te zijner tijd op
dezelfde wijze worden benaderd.

Een internationale aanpak is mede van groot
belang bij het oplossen van de problemen rond
het fokken van gezelschapsdieren, aangezien
wijzigingen van de rasstandaarden moeten wor-
den voorbereid in het land waaruit het ras oor-
spronkelijk afkomstig is. Pas daarna kunnen
deze in de internationaal erkende FCI-normen
worden opgenomen.

Dat de betrokken problemen ook daadwerke-
lijk internationaal in de aandacht staan, blijkt
uit het feit dat ze momenteel worden besproken
in de Raad van Europa. Deze internationale

organisatie stelt zich tot taak een grotere een-
heid tussen zo\'n 20 lidstaten te bewerkstelligen
en organiseert hiertoe de onderlinge samenwer-
king op allerlei gebieden, o.a. dat van dierlijk
welzijn. Thans bereidt het Committee Ad hoe
for the Protection of Animals (CAHPA) van de
Raad een conventie voor aangaande het welzijn
van gezelschapsdieren. Nederland hecht grote
waarde aan deze internationale aanpak.

Vanuit haar eigen verantwoordelijkheid voor
het welzijn en de gezondheid van gezelschaps-
dieren, heeft de Nederlandse overheid (c.q. het
Ministerie van Landbouw en Visserij) het nood-
zakelijk geacht het eerderomschreven initiatief
te ontplooien, daarbij ondersteund door diverse
organisaties. Uit dit initiatief kunnen dan de
nodige maatregelen voortvloeien. Een feit blijft
echter, dat voor de uitvoering daarvan de me-
dewerking van alle betrokkenen onontbeerlijk
is, uiteraard ook die van de dierenartsen.

Dierziektebulletin nr. 15 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van I t/m 15 augustus 1984 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Op 2 augustus maakte de Veterinaire Dienst te Rome
melding van een uitbraak van varkenspest d.d. 26 juli
op een bedrijf in de gemeente Adrano, provincie Ca-
tania, Sicilië. Van de 200 hier aanwezige gespeende
biggen bleken er 130 ziek en zijn er 65 gestorven.
De dichtstbijgelegen bedrijven bevinden zich op 1
kilometer afstand. Veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen conform EG-richtlijn 80/127.

Volgens een telex d.d. 7 augustus van de Veterinaire
Dienst te Bonn zijn in de periode van 28 juli t/m 3
augustus weer 10 gevallen van varkenspest gemeld in
de Bondsrepubliek:

Alle op de betrokken bedrijven aanwezige varkens
zijn afgemaakt. De noodzakelijke veterinair-politio-
nele maatregelen zijn genomen.

17—21 XlIIth International Congress on Diseases
of Cattle, Durban, South Africa (pag. 418,878 en
885).

18 Afd. Overijssel K.N.M.v.D. Ledenvergadering,
Hellendoorn, Hotel Bergzicht; aanvang 20.00
uur.

18—21 25. Arbeitstagung des Arbeitdsgebietes \'Le-
bensmittelhygiene\' der DVG gemeinsam mit der
Sektion \'Lebensmittel tierischer Herkunft\' inder
Österreichischen Gesellschaft der Tierärzte un
der Schweizerischen Tiefrztlichen Vereinigung
für Fleischhygiene (A), Garmisch-Partenkirchen.

19—22 9. Weltkongreß der \'World Small Animal
Veterinary Association (WASVA), 30. Jahresta-
gung der Fachgruppe \'Kleintierkrankheiten\' der
DVG (A), Hamburg (Congress-Centrum) (pag.
614 en 179).

24—26 5. Intern. Lebensmittclrechtskongress \'Le-
bensmittelrecht und Ernährung\', München.