Dr. J. GOUDSWAARD, Voorzitter,
Drs. M. J. G. SCHOENIVIAKERS, Penningmeester
Prof. dr. A. BRAND, Prof. dr. W. MISDORP, Dr. A. DE KRUIF,
Drs. M. A. MOONS, Drs. M. BOSMAN, Leden.

2. de onderwerpen, gebaseerd op trefwoorden af-
geleid uit de titels van de publikaties, zoveel
mogelijk per hoofdonderwerp gegroepeerd.

In dc jaargang I9K5 van het Tijil.<ichriji voor I)iergenee.skundf is de nummering van de in het Tijdschrifi voor
Diergeneeskunde overgenomen artikelen uit The Velerinary Quaneriy vanaf allcvering 18(15 september 1985)
gewijzigd. Vanaf allcvering I tot en met allcvering 17 hebben deze artikelen nl. de nummering van The
Velerinary Quaneriy behouden; met ingang van 15 september 1985 dus hebben zij de nummering van het
Tijdschrifi voor Diergeneeskunde gekregen.

In deze Index wordt met de aanduiding \'vq*\' achter het paginanummer het paginanummer van The Velerinary
Quanerty bedoeld. Is dc aanduiding \'vq\' vermeld, dan wordt verwezen naar de nummering van het Tijdschrifi
voor Diergeneeskunde.

Akkermans, J. P. W. M., 30, 537
Anakotta, J., 850
Andriessen, F. H. J. J., 880
Angulo, A. F., 842
Arends, P. J., 93
Aukema, J. J., 1033

Baakman, M., 1015vq
Bakker, J., 855
Bander, A. C., 495
Barteling, S. J., 847
Beckers, H. J.,487

Brinkhoff, M. G. M., 1085vq
Brons, W., 291
Broom, D. M., 82
Brouwer, H. A., 732
Bruggeling, T., 1057
Bruins Jzn., B., 487

Crama, K., 387
Cremers, H. J. W. M., 198vq*
Cromwijk, W. A. J., 490
Cuperus, Tj., 558

Dieleman, S. J., 107, 720vq, 724vq
Dijk,J. E. van, 93, 1085vq
Dijk, P. van, 997
Dijk, P. M. van, 91vq*
\'Dijkhuizen, A. A., 310
Dijkstra, J., 898
Dijkstra, R. G., 898, 1097
Dik, K., 997
Dobbelaar, M. J., 696
Dobbelaar, P., 1057
Dolfing, A., 487
Donohoe, P. J., 852
Doorenbos, F. W., 555
Driessen, M. J. M., 685
Driessens, F., 1015vq;76vq*
Ducatelle, R., 1078vq
Dufour, E. M., 90
Dufrenne, J. B., 175
Duncan, I. J. H., 82

Eerdenburg, F. J. C. M. van, 391
Egberts, E., 855
Egberts, H. J. A., 1085vq
Egmond, H. P. van, 1002
Engelsma, J. W., 73vq*
Essen, G. van, 684
Ewijk, W. van, 814
Exsel, A. C. A. van, 153vq*

Faber, J.A.J., 1057
Festen, C. M. A. W., 122, 247
Firth, E. C.,997
Franken, P., lOlvq*
Frens, J.,401,672
Freudenthal, J., 654
Frik, J. F., 1025vq; 146vq*

Gajentaan, J. E., 84, 245
Garbis-Berkvens, J. M., 649
Geelen, A. J., 377
Geene, J. J., 345
Gestel, M. A. van, 947
Geus, J. C. de, 923
Goedegebuure, S. A., 490
Gogh, H. van, 135
Gommers, F. J., 855
Goren, E., 1077
Goudswaard, J., 894
Graaf, Fr. de, 298
Graaf, G. J. de, I53vq*
Greve, P. A., 1066
Groothuis, D. G., 716
Guinée, P. A. M., 842,986

Haagsma, J., 197
Haarlem, B. van, 718
Ham, L. P., 850
Hartman, E. G., 490
Hartog, L. A. den, 273
Hateren, A. K. van, 558
Hauser, B.. 939
Havelaar, A. H., 175
Hemker, H. C., 585
Herten, W. E. H. van, 877
Hilbink, F. W., 437
Hoekstra, P., 469
Hoekstra, T., 296
Hoeve, P. R. van, 876
Hoevers, J., 387
Hof, J., 487
Hollander, C. F., 458
Holzhauer, C., 1070
Hooff, J. A. R. M. van, 59
Hoogenkamp, H., 145, 852
Hoogerbrugge, A., I27vq*
Hooimeijer, J., 1074
Hoorens, J., I078vq
Horzmek, M. C., 939, 939b
Houwers, D. J., 845; Il2vq*
Hover, M., 1070
Huitema, H., 197
Hulst, M. M., 849

Maar, R. E. de, 157
Maas, H. M. E., 842
Makkinga, S., 190
Mannaerts, B. M. J. L., 852
Mattern, F. C. M., 1007
Meier, J., 847
Meloen, R. H., 847
Meursinge, J. A., 211

Miert, A. S. J. P. A. M. van, 135, 144, 596, 1098
Minderhoud, J., 172, 299, 422, 549
Mirck, M. H.. lOlvq*
Mol, H., 197

Oirschot, J. T. van. 189, 780vq
Okkens, A. C., 720vq, 724vq
Okma, B. D., 776
Oosterlee, M., 496
Oosterom, J., 175
Oosterom, R. A. A. van, 611
Ordelman, G. J., 861
Orthel, F. W., 9lvq*
Ossent, P., I078vq

Palmer, D., I078vq
Parmentier, H. K., 853
Pasman, J. W., 10.34
Peelen, J. P. J.. 776
Pekelder, J. J., 31
Piedrahita, J. A., 852
Pieters, J. J. L.. 1040
Poll, P. H. A., 387
Pomp, H., 854
Pott, H., 305
Putten. G. van, 82
Puyk, W., 847

Rauws, A. G., 932
Ree, J. M. van, 3
Riessen, H. A. van, 551
Rieter, R. I. H., 1098
Rijt, Th. J. J. van der, 470
Rozemond, H., 21, 674
Ruitenberg, E. J., 649
Rutten, V. P. M. G., 813

Schakenraad, J, M., 852
Sehieveen, P. B. E. van, 93
Schots, A., 855
Schuitemaker, E. A. J., 771
Schukken, A., 69
Schutter, J, J. C. M. de, 211
Siebenga, J. T., 1070
Simons, J., 73vq*
Slaats, J. G. A., 1054
Slappendel, R, J., 144

Teermk Sr., G. J., 808, 871
Terpstra, C,, 263, 272,849
Thijssen, H. H. W., 585
Tholhuysen, L., 388,928
Tieman, M., 852, 852b
Timmermans, L, P. M., 853
Tolkamp, G. J., 43
Tongeren, H. A. E. van, 440
Top, P. D. ,1., 93
Truijen, W. T., 320

Vahl, H. A,, 185
Vecht, U., 1037; 112vq»
Veen, FF M. van, 127vq*
Velden. M. A. van der, 771
Vellema, P., 898, 1097
Vellinga, K., 69
Vellinga, L., 127vq»
Verhoeff, J., 106vq*
Vermeulen, C. J., 639
Visser, N. A. P. C. de, 135
Voeten, A. C., 91vq*
Vos, J. G., 649
Vos, .1. H., lOlvq*
Vree, T. B., 76vq*; 1015vq
Vries, G. de, 72
Vries, H. W. de, 433
Vuurst,T. G. van de, 631

Waard, F. de, 697
Wal, J. F. van der, 755
Walgemoed, J., 558
Walsum, J. van, 806
Walvoort, H. C., 956vq
Wanningen, H., 555
Watering, C. C. van de, 886
Weeber, J. O. B., 662
Weijer, K., 848
Wemelsfelder, F., 795, 796
Wensing, Th., 1057
Wensvoort, G., 263, 849
Wentink, G. H., 153vq*
Westendorp, J. F., 377, 619
Wester, P. W., 159
Wiel, D. F. M. van der, 852
Wiepkema, P. R., 12, 82, 796
Wierda, A., 106vq»

Wilbrink, FF .1., 3vq», I Ivq*, 19vq*, 24vq*
Wilde, G. J. A. de, 686
Willemse, A., 673

Willemse, A. H., 107, 720vq, 724vq
Wirahadiredja, R. M. S., 850
Woortmeyer, R. J.,847
Wouda, W., 997; lOlvq*

Aardappelcysteaaltjes, identificatie, 855
Aardappelmoeheid, 855
Abnormaal gedrag, landbouwhuisdieren, 75
Achterstallige betalingen (1) 807, (2) 869
Acid a-glucosidase deficiency, 956vq
Adenovirus pneumonie, hond, 1078vq
Aflatoxine M,, 1002

Afrikaanse varkenspest, 270, 289, 320, 335, 508 (zie ook VHI/VD)
Afwijkingen bij slachtdieren, 776
Aldicarb-vergiftiging, rund, 555
ALGEMEEN

Referaten, 114, 151, 191, 561, 666, 728, 787
ALV-gs antigeen, 842
Anabolica-gebruik, vleesproduktie, 740
Anabolica-residuen, slachtrunderen, 355, 654
Anabolica-controle, histologisch onderzoek, 649
ANTIBIOTICA

Chlooramfenicol, oog, 143
Chlooramfenicol, waarom nog?, 401, 670, 860
Furazolidon, biggen, 181
Furazolidon, slachtkuikens, 185
Gentamicine, farmacotherapeutische aspecten, 135
Lincomycine, swine dysentery, 146vq*
Oxytetracycline, canine ehrlichiosis, I58vq*
Referaten, 114

Spectinomycine, swine dysentery, 150vq*
Sulphadimidine, pharmacokinetiek, rund, 10I5vq
Sulphonamide, residuen, 76vq*
Anticoagulantia, 585
Arterial blood gas values, 106vq*
Asiel, 342, 390, 972
Atrofische Rhinitis, 473
Aujeszky, ziekte van, 601
Aujeszky, ziekte van, vaccins, 780vq
Automatisering, 378, 379
Aviaire Infectieuze Bronchitis, 846
Aviaire leukose, bestrijding, 842

BACTERIOLOGIE
Bordetella bronchiseptica. 473
Clostridium botulinum. 175
E.scherichia coli. 345, 842
Escherichia coli. K88-positive, 1025vq
Escherichia coli. K99, F41 en P987 antigenen, 842
Haemophilus somnus. 31
Leptospira hardjo. 150
Mycobacterium avium. 716
Mycobacterium bovis. 197
Mycobacterium paratuberculosis, 517, 527
Mycobacterium tuberculosis, 197
Mycoplasma hyorhinis. 490
Pasteurella multocida. 473
Referaten, 191,407,666, 1030, 1089
Babesiose, hond, 93
BERICHTEN EN VERSLAGEN

Gelezen, 52, 213, 260, 344, 433, 460, 496, 609, 672, 1038, 1093
Dierentuinen verwachten veel baat van landbouwkundig onderzoek, 36
Dierproevenbeleid, 36

Officiële start van de bouw van het Gemeenschappelijk Dierenlaboratorium RUU/AZU, 201
Medische informatie per computer - Universiteitsbibliotheek Utrecht op \'Medica \'85\', 202
Modernisering in de vleestechnologie, 244
Kluyverprijs, 244

Meer vrouwen dan mannen onder eerstejaars-studenten Rijksuniversiteit te Utrecht, 245
Verhuisbericht Bureau Registratie Diergeneesmiddelen, 245
Aanbinden van fokzeugen onbedoelde dierenmishandeling, 246

Vereende krachten in de Commissie Geneeskunde van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Weten-
schappen, 247

Centraal Diergeneeskundig Instituut was geen bron mond- en klauwzeerbesmetting, 454
European Association for Aquatic Mammals, 460

Onderzoek; publiek vindt genetische manipulatie met menselijk celmateriaal doodeng, 490

Verslag van het 20th International Symposium on the History of Veterinary Medicine, 674
Dierproevenbesluit, 733

De beperkingen van de wetenschappelijke onderzoekmethode ten aanzien van het welzijnsbeleid voor land-
bouwhuisdieren. 791

Uitspraak Hof van Justitie te Luxemburg met betrekking tol vrije vestiging en wederzijdse erkenning van
diploma\'s, 797

Verslag van het 27e Internationale Symposium over ziekten van dieren uit diergaarden, 800

Bepaling van de harde-botrest en grootte van de botdeeltjes in separatorvlees, 969
Chemo-therapie van osteosarcomen, 972
Heropening Dierenasiel Crailo Hilversum, 972

Toezegging minister Deetman komende vier jaar 1,2 miljoen voor alternatieven voor dierproeven, 1094
International Colloquium over ziekten bij de geit, 1095

Third European Congress on Veterinary Pharmacology and Toxicology, 1097
Beroepsaansprakelijkheid, 21
Bestrijdingsmiddelen, 1066
Biestverstrekking, 1057
Bijwerkingen, chlooramfenicol, 401, 670, 860
Biologische banken, 703
BOEKBESPREKING

Molecular Virology (Molecular and medical aspects of disease causing viruses of man and animals), 495
Natural toxicants in feeds and poisonous plants, 968
Operationen an Hund and Katze, 905
Parasitology for Veterinarians, 669

Radiographic technique in veterinary practice (second edition), 861
Recent advances in virus diagnosis, 281
Schafkrankheiten, 1092

Schriftenreihe Versuchstierkunde. Heft 10: Schwerpunkte der Infektionsüberwachung in Versuchstier-
bestanden, 118

Tierärztliche Geburtshilfe und Gynäkologie in Frage und Antwort, 281
Vergiftigingen, 30

Zur vergleichende Anatomie von Damlier (Dama dama L. 1758), Scbä[(Ovis aries L. 1758) und Ziege fCapra
hircus L. 1758), Osteologie und postnatale Osteogenese, 1092
BOEKENNIEUWS

Het klinisch onderzoek bij grote huisdieren, 322
Boerenmetworst, voedselvergiftiging, 487
Bordetella bronchiseptica, varken, 473
Bovine tuberculose, 197 Naschrift
Bovine respiratory syncytial virus, 106vq*
Bromocryptine treatment, cyclic dog, 724vq
BVD, nieuwe ontwikkelingen, 104

Carazolol, varkensnieren, 73vq*
Carbadox, biggen, 181
Case-control studies, 703
Chédiak-Higashi syndroom, 391
Chlooramfenicol, oog, 143
Chlooramfenicol, waarom nog?, 401, 670, 860
Cholestase, draver, 99
Chorioptes bovis, kameel, I98vq*
Chronic indurative mastitis, sheep, 112vq*
Cicuta virosa L.-, intoxicatie, schaap, 454
Clostridium botulinum, rundveebedrijven, 175
Coccidiose, rund, 558
Coccidiosis, broilers, 66vq*
Cohort studies, 703
Colibacillose, big, 850
Colibacillose, kalf, 850
Collagen determination, 84vq*
Colostrum, 345

Computerprogram: The VAMPP-dairy computer program, 3vq*, 1 Ivq*, I9vq*, 24vq*
CONGRESSEN

20,44,45,72, 84,86, 106, 123, 124, 149, 158, 160, 161, 188,203,227,250,288,327,369,412,462, 499,535,

564, 604,612, 675,690,717,770, 801,863,908,938, 1041, 1065, 1069, 127vq*
Corpus luteum, cyclic dog, 720vq, 724vq
Coumarines, 585, 596
Cryotherapie, 947

Cyprinus carpio L., geslachtsceldifferentiaties, 583
Cysteuze ovariële follikeis, kat, 98
Cysticercosis, 761
Cysticercosis, schaap, 898

Diagnostiek, aardappelmoeheid, 855
Diagnostiek, kleine huisdieren, 664
Diagnostiek, land- en tuinbouwgewassen, 854
Diarree, neonatale, kalveren, 345
Dierentuinen, 36, 800
Diergeneeskundig Jaarboek, 926
Diergeneeskundig onderzoek, 818
Diergeneesmiddelenwet, 48, 465, 573, 615, 977, 1099
Dierlijke produktie, 823

Dierproeven, 201, 331, 464, 613, 737, 742, 976, 1094
Dierproevenbeleid, 36, 198, 973
Dierproevenbesluit, 733

47, 87, 126, 165, 209,256, 286, 333, 373, 417, 466, 506, 546, 567, 617, 679, 745, 803, 865, 910, 978, 1044, 1100
Drachtigheidsdiagnose, rund, 852
Drachtigheidstest, paard, 400
Drachtigheidstest, rund, 361
DUIF

Eicosanoids, 44vq*
Electroanaesthesie, 120vq*
Electroimmobilisatie, 120vq*
Embryotransplantatie, rund, 145
Endocarditis, rund, 776
Endocarditis, varken, 776
Endorfinen, 3

Studiedag Duiveziekten en Therapie, 663
Herhaling Studiedag Duiveziekten en Therapie, 856
Uitreiking Schornagel legpenning en Schimmel-Viruly prijs, 971
Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, 1031
Veterinaire Tandheelkunde, 245
Farmacokinetiek, 932, I0I5vq
Feline infectieuze peritonitis (FIP), 939
Felinfo, 931,939
FeLV-gp, 70, 848
Fenylbutazon, 596
Furazolidon, biggen, 181
Furazolidon, slachtkuikens, 185
Fysiotherapie bij dieren, 924

Referaten, 901, 1089
Ziekten, 1095
Gemedicineerd voeder, biggen, 181
Geneesmiddelen-interacties, 181, 596
Gentamicine, farmacotherapeutische aspecten, 135
Geslachtsdifferentiatie, karpergonaden (Cyprinus carpio L.), 853
GEZELSCHAPSDIEREN
Diagnostiek, 664

Discussienota Structurering Veterinaire Verzorging Gezelschapsdieren, 385 -I- Naschrift, 387

Zie ook HOND en KAT
Glaucoom, hond en kat, 219
Glycogeen stapelings-ziekte, 956vq
Groeibevorderaars, slachtkuikenvoer, 185

Bromocryptine treatment, 724vq
Corpus luteum, lifespan, 720vq, 724vq
Ehrlichiosis, 150vq*
Glaucoom, 219, 228
Glycogeen stapelings-ziekte, 956vq
Immunoperoxidase, 1078vq
Interoestrus interval, 724vq

Oxytetracycline treatment, canine ehrlichiosis, I58vq*
Pneumonie, adenovirus, I078vq

Referaten, 32, 73, 114, 151, 191, 241, 277, 323, 538, 561, 666, 787, 857, 901, 965, 1028, 1089
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Hormonen, 199, 355, 497, 549, 649, 654; 35vq*
Huisvesting, biggen, I27vq*
Huisvesting, leghennen, 249
H-Y antigeen, 852
Hybridomatechnologie, 835, 839

Immunoglobulineklassen, rund, 849
Immunoglobulineklassen, varken, 849
IMMUNOLOGIE

Referaten, 192, 323,562, 857
Immunoperoxidase, I078vq
Immunoperoxidasetest, 849
Infectieuze Laryngotracheitis, dierspectrum, 437
Infectious Bursal Disease, 84vq*
Infectious Bursal Disease, geïnactiveerd vaccin, 9lvq*
Inherited metabolic disease, 956vq
INGEZONDEN

Nieuwe wegen in de fokkerij, een avond over embryotransplantatie, 42
Verplicht pensioenfonds dierenartsen (2), 157 -h Naschrift
Hondepoep, 158, (2)495
Bovine tuberculose, 197 Naschrift

Discussienota Structurering Veterinaire Verzorging Gezelschapsdieren, 385 Naschrift, 387

Een visie op de toekomst van het vestigingsbeleid, 1032
Studiedag Duiveziekten en Therapie, 1098
Received, 59vq*
Injectieplaats-residuen, 932

Interoestrus interval, hond, 724vq
Intestinal M-cell, 1085vq
INTOXICATIE
Aldicarb, rund, 555
Gemedicineerd voeder, biggen, 181
Kopervergiftiging, kalveren, 405
Narasinvergiftiging, kalkoen, 665
Nitraatvergiftiging, jongvee, 856
Rhodondendron, schaap, 454
Staphylokokken, boerenmetworst, 487

Taxus, pony, 454
Taxus, schaap, 454
Uienvergiftiging, rund, 31
Vergiftigingen, rund, 190
Waterscheerling, schaap, 454
Zinkvergiftiging, kalveren, 153vq*
Ivermectine, paard, 237

Cysteuze ovariële follikels, 98
Feline infectieuze peritonitis (FIP), 939
Felinfo, 931,939
FeLV-gp, 70, 848

FcLV-infectie, passieve immunisatie, 848
Glaucoom, 219, 228
Ontworming, 718
Proligeston, 662
Referaten, 73, 115,277,788,901
Vlooienallergie, 662
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Kernenergie, 1007
KNMvD - Afdelingen
Afdeling Overijssel, 170
Afdeling Zuid-Holland, 630
KNMvD - Algemeen
EASVO, 171, 548
FVE, 338, 984

Leveringsvoorwaarden, 170
Reminder\'Voorjaarsdagen 1985\', 174
Voorlichtingsmiddag contracten, 213
Pet-Video, 214, 1040
Map Begeleiding Varkensbedrijven, 259

Bevoegdheid tot uitoefening van de diergeneeskunde, 260, 1110
Afrikaanse varkenspest in België, 289
Folder \'Veehouder en Noodslachting\', 290

Correctie codelijst van geneesmiddelen voor vleeskalveren, 305, 633, 754, 811, 926, 1055

Nota \'De kanalisatie van diergeneesmiddelen\', 381
Toelating buitenlandse dierenarts, 383
Werkgroep Veterinaire Aquacultuur, 384
Bijeenkomst dierenartsen verbonden aan een asiel, 390
Belang welzijn gezelschapsdieren bij publiek stimuleren, 431
Stage kennismaking beroepsuitoefening, 432

10e WSAVA-internationaal congres, Tokyo, 433
Adressenboek, 433
\'Voorjaarsdagen 1985\', 200, 509
\'Voorjaarsdagen 1986\', 1104
Dodenherdenking, 514

Opheffing Vereniging van Directeuren van Gemeentelijke Slachthuizen en Vleeskeuringsdiensten in Neder-
land, 618

Stichting Pensioenfonds voor Dierenartsen, 619
Vacatures Vleeskeuring Denemarken, 619

Benoeming collega W. Misdorp tot buitengewoon hoogleraar, 620
Onderzoek naar het houden van honden en katten in Nederlandse gezinnen, 621

Toespraak Staatssecretaris A. Ploeg (L & V) n.a.v. NlPO-enquête (Cie. Gezondheid en Welzijn Gezelschaps-
dieren), 626
Vedias-dag, 627, 868
Paardengynaecologie, 632
De veterinaire tarieflijst, 683
Nieuw adres Algemeen Secretaris, 691
University of Guelph, 754
Achterstallige betalingen (I), 807, (2) 869
Raad voor Specialisatie, 872
Fysiotherapie bij dieren, 924

Dr. J. H. M. Verheijden tot hoogleraar benoemd, 925
Diergeneeskundig Jaarboek, 926
Oproep TH Eindhoven (MENT-project), 926
Verzekeringsplicht assistenten/waarnemers, 980

Consument vraagt steeds nadrukkelijker kwaliteitsgaranties overheid, 986
Kort verslag 34e vergadering Permanent Comité WVA, 991
Afgifte destructiemateriaal, 994

De Gezondheidssituatie bij konijnen en knaagdieren, 1051
Boerenerfstukken, 1054
Wrakke dieren, 1102
Actualiteiten, 1103

Nationale Diergeneeskundige dag van de Belgische Syndicale Dierenartsenvereniging te Mons op 12 oktober
1985, 1105
KNMvD - Algemeen Bestuur

Commissie Bevordering Diergeneeskundig en Vergelijkend Ziektekundig Onderzoek. 130

— Beleidsnota Commissie Gezondheid cn Welzijn Gezelschapsdieren aan Staatssecretaris Ploeg aange-
boden, 383

— Beleidsnota Commissie Gezondheid en Welzijn Gezelschapsdieren, 424
Contact-comissie Diergeneeskunde FIDIN (CCDF), 381
Voorbereidingscommissie 125-jarig bestaan KNMvD, 421

Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, 90, 214, 384, 629, 752
Groep Gezondheids-en Kwaliteitszorg, 547, 688, 752, 1048
Groep KI en Zootechniek, 128, 384, 625
Groep Paardenpraktici, 170, 550
Groep Pluimveewetenschappen, 469, 511

Groep Veterinaire Homoeopathie, 172,215,260, 301,511,512, 688, 1053, 1110
KNMvD - Hoofdbestuur

Vacatures in besturen en commissies in verband met de 132e Algemene Vergadering van de KNMvD, 212,258
KNMvD - In Memoriam
Braam, H. J., 291

Gils. Prof. dr. J. H. J, van, 983
Groot, Prof. dr. Th. de, 468
Offeringa, S. E., 423
Pie, A., 686
Pliva, B..685
Rozeman, A., 89
Santen, Dr. R. van, 377
Tammes, H. N., 21 1
KNMvD - Jaarcongres en Algemene Vergadering

— Pijn, gewaarwording en expressie: een ethologische beschouwing, 59
Jaarcongres 1985, 470, 513, 577, 689, 748, 877, 880, 886, 894, 914
Jaarcongres 1985: Congresthema: \'Dierenarts & Informatica\'

53, 91, 131, 173, 215, 261, 303, 343, 388, 434, 471, 515, 552, 583, 634, 691, 753, 810, 875, 929, 1055, 1 106
KNMvD - Postacademisch Onderwijs Diergeneeskunde
Cursus Kleine Huisdieren, 928
Bestuur, 433

Produkt-technologie, 305, 582
Rectificaties, 305
Signalement paard, 215
KNMvD - Stichting V-data
576,\'867

DSK-Symposium, 128,471
7e Veterinaire Studenten Almanak, 130
Peerdepieten 1985, 302
Veterinair Dispuut \'Mastitis\', 1107
Veterinair Dispuut Unitas, 1107
Veterinair Dispuut Veritas, 1107
Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t Gat\', 1107
Veterinaire Studenten Rijvereniging \'De Solleysel\', 1107
KNMvD - Veterinair Advies Centrum Ontwikkelingssamenwerking (VACO)

129, 167, 260, 342, 384, 433, 467, 516, 549, 574, 619, 752, 806, 876, 926, 996, 1044, 1110
Koninklijke Onderscheiding, 309, 619
Kopervergiftiging, kalveren, 405

Laboratorium-diagnostiek, swine dysentery, 150vq*
Lactatieanoestrus, varken, 107

LANDBOUWHUISDIEREN
Abnormaal gedrag, 75
Ammoniakschade, bio-industrie, 282
Dierwelzijn, 12,21,791
Gedragsstoringen, 12
Interimwet, 120, 200
Mestproblemen, 42
Noodslachting, 285, 290
Uitslagen gevoeligheidsbepalingen, 574
Wrakke dieren, 1102

Zie ook PAARD, PLUIMVEE, RUND, SCHAAP, VARKEN en VLEESKALVEREN
Lasalocid (Avatec), 66vq*
Leptospira hardjo. 150
Leveringsvoorwaarden, 170
Lincomycine, swine dysentery, 146vq*
Lintwormen, 761

Maanblindheid, paard, 771
M-cell, intestinal, 1085vq
Maedi/visna virus, 112vq*
Mastitis, rund, 150, 1034
Mastitis, schaap, 112vq*
Melk, progesteronbepaling, paard, 400
Melk, progesteronbepaling, rund, 361
Melk, sulphadimidine en metabolieten, I015vq
Melkerskoorts, 150
MICROBIOLOGIE
Referaten, 192

Monoclonale antilichamen, 272, 813, 814, 818, 823, 830, 835, 839, 842, 845, 846, 847, 848 849 850 852 853

Referaten, 602
Mycobacterium avium. 716
Mycobacterium bovis. 197
Mycobacterium paratuberculosis. 517, 527
Mycobacterium tuberculosis. 197
Mycoplasma hyorhinis, 490
Mycotoxinen, 1002

Chédiak-Higashi syndroom, 391
Nier, Carazolol, varkensnier, 73vq*
Nitraatvergiftiging, jongvee, 856

Referaten, 153
Ontworming, kat, 718
Oornecrose, varken, 954
Osteosarcomen, chemotherapie, 972
Oxytetracycline treatment, canine ehrlichiosis, 158vq*

Aiiticoagülantia, 585
Cholestase, 99
Coumarines, 585, 596
Drachtigheidstest, 400
EHVl, 189
Fenylbutazon, 596
Geneesmiddelen-interacties, 596
Ivermectine, 237
Maanblindheid, 771
Onchocerca cervicalis, 111
Paardengynaecologie, 632
Pancreasfibrose, 99
Podotrochleose, 585
Progesteronbepaling, melk, 400
Referaten, 33, 278
Sinusitis frontalis, 997
Spinal nematodosis, donkey, lOlvq*
Taxus-vergiftiging, pony, 454
Warfarine, 585

Referaten, 33, 323, 363,407, 455, 491, 538, 539, 562, 602, 667, 728, 729
Vaccin, geïnactiveerd, Infectious Bursal Disease, 91vq*
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN

Zie ook Dierproeven, -beleid en -besluit
Progesteron, rund, 852
Progesteronbepaling, melk, rund, 361
Progesteronbepaling, melk, paard, 400
Prolactine, varken, 107
Proligeston, 662

260, 494, 563,633
Referentiewaarden, microbiologische, voedingsmiddelen, 447
Refractometer, biestverstrekking, 1057
Repertorum diergeneesmiddelen, 248
RESIDUEN

Aanbolica, slachtrunderen, 355, 654
Carazolol in swine kidneys, 73vq*
Chlooramfenicol, 401
Dapsone residuen, 76vq*

Diethylstilbestrol-control in cattle in the Netherlands, 35vq*
Injectieplaats-residuen, 932
Sulfaresiduen, kortingsregeling, 1099
Sulphonamide residuen, 76vq*
Zie ook ANTIBIOTICA en Hormonen
Rhododendron-vergiftiging, schaap, 454
RUND

Aldicarb-vergiftiging, 555
Anabolica-gebruik, vleesproduktie, 740
Anabolica-rcsiduen, slachtrunderen, 355
Arterial blood gas values, 106vq*
Biestverstrekking, 1057
Bovine respiratory syncytial virus, 106vq*
Bovine tuberculose, 197 -f Naschrift
BVD, nieuwe ontwikkelingen, 104
Chédiak-Higashi syndroom, 391
Clostridium botulinum. 175
Coccidiosc, 558
Colostrum, 345
DES, 654

Mycobacterium bovis. 197
Mycobacterium paratuberculosis. 517, 527
Neonatale enterotoxische colibacillose, kalf, 850
Nitraatvergiftiging, jongvee, 856
Paratuberculose, bedrijfseconomische schade, 310
Paratuberculose, bestrijding met vaccinatie, 70
Paratuberculose, preventie, 517, 527
Paratuberculosis, 960vq; I39vq*
Pensacidose, 69

Referaten, 116, 153, 154, 193,240,278,324,363,364,365,366,407,408,409,455,456,457,491,492,493,539,
540, 563, 603, 604, 668, 729, 730, 789, 858, 902, 903, 1028, 1029, 1090
Runderembryo, 145
Runderrassen, 498

Rundertweeling, kunstmatig opgewekt, 362
Serum-gammaglobulinegehalte, kalf, 1057
Sexen, runderembryo\'s, 852
Sulphadimidine, pharmacokinetiek, IOI5vq
Trichofytie-vaccin LTF 130, 1011
Tuberculinatie, runderen-export, 1099
Tuberculose, 197
Uienvergiftiging, 31

Chronic indurative mastitis, I I2vq*
Cysticercosis, 898
Electroanaesthesie, I20vq*
Electroimmobilisatie, I20vq*
Intoxicatie, Waterscheerling, 454
Macdi/visna virus, I12vq*
Mastitis, I 12vq*

Referaten, 34. 193, 2.39, 279, 325, 366, 563, 604, 730, 903, 966, 1029
Rhododendron-vergiftiging, 454
Taxus-vergiftiging, 454
Zwoegerziektebestrijding, 845
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Schurft, I98vq*
Separatorvlees, 969

Serum-gammaglobulinegehalte, kalf, 1057
Sexen, runderembryo\'s, 852
Sinusitis frontalis, paard, 997
Spcctinomycine, swine dysentery, I50vq*
Sperma stier, Haemophilus .somnus. 31
Stafylokokken-intoxicatie, 487
Strongylina: spinal nematodosis, lOlvq*
Struisvogel (.Struthio camelus), histomoniasis, 536
Struisvogel (Struthio camelu.s). typhlohepatitis, 536
Sulphadimidine, pharmacokinetiek, rund, IOI5vq
Sulphonamide residuen, 76vq*
Swine dysentery in a sow herd. I46vq*, 150vq*

Therapie, anticoagulantia, 585
Therapie, chlooramfenicol, 401, 670, 860
Therapie, chemo-, 972
Therapie, cryo-, 947

TI.IDSCHRIFT VOOR DIERGENEESKUNDE
Redaktionele kolom, 1, 307, 931
Ten geleide, 637,693,931
Van de Hoofdredaktie, 687, 750, 805, 982
Van de redaktie, 582, 732
Toxoplasmose, 253, 371
Trichofytie-vaccin LTF 130, 1011
Tuberculose, bovine, 197 -1- Na.schrift
Tubercuose, varken, 716

Referaten. ,34, 35, 73, 1 17. L54, 155, 194, 241, 242, 279, 325, 366. 409. 410. 457, 540, 668, 730, 789, 859, 903,

Varkenspest, Afrikaanse, 270, 289, 320, 335, 508 (zie ook VHI/VD)
Varkenstuberculose, 716
Veevoeders, 1066

Index 1985; Vol. 7 gedeeltelijk opgenomen in Index Tijdschrift voor Diergeneeskunde
Pagina 3vq* t/m 30vq* te vinden naast pagina 72

333, 606, 728, 786, 959, 964, 1024, 1084; 11Ivq*, I27vq*, I32vq*, I45vq*, 153vq*, I57vq*,I99vq*
Reeeived, 59vq*

256, 286, 332, 545, 567, 616, 679, 744, 803, 910
Afrikaanse varkenspest in België, 284, 329, 615
Geen nieuwe gevallen van Afrikaanse varkenspest in België, 371
Nieuwe gevallen van Afrikaanse varkenspest in België, 503
VHI/VD-Algemeen

Landbouwkwaliteitswet Gemedicineerd Voeder, 331, 372, 416, 465, 504, 615
Indiensttreding van de beer drs. P. C. M. de Greeve, 163
Vacature in Oman, 174

Elfde conferentie van de OIE Regionale Commissie voor Europa, 206
Toxoplasmose en Toxoplasma-infectie, 253, 371
Proefhonden en -katten uit de particuliere handel, 284
Folder \'Veehouder en Noodslachting\', 285

Europese Conventie ter bescherming van laboratoriumdieren, 330
Dierproeven in het Vv\'etenschappelijk Onderwijs, 331
Indiensttreding dr. J. H. M. Nieuwenhuijs, 464
Ethische beginselen en dierproeven, 464
Diergeneesmiddelenwet, 465, 615
Sectie Diergeneesmiddelen-VD versterkt, 503
Personeelswijzigingen sectie Dierziektenbestrijding-VD, 503
Wijziging Vleeskeuringsbesluit (Vleeskeuringswet), 503
Mededelingenrubriek VHI/VD gesplitst, 545
VHI - Algemeen

Dierproeven in de Tweede Kamer, 613
AROB-uitspraak inzake hernieuwde keuringsbeslissing, 613
Brochure \'Taak en Organisatie VHI\', 653
Gebruik van anabolica bij de vleesproduktie, 740
Daling in dierproeven zet door, 742
VD - Algemeen

Controles ter plaatse in het kader van het intracommunautaire handelsverkeer in vers vlees, 678
Regeling gekoeld vervoer, 678

Agrarische export naar China verruimd na bezoek Nederlandse delegatie, 743
Import van een kat in Engeland, 803
Personalia, 910
Lcptospirose, 910
Diergeneesmiddelenwet, 977, 1099
Gecombineerde enting MKZ-rabies, 1043
Tuberculinatie ten behoeve van export van runderen, 1099
Kortingsregeling van sulfaresiduen, 1099
VHI/VD - Besmettelijke Dierziekten

46, 85, 126, 164, 208, 255, 285, 332, 373, 416, 505, 545, 566, 616, 678, 744, 803, 910, 1043
Besmettelijke Dierziekten in 1984, 125
VHI/VD - Mond- en Klauwzeer

46, 86, 125, 165, 208, 255, 286, 332, 465, 505, 545, 616, 679. 744, 803, 1044, 1099
Mond- en klauwzeer in Italië, 372

46, 86, 125, 164, 208, 255, 285, 332, 416, 465, 505, 545, 566, 616, 679, 744, 803, 910, 1043
Varkenspest in Nederland, 46, 85, 125, 164, 208, 254, 285, 332, 436, 465, 504, 545, 566, 615
Varkenspestmaatregelen in Noord-Oostelijk Brabant, 85

Herziening vaccinatie-regiem in entgebieden - praktische richtlijnen voor uitvoering enting, 162
Verdere varkenspestmaatregelen in Noord-Oostelijk Brabant, 163
Nieuwe varkenspestmaatregelen in Nederland, 414

Mobiele electrocutie-apparatuur voor het doden van met varkenspest besmette varkens, 415
Regeling varkenspestmaatregelen Betuwe 1985, 504
Varkenspest in Europa, 371
VHI/VD - Vesiculaire varkensziekte
1044

Aviaire Infectieuze Bronchitis Virus, 846, 847
Hantavirussen, 440
Mond- en klauwzeer virus, 847
Pestivirussen, 849
VLEESKALVEREN

Correctie codelijst van geneesmiddelen voor vleeskalveren, 305, 633, 754, 811, 926, 1055
Ulcus aboinasi, 755
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
VLEESKEURING

Afwijkingen bij slachtdieren, 776
Anabolica-gebruik, vleesproduktie, 740
Anabolica-residuen, slachtrunderen, 355, 654
Anabolica-controle, histologisch onderzoek, 649
AROB-uitspraak, hernieuwde keuringsbeslissing, 613
Cysticcrcose, 761

Dicthylstilbestrol-control in cattle in the Netherlands, 35vq*
Hormoncnondcrzoek, uitbreiding, 549
Noodslachting, 285, 290
RVV, 292

\'Luberculose, bovine, 197 -F Naschrift
Tubcrculo.se, varken, 716
Vacatures, Denemarken, 619

Wijziging Vleeskeuringsbesluit (Vleeskeuringswet), 503
Zie ook RESIDUEN
Vlecsprodukten, 84vq*
Vleesproduktie, 740
Vleestechnologie, 244
Vlooienallergie, 662

Microbiologische referentiewaarden, voedingsmiddelen, 447
\' Referaten, 117, 155, 195, 242, 280, 325, 367, 410, 458, 494, 563, 731, 789, 859, 904, 1091
Separatorvlees, 969
Stafylokokken-inloxicatie, 487
\'Voedselvergiftiging, 487
VOGEL

Hexamitiasis, postduiven, 1074
Histomoniasis, struisvogel (Sirulhio camelus). 536
Insluitlichaampjes hepatitis, jonge duiven, 537, (2) 606
Paramyxovirus disease, racing pigeons, 60vq*
Referaten, 280, 967

Typhlohepatitis, struisvogel (Struthio camelus), 536
Volksgezondheid, 716
Vossen, doden, 1077
Vossen, rabiespreventie, 639

Waterscheerling intoxicatie, schaap, 454
Welzijn dieren, zie ook Dierwelzijn
WETGEVING

Bureau Registratie Diergeneesmiddelen, verhuisbericht, 245
Diergeneesmiddelenwet, 48, 465, 573, 615, 977, 1099
Interimwet, 120, 200
Kanalisatie diergeneesmiddelen, 381
Vleeskeuringswet, 503
Winterdiarree, 1070

Hantavirussen, 440
Zoötechnische maatregelen, paratuberculose, rund, 517, 527
Zwoegerziektebestrijding, schaap, 845

Het is altijd een goede gewoonte geweest
bij de jaarwisseling een korte terug- en
vooruitblik tc werpen op het reilen en
zeilen van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde. Aan het begin van de 110e jaargang
wil de redaktie dit zeker niet nalaten.
Bij elf decennia Tijdschrift mag zeker wor-
den stilgestaan. Van trekschuit naarspace-
shuttle — waaraan naar verluidt binnen-
kort een Amerikaanse collega als eerste
dierenarts van de wereld deel zal nemen!
Van ganzevcer naar tekstverwerker, floppy
disc, viditel, teleconferentie.... kortom naar
het tijdperk van de computer. Op alle ter-
reinen van wetenschap en praktijk heeft
deze zijn intrede gedaan en is daar niet
meer uit weg te denken (getuige ook de
verschillende artikelen die over dit onder-
werp in Tijdschrift voor Diergeneeskunde tn
The Veterinary Quarterly zijn verschenen
en nog zullen worden gepubliceerd).
In de afgelopen honderd jaar, hebben de
ontwikkelingen op velerlei gebied zich —
vooral gedurende de laatste decennia — in
een soms verbijsterend snel tempo vol-
trokken. Het Tijdschrift heeft zich daarin
glansrijk weten te handhaven en bewijst als
communicatiemiddel tussen de diverse ho-
rizontale cn verticale geledingen van het
beroep en via The Veterinary Quarterly
naar de buitenlandse lezers en auteurs, nog
5tccds springlevend te zijn.

In het afgelopen jaar is de redaktie er in
geslaagd met nummers van betrekkelijk
grote omvang uit te komen. Dit is mede te
Janken aan een redelijk advertentie-aan-
bod, waardoor de koppeling tussen adver-
:enties en tekst ruimer genomen kon wor-
den. Ook in 1985 zal de redaktie trachten
Jit beleid zoveel mogelijk te bestendigen,
nj het, dat ten aanzien van de inhoud en
lamenstelling enige wijzigingen zullen wor-
den doorgevoerd.

In het kopij-aanbod voor het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde en The Veterinary
Quarterly valt de laatste tijd een verschui-
ving in de richting van The Veterinary
Quarterly te constateren. Hoewel in feite
bij het Tijdschrift voor Diergeneeskunde en
The Veterinary Quarterly voortdurend
sprake is geweest van een soort golfbewe-
ging in het kopij-aanbod, zal de redaktie
naar het zich nu laat aanzien in het ko-
mende jaar de omvang per Veterinary
Quarterly vergroten.

Als gevolg hiervan en teneinde de omvang
van iedere aflevering van het Tijdschrift zo
constant mogelijk te houden is tevens be-
sloten de Engelse tekst van The Veterinary
Quarterly die tot nog toe integraal in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde werd op-
genomen, thans in plaats van in één, over
meerdere afleveringen van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde op selectieve basis te
verdelen. In meerdere afleveringen van het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde zullen
voortaan dus naast Nederlandse ook En-
gelse artikelen uit The Veterinary Quarterly
te vinden zijn. Een bijkomend gevolg is, dat
aparte Nederlandse samenvattingen van de
Engelse artikelen niet meer zullen worden
geplaatst.

Op zich zelf is de grote belangstelling van
auteurs voor The Veterinary Quarterly bij-
zonder verheugend. Hierbij zal het feit, dat
The Veterinary Quarterly qua \'impact fac-
tor\' (IE) in internationaal opzicht een
goede middenpositie inneemt waarschijn-
lijk een belangrijke rol spelen. De IF geeft
de relatieve frequentie aan waarmee een
\'gemiddeld\' artikel in een tijdschrift tijdens
de twee voorafgaande jaren is aangehaald
in alle tijdschriften die zijn opgenomen in
de Science Citation Index.
Hierbij mag de positieve benadering van de
Vaste Kommissie voor de Wetenschapsbe-

oefening van de Faculteit der Diergenees-
kunde die met name aandacht vraagt voor
het publiceren in The Veterinary Quarterly
en het Tijdschrift voor Diergeneeskunde.
niet onvermeld blijven.
De Hoofdredaktie juicht bovengenoemde
ontwikkeling van harte toe; tegelijkertijd
doet zij echter een dringend beroep op de
auteurs om zich ook voor het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde te blijven inzetten!
The Veterinary Quarterly staat of valt met
voldoende aanbod van kwalitatief goede
artikelen voor het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde.

De redaktie zal zich hierbij niet onbetuigd
laten. Zij zal zich actief blijven opstellen
ten aanzien van de acquisitie van artikelen.
Niet alleen wetenschappelijke/oorspronke-
lijke artikelen, doch juist ook klinische les-
sen en bijdragen uit de praktijk zullen op
hoge prijs worden gesteld. Zoals recentelijk
eerder door haar gesteld streeft dc redaktie
naar een goede verhouding van klinische
en niet-klinische artikelen.

Enkele onderwerpen, die bijzondere aan-
dacht vragen cn waarmee dc redaktie zich
intensief bezig houdt zijn:

— Redaktiebeleid en ethiek. Binnen de
redaktie (zowel Hoofdredaktie als Ne-
derlandse en buitenlandse leden van de
Wetenschappelijke Redaktie) heeft aan-
gaande dit onderwerp een uitvoerige
gedachtenwisseling plaatsgevonden en
zijn tevens deskundigen buiten dc re-
daktie geraadpleegd. Deze gedachten-
wisseling heeft geresulteerd in een nog
te publiceren redaktionecl memoran-
dum getiteld: \'Redaktionele beoorde-
ling van publikaties, waarin dierproe-
ven worden beschreven, waartegen
ethische bezwaren kunnen bestaan\'.
Een Engelse versie hiervan: \'Publica-
tion of experimental animal research:
ethical aspects\', zal omstreeks april
1985 als \'editorial\' in The Veterinary
Quarterly worden gepubliceerd.

— Formaat van het Tijdschrift. De keuze
tussen het huidige of het A-4 formaat is
in essentie een kwestie van appreciatie.
Er zullen waarschijnlijk even zo vele
voor- als tegenstanders zijn.

voorbij gegaan; aan de andere kant zal
een A-4 formaat, door het grote opper-
vlak meer mogelijkheden bieden voor
een aantrekkelijke lay-out, hetgeen de
leesbaarheid zal verhogen. Van de pro\'s
en contra\'s, financiële consequenties,
advertentie-aspecten etc. maakt de re-
daktie een .studie.

— \'Wit\' maken van \'grijze\' literatuur. I^e
redaktie zal onderzoeken in hoeverre
de niet als officiële publikatie uitgege-
ven literatuur zoals rapporten, docto-
raalscripties, referaten etc. door middel
van het publiceren van synopsissen van
deze rapporten etc. meer toegankelijk
kan worden gemaakt voor een groter
lezerspubliek.

— Veterinaire homeopathie. In een toe-
komstige \'redaktionele kolom\' of een
artikel hoopt de redaktie de verschil-
lende aspecten rondom de homeopa-
thie te inventariseren cn onder de aan^
dacht van de lezers te brengen.

— Een \'opiniërende\' rubriek. Hierin zab
bewust ruimte aan discussie gegeven
worden. Dc redaktie verwacht deze ru-j
briek het komende jaar tot ontwikkeling
te brengen, om ook door middel van het
Tijdschrift aan de meningsvorming bin-
nen de Maatschappij bij te dragen.

Hoofdredaktie cn Wetenschappelijke Re-
daktie wensen de lezers, auteurs en mede-
werkers aan het slot van dit voorwoord een
gelukkig Nieuwjaar toe en spreken de hoop
en het vertrouwen uit, dat zij ook het ko-
mende jaar weer op de medewerking van
allen die zich bij het wel en wee van
Tijd.schrift en Quarterly betrokken voelen,
mogen rekenen!

SAM1;nvaTT1NG Het symptoom pijn lean opgewel<t worden doorprikl<els van uiteenlopende aard.
Deze prikkels activeren zintuigcellen, die deze informatie via neuronale systemen in het ruggemerg
doorgeven aan hoger gelegen centra in de hersenen. Het individu beschikt over verschillende systemen
die tn meer of tnindere mate de gevolgen van een pijnprikkel kunnen moduleren en controleren.
In sommige van deze systemen spelen de endorfinen (endogene stoffen met morfine-achtige werking)
een essentiële rol. Deze stoffen met een pijnstillende werking worden vermoedelijk gemobiliseerd
tijdens stress en door acupuntuur en andere procedures om pijn te verminderen (bijv. de praam hij
paarden). De betekenis van de endoifinen beperkt zich niet tot het symptoom pijn. Zij zijn onder meer
ook betrokken hij belonende systemen in de hersenen en spelen daardoor mogelijk een belangrijke rol
bij bijvoorbeeld eetgedrag, .sexueel gedrag, sociaal gedrag en verslavingsgedrag.

summary Various stimuli may evoke the symptom pain. These stimuli activate sensory receptors
and this information is transmitted to the spinal cord and a number of cerebral centres. Various
endogenous analgesic systems are present in the body, which can modulate and control the consequen-
ces of pain stimuli to some extent. Endogenous morphine-like substances (endorphins} are an essential
factor in some of these systems. Endorphins may be released in the body during stress or by acupuncture
and other pain-relieving procedures (e.g. the twitch in horses). The significance of endorphins is not
confined to puin. but they are also involved in reward systems ofthe bruin may therefore play a role in
eating, sexual, .social and addictive behaviour among others.

Pijn kan veroorzaakt worden door prikkels
van uiteenlopende aard (pijnprikkels).
Ondanks de vele verhandelingen over pijn,
die in de loop der eeuwen verschenen zijn,
bestaat er geen eenstemmigheid omtrent
het begrip pijn. Wel is duidelijk dat er grote
individuele en culturele verschillen bestaan
bij het reageren op pijnprikkels en dat het
beleven van pijngewaarwording sterk emo-
tioneel gekleurd is. Deze verschillen in rea-
geren en beleven maken het waarschijnlijk
dat het individu in meer of mindere mate
controle kan uitoefenen over de processen
die door een pijnprikkel beïnvloed worden.
Het bestaan van dergelijke controleme-
chanismen heeft in belangrijke mate bijge-
dragen tot de ontdekking dat het lichaam
beschikt over stoffen met een pijnstillende

Voordracht op .S oktober 19X4 gehouden ter gelegenheid van liet .laarcongres 19X4, tevens l.lle Algemene
Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te Akersloot (Congres-
thema: \'Pijn en pijnbeleving\').

Rudolf Magnus Instituut voor Farmacologie, Medische Faculteit, Rijksuniversiteit Utrecht, Vondellaan 6
3521 GD Utrecht.

werking. Onderzoek naar deze .stoffen is
initieel vooral uitgevoerd bij proefdieren.
Of en in welke mate pijn bij de mens en bij
verschillende diersoorten vergelijkbaar is,
wordt elders in dit tijdschrift besproken. In
dit artikel wordt verondersteld dat althans
gewervelde dieren niet alleen reageren op
pijnprikkels, maarook pijn bewust ervaren
en dat de mechanismen die ten grondslag
liggen aan deze processen ccn bepaalde
mate van overeenkomst hebben met die
van de mens.

Het lijkt zinvol onderscheid te maken tus-
sen de perceptie van, de gewaarwording
van. de beleving van cn de reactie op pijn-
prikkels. Pijn begint bij het prikkelen van
een zintuig, waardoor impulsen in aanvoe-
rende zenuwvezels ontstaan, die een ver-
andering veroorzaken in het impulspa-
troon van zenuwcellen in het centrale
zenuwstelsel (perceptie). Gewaarwording
is het zich bewust worden van dit veran-
derde impulspatroon. Verwerking van deze
gewaarwording leidt tot het innerlijk er-
varen van de pijn, het beleven van de pijn.
Zowel de perceptie als de gewaarwording
en de beleving van pijn kan een bepaald
reactiepatroon opwekken. Het reageren op
een pijnprikkel zonder dat sprake is van
gewaarwording wordt meestal aangeduid
met een reflexmatige reactie.
Het is de reactie op de pijnprikkel, die in
het proefdieronderzoek en in de dierge-
neeskunde in belangrijke mate bepalend is
voor het kwalitatief en kwantitatief vast-
stellen van pijn. Interpretatie van deze
reactie, waarbij uitgebreide kennis van de
verschillende reactiepatronen van de be-
treffende diersoort vereist is, kan inzicht
verschaffen in de betrokkenheid van be-
paalde hersenmechanismen bij de reactie
op de pijnprikkel.

Plotselinge pijn heeft meestal een waar-
schuwende functie: een bepaald deel van
het lichaam dreigt beschadigd te worden.
Het verwijderen van het bedreigde deel van
het lichaam uit de gevarenzone beperkt de
schade. Langdurige pijn zou een belang-
rijke functie hebben bij het tot stand komen
van genezing van beschadigingen. Het in-
dividu kan op een dergelijke pijn reageren
met al dan niet volledige immobilisatie van
het beschadigde lichaamsdeel of van het
gehele lichaam. Pijn speelt ook ccn belang-
rijke rol in het leergedrag, zowel wat be-
treft persoonlijke ervaringen als in de over-
dracht van kennis van ouderen aan jonge-
ren. Het associëren van een bepaalde han-
deling met pijn leidt meestal tot het nalaten
van die behandeling. Er zijn echter ook
interacties waarbij de functie van pijn (nog)
niet duidelijk is, bijvoorbeeld bij tumoren.

Een prikkel van buiten of uit het lichaam
wordt door receptoren (zintuigcellen) op-
gevangen en omgezet in een electrisch
signaal. Een zintuigcel kan geactiveerd
worden door één bepaalde prikkel (bijv.
licht of geluid), maar meestal ook door
andere, veel sterkere prikkels. Veronder-
steld is dat er nociceptoren bestaan, recep-
toren die een weefselbeschadiging signale-
ren, waarschijnlijk via pijnmediatoren zo-
als histamine, bradykinine en Prostaglan-
dinen, die door de beschadiging worden
vrijgemaakt. Niet opgehelderd is of elke
zintuigcel kan fungeren als nociceptor of
dat er specifieke nociceptoren bestaan. Het
in de nociceptor opgewekte electrische sig-
naal wordt via aanvoerende vezels naar het
ruggemerg gestuurd. Twee typen vezels
met elk een specifieke functie worden on-
derscheiden: primaire pijn zou gekoppeld
zijn aan activiteit in gemyeliniseerde vezels
behorend tot de dunne A-ö-vczels, cn se-
cundaire pijn aandc nog dunnere mergloze
C-vezcls. Activiteit in de A-ö-vczcls zou
leiden tot een snelle reactie op een pijn-
prikkel (rcllexmatige reactie bijv. het weg-
trekken van dc hand), terwijl activatie van
de C.\'-vczcls lol gevolg heeft dat na de reac-
tie dc pijn als zodanigervaren wordt. In het
ruggemerg worden dc binnenkomende elec-
trische signalen geïntegreerd cn al dan nicl
doorgesuiurd naar hoger gelegen centra.
Hij deze integratie zijn van belang de aan-
voerende dikke A a vezels, die geactiveerd
kunnen worden door zwakke prikkels in de
huid, alsmede dc invloed van afdalende zc-
nuwvczcls vanuit dc hersenen. Oorspron-
kelijk is deze integratie voorgesteld als de
poortlhcorie, die veronderstelt dal de acli-
valie van de A « vezels de poort op een
kier sluit, en activatie van dc A-ö cn C"-
vezels dc poort langzaam doet opengaan.
Hoewel details van de poorttheorie later

ingrijpend gewijzigd zijn, blijl<t het alge-
mene principe juist te zijn. Dc verdiensten
van dc theorie zijn dat zij voor het eerst
waarschijnlijk heeft gemaakt dat het li-
chaam beschikt over mechanismen om
controle uit te oefenen over pijn, en dat zij
geleid heeft tot het ontwikkelen van nieuwe
behandelingen van chronische pijn (bijv.
electrisch prikkelen van dikke zenuwvezels
door middel van transcutane zenuwstimu-
latie om de poort tc sluiten).
Verschillende zenuwbaansystemen zijn be-
trokken bij de informatie-overdracht be-
treffende pijn van het ruggemerg naar de
hersenen. Dc fylogenetisch oude palco-
spinothalamische banen projecteren via
structuren in de hersenstam naar de me-
diale en intralaminaire kernen van dc tha-
lamus. Vandaar is er een diffuse projectie
naar verschillende structuren in de cortex
en in het limbische systeem. De paleospi-
nothalamische banen worden overwegend
door de C-vezel systemen geactiveerd en
zijn vooral betrokken bij de doffe, ernstige,
late pijn. De verbinding met het limbische
systeem (onder andere septalc en amandel-
kernen cn dc hippocampus), dat een belang-
rijke rol vervult bij dc fysiologie van dc
emoties en het affect, is vermoedelijk van
belang voor het affectief reageren op pijn,
dc emotionele inkleuring. Het tweede, fy-
logenetisch jongere opstijgende baansys-
tecm, de tractus spinothalamicus (het neo-
spinothalamisch systeem) verbindt het
ruggemerg rechtstreeks met de thalamus.
Deze kernen staan in verbinding met de
primaire projecticgebiedcn in dc hersen-
schors. Het neospinothalamisch systeem
wordt in hoofdzaak geactiveerd door A-5
vezels cn rncdiccrt waarschijnlijk uitslui-
tend de scherpe, primaire pijn.
Vanuit dc projecticgebiedcn van met name
het paleospinothalamisch systeem lopen
zenuwvezels, al dan niet via ccn tussensta-
tion naar het ruggemerg. Activatie van
deze zenuwvezels werkt remmend op de in
het ruggetnerg binnenkomende pijnsigna-
Icn cn draagt bij aan dc integratie op rug-
gemcrgsnivcau.

Prikkelgeleiding in een zenuwcel en zijn
uitlopers is een electrisch fenomeen. Over-
dracht van een prikkel van de ene naar een
volgende zenuwcel geschiedt via chemische
overdracht. Aan het uiteinde van de uit-
loper van een zenuwcel wordt door de
electrische prikkel een stof afgegeven (dc
neurotransmitter) die een interactie aan-
gaat met het membraan van dc volgende
zenuwcel. Door de interactie wordt de
electrische activiteit in deze zenuwcel ver-
hoogd of verlaagd: de informatie is over-
gedragen. Verscheidene neurotransmitters
zijn betrokken bij de chemische overdracht
in dc zenuwbaansystemen, die door een
pijnprikkel beïnvloed worden. Genoemd
kunnen worden serotonine cn bepaalde
endorfinen.

Opium is het aan de lucht gedroogde melk-
sap van de plant Papaver somniferum (de
slaapbol). De oude Grieken waren reeds op
de hoogte van de heilzame werking van
opium. Niet alleen waren zij bekend met
het pijnstillend cffcct ervan, maar ook wis-
ten zij dat deze substantie euforie veroor-
zaakt. Deze euforie wordt gezien als een
belangrijke factor in de verslavende wer-
king van opium. Opium bevat een aantal
alkaloïden, waarvan morfine één van de
belangrijkste is. Morfine werd in het begin
van de 19e eeuw uit opium geïsoleerd en
dankt zijn naam aan Morpheus, de god van
de dromen. Morfine heeft een sterk pijnstil-
lende werking, maar kan aanleiding geven
tot verslavingsgedrag. Vele pogingen zijn
ondernomen om aan morfine verwante
stoffen te synthetiseren, die wel pijnstillend
maar niet verslavend zouden werken. Hoe-
wel deze pogingen niet erg succesvol zijn
geweest, heeft dit onderzoek geleid tot de
veronderstelling dat in het lichaam een
specifieke morfinereccptor aanwezig is.
Morfine zou zich aan deze receptor— een
complexe ciwitmolecule — kunnen binden,
waardoor de configuratie van dc recepto-
ren verandert met als gevolg een serie van
opeenvolgende reacties, uiteindelijk lei-
dend tot een biologisch effect. Een morfi-
nemolcculc past op zijn reccptormolcculc
als een sleutel in een slot. In het begin van
de zeventiger jaren werd aan de reeds be-
staande evidentie van het bestaan van
opiaatreceptoren toegevoegd de ontdek-
king dat opiaten zich specifiek binden aan
hersenhomogenaten.

Spoedig na deze vondst heeft men zich af-
gevraagd waarom in het lichaam recepto-

ren aanwezig zijn voor een stof uit planten,
dus in wezen een lichaamsvreemde stof. Is
het niet aantrekkelijk te veronderstellen
dat deze receptoren geactiveerd kunnen
worden door in het lichaam aanwezige
stoffen, dus endogene substanties. Deze
veronderstelling is in overeenstemming met
de idee. dat het lichaam controle kan uit-
oefenen over pijn. In 1975 zijn de eerste van
dergelijke stoffen uit hersenweefsel geïso-
leerd en gekarakteriseerd. Zij werden enke-
falinen (\'uit het hoofd\') genoemd en bleken
peptiden (kleine eiwitten) van 5 amino-
zuren te zijn. Spoedig daarna zijn verschil-
lende andere peptiden geïsoleerd, die de
werking van morfine nabootsen. De ver-
zamelnaam van deze stoffen is endorfinen
(endogene morfine).

De tot nu toe geïsoleerde endorfinen beho-
ren tot drie verschillende systemen. In elk
systeem wordt een groot voorlopermole-
cule van ongeveer 240 aminozuren gepro-
duceerd (tabel 1). Door dc invloed van en-
zymen ontstaan uit het voorlopermolcculc
de verschillende endorfinen. De drie sys-
temen worden pro-opiomelanocortine, pro-
enkefaline en pro-dynorfine genoemd. Het
pro-opiomelanocortine komt voor in de
voor- en middenkwab van de hypofyse,
maar ook in bepaalde zenuwbanen in de
hersenen met uitlopers in het limbisch sys-
teem in de hersenstam, en in perifere mem-
branen. Dit systeem levert de hormonen
corticotropine (ACTH) en /3-lipotropine
()8LPH). /j-LPH is de voorloper van a-.

ß-en 7-endorfine. Het pro-enkefaline sys-
teem is aanwezig in het bijniermerg en
wijdverspreid in korte zenuwbanen in de
hersenen. Dit systeem bevat de enkefa-
linen, die in de hersenen waarschijnlijk een
neurotransmitter rol vervullen. Het pro-
dvnorfine is het voorloper molecule van
dynorfine en komt voor in de achterkwab
van de hypofyse en onder meer in de hip-
pocampus. Behalve verschillende endor-
fine systemen, blijken er ook verschillende
typen opiaatreceptoren te bestaan (onder
andere (U, ö, k). Verondersteld is dat de
verschillende endorfinen met een bepaalde
mate van selectiviteit de genoemde drie
typen opiaatreceptoren kunnen activeren.
Ingesloten in het hersenvocht van proef-
dieren veroorzaken de endorfinen effecten,
die sterk overeenkomen met die welke door
morfine worden opgewekt. Vooral /3-en-
dorfine blijkt sterk werkzaam te zijn. De
andere, kortere endorfinen zijn minder po-
tent, waarschijnlijk omdat deze sneller wor-
den afgebroken.

Voorbeelden van de door /3-endorfine ver-
oorzaakte effecten zijn pijnstilling, hypo-
thermic, immobilisatie en spierstijfheid.
Het opiaat-achtige karakter van deze effec-
ten werd bevestigd door aan te tonen dat
specifickc opiaat antagonisten, zoals nalo-
xon. de effecten kunnen opheffen. Her-
haalde toediening van morfme leidt tot to-
lerantie, waardoor het pijnstillend effect
vermindert, tot lichamelijke afhankelijk-
heid, waardoor onthoudingssymptomen

Tabel I. I jiclorllnen en opiaatreceptoren.

	pro-opiomelaiioeortme (24.S az)	pro-enkelalinc (2.W az)	pro-dynorfine (2.16 az)
endorlinen	rï-endorf\'ine (16 a/) 7-endorl\'ine (17 a/) ß-endorline (.31 az)	(Met)-cnkcfaline (5 az) (Leu)-cnkcl\'aline (5 az) heptapeptlde (7 az) oetapeptide (8 az)	dynorlïne (i? az) /j-neo-endo-fine (9 az) o-neo-endo-fine (10 az) dynorline (17 az) \'groot\' dynorlïne (29 az)
beginstructu ur	Tyr-Gly-Gly-Phe-Met.....	Tyr-Cily-Gly-Phe-Met..... (Leu)	Tyr-Gly-GI.-Phe-Leu.....
prototype	)3-endorfine	Met/Leu-enkefaline	dynorfine
opiaatreeeptor	ß (6)	S(M)	K

a? = aminozuren

ontstaan na hel slaken van dc toediening,
en tol experimenteel verslavingsgedrag.
Deze verschijnselen zijn ook waargenomen
na herhaalde toediening van /3-endorfine.
Dit in het lichaam voorkomende peptide
heeft dus inherente verslavende eigenschap-
pen. Opgemerkt dient te worden dal de
genoemde effecten van /3-endorfine uitslui-
tend zichtbaar zijn na het toedienen van
relatief hoge doseringen, en dat derhalve
sprake is van farmacologische werkingen.
Naast de morfine-achtige werkingen van
de endorfinen is vastgesteld dat deze stof-
fen een zeer belangrijke invloed hebben bij
adaptief, dat wil zeggen aanpassingsgedrag.
Deze invloed wordt kennelijk niet geme-
dieerd door opiaatreceptoren, omdat na-
loxon dil effect niet kan verhinderen. Op
grond van deze en andere waarnemingen is
verondersteld dat de endorfinen betrokken
zijn bij motivationele processen. Een inte-
ressante vondst is dat een bepaalde endor-
finc, namelijk 7-endorfine, naast ecn opiaal-
achligc invloed, gedragseffecten bij proef-
dieren veroorzaakt die ook gezien worden
na behandeling met neuroleplica. Deze
neurolepticumachtige werking is nog ster-
ker aanwezig bij brokstukken van 7-en-
dorfine, die de opiaatachtige werking mis-
sen.

Al spoedig na de ontdekking van de aan-
wezigheid van endorfinen in de hypofyse
en de hersenen zijn er diverse hypothesen
geformuleerd omtrent de fysiologische en
pathofysiologische betekenis van deze pep-
tiden. Wat betreft pijn zouden ze betrok-
ken kunnen zijn bij de verwerking van de
pijnprikkel, bij \'fysiologische\' pijnstilling
cn bij pathologische pijn. Daarmee in over-
eenstemming zijn de waarnemingen, dat
opiaatreceptoren en endorfinen aanwezig
zijn in verschillende zenuwbanensystemen
in het ruggemerg en de hersenen, die moge-
lijk geactiveerd kunnen worden door pijn-
prikkels en betrokken zijn bij perceptie
van, gewaarwording van, de beleving van
en de reactie op deze prikkels. Het onder-
zoek naar de betekenis van endorfinen bij
pijn kan onderverdeeld worden in een aan-
tal categorieën: I)de invloed van specifieke
opiaatantagonisten op pijn; 2) de effecten
van endorfinen op pijn; 3) de gehalten aan
endorfinen in lichaamsvloeistoffen bijaan-
en afwezigheid van pijn. Dergelijke onder-
zoekingen zijn uitgevoerd zowel bij proef-
dieren als bij de gezonde cn zieke mens.
De opiaatachlige werking van endorfinen
kan geblokkeerd worden door specifieke
opiaatantagonisten zoals naloxon en nal-
trexon. De pijndrempel bij proefdieren en
mensen zonder pijn wordt nauwelijks beïn-
vloed door opiaatantagonisten. De veran-
deringen in het gedragspatroon van proef-
dieren ten gevolge van het blootstellen aan
pijn worden echter versterkt door naloxon.
Ook de pijnbeleving bij patiënten en vrij-
willigers werd versterkt door naloxon. Uit
dczc gegevens kan geconcludeerd worden
dat de endorfinen waarschijnlijk geen be-
langrijke rol spelen bij de pijnperceptie.
Wel lijken de endorfinen modulerend te
werken op de reactiviteit van het individu
nadat het de pijnprikkel heeft geperci-
pieerd. Mede gelet op de aanwezigheid
van de opiaatreceploren en de endorfinen
in het limbisch systeem en de betrokken-
heid van endorfinen bij adaptief gedrag,
zouden deze stoffen de motivatie om pijn te
verdragen kunnen versterken en/of de on-
aangename beleving van de pijn kunnen
verminderen. De endorfinen zouden ook
een rol spelen bij het dagelijks ritme en de
intensiteit van de reactie op een pijnprik-
kel. Zowel bij de mens als bij proefdieren
bleek dat ritme afwezig na behandeling met
naloxon.

Endorfinen veroorzaken een langdurige
analgesic, indien zij toegediend worden in
het hcrsenvochl van proefdieren en de
mens. Net als morfine is zowel de pijnper-
ceptie als de daaropvolgende reactie ver-
minderd. Ook na intrathccale toediening
van yS-endorfine en dynorfine is een derge-
lijk effect beschreven. Systemische toedie-
ning bleek minder effectief, wat waarschijn-
lijk een gevolg is van de relatief moeilijke
passage van deze peptiden door de bloed-
hersen barrière. Derivaten van enkefaline,
die resistent zijn tegen enzymatische af-
braak cn dc blocd-hersen barrière beter
passeren, bleken goede analgesic te be-
werkstelligen na systemische toediening en
zijn zelfs oraal werkzaam. Voorts heeft
men getracht de endogeen aanwezige en-
dorfinen te mobiliseren door bepaalde pro-
cedures toe te passen. Met name is onder-

zoek gedaan naar de invloed van electrische
stimulatie, van stress cn van acupuncttuir.
Electrische stimulatie van specifieke struc-
turen in dc hersenstam van proefdieren en
patiënten met chronische pijn veroorzaakt
analgesic zonder scdatic. Deze stimulatie
gaal gepaard met een sterke stijging van
/^-endorfine in hel hersenvocht. en de op-
gevv-ckte analgesic is gedeeltelijk te blokke-
ren met opiaalaniagonisten. Met is bekend
dat na ernstige verwondingen bijv. tenge-
volge van een auto-ongeluk, een periode
van analgesic optreedt. l.)il is vermoedelijk
hel gevolg \\an de door de situatie opge-
wekte stress. Inderdaad is vastgesteld bij
proefdieren en de mens dal het veroor-
zaken van stress gepaard gaat met analge-
sic. die verminderd is na verwijdering van
de hv pofysc cn gedeeltelijk te blokkeren is
met naloxon. Acupunctuur kan. al dan niet
mci behulp van perifere elcctrische stimu-
latie. analgesic veroorzaken, die vermin-
dert na toediening van naloxon. Er zijn
aanwijzingen dal vooral dc klassieke acu-
punciuiir en de clcciro-actiptincitiur gevoe-
lig zijn voor naxolon, terwijl de transcu-
tane zcnuwslimulatie minder beïnvloed
wordt door naloxon. Ook de analgesic op-
gewekt door injectie van een placebo of
door hypnose is weinig gevoelig voor nalo-
xon. Welke van dc in hel lichaam voorko-
mende endorfinen betrokken zijn bij anal-
gesic door acupunctuur en waar in het
lichaam, is nog niet duidelijk. Er zijn aan-
wijzingen dal zowel de endorfinen aanwe-
zig in de hypofyse als die in dc hersenen een
rol spelen. Gerapporteerd zijn verhoogde
gehalten aan ciulorlïncn in hci hersenvocht
en hel bloed tengevolge van acupunctimi .
Patiënten met chronische pijn hebben een
lager gehalte aan endorfine-achtig mate-
riaal in het hersenvocht dan gezonde vrij-
willigers. Deze verlaging is vooral aanwe-
zig hij patiënten met organisch-neurolo-
gisch lijden. Subminimale gehalten van dit
materiaal zijn gemeten in hel hersenvocht
van patiënten mei hoofdpijn. Deze gegc-
\\ens. alsmede de verhoogde gehalten aan
endorfinen die gevonden zijn na bepaalde
procedures, die gepaard gaan met analge-
sic (zoals (electro) acupunctuur, stress en
electrische siimulatie), doen vermoeden
dal een laag gehalte aan endorfinen gerela-
teerd zou kunnen zijn aan bepaalde vormen
van pijn. Nader onderzoek is echter nodig
om na te gaan of hier sprake is van een
causaal verband.

Uit hel bovenstaande blijkt dat de gevolgen
van ccn pijnprikkel op verschillende ni-
veaus (ruggemerg, hersenen, hypofyse) ge-
moduleerd en gecontroleerd kunnen wor-
den en dat er diverse procedures bestaan
om pijn le bestrijden (toediening van opia-
ten. electrische stimulatie, acupunctuur).
Kennelijk zijn er in het lichaam verschil-
lende analgesic systemen, die min of meer
selectief door de diverse procedures geacti-
veerd kunnen worden. Het analgetisch ef-
fect van sommige van dergelijke procedu-
res is te antagoneren door naloxon en
vertoont kruislolerantie met die van mor-
fine, wal de betrokkenheid van endorfinen
zeer aannetnelijk maakt. Effecten van an-
dere procedures zijn niet aanwezig in die-
ren waarbij de hypofyse verwijderd is, wat
aangeeft dat een hormonale component in
het spel is. Deze hormonale component
kan /^-endorfine zijn, maar bij andere pro-
cedures is sprake van niel-opiaatachtige
hormonen. Na het elimineren van bepaalde
hersenkernen kan via sommige procedures
geen analgesic meer worden opgewekt. De
effecten van deze procedures worden dus
voornatnclijk neuronaal gemedieerd. Een
sysleinatische indeling van de verschillende
systemen met voorbeelden van activerende
procedures is weergegeven in tabel 2. Be-
handeling met opiaten en electrische her-
senstiinulatic activeren een neuronaal-
opiaat systeem, terwijl acupunctuur cn
immobilisatie een hormonaal-opiaat sys-
teem activeren. De analgesic na transcu-
tane zcnuwslimulatie wordt door een
opiaat systeem en een niet-opiaat systeem
gemedieerd. alliankelijk van de kwaliteit
van dc toegediende stimulatie. Pijnprikkels
zijn in staat verschillende analgesic sys-
temen te activeren. De tijdsduur cn de pe-
riode dat de pijnprikkels worden toege-
diend en het lichaamsdeel van prikkeling
bepalen welk systeem wordt geactiveerd.
Met name langdurende pijnprikkels schij-
nen hormonale opiaat systemen te stimule-
ren.

Het bestaan van verschillende analgesie
systemen zou kunnen leiden tot de opvat-
ting dat bepaalde vormen van pijn wellicht
selectief behandeld kunnen worden door
het activeren van één analgesie systeem.
Gedetailleerde informatie hieromtrent is
echter (nog) nauwelijks beschikbaar. Wel
bestaat de klinische indruk dat in sommige
gevallen van opiaat-resistente pijn een an-
dere procedure (electrische hcrsenstimula-
tie, acupunctuur) wel analgesie kan be-
werkstelligen. Overigens dient opgemerkt
te worden, dat het lichaam niet alleen be-
schikt over opiaatachtige stoffen, maar
dat er ook stoffen aanwezig zijn met een
anti-opiaatachtige werking. Voorbeelden
van dergelijke stoffen zijn peptiden ver-
want aan ACTH en MSH, die evenals ß-
endorfine afkomstig zijn van het pro-opio-
melanocortine. Het bestaan van dergelijke
mti-opiaten benadrukt de complexiteit,
naar ook de enorme mogelijkheid van ze-
luwweefsel om de homeostase te handha-
ven, wanneer het lichaam wordt bedreigd.
De door de bedreiging opgewekte pijn kan
fungeren als een alarmsignaal, en zorgt er-
voor dat het lichaam verwijderd wordt uit
de gevarenzone, c.q. beschermd wordt
tegen te sterke beschadiging. Dc door de
pijnprikkel geactiveerde opiaat of niet-o-
piaat analgesie systemen dragen er ver-
moedelijk toe bij dat het lijden door de
pijnprikkel vermindert. Dit zou kunnen
plaatsvinden via de invloed van endorfinen
op het limbisch systeem, waardoor de emo-
tionele beleving van de pijn vermindert
(zoals ook morfine het pijnbeleven beïn-
vloedt: \'ik voel de pijn wel, maar ik trek mij
er minder van aan\') of via de endorfinen die
in het ruggemerg betrokken zijn bij de
remmende invloed van zenuwvezels afkom-
stig van meer centraal gelegen centra, op de
via het ruggemerg binnenkomende pijn-
signalen. Het is zeer wel mogelijk dat de
opiaatreceptoren in het ruggemerg ook
van belang zijn voor de analgesie opgewekt
door de uit de hypofyse afkomstige endor-
finen.

Opium en morfine hebben behalve een
pijnstillende werking ook een sterke eufo-
riserende invloed. Euforie is een gevoel
zich wel te bevinden. De door opiaten ver-
sterkte euforie, die kan overgaan in extase,
een toestand van buiten zichzelf te zijn, zou
een belangrijke factor zijn bij de versla-
vende werking van morfinc-achtige stoffen,
zoals heroïne. Ernstig lijden, in de zin van
het ondergaan van ellende, is dc tegenpool
van extase. Interessant is dal opiaten de
continuïteit ernstig lijden - pijn - euforie -
extase (fig. I) naar rechts verschuiven: pijn
vermindert en euforie neemt toe. Hetzelfde
geldt vermoedelijk voor de endorfinen.
Zoals reeds opgemerkt zijn er verschillende
analgesie systemen, die zich bedienen van
de pijnstillende werking van endorfinen en
werkt met name ^-endorfine belonend op
het gedrag van ratten in het zogenaamde
zelfinjectiemodel. Deze belonende werking
wordt wel als equivalent gezien van de eufo-

riserende werking van verslavende stoffen.
Fysiologisch gezien zouden de endorfinen
beschouwd kunnen worden als stoffen die
betrokken zijn bij de verwerking van de
pijnprikkel en daarbij een analgetische in-
vloed uitoefenen en bij \'fysiologische\' eufo-
rie. Een dergelijk gevoel is bijvoorbeeld
aanwezig na een goede prestatie, fijn so-
ciaal contact, lekker eten, .sexueel contact
etc. Er zijn inderdaad aanwijzingen dat en-
dorfinen een rol spelen bij de genoemde
gedragingen: /iJ-endorfine bevordert het so-
ciaal contact van proefdieren met name het
intieme contact, en endorfinen zijn betrok-
ken bij het eet- en sexuele gedrag. Als zo-
danig zijn de endorfinen van belang voor
het geestelijk welbevinden.
Uitgaande van genoemde fysiologische func-
ties van de endorfinen, zou gepostuleerd
kunnen worden dat een tekort aan deze
stoffen aanleiding kan geven tot pijn en
eventueel ernstig lijden en een teveel tot
extase, mogelijk gepaard gaande met ver-
slaving. Beide situaties zijn pathologisch en
kunnen leiden tot schade van het organis-
me. Dat een tekort aan endorfinen ge-
paard zou kunnen gaan met pijn is reeds
vermeld. Of dit ook geldt voor ernstig
lijden, en vooral dat lijden waarbij anhe-
donia (hel ontbreken van wellustgevoel) op
de voorgrond staat, zoals bij sommige de-
pressieve patiënten, is niet bekend. Het
tweede deel van de hypothese, namelijk de
relatie tussen een overmaat aan endorfinen
en extase, zou kunnen leiden tot de opvat-
ting dat verslaving aan de in het lichaam
voorkomende endorfinen mogelijk is en
dat situaties waarbij endorfinen wellicht in
verhoogde mate worden afgegeven (sport-
prestaties, lekker eten) verslavend kunnen
werken. Er ontstaat dan gedrag dat erop
gericht is frequent in die situatie te geraken
ongeacht de nadelige gevolgen (zoals obe-
sitas bij te veel voedselopname). Een voor-
beeld van een mogelijke verslaving aan
eigen endorfinen is verslaving aan gokken,
dat gepaard gaat met typische verschijn-
selen. die ook bij opiaatvcrslaving voor-
komen. Tevens zijn er aanwijzingen dat bij
verslavingen aan niet-opiaatachtige stof-
fen. zoals alcohol en nicotine, de endor-
finen een belangrijke rol spelen. Al deze
gegevens doen vermoeden, dat er een ver-
band bestaat tussen endorfinen, met name
/3-endorfine, en het fenomeen verslaving.

De ontdekking van de aanwezigheid van
endorfinen in het lichaam van mens en dier
heeft het inzicht in de werking van de her-
senen verdiept. Tevens heeft het in belang-
rijke male bijgedragen lol hel formuleren
van nieuwe hypothesen omtrent de percep-
tie van, de gewaarwording van, de beleving
van en de reactie op pijnprikkels, en betref-
fende de aanwezigheid van verschillende
endogene analgesic systemen. Deze sys-
temen kunnen .selectief geactiveerd worden
door bepaalde procedures. Sommige van
deze procedures, zoals acupunctuur, wer-
den reeds lang voor de ontdekking van en-
dorfinen toegepast om pijn te bestrijden.
De endorfinen en dc endogene analgesic
systemen hebben voor Westerse natuurwe-
tenschappers het doek enigermate opge-
licht dat de mysterieuze Chinese acupunc-
tuur omhul(t)de. Ook is gebleken dat in
onze (dier)genccskundc procedures inge-
burgerd zijn, waarvan het onderliggend
mechanisme door de endorfinen in een
ander daglicht is geplaatst. Als voorbeeld
kan genoemd worden de praam bij paar-
den. Een gepraamd paard heeft een ver-
minderd pijngevoel, staat er dromerig bij
en lijkt zich minder aan te trekken van
prikkels uit de omgeving. Tot voor kort
werd het effect van dc praam verklaard

door afleidingspijn: een pijnprikkel ver-
oorzaakt een verminderd effect van een
pijnprikkel elders op het lichaam toege-
diend. Maar het gedrag van een gepraamd
paard is niet dat van een paard dat een
pijnprikkel krijgt toegediend. Onderzoek
in Utrecht heeft aangetoond dat het pra-
men van paarden gepaard gaat met een
verminderde reactie op pijnprikkels, dat
deze reactie geantagoneerd wordt door na-
loxon en dat endorfinen worden gemobi-
liseerd. Uit deze gegevens is geconcludeerd
dat de pijnstillende werking van de praam
waarschijnlijk gemedieerd wordt door en-
dorfinen en dat deze procedure een Wester-
se variant van acupunctuur is. Mogelijk is
hier sprake van een \'fysiologische\' neuro-
Icpt-analgesic, mede gezien de andere ver-
schijnselen die het pramen vergezellen,
namelijk de verminderde interesse voor
prikkels uit dc omgeving. Ecn kandidaat
voor het teweegbrengen van dczc vorm van
analgesic is 7-cndorfinc, dat zowel opiaat-
achtige, als neurolepticumachtige effecten
kan veroorzaken.

De endorfinen zouden in de nabije toe-
komst kunnen bijdragen aan het medica-
menteus behandelen van pijn. De aanwe-
zigheid van opiaatreceptoren met verschil-
lende eigenschappen en van de diverse
endogene analgesic systemen, lijkt een goed
uitgangspunt om stoffen en mogelijke pep-
tiden te synthetiseren die selectief een be-
paald type opiaatreceptor of één analgesic
systeem kan activeren. Deze stoffen kunnen
wellicht aangewend worden om het symp-
toom pijn, veroorzaakt door heel verschil-
lende oorzaken, meer doelgericht te be-
handelen en hebben mogelijk niet de na-
delige effecten van de huidige analgetica,
zoals de verslavende invloed. De endor-
finen en de endogene analgesic systemen
hebben de weg geopend tot een meer ge-
differentieerde, al dan niet medicamenteu-
ze behandeling van het symptoom pijn, een
zeer frequent voorkomend cn soms moei-
lijk tc bestrijden symptoom.

Ba.sbaum. A. i. and l-icld.s. H. l..: Endogenous
pain control systems: Brainstem spinal pathways
and endorphin circuitry. Ann. Rev. Neuni.sci.
1984; 7: .W9-38.

Han, .1. S. and Tcrenius. L.: Neurochemical basis
of acupuncture analgesia. Ann. I\'hurinuctil. To-
.xicol. 1982; 22: 193-200.

Lagerweij, E., Nelis. P. C., Wiegant. V. M., and
van Rec. .1. M.: The twitch in horses: a variant of
acupuncture. .Science 1984; 225: I 172-4.
Panksepp, J., Herman, B. H.. Vilberg. T.. Bis-
hop, P., and DcEskinazi, F. G.: Endogenous
opioids and social behavior. Neuro.sci. Bial>eluiv.
Rev. 1980; 4: 473-87.

Van Ree,.J. M.: Reinforcing stimulus properties
of drugs. Neuropharmacology 1979; 18: 963-9.
Van Rec, J. M.: Endorfinen en pijn. In: Admi-
raal, P. red. Pijn en pijnbehandcling. Ill: Ver-
handeling van ecn symposium, Montpellier. Ex-
cerpta Medica, Amsterdam, pp. 12-23. 1980.
Van Ree,.I. M.: Endorfinenenacupunctuur-een
tussenbalans. r(7</.v<7ir Ceneeskd. 1983; 127:
1437-41.

Van Ree,.I. M. and de Wied. D.: Endorfinen en
hun betekenis voor de psychopathologie. Ned.
Tijdschr. Geneeskd. 1979; 123: 327-34. "
Van Ree, .1. M. and Niesink, R. .1. M.: Low doses
of /^-endorphin increase social contacts of rats
tested in dyadic encouiuers. /.//c Sci. 1983; 33:
611-4.

Watkins. L. R. and Mayer, D. .1.: Organization of
endogenous opiate and nonopiate pain control
systems. Science 1982; 216: I 185-92.
Wood. P. 1..: Multiple opiate recepiors: support
for unique mu, delta and kappa sites. Neuro-
pharmacology 1982; 21: 487-97.

1. Akil, H., Watson, S. J., Young, E., Lewis. M. E.,
Khachaturian, H., and Walker, .1. M.: Endoge-
nous opioids: Biology and function. Ann. Rev.
Neurosci. 1984; 7; 223-55.

\'Ihc SigniHcuncc oJ Hchaviouva! Disiiirhaiices in I-arm Animals
P. R. Wiepkema^

SAMENVATTINCi IntcnsieJ gehouden landbouwhuisdieren verionen vele gedragssloringen: sommige
daarvan veroorzaken pijn. de zogenaamde beschadigde gedragingen, andere zijn uitingen van pijn.
zoals kreupelheid en koliek. Ook de veel voorkomende siercoi vpieën hebben mei pijnlijke .sensaties le
maken. Stereolvpiccn zijn gekenmerkl door hun vormvastheid en ogenschijnlijk zinloze herhalingen.
Deze siereotypicën treden veel op bij aangebonden zeugen.

(legevens worden beschreven die ervoor pleiten dal stereotypieën specijiek met endoijinen verbonden
zijn en daarom van belang zijn als inslrumcnl om zichzelj \'e verdoven en le kalmeren. Zulk een
beschermende junctie van siereoiypieën kan cen rol spelen bij boxkalveren die lebmaagbeschadigingen
lonen. Dié kalveren namelijk, die de niecsie siereoiypieën lonen blijken de minste last van maagbescha-
digingen te hebben. Tenslotte wordt in een model beschreven welke rol emoties spelen in hei gedrag van
dier en mens.

SUMMARY Intensively kept j\'arm animals often show behavioural disturbances: some of these
disturbances will cause pain (injurious behaviour), others will rejlect pain (limping, colic). Also, the
very common stereotvpies arc associated wiih pain. These stereotypies arc characterized by their
constam form and senseless repetitions. Stereotypies of tethered iovvi would appear to be .specifically
related with endorphins: they niay act as agents promoting the release of endorphins and thereby
calming the animal. This tranquillizing and protective funciion of stereotypies may play a role in veal
calves showing abomasal injury. It was found that those calves that displayed most stereotypies had the
least abomasal damage. Finally, a model is described, which makes it clear why emotions are essential
in the behaviour of man and animals.

Intensief gehouden landbouwhuisdieren ver-
tonen veel abnormaal of gestoord gedrag.
In een onlangs gepubliceerd EG-rapport
(20) is van dezc gedragingen een overzicht
gegeven, waarbij het mogelijk bleek deze
gedragingen in een aantal rubrieken onder
te brengen. Zo\'n rubriek is bijvoorbeeld het
zogenaamde beschadigende gedrag, waar-
onder uitingen als staartbijten, urinedrin-
ken en verenpikken vallen. Van zulk be-
schadigend gedrag is de relatie met pijn ccn
voor de hand liggende, als we ervan uit-
gaan dat wonden en/of letsels bij onze
landbouwhuisdieren ook met ccn pijnge-
waarwording gepaard gaan. De reden voor
dezc aannatnc is door o.a. Van Hooff uit-
eengezet (7).

Voordracht op 5 oktober 1984 gehouden ter gelegenheid van het Jaarcongres 1984, tevens L^le Algemene
Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te Akersloot (Congres-
thema: "Pijn en pijnbeleving\').

Prol. dr. P. R. Wiepkema. Vakgroep Veehouderij, sectie Ethologie, Landbouwhogeschool. Postbus .1.38.
6700 AH Wageningen.

Niet alleen kan gedrag pijn veroorzaken,
het kan ook pijn uitdrukken. Bekende
voorbeelden daarvan zijn kreupelheid en
het koliekverschijnsel. In ons eigen onder-
zoek troffen we deze laatste uiting aan bij
in de box gehouden vleeskalvercn, waarbij
een opvallend positief verband bleek met
de ernst van dc lebmaagbeschadi^ingen der
betrokken individuen (fig. 1). Deze samen-
hang tussen wild gedrag (uitbarstingen van
door de knieën zakken, kopschudden en
oogbolrollen gedurende 5-10 seconden) en
de ernst der maagbeschadigingen (in pylo-
rusgebied: van gave wand tot erosies en
ulcera of littckensjsuggereert heel sterk dat
de pylorusbeschadigingen de dieren niet
onberoerd laten. Ze doen, mogen we aan-
nemen, pijn. We komen op deze lebmaag-
beschadigingen later terug.

Fig. I. De samcniiang tussen liet optreden van wild
gedrag cn de ernst van de lebmaagwandbescliadi-
gingen bij 12 boxkalveren. Puntenwaardering op de
x-as; erosies 1 pt, per ulcer 2 pt, per litteken 3 pt.
Ggevens verzameld door P. Roessingh.

Van de genoemde gedragsstoringen is één
type zeer algemeen. Dat zijn stereotypieën,
waarvan de volgende kenmerken te geven
zijn.

Stereotypieën zijn herkenbaar aan:
1. hun vormvastheid; in zijn eenvoudigste
vorm is dat bijvoorbeeld een vast
aantal kauwbewegingen op steeds het-
zelfde deel van het omringende hek;

2. hun voortdurende herhaling; de voor-
gaande vaste vormelementen kunnen
eindeloos herhaald worden en in ex-
treme gevallen kunnen de dieren er
uren mee bezig zijn (vergcl. fig. 4);

3. hun ogenschijnlijke zinloosheid; het
voortdurend bijten op een stang of ket-
ting (aangebonden zeug), of het voort-
durende tongspelen van een boxkalf
kan niet met een bekende functie (voed-
selopnamc, rusten, sociaal gedrag etc.)
in verband worden gebracht;

4. hun ontstaan uit een vroeger ernstig
conflict; stereotypieën blijken heel vaak
dc geritualiseerde vorm te zijn van
eerder opgetreden heftig conflictge-
drag. Ik kom op dit punt terug;

5. hun individualiteit; daarmee wordt be-
doeld dat elk individu herkend wordt
aan zijn persoonlijke stereotypieën,
waarin het zich onderscheidt van elk
ander individu van die soort uit een
gegeven stalsysteem.

Hoe deze stereotypieën met pijn, lijden en
negatieve emoties kunnen samenhangen
wordt in het volgende besproken. Om deze
relatie zo goed mogelijk in beeld te krijgen
zijn een aantal begrippen cn gegevens nodig
die toelichting behoeven.

Bij angst tonen dieren gedrag dat buiten-
gewoon veel overeenkomst vertoont met
dat wat optreedt als hen pijn wordt gedaan.
De meest eenvoudige gedachtegang is dan
dat in beide gevallen de dieren emoties be-
leven die van dezelfde negatieve kwaliteit
zijn: negatieve emoties. Worden bijvoor-
beeld kuikentjes apart gezet in een vreemde
ruimte dan treedt eerst een panisch rond-
rennen op, gevolgd door bevriezen: zodra
de dieren weer wat beweeglijker worden,
produceren ze vccl angstig piepen (8). Dit
piepen is specifiek gevoelig voor endor-
finen (waardoor het wordt verminderd) cn
naloxon (waardoor het wordt versterkt).
Deze relatie tussen piepen en endorfinen
(13) suggereert een relatie met pijn, zoals
dat o.a. door Van Ree (15) is beschreven.
Blijkbaar kunnen dieren gedrag tonen dat
naar een pijnlijke of angstige ervaring ver-
wijst, zonder dat directe pijnprikkels aan-

gewezen kunnen worden. Er bestaat zoiets
als pijn zonder letsel.
Deze gedachtengang wordt ondersteund
door een aantal onderzoekgegevens. Zo
vonden Dantzer en Mormède (5) dat een
varken, dat gedurende 10 minuten in een
vreemde ruimte wordt gezet, een even
sterkte ACTH en cortisol stijging (spiegel
in het bloed) laat zien als een varken dat
gedurende lOminuten ISelectrischeshocks
ontvangt. Afzondering of pijnlijke prikke-
ling leidt tot een vrijwel identieke neuro-
endocriene stressreactie. Verwant hiermee
is het werk van Beuving en Vonder (1) die
lieten zien dat het simpele vasthouden van
een hen op een tafel na enige minuten tot
een enorme stijging in het corticosteroide-
gehalte van het bloed leidde. Zonder pijn-
prikkeling trad hiertoch een buitengewoon
sterke stressreactie op. Een negatieve emo-
tie lijkt hierbij zeer voor de hand liggend.
Blijkbaar kan vasthouden of afzonderen
van dieren reacties (gedrag, neuro-endo-
crien) oproepen, die nauwelijks te onder-
scheiden zijn van die welke bij pijnlijke
prikkeling optreden. De bijbehorende sen-
saties zouden we negatieve emoties, angst
of mentale pijn kunnen noemen. Deze ne-
gatieve emotionele toestand kan, wanneer
ze langduriger bestaat, tot interne bescha-
digingen (maagwand, hartspiereigenschap-
pen) leiden (10, 11).

Van belang is verder het gegeven dat die-
ren, dic onder omstandigheden van stress
(waarvan in het voorgaande feitelijk sprake
is) iets kunnen doen, daardoor alleen al
minder kans op interne beschadigingen
hebben. Zo toonden Vincent et al. (17) dat
vastgebonden ratten minder maagbescha-
digingen hadden als ze in die situatie de
gelegenheid kregen ergens in te bijten. Hoe
deze samenhang precies verklaard moet
worden is niet geheel duidelijk, maar meer
dan één onderzoek ondersteunt de gedach-
te dat onder zware stressomstandigheden
het doen van iets een zekere bescherming
tegen beschadigingen biedt. Ook al wordt
het dier door dit gedrag niet direct bevrijd.

Wanneer we deze gedachte even willen vast-
houden — het doen van gedrag biedt een
zekere bescherming tegen schade bij stress
— dan loont het een beeld te hebben van
welke factoren voor het optreden van zulk
gedrag kritisch zijn. Het extreem is natuur-
lijk de situatie waarin het organisme hele-
maal niets meer kan doen; ciat is het geval
bij stevig vastbinden of ketenen. Minder
extreem, maar toch in dezelfde richting ligt
de monotone huisvesting. Er is geen ge-
schikt object waarop het gedrag zich kan
richten. Er ontstaat dan omgericht gedrag
(vergelijk het EG-rapport). Op deze pun-
ten wil ik nu niet verder ingaan. Wel wil ik
benadrukken dat de dieren ook individueel
kunnen verschillen in hun vermogen ge-
drag te uiten. Dat kan voor een deel op
ervaring berusten, het kan echter ook met
een verschillende erfelijke aanleg te maken
hebben.

Met twee voorbeelden wil ik dit laatste
aspect illustreren. Van witte en bruine leg-
hennen is bekend, dat ze zich bij schrik-
prikkels geheel verschillend gedragen. De
witte tonen veel meer vlucht en paniek dan
de bruine, die relatief laconiek reageren.
Voor dit verschil lijkt een erfelijke achter-
grond aannemelijk. Interessant is echter
dat we uit dit verschil in gedrag niet zomaar
de conclusie mogen trekken dat de witte
ook veel schuwer zijn dan de bruine. Dun-
can en Eilshie (6) vonden namelijk dat de
veranderingen in de hartslagfrequentie van
deze dieren bij schrik zich geheel anders ge-
droegen dan verwacht (telemetrischc metho-
de). Bij de witte èn bruine hennen gingdeze
frequentie op een vergelijkbare manier
omhoog (van rond de 300 slagen per mi-
nuut tot ruim 400). Geheel onverwacht was
dat na 10 minuten de hartslag bij de witte
hennen weer op het uitgangsniveau lag,
maar bij de bruine hennen daar duidelijk
boven bleef. In termen van hartslagfre-
quentie herstellen de witte blijkbaar sneller
dan de bruine. Heeft dit iets met de be-
grippen extravert cn introvert te maken,
zoals wc die uit de menselijke psychologie
kennen?

Een tweede voorbeeld stamt uit eigen on-
derzoek, waarin van 6 leghennen over een
periode van 22 legweken regelmatig het ge-
drag in het halve uur voor ovipositie werd
geregistreerd.. Deze hennen bevonden zich
afzonderlijk in batterijkooien, waarvan 3
zonder legnest en 3 met (aangebouwd) leg-
nest. Fig. 2 laat zien dat de 3 leghennen

l-ig. 2. 1 let aantal keren stappen van een hen per hall\' uur vóór het eileggen. Elke kolom berust op één meting
van onder andere dit gedrag in de op de x-as aangegeven week van eileggen. 6 Leghennen, waarvan met legnest
( ) en .1 zonder legnest {—). Gegevens verzameld door .1. Vink.

zonder legnest meer onrustgedrag vóór de
ovipositie vertonen dan de 3 met legnest.
Waar ik nu echter op wil attenderen zijn de
grote individuele verschillen tussen dieren.
Dier 80 verschilt nogal van 68 en 84 en
hetzelfde geldt voor 82 tegenover 66 en 78.
In feite lijken 82 en 80 nogal op elkaar
ondanks de grote verschillen tussen hun
beide kooien (met of zonder legnest). Los
ervan dat zulke gedragsverschillen tussen
individuen een basis kunnen zijn voor nut-
tig gedraggenetisch onderzoek (en selec-
tie), moeten we het ook open houden, dat
deze verschillen kunnen betekenen dat het
ene dier in hetzelfde huisvestingssysteem
veel meer kan lijden dan het andere. Zulk
een uitspraak is niet zonder belang, omdat
daarmee wordt onderstreept dat lijden op
individueel niveau ervaren wordt en daar
alleen van belang is. Het begrip \'gemiddeld
dier\' is voor onze huidige overwegingen
van gering belang.

Na het voorgaande moge duidelijk zijn dat
het aanbinden van drachtige zeugen niet
alleen pijn en negatieve emoties veroor-
zaakt doordat de band externe bescha-
diging (9) teweegbrengt. Veel meer en
zwaarder telt vermoedelijk het gekluisterd
zijn aan een vaste plaats, waar het zelfs niet
meer mogelijk is om te keren. Cronin (2,4)
heeft in detail onderzocht en beschreven
hoe het gedrag van deze dieren zich ont-
wikkelt na het allereerste aanbinden. Na
een eerste periode met wild uitbreekgedrag
en verzet tegen de situatie volgt een betrek-
kelijk rustige. De duur van deze periodes
varieert van dier tot dier (uren tot dagen).
Dit begin wordt gevolgd door een derde
fase waarin zich het eerdere conflictgedrag
herhaalt; deze fase gaat geleidelijk over in
de laatste, waarin dit gedrag wordt geritua-

l ïu. 3. I ki ucniidilL-ldc pcrccnlauc van df waarnc-
niingsiijd besteed aan slereotypiecn dooi hei aange-
geven aantal ciraehligeen aangebonden .xiigen. X-as:
een 5-tal periodes na aanbinden. Naar Cronin cn
Wiepkema. 19X4.

lisccrd (fig. 3). f3al is dan de periode met de
echte stereotypiecn. Ik kan nu niet ingaan
op de individuele verschillen die er tussen
de dieren bestaan. Wel wil ik benadrukken
dat alle dieren uiteindelijk veel tijd be-
steedden aan stereotypiecn (fig. 4); uren per
dag. Van deze stereotypieën vroegen we
ons af wat ze toch wel voor het dier konden
betekenen. Hun voortdurende herhaling
cn hun dagelijks weerkerende optreden
suggereerde een vorm van verslaving en de
gedachte rees, dat deze stereotypieën iets
met endorfinen te maken zouden kunnen
hebben. Deze idee leidde tot een stel proe-
ven waarover elders (3.4) uitvoeriger wordt
gerapporteerd. De grondgedachte was dat
indien deze stereotypieën op de een of an-
dere manier met endorfinen waren geasso-
cieerd ze gevoelig zouden moeten zijn voor
naloxon (15). Om dit te toetsen besloten we
een 8-tal zeugen, waarvan we de stereoty-
pieën zeer goed kenden (inclusief hun ont-
wikkeling) met naloxon of hel oplosmiddel
(fysiologische zoutoplossing) te behan-
delen, en deze injectie ook toe te dienen aan
cen 3-lal andere vrije zeugen die tijdens de
waarneming veel exploratief gedrag kon-
den vertonen.

l-ig. 4. [)c procentuele tijd besteed per uur aan stereotypieën bij 2 aangebonden zeugen. Onderscheid is
gcmaaki lussen dc staande uitvccring van dit gedrag (grijze kolommen) of een zittende (zwarte kolommen).
Zeug 54 en 79 hadden in totaal reeds 42 respectievelijk 27 weken aangebonden gestaan met onderbrekingen (2cn
I X respectievelijk) tijdens het atbiggcn. Cicgcvens Cronin cl al., in voorbereiding.

l \'ig. 5. Het cCfect van inet eenmalig injiceren van een fysiologisclie zoiitoplo.ssing of een naloxonoplossing op
net optreden van stereotypieën bij de aangebonden zeug 63. Tijd van injiceren 09.30 uur. Y-as: percentage-tijd
.lestccd aan stereotypieën per 5 min., x-as: de waarnemingstijd a 135 min.

De effecten van de naloxon toediening
waren dramatisch. Bij alle zeugen werd na
toediening van deze stof het optreden van
stereotypieën tijdelijk (1-3 uren) geredu-
ceerd (fig. 5). De meest opvallende veran-
deringen traden op bij de zeugen, die nog
niet zolang met hun stereotypieën bezig
waren. In plaats van deze stereotypieën
trad nu een alert stilstaan op, kwamen
enige nieuwe stereotypieën en werd er weer
wat uitbreekgedrag getoond. Deze effecten
bleven achterwege bij dc fysiologische
zoutinjectie. Toediening van naloxon of fy-
siologisch zout had geen merkbare invloed
op het exploratieve gedrag van de 3 vrije
zeugen.

Dit gegeven suggereert heel sterk dat ste-
reotypieën van aangebonden zeugen spe-
cifiek met endorfinen zijn geassocieerd. De
grondslag voor deze associatie kan in de
zware stresspcriode met conflictgedrag ge-
zocht worden. In deze periode kan het dier
een verband tussen zijn gedrag en een en-
dorfine-uitstorting hebben gelegd dat ge-
leid heeft tot de veronderstelde gedragsaf-
hankelijkheid. Stereotypieën zijn dan een
vorm van zelf-stimulatie geworden waarbij
endorfinen de beloning zijn.
Indien dit zo is, en zo\'n verklaring lijkt heel
wel mogelijk, dan betekent het dat stereo-
typieën slechts schijnbaar zinloos zijn. Hun
betekenis ligt dan in het verdovende effect
dat de dieren overkomt. In dit licht verwij-
zen stereotypieën bij aangebonden zeugen
naar een periode van ernstig mentaal lijden.
De opgeroepen stereotypieën maken het
lot van de dieren echter dragelijker en be-
schermen ze tegen ernstiger kwaad (interne
beschadigingen of de dood).

Opgroeiende vleeskalveren tonen eveneens
vele abnormale gedragingen. Dit treedt
vooral op in de boxhuisvesting, maar toch
ook wel in de hier en daar ingang vindende
groepshuisvesting(16, 18). Het zijndaarbij
o.a. zuigproblemen van kalveren die met
de drinkemmer worden gevoerd, die hier
tellen (12). Een aantal van deze gedra-
gingen krijgen een stereotype karakter en
passen dan geheel bij de eerder gegeven
definitie (kenmerken) van stereotypieën.
Bekende voorbeelden zijn het tongspelen
en het likken op bepaalde delen van het
hok. Ook deze handelingen worden veel
herhaald en lijken zinloos.

Na hetgeen gezegd is over de aangebonden
zeugen kunnen we ons ook hier de vraag
stellen of deze stereotypieën iets met endor-
finen te maken hebben en misschien de een
of andere kalmering (en daarmee bescher-
ming) teweegbrengen. Over endorfinen is
bij kalveren nog niets bekend. Wel is er een
ander interessant punt. Uit allerlei onder-
zoek is bekend dat vele van onze vleeskal-
veren lebmaagwandbeschadigingen tonen
(14). De vraag die wij ons stelden was of de
mate van beschadiging misschien een ver-
band toonde met het optreden van stereo-
typieën. Beide aspecten, maagbeschadiging
en frequentie van stereotypieën, variëren
namelijk van individu tot individu. Er zijn
dieren zonder beschadiging en andere met
zware beschadigingen (één of meer ulcera
of littekens). Hetzelfde geldt voor het op-
treden van stereotypieën. Als we ervan uit-
gaan dat zulke maagwandbeschadigingen
(alle in het pylorusgebied) een ernstig ka-
rakter hebben — de gegevens van fig. 1
suggereren dat de dieren hun maag ook
voelen — dan zou heel goed het bescher-
mend karakter van stereotypieën hieruit
kunnen blijken, dat dieren die veel tijd be-
steden aan stereotypieën mmder ernstige
maagbeschadigingen tonen. Het is in dit
verband wellicht overbodig op te merken,
dat ik ervan uitga, dat de pylorusbescha-
digingen van onze vleeskalveren ook een
gevolg kunnen zijn van overmatige en
langdurige belasting of stress. Veel onder-
zoek aan ratten, apen en mensen pleit
zonder meer voor deze gedachtengang.

Fig. 6. Samenhang van de totale tijd besteed aan
stereotypieën (y-as)en de ernst van de lebmaagwand-
beschadigingen (x-as) bij II boxkalveren. Vooralle
kalveren is de totale waarnemingstijd dezelfde.

In fig. 6 wordt het gevraagde verband ge-
toond. Dit significante negatieve verband
is nu bekend voor een 28-tal boxkalveren,
waarvan èn het gedrag uitvoerig werd ge-
registreerd èn de maagwandkwaliteit be-
schreven na het slachten.
Deze gegevens ondersteunen de gedachte
dat het inderdaad wel eens zo zou kunnen
zijn dat het kunnen uitvoeren van stereoty-
pieën (deze formulering attendeert op het
belang van de aanleg of het vermogen zulk
gedrag te tonen) een dier, een organisme,
voor erger kan behoeden. Hoe we het ook
verder willen wenden of keren, het op-
treden van stereotypieën wijst echter altijd
op een recent ondergaan van zware belas-
ting en intense negatieve emoties.
Voor deze gedragingen zou ik in navolging
van het eerder genoemde EG-rapport wil-
len stellen dat ze bij niet meer dan 1% (of
ten hoogste 5%) der dieren in een gegeven
houderijsystemen mogen voorkomen.
Wordt deze grens overschreden dan is dat
een direct en goed hanteerbaar criterium
om het betrokken systeem als onaanvaard-
baar te bestempelen.

MOTIVATIE EN EMOTIES
Aan het einde van dit overzicht wil ik nog
graag een enkele opmerking maken over
met name de rol van emoties in het op-
treden van gedrag. Deze opmerkingen slui-

ten goed aan bij het betoog van Van Hooff
(7), maar leggen hier en daar wat andere
accenten. Vroeger heb ik in dit tijdschrift
(19) de gelegenheid gehad erop te wijzen
dat veel gedrag, maar ook de bijbehorende
fysiologische processen op te vatten zijn als
de instrumenten waarmee een organisme
zijn omgeving naar zijn hand zet. Dat wil
zeggen, met geschikte programma\'s van
actie worden werkelijke waarden van de
omgeving (dit is interne èn externe milieu)
weer naar de gewenste toe veranderd. Dit
kan voorgesteld worden met behulp van in
principe zeer eenvoudige regelsystemen die
de homeostase van het milieu in vele op-
zichten dienen. In fig. 7 is dat nogmaals in
herinnering gebracht waarbij het verschil
tussen de waargenomen Istwert van het mi-
lieu en de gewenste Sollwert daaromtrent
de motivatie vooreen geschikt programma
is. Geschikt betekent hier: de uitvoering
van dit programma verkleint het ongewen-
ste verschil tussen Istwert en Sollwert.
Waar het nu om gaat is dat zo\'n mechanis-
me alleen goede overlevingsmogelijkheden
biedt als zeer nauwkeurig wordt bijgehou-
den of het opgeroepen programma ook in-
derdaad doet wat ervan wordt verwacht.
Zulke controlemechanismen op de uitvoe-
ring van een gedrag zijn niet onbekend in
dc neurofysiologie. Integendeel. In feite
kunnen we ons zo\'n controlesysteem voor-
stellen als een percepticmechanisme, dat
voortdurend waarneemt of Istwert onder
invloed van het geactiveerde programma
inderdaad naar Sollwert verandert (fig. 7).
Zo niet dan stopt het programma en wordt
naar de correctie gezocht; zo ja, dan wordt
het voortgezet en wint het aan betrouw-
baarheid (voor volgende soortgelijke ge-
vallen). Dc idee is nu dat de sensaties die
aan dit perceptiesysteem zijn verbonden
door ons als emoties of gevoelens worden
beschreven. Negatieve emoties als onbe-
hagen, teleurstelling, pijn als het geheel niet
loopt volgens de verwachting; positieve
emoties als alles naar wens en verwachting
gaat. We kunnen dit ook wat koelerzeggen
door te beweren dat emoties te maken
hebben met de mate waarin het milieu zich
als voorspelbaar (betrouwbaar) aan ons
voordoet). Deze gedachtengang sluit nauw
aan bij het moderne stressonderzoek waar-
in begrippen ;ds \'prcdictability\' cn \'controll-
ability\' sleutelwoorden zijn (10). Zo is uit
onderzoek aa n ratten gebleken, dat pijn-
prikkels vooral mecrstrc.sscn beschadiging
(maagwand) veroorzaken naarmate hun
optreden minder voorspelbaar is.

Een laatste gedachte die in dit verband de
moeite waard is om te vermelden, is dat
emoties, of ze nu negatief of positief zijn,
geen rol van betekenisspelcn bij gedragdat
een routine is of is geworden. Dat is gedrag
waarvan de uitkomst volstrekt vaststaat en
het organisme ook niet (meer) het mecha-
nisme hanteert dat de uitkomst toetst. Van
ons zelf weten we dat vaste gewoontes in
ons gedrag niet meer emotioneel beleefd
worden. Er is geen reden aan te nemen dat
dat bij onze huisdieren anders zou liggen.
Deze opmerkingen zijn daarom interes-
sant, omdat er ook mee gezegd wordt dat
die dieren die zich als volstrekte automaten
gedragen het minst in staat zijn emoties te
beleven (lijden, plezier). Het zou kunnen,
dat om die reden alleen al er ecn groot
onderscheid is tussen gewervelde dieren
met hun toch vaak flexibele gedrag en vele
zo niet alle evertebraten die zich als auto-

maten gedragen. Hun gedrag en belevenis-
sen zijn hooguit analoog aan die van de
mens, niet homoloog zoals dat voor alle
vertebraten kan gelden. Bij vertebraten
komen we individuen tegen met hun eigen
individuele belangen en mogelijkheden, bij
de evertebraten treffen we slechts vele ver-
wisselbare exemplaren van één soort aan.

L Bcuving, ü. and Vonder. G. M. A.: Effect of
stressing factors on corticosterone levels in the
plasma of laving hens. Gen. Comp. Enilocrinol.
1978; .IS: I5.V9.

2. Cronin. G. M. and Wiepkema, P. R.: An analysis
of stereotyped behaviour in tethered sows. Ann.
Rech. Vél. 1984; 15: 26.V7().

3. Cronin. G. M., Wiepkema, P. R..and Ree,.L M.
van: Endogenous opioids are involved in abnor-
mal stereotypes behaviours of tethered sows.
Neuropeptides (in druk).

4. Cronin, G, M.. Wiepkema, P. R. and Rcc, ,1. M.
van: Evidence for a relationship between endor-
phins and the performance of abnormal stereo-
typed bchavioins in tethered sows. In voorbe-
reiding.

5. Dant/er, R. and Mormcde, P.: Stress in farm
animals: a need for re-cvaluation../. Anim. .Scien-
ce 1983: 57: 6-18.

6. Duncan, 1. ,1. 11. and Eilshic, .1. H.: The use of
radio telemetry devices to measure temperature
and heart rate in domestic fowl. In: A handbook
on biotelemetry and radio tracking. Amlauer.C.
J. and MacDonald, D. W. (eds.). Pcrgamon
Press, Oxford, 1979; 579-88.

7. \\\'an I loot!..1. R. A. M.: Pijn. gcvvaarwording
cn expressie — een ethologische bcscluuiwing.
njdsclir. I)icr\'\'cnccsl.d. 1984; 1 10 (in press).

8. .lones, R. B.: Fear responses in domestic chicks
as a function of the social environment. Behav.
Processes 1983; 8: 309-25.

9. Koning, R. de: Injuries in confined sows. In-
cidence and relation with behaviour. Ann. Rech.
Vél. 1984; 15; 205-14.

10. l.evine, S. and Ursin, tt. (cds.): Coping and
health. Plenum Press, New York, 1980.

11. Meerson, F. Z.: Adaptation, stress and prophy-
laxis. Springer Verlag, Berlin, 1984.

12. Mccs, A. M. F. cn Metz. .1. H. M.; Onderzoek
omtrent het zuiggedragvan kalveren. Redrijfsoni-
wikkeiing. 1984; 15: 131-4.

13. Panksepp, .1., Herman, B. H., Vilberg, T., Bis-
hop, P.. and DcEskmazi. 1 . Ci.: Endogenous
opioids and social behaviour. Neuroscience and
Biohehaviorai Rev. 1978; 4: 473-87.

14. Putten, G. van: Welfare in veal calf units. The
Velcrinary Record 1982; 111: 437-40.

16. Smits, A. C., Wilt, .L G. de en Meindertsma, ,L:
Groepshuisvesting van vleeskalveren: een haal-
baar alternatief.\'/.onrfftowiv^. Tijdschr. 1982:94:
287-90.

17. Vincent, G. P.. Paré, W. P., Prenatt,J. E. D.,and
Cilavin, G. B.: Aggression, body temperature,
and stress ulccr. Physiology and Behaviour 1984;
32: 265-8.

18. Webster, .1. and Savillc. C.: Rearing of vcal cal-
ves. In: Alternatives to intensive husbandry sys-
tems. U.F.A.W., Potters Bar, 1981; 86-94.

19. Wiepkema, P. R.: Gedrag cn welzijn. Tijdschr.
Diergence.sk. 1981; 106: 810-24.

20. Wiepkema, P. R.. Broom, D. M., Duncan, 1. ,1.
H., and Putten. G. van: Abnormal behaviours in
farm animals. C.E.C. report. Autumn 1983; 1-16.

In dc laatste decennia heeft de relatie tussen mens en
dier aan/icnl ijke veranderingen ondergaan. Waar
mensen met dieren omgaan geldt dit met name in die
sectoren waar meestal financiiile belangen op het spel
staan. In dc/c belangenstrijd is het dier geen partij,
geen juridische partij, maar bovenal geen morele
partij.

Len herbe/inning begint op gang tc komen. Ook in dc
filosofie volgt men dc ontwikkelingen kritisch. Het
Dier IS opnieuw \'filosofisch thema\'.
Dc sprekers op de conferentie zullen onder meer de
juridische, morele, ethische en veterinair medische
aspecten van dc relatie lussen mens cn dier belichten.

Progranuna wcckcmlciinjcrcnlic
Zaterdag 26 januari
10.30 Mr. dr. Dirk Boon: Dierenrecht
14.00 Ds. Hans Bouma: Econcentrische Ethiek
20.00 Dr. Henk Verhoog: Hebben Dieren een intrin-
sieke Waarde?

Ko.sicn: Volpcnsion ƒ 55.—; cursusgeld./\'45,—. Voor
studenten cn werklozen bedraagt het cursusgeld
ƒ15,-.

Aanmelding en inlichlingen: Internationale School
voor Wijsbegeerte, Dodewcg 8, 3832 Rt) Leusden.
Tel. 033-15020.

SA M i ;n V A 1 Tl NCI De dierenarts hecji een heroepsmatific vcranl\\voordeliJI</n\'idnaar hel dier, naar dc
eiifunaar. naar de .uimenievini;. Deze verannvoordelijlsheid wordt hcpaaid door inzicht en hesef voor
rechtvaardigheid en hilli/l<heid. Ze l<an op gespannen voet slaan niet allerlei bezwaren van zoötechni-
sche, economische, maatschappelijke en ethische aard. Dit geldt niet alleen in de praktijkuitoefening
maar ook in de omf^ang met slachidieren en proefdieren en in de ambtelijke settini;.
Als uï\' om ons heen zien. dan blijkt dat de opvailint^en over verantwoordelijkheid en over het gewicht
van de bezwaren geleidelijk veranderen. Pijn en pijnbeleving als congresthema is een symptoom van
deze heroriëntatie.

In deze inleiding zal in het eerste gedeelte worden aangegeven hoe deze veranderde opvattingen
geleideii/k aandacht krijgen in onze samenleving. Dit geschiedt aan de hand van een elementaire
imlwtkkelingsschels van de diergeneeskunde, waarin onderscheid wordt namaakt in een m ylhische. een
technische en een toetsende houdin".

Daarna wordt ingegaan op dc vraag, hoe dierenartsen in hun beroepsuitoefening met deze kritiek
kunnen omgaan. Dit geschiedt om twee redenen. In de eerste plaats beseffen dierenartsen in toenemende
mate dat zij een verantwoordelijkheid dragen voor het welzijn van dieren. In de tweede plaats wordt van
dierenartsen in concrete situaties een .standpunt verwacht.

SUMMARY Veterinarians have a professional responsibility towards animals, owners and society.
This responsibility is determined by understanding as well as by a sense of justice and fairness. Its
relationship with ail sorts of objections of a zootechnic, economic, .social and ethical nature may be
rather strained. This not only holds good for practising but also for dealing with animals intended for
slaughter or experimentation as well as for acting tn an official setting.

When we took about us. views both on responsibility and the importance of objections are seen to be
gradually changing. Pain and experience of pain as theme of this congress is symptomatic of this
re-orientation.

The first part of this paper is concerned with the manner in which lhe.se altered views are gradually gaining
attention in society. The discussion is based on an elementary outline of the development of veterinary
medicine, a differentiation being made between a mythical, a technical and a discerning approach.
The second part is a discussion of the way in which veterinarians should cope with this criticism in
their professional conduct. This is appropriate for two reasons. To begin with, veterinarians are
becoming increasingly aware of the fact that they bear re.sponsibility for the welfare of animals.
Secondly, a point of view is expected of veterinarians in concrete situations.

\' Ixving gehouden tijdens het Jaarcongres van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde op 5 oktober 19X4 te Akersloot (Congresthema: \'Pijn en pijnbeleving\').

Drs. II. Rozemond. Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksgezondheid, Sectie Dierproeven. Postbus 439.
2260 AK Leidschendam.

In 1969 mocht ik op dc 116e Algemene
Vergadering \\an de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergenees-
kunde (KNMvD) namens dc toenmalige
Commissie "Veterinaire begeleiding grote
bedrijven\' ccn inleiding houden (19), waar-
in vanuit de diergeneeskunde werd inge-
gaan op dc schaalvergroting in de veehou-
derij: het leek de eigentijdse aanpak van ccn
motlci nc \\Di ni van (.lieren hoiKlcn. Dc laat-
ste. niet al tc fraaie /in van hel beloog
Itiicklc: "Botivscn aan ccn nictiw hok mcl
ccn goed kliniaal". In dic lijd hadden
boeken als "Bccslcnmachincs" van Rulh
1 larrison (7), waarin kritiek werd geleverd
op clc intensieve vechotidcrij, nog nauwc-
liiks aaiukicht gekregen. Dal leek ook niet
noilig: hel gc/aghcbbcndc vooriichlings-
blail \'l.anilhr>u\\\\(h>(iimenlalic\' had 1 larri-
son rcctls algc(.laan als \'dc atlcpic van ccn
oud. onbi tnkbaar cn achlcrhaald volksge-
loof ( 1."^). Sindsdien is \\ccl veranderd. Dc
icchnischc wij/c waarop dc mens mcl die-
ren omgaat — niei alleen in dc iniensicvc
vcchoiidcrij. maar ook elders — oninioet
in locncniciKlc niaic kritiek.
Dc na\\t)lgciulc beschouwing /al beslaan
uil twee gedeelten, fcrsi wordt een poging
ondernomen om aan tc geven, hoe dc/e
kritiek geleidelijk aandacht hecfl gekregen
m lle samenleving. Dii geschiedt aan de
haiul \\an ccn elementaire onlwikkclings-
schets \\aii tic dicigcnecskiindc, waarin,
uitgaande \\ an ccn model van Van I\'eurscn
(17) onderscheid wordt gemaakt in een
ni\\ thischc. ccn tcchnischc cn ccn toetsende
houding. Daaina wt^rdt besproken, hoe
(.licrciiaitscii in hun bcroepstiilocfcning
t^.-.ci dc/c ki itick kunnen omgaan. Dit laat-
ste gcschicdl om twee redenen. In dc eerste
plaats bcsclTcn dierenartsen in toenemende
mate dal /ij een verantwoordelijkheid dra-
gen \\()or hel wcl/ijn \\an dieren. In dc
tweede plaats wordl \\an dierenartsen in
coiicroic sittuiticsecn standpunt verwacht.

Dc Duitse \\clcrinair-hisloricus Hausmann
(8. 9. 10) heelt in een aantal publikaties dc
contouren geschetst van de centaur Chei-
ron. dc vader der Europese geneeskunst en
dicrgcnccskunsi. een wezen uil mythische
lijden: /oon van een god (Kronos) cn van
een \\ rouw (Philyra); half mens, half paard.

Wc moeten ons door deze en andere mythi-
sche trekken van de Cheiron-sagcn er niet
toe laten verleiden, de historiciteit van deze
arls cn dierenarts in twijfel le trekken. f)e
opgravingen in hel oude \'frojc werden des-
tijds mcl succes bekroond, omdal men ge-
loof hcchiie aan dc dichterlijke verhalen
van Homerus (4). llcizclfde hcefl Haus-
mann gedaan ten opzichte van Chciron.
Hij heeft aannemelijk gemaakt, dat Chci-
ron omstreeks 1270 v. Chr. leefde in Mileai

in het Peiiongcbcrgtein Grici<enland. Haus-
mann meent ooi< de grot te i<unncn aanwij-
zen waar Cheiron heeft gewoond en ge-
wcrl<t.

Deze grot werd destijds bezocht door men-
sen met uiteenlopende kwalen: wonden;
aangeboren gebreken; ziekten, ontstaan
door zomerse hitte of winterse koude.
Cheiron belas zijn patiënten met kalme-
rende toverspreuken, gaf hen verzachtende
dranken, behandelde hun wonden met krui-
den of met het mes. Dat betrof, zoals ge-
zegd, niet alleen mensen, maar ook dieren.
Dat blijkt bijv. uit de geschiedenis van de
honden van de Griekse held Aktaion. Na
de dood van Aktaion zochten diens honden
ontroostbaar naar hun heer en kwamen al
zoekend bij de grot van Cheiron terecht.
Deze kon het verdriet van de honden stillen
door voor hen een beeld te boetseren van
hun dode meester.

De kennis, die Cheiron bezat was, zo moe-
ten wc aannemen, ervaringskennis. De
mens was één met de natuur, maakte daar-
van deel uit, paste toe wat binnen handbe-
reik of voor ogen was of wat de goden hem
ingaven. Cheiron hield die kennis niet voor
zich. Hij heeft school gemaakt, kennis
doorgegeven aan mensen die in het oude
Hellas later als goden en helden werden
geëerd: aan Asklcpios, die hij de genees-
kunst onderwees; aan Hygieia, de godin
der gezondheid; aan Panakeia (panacee);
aan Orpheus, die hij ook onderwees in de
muziek; aan Achilles, die van hem de jacht
en de ijzerbewerking leerde.
Zo komt Cheiron uit de geschiedenis naar
voren als een man met een universele ken-
nis, één met zijn omgeving. In mythische
tijden wordt het handelen, de techniek be-
paald door dc kennis van cn de ervaring
mét dc natuur.

We kunnen die mythische houding ken-
merken met enkele trefwoorden: dc mens
participeert adin zijn omgeving, maakt daar-
van en alléén daarvan gebruik en streeft
daarbij naar een zekere welstand. In één
woordje samengevat: de mens leeft in het
besef, \'dat\' de cultuur er is.

Er is op zich geen enkele reden om over
deze mythische cultuur laatdunkend te
spreken; maar natuurlijke kennis en erva-
ring kunnen verstarren tot magie en tove-
rij. Berns (1) heeft aangetoond (en ik maak
nu een grote sprong), dat ook in de Middel-
eeuwen diergeneeskundige kennis aanwe-
zig is, maar dat deze kennis veelal is ver-
stard in receptenverzamelingen die eeuwen-
lang worden overgeschreven, aangevuld,
veranderd en verminkt. Theriak cn de
\'drekapothcck\' zijn hoogste wijsheid (12):
electuaria met soms wel 60 niet altijd even
smakelijke componenten; cn verder amu-
letten; bezweringsformules, koppen zetten,
bloedzuigers, piskijken, wijwater, relikwie-
ën en heiligen. Dat loopt nog lang door:
wie kent niet het rijmpje: \' Weisz man nicht
mehr wie. was und warum, dann nimmt man
Jod-jodkaliuni\'.

Het schilderij \'De kwakzalver\' van Jan
Steen (1626-1678) geeft ecn beeld van dit
soort geneeskunst. Het vertrouwen dat dc
schilder er in stelt lijkt niet erg groot (20).
Het zou aardig zij om na te gaan of de
magie thans uit de praktijkuitoefening is
verdwenen.

Een ander schilderij uit ongeveer dezelfde
tijd (1681) verbeeldt \'Dc anatomische les
van Cornclis Isaacz \'s Gravesande\'. Het is
vervaardigd door de Delftsc schilder Cor-
nclis de Man. Dit tafereel maakt duidelijk,
dat er veranderingen hebben plaats ge-
vonden. Niet alleen wat voor ogen is wordt
gebruikt, nee, men daalt afin de diepte en
gaat onderzoeken. De mens neemt afstand
van dc hem onringende wereld; hij treedt
uit de vertrouwdheid van de mythe en
komt tot observeren en rubriceren. Expe-
rimenten worden verricht. Waarnemingen
worden geordend, analytisch, kwantifice-
rend, systematisch, controleerbaar, cau-
saal. f^c wetenschap ontstaat en komt tot
bloei. Ecn nieuw tijdperk is aangebroken.
De anatomen gaan voorop. Zij moeten
immers een beschrijving geven van het sub-
straat. Mondino verricht in dc 14e eeuw
zijn secties op kadavers niet alleen van
hond en varken, maar ook van de mens.
\'Vesalius publiceert in 1543 het eerste stan-
daardwerk over de anatomie: De Humani
Corporis Fabrica. De diergeneeskunde blijft
nauwelijks achter: de Anatomia del Cavallo
van Carlo Ruini verschijnt 50 jaar later. De
grondslagen zijn gelegd.

.Mb. .1. De anatomische Ics van Cornells Isaacsz. \'s Ciravcsande, geschilderd door Cornelis dc Man (1681);
rechts naast \'s Gravesande is Antoni van Leeuwenhoek afgebeeld; schilderij in bruikleen bij het Stedelijk
Museum \'Het Prinsenhof, Delft.

\'/uj •^riicUcuue.
/ /^\'rZ-Z^i/J.
Afb. 5. Reinier dc Graaf (1641-1673), portret toe-
geschreven aan Anna Maria van Schurman.

Het tafereel van Cornelis de Man laat iets
van die ontwikkeling zien, zij het op Delfts
niveau. Dat niveau mag echter niet worden
onderschat. Naast \'s Gravesande, de stads-
anatoom, zien we een andere bekende:
Antoni van Leeuwenhoek, correspondent
van de Royal Society of London (11). Rei-
nier de Graaf, de man van de ovarium-fol-
likels, staat er net niet op. Weliswaar was
ook hij arts in Delft, maar hij is gestorven,
acht jaar voordat het schilderij tot stand
kwam. De Graaf heeft het echter al gepres-
teerd om bij honden een pancreasfistel aan
te leggen en deze dieren in leven te houden
(14). Ongekende mogelijkheden ontstaan.
Een golf van kennis, niet naïeve ervarings-
kennis, maar wetenschappelijke kennis,
verspreidt zich over Europa. Het vernuft,
medisch en niet-mcdisch, levert resultaten
op en technische mogelijkheden. Daarvoor
is weliswaar tijd nodig en enorm veel ener-
gie, Om bijv. de huidige hartchirurgie te
kunnen uitvoeren moest men — zo is bere-
kent (3) — meer dan 4000 verschillende
essentiële onderzoeken verrichten. Maar
de energie daarvoor is er en het geld ook.
De diergeneeskunde blijft niet achter. Een
indicatie daarvoor vormt wellicht het ge-
geven, dat Jaargang 1983 van het refera-
tentijdschrift\' Veterinary Bulletin\' meer dan
8000 publikaties vermeldt.
Het hier geschetste beeld, beter is te spre-
ken van een versneld afgedraaide film,
geeft een impressie van een tweede cul-
tuurhouding, die van onderzoek en tech-
niek. De mens participeert niet meer aan
zijn omgeving, hij gebruikt niet alleen meer
wat voor ogen is, neen, hij neemt er distan-
tie van; hij speurt naar wetmatigheden; hij
construeert \'denk-beelden\' en mogelijkhe-
den tot ingrijpen in de natuur, die uit-
monden in technisch vernuft: produceren
wordt het wachtwoord, welvaart wordt het
doel. f)e inens stelt zich niet meer tevreden
met te constateren, dat hij deel uitmaakt
van dc cultuur, maar zoekt antwoorden op
de vraag, \'wat\' hij met zijn leefwereld kan
doen. Als we om ons heen kijken lijkt het
antwoord verbluffend: een nieuw hok en
een goed klimaat.

Het is goed de film even stil te zetten. Op
school leerden we dat veehouderij een van

\'de middelen van bestaan\' was, tegenwoor-
dig spreken wc van een \'bedrijfstak\'. I3at
klinkt heel anders en wc kunnen constate-
ren dat dieren in deze bedrijfstak soms ern-
stige gedragsafwijkingen vertonen. We
spreken in de proefdierkunde van het dier
als proefmodel; in Nederland gebruiken we
per jaar anderhalf miljoen van deze proef-
modellen. Wc kunnen steriliseren, castre-
ren. amputeren, devocaliseren, extirpcrcn,
canulcrcn, ontnagclen, leewieken, snavel-
branden. Wc kunnen geleidelijk alles met
dieren, dankzij ons technisch vernuft, en
als daar vraag naar is, doen wc het ook.

Ook buiten dc diergeneeskunde zien wc
talloze voorbeelden van technische moge-
lijkheden cn van de gevolgen daarvan.
Zoutkocpcls cn zure regen, hongerdood en
oordeel is over onze technische potenties
en hoe wc met onserf-goed zullen omgaan.
Wc kunnen heel goed produceren, maar wc
moeten nog leren op zinvolle wijze te \'be-
nutten\'. Het gaat immers niet om welvaart,
maar om welzijn. Blijkbaar moeten we
leren distantie, die leidt tot ontwrichting,
om te buigen tot relatie, tot betrokkenheid
op evenwicht en op samcn-levcn. Dat toet-
sende element bleef buiten het betoog van
1969; waartoe functioneert onze cultuur,
waartoe functioneert dc diergeneeskunde,
waartoe functioneren dierenartsen.

Samenvattend kan worden geconstateerd,
dat cr verschillende houdingen tegenover
dc cultuur kunnen worden onderscheiden,
schematisch nog eens weergegeven in on-
derstaand overzicht.

euthanasie. Markerwaard cn Waddenzee,
filevormingen vertraging zijn woorden, die
vroeger ver van ons bed stonden, maar die
nu als ccn problcmcn-show in ons blikveld
worden gebracht. Het zijn trefwoorden
voor het vastlopen van de \'wat\'-cultuur
tengevolge van een ongebreidelde verzelf-
standiging van de techniek.
Technici worden dan le hulp geroepen om
deze problemen op te lossen, en als dat niet
helpt, moeten cr maar wetten komen, in dc
trant van: \'Vivisectie? Wet op de dierproe-
ven! Meer vivisectie? Hogere boetes\'. Maar
het wordt steeds duidelijker, dat het niet de
technici en dc legalisten alleen zijn, dic de
huidige problemen tot een oplossing kun-
nen brengen. Wat nodig is, is ccn geheel
nieuwe benadering van de cultuur, een
derde fase. Dc hoofdvraag is immers niet,
wat wc nog meer kunnen bedenken en
maken: dat is schier onbeperkt. Veel be-
langrijker is dc vraag geworden, hoe ons

I3aaraan kan worden toegevoegd, dal de
overgang naar een volgende houding meest-
al pas ontslaat, als men ergens vastloopt.
In onze schels bestond dai vastlopen uil hel
ontslaan van magie en toverij rcspcclieve-
lijk hel surplus aan technisch vermogen.
Wanneer echter dc behoefte niet wordl ge-
zien. zal niet zo gauw verandering op-
treden. Een blinde vlek kan verhinderen
dal ons oog vall op vastgelopen omstan-
digheden. \'Eye-openers\' kunnen dan nuttig
zijn.

Eén van de onderwerpen waarvoor wij
meer oog hebben gekregen, is het welzijn
van dieren. We hebben geleerd, dat voor
welzi jn nodig is een in ethologisch en fysio-
logisch opzicht harmonisch bestaan, dat
ook kansen krijgt onder minder optimale
omstandigheden. Daarmee komen we dicht

bij het thema van dit congres \'Pijn\'. Pijn is
een signaal dat niemand tot dusverre op
bevredigende wijze heeft omschreven. Mel-
zack (16) spreekt van Uhe puzzie of pain\'.
Misschien spreekt ons dc aanduiding: pijn
is \'au\' nog het meest aan van al. Als zoda-
nig vormt het een onderdeel van het onwel-
zijn. Het is dc taak van de dierenarts, die
pijn cn dat onwelzijn zoveel mogelijk tegen
tc gaan.

Dc belangstelling voor het welzijn van die-
ren blijkt toe tc nemen, naarmate het dier
minder wordt beschouwd als een ding, als
een \'zaak\', als een \'dat\' of een \'wat\'. Andere
benaderingswijzen met betrekking tot het
dier zijn opgekomen. De tijd ontbreekt om
deze uitvoerig tc bespreken (15), maar ik
verwijs als voorbeelden naar Schweitzers
conceptie van de \'eerbied voor het leven\'
(21), en naar Singers voorwaardelijk ge-
lijkheidsbeginsel ten gunste van dieren (22).
Het diergeneeskundig beroep, cn iedere

dierenarts afzonderlijk, heeft zich met dit
soort ethische beginselen bezig tc houden,
niet alleen om voor zichzelf ccn houding tc
vinden, maar ook omdat deze beginselen in
toenemende mate weerklank vinden in de
samenleving (6). Van dierenartsen wordt
verwacht dat zij van dit soort zaken \'ver-
stand\' hebben.

Onder Afdelingen en Groepen van de
KNMvD is in 1982 een enquête gehouden
over knelpunten die zich binnen de beroeps-
uitoefening ten aanzien van het welzijn van
dieren voordoen. Bij de bestudering van dc
binnengekomen reacties bleek, dat er een
indeling in drie groepen mogelijk was.
In de eerste plaats onderkent men vraag-
stukken die samenhangen met een onzorg-
vuldig of onvolkomen vetcrinair-tcchnisch
handelen. Het blijkt dat dierenartsen in de
praktijk problemen ervaren bij dc uitvoe-
ring van ingrepen als castraties, breukope-
ratics, speen- en bijspccnoperaties, tand-
en kicscorrecties, onthoornen, het ringen
van slieren, het verwijderen van wratten,
het openen van abcessen, de behandeling
van prolapsus ani et recti, het wel of niet
sedcrcn bij tetanus, het toepassen van
dwangmaatregelen, het bedwelmen van
slachtdieren, het toepassen van euthana-
siemethodcn.

Een tweede groep omvat de vraagstukken,
die ontstaan door wensen van bepaalde
eigenaars ten aanzien van concrete dieren.
Onder deze categorie vermeldt de enquête
onlnagelen, de-vocaliseren, tongresectie,
pcnisdcviatic, staartamputatic, ncurccto-
mic. brillen cn prothesen, euthanasie, het
verrichten van \'verregaande operaties\', het
waarnemen van nodeloos lijden bijv. van
wrakke dieren.

Een derde groep zijn die vraagstukken
welke voortvloeien uit beslissingen die in
ccn ruim kader, buiten het beroep ge-
nomen zijn en waarvan dc uitvoering (me-
de) aan dierenartsen is toevertrouwd. Hier-
onder vallen problemen als het fokken of
houden van huisdierrassen die aanleg heb-
ben voor genetisch bepaalde ongewenste
eigenschappen, ritueel slachten, intensieve
veehouderij, embryotransplantatie, dier-
proeven.

Zie ii< het goed, dan beschouwt men dc
eerste categorie van handclmgcn als in-
grepen, waarbij in dc dagelijkse praktijkuit-
oefening dc pijnbehandcling niet of niet
altijd optimaal verloopt. Voor een deel
kunnen dczc problemen worden voorkó-
men door de betere toepassing van be-
schikbare know-how. Dierenartsen mogen
zich niet onttrekken aan dc plicht, deze
know-how toe tc passen. Voor zover nodig
moet hieraan in het klinisch onderwijs en in
het Tijclschriji voor Diergeneeskunde aan-
dacht worden besteed. Waar deze know-
how ontbreekt, zal onderzoek ons verder
moeten brengen.

Oplossingen voor de beide andere catego-
riecn vraagstukken zal men in dc veteri-
naire handboeken meestal tevergeefs zoe-
ken. Wie echter het betoog tot dusverre
heeft gevolgd, zal er mee kunnen instem-
men dat deze vraagstukken eerder het ge-
volg zijn van technologische successen dan
van toevallig falen. Het zijn juist dczc suc-
cessen die ons in ecn situatie hebben ge-
bracht, dat we \'alles\' kunnen. Het ligt der-
halve voor de hand zich af te vragen of nóg
meer technologie dc gestoorde relaties —
want daarom gaat het hier — tot ecn oplos-
sing kan brengen. Het zal veel meer onze
taak moeten zijn deze gestoorde relaties op
tc sporen en in kaart te brengen en vervol-
gens creatief cn inventief te zoeken naar
oplossingen.

Die wens om dit soort relaties op te sporen
komt ook tot uitdrukking in dc door Boon
(2) opgestelde definitie van dierenmishan-
deling als \'een benadeling van hel welzijn
van dieren in een grotere mate dan ter berei-
king van een zinvol menselijk doel noodzake-
lijk is\'. Dit betekent, dat ons omgaan mei
dieren geplaatst moet worden in een zinvol
geheel binnen dc samenleving, binnen dc
cultuur. Dus niet alleen ten bate van dc
economie, of dc mode, of de wetenschap,
en ik moet daaraan toevoegen ook niel
altijd alleen ten bate van het dier. Aan dc
orde is derhalve de vraag naar hel \'waar-
toe\'. Dat vraagstuk heeft echter niet alleen
diergeneeskundige, geneeskundige, biolo-
gische en vectceltkundigc kanten, maar
ook religieuze, filosofische, ethische, ju-
ridische, esthetische, economische, histori-
sche en politieke aspecten, kortom het is
een menselijk probleem.

De moderne dierenbescherming heeft dal
begrepen. Zij geeft er in toenemende mate
blijk van vooral ook te willen zoeken naar
\'zinvolle\' afwegingen (5). Ik geef daarvan
enkele voorbeelden:

— deelnemen aan dc Raad voor Veteri-
naire Aangelegenheden, samen met over-
heid cn bedrijfsleven;

— instelling van dc Commissie Gezond-
heid en Welzijn van Gezelschapsdieren,
samen met dc KNMvD;

— een door vijf diercnbcschcrmingsorga-
nisatics tezamen met dc overheid gefinan-
cierd studieproject ter ontwikkeling van al-
ternatieven voor dierproeven;

— overleg in het Platform ritueel slachten,
met religieuze minderheidsgroepen.
Deze voorbeelden hebben twee gemeen-
schappelijke kenmerken. Men wil naden-
ken over samenhangende oplossingen én
men wil dat doen samen met degenen die
vanuit ecn andere optiek in feite voor de-
zelfde problemen staan.

Hel zinvol afwegen zal ook voorde dierge-
neeskunde moeten gelden. Ook de dierge-
neeskunde kan daarbij niet pretenderen —
het mag trouwens niel van haar worden
verwacht — dal zij problemen met betrek-
king tol het welzijn van dieren alleen kan
oplossen. Ook zij heeft zich open te stellen
voor andere disciplines.
De discussie over hel \'waartoe\' in ons om-
gaan met dieren is nog maar pas begonnen.
Hierboven bleek reeds, dat de ontplooiing
van de \'wat\'-cultuur, gerekend vanaf de
secties van Mondino tot aan de opcn-harl-
chirurgie ruim zes eeuwen nam. Dc \'waar-
toc\'-vragen van thans houden ons pas ccn
fractie van die periode bezig. Het is dan
ook niet verwonderlijk, dat we nog volop
bezig zijn naar de juiste houding te zoeken.
In feite verkeren we nog pas in de Mondi-
no-fase van het beschrijven van het sub-
straal: hoe is dc relatie mens-dier; wat is
pijn; wanneer is er sprake van welzijnsfric-
lies; hoe kunnen die worden gemeten;
hebben dieren ecn intrinsieke waarde, heb-
ben zij rechten; gaal het alleen om welzijn
van dieren of ook om de uitwerking die
handelingen met dieren hebben op de mens
in ons cultuurpatroon? Dil nadenken zal

tenslotte moeten leiden tol nieuwe inzich-
ten cn nieuwe normen cn waarden in de
samenleving cn in het diergeneeskundig
beroep. Naarmate deze discussie — die een
leerproces inhoudt — op bredere basis
maar vooral ook terzake kundig wordt ge-
voerd, mogen waardevollere resultaten
worden verwacht.

Dit brengt ons tot dc vraag, of men zich als
dierenarts, gelet op alle omstandigheden,
wel of niet moet inlaten met bepaalde han-
delingen die eigenaars of structuurbcpalers
van ons vragen; ontnagelen, praktizeren in
de industriële veehouderij, dierproeven ver-
richten. Zo\'n vraag kan leiden tot een
spanning tussen een geweten dat spreekt en
een belang dat roept. Van dierenartsen
wordt veelal verwacht, dat zij zich inzetten
voor het belang van dc eigenaar. Zij wor-
den echter ook geplaatst voor het belang
van het dier, een vraagstuk met eigenaar-
dige objectieve en subjectieve aspecten.
Heil van mens en dier zijn soms strijdig met
elkaar. Hoe dan ook, cen in ethisch opzicht
juiste handelwijze vereist, dat telkens wan-
neer een beslissing moet worden genomen,
een bewuste afweging wordt gemaakt.
Onze handelingsvrijheid wordt bepaald
door normen en waarden. Deze maken het
ons mogelijk in concrete situaties een keuze
te doen uit alternatieven. We zullen hier
niet ingaan op de wijzen waarop dergelijke
keuzen kunnen worden gemaakt. Wie daar-
over meer wil weten, wordt verwezen naar
een referaat van Stafleu (23). Het punt waar
het hier om gaat is, dat wij ons handelen
soms moeilijk in overeenstemming kunnen
brengen met onze normen en waarden. Wij
zullen onszelf dan inventieve en creatieve
vragen moeten stellen, niet alleen \'wat\'-
vragen, maar vooral ook \'waartoe\'-vragen.
In het sorteren van de antwoorden zullen
wij dan met onszelf tot een vergelijk ko-
men: ik behoor wel, ik behoor niet te ont-
nagelen.

Men kan zich afvragen, of het wel de verant-
woordelijkheid van de dierenarts is, om in
dergelijke vragen te beslissen. Is het niet de
eigenaar, die als eerste moet worden aange-
sproken. Het is goed hier vast te stellen, dat
dit óók het geval is. Beiden dienen zich
evenwel rekenschap te geven van hun eigen
beslissingen en van de gevolgen daarvan.
Dierenartsen dienen dit waar nodig aan
eigenaars duidelijk te maken.
Anders is het gesteld met de verantwoorde-
lijkheid van dierenartsen in een bepaalde
rol of taak. Daarvan is sprake indien de
handeling waarmee wij moeite hebben bin-
nen een bepaald kader plaatsvindt: een be-
drijfs-economische setting, een groepsprak-
tijk, een dienstbetrekking, een wettelijk
voorschrift. In die context prevaleren de
belangen en beslissingen van de organisatie
en wordt \'de zin\' door haar bepaald. Hier
staan twee mogelijkheden open. De eerste
is: meedoen onder protest en zich tot het
uiterste inspannen om de regels veranderd
te krijgen. Dat meedoen behoeft geen
schande te zijn, hoogstens een pijnlijke ver-
legenheid. De tweede mogelijkheid is dat
de bezwaren onoverkomelijk blijven. Dat
kan er toe leiden, dat iemand besluit de
gevraagde handeling niet te verrichten en
dat hij of zij ook de pijnlijke consequenties
daarvan aanvaardt.

Men kan opmerken, dat aldus het betoog
blijft steken in cen micro-ethische verken-
ning, in een aftasten van de verantwoorde-
lijkheid van de individuele dierenarts en
dat de pijn op zijn geweten wordt afgewen-
teld. Er is toch nog zoiets als beroeps-
ethiek? Daarop kan worden geantwoord,
dat het uiterst moeilijk is de individuele
pijn tc lenigen. Zij is immers een signaal,
een signaal van een verstoorde relatie, die
ieder op eigen wijze ervaart.
Daarbij komt dat het uiterst hachelijk voot
één spreker alleen is om uit te maken hoe de
normen en waarden van de diergenees-
kunde van dc toekomst er zullen uitzien.
Helemaal zonder zijn we overigens niet. Tc
denken valt aan de aanbevelingen van dc
Federation of Veterinarians in Europe
wat betreft de landbouwhuisdieren. Ten
aanzien van andere groepen dieren bestaan
soortgelijke uitspraken of zij zijn in discus-
sie. Het is evenwel nog niet zo ver dat deze
reeds algemeen worden aanvaard in de sa-
menleving en in het beroep. Wat dat betreft
bevinden we ons in soortgelijke omstan-
digheden als dc dierenbescherming. Willen
we echter tot een zinvolle houding komen,
en ik denk dat dat wenselijk is, dan zal de
discussie moeten worden voortgezet en

Als dat waar is, dan dienen wc dat soort
obstakels kritisch te toetsen, want het stre-
ven moet zijn gericht op een beter hok met
een goed klimaat; dat goede klimaat dan
wel opgevat naar betekenis 2 van Van
Dale: een goede algemene gesteldheid.

19. Rozemond, H.: Dc veterinaire begeleiding van
grolc bedrijven. Tijduhi: Diergencrskit. 1970;95:
1 17-22.

20. Rijnberk. Cl. van: De kwakzalver in dc Neder-
landse portretkunst. Neet. Ti/itschr. Ceneeskd.
1924; 68. I; 1924-8.

21. Schweilzer. A.: Dic r.hrliirclu vor dcni l.cbcn:
Grundtcxlc aus 5 .lahr/chnten. Beek. IMünchcn.
1984,

2.1. Stalleu. l\',: liet dier van dc rekening. Rclcraal
Werkgroep Diergeneeskunde en Samenleving.
Utrecht. 1982.

.1. Comroe .Ir.. .1. H. and Dripps
basis l\'or the support of bioi
Sciencc 1976; 192: 105-11.

5. Dierenbescherming Waarheen.\'Ned. Ver. tot Be-
scherming van Dieren, "s-Gravenhage. 1981.

6. Fo.x. M. F.: Towardsa philosophv of veterinary
medicine. /7ic Veierinurv Record 1984; 115: I2-.1.

8. Hausmann, W.: Ars Chironica. antike Autoren
über Chciron. Dtsch. tieriirzll. H\'schr. 1982; 89:
407-11.

9. Hausmann. W.: Die medizinischen Höhlenschu-
le des Chciron. Herl. Münch, tierärztl. Wschr.
1982; 95: 94-5.

10. Hausmann. W.: Chciron. Eine weitere Samm-
lung und Auslegung von Zeugnissen. Dtsch. tier-
ärztl. Wschr. 1984:91: 24-6.

11. Houtzager, II. M.: Van Leeuwenhoek en zijn
tijdgenoten. In: H. M. Houtzager en L. C. Palm:
Van Leeuwenhoek herdacht.....; Rodopi. Am-
sterdam. 1982.

12. Krüger, H.: Theriaca Andromachi und andere
Univcrsalheilmittcl in ihrer Bedeutung lur den
medizinischen Aberglauben in der Human- und
Tierheilkunde. Mh. Vet. Med. 1984; .19: 533-6.

14. Lindeboom. Ci. A.: Inleiding tot dc geschiedenis
der geneeskunde, Rodopi, Amsterdam, 1980.

15. Magel, C. R.: A bibliography on animal rights
and related matters. University Press of,America.
Washington. 1981.

16. Mclzack. R.: Het raadsel pijn; .3e druk. Het
Spectrum. Utrecht. Antwerpen, 1982.

17. Peursen. C. A. van: Cultuur in stroomversnel-
ling. Elsevier. Amsterdam, Brussel, 1978.

18. Ricssen. H.A. van: Besluiten en aanbevelingen
van de F.V.E. (Fcdcrationof Veterinarians in the
EEC) inzake het welzijn van dieren. Tijdschr.
Diergenee.skd. 1979; 104: 877-85.

De eerste uitgave van dit boekje,
derde geheel herziene druk is
medicarccks zojuist uitgekom
deerd mag worden, dal hel \'gr
in een behoefie voorziet en n

behoeli. Als toelichting op di
uitgever dal \'de uitgaven in d
de praktijk van hel medisch ha
op lle praktische richtlijnen;
achtergronden komen slechts
deze van direct belang zijn vo(
medicus prakticus". Hierdoor
het boekje goed gekarakierisc
bij (le derde druk vermelden de schrijvers o.a. <
hooldstuk epidemiologie: vergiltigingen klein

Ml. Bij v.
ien enkel
:ren. Dit maaki dez
inde drukken — w:
isdieren praktici. d
vlol tc V

geven humane therapieën vaak
diergeneeskundig handelen.
De indeling van deze derde dn
van dc vorige drukken dat nu
meerd zijn waarbinnendc stoft
zijn. Hiermee is de oorspronkel
sehe indeling naar produkt verlat
opzoeken \\an een bepaald middel ni<
lijkt, hetgeen door de schrijvers reeds (
\'Vergiftigingen\' is een vlot. hanteerba
werkt boekje, dat iedere (kleine huidi
dient te bezitten.

Een veehouder gaf aan vijf pinl^en die in een
kale weide liepen een wagen vol uien. Ruim een
week later bespeurde hij ziekteverschijnselen.
Nadat een dier was gestorven werd een dieren-
arts geconsulteerd. Deze stelde het volgende
vast.

Het dier had bruin verkleurde slijmvliezen en
een roodbruine verkleuring van de urine. Drie
van de overige pinken vertoonden in meer of
mindere mate verschijnselen van depressie, pa-
rese, versnelde ademhaling, geelbruine slijm-
vliezen, diarree met een donkere verkleuring
van de mest en een subnormale temperatuur.
Op grond van de waargenomen verschijnselen
werd aan een nitraatvergiftiging gedacht. De
dieren werden opgestald en behandeld met
methyleenblauw. Ondanks deze behandeling
stierven binnen 24 uur twee pinken en binnen 48
uur een derde.

Op twee dieren werd sectie verricht. De kada-
vers roken sterk naar uien, waarmede de pens
gevuld was. De slijmvliezen waren bleek tot
geelbruin, het buikvetgeel, de lever bleekgeel en
gezwollen en de nieren hadden een opvallend
donkere kleur. Het bloed was dun en waterig.
De urine had een donkerbruine kleur (haemo-
globinurie). Bij histologisch onderzoek van de
lever werd zeer veel ijzerhoudend pigment waar-
genomen.

Een soortgelijk geval heeft zich een tiental jaren
geleden voorgedaan bij vijf drachtige vaarzen.
De ziekteverschijnselen waren identiek. Er wer-
den haemoglobine waarden gevonden van 4-6 g
% en een haemotocriet van minder dan 20. Vier
van de vijf werden in nood geslacht. Afkeuring
volgde gezien de sterke uienlucht van het vlees.
Het vijfde dier kreeg een bloedtransfusie (van
het nog aanwezige moederdicr). Het herstelde
wel. De eigenaar heeft het echter om niet geheel
duidelijke reden van het bedrijf afgevoerd.
Als gevolg van de opname van uien kan er een
haemolytische anaemie ontstaan door een oxy-
datievc denaturatie van het haemoglobine. In
uien komen alkaloïden voor, die hacmolyse
kunnen veroorzaken. Bekend zijn N-propyldi-
sulfide cn allyl-prophyldisulfide. Deze stoffen
reageren met de thiolgroep van het geredu-
ceerde glutathion.

fiet geven van uien aan runderen behoeft geen
problemen te geven. Vermoed wordt dat de al-
kaloïden niet altijd in toxische concentratie
aanwezig zijn. Dit zou afhankelijk zijn van het
soort en de kwaliteit. Ook zouden de runderen
meer of minder gevoelig zijn als gevolg van
verschillen in glutathiongehalte van de erythro-
cyt, de snelheid van bloedaanmaak en de drem-
pelwaarde in de nieren.

Uien worden als een gezond voedermiddel be-
schouwd voor drachtige ooien. Twee tot drie
weken na het verstrekken wordt echter steeds
anaemie waargenomen (versnelde afbraak van
het erythrocyt). Slechts zelden onlstaan pro-
blemen omdat de haemopoëtische organen ver-
hoogd gaan reageren. Jonge schapen zijn gevoe-
liger dan oudere. Er bestaan ook rasverschillen
ten aanzien van de glutathionconcentratie van
de erythrocyt.

Concluderend kan worden gesteld dat uien aan
runderen en schapen kunnen worden verstrekt.
Bij voeren van uien aan runderen moet echter
gewaarschuwd worden voor kwalijke gevolgen.
De eigenaar dient zijn dieren nauwkeurig te
observeren en de slijmvliezen te controleren.

Van een Kl-sticr, geboren in maart 198.3, ont-
vingen wc .sperma voor het bacteriologisch on-
derzoek in verband met het feit dat sinds 3
maanden het sperma afwijkend was.
Dc zaadcellen waren praktisch allemaal dood,
de levenden vertoonden een zeer trage bewe-
ging. Bij herhaling werd uit het sperma Haemo-
philus somnus gekweekt.

Uit dc literatuur is bekend dat Haemophilus
.vora/iw.y geïsoleerd wordt uit het urogcnitaal ap-
paraat van klinisch gezonde runderen. Corbox
cn Nicolet (I) isoleerden deze bactcric uit utc-
rus-sccrcct van koeien met endometritis, en uit
sperma van stieren met ccn orchitis.
Een nader serologisch onderzoek zal worden
ingesteld.

Naar onze mening is dit de eerste keer dat in
Nederland uit het sperma van stieren deze bac-
tcric werd geïsoleerd. De waarde die gehecht
moet worden aan dc isolatie van deze bacterie is
met duidelijk.

I. Corbox, L. und Nicolet. .1.: Infektionen mit soge-
nannten \'Ilacmophilus somnu.s\' beim Rind: Isolie-
rung und Charakterisierung von Stämmen aus Res-
pirations- und Cicschicchtsorgancn. Schweiz. Arch.
Tierhci/k. 1975; I17:49_V502"

DNA-bindende proteïnen in hondesera; een
methode om deze te verwijderen ten behoud
van de Farr assay

Zeromski, J.,Thoren-ToUing, K., Bcrgqvisl, R.
and Stejskal, V.; DNA-binding proteins in ca-
nine sera. A method for removal of non-specific
DNA-binding in the Farr assay. Vet. Immunol.
Immunopath. 1984; 7: 169-83.

De Farr assay is in dc humane immunologie dc
standaardmethode om antistoffen tegen DNA
aan te tonen, welke o.a. voorkomen bij patiën-
ten met systemische lupus erythematosus (SLE),
ecn zogenaamde auto-immuunzicktc. Ook bij
honden komt dczc ziekte voor, doch dc dia-
gnostiek wordt bemoeilijkt door het feit. dat bij
deze diersoort andere (dus: niet-immunoglobu-
linen/antistoffen) eiwitten in het bloed voor-
komen, die zich ook met DNA binden. Dc
meeste normale honden hebben dus ook ccn
\'positieve\' test.

Dc auteurs hebben ccn onderzoek verricht naar
het voorkomen van deze eiwitten én naar ecn
mogelijkheid deze proteïnen tc verwijderen ten-
einde genoemde test toch met betrouwbare re-
sultaten tc kunnen uitvoeren. Het bleek, dat 50
gezonde Beagles alle inderdaad vals-positicf in
de Farr assay bleken te zijn (op levcrcoupcs
bleken geen antinucleaire antistoffen aantoon-
baar tc zijn), evenals een aantal van SLE ver-
dachte honden. Onder andere na behandeling
met dextraansulfaat (waardoor \'low density li-
poproteins\' worden neergeslagen) cn na inacti-
vatic bij 60° C van de sera werden dc sera van dc
gezonde Bcagles negatief. Ecn aantal van de van
SLE verdachte dieren bleef positief. Aange-
toond werd voorts dat de DN A-bindcndc eiwit-
ten niet tot dc IgG immunoglobulineklasse be-
hoorden.

Uiteraard dient nog vcrvt)lgonderzoek plaats tc
hebben, doch dc resultaten zijn in zoverre veel-
belovend, dat uitvoering van ccn zó belangrijke
test in dc klinische immunologie thans toch met
meer betrouwbaarheid voor wat betreft de re-
sultaten mogelijk is. (Referent roept praktici op
sera van van SLF. verdachte honden of katten
naar hem op tc sturen om dc waarde van dit
onderzoek in dc praktijk te testen).

Andy Shores: The Differential Diagnosis of
Ataxia, Paresis, or Paralysis in Large-Breed
Dogs. .lournal of the Am. Anim. Hasp. Assoc.
1984: 101: 265-70.

Bij 21 honden, zwaarder dan 18 kg, binnen ccn
jaar met ataxic, parcse of paralyse (APP) aan-
geboden. werden 18 verschillende diagnoses
gesteld. .Auteurs doel is dan ook ccn systema-
tisch diagnostisch protocol tc ontwerpen.
Dc in ccn tabel naar ras, symptonen, diagnoses
en diagnostiek-methode ingedeelde patiënten,
werden in twee groepen uitgewerkt. l5iagnosc-
grocp A afliankelijk van dc ctiologic, met als
voornaamste oorzaken: trauma, vasculaire af-
wijkingen, nieuwvormingen, infecties, intoxica-
ties. degeneratie cn auto-immune.
Diagnosc-grocp B alliankelijk van anamnese cn
signalement; ccn indeling naar acutc of geleide-
lijker ontstaanswijze en leeftijd- of rasgebon-
denhcid.

Van elke nieuwe APP-paticnt werd na klinisch
en neurologisch onderzoek, gebruik makend
van dc twee groepsindelingen, een diff. diagnose
opgesteld, waarna door middel van uitgebreider
onderzoek dc dclïnilicve diagnose werd vastge-
steld.

Over ccn periode van 4,5 jaar was een lussen-
wcrvclschijfafwijkingdc meest gediagnostisccr-
de oorzaak bij grote honden, aangeboden met
ataxie, parese of paralyse; daarna volgen dege-
neratieve mycclopathie en lumbosacralc insta-
biliteit (spondylopathic).

Dc Duitse Herder, gevolgd door Dobermann
Pinscher en Deense Dog zijn in die volgorde de
meest voorkomende APP-rassen.

Idiopathische thrombocytopenic (H P) bij de
hond: klinische bevindingen bij 54 dieren

Williams, D. A. and Maggio-Pricc, L.: Canme
idiopathic thrombocytopenia: clinical observa-
tions and long-term follow up m 54 eases../. Am.
Vet. Med. A.ssoc 1984: 185; 160-63.

De auteurs werkzaam aan dc Universiteit van •
Pennsylvania, Philadelphia, gaan in dc inleiding |
van hun artikel in op dc mogelijke direkte oor- i
zaken van thrombocytopenic. Veelal kan ccn |
immunologische pathogenese worden vastge-1
stcld. Hoewel dc ziekte alzonderlijk kan voor-1
komen, wordt zij ook vaak gezien in het verloop |
van auto-immuunzicktcn, zoals systematische\'
lupus erythcmatosis (SLE).

Dc schrijvers bchanciclen uitgebreid dc criteria,
waaraan moest worden voldaan, alvorens ITP
werd gcdiagnostccrd. Deze zullen niet alle hier
worden genoemd, doch het is onbegrijpelijk,
dat cen toxicose moest worden uitgesloten; de
Ihrombocytcn aantallen moesten ^ 30.000
mm\' zijn \'(normaalwaarden: 200.000-500.000/
mm\').

Van cen echte Iccftijdsaniankclijkhcid bleek
geen sprake; wel kwam de ziekte meer bij teefjes
voor dan bij reuen. Klinisch werden uiteraard
o.a. waargenomen: hematurie. faccaal bloed-
verlies cn pctcchicn in huid cn slijmvliezen.
Dc auteurs gaan verder in op het laboratorium-
onderzoek. Naast de \'platelet factor 3\' (PF3)
tcsl. werden uitgevoerd: tests op antinucleairc
antistoffen (ANA), bepaling antistoffen ten op-
zichte van Ehrlichia canis. Coombs\' test, etc.
(Merkwaardig, dat geen immnunlTuorcscentie-
tcst werd uitgevoerd voor het aantonen van an-
tistoffen ten gevolge van thrombocytcn; Ref.).
Behandeling bij cen aantal dieren (14 honden
moesten worden afgemaakt of stierven voortij-
dig) geschiedde uiteraard met hoge doseringen
corticosteroïdcn. doch ook met cytostatica als
vincristine cn cyclofosfamidc. Dc respons op de
behandeling varieerde zeer sterk. De auteurs
durven - mede gelet op dc kosten - de behande-
ling met cytostatica niet algemeen aan te raden.
Ook miltextirpatic gaf niét die resultaten, die
men uit literatuurstudies zou verwachten.

Invloed van hoge doseringen oxytetracyline
in legmeel op de smaak van \'eieren\'.

Onderzoek is verricht naar dc invloed van ver-
strekking van oxytctracycline in hoge dosering
via het voer aan leghennen op de algemene ge-
zondheidstoestand, vocropname, eiproduktie
cn smaak van de eieren.

In het onderzoek waren drie groepen op mo-
ment van behandeling 26 weken oude leghennen
betrokken: één controlegroep ontving een ba-
sisrantsocn, één groep werd gevoerd met het
basisrantsoen waarin het antibioticum in zijn
\'zuivere vorm\' in een conccntratic van 2000
ppm was verwerkt cn één groep welke cen basis-
rantsoen met ccn 10%-premix in een conccntra-
tic van 20.000 ppm ter beschikking kreeg.
Dc bchandclingsperiodc bedroeg 10 dagen en
was begonnen na een acclimatisatieperiode van
4 weken, toen de dieren 26 weken oud waren.
De hennen werden individueel in kooien (leg-
batterij) gehuisvest, waarbij temperatuur, venti-
latie cn verlichting (15 uur per dag) kunstmatig
werd geregeld. Voer en drinkwater werden ad
libitum verstrekt. Dc bchandelingspcriode be-
droeg 10 dagen cn was begonnen na een accli-
matisatieperiode van 4 weken toen de hennen 26
weken oud waren.

Dc smaak van dc door dc drie verschillende
groepen hennen gcicgdceieren werd met behulp
van een smaakpanel op vier verschillende tijd-
stippen onderzocht: 3 dagen vóór de aanvang
van dc behandeling, na 8 behandclingsdagen en
vervolgens 2 cn 9 dagen na beëindiging van de
behandeling.

Resuhaien: Geen nadelig effect kon worden
waargenomen wat betreft dc gezondheidstoe-
stand, vocropname en de smaak van eieren ge-
legd door behandelde hennen. Zelfs werden
aanwijzigingen gevonden voor een verbeterde
eiproduktie onder invloed van genoemde be-
handeling; vocropname, eiproduktie en groei
van de behandelde groepen waren iets hoger
dan van de controledieren.
(Helaas worden geen berekende doses, i,c. op-
genomen oxytetracyline per kg. lichaamsge-
wicht per dag, vermeld; Ref).

Glaze, M. B., McGuire,T. C., Schmidt, G. M.,
and Wcs Leid, R.: Immunoglobulin levels in
tears and aqueous humour of horses before and
after diethylcarbamazine (DEC) therapy. Vel.
Immunol. Immunopalh. 1984; 7: 185-98.

De auteurs, onder andere werkzaam aan veteri-
naire faculteiten tc Michigan cn Pullman (Wash-
ington) geven in de inleiding van hun artikel
aan, dat over het algemeen niet veel bekend is
over immunoglobulinc spiegels in tranen en
oogvocht van gezelschaps- cn landbouwhuis-
dieren. Vooral bij hel paard is hierover nicl veel
onderzoek verricht. Gebruik werd gemaakt van
specifieke antisera (ongetwijfeld afkomstig van
het laboratorium van McGuire; Ref.) tegen
IgGa, IgG(T), IgA en IgM.
In iraanvocht werd géén IgGCf) aangetoond; de
IgGa waarde was gemiddeld 128 ug/ml, IgA:
l,6ug/mlen IgM: 106 ug/ml. N.B. bij hel paard
is het dus nicl hel secretoire IgA het meest voor-
komende immunoglobulinc in Iraanvocht! Voor-
al IgGa nam zeer sterk toe bij een oogontste-
king.

Na normale waarden werden waarden bepaald
bij met O. cervicalis (in onder andere conjunc-
tiva cn cornca) natuurlijk geïnfecteerde dieren,
die met DEC werden behandeld. Vooral in
tranen zag men na DEC bchandclingeen signifi-
cante IgGa stijging. O. ccrvicalis-negaticvc.
doch wél met DEC behandelde dieren gaven
cchtcr ook een stijging te zien. Helaas is niet
bepaald of in tranen cn glasvocht ook specifieke
antistoffen voorkwamen tegen O. cervicalis.
Voorts achten de auteurs het niet uitgesloten
-op grond van preliminair onderzoek - dat ook
de herhaalde paraccntcse mede verantwoorde-
lijk zou kunnen zijn voor de sterke stijging van
(vooral) IgGa. die ook in glasvocht werd ge-
vonden. Ondanks nog niet overtuigende bewij-
zen menen de auteurs toch aan IgGa een bij-
zondere rol te mogen toeschrijven bij ooginfec-
ties en dus bij de specifieke weerstand tegen
infectie van slijmvliezen bij het paard.

Anderson, P. H.. Berrett, S., Catchpole, J. en
Gregory, U. W.: Effect of monensin on the sele-
nium status of sheep. Vet. Rec. 1983; 113; 498.

Op de Rosemaund Experimental Husbandry
farm wordt aan schapen voor de partus monen-
sin gegeven (om een laag infectic-niveau te ver-
krijgen ten aanzien van coccidiose bij dc lam-
meren; Ref.).

Dit bedrijf kaïnpt met zowel een probleem ten
aanzien van selenium deficiëntie als coccidiose.
Het bleek nu dat bij de lammeren van ooien die
alleen monensin kregen toegediend, het sele-
niumgehaltc significant hoger was dan van dc
controle lammeren. Dc lammeren van ooien die
selenium kregen toegediend bereikten evenwel
een nog hogere seleniumstatus. Bij de groep
ooien die zowel nuinensin als selenium kregen
toegediend bleek dat hun lammeren een nog
hogere seleniumstatus bereikten dan de lamme-
ren van ooien die alleen monensin of alleen
selenium kregen. Er was dus een additief effect
waarneembaar (significant). Dit is niet eerder
beschreven. (Ook in Nederland wordt geëxpe-
rimenteerd met monensin toediening aan ooien.
Nagegaan zal moeten worden of een verbeterde
groei van de lammeren in de monensin groep
mogelijk op een verhoogde/verbeterde sele-
niumstatus kan berusten. Naar de seleniumsta-
tus van lammeren is in Nederland nog niet sys-
tematisch gekeken; Ref). De correlatie tussen
de indirecte bepaling door middel van gluta-
thion-pcroxidase cn de directe bepaling van het
selenium was goed (r=- 0,941, P< 0,001). (De :
eerste bepaling is eenvoudiger uitvoerbaar cn i
kan bijvoorbeeld op een gczondheidsdienst-la- \'
boratorium worden uitgevoerd. Er is ook een ;
recente publicatie over de bepaling van de op- ;
name van 75 Sc door de erythrocyten van het te :
onderzoeken dier. Dit lijkt ook een goede en j
eenvoudige niethodick te zijn.) |

Literatuur; l\'iguciras. H.. .lacobsson, S. O.. .lo-
nes, L.cn Luthman. J. The crythrocytc uptake
of 75 Sc as an indicator of selenium status in
lambs. Nord. Vet. Med. 1984; 36; 182-8; Ref).

King, R. H.; Williams, 1. H.; The effect of nutri-
tion on the reproductive performance of first-
litter sows. 1. Feeding level during lactation,
and between weaning and mating. Animal Pro-
duction. 1984; 38; 241-7.

Dc auteurs beschrijven een proef uitgevoerd
met 80 le worpszeugen (64 Large White en 16
Landras). Twee voederniveaus tijdens de lacta-
tie (ad lib en 2 kg per dier per dag) en twee
voederniveaus tussen spenen en dekken (4,0 cn
1,5 kg per dier per dag) werden vergeleken. De
lengte van dc zoogperiode was gemiddeld 32,2
dagen. Dc zeugen die 2 kg voer kregen verloren
tijdens de lactatie duidelijk meer aan gewicht
(36,8 VS 9,1 kg) en aan rugspckdiktc (6,3 vs 0,9
mm) dan dc ad lib gevoerde dieren. Dc ab lib
gevoerde dieren namen gemiddeld 4,47 kg per
dag op.

Van de tijdens de lactatie ad lib gevoerde zeugen
waren er binnen 8 dagen na het spenen meer i
dieren die ovulccrden (90 v.s 40%) cn meer die-
ren die in bronst kwamen (78 vs 38%) dan bij dc
beperkt gevoerde groep. Het aantal ovulaties,
de worpgrootte cn embryonale sterfte werden
niet beïnvloed door het voederniveau tijdens dc
lactatie.

Het vocdcrnivcau na het spenen had geen in-
vloed op de lengte van het interval tussen
spenen cn weer in oestrus komen. Maar de
zeugen, die tussen spenen cn dekken 4 kg voer/
dag kregen, hadden wel meer ovulaties. (14,8 vs
13,0) en wierpen meer biggen (10,0 vs 8,8) bij de
volgende worp, dan de zeugen, die slechts 1,5 kg
voer/dag kregen tussen spenen en dekken.

Brigitte Gedek, Prof. Dr.: Mykotoxineinflüsse
auf dic Trächtigkeit und l.aktation der Sau.
Tieranzl. Umschau. 1984; .39: 461-9.

Reeds uit het Oudtestamentische bock Lcviticus
blijkt dat schimmels schadelijk kunnen zijn
voor dc gezondheid. Pas sinds zo\'n 20 tot 25 jaar
is het mogelijk via allerlei analysetechnieken dit
tc bewijzen. Schimmelvorming kan optreden als
het gewas nog op het veld staat of na de oogst
tijdens dc opslag. Nader wordt vooral ingegaan
op een drietal \'vergiftigingsbeelden\' bij varkens,
zoals: Ergotismc.Zearalenon-syndroom enTri-
chothcncentoxikose.

Veroorzaakt door het crgotamine-alkaloid uit
mocrdcrkoorn. Opvallend zijn: kleine worpen,
vroeggeboorte (5 dagen)en agalaktie. Aspergil-
lus fumigatus kan eenzelfde beeld geven.

Dit is een fusariumtoxine met een oestrogene
werking en verantwoordelijk voor: vulvazwel-
ling, uicrocdecm en prolaps van vagina en rec-
tum. Inwendig geeft het toxine aanleiding tot
ovariële stoornissen. De zeugen lijken berig,
maar staan niet voor de beer, zodat de dracht
uitblijft. Bij jonge beren stopt de groei van de
teeltballen en zwellen tepels en voorhuid op
{Ref.) Afhankelijk van dc opgenomen hoeveel-
heid toxinen treden verschijnselen al binnen 5-7
dagen op. Omdat zearalenon ook via de melk
wordt uitgescheiden tonen jonge biggen ook
vuiva- cn tepelzwclling.

Dit is ook een fusariumtoxine met een sterk
cytotoxisch effect. Zeugen worden niet direct
ziek, maar blijven onvruchtbaar (door vroeg-
cmbryonale sterfte) zolang ze verontreinigd
voer vreten.

Bij langdurige opname verliezen dc dieren hun
weerstand cn treden er allerlei infecties op die
het \'ziektebeeld\' vertroebelen. Verschijnselen:
Abortus - doodgeboorte - mummificatie - kleine
worpen - zwakke biggen - braken - voerweige-
ring cn diarree. Bij pasgeboren biggen necrose
,ian dc oorranden cn staart.
Diagnose: Diagnose is veelal moeilijk omdat
deze toxinen eenzelfde beeld geven als virale en
bactericle infecties. Het laboratoriumonderzoek
kan gebruik maken van voer-, orgaan- en
bloedmonsters. Grenswaarden zijn niet precies
bekend.

Dc contaminatie en inactivatic van bepaalde
voerbestanddelcn via b.v. alkalitn, enzymen en
actieve koolstof. Een andere mogelijkheid is de
behandeling van zaad met fungiciden, zodat
schimmelgroei op het gewas (maïs - gerst-haver
- stro) sterk verhinderd wordt.

Ohlinger, V., Wittman, G.: Schutzimpfung von
Ebern gegen die Aujeszkysche Krankheit. 2.
Mitteilung; Virusausscheidung im Nasensekret
und Ejakulat. 1984; 91: 100-6.

Acht weken na een tweemalige vaccinatie is bij 8
beren ccn intranasale challenge uitgevoerd. Als
vaccins is een tweetal \'geïnactiveerde\' handels-
vaccins gebruikt (Vcmil® = Nobivac® Sals-
bury®).

Alle dieren vertoonden min of meer duidelijke
ziekteverschijnselen. Qua serologische reacties
en uitscheiding van het challenge virus blijkt een
duidelijk verschil meetbaar tussen de vaccin-
groepen. Het is bekend, dat zowel bij wel- als
niet-geënte dieren na besmetting virusvermeer-
dcring optreedt, waarbij als meest bekende uit-
scheidingswegen neus, mclkklieren en genitaal-
tractus wordt genoemd. In het verleden toonde
Akkermans (1963) AD-virus aan in het prepu-
tiaal slijmvlies, terwijl ook dergelijke medede-
lingen uit Oost Europa komen (o.a. bij klinische
Aujcszky-gevallen). Bij dit onderzoek is een
deel der dieren (vanwege de weigering het fan-
toom te bespringen) voor de lle dag (einde
onderzoek) afgevoerd. Gedurende maximaal 6
dagen na dc challenge is bij een deel der dieren
in het neussecreet virus aangetoond. Het sper-
tna van dc onderzochte dieren was steeds nega-
tief; slechts bij één dier is eenmalig in het prepu-
tiaal slijmvlies virus geconstateerd. Opvallend
hierbij is, dat dit laatste dier serologisch geen
reactie op de vaccinatie toonde.

Toezeggingen staatsseeretaris Van der Reijden
(WVC) bij onderscheiding\'Dierenbeschermer van
het jaar\' voor zijn dierproevenbeleid.

Tijdens dc Algemene Vergadering van de Ne-
derlandse Vereniging tot Bescherming van Die-
ren op 1 dcccmbcr 1984, werd staatssecretaris
drs. .1. P. van der Reijden (WVC) benoemd tot
\'Dicrcnbcschcrmcr van het jaar".
Onderstaand volgt een korte samenvatting van
de tijdens bovengenoemde bijeenkomst gedane
toezeggingen door staatssecretaris drs. J. P. van
der Reijden, met betrekking tot zijn dierproe-
venbeleid:

— door een reeks van maatregelen (die tekst)
zal hij bij onderzoekers \'uiterste zorg\' bevorde-
ren voor het lot van proefdieren;

— hij zal er sterk op aandringen dat de (reeds
door hem in Brussel aangekondigde) problema-
tiek van de proefdieren op de agenda staat van
de eerstvolgende bijeenkomst (begin volgend
jaar) met zijn collegae van de EG;

— hij zal nagaan welke mogelijkheden er zijn
om ook andere, door WVC gesubsidieerde, in-
stellingen te verzoeken een eigen dierproevenbe-
leid te ontwikkelen, voor zover zij bij de beste-
ding van gelden betrokken zijn; hierbij kan
worden gedacht aan geld voor onderzoek naar
alternatieven voor dierproeven;

— hij stelt voor op het ministerie een bespre-
king te voeren met onder andere mr. Dirk Boon,
lid van dc werkgroep wetgeving van de Neder-
landse Vereniging tot Bescherming van Dieren,
om te bekijken of cr in het huidige dierproeven-
beleid van WVC nog aspecten zijn die niet vol-
doende aandacht krijgen.

Ten aanzien van zijn eerdere toezegging te
zullen streven naar een vermindering van het
proefdiergebruik in de komende 5 jaar van 30%,
zei de bewindsman, dat het departement zich,
met hem, realiseert dat dat een hoog streefper-
centage is, maar dat het móet worden nage-
streefd.

In zijn reactie op de toezegging van Duphar om
voor de komende drie jaar ƒ150.000,— be-
schikbaar te stellen voor onderzoek naar alter-
natieven voor dierproeven, zei de staatssecreta-
ris: \'Ik hoop dat datgene wat Duphar nu gedaan
heeft door de vijf andere kandidaten gevolgd
wordt. Ik vind dat ze, nu deze eerste daad ge-
steld is, niet achter kunnen blijven\'.

Voor de dierentuinen wordt het door verschil-
lende oorzaken steeds moeilijker om dieren
voor hun collecties uit de natuur te betrekken.
Dit heeft geleid tot een drastische wijziging in dc
taakopvattingen van de dierentuinen; het in
stand houden en optimaal verzorgen van de
dierentuin-populaties krijgt een steeds grotere
nadruk. Teneinde goed te kunnen functioneren
wordt tegenwoordig de behoefte aan weten-
schappelijk onderzoek ter uitbreiding van de
beschikbare kennis dan ook steeds sterker ge-
voeld. Deze onderzoekbehoefte ligt op biolo-
gisch, veterinair en zoötechnisch gebied. Het
landbouwkundig onderzoek kan op deze ter-
reinen een belangrijke bijdrage leveren.
Dat werd duidelijk op een symposium te Wage-
ningen, dat onlangs werd georganiseerd door de
Nationale Raad voor Landbouwkundig Onder-
zoek (NRLO). Voor deze bijeenkomst waren
vertegenwoordigers van de dierentuinen, het
landbouwkundig onderzoek en het beleid uit-
genodigd. De dierentuin-medewerkers brach-
ten een aantal onderwerpen ter sprake, waarop
vervolgens door onderzoekers van universitei-
ten cn andere onderzoekinstellingen werd ge-
reageerd.

De vertegenwoordigers van de dierentuinen
maakten niet alleen duidelijk op welke vakge-
bieden dc ondcrzoek-behoeften zich toespitsen
maar ook, dat de dierentuinen over zeer veel
onderzoek-mogelijkhcden beschikken. Bestu-
dering daarvan zal niet alleen het functioneren
van de dierentuinen zelf rechtstreeks ten goede
komen, maar ook een belangrijke rol kunnen
spelen ter verdieping van de kennis van het
landbouwkundig, het elcmcntair-biologisch cn
het vetcrinair-medisch onderzoek. Door hun
sterk toegenomen bereidheid tot onderlinge
samenwerking zijn de dierentuinen bovendien
goede gesprekspartners gewt)rden voor de on-
derzoekwereld.

Op de NRLO-Studiedag werd besloten tot een
verdere uitbouw van de contacten, en tot het
houden van regelmatig overleg tussen de ver-
schillende partners waarbij voor verschillende
vakgebieden onderzoekthema\'s nader kunnen
worden uitgewerkt. In samenwerking met an-
dere instanties zal worden bezien of een coördi-
nator kan worden aangewezen om deze contac-
ten te begeleiden en onderzoekprojecten te
initiieren.

Verslag Internationaal Congres
over sporenelementen in de
voeding van mens en dier

Aan dit, vanuit het Rowett Research Instituut in
de Universiteitsgebouwen van het King\'s Col-
lege te Aberdeen uitstekend georganiseerde
congres, werd door meer dan 300 personen uit
een dertigtal landen deelgenomen, waaronder
zeven Nederlanders. In totaal werden meer dan
300 bijdragen geleverd in de vorm van in-
leidingen of posters. Sommige bijdragen be-
handelden meer dan één element. Bovendien
werd in een tweetal workshops aandacht be-
steed aan o.a. BPD-relaties, de situaties in ont-
wikkelingslanden, de balans en behoeftenor-
men.

Het is uiteraard niet mogelijk over alle bij-
dragen te rapporteren. Volstaan wordt met en-
kele opmerkingen de landbouwhuisdieren be-
treffende. Voor meer geïnteresseerden kan wor-
den verwezen naar het congresverslag \'Tema 5\',
dat in 1985 zal verschijnen.
In het algemeen kan worden opgemerkt dat
zowel ten aanzien van de functie, behoefte en
beschikbaarheid aan sporenelementen als aan
transport en suppletie de meningen nogal divers
waren. Veel aandacht is ook besteed aan de rol
van metallothioninen bij de verplaatsing van
elementen in het lichaam.

Zink (Zn): Opvallend groot was het aantal bij-
dragen over zink; slechts vier hiervan handelden
over landbouwhuisdieren, te weten schapen.
Bij schapen, grazend op Rhodes grass (Chloris
gagana) in de Soedan, met een Zn-gehalte van
6.27 ppm traden groeivertraging, kaalheid, huid-
lesies en sterfte van jonge dieren op. Deze ver-
schijnselen herstelden in ongeveer twee maan-
den na subcutane toediening van 100 mg Zn in
de vorm van Zn-chloride.
Op de injecticplaats kregen enkele dieren een
huid-ulcer. In een ander experiment verkregen
Mahmoud c.s. (UK) goede resultaten met injec-
ties van 200 en 50 mg Zn in de vorm van zink-
oxide voor schapen resp. lammeren. Lamand
(Frankrijk) wekte Zn-gebrek (verlaagde zink-
gehalten in bloed) op bij schapen en consta-
teerde dat zinktoediening per os slechts dan
resultaat had indien het eiwitgehalte van het
rantsoen voldeed aan de norm voor groeiende
schapen, in tegenstelling tot injecties van 300
mg Zn in olie-suspensie (Prolontex zinc®).

Koper en Molybdeen (Cu en Mo): Uit bestude-
ring van leverbiopsieén van schapen met een

kopervergiftiging blijkt dat vlak voor de haemo-
lytische crisis rondom de centrale venae geen
necrose van hepatocyten werd waargenomen;
dit bleek pas het geval te zijn na de haemolyse en
wordt toegeschreven aan hypoxia in associatie
met de haemolyse. In het bloed werd voor de
haemolytische crisis een verhoogd Cu- en zure
fosfatase-gehalte gevonden (MrHowcll - Au-
stralië).

Philippo c.s. (UK) voerden 3-4 maanden oude
vaarskalveren een rantsoen met 4 mg Cu/kg d.s.
(controle) en 4 mg Cu/kg d.s. -I- 5 mg Mo/kg
d.s. of 500 mg Fc/kgd.s. Na 24 weken waren de
Cu-gehalten van de levers gedaald tot 2-6 mg/
kg d.s. en van het bloed tot 0.10-0.23 /ug/ml in
de Mo- en Fc-groepcn. In de controlegroepen
bleven de gehalten normaal > 40 mg/kg d.s.,
resp. > 0.70 Mg/ml.

De eerste oestrus trad in alle groepen op tussen
de 19-32 weken, uitgezonderd in de Mo-groep,
waarin het optreden werd uitgesteld tot 26-> 46
weken.

De frequentie van de plasma LH-impulsen was
lager in de Mo-groep. Na synchronisatie van de
oestrus met behulp van Prostaglandine werden
de dieren geïnsemineerd. De door middel van de
progestcrontcsl gecontroleerde drachtigheids-
percentages waren 33% voor de Mo-groep en
57-71 % voor de controle- en Fe-groep. Mo heeft
blijkbaar een vroeg effect op de hypothalamus/
hypofyse-activiteit.

Knott c.s. (UK) leverden een interessante bij-
drage over de mogelijkheid om sporenelemen-
ten \'in te bouwen\' in op alkalisch fosfaat geba-
seerd glas. Glasboli, voorzien van sporenele-
menten als Cu, Zn en Se, worden in de pens
gebracht en lossen daarin langzaam op, waarbij
de sporenelementen vrijkomen. Via een be-
paalde methodiek is deze release gemeten en
blijkt voor schapen 13.5 mg Cu, 0.5 mg Co en
0.3 mg Se per dag te bedragen. De boli worden
zowel voor kalveren als schapen onder de naam
\'Cosccure\' (Pillkington Brothers, R&D Labor-
atories Ormskirk L40 5UF) in de handel ge-
bracht.

Judson (Australië) vergeleek bij Merinoscha-
pen de toediening van Cu in de vorm van: 12 mg
als diethylamine cupro-oxyquinoline sulfonaat
(Cujec); 2.5 g Cu-oxide als stukjes koperdraad
per oSj 50 mg Cu als Cu-Ca EDTA (Coprin) een
glasbolus per os en een onbehandelde controle-
groep. Alle toegepaste wijzen van toediening
verhoogden gedurende één jaar het koperge-
halte van de levers van 2.61 mMol/kg d.s. en tot
>40 mMol/kg d.s.

Judson diende naast Cu-oxidenaalden of Cu-
houdende glasboli ook Se-houdende glasboli
toe aan kalveren en schapen. Se bleek een limi-

terend effect te hebben op de hoeveelheid Cu.
die in de lever werd opgeslagen.
Ook Allen (UK) had een mededeling over de
toediening van glasboli aan runderen (70 gr
bolus)en schapen (15 gr bolus). De hoeveelheid
vrijkomend Cu was 11 mg/d voor koeien en 2
mg/d voor schapen; voor Co waren deze cijfers
0.85 mg/d resp. 0.15 mg/d bij schapen.
Wiener (UK) toonde een genetische variatie aan
in het vermogen Cu in de lever vast te leggen. De
lijn met de beste Cu-retentie vertoonde minder
lammersterfte door infecties (betere immuno-
competentie) en minder gevallen van swayback
bij de lammeren.

Door toediening van Mo (thiomolybdaat) wordt
de reductie van S in de pens verlaagd; er worden
minder sulfiden gevormd, hetgeen leidt tot de
vorming van Mo-bevattende verbindingen waar-
mee Cu-chelatcn worden gevormd en dc benut-
ting van Cu wordt verlaagd. Hierbij zijn de
verhoudingen van Cu : Mo : S van belang(Ches-
ters, UK); de reactie op Cu-toediening aan de-
ficiënte ratten in de vorm van de cytochroom-
oxidase-activiteit is het gunstigst bij verhoudin-
gen van 1 :0 : 1 en 1 : 1 : O en is afwezig bij 1 : I : 4.
Ook Suttle (UK) had een mededeling over de
Cu-resorptie in verband met sulfidenvorming.
Het blijkt dat Fe-toevoeging aan het rantsoen
de vorming van sulfiden in de pens verhoogt en
de Cu-absorptie verlaagt met 26%: plasma Cu
(y) = 16.6 — 1.26 X (penssulfideconc.). Elke
factor, waardoor de hoeveelheid sulfiden die de
pens verlaat toeneemt (bijv. hoge pH, lage ver-
teerbaarheid eiwit) kan de beschikbaarheid van
het Cu uit het rantsoen verlagen.

Grassilages kunnen veel grond (Fe) bevatten.
Humphries(UK)gafaan kalveren op een mclk-
dieet met 2.5 mg Cu/kg d.s. extra FeO
(FeCljóHjO), in hoeveelheden van 50, 250 en
500 mg. Het Fe-gehalte van de levers nam li-
neair met de Fe-gift toe; er was geen effect op
het Cu-gehalte van de levers. Nadat deze kalve-
ren waren \'gespeend\' en op een ruwvoerrant-
soen werden gehouden bleek dat toevoeging
van Fe een negatieve invloed had op het Cu-ge-
halte van de levers, zowel bij een S-gehalte van
het rantsoen van 2.0 gr/kg d.s. als bij 1.5 gr/kg
d.s. De reducerende werking van Fe op de be-
schikbaarheid van Cu is onafhankelijk van S.
Wel zijn er directe effecten van S op de Cu-stof-
wisseling.

Gooneratne (Canada) toonde aan dat thiomo-
lybdaat de opname van Cu uit het rantsoen niet
bleek te beïnvloeden, doch de uitscheiding van
Cu met de gal met een factor 1,5-3 doet toe-
nemen. Hierop berust de preventieve c.q. cura-
tieve werking van thiomolybdaat of koperver-
giftiging bij schapen.

In Noorwegen wordt de toename va n de fre-
quentie van kopervergiftiging ueer landin-
waarts toegeschreven aan een verlaging van het
Mo-gehalte van de grond door jebruik van
zuur-werkende meststoffen zond»r correctie
door bekalking. Het Mo-gehaltc van enkele
percelen bleek van 4.9 ± 3.5 mg/kgd.s. in 1958
te zijn afgenomen tot 1.7 ± 1.3 mg/kg d.s. in
1983, tegelijkertijd daalde de pH van 5.2 ± 0.4
tot 4.9 ± 0.4 en steeg het Cu-gehaf e van 6.8 ±
2.3 mg/kg d.s. tot 7.2 ± 2.2 mg/kg d.s. en het
Cu/Mo-quotiënt steeg van 2.1 ± 1.4 tot 6.7 ±
5.2 (Fr0slie, Noorwegen).
Anke (O.-Duitsland) vond dat de Mo-behoefte
van de geit ~ 100 Mg/kg d.s. bedraagt; op een
rantsoen met 24 /ig/kg d.s. Mo vertoonden de
geiten een verlaagde groei, lagere bevruchting
na le inseminatie en een verhoogc percentage
abortus.

Woolliams c.s. (UK)toonden aan dat de geneti-
sche verschillen tussen schapenrassen in de Cu-
retentie in de lever afnemen als het Mo- en
S-gehalte van het rantsoen stijgt.
Het koperbindend vermogen door eiwitten is bij
drachtige Dorsetschapen groter dan bij Clun
Forest of de Finn; tijdens de drachtigheid neemt
de binding van Cu aan eiwitten af De verhou-
ding Zn : Cu in het rantsoen bedroeg 4:1;
verhoging van de Zn-toediening had geen in-
vloed bij het constant houden van deze verhou-
ding (Parry c.s., UK).

Uit een onderzoek van slachthuismateriaal in
Canada (Gooneratne) blijkt dat de levers van de
vrucht van koeien met een Icverkopergehalte
lager dan 25 mg/kg d.s. een significant lager
kopergehalte hebben dan die, afkomstig van
koeien met een leverkopergehalte boven 25
mg/kg d.s. De leverkopergehalten van de vrucht
worden echter pas laag indien de lever van de
moeder minder dan 10 mg/kg d.s. koper bevat.
Care c.s. (UK) toonden aan dat de oplosbaar-
heid van ^toboli (Cosecure), die Co, Se en Cu
bevatten, van invloed is op dc snelheid en mate
van reactie van het bloedkoper- en glutathion-
peroxydasegehalte en het kopergehalte van de
lever. Ook Petterson c.s. (Australië) werkten
met succes met glasboli, die Sc, Co cn Cu bevat-
ten. Glasboli worden door ICI in de handel
gebracht.

MacPherson (UK) vergeleek de invloed van ver-
schillende doseringen Cu-oxide naalden (0-20-
40 en 60 gr CuOj^) gedurende een jaar op het
bloedkopergehalte. Hij vond tot 8 maanden na
toediening geen significant verschil in bloedko-
pergehalte tussen de verschillende doseringen;
na verloop van een jaar was het bloedkoperge-
halte in de 60 gr CuOj^-groep hoger, maar in de
overige groepen nog steeds normaal. Dose-
ringen groter dan 20 gr Cu-oxide naalden zijn

niet nodig. Deze i<oper-oxide naalden worden
door de firma Beeeham in Engeland in de han-
del gebracht onder de naam \'Copporal\'.
Van Richards c.s. (UK) was er eveneens een
mededeling over het gebruik van Cu-oxide
naalden bij schapen (4 gr) en kalveren (25 gr).
De resultaten, gemeten aan bloed- en leverko-
pergehalten en groeicijfers, waren overtuigend
beter dan die van Cu-injecties.
(Het verdient overweging ook in Nederland
voor het preventief gebruik van koper over te
gaan naar de applicatie via glasboli en Cu-oxide
naalden; Ref.).

Selenium (Se): Hoewel in Ierland veel ruwvoer
een laag Se-gehalte bevat en vele ook een laag
vitamine E-gehalte hebben krijgen niet alle her-
kauwers op een dergelijk rantsoen White Mus-
cle Disease (WMD). Uit de mededeling van Rice
c.s. (UK) blijkt dat het gehalte aan meervoudig
onverzadigde vetzuren in het rantsoen samen
met Se- en vit. E-tekort een rol speelt bij het
optreden van WMD.

Binnerts (Nederland) vond bij mestkuikens dat
verhoging van de hoeveelheid Se boven de ge-
hanteerde behoeftenorm (0.1 mg/kg d.s.) tot
0.25 en 0.50 mg/kg d.s. had geen verder effect.
Verhoging van deSe-gift boven 0.10 mg/kg d.s.
had geen verhogend effect op het Se-gehalte in
de lever en het glutathionperoxidasc-gchalte
van het plasma, dat van de rode blocdccllcn nam
echter toe met de Se-dosering.
Uit een onderzoek van Duncan c.s. (UK) bleek
dat naast de dagelijks opgenomen hoeveelheid
Se ook de totale voedselopname en dagelijkse
groei van invloed zijn op het Se-gehalte van
hartspier en bloed en het optreden van Se-ge-
brekverschijnselen.

Toediening van Monensin (125 mg/dag) aan
het rantsoen van meststieren bleek de absorptie
van Se te doen toenemen van 13.4 ± 0.8% tot
23.2 ±1.8% en die van Zn van 6.3 ± 0.3% tot 9.0
± 0.3%. Toevoeging van Narasin (25 mg/d)
deed de absorptie van Se toenemen van 12.8 ±
1.3% tot 24.0 ± 1.3%. Naast de coccidiostati-
sche en groeibevorderende werking is er blijk-
baar een \'regelende\'(?) activiteit in de sporene-
lementenstofwisseling (Costa c.s., Australië).
Uit onderzoek bij kuikens door Norheim c.s.
(Noorwegen) blijkt dat het effect van toediening
van Selenomethionine niet tot uitdrukking komt
in de GSH-Px-activiteit van het bloed, in tegen-
stelling tot toediening van Na-seleniet. Een be-
langrijk gedeelte van dit Se-methionine wordt in
het spierweefsel opgeslagen en dienst als re-
serve. Na depletie blijkt dan ook dat de GSH-
Px-activiteit van het bloed in de Se-methionine-
groep langzamer afneemt dan in de Na-seleniet-
groep.

Uit een onderzoek naar het Se-gehalte van di-
verse organen van slachtlammeren, gehouden
op een rantsoen (gras) met een Se-gehalte van 42
yiig/kg d.s. en op diverse leeftijden geslacht, be-
rekenen Grace c.s. (N. Zeeland) dat de dage-
lijkse behoefte aan Se 27-37 /ug bedraagt. Dit
komt goed overeen met het gegeven dat men
geen effect ziet van Se-supplementatie bij lam-
meren, die grazen op gras met 30 ßg Se/kg d.s.
Se kan in curatieve en preventieve zin evenals
koper en cobalt worden toegediend in oplos-
bare glasboli (\'Cosecure\', Pilkington Brothers,
ICI). Het effect op het GSH-Px-gehalte blijft
ongeveer tot 300 dagen aanwezig (Carlos c.s.,
UK).

Kalveren geboren uit koeien op een Se-deficiënt
rantsoen (0.02 mg/kg d.s.) hadden bij de ge-
boorte een Se- en GSH-Px-gehalte van 120 tot
190% van die van de moeders. De gehalten ble-
ven ongeveer 30 dagen hoog in de Se-deficiênte
groep, terwijl in de controlegroep 4 dagen post
partum dc gehalten gelijk waren aan die van de
moeders. De a-tocopherolgehalten waren in
beide groepen slechts 50% van die van de moe-
ders, de placenta werkt volgens Ishida c.s.
(Japan) als een barrière bij de transport van
vitamine E van de koe naar het kalf.
Hidiroglou c.s. (Canada) dienden aan 80 koeien
in de laatste drie maanden van de dracht een
dosis Se als pellets toe. Deze groep werd gedu-
rende drie jaren vergeleken met 80 controledie-
ren. De plasma Se-en bloed GSH-Px-gehalten
werden significant verhoogd. In de behandelde
groep werd geen geval van WMD gevonden,
terwijl in de controlegroep in de eerste twee jaar
15 kalveren WMD vertoonden. CPK-gehalten
in het bloed van kalveren waren in de controle-
groep vaker > 200 IE.

Een éénmalige gift van 10 gr Se/ha, opgenomen
in superfosfaatkorrels, geeft blijkens het onder-
zoek van Halpin c.s. (Australië) een verhoging
van het Se-gehalte van het weidegras gedurende
meer dan zes maanden. De hogere Se-gehalten
in het gras gingen parallel met hogere Se-gehal-
ten in het bloed.

In gebieden met een hoge regenval in Australië
is de bodem Se-deficiënt. Masters c.s. stellen
dat, uitgaande van een minimumbehoefte in het
rantsoen van 0.03-0.5 ng/kg d.s. Se en bloedge-
halten van 10-50 ng/\\, vastgesteld kan worden
dat de meeste zoogkalveren grazen op wieden
met een Se-gehalte van 0.01-0.03 /ng/kgd.s. Zij
vonden dat de Se-bloedwaarden varieerden van
5-20 ixg/l en stellen derhalve dat vele kalveren
een subklinische Se-deficiëntie hebben, zodat
Se-injecties of glasboli nodig zijn.
Al-Tekrity c.s. (UK) namen elke maand bij 6 Se-
en vit. E-deficiëntie schapen een biopsie van de
M. semitendinosus en bestudeerden ultrastruc-

turele veranderingen. Wanneer de giutatiiion-
peroxidasc-coneentralic daalt lot 50-40 ll-./nil
erythrocyten treden de eerste veranderingen op
in de spierfibrillen, die duiden op degeneratie.

IJzer (Fe): Zowel bij de mens als bij de ral is
bekend, dal bij Fe-deficiënlie de absorptie van
lood toeneemt, doordat Pb in gelijke male als
Fe aan de eiwiibindingsplaatsen wordt gekop-
peld. Bij verbloeding en hypoxic, wanneer dus
geen Fe-gebrek in het spel is, is van een ver-
hoogde Pb-opname geen sprake (Morrison,
UK).

Evenals bij herkauwers blijkt ook bij de rat een
negatieve interactie van Fe op de Cu-absorptie
te bestaan. Uil een onderzoek van Bremner c.s.
(UK) blijkt dat verhoging van het Fe-gehalte
van 50 tol 250 mg/kg d.s. de beschikbaarheid
van Cu uil het rantsoen met 50% verlaagde;
verhoging lol 500 mg/kg d.s. deed de beschik-
baarheid van koper met 85% afnemen.

Cobah (Co)/vitamineBl2: McMurray c.s. (UK)
vinden dat het gehalte aan melhylmalonzuur in
de urine (gecorrigeerd op hel creatininegehalte)
is verhoogd bij dieren met een Co-deficiëntie.
Deze bepaling zou voordelen hebben boven de
gebruikelijke bepalingen van Co in grond en/of
vitamine BI2 in bloed. Daarnaast zou ook een
vitamine BI2-bepalingmel de RIDA (radio-iso-
lope dilution assay) of via de HPLC (high-per-
formance liquid chromatography) mogelijk zijn
(Slater, UK).

Door verandering van de verhouding tussen
ruwvoer en kracht in verband met toenemend
krachtvoerverbruik zou de behoeftenorm van
0.10 mg/kg d.s. Co moeten worden verhoogd.
Hel gelukte MacPherson c.s. (UK) echter niel
dit bij groeiende kalveren op rantsoenen met
diverse ruwvoer - krachtmetingen (20 : 80 ^ 80 :
20) aan te tonen via de dagelijkse gewichtsioe-
name. Wel was hel vitamine BI2-gehalie van
het plasma bij de groepen die extra Co kregen
toegediend na 3 maanden hoger (252 ng/1) dan
in de niet-gesupplementeerde groep (176 ng/1).
Reid c.s. (Nieuw-Zeeland) vergeleken het effect
van Co-injecties (hydroxy-cobalamine) en van
Co-btillcls bij vlccssticrcn cn vonden ecn hoger
vitamine BI2-gehalle in hel serum in de groep
met de Co-injecties.

Chalmers c.s. (UK) konden in veldproeven bij
koeien geen interactie aantonen tussen de toe-
diening van Co en anihelminlica. De suggestie
dat dieren met maagdarmwormen een ver-
hoogde behoefte hebben aan vitamine B12 werd
niel bevestigd.

Bij de mens treedt als gevolg van Co-deficiëntie
naast anaemie een degeneratie van het rugge-
merg op.

Feil c.s. (UK) wekten bij schapen Co-deficiëntie
op, bevestigd door verlaagde voeropname en
groeisnelheid, anaemie, sufheid en verhoogde
uitscheiding van melhylmalonzuur in de urine.
Zij waren niet in staal via hislochemisch onder-
zoek van hersenen en ruggemerg veranderingen
aan te tonen, er was geen verschil in eiwitsamen-
sielling, phospholipidenverhouding cn iranske-
tolase-activiteit (CCN)lussen controledieren en
Co-deficiënte schapen.

Jodium (J): In Z.O. Australië komt krop, hy-
polhyrcodismc cn slcrl\'tc v;in pasgeboren lam-
meren in gebieden met een grote regenval veel
voor. Caple c.s. (Australië) vonden dat de moe-
ders van lammeren met kropverschijnselen een
J-concentraiie in de melk hadden < 80 /ig/l. De
jodiumconcentraties in de melk varieerden ge-
durende hel seizoen en stegen in droge(re) pe-
rioden en daalden na regenval. Hel plasmalhy-
roxinegehalle van de ooien was een slechte
indicator voor de J-slalus van de kudde. De
Ihyroxine-concenlralies van plasma van lam-
meren behorende bij ooien met een J-gchalte
van de melk > 200 /ig/1 was hoger dan die van
hun moeder, in tegenstelling tol lammeren van
ooien met een J-gehalte van de melk, die aan
deficiëntie doet denken.

Volgens Anke c.s. (Oost-Duitsland) zou bij
runderen het haaronderzoek een bruikbare in-
dicator voor de J-voorziening over een langere
periode (voorafgaand) zijn.

Vanadium (V): Uit onderzoek bij geilen stelt
Anke (Oosl-Duitsland) vast dat op rantsoenen
met < 10 Mg/kg d.s. V de voederopname
significant was verlaagd, hel percentage abor-
lusgevallen hoger was, dc melk-en melkvetpro-
duktie waren verlaagd, veel geitelammeren plot-
seling onder krampverschijnselen stierven en de
geiten stierven gedurende of na de 3 maanden
durende lactatie.

Interessant was ecn mededeling van Nielsen
(USA) over de invloed van V op Cu in allianke-
lijkeheid van S-houdende aminozuren methio-
nine cn cystine. Cu-gebrek leidt tol verlaging
van het V-gehalle van de lever en omgekeerd,
vooral als het methionincgehalle hoog is. V-ge-
brek leidt tot hogere Mn-gehalten in dc lever,
vooral als dc Cu-voorziening laag en hel gehalte
aan S-houdcnde aminozuren hoog is. Het Zn-
gehalte van de lever werd niel door V beïnvloed.
Tenslotte wordt nog opgemerkt dat Hill (USA)
bij kuikens vaststelde dat Hg de toxiciteit van V
doet afnemen. Hij schrijft dil toe aan verhoogde
excretie van V of aan de blokkering van dil
element in een onschadelijke vorm.

Arsenicum (As): In een 10 jaar durend experi-
ment bestudeerde Anke (Oost-Duitsland) de
behoefte aan As bij geilen. Hij gebruikte semi-

synthetische rantsoenen met < 10 /xg/kg d.s. en
350 Mg/kg d.s. As en nam de volgende ver-
schijnselen waar: verlaging bevruchtingsresul-
taten na le inseminatie; toename abortusfre-
quentie; daling geboortegewicht en verminder-
de groei na spenen; plotselinge sterfte van geiten
cn lammeren tussen dc I7ccn 35c dag post par-
tum en histologische veranderingen in de hart-
spier, Het lijkt er dus op dat As een essentieel
sporenelement is. De behoefte van de geit wordt
geschat op 300-500 ppb.

Lood (Pb): Reichlmayr-Lais (West-Duitsland)
stelde bij ratten op een semi-synthetisch rant-
soen gedurende 10 generaties vast dat Pb moge-
lijk een essentieel sporenelement is, In de groep
met < 15 ppb Pb trad, vergeleken met de groep
die 800 ppb Pb kreeg toegediend, een verlaging
van de \'mean corpuscular volume\' van de ery-
throcyten en het haemoglobinegehalte op, reeds
vanaf de F|-generatie.

Schenkel (West-Duitsland) verstrekte aan mest-
stieren Pb in doseringen van 3-11 en 20 mg/kg
d.s. gedurende 165 resp. 240 dagen. Er werd een
lineaire correlatie gevonden tussen de Pb-op-
name en de afname van de delta aminolavuline-
/uur dchydratasc-activitcit van het bloed (ó-
ALAD). Verlaging van het Ca-gehalte van het
rantsoen versterkt het effect van Pb op de ó
ALAD en de Pb-gehalten in bot, nier en lever.
Activering van de ö ALAD-activiteit gedurende
de incubatieperiode door toevoeging van 150
/LiMol/1 zink vergroot de betrouwbaarheid van
deze diagnostische bepaling.

Nikkel (Ni): Door Kirchgessner (West-Duits-
land) werd bij ratten de Ni-behoefte bestudeerd
door in 13 groepen oplopende hoeveelheden Ni
van 0.06 tot 600 mg/kg d.s. te verstrekken. Met
stijging van de Ni-verstrekking daalt de Ni-ab-
sorptie, die beneden 1 ppm Ni in het rantsoen ~
20% bedraagt tot 0.05%, om bij hoeveelheden
van 400-600 ppm (toxisch) weer te stijgen tot
0.14%. De regulering van de Ni-absorptie in
afhankelijkheid van de Ni-gift wijst volgens
Kirchgessner op dc essentie van Ni.
Bij Ni-toevoeging > 15 ppm was het Fe-gehalte
van lever, serum, bot, milt en spierweefsel gro-
ter dan bij dc lagere Ni-giften, in tegenstelling
tot Mn. De behoefte aan Ni voor groeiende
ratten worden geschat op 500-1000 ppb.

Cadmium (Cd): Door Stebbings c.s. (UK) wer-
den aan 7 jaar oude schapen gedurende 4/2 jaar
hoeveelheden Cd van 5 en 25 mg/kg d.s. ver-
strekt. In geen van beide groepen werden klini-
sche verschijnselen waargenomen. De sterfte
die gedurende het experiment optrad had geen
relatie met de Cd-opname. Evenmin kon via
urineonderzoek een nierbeschadiging worden
vastgesteld. Wel werden histologischc l\'ibrosc-
haarden en mineralisatie gevonden. Het Cd-ge-
halte van de nierschors en de lever correleerden
met de dosering en de tijd gedurende welke Cd
was verstrekt. (De accumulatie van Cd is bij de
koe echter veel hoger dan bij het schaap;

Borium (R): Zoi\\h bij schaatsen figuren als Kricn-
bühl en Gomez de lachlust opwekken is cr op
elk congres ook wel een komisch aandoend
figuur te vinden. In dit geval was dat Newnham
(Australië). Hij beweerde, overigens slechts ge-
baseerd op incidentele waarnemingen bij di-
verse dieren en de mens, dat B een zeer gunstig
effect heeft op rheuma en vele vormen van ar-
thritis. Bovendien zouden mensen met een mar-
ginale of lage Se- en Mg-status ook een zeer
goede respons hebben op B-toediening (?).

Onder de gemiddelde graasomstandigheden
nemen in de UK koeien 1-18% van de d.s. van
het rantsoen grond op, schapen tot 30% (Thorn-
ton). Het koper uit de grond is voor slechts 50%
beschikbaar door het in de grond aanwezige Fe
en S, waardoor o.a. Cu-sulfidevorming ont-
staat. Dit zelfde mechanisme heeft een mitige-
rende invloed op de toxiciteit van elementen als
Cd, Pb, die met grond worden opgenomen.
Verder kan grond een goede bron zijn voor de
Co-voorziening van herkauwers. De beschik-
baarheid van de sporenelementen uit grond
hangt af van de snelheid waarmee ze uit de
grond vrijkomen en de verblijfsduur in het
maagdarmkanaal; mogelijk speelt ook de deel-
tjesgrootte van de grond een rol (Brebner, UK).
Uit in v;7ro-studies van Mathur c.s. (UK) blijkt
dat de inbouw van P en S in de pensbacteriën
daalt als in het medium Mo ontbreekt en het
Cu-gehalte toeneemt. Weglating van Mo en/of
Cu doet het Fe- en Zn-gehalte van de microben
dalen. Weglating van Zn daarentegen veroor-
zaakt een daling van het Mo-gehalte.
Een vorm van \'wasting disease\' in Colombia,
bekend als \'secadcra\' is primair een thiamine-
deficièntie, die wordt gecompliceerd door te-
korten aan Se, Cu, Zn en Co; ook Mo kan via
een secundair Cu-gebrek het beeld verergeren
(McDowell, USA).

.ludson c.s. (Australië) stelden bij schapen, die
werden ontwormd en bij onbehandelde schapen
vast, dat dc aanwezigheid van maagdarmwor-
men een negatieve invloed heeft op het serum-
vitamine B12, -Cu- en -Zn-gehalte, en het lever
Cu-gehalte.

\'Voor het mestprobleem bestaat maar één oplos-
sing, namehjk, dat bedrlifslcven cn overheid ge-
zamenlijk de instandhouding van een vrucht-
bare bodem tot inzet van het beleid maken en
zoeken naar de meest betrouwbare oplossing
voor het overschottenvraagstuk\'. Dit onder
meer zei drs. G. van der Lely, plaatsvervangend
directeur-generaal Landbouw en Voedselvoor-
ziening tijdens een inleiding voor de leden-
raadsvergadering van de Gelderse Maatschap-
pij van Landbouw op 23 november j.1. in
Arnhem.

Volgens de heer Van der Lely is er inmiddels in
Nederland veel onderzoek gedaan naar de op-
lossing van dc mestproblematiek. De veevoeder-
industrie heeft reeds veel gedaan om de hoe
veelheden schadelijke stoffen in de veevoeders
te verminderen. Maar uit het rapport van de
commissie-Latijnhouwers blijkt, dat er zuiver
landbouwkundiggezien op basis van de normen
van het Instituut voorde Bodemvruchtbaarheid
nog grote overschotten zijn. Deze overschotten
worden nog groter als men andere facetten dan
alleen de bodemvruchtbaarheid bij de beoorde-
ling betrekt, bijv. vervuiling van grond en op-
pervlaktewater. Op zich is onze kennis vol-
doende voor het ontwikkelen van bemestings-
normen. Maar ook bemestingsnormen lossen
het probleem volgens de heer Van der Lely niet
op. Immers, het stellen van bemestingsnormen
voor de bodem vermindert de omvang van de
produktie niet en het lost ook het afzetprobleem
niet op.

Ook zag hij weinig perspectief in de export van
mest, bijvoorbeeld om er woestijnen mee vrucht-
baar te maken. \'De export van mest\', aldus de
heer Van der Lely, \'loopt op dit moment slecht.
Veel landen weigeren te importeren om redenen
van milieutechnische en veterinaire aard. Hoe
verder weg men de oplossing zoekt des te hoger
de kosten. De invoering van een Interimwet
beperking varkens- en pluimveehouderijen was
dan ook pure noodzaak. Immers, de uitbreiding
van de intensieve veehouderij in Nederland was
nog steeds spectaculair. Terwijl er gezocht werd
naar oplossingen, moest er iets gebeuren om de
problemen niet verder te laten groeien, temeer
daar steeds duidelijker wordt, dat oplossingen
zeer duur zullen zijn. De Interimwet is dan ook
bedoeld om de schade voor de landbouw zelf te
beperken en om aan de aantasting van de
bodem en alles wat daarmee samenhangt een
halt toe tc roepen.\'

Een van de weinige op dit moment uitvoerbare
ideeën is volgens de heer Van der L;ly verbran-
ding van de overschotten, gevolgd door afsplit-
sing van de mineralen van de resterende vaste
stof. Een zeer dure methode als we beseffen, dat
drijfmest ontstaat door toevoeging van veel
water, dat we vervolgens weer gaan verdampen.
Het terugdringen van watertoevoeg;ng aan mest
kan op dit punt veel kosten voorkomen. Maar
dan nog blijft het een zeer dure zatk.
In de toekomst blijft dan ook zeer veel onder-
zoek nodig om het probleem van de mestover-
schotten op tc lossen. Dat onderzoek zal zich
met name moeten richten op dit terugdringen
van de hoeveelheid mineralen in de veevoeders
en op het verbeteren van bedrijfssystemen,
waardoor bijvoorbeeld de watertoevoeging aan
mest kan worden teruggedrongen.

De Faculteit der Diergeneeskunde was begin
oktober 1984 aanwezig op de vakbeurs voor
intensieve veehouderij. Ze wilde het bedrijfsle-
ven laten kennismaken met de nieuwe wegen in
de fokkerij.

In een tweetal artikelen van de heer Uwland
over nieuwe ontwikkelingen in de voortplanting
geeft hij in de Boerderij ttn uiteenzetting over
clonen en embryotransplantatie.
Vanuit deze actualiteit heeft de Landbouw-
groep MDM\' de heer Hoogenkamp uitgeno-
digd om zijn kijk op de technische en ethische
aspecten van embryotransplantatie naar voren
te brengen. Op 31 oktober 1984 werd dit thema
besproken.

Onder embryotransplantatie verstaat men het
overbrengen van een bevruchte eicel (embryo)
uit de baarmoeder van een donorkoe naar de

baarmoeder van een ontvangsterkoe. Om meer
embryo\'s te verkrijgen laat men de donorkoe
met behulp van hormonen superovuleren. In
Nederland is de coöperatieve vereniging voor
embryotransplantatie en handelsovereenkom-
sten voor sperma en embryo\'s (ETH) opgericht.
De ETH wordt gedragen door 98% van de KI-
verenigingen. Kl-verenigingen geven de ETH
opdracht om bij veehouders stiermoeders te
laten superovuleren, waarna de embryo\'s (ge-
middeld 2-6) met behulp van de niet-chirurgi-
sche techniek overgebracht worden naar ver-
schillende ontvangsterkoeien. Deze ontvang-
sterkoeien moeten in het juiste cyclusstadium
zijn gebracht.

De georganiseerde Kl-verenigingen kunnen
scherper gaan selecteren op stiermoeders. Hier-
bij is embryotransplantatie een economisch
aantrekkelijke manier om meer geschikte KI-
stieren te verkrijgen.

De kosten zijn momenteel ƒ 800,— tot ƒ 1000,—
per kalf. Vanwege deze kosten is embryotrans-
plantatie niet interessant voor de particuliere
veehouder die de erfelijke aanleg van zijn vee-
stapel wil verbeteren.

De techniek van het \'uitspoelen\' van de em-
bryo\'s en het in de ontvangsterkoe brengen
ervan vereist ervaring. Ook bij het beoordelen
van de embryo\'s is een zekere routine onmis-
baar. Het is mogelijk om de techniek van em-
bryotransplantatie onder de knie te krijgen, de
moeilijkheid is echter om de techniek te onder-
houden. Vandaar dat de ETH de monopolie-
positie heeft bij de commerciële embryotrans-
plantatie. Enkele medewerkers van de ETH
doen het 500 maal per jaar.
In de definitie over embryotransplantatie aan
het begin van dit artikel wordt uitgegaan van
het rund. Dit is niet geheel terecht. Ook bij
andere dieren en de mens kan embryotransplan-
tatie worden toegepast.

Bij paarden is embryotransplantatie nog niet
echt van de grond. Superovulatie van de merrie
lukt niet. Bovendien kan er bij het paard niet
teveel met de cervix gemanipuleerd worden,
zodat de chirurgische techniek momenteel al-
leen toegepast kan worden.
De afgelopen jaren is de techniek van het invrie-
zen van embryo\'s aanzienlijk verbeterd. De be-
vruchtingsresultaten zijn 10% minder, hier staat
tegenover dat je ingevroren embryo\'s lang kunt
bewaren. Ook bestaat nu de mogelijkheid te
gaan handelen met embryo\'s of een embryo te
winnen (\'Veehouder H. van Berkum wint em-
bryo van topkoe\', de Boerderij 3-10-1984).
Door zeldzame rassen als de Wisent en be-
paalde antilopen te superovuleren en te be-
vruchten kunnen embryo\'s verkregen worden
die voldragen zouden kunnen worden door bij-
voorbeeld het rund of een niet zeldzaam ras van
antilopen. Er zou een \'embryobank\' voor uit-
stervende rassen opgericht kunnen worden. Een
andere ontwikkeling is de export van embryo\'s
naar derde wereld landen. Het brengt weinig
transportkosten met zich mee en bovendien
krijgt het embryo na transplantatie de moge-
lijkheid om een betere weerstand tegen lokale
ziekten op te bouwen.

We zijn nog niet aan het eind van onze moge-
lijkheid. Embryo\'s van 7 dagen van goede kwa-
liteit kunnen in het 36-cellig morula stadium in
vieren worden gedeeld, waar vier identieke in-
dividuen uit voort kunnen komen. Van enkele
cellen aan de rand van de morula kan door
chromosoom onderzoek bepaald worden of we
met een mannelijk of vrouwelijk schepsel te
doen hebben. Van alle gecloonde stadia weten
we dan het geslacht. Deze mogelijkheden wor-
den nog niet routinematig toegepast.
Volgens de heer Hoogenkamp, die zelf op de
faculteit ervaring heeft met clonen, gaat de ont-
wikkeling door. Met zorg volgt hij de ontwik-
keling van het chromosomen onderzoek, waar-
mee manipulatie van erfelijke eigenschappen
mogelijk is. \'Hier ligt voor mij de grens\' zei hij.
Niet iedereen legt de grens bij gen manipulatie.
Dick Schumer, momenteel werkzaam als be-
leidsmedewerker bij het Ministerie van Land-
bouw, beargumenteerde in zijn referaat (1980)
dat cmbryotransplantatie bij het rund onverant-
woord is: \'Hoog produktieve koeien zijn kwets-
baarder, eten meer hoogwaardige eiwitten
(krachtvoer) en zij bevorderen de overproduk-
tie aan melk. Het vee en de veehouderij hebben
geen baat bij embryotransplantatie\'.
\'Is embryotransplantatie één van de goede mo-
gelijkheden om de positie van de mensen in de
derde wereld te verbeteren?\' werd als vraag tij-
dens de discussie gesteld. Er kon geen beves-
tigend antwoord gegeven worden.
De technieken gaan door.
We moeten ons niet voor de gek houden. Is het
de onderzoeker die kan bepalen of het bij een
nieuwe ontwikkeling niet de verkeerde kant op
gaat? Moet het bedrijfsleven het bepalen of juist
de overheid?

De Landbouwgroep MDM vindt het noodzake-
lijk dat een onafhankelijke commissie actief
zeggenschap krijgt bij ethische vragen in de
diergeneeskunde.

9.45 Reg. Dir. Dr. Voetz. Bonn; Die Haltung land-
wirtschaftlicher Nutztiere im nationalen und
internationalen Tierschutzrecht (Übersichtsre-
ferat).

10.45 Prof. Dr. v. Mickwitz, Schwarzenbek, Berlin;
Einführung in das Tagungsthema.

11.15 Prof. Dr. Tschanz, Hinterkappeln (Schweiz);
Koreferat aus ethologischer Sicht.

14.00 Prof Dr. Groth, Weihenstephan; ZurBeurtei-
lung von Haltungssystemcn für Rinder aus
klinischer Sicht.

15.00 Dr. Zeeb, Freiburg: Zur Beurteilung von Hal-
tungssystemen für Rinder aus ethologischer
Sicht.

16.15 Prof. Dr. Sambraus, Weihenstephan: Zur Beur-
teiling von Haltungssystemen für Kälber.

9.30 Prof. Dr. Bollwahn, Hannover: Zur Beurtei-
lung von Haltungssystemen für Schweine aus
klinischer Sicht.

10.30 Prof. Dr. Grauvogl, Grub: Zur Beurteilung
von Haltungssystemen für Schweine aus etho-
logischer Sicht.

14.00 Prof. Dr. Löliger, Celle: Zur Beurteilung von
Haltungssystemen für Nutzgeflügel aus klini-
scher Sicht.

15.00 Prof. Dr. Bessei, Hohenheim: Zur Beurteilung
von Haltungssystemen für Nutzgeflügel aus
ethologischer Sicht.

Universität Hohenheim, Postfach 700562,7000Stutt-
gart 70 (Tel. 0711/450I-24I0 vormittags).

Die Teilnehmergebühr beträgt für Mitglieder der Ge-
jellschaft DM 40,—, für Nichtmitglieder DM 60,—.
Die Tagung wirf mit 4 Doppclstunden bei der ATE
anerkannt.

Die Tagung wird voraussichtlicht am 20. und 21.
.Juni 1985 in der Tierärztlichen Hochschule in Han-
nover wiederholt werden.

The British Small Animal Veterinary Association is
holding it \'s Annual Congress at the Novotcl, Lon-
don, on April 12th. 13th and 14th, 1985.
Over 1500 delegates are expected to be attracted by
the programme, covering a wide range of topics of
interest to veterinarians involved in the care of pet
animals, and presented by the very best speakers, both
from the UK and abroad. Four papers will run simul-
taneously, offering two main sessions, a refresher ses-
sion, and an in-depth seminar.

Introduction to Immunology; W. P. H. Duffus(UK)
Immune Mediated Diseases; N. T. Gorman (UK)
Immunotherapy; P. M. Keen (UK)

Epidemiology and Control of f eline Respiratory Dis-
ease: R. M. Guskell (UK)
Chlamydial Infections; .1. M. Wills (UK)
Feline Ataxia; R. .1. Evans (UK)
l iver Disease in the Cat; I. .1. Cruyltydd-.loncs (UK)
Feline Urological Syndrome; D. F. Senior (USA)

Canine Neurological Diseases; A. C. Palmer (UK)
Canine Muscular Disorders; R. M. McKerrel, J. E. F.
Houlton (UK)

Ocular Emergencies; P. G. C. Bedford (UK)
Palatine Surgery; J. G. Lane (UK)
Inherited Copper Toxicosis in Bedlington Terriers;
M. E. Heritage (UK)

In The I\'racti.ce Laboratory; R. W. Blowey (UK)
The Importance of Anaerobes; T. J. Gruffvdd-Jones
(UK)

Pyothorax in Dogs and Cats; M. Fi. Stoddart (UK)
Management of Urinary Tract Infections; D. F. Se-
nior (USA)

Demodccosis; K. Baker (Eire)
Pododermatitis; A. Willemse (Ned.)
Management of Skin Tumours; N. T. Gorman (UK)
Scborrhoca; K. L. Thoday (UK)

Alternatives to Morphine; P. M. Taylor (UK)
.Arc Waste Anaesthetic Ciascs a Hazard\'.\'; P. A. Flcck-
ncll (UK)

A Survey of Anaesthesia in Small Animal Practice; K.
W. Clarke, L. W. Hall (UK)
Forl horacic Surgery; J. F. R. Hird (UK)
Birds and Reptiles; C. .1. Green (UK)

Radiographic /nvcsiigalion of
Nasal Disease; R. A. S. White (UK)
fhe Coughing Dog; P. F. Suter (Switz.)
Oesophageal Disorders; G. E. Woolley(UK)
Large Bowel Disorders; S. E. Matic (UK)
New Imaging Techniques; .1. V. Davies (UK)

Canine Atopic Skin Disease; A, Willemse (Ned.)
Canine Liver Di.sease; M. E. Hcrrtage (UK)
Diarrhoea in Cats; G. J. Gaskell (UK)
Canine Infertility; .1. P. Renton (UK)

Investigation of Haematuria; A. G. Burnie (UK)
Current Concepts of Stone Disease; D. F. Senior
(USA)

Sphincter Mechanism Incontinence; P. E. Holt (UK)
Renal Failure: Acute v Chronic; D. F. Senior (USA)

Radiology of Joint Disease; R. Lee (UK)
Complications of Cruciate Repair; D. Ci. Clayton
lones (UK)

Post Operative Sepsis; J. L. Houlton (UK)
Osteotomy Techniques; S. Carmichael (UK)
Surgery oi\'Short Radius Disease; H. R. Denny (UK)
Behavioural Problems in Dogs; V. O\'Farrcll (UK)
Biodegradable Glass as a Cancellous Bone Substitute;
A. C, Stead (UK)

Invertebrates; J. E. Cooper (UK)
Nutritional Disease of Birds; .1. A. Knight (UK)
Recent Advances in Caged Bird Medicine; P. Zwart
(Ned.)

Canine Ciastro-Entcrology; M. L. Hcrrtage (LIK)
For further details please contact: BSAVA Registra-
tion Secretary, 5, St. George\'s Terrace, Cheltenham
Glos. GL5() .3PT.

After the BSAVA, why not visit the Netherlands
Small Veterinary Association Congress\' Voorjaurs-
dagcii. April 26th, 27th and 28th. RAI Building,
Amsterdam.

Details from: Mr. llazcwinkel. KNMvD. P.O. Box
140.M. ,VM)8 SB Utrccht. the Netherlands.

Die Fachgruppe Pferdekrankheiten der [)VG veran-
staltet vom 29. bis 31. Mai 1985 in Miinstcr (West-
falen) ihre 9. Arbeitstagung.
Voräufigcs Programm

Prof Dr. R. Zcllcr, Klinik für Pferde, Tierärztliche
Hochschule Hannover, Bischofsholer Damm 15, D-
.3000 Hannover I. Tel. (0511) 856-233.

Die EAVPT hält vom 25. bis 29. August 1985 in Gent
(Bclgicn)ihren 3. Kongrcßab. Hauptthema: \'Compa-
rative Veterinary Pharmacology, \'toxicology and
fherapy\'. KongrelSsprachc ist Englisch.
J. Fink — Sekretärin der EAVPF — Institut für
Pharmakologie, Toxikologie und Pharmazie, Tier-
ärztliche Hochschule Hannover, Bünteweg 17, 3000
Hannover 71.

Sinds dc laatste in het Tijdschrift voor Diergc-
neeslyundc gemcidc uitbraak van varkenspest
(20 november 1984) deed zich in Nederland op-
nieuw I geval voor.

dcccnibcr - Bakcl (N.Br.): lokbedrijl\' met 188
zeugen, .K) opl\'okzeugen. 1 beer, 15 mestvarkens. 858
lopers en biggen; buurtinfeetie van l\'ok-/mcstbedrijf
van 1 november te Bakel en Milheeze.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE als de EG zijn op de hoogte
gesteld.

Dierziektenbulletin nr. 22 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvaj van 16 t/m .10 november 1984 ver-
meldt hel volgende aantal gevallen van aangifte-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

De Veterinaire Dienst te Bonn maakte bij telexen d.d.
22 cn 28 november melding van 15 nieuwe gevallen
van varkenspest in dc Bondsrepubliek gedurende dc
periode van 10 t/m 23 november 1984:

— in Neder-Saksen: 3 gevallen in het district Weser-
Ems. I geval in het district Lüneburg en 1 in hel
district Hannover;

— in Noord Rijnland-Westfalcn: I geval in het dis-
trict Münster, 2 gevallen in het district Detmold
en I in het district Arnsberg, en

— in Beieren: I geval in het district Obcrfranken en 1
in het district IJntcrfrankcn.

Alle varkens op de besmette bedrijven zijn afgemaakt.
De noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen.

Volgens ccn telex d.d. 22 november van de Veterinaire
Dienst te Wenen, was zes dagen tevoren varkenspest
bevestigd in dc gemeente Eend. district Zeil am Sec.
Salzburg. Op het bedrijf in kwestie waren 23 varkens
aanwezig, waarvan er 9 ziek bleken. De oorzaak van
dc besmetting was nog niet bekend.
Alle varkens zijn afgemaakt en gedestrueerd.

De Veterinaire Dienst tc Wenen maakte op 4 de-
cember melding van een uitbraak van varkenspest op
27 november tc Licfcring, stad Salzburg. Het betrof
een bedrijf met 15 varkens, waarvan cr 2 ziek bleken.
De oorsprong van dc besmetting is onbekend. Twee
secundaire gevallen zijn gesignaleerd op 27 en 29 no-
vember in de gemeenten Timelkam en Attnang-Puch-
heim van het district Vöcklabruck. Boven-Oostenrijk.
Hier waren in totaal 34 varkens aanwezig.
Alle varkens op de betrokken 3 bedrijven zijn afge-
maakt cn gedestrueerd.

Bij ccn telex d.d. 28 november maakte dc Veterinaire
Dienst te Rome melding van een uitbraak van mond-
en klauwzeer type A de vorige dag. Het betrof ccn
rundcrbcdrijf in de gemeente San Prospcro. provincie
Modena, regio Emilia Romagna. Hier waren 22
koeien. I stier. 14 kalveren en 11 viccsrunderen aan-
wezig.

De dieren zijn afgemaakt en gedestrueerd. Op het
bedrijf bevonden zich geen andere dieren met gesple-
ten hoeven. Naar de oorsprong van dc ziekte is een
onderzoek ingesteld. De noodzakelijke veterinair-po-
litionele maatregelen zijn genomen.

Op 1 december deelde dc Italiaanse Veterinaire
Dienst door middel van een telex mee. dat opnieuw 7
gevallen van mond-en klauw/eerwaren gesignaleerd
in de provincie Modena, regio Emilia Romagna in de
volgende gemeenten:

1. gemeente Solicra. 1 geval op 30 november, op een
bedrijf met 8 melkkoeien en 8 kalveren;

3. gemeente Bastiglia, 1 geval op 30 november, op
een bedrijf met 150 jonge ossen;

Dc noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen. Epiz.oötiologisch onderzoek is gaande
cn de besmette dieren worden afgemaakt en ge-
destriieerd.

Op 28 november deelde de Italiaanse Veterinaire
Dienst mee, dal in de gemeente Seriatc, provincie
Bergamo, regio Lombardije, pseudo-vogelpest was
geconstateerd op een bedrijf mei 25.000 kalkoenen.
Hiervan waren er 8.900 gestorven. Op hel bedrijf
bevonden zich géén andere soorten pluimvee.
Een onderzoek naar de oorsprong van de ziekte is
opgestart. Hel lijkt in eerste instantie alsof insleep vun
dc ziekte heeft plaatsgevonden via uil Engeland ge-
imporleerdc kalkoenen.

15 Alil. Zuid-Holland KNMvD. E.xtra afdclings-
vergadcring overde Discussienota bcirel lende de
structurering van dc veterinaire verzorging van
gezelschapdiercn, Delfi.

17 Aid. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine Huisdieren. Geb. Provinciale Gezond-
heidsdiensl voor Dieren. Boxtel.

24 (,rocp Vel. Homeopathie KNMvD. Sludicver-
gadering Rest. Hoog Brabant, Utrecht; aanvang
19..10 UIU-.

26—27 \'Rechten van het dier\'. Weekendconferentie
Internat. School voor Wijsbegeerle. Leusden
(piig. 20).

29 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkgroep Var-
ken - extra vergadering. Gebouw Provinciale
Gezondheidsdienst voor Dieren. Boxtel.

5 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsvergadc-
ring. Delft, aanvang 20..10 uur over \'Antibiotica\'
(dr, .1. i:. M. Nouws).

12 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Schaap. Geb. Provinciale Ciezondhcidsdicnst
voor Dieren. Boxtel.

28 Landeli jke eontactavond van de Commissie voor
advies voor de beroepsuitoefening van de vrou-
welijke dierenarts (Cic. VDA); aanvang 19.45
uur Collegezaal van het Hoofdgebouw Dierge-
neeskunde, Yalelaan I, Utrechl.

5 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Rund. Cieb. Provinciale Gezondheidsdienst voor
Dieren. Boxtel.

7 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studievcr-
gadcring Rest. Hoog Brabant. Utrechl; aanvang
"l9.-10uur.

8—9 VL Tagung über Pferdekrankhcilen - im
Rahmen dcVEcjuitana. Essen (BRD)(pag. 1002).

10—11 l.ith Symposium of the European Associa-
tion for Aquatic Mammals. fJuisburg (Cicrmany)
(pag. 868).

10—17 Tortbildungslagung \'Klciniicrkrankhciten\'
(Endokrinologie, Andrologie, Ciyniikologie), St.
Moritz.

14 Aid. Noord-Brabant KNMvD. Wcrkvcrgadcnng
Pluimvee. Cieb. Provinciale Ciezondhcidsdicnst
voor Dieren. Boxtel.

19 Aid. NoorcLBrabanl KNMvD. Werkvergadering
Varken. Cieb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren. Boxtel.

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Cieb. Provinciale Gezondheids-
dienst voor Dieren. Boxtel.

2.1—29 American Animal Hospital Association.
52nd Annual Meeting, Orlando. Florida (USA).

28—29 Tagung der Fachgruppe \'Ticrschutzrecht\'
der DVG. Sluttgart-Hohcnheim (pag. 44).

.10—.11 Intcnsiefbijscholingswcekend Gewrichtschi-
rurgie KHD. Antwerpen (pag. 6,19).

C. C. van de Watering, voorzitter; W. J. Nijhof, vice-voorzitter; L. Nauta. penning-
meester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier, lid; Dr. W. F. G. A. Immink. lid;
J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te C/iffel,
secretaris.

Op 30 oktober 1984 heeft de Tweede Kamer
der Staten Generaal de ontwerp Diergenees-
middelenwet zonder hoofdelijke stemming
goedgekeurd. Aangenomen mag worden dat
de verdere behandeling van het ontwerp van
Wet in de Eerste Kamer niet al te veel moei-
lijkheden zal opleveren, zodat op korte ter-
mijn een jarenlange voorbereiding voor een
wettelijke regeling voor diergeneesmiddelen
zal kunnen worden afgesloten.
De Diergeneesmiddelenwet regelt een groot
aantal aspecten die met de bereiding van, de
handel in en de toepassing van diergenees-
middelen en gemedicineerde voeders te maken
hebben. Doelstelling daarbij is dat de kwaliteit
van diergeneesmiddelen gegarandeerd wordt
en dat door een juiste toepassing van deze
middelen de gezondheid en het welzijn van
dieren, alsmede de kwaliteit van produkten
van dierlijke oorsprong gewaarborgd worden.

In het kader van de opbouw van de Dierge-
neesmiddelenwet kan een drietal hoofdlijnen
worden onderscheiden.

Met uitzondering van een beperkt aantal
middelen worden bijna alle middelen die bij
dieren worden toegepast, tot het begrip dier-
geneesmiddel gerekend. Al deze middelen
dienen officieel door de Overheid geregi-
streerd te worden, waarbij registratie alleen
zal plaatsvinden als aan bepaalde voor-
waarden wordt voldaan.
Ten behoeve van de registratie zal een dossier
moeten worden aangeboden, waaruit zal moe-
ten blijken dat het betreffende middel onder
andere de gestelde werking bezit, geen gevaar
oplevert voor de gezondheid van het dier, de
opgegeven kwalitatieve en kwantitatieve
eigenschappen bezit en dergelijke.
Bij dc registratie kunnen bovendien nog
voorschriften worden gegeven die onder an-
dere betrekking kunnen hebben op dose-
ringen, veiligheidsmaatregelen, wachtter-
mijnen en dergelijke.

Op deze officiële registratieregeling zal waar-
schijnlijk ecn uitzondering gemaakt worden
voor homeopathische diergeneesmiddelen.
Voor deze middelen zal volstaan worden met
het aanleggen van een lijst van homeopathi-
sche middelen, die in de veterinaire praktijk
gangbaar zijn.

De bereiding en de verhandeling van dierge-
neesmiddelen zal alleen maar aan die industrie-
ën. firma\'s en personen worden toegestaan
die over een vergunning beschikken. Om voor

een vergunning in aanmerking te komen zal
voldaan moeten worden aan eisen ten aanzien
van vakbekwaamheid van personen en van de
uitrusting van het bedrijf.
Volgens de Memorie van Antwoord van 24
november 1983 ligt het echter in de bedoeling
om bepaalde verkooppunten (supermarkten,
drogisten, warenhuizen, tuincentra e.d.) een
ontheffing te verlenen van de verplichte han-
delsvergunning voor bepaalde \'onschuldige\'
middelen, zoals vlooienbanden, vitamine-
druppels, wormmiddelen en dergelijke voor
hobby-dieren; deze middelen dienen als zoda-
nig bij de registratie te zijn aangeduid. De
aard van deze middelen is naar de mening van
de wetgever zodanig dat \'de toepassing ervan
eenvoudig is en door de houder van dieren
zonder moeite tot een goed einde kan worden
gebracht\'. Bovendien zullen bij de registratie
duidelijke gebruiksvoorschriften worden gege-
ven en zal vermelding daarvan op of bij de
verpakking verplicht worden gesteld.

.?. De kanalisatie-regeling
In het kader van de kanalisatieregeling wordt
cen onderscheid gemaakt in diergenees-
middelen die buiten de apotheek van de die-
renarts verhandeld mogen worden en dierge-
neesmiddelen die via de apotheek van de
dierenarts gekanaliseerd moeten worden. Tot
de laatste groep worden die geneesmiddelen
gerekend, welke bij toepassing zonder tussen-
komst van een dierenarts gevaar voor de ge-
zondheid van mens of dier kunnen opleveren.
In deze categorie wordt bovendien nog een
onderscheid gemaakt in middelen die door de
dierenarts onder bepaalde voorwaarden
mogen worden afgegeven en middelen die
door de dierenarts zelf moeten worden toege-
past.

De vraag welke kanalisatieregeling voor een
middel van toepassing is wordt volgens de wet
telkens afzonderlijk bij de registratie van dat
middel beantwoord. Uit de verschillende ka-
merstukken kan de conclusie worden ge-
trokken dat getracht zal worden een bepaalde
groepsindeling te gaan hanteren.
Zo wordt in de Nota naar aanleiding van het
eindverslag van de Vaste Commissie voor
Landbouw gesteld, dat de kanalisatie via de
dierenarts betrekking zal hebben op 4 groepen
geneesmiddelen:
a. Antimicrobiële middelen.

Hieronder worden met name begrepen de
\'sterker\' werkende middelen en de
middelen die resistentie kunnen veroor-
zaken.

Deze groep heeft betrekking op middelen
die niet tot de eerder genoemde groepen
behoren, doch om hun specifieke eigen-
schappen toch via de dierenarts gekanali-
seerd moeten worden.
Tevens wordt in bovengenoemde nota een in-
dicatie gegeven van de middelen die uitslui-
tend door de dierenarts zelf mogen worden
toegepast, waarbij onder andere gedacht
wordt aan sera, de meeste entstoffen en diag-
nostica, alsmede aan middelen voor algehele
verdoving en hormoonpreparaten.
Een afzonderlijke vermelding verdient de rege-
ling voor het gemedicineerd voer.
Volgens de nieuwe wet zal bij de registratie
van een diergeneesmiddel bepaald worden of
dat middel al dan niet in het voer verwerkt
mag worden tot gemedicineerd voer. Bij de
aanvraag tot registratie voor dit doel zullen de
vereiste aanvullende gegevens verstrekt moe-
ten worden.

Dit houdt dus in dat de dierenarts in de toe-
komst in zijn keuze voor gemedicineerd voer
beperkt zal zijn tot die middelen, die bij de re-
gistratie reeds daartoe als zodanig zijn aange-
duid.

De bepalingen houden in dat deze middelen
rechtstreeks door de farmaceutische industrie
aan de mengvoederindustrie worden afgele-
verd. Tevens vervalt de huidige regeling voor
de zogenaamde standaardvoeders.
Gemedicineerde voeders mogen echter uitslui-
tend op recept van een dierenarts worden af-
geleverd (zoals thans ook geldt voor de stan-
daardvoeders en uiteraard voor de
speciaalvoeders).

Tijdens de lange periode van voorbereiding
voor deze nieuwe Wet is er door de KNMvD
regelmatig schriftelijk commentaar gegeven en
zijn er veel besprekingen gevoerd met verte-
genwoordigers van de betrokken ministeries
en van de politieke partijen. Op basis hiervan
zijn suggesties overgenomen en zijn tussentijds
wijzigingen in de Wetstekst aangebracht.
In het kader van de uiteindelijke plenaire be-
handeling van het ontwerp van Wet in de
Tweede Kamer is door de KNMvD in een
schrijven aan de leden van de Tweede Kamer
nog aandacht gevraagd voor de volgende aspec-
ten:

— de relatie van de Diergeneesmiddelenwet
tot de Wet op de Uitoefening van de Dier-
geneeskunde met name ten aanzien van
het wettelijk tuchtrecht;

— de regeling ten aanzien van het gemedici-
neerd voer en de plaats van de praktize-
rend dierenarts daarbij;

— de relatie tot de Bestrijdingsmiddelenwet.
Mede op basis van de door de KNMvD aan-
gedragen punten is bij de plenaire behandeling
in de Tweede Kamer der Staten Genraal
vooral aandacht besteed aan de volgende pun-
ten.

Gesteld is dat in de diergeneeskunde en met
name bij de gezondheidszorg van gezelschaps-
dieren in een aantal gevallen humane genees-
middelen onmisbaar zijn.
De omvang zal in het algemeen niet erg groot
zijn, doch de mogelijkheid om deze middelen
te kunnen gebruiken is voor de gezondheid en
het welzijn van het gezelschapsdier van essen-
tieel belang, omdat voor de betrokken indica-
ties geen veterinaire geneesmiddelen ter be-
schikking staan.

Aangezien de kosten voor registratie, alsmede
de bijkomende kosten voor de fabrikant, aan-
leiding zullen zijn om voor bepaalde humane
geneesmiddelen geen veterinaire registratie
aan te vragen zal het tot nu toe beschikbare
arsenaal aan deze geneesmiddelen in de dier-
geneeskundige praktijk sterk beperkt worden.
Daarom is er op aangedrongen een zodanige
regeling te treffen dat ontwikkelde doelmatige
geneesmiddelen ook daadwerkelijk toegepast
kunnen worden.

In zijn reactie heeft de Staatssecretaris van
Landbouw en Visserij gesteld geen mogelijk-
heden te zien om een algehele ontheffingsrege-
ling voor humane geneesmiddelen te kunnen
treffen omdat dit op basis van de betreffende
EG-regeling niet mogelijk is.
Ter tegemoetkoming heeft de Staatssecretaris
gesteld voornemens te zijn niet alle kosten
voor de registratie ten laste te brengen van het
bedrijfsleven, doch voor alle diergenees-
middelen te streven naar een zoveel mogelijk
analoge regeling, als geldt voor de registratie
van humane geneesmiddelen, te weten een
50/50 regeling, dat wil zeggen dat de helft van
de kosten door de Overheid worden gedragen.
Daarnaast wordt overwogen in noodgevallen
i.e. levensbedreigende situaties, het gebruik
van niet geregistreerde middelen toj te staan.
Daarnaast heeft de Staatssecretaris nog eens
verzekerd dat voor specifieke problemen een
oplossing zal worden gezocht, die net alle
waarborgen zal worden omgeven. Wanneer
mocht blijken.dat het welzijn of de gezond-
heid van dieren in het gedrang kont, doordat
geregistreerde diergeneesmiddelen voor een
bepaalde aandoening ontbreken, ztl de
Staatssecretaris niet aarzelen voor die aan-
doening het toepassen van humaan geregi-
streerde geneesmiddelen toe te staan.

In de Memorie van Toelichting op het ont-
werp van Wet wordt gesteld dat het op on-
zorgvuldige of onverantwoordelijke wijze ver-
strekken en toepassen van diergeneesmiddelen
(bijv. door \'postorderbedrijven\') in beginsel
moet worden tegengegaan langs de weg van
het in het ontwerp van Wet op de Uitoefening
van dc Diergeneeskunde geïntroduceerde wet-
telijke tuchtrecht. Dit houdt dus in dat beide
wetten gelijktijdig van kracht dienen te
worden, hetgeen door de Staatssecretaris is
onderschreven.

Voor zover echter — zoals het er nu naar uit-
ziet — de nieuwe Wet op de Uitoefening van
de Diergeneeskunde nog wel enige tijd op zich
zou laten wachten, sluit de Staatssecretaris het
niet uit dat het wettelijk tuchtrecht via een Al-
gemene Maatregel van Bestuur wordt gere-
geld, vooruitlopend op de nieuwe WIJD.

In de wetstekst wordt de indruk gevestigd dat
praktizerende dierenartsen uitgesloten zijn van
de leverantie van diergeneesirtiddelen aan de
mengvoederindustrie ten behoeve var de pro-
duktie van gemedicineerd voer. In de Tweede
Kamer is daarop gewezen en in antwoord
daarop stelt de Staatssecretaris (citaa; uit het
verslag van de Algemene Beraadslaging van
24 oktober 1984):

\'Het is niet juist zoals wordt gesuggereerd,
dat de dierenarts volledig is uitgesloten van
leverantie van diergeneesmiddelen aan de
mengvoederindustrie. Ais dierenartsen naine-
lijk voldoen aan de eisen waaraan elke han-
delaar moet voldoen, namelijk dat ze een ge-
schikte ruimte hebben, dan kunnen zj leveren.
Het is waar dat er in het wetsvoorstel geen
onderscheid wordt gemaakt tussen dierenart-
sen en andere staatsburgers. Alle hoeders van
handelsvergunningen voor gekanaliseerde
middelen mogen aan de mengvoeder ndustrie
leveren\'.

Dit antwoord van de Staatssecretaris zou
dus inhouden, dat ooi< dierenartsen ten be-
hoeve van deze levering een vergunning
zouden moeten aanvragen.

De Diergeneesmiddelenwet is niet van toepas-
sing op substanties voor zover daaromtrent
regelen zijn of worden gesteld bij of krachtens
de Bestrijdingsmiddelenwet 1962. De vraag is
gesteld of daarmede de bestrijdingsmiddelen
volledig buiten de werkingssfeer van de dier-
geneesmiddelenwet vallen.
De Staatssecretaris heeft hierop als volgt ge-
reageerd (citaat):

\'Deze uitzondering is echter niet catego-
risch, want ze worden uitgezonderd voor
zover daaromtrent regels zijn of worden ge-
steld bij of krachtens de Bestrijdingsmidde-
lenwet.

Dat betekent dat het in beginsel denkbaar
is dat een middel dat toegelaten wordt, ver-
pakt en geëtiketteerd als bestrijdingsmiddel als
diergeneesmiddel onder het kanalisatie regime
valt. Voor het bereiden en het behandelen
ermee is in elk geval een vergunning ingevolge
artikel 21 van de Diergeneesmiddelenwet
nodig\'.

Op basis van een amendement is nu in het
wetsvoorstel vastgelegd dat verstrekte gege-
vens bij een eerste aanvraag tot registratie ge-
durende 10 jaar zijn beschermd en dat aanvul-
lend verstrekte gegevens gedurende vijf jaar
zijn beschermd (zogenaamd gesloten dossier).

Voor geïnteresseerden zijn op het bureau van
de KNMvD de volgende stukken verkrijgbaar:

— Schrijven van de KNMvD aan de leden
van de Vaste Commissie voor Landbouw
van de Tweede Kamer, d.d. april 1983 en
mei 1983.

— Memorandum \'Diergeneesmiddelenwet\'
van de KNMvD, aangeboden aan de
Staatssecretaris van Landbouw en Visserij,
februari 1984.

— Schrijven van de KNMvD aan de leden
van de Tweede Kamer der Staten Gene-
raal; d.d. 2 oktober 1984.

— Verslag van de algemene beraadslagingen
in de Tweede Kamer der Staten Generaal,
op 24, 25 en 30 oktober 1984.

— Tekst van de Diergeneesmiddelenwet,
waarin alle wijzigingen en amendementen
zijn verwerkt; november 1984.

Nadat in het voorjaar van 1980 door de
Commissie Begeleiding Rundveebedrijven van
de KNMvD het eerste rapport over de bege-
leiding van rundveebedrijven was uitgebracht,
is door de Commissie een begin gemaakt met
de uitgifte van de Map Begeleiding Rundvee-
bedrijven.

Via deze map wordt aan de praktizerende die-
renartsen via afzonderlijke hoofdstukken
schriftelijk informatie gegeven ter ondersteu-
ning bij de uitbouw van de veterinaire be-
drijfsbegeleiding van rundveebedrijven.
Medio 1982 werden alle dierenartsen in de ge-
legenheid gesteld zich op deze map te abonne-
ren en inmiddels heeft een groot aantal dieren-
artsen deze map aangeschaft (losbladig
systeem in een ringband). De volgende hoofd-
stukken zijn inmiddels gereed gekomen en aan
de abonnees toegezonden:

5. Hoe lees ik produktiegetallen?
6c. Erfelijke gebreken bij rundvee.
7a. De voeding van de koe.

7b. Voeding: Fermentatie en Vertering.
7d. Koppeling melkcontrole-veevoeding.
12. Ectoparasieten bij rundvee en schapen.

Daarnaast zijn aan de abonnees eni<eie
vlugschriften toegezonden van de Vakgroep
Bedrijfsdiergeneeskunde en Buitenpraktijk
van de Faculteit der Diergeneeskunde, die bij
het onderwijs aan veterinaire studenten
worden gebruikt (veterinaire begeleiding
melkveebedrijven).

In de resterende hoofdstukken zal o.a. aan-
dacht besteed worden aan de volgende onder-
werpen:

Voor belangstellenden bestaat nog steeds ge-
legenheid om deze map aan te schaffen.
De prijs van de begeleidingsmap met een uit-
eindelijke inhoud van 250 a 300 pagina\'s be-
draagt:

Voor leden van de KNMvD ƒ 150,—.
Voor niet-leden van de KNMvD ƒ 300,—.
Voor buitenlandse leden ƒ 150,—\'.
Voor buitenlandse niet-leden ƒ 300,—\'.
Voor kandidaatleden ƒ75,—.
Bestelling van de map kan plaatsvinden via
storting van het betreffende bedrag op giro
511606 of ABN 55.50.48.861, onder vermel-
ding: \'bestelling Map Begeleiding Rundvee-
bedrijven\'.

Na ontvangst van de storing krijgt u zo snel
mogelijk de begeleidingsmap met de reeds uit-
gebrachte hoofdstukken thuisgestuurd.

Aan de verpakking van rauw vlees voor huis-
dieren moeten voorwaarden worden gesteld.
Aan besmet varkensvlees gaan katten dood.

Dit kan worden voorkomen door het vlees
eerst te koken. Dus moet er voortaan op het
etiket staan, of er varkensvlees in zit.

De \'brain-drain\': het gaan van het topintellect
van universiteit tiaar bedrijfsleven is zeer goed
voor de doorstroming van toponderzoekers.
Je kan niet iedereen binnen de universiteit
houden. Dc universiteit levert onderzoekers af
na een studie en eventueel een tijdelijke aan-
stellingals onderzoeker. Het is gezond, dat men
daarna in het bedrijfsleven komt.

Pas afgestudeerden krijgen door de SVO
(Stichting voor Onderzoek van het Onderwijs)
tijdelijke banen van hooguit een jaar in onder-
zoeksprojecten. Bij gebleken geschiktheid kan
de aanstelling worden omgezet in een vaste
baan. De SVO loopt hiermee vooruit op de
plannen van minister Deetman om jonge aca-
demici als assistent-in-opleiding een tijdelijke
arbeidsplaats te geven.

Het landbouwschap vindt dat boeren, die
stoppen met melkproduktie 75 cent per opge-
kochte liter melk moeten krijgen. Van dat geld
moet een deel ten goede komen aan werkne-
mers die worden ontslagen. De boeren kunnen
overschakelen op een andere tak van bedrijf.

Kennisoverdracht universitaire taak
De overdracht van kennis naar buiten toe
moet een wettelijke vastgelegde taak van de
universiteiten en hogescholen worden. Daarbij
gaat het om overdracht van resultaten van in
universiteiten en hogescholen verricht weten-
schappelijk onderzoek aan mogelijke gebrui-
kers, vooral bedrijven maar ook allerlei an-
dere organisaties in de samenleving die van
die kennis kunnen profiteren.
Deze nieuwe en expliciete taak komt dus bo-
venop de normale kennisoverdracht van de
universitaire docent op zijn studenten. De mi-
nister van Onderwijs en Wetenschappen wil
deze taak opnemen in het ontwerp van de
nieuwe Wet op het Wetenschappelijk Onder-
wijs. Hij verklaarde dat in Aken bij de ope-
ning van een Duits-Nederlands symposium
over technologie-transfer. Op dit symposium
stond de technologie-transfer vanuit de univer-
siteiten en hogescholen centraal.

In con.iumpliemelk zouden diergeneesmiddelen
zitten, en omdat melk veel gedronken wordt,
zou een geneesmiddelenvervuiling van melk
hard aankomen, zeker bij baby\'s. De concen-
tratie geneesmiddelen in melk is echter zeer
gering.

I Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Blanken, R.; 1984: .3525 BC Utrccht. Verl. Hoogravcnseweg 103 D.
Brakman, Mevr. E. C.; 1984; 3514 VE Utrccht, Kicvitdwarsstraat 12.
f Dieleman, Mevr. E. F.; 1984; 3512 EZ Utrecht, Klokstecg47.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Biesheuvel. Mevr. M. H.; 1983; 3581 SB Utrecht, Adriaanstraat 39.
Holzhauer, M.; 1984; 3581 JL Utrecht, Oudwijkerveldstraat 2 bis.
Kleijn van Willigen, F. C.; 1984; .3981 ZP BunniK victweidc 150.
Levison, M.; 1968; 40696 Ein-Vered (Israël).

Nederveen, F. T. M.; 1984; 3532 XB Utrccht, Douw-s Ockkerstraat 24.
Sanders, R. H. J. M.; 1984; 5037 NP Tilburg, Burg. D;i:nsstraat 33.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatsciiappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

L. C. G. Sala tc Vcnray op 30 november 1984.
Eervol onbtslag als rijkskeurmeester in bijzondere dienst:

Mevr. R. van Aalderen-Koster te Amsterdam
Dr. H. .A. I.innevviel te Midwolda
Prof. Dr. J. H. J. van Gils te Hilversum

m ßac/iman/i-ZCocmö«,/WfiT. A-..- 1983;3608Thun\' 2i4
(Zwitserland), Eontschenenweg 44 A; tel. 033-
367170; d.

196 Baren. I). van: 1969:9531 JP Borger. Ambachts- 239
straat 21; tel. 05998-36215 (privé), 05926-1295
(bur.).

197 Beijer. H. A.: 1982; 9203 BC Drachten, Toren- 241
straat 21; tel. 05120-13627; p., kl. huisd.

200 \'Bijlsma. J. G.: 1984; 3432 GC Nieuwegein,
Bergwal 35; tel. 03402-39092; d.

210 Dijk../. M. M. G. van: 1980; 5061 DR Oisterwijk,
Langvennen-Oost 135; tel. 04242-82078
(prakt.); p. ass. bij E. P. C. M. van Riel (assoc. 260
met L. Jobse beëindigd).
218 1\'rankenhuis. Proj dr. M. T.: 1974; U-1974; 3971 260

KZ Driebergen. Leinweberlaan 4.
221 \'Goudeketting. S. H.: 1984; 5691 ZA Son, Gor-
terstraat 8; tel. 04990-72805; p., ass. bij H. C. M. 263
Oerlemans.

223 \'Griendt. H. van der: 1984; 3571 BH Utrecht,
Schimmelpennincklaan 10; tel. 030-712251; 265
wnd. d.

224 Haan. /.. de: 1970; Neede; p., geass. met P. den
Hartog, G. Moolhuizen, J. Prins, J. C. v. d. Sar, 266
G. J. Stegehuis en L. F. v. d. Velde.

\'Hartman. Dr. E. G.: 1970; U-1984; tel. 03403-
75798 (privé). 030-732914 (bur.); wet. medew.
R.U. (F.d.D., vkgr. Bacteriologie).
Hartog. P. den: 1955; Borculo; p.. geass. met L.
de Haan, G. Moolhuizen, J. Prins, J. C. v. d.
Sar, G. J. Stegehuis en L. F. v. d. Velde.
Heemstra. R.: 1955; 7971 CP Havelte, Dorps-
straat 37; tel. 05214-2756; r.d.
\'Helthuis. P E: 1984; Epse; tel. 05759-2003
(privé), 0548.3-63377, 05759-2222 (prakt.); p.,
kl. huisd., proefassoc. met H. J. Aa; d. paar-
denkliniek Epse.

Holzhauer, M.: 1984; 3581 JL Utrecht, Oudwij-
kervcldstraat 2 bis; tel. 030-514923; wnd. d.
(toevoegen als lid).

Hvlkema. J. H: 1974; 9084 AA Goutum, Bok-
sumerdijk 2; tel. 058-886739 (privé), 150577
(prakt.); p.

Johse. I..: 1971; Oostkapelle; p. (assoc. met J.
M. M. G. van Dijk beëindigd).
Kamp. ./. P M.: 1983; 8890 AN Midsland,
Duinweg 112, Postbus 563; tel. 05620-8400;
wnd. d.

Kleijn van Wtüigen. E C.: 1984; 3981 ZP Bun-
nik, Vletweide 150; tel. 03405-63537; wnd. d.
(toevoegen als lid).

l.evison. M.: 1968; 40696 Ein-Vercd (Israël); tel.
052-61751; d. Zoölogisch Center Tel Aviv (toe-
voegen als lid).

Moolhuizen. G.: 1963; Neede; p., geass. met L.
de Haan. P. den Hartog, J. Prins, J. C. v. d. Sar,
G. J. Stegehuis en L. F. v. d. Velde.
\'Mosselman. A. C.: 1984; Kruiningen; tel. OI 130-
1233; p.

Nederveen. E. T. M.: 1984; 3532 XB Utrecht.
Douwcs Dekkerstraat 24; tel. 030-960251; wnd.
d. (toevoegen als lid).

\'Nie. E. de: 1984; 3581 PN Utrecht, School-
straat 13, tel. 030-322076; wnd. d.
\'Nijs, Mevr. M. /. de: 1984; 4561 HR Hulst (Z.
VI.). Wilhelminalaan ll;tel. 01140-1.3004; wnd.
d.

\'Osch, G. P. E. van: 1984; 5321 GF Hedel,
Voorstraat 29; tel. 04199-1912 (privé), 2095
(prakt.); p., ass. bij J. A. P. Fransen.
Overduin, Mevr. L. M.: 1984; 3514 VR Utrecht,
Van \'s-Grave.sandestraat 13 bis; tel. 0.30-719208;
wnd. d.

Riehes, A. H. G.: 1982; 8151 BJ Lemelerveld,
Koetsierstraat 8; tel. 05722-2444; wnd. d.

267 *Plocg. Mevr. C. ./. M. van der; 1984; Utrecht.
Simpionbaan 611; tel. 030-897027; wnd. d.

26H Prins. .!.; 1982; Neede, P., geass. met L. de
Haan, P. den Hartog, G. Mooi huizen, J. C. v. d.
Sar, G. .1. Stegehuisen L. F. v. d. Velde.

273 Sanders. R. H. J. M.: 1984; 5037 NP Tilburg,
Burg. Damsstraat 33; tel. 013-681076; 673549;
wnd. d. (toevoegen als lid).

273 Sar. J. C. van der; 1967; Boreulo; p., H-D.,
geass. met L. de Haan, P. den Hartog, G.
Moolhuizen, J. Prins.G. J. Stegehuisen L. F. v.
d. Velde.

274/308 Schaflenaar. W.; 1978; Dcdza, Malawi (Afri-
ka), Distriet Veterinary Office, P.O. Box 137; d.

277 Sikkenga. Mevr. A. J.: 1984; 7064 AB Silvolde,
Terborgseweg 53; tel. 08350-24616; wnd. d.

280 *Smil. M.; 1984; 8096 PG Oldebroek, Boven-
straatweg 62; tel. 05253-1562; d.

283 Stegehuis. G. J.; 1951; Neede; p., geass. met L.
de Haan, P. den Hartog, G. Moolhuizen, J.
Prins, J. C. V. d. Sar en L. F. v. d. Velde.

286 Thijsse. ./. M.: 1978; 2585 HH \'s-Gravenhage,
Riouwstraat 124; tel. 070-603119 (privé), 460040
(prakt.).

287 *Tjaisma. E. J.; 1984; 3981 ZR Bunnik, Vlet-
weide 172; tel. 0.3405-67209; wnd. d.

287 "Toikamp. G. J.; 1984; 3514 CM Utrecht, Me-
relstraat 27; tel. 030-714281; wnd. d.

289 Velde. L. F. van de; 1978; Barchem; p., geass.
met L. de Haan, P. den Hartog, G. Moolhuizen,
.1. Prins, .1. C. V. d. Sar en G. J. Stegehuis.

292 *Visser. P. /..; 1984; Bilthoven; tel. 030-770100
(privé), 531592 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.d.D., vkgr. Genecsk. van het KI. Huisd.).

293 Volp. S; 1984; 7441 DT Nijverdal, Wolters-
kampweg 14; tel. 05486-17577 (privé), 15222
(prakt.); p., ass. bij J. Binnema en B. H. J.
Vulink.

295 *Waenink. P. M. M.; 1984; 3582 XR Utrecht,
I.B.B.-laan 133; kr. 1431; tel. 030-512903; wnd.
d.

295 *Wagenaar, Mevr. R. S. C.; 1983; 2211 DH
Noordwijkerhout, Victoriberg 30; tel. 02523-
6400 (prakt.); p.

299 Wijngaard J. C. van den; 1976; 3732 VM De
Bilt, Tuinstraat 54; tel. 030-765746 (privé),
01820-14588 (bur.).

299 » Wijngaard-de Win. Mevr../. van den; 1976; 3732
VM De Bilt, Tuinstraat 54; tel. 030-765746; d.

300 Wit. E Th. C. de: 1979; 2401 KC Alphen a/d
Rijn, J. de Bosch-Kemperstraat 77; tel. 01720-
33277 (privé), 20200 (prakt.).

301 "Zandwijk. L. van: 1984; 3583 AC Utrecht, Adr.
van Ostadelaan 89 bis; tel. 030-522415; d.

302 "Zwolschen. .1. W.; 1984; Rips; tel. 04939-506
(privé), 04923-1402 (prakt.); p., ass. bij J. L.
Eikelenboom, P. J. M. M. van Gulick, F. L. M.
Konings, M. .1. A. Nuijens, C. H. L. Sijssens en
N. J. G. .1. V. d. Wielen.

Aangezien voldaan is aan het bepaalde in ar-
tikel 3, eerste lid, van het koninklijk besluit
van 13 februari 1984, laatstelijk gewijzigd bij
koninklijk besluit van 12 oktober 1984, Slcrl.
nr. 214, zijn bevoegd tot de uitoefening van de
diergeneeskunde in haar volle omvang;
Guy Celis, geboren 3 maan 1959, tc Wilrijk
(België) en wonende te Pijnacker;
Marco van Eemeren, geboren 28 september
1954, te Turnhout en wonende tc Turnhout
(België);

Maric-Therèsc Pica vet, geboren 16 februari
1959, te Sint Jansteen en wonende te Zaam-
slag;

Taeke van \'t Riet, geboren 12 december 1943,
te Wieringermeer en wonende tc Keulen,
Bondsrepubliek Duitsland.

(Overgenomen uit de Nederlandse
Staatscourant d.d. 14-12-1984.
Sectie Landbouw en Visserij).

Hoofdbestuur en secretariaat van de
KoninkHfke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde
wensen alle leden een gelukkig en
voorspoedig nieuwjaar en hopen dat
de goede contacten die in 1984 met
de leden bestonden in 1985 zullen
worden voortgezet.

Prof. dr. dr. h.c. (i. H. B. Teunissen
60 jaar(1925)
Dr. .1. M. Dijkstra
65 jaar(1920)

Utrecht 030-511520
J. van Ede BV
Amerongen 03434 52339
Mr A, P J- Fortuin
Utrecht 030-615199
E, Huberts FAM
Groningen 050-779705
J. van Huizen
Vuren 01830-331 22
Adviesbur. Kuykhoven
Veenendaal 08385-22422
Mr J A van Bruggen en
Mr R P de Laai
Helmond 04920 44105

Bureau van Lee
Alkmaar 072-115200
Adv. Bur. Med, Beroepen
Heemstede 023-283140
Ozek BV

Heerlen 045-71 8372
G. Peeters BV
Venlo 077-28141
Raadgevers Med, Beroepen
De Bilt 030-761 14
Spier & Post. Fin. Cons,
Amsterdam 020-621 624
Spier & Post, Fin, Cons,
Epe 05780 14010
Adviesbur Zeegers
Wageningen 08370-19136
Zoetbrood Assurantiën
Bilthoven 030-790558

Gevraagd in een gemengde prakrijk in het midden des lands
EEN ERVAREN ASSISTENT(E)

Brieven onder nummer 2/85 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Gemengde twee-mans praktijk in het land van Maas en Waal, vraagt op korte
termijn

Brieven onder nummer 1/85 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

is thans mogelijk voor waarnemer of als gezinsinkomen.
MOVIR-DTO verschaft U dit, onder algehele fiscale aftrek-

SAMENVATTING Voor een heter begrip van het verschijnsel pijn. zijn optreden en betelcenis, blijkt
het zinnig dit te beschouwen als een aspect van een systeem dat een tweetal gedragsfuncties motiveert,
enerzijds beschadigingafwerende en -vermijdende gedragingen en anderzijds herstelbevorderende ge-
dragingen. Bij de eerste functie speelt vooral de meer kortstondige, primaire pijn een rol: bij de tweede
vooral de meer langdurige secundaire pijn. Door pijn niet meer op te vatten als iets dat gekoppeld is aan
het angstsysteem, maar als een onafhankelijk gedragssysteem temidden van de andere, is een beter
functioneel begrip mogelijk van zowel de versterkende als de inhiberende werking die beide op elkaar
kunnen uitoefenen.

Op grond van het analogiebesluit nemen we aan dat dieren pijngewaarwordingen kennen. De enige
objectieve maatstaf is uiteraard het waarneembare gedrag tengevolge van beschadiging en storing.
Deze gedragsuitingen zuUen echter sterk kunnen variëren bij verschillende aandoeningen waarvan wij
op grond van het analogiebesluit aannemen dat ze alle met aanmerkelijke pijn gepaard moeten gaan.
Die variatie kan samenhangen met de aard van de aandoening en de mate waarin bepaalde gedragingen
functioneel zijn bij vermijding en herstel. De variatie hangt ook samen met de aard van de beschouwde
diersoorten. Zo zullen bij sommige soorten bepaalde uitingen zijn aangepast als sociale signalen onder
andere om consideratie en hulp van soortgenoten te verkrijgen, terwijl dit bij andere soorten geen zin
blijkt te hebben.

Dit alles maak t de vraag in hoeverre gedragsuitingen ats maat voor pijn gebruikt kunnen worden tot een
ingewikkelde en leidt tot een discussie over de mogelijkheid van experimentele meetmethoden.

SUMMARY To better understand the pain phenomenon, its occurrence and its functional significance,
pain should be considered as a part of a behaviour system which activates two functions: defen.sive and
aversive behaviour on the one hand, and recuperative behaviour on the other. In the former especially
the more short-lasting primary pain plays a role, in recuperative behaviour more chronic secondary
pain is of importance. Pain .should not be seen primarily as the unconditioned stimulus in the fear system,
but as one of the independent behaviour systems. Within the framework of this ethological model both
the faciUtative and inhihitive influences which \'pain\' and \'fear\' exert on each other can be more
satisfactorily explained.

We assume that animals feel pain on the grounds of the so-called \'analogy decision\'. The only objective
measure, of course, is the behaviour which is observable as a consequence of harmful influences. This
behaviour varies greatly with the nature and localisation of the harmful effects: the variation is
dependent on the degree to which behavioural responses can be effective in avoiding damage and
promoting recovery, and also on the animal species considered. In some species expressions ofpain have
been selected for and adapted as social signals which elicit consideration, help and care ofconspecifics.
In other species social and other factors have precluded stimulation of such a development.
All this means that the extent to which spontaneous behavioural expressions can serve as valid pain
measures is a complicated question: it leads to consideration of the feasibility of more meaningful
experimental measurement methods.

Voordracht op 5 oktober 1984 gehouden ter gelegenheid van het Jaarcongres 1984, tevens I31e Algemene
Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te Akersloot (Congres-
thema: \'Pijn en pijnbeleving\').
\' Prof. dr. J. A. R. A. M. van Hooff, Vakgroep Vergelijkende Fysiologie, Rijksuniversiteit Utrecht, Jan van
Galenstraat 40, 3572 LA Utrecht.

Op de vraag of dieren pijngewaarwor-
dingen i<ennen, worden verscliillende ant-
woorden gegeven. Zo is er het veelge-
hoorde standpunt dat de vraag niet te
beantwoorden valt omdat het gaat om een
subjectief verschijnsel, dat wij om icennis-
theoretische redenen alleen bij onszelf kun-
nen waarnemen. Anderen baseren zich op
het zogenaamde analogie-besluit, waarbij
verondersteld wordt dat dieren die wat be-
treft hun sensorische en neurale structuren
op overeenkomstige wijze georganiseerd
zijn als wij mensen, ook analoge gewaar-
wordingen moeten kennen (25). Dit houdt
overigens in, dat over het bestaan van pijn
bij ver van ons afstaande diersoorten geen
uitspraak te doen is. Een aanwijzing, even-
eens gegrond op het analogie-besluit, zou
men ook vinden in het optreden van ui-
tingsvormen, die overeenstemmen met die
van ons, wanneer we pijn gewaarworden.
In deze bijdrage wil ik de pijnproblematiek
vanuit een ethologische invalshoek belich-
ten. Wat is pijn, biologisch-ethologisch ge-
zien, voor een verschijnsel? Kunnen we
onmiskenbare gedragsuitingen van pijn vin-
den en wat is daarvan dan de functionele
betekenis? Er zijn vele aanwijzingen, dat bij
de mens psychische variabelen de pijnge-
waarwording en pijnbeleving beïnvloeden
(28, 29). Wat voor roet gooien deze in ons
eten, als we ons moeten uitspreken over de
situatie bij dieren?

Het is opvallend dat in de ethologische lite-
ratuur betrekkelijk weinig over het ver-
schijnsel pijn te vinden is. Des te vaker
komt het aan de orde in geschriften van
vergelijkende psychologen en leerpsycho-
logen. Dit is niet verwonderlijk als we ons
realiseren dat in de vele onderzoekingen
over het conditioneren van gedrag twee
typen bekrachtigers een rol spelen: belo-
ning en bestraffing. De laatste wordt in de
experimentele situatie meestal toegediend
in de vorm van een zogenaamde pijnprik-
kel en wel een electrische schok. Het gaat
daarbij meestal om experimenten met rat-
ten in nogal kunstmatige omstandigheden.
Dit soort experimenten hebben geleid tot
een bepaalde opvatting over de functionele
betekenis van pijn.

Pijn wordt natuurlijk in eerste instantie ge-
zien als een mechanisme dat waarschuwt
bij beschadiging en dat gedrag oproept
waardoor verdere beschadiging voorko-
men wordt (5). Zo zal een dier dat in de
poot geknepen wordt zijn poot terugtrek-
ken, zich oriënteren naar de pijnbron en
deze eventueel een beet toedienen als dat
een soortgenoot of een roofvijand blijkt te
zijn.

Van oudsher wordt ook als een belangrijke
functie van de pijnwaarneming gezien het
opwekken van vrees (vluchtbereidheid)
voor omstandigheden die met het optreden
van letsel gepaard waren gegaan. Als we
een rat een electrische schok toedienen, dan
is dat allereerst een onvoorwaardelijke
stimulus voor een schrik- en ontsnappings-
reactie: die noemen we de onvoorwaarde-
lijke respons. Maar het is tevens een on-
voorwaardelijke stimulus in een Pavloviaan-
se conditioneringssituatie (zie figuur 1).
Neutrale stimuli, of voorwaardelijke sti-
muli, die aanvankelijk geen aversieve reac-
tie oproepen, gaan wel een aversief karak-
ter krijgen, als ze stelselmatig optreden in
samenhang met de stimuli, die pijn ver-
oorzaken. Als er een rood lampje gaat
branden op een plek waar een dier weet een
schok te zullen krijgen, dan leert het dier
vrij snel weg te vluchten van plekken waar
ineens een rood lampje aangaat. Als het
dier hierin belemmerd wordt, dan zien we
de uitingen van een geblokkeerde vlucht-

(onvoovuaarde Hike
respons)
soortgenoten en vooral ook hun alarm-
signalen aanstekelijk werken.

neiging, die we naar analogie met ons eigen
gedrag als angst herkennen.
Zo ook zal een dier in de natuur angst
kunnen ontwikkelen voor situaties waarin
het voorheen pijnlijke ervaringen heeft op-
gedaan.

In de leerpsychologie heeft dit zelfs tot een
algemeen geaccepteerde opvatting geleid,
dat angst in feite de geconditioneerde vorm
van pijn is (22, 23). Dit betekent dat pijn de
veroorzaker van angst is, en dat angst zo-
doende de motivatie vormt voor gedrag,
waarmee het dier de gevaarvolle situatie
vermijdt, namelijk de geconditioneerde reac-
tie van het vluchtgedrag.
Deze opvatting van pijn en zijn relatie tot
angst is uiterst eenzijdig en beperkt. Zij is
een kenmerkend voortbrengsel van het type
laboratoriumonderzoek dat in de verge-
lijkende leerpsychologie pleegt te overheer-
sen. De \'straf en de daardoor opgeroe-
pen angst is beperkt tot electrische schok-
ken. De diversiteit aan stimuli die in de
natuurlijke situatie angst opwekken en be-
krachtigen is hier uit het gezichtsveld ver-
dwenen. Ethologen, die hun aandacht voor-
al op dat rijk geschakeerde natuurlijke
gedrag richtten, weten al sinds lang dat er
vele vluchtopwekkende stimuli zijn die hun
werkzaamheid niet ontlenen aan een kop-
peling met een pijnstimulus (26). Zo kan de
angst van dieren voor hun roofdieren meest-
al onmogelijk op een pijnconditionering
berusten, omdat een pijnlijke confrontatie
met een roofdier niet door ieder individu
kan zijn meegemaakt en, voorzover die is
meegemaakt, door de meeste dieren niet
wordt overleefd (3). Een roofdier kan na-
melijk ook tot een angstaanjagende stimu-
lus worden, doordat het vluchtgedrag van

Proeven met electrische schokken als pijn-
stimuli hebben nog een andere beperking.
Een schok levert geen blijvende beschadi-
ging op. We weten evenwel dat bij een be-
schadiging stimuli van verschillende soort
optreden. Bij onszelf kunnen we vaststellen
dat er twee soorten pijn zijn: allereerst een
onmiddellijke, scherpe en goed localiseer-
bare pijn, die de snelle terugtrekrespons
oproept. Deze snelle reactie blijft gedeelte-
lijk optreden als de hersenen worden uitge-
schakeld. Ofschoon we ons die pijn en die
reacties terdege bewust kunnen zijn, zijn de
reacties dus niet afhankelijk van de bewus-
te gewaarwording. Deze snelle pijn blijkt
te worden overgebracht door snel geleiden-
de dikke, gemyeliniseerde Aö-vezels. Daar-
naast is er een later optredende pijn, dof en
minder gelocaliseerd. Deze blijkt door tra-
gere, dunne mergloze vezels te worden
overgebracht, de zogenaamde C-vezels.
In het ruggemerg lijkt de doorschakeling
naar centraal van signalen uit de C-vezels
tijdelijk geremd te kunnen worden door de
eerder arriverende signalen uit de Aö-
vezels. Dit perifere remmingsmechanisme
is door Melzack en Wall beschreven in hun
z.g. \'poorttheorie\' voor de geleiding van
pijnprikkels (19).

Daarnaast kennen we tegenwoordig ook
mechanismen, die op centraal niveau de
voortgang en verwerking van pijnsignalen
reguleren. Zo blijkt de pijn door endomor-
finen te kunnen worden onderdrukt; de
pijn is dan nog wel voelbaar, maar hij deert
niet meer.

Voor onze beschouwing is het momenteel
voldoende vast te stellen, dat er dus naast
de snelle \'waarschuwingspijn\' een tweede
soort pijn is, die meer blijvend van aard is.
Dit alles roept de vraag op wat de functio-
nele betekenis van deze vorm van pijn is en
vooral wanneer en waarom de onderdruk-
king daarvan van betekenis is.
Onlangs hebben Bolles en Fanselow (4) een
interessante poging gedaan om de verschil-
lende gegevens binnen een verklarend ka-
der te brengen. Zij presenteren een zoge-
naamd \'perceptief-defensief-recuperatief

model\' van pijn, waarbij ze drie aspecten in
het reageren op een beschadiging onder-
scheiden. De perceptieve is die waarin het
dier opmerkzaam wordt op de pijnbron, en
waarin de al beschreven leerprocessen kun-
nen beginnen. De defensieve fase is die
waarin het dier zich tracht te onttrekken
aan of teweer stelt tegen de bron van be-
schadiging; het is vooral een reactie op de
primaire pijn. De recuperatieve fase wordt
gekenmerkt door het opkomen van de se-
cundaire of aanhoudende pijn en het op-
treden van herstelbevorderend gedrag.
De klassieke opvatting is dat pijn de vrees
voor beschadigende situaties versterkt en
dat vrees dus in het verlengde ligt van pijn.
De opvatting van Bolles en Fanselow is nu
juist dat pijn een antagonist is van vrees,
agressie en andere motivaties en dat in de
defensieve fase juist een lage of helemaal
geen pijngewaarwording plaats vindt. Ze
wijzen daarbij op het bekende feit, dat de
frontsoldaat in de hitte van het gevecht
geen pijn lijdt aan zijn verwonding, deze na
de eerste melding vaak niet eens meer
\'voelt\'. Het is ook het gegeven van de voet-
baller die in de gedrevenheid van het spel
nauwelijks gehinderd wordt door pijnlijke
letsels die hem anders zouden verlammen.
Hierbij spelen de endorfinen klaarblijkelijk
een belangrijke rol (cf. bijdrage van Ree).
In dit soort gevallen wordt de pijngewaar-
wording, na de eerste melding, geheel of
gedeeltelijk onderdrukt met het gevolg dat
het organisme in staat is de actie waar het
mee bezig was tot een bevredigend einde te
brengen (bijv. het afslaan van een vijand).
Is dat gelukt en is dus de oorspronkelijke
motivatie weggevallen, dan dient de secun-
daire pijn zich aan\' en begint daarmee de
recuperatieve fase. Deze pijn fungeert nu
op zijn beurt als de motivationele factor,
voor gedragingen, die de beschadigde struc-
tuur ontzien en het herstel ervan bevorde-
ren. Het dier zoekt een veilige plek, gaat
daar in een rustfase. Alle overige motiva-
ties worden door het nu actieve doffe-pijn
systeem onderdrukt. Dit uit zich in apathie
en in neerslachtigheid van houding en be-
wegingen. Deze gedeprimeerde instelling
die ook zo kenmerkend blijkt te zijn, voor
de zieke of (chronisch) pijnlijdende mense-
lijke patiënt (20), is daarmee een functio-
neel aspect van de recuperatie fase.
Het model van Bolles en Fanselow ziet pijn
(althans de secundaire pijn, die in de elec-
troshock-experimenten natuurlijk aan de
aandacht ontsnapt) niet meer als de ver-
oorzaker van vrees, maar als een onaf-
hankelijke motivatie met een eigen doel en
een daarop gericht gedrag.
Er is nu aansluiting bij de ethologische
theorievorming. Daarin wordt het gedrag
immers gezien als een hiërarchisch stelsel
van gedragssystemen (1). Dit zijn onaf-
hankelijke motivationele stelsels, die ieder
zijn afgestemd op bepaalde functies en die
ieder één of meer deelfuncties kunnen om-
vatten; deze laatste kunnen ofwel als alter-
natieven ofwel in opeenvolging op elkaar
worden geactiveerd. Een voorbeeld is het
systeem van voedselverwervingsgedrag. De
motivationele gerichtheid wordt geleverd
door een gewaarwording van behoeftig-
heid, die we subjectief kennen als het hon-
gergevoel. Al naar gelang de aard van dit
hongergevoel en de omstandigheden die
zich voordoen (bijv. een alleseter kan be-
paalde mogelijkheden ontmoeten om plant-
aardig voedsel dan wel bepaalde prooisoor-
ten te verwerven) worden bepaalde subsys-
temen geactiveerd. Naast het systeem van
voedselverwervingsgedragingen komen an-
dere systemen voor, zoals sexueel gedrag,
nestbouwgedrag, territorium verdedigings-
gedrag, vluchtgedrag,enz., die vaak tegelij-
kertijd enigermate gemotiveerd kunnen
zijn. Krijgt echter één van de systemen de
overhand, dat wil zeggen komt een bepaald
gedragssysteem tot activiteit, dan wordt de
activeringsmogelijkheid van alternatieve
functies onderdrukt: de motivatie daarvan
neemt af evenals de ontvankelijkheid voor
de daarbij betrokken stimuli. Daarentegen
wordt de ontvankelijkheid voor stimuli die
van belang zijn voorde geactiveerde func-
tie aanmerkelijk vergroot. Het dier wordt
als het ware bevangen door de overheer-

sende motivatie, de daarbij betrokicen ge-
waarwordingen en stimuli. De essentie van
het voorstel van Bolles en Fanselow is nu
dat zij pijn en pijngewaarwording zien als
een onderdeel van een motivationeel sys-
teem, een gedragsfunctie, die op dezelfde
wijze als dat voor andere gedragssystemen
geldt, wederzijdse inhibitieve betrekkingen
heeft met die andere gedragssystemen.
Deze opvatting van Bolles en Fanselow is
overigens niet onweersproken gebleven (zie
het \'peer-commentary\', dat op hun artikel
volgt). Een tegenwerping is, dat angst soms
wel degelijk de pijngevoeligheid versterkt
en omgekeerd; denk bijv. aan de patiënt
die, bezeten van angst voor de behandeling
door de tandarts, bij de minste pijnprikkel
ineenkrimpt. Van wezenlijk belang is ech-
ter, dat het hier om primaire pijn gaat. En
daarbij kan het organisme juist gemoti-
veerd zijn om de pijn te vermijden (\'defen-
sieve fase\') en de pijnopwekkende situatie
te leren herkennen (\'perceptieve fase\' - vol-
gens de klassieke conditioneringssituatie).
Het model verdient nog allerlei verbijzon-
deringen, bijv. dat pijn vrees inhibiteert
met uitzondering van juist de vrees voorde
betreffende pijn en, omgekeerd, dat vrees
pijn inhibecrt, maar dat de vrees voor een
bepaalde pijn juist die pijnwaarneming kan
sensibiliseren.

Met deze kennis als uitgangspunt kunnen
we kijken wat voor gedragingen er op-
treden als het pijnsysteem actief is, met
andere woorden welke uitingen dan bij die-
ren kunnen worden waargenomen, wat
voor functionele betekenis deze hebben en
in hoeverre ze een maat kunnen zijn voor
de pijn die het dier ondergaat.
We zagen al dat de primaire pijnwaarne-
ming leidt tot onmiddellijke aanpassings-
reacties zoals \'terugtrekkingsreflcxen\' en
beschermende handelingen, bijv. een beet
naar een dier in de buurt, de zogenaamde
\'pain-induced aggression\'. Dit soort hef-
tige, onmiddellijke reacties zijn vaak ge-
makkelijk voor de buitenstaander te her-
kennen.

Hierna vinden we uitingen van recuperatie/
gedrag, herstelzoekend gedrag. Dit is in
reactie op secundaire pijn. Nu zou het dier
pas echt aanhoudende pijn moeten hebben.

1. De herprogrammering van de motoriek
zodanig dat de beschadigde structuur ont-
zien wordt. Dit is in principe herkenbaar en
de dierenarts gebruikt het in de praktijk
ook voor de identificatie van een bepaald
soort pijn. Gaat u maar na hoe u de hin-
kende gang van een dier als een aanwijzing
beschouwt. Soms zijn de signalen alleen
voor een geoefend oog zichtbaar, bijv. een
verkramping in houding en beweging die
zich ook uit in trillen en meer dan normale
transpiratie (zie ook 22, 12).

2. Een tweede uitingsvorm is dat het dier
zich terugtrekt op een beschutte plek, en
activiteit zo veel mogelijk staakt: het wordt
apathisch en lusteloos; de houding wordt
\'terneergeslagen\' en \'gedrukt\'. Hetzelfde
gedrag kan overigens ook als \'ziektege-
drag\' een antwoord zijn op aandoeningen
die niet direct met pijn van doen hebben,
maar zich bijv. via misselijkheid kenbaar
maken.

Sterke depressiviteit en volkomen gebrek
aan interesse maar wel volledige pre-occu-
patie met de pijn en zijn omstandigheden is
ook kenmerkend voor de menselijke chro-
nische pijnlijder (24, 20).
Het kan hier ongetwijfeld een biologisch
zinvolle respons zijn, zoals het dat ook kan
zijn in andere situaties, waar activiteit en
initiatief voor een dier vruchteloos zo niet
schadelijk kan zijn en een afwachten van
betere omstandigheden de voorkeur ver-
dient (30).

Het merkwaardige is nu dat we dit gedrag
niet direct herkennen als een pijnuiting. In
onze alledaagse voorstelling associëren we
pijn vooral mcl de primaire reflexen, met
bewegingen zoals krimpen van de pijn en
vooral met vormen van emotionele expres-
sie zoals schreeuwen, jammeren en kreu-
nen.

3. Hiermee komen we op een derde cate-
gorie van uitingsvormen: die, waarmee het
dier zijn soortgenoten informeert over zijn
gekwetst zijn. De eerder genoemde gedrags-
uitingen, die hebben tot functie om het or-
ganisme te beschermen en te ontzien. Wel-
iswaar kunnen soortgenoten en ook wij
mensen er uit afleiden dat een dier gekwetst
is, maar ze zijn niet evolutionair \'bedoeld\'
om de ander daarover te informeren.

Dat is wel liet geval bij de emotionele ex-
pressies. Het zijn sociale signalen. Maar die
mogen we alleen verwachten bij (//esoorten
en onder die omstandigheden waarbij de
gekwetste er haat bij heeft dat zijn soortge-
noten geïnformeerd worden. Dan dringt
zich de vraag op met welk doel een dier
zijn soortgenoten zou kunnen informeren?
Wat voor baat zou hij daarbij kunnen
hebben?

1. Een kreet van pijn kan, evenals een
angstkreet, de soortgenoten alarmeren en
opmerkzaam maken op het gevaar cn het
kan ze daarmee helpen te leren wat de
kenmerken zijn van de omstandigheid waar-
in het gevaar optreedt. De gewonde signaal-
gever hoeft zelf geen direct profijt meer van
zijn uiting te hebben en de signaalontvan-
gers kunnen min of meer als bijkomstigheid
profiteren van de pijnuiting. Als dc signaal-
ontvangers echter bloedverwanten zijn, dan
kan het toch evolutionair gezien voordelig
zijn; de uiting bevordert het overleven van
dieren met een gedeeltelijk identieke gene-
tische aanleg en in dat geval zal de natuur-
lijke selectie de ontwikkeling van uitingen
bewerkstelligen die juist geschikt zijn om
soortgenoten te informeren. De hulp aan
de soortgenoot is nu de functie geworden
en niet louter een bijkomstig effect. Indien
dit het enige gunstige effect van de uiting
zou zijn, dan heeft deze daarmee het ken-
merk van een altruïstisch gedrag verwor-
ven op grond van zogenaamde \'verwanten-
selectie\' (13, zie ook 15).

2. Het dier kan namelijk ook hulp of con-
sideratie bij zijn soortgenoten oproepen.
Dit kan in verschillende vormen cn samen-
hangen geschieden:

a. In reactie op primaire pijn kan het dier
een signaal geven, waardoor anderen te
hulp schieten, bijv. bij een aanval door
een roofdier of bij vijandige bejegening
door een soortgenoot.

b. In reactie op secundaire pijn treffen we
bij een aantal soorten \'jammerende\' en
\'jankende\' signalen aan. Als regel zijn
dit signalen die in de ouder-kind relatie

een rol spelen, hun oorspronkelijke rol
zelfs; het zijn infantiele hulpeloosheids-
signalen die maken dat de dieren ont-
zien worden, en dat ze bescherming en
zelfs verzorging krijgen.
In dc ouder-kind relatie signaleren ze be-
hoefte aan voedsel, warmte, beweegruimte
(tegen beknelling), terugkeer van de ou-
der, enz. en ze roepen, voeren, dragen,
ruimte geven en andere verzorgingshandc-
lingen op.

In de recuperatieve fase kan nu zelfs ook
een volgroeid dier op deze wijze hulp ver-
werven, en daardoor kan het ook de rust
krijgen die nodig is voor het herstel. Een
voorbeeld van dergelijk hulpgevend gedrag
is het volgende: pasgeboren dolfijnen wor-
den door hun moeder, soms met hulp van
een zogenaamde \'tante\', boven water getild
totdat ze goed en regelmatig ademen. Ette-
lijke malen is ook waargenomen dat ge-
wonde volwassen dolfijnen uren, ja zelfs
dagen door hun soortgenoten gedragen
werden en regelmatig naar het oppervlak
getild werden om te ademen (27); zie fig. 2.

Een voorbeeld van de effectiviteit van
klaaggedrag biedt het vólgende. In uitzon-
derlijke gevallen zijn in apcngroepen die-
ren met een handicap waargenomen. Deze
dieren vertoonden een hoog niveau van in-
fantiele klaagvocalisaties. Dat ze effectief
waren bleek daaruit dat deze dieren, meer
dan normaal op de betreffende leeftijd
voorkwam, door soortgenoten werden op-
gehaald en gedragen. Niet alleen door de
moeder, maar ook door andere bloedver-
wanten (9, 2). Hier is dan wel geen sprake
van pijn, maar het toont ons wel wat voor
rol klaagsignalen kunnen spelen.
Het is duidelijk dat er grote verschillen tus-
sen soorten zullen bestaan. Of er bij een
soort hulpvragend gedrag tot ontwikkeling
is gekomen, zal afhangen van twee dingen:

1. Bij coöperatief opererende soorten die
ool< een intensief jongerenvcrzorgingsge-
drag hebben mogen we eerder verwachten
dat de soortgenoten ool< in staat zijn een
volwassene effectief hulp te bieden dan bij
planteneters. Zo zal men bij wolven en hye-
nahonden (cf. 17) een dergelijk gedrag
eerder verwachten dan bij antilopen.

2. Bij dieren die in groepen met verwan-
ten leven, zullen we eerder de bereidheid
verwachten enige opoffering of tolerantie
te tonen (al is het door bijv. alleen maar te
wachten op een achterblijvende hinkepoot)
dan bij dieren die in anonieme kuddes
leven als gnoes.

Bepaalde soorten lijken in sommige op-
zichten heel kleinzerig. Varkens, vooral
biggen, schreeuwen moord en brand als ze
bekneld raken en als ze opgepakt worden.
Het zijn contactdieren en zeker voor de
jonge dieren is een duidelijk signaal van
groot belang om te voorkomen dat ze per
ongeluk doodgelegen worden.
Het feit dat een gnoe niet krijst in zo\'n
situatie, betekent niet dat beknelling voor
een gnoe niet pijnlijk zou kunnen zijn; we
kunnen er wel uit afleiden, dat het voor dit
soort dieren tijdens hun evolutie nooit zin-
vol geweest is om enig misbaar te maken.
Ze laten zich zelfs geluidloos afslachten
door hyena\'s en hyenahonden.
Dat het voorkomen van pijnuitingen mede
bepaald wordt door de mogelijkheid dat zij
een sociale respons opwekken, blijkt ook
uit het feit, dat dieren als paarden en var-
kens interne aandoeningen, waarvan wij
op grond van het analogiebesluit mogen
aannemen dat ze met ernstige pijn gepaard
gaan, stom dragen (21).

Zoals we ons kunnen voorstellen dat er in
omstandigheden, waar soortgenoten het
gekwetste dier op enigerlei wijze kunnen
sparen of hulp kunnen bieden, selectie-
drukken ten gunste van de ontwikkeling
van pijnuitingen zullen bestaan, zo kunnen
we ons ook voorstellen dat er omstan-
digheden zijn, waarin het zeer nadelig voor
een dier is om te laten blijken, dat het ge-
kwetst of ziek is en waarin juist het ver-
bergen van onvermogen en kwetsbaarheid
zinvol zijn.

Een dier in een bedreigde ranghoge positie
zou er wel eens voordeel aan kunnen
hebben, dat zijn mededingers niet in de
gaten hebben dat zijn weerbaarheid is aan-
getast. Te denken valt hierbij ook aan de
\'tough guy\' in (sub)culturen, waar fysieke
weerbaarheid en \'flinkheid\' een belangrijke
waarde vertegenwoordigen. Dit kan niet
alleen tot uiting komen in het onderdruk-
ken van gevoelde pijn, het kan zelfs tot een
verhoogde pijntolerantie leiden (denk aan
de reeds door Lagerweij vermelde Ameri-
kaanse onderzoekingen waarbij gevonden
werd dat \'Anglo-Saxon Americans\' een
hogere tolerantie bezitten dan Italiaanse en
Joodse Amerikanen).
Voor gekwetste of zieke dieren kan het ook
zeer zinvol zijn om niet aan mogelijke
roofdieren te laten blijken, dat zij het ge-
makkelijkst te vangen zijn. Dit alles corres-
pondeert met de ervarig van dierentuindie-
renartsen dat vele wilde dieren gedrags-
matige symptomen van ziekte pas op een
laat en vergevorderd stadium doen blijken.
Systematische onderzoekingen over dit
soort onderdrukking van pijnexpressie bij
dieren zijn overigens niet voorhanden.

We weten van huisdieren (honden) dat
deze gemakkelijker angstig kunnen wor-
den als ze getroost worden wanneer ze
angst doen blijken. De troost werkt als be-
loning en angstgedrag fungeert nu als een
\'middel\' om die beloning tc verwerven.
Deze conditionering versterkt echter ook
de eraan ten grondslag liggende angst; de
dieren worden neurotisch (14).
Op analoge wijze kan ook de pijngewaar-
wording beloond worden, doordat de pijn-
uitingen die er het gevolg van zijn tot posi-
tieve ervaringen leiden (aandacht, begrip,
hulp enz.). Bovendien (dat geldt dan voor
de mens) is men ook ontslagen van lastige
verplichtingen, die men als gezond wezen
heeft.

Er zijn in toenemende mate aanwijzingen
dat veel chronische pijn, die niet aan orga-
nische storingen gerelateerd kan worden,
van \'psychogene\' oorsprong is (29) en in
een conditioneringsproces, als hierboven
geschetst, kan zijn versterkt (10, 20). Pijn-

We moeten er terdege rekening mee hou-
den, dat een dergelijk conditioneringspro-
ces ook kan optreden bij dieren, die ge-
makkelijk klaagsignalen geven en zo hulp
ontvangen (bij een diersoort met een so-
ciaal-afhankelijk karakter als de hond zal
dit eerder het geval zijn dan bij de solitair-
onafhankelijke kat). Kleinzerigheid en hy-
pochondrie mogen we dan ook bij honden
zeer zeker verwachten. Ik ken geen syste-
matische studies hierover, maar er zijn ca-
suele aanwijzingen dat ziektegedrag bij
honden psychogeen kan zijn - hinken,
\'sympathetic lameness\', asthmatische ver-
schijnselen, anorexia nervosa e.d. (11, 14).
Dit alles maakt dat de relatie tussen pijn-
gewaarwording (dat ongrijpbare begrip dat
we zo graag als criterium voor onze maat-
regelen zouden willen nemen) en pijnge-
drag een ingewikkelde is. In hoeverre kun-
nen we dan ook pijngedragen pijnuiting als
een maat voor pijngewaarwording nemen?

Laten we de vis eens als voorbeeld nemen.
Juist omdat de analogie van de vis met ons
een verre is, leent dit dier zich goed voor
een uitwerking van de problematiek. De vis
wordt wel eens een koudbloedig dier ge-
noemd en velen zijn van mening dat het
daarom geen pijn kan lijden.
In mijn vakgroep doen collega Verheijen
en zijn medewerker Buwalda momenteel
onderzoek overde \'pijnzin\' bij vissen,dit in
verband met de vraag in hoeverre vissen
lijden aan wat hengelaars ze aandoen.
Als een vis aan de haak geslagen wordt,
zien wc een heftige reactie; het dierspringt,
spartelt en rukt, het blaast gas uit de
zwemblaas (waardoor hij zwaarder wordt
en naar de bodem zou zinken), enz. De
vraag is nu: waar is dit een reactie op en wat
is de functionele betekenis hiervan?
Een vis, die aan de haak geslagen wordt,
ondervindt meestal een forse beschadiging
van mond- cn keelholte. Door de lijn wordt
het dier ook nog eens ernstig in zijn bewe-
gingsvrijheid belemmerd. Welk van deze
aspecten is nu hinderlijk en is die hinderzo
ernstig dat men van pijn of lijden kan
spreken? Om hier inzicht in te krijgen moet
men de verschillende oorzaken en hun mo-
gelijke gevolgen scheiden. De voorlopige
gegevens wijzen er nu op, dat bescha-
digende prikkels in de bek (bijv. vis bijt in
haak, maar er is geen verdere belemme-
ring) bij de vis kopschud- en spuwbewe-
gingen oproept, maar verder niets. Wordt
het dier echter door de lijn belemmerd, dan
treden heftige spring-, ruk- en spartelreac-
ties op. Dit is de aangepaste defensieve
reactie van een vis om aan insluiting te
ontkomen. Gemeten aan de hevigheid van
de respons zou men geneigd zijn af te leiden
dat \'bewegingsbelemmering\' voor een vis
veel \'erger\' is dan beschadiging van de bek.
Is die conclusie gerechtvaardigd? Nee na-
tuurlijk! De heftigheid van de reactie heeft
immers in de eerste plaats te maken met het
feit, dat een bepaald gedrag het biologisch
zinvolle antwoord is op een bepaalde beïn-
vloeding.

Een inwendige aandoening als een koliek
kan tot heftige en krampachtige bewe-
gingen leiden (mogelijk omdat de aandoe-
ning hier soms mee verholpen wordt); an-
dere inwendige aandoeningen en bijv. kies-
pijn leiden bij dieren tot niet of nauwelijks
waarneembare reacties, ook wanneer wij \'\\n
het analoge geval heftige pijnen kennen
(21). Dit kan zijn omdat er geen zinvolle
reactie en uitingsvorm mogelijk is. Het zou
echter ook kunnen betekenen dat ons ana-
logiebesluit niet opgaat. Immers pijn tref je
niet in alle organen aan. Zo zijn onze inge-
wanden gevoelig voor uitzetten en rek,
maar niet voor snij- en brandwonden. Het
zou nu mogelijk kunnen zijn dat bepaalde
vormen van pijnzin bij verschillende soor-
ten zeer verschillend in diverse organen ont-
wikkeld zijn of eerst op een bepaalde leef-
tijd tot ontwikkeling komen. Deze ver-
onderstelling ligt bijv. ten grondslag aan
het feit dat sommige humane chirurgen in-
grepen op prelinguale kinderen zonder
verdoving plegen te verrichten (18). We
treffen hier een problematiek die vergelijk-
baar is met die van de vaststelling \\an pijn ■
bij dieren (16). Dit alles roept de vraag op]
of er geen andere methoden zijn om de\'
\'ergte\' van een pijn of hinder voor een dier :
zichtbaar te maken. Nu, er lijken twee be-
tere methoden te zijn:
Allereerst zou een maat voor de ergte van
een ervaring kunnen zijn of het die: er wat\'

voor over heeft om die ervaring een vol-
gende maal te kunnen ontgaan. Dit zou
gemeten kunnen worden in een zogenaam-
de \'actieve vermijdingsconditionering\'.
Daarbij wordt het dier geconfronteerd met
bepaalde stimuli, die de onaangename er-
varing aankondigen en hij kan nu moeite
doen en inspanningen verrichten om die
situatie te ontlopen. De moeite die het dier
zich getroost kan als maat genomen wor-
den, evenals de relatieve snelheid waarmee
hij de vermijdingsreactie leert en de tijd dat
hij dit onthoudt.

Een tweede methode is om vast te stellen
hoe gemakkelijk een dier zich opnieuw laat
verleiden tot gedrag dat eerder tot bescha-
diging heeft geleid of waardoor bescha-
digde structuren (opnieuw) worden belast,
bijv. door na te gaan hoe sterk een beloning
moet zijn die aan het gedrag verbonden
wordt.

Terwijl weinigen zullen betwijfelen dat die-
ren pijn voelen, wordt nog wel eens gesteld
dat dieren geen pijn lijden (7). Dit zou na-
melijk een soort bewustzijn veronderstel-
len, dat dieren niet zouden bezitten. Bij
dieren zou het gaan om het directe onder-
gaan van pijn. Een dier kan niet actief af-
stand nemen van het pijnlijk voelen en het
ervaren als een bestaanscrisis. Immers —
zo stelt men — het dier heeft geen voorstel-
ling van dc alternatieve situatie, die hem
ontnomen is, evenmin als het zich de
pijnen, gevaren en bedreigingen kan voor-
stellen die het niet ondergaat. Als voor-
beeld wordt wel eens genomen dat varkens
zonder enig spoor van emotie zouden staan
wachten in de rij voor de slachter, terwijl
hun soortgenoten op korte afstand duide-
lijk zichtbaar sterven.
Nu is het onmiskenbaar dat deze dieren het
besef van de situatie missen, waaruit doods-
angst kan ontstaan. Ze missen immers
ook alle ervaring waaruit zo\'n besef ge-
groeid zou kunnen zijn (vergelijk 25). Zo
ook kan het dier onmogelijk besef hebben
van andere pijnen, voorkomend in situaties
die het nooit zelf ervaren heeft. Dat bete-
kent echter niet dat het dier niet zou
kunnen lijden onder de angstige verwach-
ting van pijnen in situaties die het kent. De
vraag is dus of ook voor dieren de bekende
versregels kunnen opgaan: \'De mens lijdt
dikwijls het meest door het lijden dat hij
vreest.....".

Nu is er alle reden om het dier in dit opzicht
geen onvermogen toe te schrijven. We
hebben al gezien dat angst en pijn elkaar
wederzijds kunnen remmen. Dat betreft
echter angst voor andere zaken dan de be-
treffende pijn. Wanneer de angst voor de
pijn het gedrag van het dier zodanig be-
heerst dat het alle andere gedragsvormen
blokkeert en, lang aangehouden, tot grove
behoefte-ontregelingen leidt, dan hebben
we wel degelijk de situatie uit het vers.
Uit experimenten weten we dat dit vooral
het geval is als de onzekerheid over de
vraag of en wanneer de pijn optreedt groot
is, en wanneer het dier geen controle heeft
over het optreden van de pijn. Zo diende
Weiss (33, 34) aan twee groepen ratten
pijnprikkels in de vorm van schokken toe.
Een lichtje kondigde de komst van een
schok aan. Een rat uit dc ene groep kon bij
het verschijnen van het licht de schok
voorkomen doorop een hendel te drukken.
Een rat uit de andere groep zag hetzelfde
lichtje en kreeg dezelfde schokken, dat wil
zeggen wanneer de eerste rat naliet tijdig op
de hendel te drukken. Bij onderzoek na
afloop van het experiment bleken dieren
die geen controle over de straf hadden en
ook niet wisten welke lichtstimulus een
schok zou opleveren een hoger niveau aan
maagzweren en dergelijke te vertonen!
In zijn inaugurele rede stelde Lagerweij de
vraag: moeten we de big bij de zakoperatie
verdoven? Heeft het dier hier pijn aan,
wanneer en in welke mate? Wemelsfeldcr
(35), die in een recent onderzoek de ge-
dragsuitingen van biggen bij en na castratie
nauwkeurig heeft gevolgd, concludeert dat
dit — ondanks wat velen in de praktijk ons
willen doen geloven — een zeer ingrijpende
behandeling is.

Het recuperatiegedrag tot 5 dagen na de
ingreep doet vermoeden dat er aanmerke-
lijke secundaire pijn is. Bij de operatie zelf
is er net als bij het vangen van de vis een
samenstel van invloeden: de stress en angst
van het oppakken, vaak nog sociaal ver-
sterkt door de paniek van andere dieren, en
dan de snede en de verwonding. Men heeft
dan ook wel gesteld dat de angst en opwin-

ding de pijngewaarwording zal versteri<en,
net zoals een pijnangstig mens bij de tand-
arts de pijn heftiger blijkt te voelen. Zeker
is — zo heeft Wemelsfelder aangetoond —
dat het moment van de verwonding bij de
biggen gepaard gaat met een verandering
in het krijsen. Maar betekent dit ook dat
het dier de letseling op zich verhevigd als
pijn voelt? Tegenover deze opvatting zou
men immers ook kunnen stellen, dat de
angst van de dieren niet de pijngewaarwor-
ding zelf kan gelden. Die kennen en ver-
wachten ze immers niet. Men kan daarom
evenzeer veronderstellen dat de sterke
drang om zich aan deze situatie te onttrek-
ken, de pijnsensatie van de ingreep juist zal
remmen. Misschien zou je ze juist speciaal
moeten verdoven, als je ze tevoren met
tranquilizers zou hebben behandeld?
De onzekere noot waarmee we eindigen
voert maar tot één slotsom: we hebben nog
genoeg te leren. Voor gericht gedragson-
derzoek zoals waarvan ik voorbeelden heb
gegeven, lijkt nog meer dan voldoende aan-
leiding.

L Baerends, G. P.: The functional organization of
behaviour. Anim. Behav. 1979; 27: 726-38.

2. Berkson, G.: The social ecology of defects in
primates. In Primate bio-social development.
New York, Garland, 1977; 189-204.

3. Blanchard, D. C. and Blanchard, R. J.: PDR
theory - a psychological approach to biological
questions. Behav. Brain Sci. 1980; 3: 302-3,

4. Bolles, R. C. and Fanselow, M. S.: Perceptual-
defensive-rccupcrative model of fear and pain.
Behav. Brain Sci. 1980; 3: 291-323.

5. Bond, M. R.: Pain, its nature, analysis and treat-
ment. Edinburgh, Churchill Livingstone, 1979.

7. Buytendijk, F. .1. .1.: Over de pijn. Utrecht/Ant-
werpen, Aula, Spectrum, 1957.

8. Duijn, P. van, Emden, H. M. van den en Caste-
lein, J.: Pijn bij mens en dicr. Wageningen,
Pudoc, Biologische Raad Reeks, 1980,

9. Fedigan. L. M. and Fedigan, L.: The social devel-
opment of a handicapped infant in a free-living
troop of Japanese monkeys. In Primate bio-so-
cial development. New York, Garland, 1977;
205-22.

10. Fordyce, W. E.: Learning, processess in pain. In
The Psychology of pain. New York, Raven, 1978;
49-72.

13. Hamilton, W. D.: The genetic evolution of social
behaviour../. iheor. Biol. 1964; 7: 1-52.

15. Hooff, J. A. R. A. M. van: Inleiding in de evolu-
tionaire verklaring van sociaal gedrag. In Socio-
biologie ter discussie. Utrecht, Bohn, Scheltema
en Holkema 1981: 7-36.

16. Jeans, M. E.: The measurement of pain in chil-
dren. In Pain measurement and assessment. New
York. Raven 1983; 193-90.

17. Lawick-Goodall, H. van and Lawick-Goodall, J.
van: Innocent killers. London and Glasgow, Col-
lins Clear-Type Press, 1976.

18. Lcvinc, J. D. and Gordon. N. C.: Pain in prelin-
gual children and its evaluation by pain-induced
vocalization. Pain 1982; 14: 85-93.

19. Melz.ack. R. and Wall, P. D.: Pain mechanisms: a
new theory. Science 1965: 150: 971-9.

20. Menges, L. J.: De psychologic van de patient met
pijn. In Pijn bij mens en dier. Wageningen,
Pudoc, Biologische Raad Reeks, 1980; 79-90.

21. Mickwitz, G. von: Schmerz und Schmerzrcak-
tionen beim Tier. Der prakt. Tierarzt 1983; 1:
26-36.

22. Mowrer, O. H.: A stimulus-response analysis of
anxiety and its role as a reinforcing agent. Ay-
c/io/. 1939;45:553-64.

23. Mowrer, 0. H.: On the dual nature of learning: a
reinterpretation of conditioning and problem-
solving. Harvard Educ. Rev. 1947; 17: 102-47.

24. Pilowsky, L: Psychodynamic aspects of the pain
experience. In The Psychology of pain. New
York, Raven, 1978; 203-18.

25. Putten, G. van: Pijn bij dieren. In Pijn bij mens cn
dier. Wageningen, Pudoc, Biologische Raad
Reeks, 1980; 12-25.

26. Salzen, E. A.: The ontogeny of fear in animals. In
Fear in animals and man. New York, Van Nost-
rand Reinhold 1979; 125-63.

27. Siebenaler, J. B. and Caldwell, D. K.: Coopera-
tion among adult dolphins. J. Mammol. 1956; 37:
126-8.

30. Thierry, B,, Steru, L., Chermat, R., and Simon,
T.: Scarching-waiting strategy: a candidate for
an evolutionary model of depression. Behav.
Near. Biol. 1984; in press.

31. Voorhoeve, P. E.: Anatomisch substraat van
pijn. In Pijn bij mens en dier. Wageningen,
Pudoc, Biologische Raad Reeks, 1980; 26-59.

32. Weiss, J. M.: Effects of coping response on stress.
J. comp, phy.siol. Psychol 1968; 65: 251-60.

33. Weiss, J. M.: Effects of punishing the copingj
response (conflict) on stress pathology in rats../.
comp, physiol. Psychol 1971; 77: 14-21,

34. Weiss, J, M.: Psychological factors in stress and;
disease. Sei. Amer. 1972; juni; 104-13.

35. Wemelsfelder, F.: Gedrag als mogelijke indica-i
tor voor pijn bij biggen. Scriptie. IVO\'Schoon-
oord\', 1982.

SAMliNVATTING Beschreven wordt een geval van pensacidose bij niet melk-gevende runderen. Deze
l<on ontslaan doordat in plaats van krachtvoer oud brood ad libitum werd gevoerd. Van de 70 dieren zijn
14 gestorven of geslacht. In alle gevallen vond ajkeuring van hel vlees voor menselijke consumptie
plaats.

SUMMARY A case of rumen acidosis in non-lactating callle is reported. This was due to the fact that
stale bread was fed ad lib. rather than concentrates. Of seventy animals, fourteen died or were
slaughtered. The meal was declared unfit for human con.sumption in every case.

Als bekend mag worden verondersteld, dat
herkauwers, waarvan het maagdarmstelsel
is ingesteld op het verwerken van grote
hoeveelheden ruwvoeder, slechts met mate
mogen worden bijgevoerd met andere pro-
dukten, die gemakkelijker verteerbaar zijn.
Het voeren van te grote hoeveelheden hier-
van kan aanleiding geven tot voedings-
stoornissen, met name het ontstaan van
pensacidose, zoals blijkt uit de hieronder
vermelde ziektegeschiedenis.

Door een centrale bakkerij werd overtollig
brood tegen een aantrekkelijke prijs als
veevoeder aangeboden. Hierop werd inge-
gaan door veehouder A. te T., met het
oogmerk de hoeveelheid krachtvoer van 4
tot 5 kg per dag te vervangen door dit
brood. Het werd uitsluitend gevoerd aan
niet-melkgevende runderen en wel aan 15
drachtige droogstaande koeien, 15 drach-
tige pinken en 40 hokkelingen. Na een
week werd de hoeveelheid aangevoerd
brood zo groot, dat de desbetreffende die-
ren ervan ad libitum konden opnemen.
Voordat werd overgegaan tot het voeren
van deze grotere hoeveelheden, werd door
de veehouder bij verschillende instanties
geïnformeerd naar mogelijke schadelijke
gevolgen. Uitvoerige berekeningen werden
gemaakt aangaande de hoeveelheden eiwit
en vet, maar verzuimd werd te waarschu-
wen voor een overmaat aan koolhydraten.
Bovendien adviseerde de broodbezorger
om meer te geven dan de oorspronkelijke
hoeveelheid van 4 tot 5 kg, omdat \'hij dit
vroeger ook wel aan zijn eigen vee had
gegeven en nooit moeilijkheden had gehad\'.
De moeilijkheden kwamen nu echter wel,
zelfs al enkele dagen nadat brood ad libi-
tum ter beschikking was gesteld, zodat
diergeneeskundige hulp werd ingeroepen.

Deze varieerden van nauwelijks waarneem-
baar tot zeer ernstig. Pensbewegingen wa-
ren sterk verminderd of in het geheel niet
aanwezig. Pols, temperatuur en ademha-
ling vertoonden nagenoeg geen verande-
ringen; alleen bij de ernstig zieke dieren
was de ademfrequentie te laag. De slijm-
vliezen waren geïnjiceerd. De dieren die
nog konden lopen slingerden iets en waren
slap en sloom, de duidelijk zieke dieren
lagen suf in de boxen en waren niet of met
moeite overeind te krijgen. De meesten
ervan hadden een profuse, stinkende diar-
ree; enkele kreunden en lagen met de kop in
de flank, maar ook wel met gestrekte kop
(melkziekte-achtige verschijnselen).
Van de ernstig zieke dieren stierf 1 en
werden onmiddellijk 3 in nood geslacht. In
de daaropvolgende dagen werden nog 10
dieren opgeruimd, zodat in totaal 14 dieren

(alle pinken) moesten worden afgevoerd.
In alle gevallen vond afkeuring van het
vlees voor menselijke consumptie plaats.

Als meest voor de hand liggend — gezien
de voeding — werd pensacidose als dia-
gnose gesteld, wat werd bevestigd door
onder andere pH-bepaling van pensvocht:
de pH-waarden lagen tussen 4 en 5. Daarop
werd de therapie gericht.

Op 1 rund werd sectie verricht. Daarbij
werd een uitgebreide acute peritonitis waar-
genomen. In de penswand bevonden zich
talrijke laesies met een doorsnede van en-
kele milimeters, die van de mucosa door-
gingen tot door de serosa. Deze konden
ontstaan als gevolg van de te lage pH (4,7)
van de pensinhoud. De beweeglijkheid van
de protozoën in het pensvocht was slecht.

Deze bestond uit bicarbonas natricus i.v.
en per os, verder vitamine B-complex en
later nog antibiotica-injecties (Oxytetracy-
cline i.m.). Uiteraard werd al het nog aan-
wezige brood verwijderd en in plaats daar-
van werd grove kuil gevoerd. Alleen de
ernstige gevallen werden behandeld. De
minder zieke dieren herstelden ook niet
allemaal: enkele slechtgroeiende pinken
werden later alsnog opgeruimd, wat doet
veronderstellen dat er blijvende laesies zijn
ontstaan. De uiteindelijk geleden schade
tengevolge van de van de normen afwij-
kende voedering werd door de eigenaar ge-
schat op ongeveer 25.000 gulden.

De georganiseerde bestrijding
van paratuberculose bij
runderen en de toepassings-
mogelijkheden van vaccinatie
hierbij

Vanaf 1972 stond voor alle rundveehouders in
Nederland de mogelijkheid open om in georga-
niseerd verband met hulp van de gezondheids-
diensten paratuberculose in hun rundveestapel
te bestrijden.

Het bestrijdingsplan was gebaseerd op de me-
thode om zo snel mogelijk besmette en verdachte
runderen uit de koppel te verwijderen. Voor de
verwijdering gaf de gezondheidsdienst een pre-
mie van enige honderden guldens. Een \'besmet\'
rund — dit was een rund waarbij in de faeces ty-
pische zuurvaste staafjes waren aangetoond —
moest binnen 20 dagen worden geruimd maar
een \'verdacht\' rund, waarbij bijvoorbeeld alleen
een positieve CBR was gevonden, mocht na de
verdachtverklaringnog 6 maanden worden aan-
gehouden.

Al lang voor de invoering van het landelijk sys-
teem waren in enkele regio\'s al dergelijke sys-
temen opgezet. Dit was bijvoorbeeld het geval
in Friesland en Noord-Holland waar vrij veel
bedrijven met een paratuberculoseprobleem van
oudsher reeds voorkwamen. Het gelukte met
deze partiele stamping-out-methodc om op een
aantal niet al te grote bedrijven een status quo tc
bereiken, dat wil zeggen dc uitval door echte
lijders werd voorkomen of beperkt, zodat een
rendabele veehouderij weer mogelijk was. Ecn
bijkomende voorwaarde was, dat het jongvee
streng gescheiden van de oudere dieren moest
worden opgefokt. Van een echte bestrijding
waarbij een bedrijf tenslotte \'vrij\' verklaard zou
kunnen worden, was echter geen sprake, zodat
dit systeem praktisch geen einde kende, omdat
niet bepaald kon worden wanneer verantwoord
kon worden gestopt.

Toen het systeem landelijk werd toegepast
kwamen de bezwaren nog duidelijker naar
voren, want inmiddels waren de bedrijven ver-
groot, de veebezetting veel dichter geworden en
was het haast onuitvoerbaar de jongvee-opfok
gescheiden te doen plaatsvinden. Bovendien
was het aanhouden van \'verdachte\' runderen
over een periode van 6 maanden vrij riskant.

omdat de kans dat die dieren tussentijds bacte-
riën uitscheiden, altijd vrij hoog is.
Hier hgt het belangrijkste probleem voor een
doeltreffende bestrijding. In de groep runderen
met een positieve CBR bevinden zich aan dc ene
kant dc immune dieren en aan de andere kant dc
subklinische gevallen. De laboratoriumtech-
nieken zijn tot heden nog niet specifiek genoeg
om een betrouwbare diagnose tc stellen. Er
komen tc veel miswijzingen voor.

Na evaluatie van dc georganiseerde bestrijdings-
resultaten en het verbeterde inzicht in de over-
brenging werd in 1979 besloten een nieuwe be-
strijdingsmethode op tc zetten. Het was bekend
dat een besmetting die uiteindelijk tot een kli-
nisch geval voert, reeds voor, tijdens of direct na
de geboorte bij het kalf plaatsheeft en ook dat
een voortdurende besmettingsdruk gedurende
het eerste lcven.sjaar van belang is om de ziekte
te laten aanslaan. Maar dc besmetting van ou-
dere runderen geeft weinig kans tot klinische
manifestatie. Vandaar dat het nieuwe systeem
zich richtte op het jongvee om daar de poten-
tiële lijders uit te selecteren.
Door middel van johninisatie worden die dieren
aangewezen, die in ieder geval met de bacterie in
aanraking zijn geweest en waarvan mag worden
aangenomen dat zij de meeste kans hebben om
de ziekte te krijgen. De selectie van de positief
op johnine reagerende kalveren en pinken ge-
schiedt in de wetenschap dat weliswaar ook die-
ren worden verwijderd die de ziekte nooit zullen
krijgen, maar heeft als voordeel dat de kosten
van het ruimen minder zijn dan in het geval er
oudere lijders moeten worden afgevoerd, die
bovendien nieuwe besmettingen kunnen veroor-
zaken. Het was met deze bcstrijdingsmethode
de bedoeling om niet meer zo veel aandacht aan
dc oudere dieren te besteden, maar het bedrijf te
saneren met behulp van gezonde opfok.

Na slechts een beperkt aantal jaren van toepas-
sing lijkt ook het nieuwe systeem niet snel tot
sanering van een bedrijf tc leiden. Dit wordt
weer in hoofdzaak bepaald door de moeilijk-
heid van de gescheiden opfok, waardoor op de
bedrijven met een paratuberculose probleem
veel jonge dieren positief op johnine reageren en
dc selectie in deze groep praktisch onuitvoerbaar
wordt. Daarbij is men tegen de bedoelingen in te
veel nog met de oudere runderen bezig gebleven
op basis van serologische onderzoekmethoden,
waarvan bekend is, dat deze voor de diagnose
van subklinische gevallen minder geschikt zijn.
Door vele onderzoekers in de gehele wereld
blijft de aandacht gericht op het vinden van een
oplossing voor deze diagnostiek. Faeceskweek
lijkt ccn mogelijkheid, maar deze methode is erg
tijdrovend. In enkele probleembedrijven is men
door de nood gedwongen zelfs zo ver gegaan dat
men door het operatief verwijderen (ten be-
hoeve van dc diagnose) van enkele lymMie-
ren uit het ileocoecaal gebied probeerde de be-
smette van de niet-besmette dieren te scheiden.
Het spreekt vanzelf, dat ook deze drastische
methode niet tot een oplossing voor het paratu-
berculoscprobleem voert.
De conclusie op dit ogenblik moet zijn, dat door
het ontbreken van een goede diagnostiek voor
de subklinische gevallen en door de intensive-
ring in de rundveehouderij de partiële stamp-
ing-out niet tot sanering van de besmette be-
drijven leidt. Officiële cijfers ontbreken maar de
indruk bij de dierenartsen-medewerkers bij de
gezondheidsdiensten is, dat juist door de mo-
derne rundveehouderij-methoden de paratuber-
culose-problematiek zich in versneld tempo
uitbreidt.

Reeds ongeveer 20 jaar geleden heeft collega
Huitema, toen werkzaam bij het CDI, een vac-
cin gemaakt tegen paratuberculose bij runde-
ren. Dit vaccin is op enkele bedrijven op proef-
basis gebruikt.

De werkzaamheid van het vaccin is toen vol-
doende aangetoond maar de grote moeilijkheid
bleef, dat veel tegen paratuberculose geënte
runderen bij het periodieke tubcrculose-onder-
zock als positief voor bovine tuberculose wor-
den aangewezen. Deze interferentie heeft tot nu
toe het toepassen van de vaccinatie tegen para-
tuberculose op grotere schaal tegengehouden.
Nu echter inmiddels een situatie is ontstaan dat
de bovine tuberculosebestrijding in een bewa-
kingsstadium is gekomen, waarbij slechts en-
kele positieve gevallen per jaar worden gevon-
den en de paratuberculose-problematiek daarbij
vergeleken vele malen groter is geworden, is het
alleszins voor de hand liggend om de mogelijk-
heid van vaccinatie te heroverwegen.
Toen dan ook vanuit de praktijk wederom op
deze mogelijkheid werd aangedrongen, is daar-
op door de Stichting Gezondheidszorg voor
Dieren onmiddellijk positief gereageerd. Echter
het periodiek tuberculose-onderzoek bestaat
nog steeds. Dit heeft gegronde redenen.
In de eerste plaats is een bewaking van de tuber-
culose in enige vorm nog nodig, gezien het feit
dat er toch nog telkenjare enige gevallen boven
water komen. Maar deze bewaking zou ook
zonder tuberculinatie misschien kunnen worden
uitgevoerd. De voornaamste reden is dat wij in
Nederland ons niet meer als eilandbewoners
kunnen gedragen omdat onze problemen in het

algemeen, en dal geldt dtis evenzeer voor de
veterinaire problemen, verbonden zijn met die
van de landen om ons heen. Internationale af-
spraken met zogenaamde derde landen, EEG-
verdrag en Benelux-verdrag geven deze verbon-
denheid concreet aan.

Uit de EEG-richtlijnen vloeit nog steeds de ver-
plichting tot periodieke tuberculinatie voort cn
daarom is de interferentieproblematiek tussen
tubcrculi natie-uitslag en paratuberculose-enting
het struikelblok om de vaccinatie \'vrij te geven\'.
Immers er zouden overal positieve tuberculose
runderen opduiken waarmee we op dit ogenblik
niets anders zouden kunnen doen dan naar het
slachthuis verwijzen en waarbij de gezondheids-
diensten even zo vaak onnodig slachtvergoe-
ding zouden moeten uitbetalen.
Vaccinatie tegen paratuberculose kan daarom
voorlopig alleen onderstringente voorwaarden.

Om toch op de bedrijven met paratuberculose-
problemen snel iets te kunnen doen is in een
samenwerkingsverband tussen CDI, Faculteit,
Stichting Gezondheidszorg voor Dieren en een
praktizerend dierenarts besloten om deze be-
drijven in een proefplan op te nemen. De proef
wordt gedaan om de werkzaamheid van een
hedendaags vaccin te onderzoeken en onder-
zocht wordt hoe of het interferentiepatroon is.
De controle op de werkzaamheid vindt plaats
door van alle afgevoerde runderen, die uitslui-
tend naar het slachthuis mogen, materiaal te
verzamelen na de slachting cn dit te onder-
zoeken op het voorkomen van paratuberculose.
In een periode van 3 jaar worden voorts alle
runderen aan vergelijkende tuberculinaties on-
derworpen om het verloop van de interferentie
met de enting na te gaan.
Het proefproject wordt door de gezondheids-
diensten ondersteund door een geldelijke tege-
moetkoming bij elk afgevoerd rund cn door het
benodigde onderzoek voor dc veehouder koste-
loos uit tc voeren.

Al vrij snel na de start van de proef bleek, dat er
ook veehouders waren, die buiten dc proef om
in een vaccinatie van hun veestapel geïnteres-
seerd waren. Waarschijnlijk omdat de voor-
waarden voor deelname aan de proef hen niet
pasten, om de levende verkoop open tc houden
en daarmee de eventueledaaruit voortvloeiende
narigheid voor het kopende bedrijf cn de ge-
zondheidsdiensten negerende, wordt er hier en
daar druk op praktici uitgeoefend om zonder
hier melding van te maken entingen op hun
bedrijf toe te passen.

Alhoewel op dit moment nog geen officiële
maatregelen voorhanden zijn om deze handel-
wijze te stoppen, doet de Stichting Gezond-
heidszorg voor Dieren bij deze een beroep op
alle dierenartsen, die in Nederland hun praktijk
uitoefenen, om, ingeval er een wens voor deze
vaccinatie ontstaat, overleg met de gezond-
heidsdienst te plegen alvorens deze wens te ho-
noreren.

Er is een voorstel in voorbereiding om zo snel
mogelijk op basis van een verordening van het
Landbouwschap de vaccinatie alleen onder
stringente voorwaarden toe te staan.

De Nederlandse Vereniging voor Microbiologie sectie
levensmiddelenmicrobiologie, organiseert op 28 fe-
bruari 1985 een symposium: \'Integrale Kwaliteitszorg
- de rol van dc Icvenstniddelenmicrobioloog\'
Plaats: flet Spelderhoit, Spelderhoit 9, 7361 DA
Beekbergen.
Programma
9.30-10.00 ontvangst en koffie
10.00-16.00

Ir J. de Groote (voorzitter secticbestuur): Opening.
Ing. R. Knaapen (KDI, Rotterdam): Inleiding thema
integrale kwaliteitszorg.

Dr. K. C. Kilsby (URL, Colworth House, Bedford,
UK): General principles- safety/quality evaluation of
food processing operations.

J. H. Dijkers (Melkunie Holland, Woerden): Ont-
wikkeling van de microbiologische kwaliteitszorg in
de sector verse melk(produkten).
Ing. C. Habraken en ir. P. de Hoog (DM V Campina,
Veghel): Steekproefoptimalisatie bij onderzoek naar
het voorkomen van Salmonella in poedervormige
melkprodukten en de daaruit verkregen betrouw-
baarheid.

Di\\ ir. P. Folstar (Heinz BV, Flst): Microbiologische
kwaliteitsbeheersing bij de fabricage van mayonaise-
achtige produkten.

Ing. L. M. Lelieveld (URL, Vlaardingen): Mi,;robio-
logische kwaliteitszorgen procesapparatuur.
Drs. H. Verburg (Veterinaire Hoofdinspectie, Leid-
schendam): Integrale Kwaliteitsbewaking(lKB) in de
vleesindustrie - tot hoever?
16.00 Sluiting.

Opgave van deelname vóór 25februari /^(SJbijir. B. .1.
Hartog, Keuringsdienst van Waren, Postbus 777,
7500 AT Enschede (053-767555).

Drs. G. de Vries, veterinair medewerker Stichting Gezondheidszorg voor Dieren, Bachmanstraat 48,25 96 JD
\'s-Gravcnhagc.

Index Lists provided by the VAMPP computer
programme for dairy herd health and
production control

SUMMARY In a series of 4 papers the Index Lists as provided by the VAMPP computer programme
are presented.

The information on Index List 1. covering milk production, milk quaUty and udder health, is suitable to
monitor actual herd performance, especially when used in connection with the other index lists.
With computer programmes becoming available to velerinary control programmes, proper interpreta-
tion and prompt analysis of data is more critical. This paper outlines how deviations of index figures
from reference values are detected, how analysis may be performed and how advice is built-up.

The rentability of a dairy operation is de-
termined by factors such as labour effi-
ciency (e.g. number of cows per man), farm
organization (e.g. number of cows per ha,
home raising of youngstock) and biotech-
nical factors (e.g. milk yield level per cow,
health status). Milk yield level is, though
genetically based, influenced by health
status, nutrition and husbandry conditions.
Farm management has a great impact on
the interactive factors mentioned above. In
order to interpret these interactions prop-
erly, the practitioner needs methods to
monitor and analyse the most relevant
parameters and related aspects. Several
data per animal and farm aspect must be
collected to calculate parameters. The four
Index Lists, described elsewhere, are exam-
ples of such parameter/index figure list (19,
20, 25, 26). The main goals of these lists are
to assess the actual farm situation and to
detect impending problems. The lists cover
the areas of milk production, udder health,
reproduction, lameness, youngstock rear-
ing, cow culling, body condition and nutri-
tion. The Index Lists can be used in a man-
ual record system, but may also be provid-
ed in the VAMPP computer programme
(24).

In this first of a series of four papers. Index
List 1 of farm \'K\' is presented.
The objectives of this paper are to demon-
strate (I) how the index figures on Index
List 1 are interpreted, analysed and evalu-
ated, (2) how advice and/or alternative so-
lutions for decision-making are provided
for the farmer. Relationships between

index figures on the different Index Lists
are indicated in the text via references.

Data on Index List I (Table 1) originate from the milk
recording organisation, dairy factory, farm diary and
examinations performed at each farm visit (19).
Background information concerning the index figures
and reference values (19); and the manner in which
data are entered into the computer (24) have been
described.

Figures in Table 1 cover a period of 4 months, divided
into 4-weekly intervals (farm visits), 3-weekly inter-
vals (milk recording frequency) and 2-weekly inter-
vals (dairy factory frequency). All dates are located by
the computer in chronological order.
In order to facilitate interpretation and clarify
methods, the situation on a farm \'K\' is presented in
Table I as an example. Whenever needed, an analysis
of index figures is carried out by the computer.

During the first quarter of the year, on
average 42 lactating cows, 11 lactating
heifers and 11 dry cows were present, i.e. a
total of 64 cows and heifers.
The number of lactating cows hardly varies.
Therefore, the number of cows calving bal-
ances with the number of cows dried off or
culled in this period. The number of heifers
in milk decreases from 13 to 8. This is
caused by both drying off and lack of newly
calved heifers (see index list 2; calving pat-
tern).

The number of dry cows hardly varies dur-
ing the period. In this quarter the percen-
tage of dry cows is 18% of all cows present,
varying from 15-20%. This is just above the
reference value of 17%. The length of the
dry period and the calving interval have
opposing effects on this percentage on a
farm. On farm K the length of the dry
period is 62.6 days as can be calculated
from, for example the milk recording
forms. In this case the calving interval
should be around 365 days (see index list 2:
374 days).

Both the length of the dry period and the
calculated expected average calving inter-
val were reason to advise the farmer to
reduce the average dry period length to 55
days. This length is determined by weigh-
ing factors such as parity, body condition,
milk production level and lactation length
(calving interval and gestation length in-
cluded) according to Allaire (1).
This author recommends a dry period of 60
days after first lactation, especially in high
yielding heifers. After the second or third
lactation a dry period of 45-55 days would
be convenient. The longer the calving in-
terval of a cow in good body condition, the
shorter the length of the dry period in the
range from 40 tot 70 days may be. On farm
K the average expected calving interval is
374 days (index list 2) and body condition
is good (index list 4), thus dry period length
may be reduced.

The average milk production per cow per
day is almost constant over the period Jan-
uary 19 to March 1. In the period thereafter
this daily yield increases by more than 2 kg.
More important than the average daily
yield is the productivity in the various lac-
tation groups (22).

It appears from Table 1 that the increase of
daily yield occurs in all lactation groups, is
greatest in cows 0-120 days in milk and
only slight in cows more than 211 days in
milk. The ratio between the number of
cows in early lactation and the number of
cows in late lactation is steady after March
1 (1.19), varying from 1.05 to 1.28. In the
period prior to March 1 this ratio is 0.79
(0.77-0.82). The increase in milk yield,
however, can not be explained from this
ratio alone (see below).

The average lactation stage ofthe herd\'^nor
to March 1 is about 168 days. After this
date greater, but not excessive variation
occurs.

Between values of 150 and 190 day? the
average lactation stage may be referred to
as rather constant. In this range the same
number of cows leave the milking .lerd
through drying off or culling as newly
calved cows enter. Sometimes, drying off a
cow after a long lactation length may have
a great impact on average lactation stage.

Example; a herd with an average lactation
stage of 170 days; calvings of 4 cows, (stage
35 days) and drying off dates of 2 cows
(stage 305 days) are listed; 50 x 170 - 2 x 305
4 x 35 = 154 days.

Variations in average lactation stage after
March 1 can not be explained from the
small peak in calvings around March-April
alone (index list 2). The number of cows in
late lactation decreased between January
19 and March 4. The influence of yield in
heifers may be assumed to be small, due to
their small number.

The difference in daily yield of more than 2
kg must be explained otherwise, especially
since these differences occur within groups
over this period. A factor of major import-
ance in explaining increases in milk pro-
duction is nutrition (22). In addition to the
high production level in March-April, pro-
ductivity in January-February appears to
be suboptimal. Data on nutrition and
composition of the ration mentioned on
index list 4 may be handled for evaluation.
An impression of nutritional efficiency
may be obtained by an assessment of milk
fat and protein percentages in the different
lactation groups, the occurrence of meta-
bolic/nutritional disorders, and the pat-
tern of body condition in the various lacta-
tion groups.

For an evaluation of milk fat and protein
percentages information from the milk re-
cording and milk sales account is available.
Bulk milk is examined frequently and that
information is therefore suitable to im-
mediately assess management influences on
herd level. Milk recording information is
less suitable for this purpose due to the
3- or 4-week intervals between centering
dates. Milk recording data are suitable to
assess the course of milk fat and milk pro-
tein percentages in the lactation groups on
the centering date (vertical column) and
between centering dates (horizontal line).
Table 1-2 may be helpful to the practitioner
in this assessment.

Milk fat and milk protein percentages for the
herd arc good during the evaluation period,
compared to the reference values of 4.20%
and 3.35% respectively for the Dutch Frie-
sian breed. The fat percentage of 4.08 on
April 14 is below the reference value. This
percentage can not be found in the data
from the dairy factory (milk sales account).
More important than the herd averages are
the figures per lactation group.
Milk fat percentages are lowest in all 4
groups on April 14 except in group 0-60
days, and highest on March I and Mav 4
(Tabic 1).

The following lower threshold values for
milk fat percentages in the lactation groups
0-120 days, 121-210 days and 211 days or
more may be given: 3.80-3.90%, 4.10-
4.30% and 4.50% respectively.
These are indicative figures which follow
more or less the physiological curve of the
lactation on a farm with average milk pro-
duction level (10). Milk fat percentage is
rather low in the group cows and heifers
0-120 days on January 19, February 9,
March 23, and April 14. If the changes are
not accounted for by the physiological
pattern, attention to the structure value in
the ration and the crude fibre content may
be necessary (20). Certainly this is needed
when findings of the assessment of milk
yield (kg) are taken into account.
Milk protein percentage is rather marginal
in cows and heifers 0-120 days in milk on
January 19, February 9, March 1 (!), April
14 and May 4. Lower threshold values for
milk protein percentage in the lactation
groups 0-120 days, 121-210 days and 211
days or more may be given: 3.10-3.20%,
3.25-3.45%, and 3.55% respectively.
These again are indicative figures which fol-
low the physiological pattern. Figures are
based mainly on data presented by Dijk-
huizen (10) and dependent on parity distri-
bution in the herd, milk production level
and average genetic merit. On March 1 and
May 4 the lowest milk protein percentages
are observed together with the highest milk
fat percentages. On March 1 the highest
number of cows with milk protein less than
3.00% is listed: 9 animals.
When we take the findings on kg milk of
cows and heifers 0-120 days in milk into
account, it may be concluded that energy
supply in the ration fed to both cows and
heifers in early lactation is inadequate.
According to the calculation of feed value
of this ration there was a shortage of energy
(see index list 4). In addition, 4 cows with
clinical ketosis were detected in January
and 1 in February (see index list 4). The
farmer has been advised to correct energy
supply and structure value in the ration.
However, milk recording results become
available to the farmer 10-20 days after
centering date and so we still notice the

Table I. Index list I of farm \'K\'. on milk production, milk quality and udder health, as provided by the
VAMPP computer programme.

♦ heifers dry
Ave. yield/cow/dsy
herd milk fat X
herd milk protein Z
Ave.lactstion staSe

0- 60 d.
61-120 d.
121-210 d.
211-
0- 60
61-120
121-210 d.
211-
X 0- 60 d.
61-120 d.
121-210 d.
211-

30.2 ( 9)
26.4 (12)
22.1 ( 9)
17.0 (12)
3.95
4.06
4.45
4.97
3.16
3.29
3.44
3.83
31.9 ( 5)
27.4 (13)
23.3 (11)
.7 (13)
. 10
.79
27
.59

Tabic 1-2. Ciiiidc-llnc to the evaluation of milk fat and protein percentages. Indicative threshold values arc
described in the text.

compare herd milk fat and protein
percentages to target values
of 4.20% and 3.35% respectively

compare milk fat and protein
percentages in the 4 lactation
groups to the indicative
threshold values; mind the
numbers of cows per groupl

which group(s) is(are) responsible
of high/low herd values?
which group(s) is(are) above the
physiological lower- threshold values?

low milk protein low kgs: energy
low milk fat: structure value
low milk protein £ fat low kgs:
energy, structure value, genetic
make-up
->211 d.

low milk fat e protein low kgs:
genetic make-up, nutrition
high kgs low milk fat & protein:
structure value, genetic make-up

are from reports or cow records
indications available for other
causative factors, such as_

metabolic/
nutritional
disorders
(list 4)

laminitis	deviating	genetic	other:
	body	factors	stress.
	condition	(LW, cow	season,
(list 2)	(list 4)	index)	heat.

Tiir. Vl ir.kinakv Qi arti.ri v. Vol 7, No i, JaniiaryI98|

energy shortage on March 1. From March
23 an increase in milic production (kg) is
noted, especially in the cows in early lacta-
tion. Energy supply in the ration seems to
be adequate. From the pattern of milk re-
cording data between January 19and April
14 it can be read that low milk yield of cows
in early lactation is not restored in the re-
mainder of the lactation. Cows 0-60 days in
milk on March 1 with an average yield of 27
kg remain on a lower level on March 23 and
April 14, when they are moved to another
lactation group. This phenomenon is oc-
curring, while average daily milk yield is
increasing.

The herd milk fat percentage of 4.08% on
April 14 seems to be mainly caused by 18
newly calved animals. A comparable figure
can not be detected in the bulk milk data
(milk sales account). Herd figures in the
milk recording are calculated averages and
not related to averages of bulk milk.
On May 4 a depth point in milk protein of
3.06% is listed in the group 61-120 days.
This concerns 8 cows. Milk production
level in this group is reasonable. These 8
cows do not have a detectable influence on
herd milk protein percentage on this date.
On farm K attention to the energy supply
during the housing period seems to be
needed.

The relatively high milk fat and protein
percentage and low yield (kg) of cows in
late lactation during January and Febru-
ary could be explained by the milk record-
ing results; these cows are more than 305
days in milk and have left the lactating herd
via drying off on May 4. This may explain
the variations in average lactation stage as
well.

In the milk yield of heifers another aspect
plays a role. The genetic expectancy for
milk production in these heifers is variable.
The lactation value (LW) on the milk re-
cording forms can be used to compare heif-
ers\' productivity and perform selection.
See index list 2: \'number of heifers no to be
bred again\' and index list 3: \'culled for low
production\'. The farmer is advised to select
on genetic expectancy and productivity in
heifers at an early stage.

The Herd Standard Cow production or
HSC (22) decreases between January 19 and
February 26 from 36 to 34 to 33 and then
remains rather constant. This pattern again
reflects the marginal energy supply in the
ration during the period January-March.
The correction factors used in the calcula-
tion in the Herd Standard Cow production
have a 3 times greater value in late lactation
than in early lactation. And cows which are
more than 305 days in milk (see above) are
excluded from this calculation. For a
further explanation of factors which cause
variations in the Herd Standard Cow pro-
duction we refer to another paper (22).

The daily herd milk production shows an
increase from March 13 after an initial de-
cline in January and February. This figure
divided by the number of lactating animals
gives an impression of the average daily
yield per cow. For example, 1050 kg of
milk have been delivered during the 14
days from March 13 from 41 lactating
animals, so daily yield per cow is 20.58 kg.
This figure then is comparable to that fig-
ure of the milk recording. Such calcula-
tions can also be made, every time the bulk
milk is delivered (ervery 2 or 3 days). It then
becomes an actual production figure.
The increase of 8.7% on March 27 can not
be explained by the better energy supply
alone. There is an influence of the number
of newly calved cows as well as cows in late
lactation dried off.

Herd percentage for milk fat and milk pro-
tein in bulk milk show similar pattern dur-
ing the evaluation period. The greatest de-
cline occurs on January 30 (milk fat 4.18%)
which cannot be detected in milk recording
data (4.36%). This decline is possibly caus-
ed by the 11 cows and 1 heifer in early
lactation (see above).

The average milk protein values should be
on a higher level than 3.25%. Discussions
about energy supply have taken place:
quality and quantity of roughages and
supply of concentrates are mainly involved
(see index list 4).

Quality examinations of bulk milk other
than somatic cell count or bacteria count
have taken place only on March 27. This
examination concerned the determination
of freezing point: the result of—0.537" C is

The average hulk milk somatic cell count
was 133 X lOVml over the evaluation
period, varying from 64 to 264 x lOVml.
Compared to the reference value of maxi-
mum 300 X lOVml this is favourable (21).
The slight increase after March and April
should be monitored accurately because of
a risk of increase in the number of subclini-
cal quarter infections. Quarter infection
level and milk production loss due to sub-
clinical infections seem to be on an accep-
tabcl level at this average cell count on
farm K (21).

The average bulk milk bacteria count was
10 X lOVml in the same period and again
below the maximum acceptable value of 35
X lOVml. Milkinghygieneand milkingma-
chine sanitation seems to be adequate ac-
cording to this average. Inspection during
farm visits confirms this supposition. On
April 24 the bulk milk bacteria count was
38 X lOVml. This appeared to be an acci-
dental increase caused by disorders in the
jetters leading to disturbed sanitation.
These jetters have been replaced. On the
next farm visit the bacteria count must be
checked to see whether measures taken
were adequate.

Data on udder health concern a period of
over 3 months. The average number of cow
cases and cows with clinical mastitis was 10
and 10 respectively (i.e. in percentages of
the 64 cows present 16%and 16%,andona
yearly basis 64% for both). This exceeds
the reference value of 25% per year (21).
The monthly reference value of 2.5% is not
exceeded in the first months (1/64 x 100 =
1.6%), but is on March 27: 3/64 x 100 =
4.7%. This increase occurs together with an
increase in cell count. So action may be
needed, certainly if data of the next date in
April indicate a further increase of cow
cases.

About 1.2 quarters and 1.0 cow case are
involved per cow with mastitis. All concern
first cow cases and no repeat eases.

Culturing results indicate mixed infections
of streptococci and staphylococci. All cul-
ture results are listed on the Herd Mastitis
List (21) which is of great help in an analy-
sis or evaluation.

Two cases of teat injuries have been listed
during this period. In both cases cows with
broken udder were involved. Inspection of
cubicle sizes, adjustment of shoulder rail,
climatic conditions and lameness (index
list 2) did not reveal any abnormalities.

No activities conccrning the evaluation oJ
milking equipment, assessment of milking
procedure or evaluation of ventilation have
been recorded during this 3 month period.
Those aspects will be involved in an analy-
sis of udder health during the next quarter.
Milking equipment should be evaluated
twice yearly, so in the next quarter this
must take place. If action is required an
analysis should be initiated then.
Methods of such analysis are beyond the
scope of this paper and have been de-
scribed elsewhere (22). The same applies to
further evaluation of udder health status,
advice concerning antibiotic treatment of
mastitis during lactation and at drying off,
and description of an udder health control
programme (21).

Literature references have been compiled in
the fourth paper (TAe Veterinary Quarterly
1985; 7: 24-30).

Index Lists provided by the VAMPP computer
programme for dairy herd health and
production control

SUMMARY In a series of four papers eompulerized herd reports on various aspects of dairy
farming, the Index Lists, are presented for herd health and production control purposes. This second
paper presents Index List 2. on calving, breeding efficiency and lameness. The information from this
list is suitable to monitor herd performance, especially when used in combination with information
from other index lists.

Methods for interpretation and evaluation of the data listed are provided. Evaluations should take
those aspects related to reproduction and lameness into account. The use of current infortnation and
prompt computerized analysis in detecting deviations in index figures and providing advice to farm
management is di.scussed.

Reproduction is one of the conditions for
the production of milk and calves. Repro-
ductive efficiency is related to aspects such
as milk yield, nutrition and body condi-
tion, and calf rearing. Lameness may re-
duce oestrus expression and therefore oes-
trus detection rate, and may be a reason for
involuntary culling of high-yielding cows
leading to a reduced selection potential in
the herd (20).

In a herd health programme, many data on
reproduction must be collected by the
farmer to allow monitoring of reproduc-
tive efficiency and lameness by the prac-
titioner. Index List 2 is an example of a
combination of parameters or index fig-
ures needed for that purpose (20). This
Index List may become available after
manual data handling, but may also be
provided as print-out in the VAMPP com-
puter programme (24).

This paper presents the computerized In-
dex List 2 of a farm \'K\'.
The objectives of this paper are to demon-
strate (1) how the index figures are inter-
preted and evaluated (2), how advice and/
or alternative solutions for decision-
making of the farmer are provided. Rela-
tionships between index figures on different
lists are indicated by references in the text.

Data on Index List 2 (Table I) originate from the farm
diary, examination list of the practitioner and inciden-
tally laboratory testing. The index figures are ob-
tained via computer processing of the data (24).
Background information concerning index figures
and differential diagnostic procedures in cases where
index figures deviate from reference values have been
described elsewhere (20).

Dept. of Herd Health and Field Service, Faculty of Veterinary Medicine, Marburglaan 4, 3508 TD Utrecht,
the Netherlands.

Tabic I. Index list 2 of farm \'K\'. on reproduction and lameness, as provided by the VAMPP comiputcr
programme.

INDEX LIST 2: REPRODUCTION ftN& Li^HENESS
Quarter stsrtina on...
DATA ON CALUINGS

( bred prior to 51 days p.p.
ave.interval calvina- last service
ave. interval calvina-conception
ave.expected calvina interval
% of observed 1-st oestri;
0-15 days p.p.
16-30 days p.p.
31-50 days p.p.
Z oestri or l-st service 51-75 d.
ave.interval calvina-lst service

total ♦ clinical lameness
foot rot (Kl)
claw lesions (K2rK3)
other (k4tk5fk20)
herd hoof trimaina
formaline foot bathing
VACCINATION BH-1 VIRUS
SKIN LESIONS
ECTOPARASITES (U7)

Figures in Table I cover a period of 6 months, divided
into two quarters for data on breeding, and into 4-
weekly intervals for data on calving history and lame-
ness, corresponding with the frequency of farm visits
every 4 weeks. All dates are located by the computer
in chronological order.

The situation on a farm \'K\' is presented in Table 1 as
an example in order to facilitate interpretation and
clarify methods. Where needed, an analysis of index
figures is carried out by the computer.

In the first quarter of the year 12 cows and
4 heifers have calved, in the second quarter
16 and 5 respectively. In percentages of the
total number of cows present (64 according
to index list 1) the figures are 25% and 32%.

More than 50% of the herd has calved over
both quarters. A peak in calvings on this
farm occurred in March-April, namely
heifers. Such a calving peak may influence
the milk production (see index list 1), the
composition of the ration (see index list 4),
the occurrence of metabolic disorders (see
index list 4), the occurrence of mastitis and
lameness, the number of reproductive ex-
aminations per farm visit and the number
of subsequent reproductive disorders.
The average age of heifers at first calving as
recorded was 782 days (= 4), 811 days (=
2). This represents a problem situation.

The reference value of this index figure is
730 ± 40 days. Causes of this delay in age at
first calving must be investigated. The
computer may provide a frequency distri-
bution (Table 2-1).

The conclusion to be drawn from Table 2.1
is that there is no normal distribution of
animals around the 730 days. The distribu-
tion is shifted to the right. One heifer (no.
94) has calved at an age of 960 days.
Analysis must include the following as-
pects; (1) the farmer starts inseminating
maiden heifers at a late age due to either
growth retardation in these animals (caus-
ed by health disorders, nutritional failures
and/or suboptimal husbandry), or poor
oestrus detection efficiency, (2) conception
does not take place due to the use of sterile
or subfertile running bulls, (3) the farmer is
forgetting to inseminate maiden heifers, (4)
the occurrence of early embryonic/foetal
death.

On farm K nearly all maiden heifers were
pregnant after one insemination, cxcept for
no. 94, which came back into oestrus about
5 months after positive pregnancy diagno-
sis. The farmer has retained this heifer and
inseminated a second time because of the
high breeding value. The average age of
maiden heifers at first breeding was greater
than 14 months. Therefore, these heifers
must have been inseminated in winter, at
which time oestrus detection by the farmer
may have been reduced.

Abnormal calving history has been recorded
in three cases. In all cases it concerned
twinning in cows (see number of calves
born). The percentage of twinning is over
8%, when calculated over the 35 cows
calved. This is twice the reference value.
Twinning may negatively influence milk
yield, body condition and reproductive ef-
ficiency.

No case of abortion has been listed in this
period. In this figure \'abortion\' occurs be-
tween 140 and 260 days gestation. Before
140 days (an arbitrarily chosen time), de-
tection may be difficult due to early em-
bryonic or fetal death or diagnostic failure;
those cases are recorded under irregular
cycle length.

Stillbirth occurred in one heifer (98) in the
first quarter of the year. Evaluation of the
sire used for this heifer has already shown
moderate suitability for maiden heifers.
Other causes of dystocia such as age, con-
formation, body weight, breed and peri-
parturient management were not inv olved
in this case.

In this period the farmer decided not to
breed again in 12 cases. Of these 12 there
were 4 heifers: no. 98 because of low milk
yield (LW < 75), no. 99 because of low milk
yield and chronic lameness, no. 89 because
of difficulties around calving (dystocia)
and no. 100 because low milk yield and
reproductive failure. These heifers have
been milked and later culled.
In the 8 cows the reason was reproductive
failure (repeat breeder after twinning) in 3,
low milk yield (LW< 80)and chronic mas-
titis in 3 others, chronic lameness and type
traits in 2 further cows. The reasons for
culling are recorded on index list 3.
The number of animals with retained pla-
centa usually involves cows with higher
parity. In the first 3 months it occurred in 2
of 15 animals (13%) and in the second in 4
of 21 animals (19%). In these cases a nega-
tive influence of retained placenta on calv-
ing interval and pregnancy rate after first
service may be expected.
Considering the diagnoses \'cystic ovarian
disease\' and \'suboestrus\' an increase of
suboestrus can be noticed between April
and .luly. The number of animals treated
for suboestrus follows the same pattern. In
addition to the possibility of a poor oes-
trus-detection rate on the farm, the effect
of high environmental temperature on oes-
trus expression must not be neglected. Out-
side temperatures in summer were 2.8° C
higher than normal, in .luly even 4.3° C
higher. Cystic ovarian disease has been di-
agnosed in 4 cows, one of which had a high
peak yield, and one of which had been
treated with prostaglandins.

In the first quarter 9 cows and no heifers
have been insetninated, in the second 12
cows and 7 heifers. These numbers should
be handled together with the number of
(first) services in order to interpret the fol-
lowing index figures.

It is obvious that no animal has been bred
prior to 5! c/aj\'.y after calving. Although the
average milk yield per cow is more than
6000 kg per year, a frequency distribution
of individual yields would point out low
productive cows. This information, ob-
tained from the yearly production review
per farm from the milk recording organisa-
tion, indicates that low production cows
are bred too late after calving. Some high
yielding cows with high persistency may be
bred for the first time later in the season,
although delay in the calving to first service
interval in these cows is not always neces-
sary when they are in good health and show
target body condition. Instead of waiting,
it is important to plan a calving interval for
each individual cow. A frequency distribu-
tion of intervals from calving to first ser-
vice in the period on index list 2 is pre-
sented in Table 2-2.

Compared to the target interval of 50-70
days. Tabic 2-2 shows a shift to the right.
The farmer starts too late with the first
breedings. Cow numbers in the interval 70-
90 days refer to a parity above 2. Numbers
97, 103 and 94 concern heifers. Heifer 94
has already appeared in Table 2-1 with an
old age at first calving. Following this ob-
servation, the farmer is regularly advised to
breed cows sooner after calving, especially
the low and average yielding cows.

Both the interval from calving to last service
and the interval from calving to conception
should have the same value. Differences
occur when cows in the first interval have
been bred several times, not conceived and
possibly been culled.

Both index figures are similar in the first
quarter, though higher than the target
range of 85-100 days. The latter is ccrtainly
related to the average interval from calving
to first service (Table 2-2). In the second
quarter the difference between the two
index figures is 8 days, caused by one cow,
namely number 35 (see Table 2-3, 2-4).

The intervals ofthe index figures is again at
a poor level, although better than in the
first quarter.

The average number of services per concep-
tion is the same in both quarters. This aver-
age figure is at a favourable level, possibly
due to long average interval from calving
to first service.

The average expected calving interval is the
sum of the average interval from calving to
conception and the average gestation
length (280 days). Great variations in this
calving to conception interval cause great
variations in the calving interval, especially
when considered over short periods (see
Table 2-4). This expected calving interval
refers to animals which have been bred in
the same quarter.

Problem cows could be identified by draw-
ing a frequency distribution of intervals
from calving to last service and from calv-
ing to conception. In Table 2-3 and 2-4
these frequency distrubutions are present-
ed as processed by the computer.
One has to consider whether problem cows
on farm K in this period should be culled,
and how long the interval from calving to
last service per cow may be. Economic
criteria described by Dijkhuizen (10) play
an important role in this. Among these
criteria are: expected calving interval, milk
production level and persistency, parity
and genetic potential for milk production.
Problem cases in Table 2-3 are those cows
which have passed the 110 day interval.

Finally, 5 of these 6 cows have conceived
(Table 2-4). Heifers 94 and 97 have been
bred for the first time rather late (Table
2-2). Real problem cases are cow number
21,52, 35 and 1. These have been bred for
the first time within 90 days postpartum,
but are repeat breeders. The average ex-
pected calving interval is around the Dutch
average figure.

In addition to the more retrospective ap-
proach of reproductive failures mentioned

Table 2-1. Frequency distri-
bution of age of heifers at first
calving. Numbers in the Table
refer to cow numbers.

101
102
14	61	67
82	77	78
20	39	103
8	12	54	97
70	3	5	94 21 52
31.8	22.7	22.7	4.5 9.1 4.5

4.5

to cow numbers. The respec-
tive interval -h 280 days =
30 50 70 90 110 130 150 170 190 expected calving interval.

above, the strategy of veterinary herd
health and production control should be
aimed at a current and preventive ap-
proach. The various lists of reminder for
action provided fortnightly by the compu-
ter are the foundations for this second ap-
proach (24). These action lists enable the
practitioner to intervene in herd problems.
Because the information on these lists is
multi-disciplinary, the farmer and practi-
tioner are aware of impending problem
cases.

To evaluate oestrus detection efficiency 4
classes are distinguished. Percentages must
increase slowly over the first 3 classes and a
target of 85-90% in the 4th class should be
reached, if oestrus detection is good (20).
This target rate has been achieved in the
first but not in the second quarter. The
percentages in the first three preceding
classes on farm K are not optimal, and this
indicates that oestrus detection could be
improved. This was already suspected from
Table 2-1, the age of heifers at first calving,
and from the number of animals examined
because they had not been seen in heat.

In some cases of suboestrus, lameness may
be an indirect cause (see below). In order to
improve oestrus detection the farmer has
been instructed and action lists are pro-
vided fortnightly, The most important lists
on this subject are \'cows/heifers due for
breeding\', \'expected oestrus dates\' and \'3-
and 6-weekly checks on returns into oes-
trus\' (24). By means of these lists, the con-
trol programme may intervene in current
or impending problems. Problem cows are
pointed out to the farmer. The practioner
must check the current situation during
each farm visit.

The average interval from calving to first
service has been discussed previously. The
frequency distribution of these intervals is
more important than the average itself
(Table 2-2). The average is rather high
compared with the target range of 50-70
days. There is a difference of nearly 10 days
between the index figures from both quar-
ters. Oestrus detection has to be improved
in order to achieve an average interval of
less than 60 days (see oestrus detection
rates). In addition, first breedings must be
initiated earlier after calving. The various
action lists serve this purpose, without ne-
glecting the individual differences between
cows (milk yield, condition, parity, health
status).

Calculations of index figures on breeding
efficiency in both quarters regard 21 and20
services respectively. One has to bear in
mind that tendencies are more important
here than the absolute values.
The average mmbtr o( services per concep-
tion is 1.53 and 1.55 in the two quarters.
This is favourable compared to the refer-
ence value of 1.5. The fact that first breed-
ings start late after calving will influence this
value. The index figure \'lower threshold of
the interval from first service to concep-
tion\' is calculated as (1.53-1.0) x 21 days =
11.2 days and (1.55-1.0) x 21 days = 11.5
days (11). This means that 11.1 and 11.5
days respectively would be lost due to cows
failing to conceive, if no oestri were missed
after previous breedings. The average fig-
ure, however, is 16.3 and 21.4 days in the
two quarters. This means that in the first
quarter 16.3-11.1 = 5.2 days and in the
second 21.4-11.5 = 9.9 days have further
been a lost due to oestri missed in cows
bred but not conceived. This means an
extra delay in calving interval (11),
The index figures mentioned above give a
good impression of the oestrus detection
efficiency.

The average pregnancy rate after first ser-
vice is 76.5% in the first quarter and 63.6%
in the second. This is higher than the refer-
ence value. Possible causes of this perform-
ance may be (a) the long interval from
calving to first service, (b) optimal fertiliz-
ing capacity of semen (sires) used or (c) the
small number of animals in the calculation.
However, the difference between these in-
dex figures from the two quarters is about
14% and this could be an unfavourable
tendency. Note the difference between in-
tervals from calving to last service and
from calving to conception (Table 2-3 and
2-4) and the rate of oestri/first services be-
tween 31 and 75 days after calving in both
quarters.

Problem cows play a role as well. The lower
pregnancy rate in the second quarter may
be related to the number of heifers bred
and the number with cystic ovarian dis-
ease.

The number of ca.ses of clinical lameness in
both quarters is 1 and 5 respectively. This is
1.5% and 7.4% of the average number of
cows present. According to the diagnosis
named, claw lesions such as ulceration of
the sole and footrot, occur most often.
The increase of clinical lameness may de-
mand accurate monitoring. The highest in-
cidence rate of lameness is reported to
occur in the spring-summer season (4).
This is valid on farm K as well, though
rates are low compared to the average rate
of 15%. Clinical lameness has been re-
corded in cow number 3 (8 yrs), 8 (9 yrs), 28
(11 yrs), 50 (5 yrs), 94 (2 yrs), and 99 (2 yrs),
the latter two being heifers. The average
age of these cows was 6\'/2 years, thus mostly
older cows. Two of those cows have not
been bred again. For other animals the
interval from calving to conception varies
from 50 to 130 days (Table 2-3, 2-4). The
average interval from calving to first case
of lameness was 80 days, varying from 6-
140 days, so just after the peak date in milk
production. An influence of lameness on
milk yield could not be established in this
small number of cows, though the individ-
ual Lactation Values (LW) were below the
herd average in all cases (22). According to
the farm check list (18) the practitioner dis-
cusses herd hoof trimming with the farmer
in February-March. Herd hoof trimming
has been carried out in February on farm K
(sec X in Table 2). Cows on farm K are not
routinely trimmed at drying off as is per-
formed on other farms. No indications
were determined from herd hoof trimming.
Farm K has a motorised brush to keep the
700 m long concrete path between plots
free of gravel.

Formalin foot bathing is being performed
on farm K at a regular but low frequency
(see x in Table 2). This is done according to
the directives described elsewhere (20).
The low rate of clinical lameness and the
lack of specific findings at herd hoof trim-
ming were no reason to suspect a relation-
ship between lameness and reduced feed
intake, lowered milk yield or lowered oes-
trus detection efficiency on farm K.

On farm K no vaccination against BHV-I
infection in cows or heifers has been car-
ried out in the two quarters. Herd screen-
ing of blood samples on BHV-1 antibody
level has been performed in the season
prior to January (23). A high percentage of
animals with an antibody level were de-
tected on farm K and for that reason no
vaccination was initiated (23).
In these two quarters no recordings con-
cerning skin lesions and ectoparasites in
cows have been made.

Literature references have been compiled in
the fourth paper (The Veterinary Quarterly
1985; 7: 24-30).

Index Lists provided by the VAMPP computer
programme for dairy herd health and
production control

SUMMARY In a series of four papers computerized herd reports for dairy herd health and production
control purposes, the Index Lists, are presented This third paper deals with Index List 3 on youngstock
reartng and cow culling. The information from this list is suitable for monitoring rearing efficience and
culling policy in a veterinary herd health and production control programme, especially when used in
combination with information from the other index lists.

Methods for interpretation and evaluation of the data are provided It is demonstrated how prompt
computerized analysis of current information is used to detect deviations in index figures and to advi.se
the farmer.

The costs of rearing replacement heifers
from birth until the end of their non-pro-
ductivc period at about 24 months of age
arc about $ 850 per heifer in the Nether-
lands (25). Calf rearing programmes should
be economically justified. This is only
achievable if breeding policy, health status,
nutrition and reproductive efficiency are
optimized. Farm management plays a key
role in this concept (25).
In a complete herd health and production
control programme the practitioner must
collect several relevant data on youngstock
and cows in order to monitor rearing effi-
ciency and culling policy and to detect im-
pending problems. Index Lists 3 is an ex-
ample of such a procedure (25). This list
may bccomc available after manual data
handling, but may also be provided as a
print-out in the VAMPP computer pro-
gramme (24).

The objectives of this paper are to demon-
strate (1) how these index figures are inter-
preted and evaluated, (2) how advice
and/or alternative solution for decision-
making of the farmer are provided. Rela-
tionships between index figures on differ-
ent lists are indicated by references in the
text.

Data on Index Li.st (Table 1) originate from the farm
diary, the examination list of the practitioner, labora-
tory testing and weighing of youngstock. Data entry
and processing by the computer have been described
elsewhere (24). The index figures appear on a print-
out. Background information about index figures and
differential diagnostic procedures in cases where
index figures deviate from reference values have been
de.scribed elsewhere (25).

In April and October the youngstock herd of each
farm in the computer is updated in 3 age groups.
On April 23 the respective numbers per age group are
14. 14 and 7.

Dept. of I lerd Health and Field Service, Faculty of Veterinary Medicine, Marburglaan 4, 3508 TD Utrecht,
the Netherlands.

Tabic I. index list 3 of farm \'K\', on calf rearing and cow culling, as provided by the VAMPP computer
programme.

INDEX LIST 3 : CALF REARING t COU CULLING
INyENTORY YOUNGSTOCK HERD
< 12 mo. ase
12-18 mo. aSe
> 18 mo. aSe (parity=0)

DlOO = diagnosis not yet set
RESPIRATORY DISEASES
Rl = BH-1 virus
R2 = BRS virus
R3 = other

RICO = diagnosis not yet set
ENDO- i ECTOPARASITES
Pl-3 = ectoparasites
P4 = lunSworm
P5 = distomatosis
P6 = aastro-intestinal worms
VACCINATIONS IN YOUNGSTOCK
Y1 = BH-1 virus
Y2 = BRS virus
Y3 = lunSworm

MORTALITY IN YOUNGSTOCK
1-14 days
15-30 days
1-3 mo.
>3 mo.
YOUNGSTOCK CULLED
health reasons
other reasons
COUS/HEIFERS CULLED
mortality

other health reasons
metab/nutrit.disorders
problems around calvina
udder health reasons
1ameness

♦ YOUNGSTOCK PER AGE-GROUP
MORE THAN 20 KG < TARGET WEIGHT:
1-3 mo. aae (total ♦ weighed )
3-6 mo. aae
6-12 mo.aae
12-15 mo.aae
>15 mo.aae

The ratio between the three groups should be 40%-
35%-25% on a yearly basis according to the guide-line
(2). These figures are related to the calving pattern
and culling rate in the herd. In this example the ratio is
409f-40%-20%, the average culling rate is below 20%
and the calving pattern is 25% and 32%) in two con-
secutive periods of 3 months (see index list 2).
Index List 3 in Table 1 covers a period of nearly five
months. This period is divided into 4-weekly-inter-
vals, related to the frequency of farm visits. In general,
youngstock is weighed twice yearly and weights are
compared with the target growth curve. The situation
on a farm \'K\' is presented in Table 1 as an example in
order to facilitate interpretation and clarify methods.
Whenever needed, an analysis of index figures is car-
ried out by the computer.

Health status comprises information con-
cerning diarrhoea, respiratory disease and
parasitic disorders.

In addition to age group, the proper diag-
nosis and the number of animals involved
are important. Background information
about these subjects have been described
elsewhere (25). On April 23 one calf is re-
corded with the diagnosis E. coli entero-
toxemia. During the interval of 4 weeks
after that date two other calves showed
clinical signs of diarrhoea. According to
index list 2 there has been a peak in number
of calvings just before this date. This in-
creasing incidence of diarrhoea was reason
to inspect colostrum feeding after calving,
hygiene, housing conditions and manage-
ment of new born calves and to give cor-
rective advice if required. After June 18 no
other clinical cases of diarrhoea have been
detected.

On February 26 two cases of clinical respir-
atory diseases have been recorded. This
concerned two calves of the age groups
6-12 months. The clinical diagnosis was an
infection with BRS virus. No other clinical
cases have occurred afterwards.
Housing and climatic (temperature/hu-
midity) conditions on the farm are rather
good. It is advisable to discuss a vaccina-
tion of youngstock against BRS infection
with the farmer before the next housing
period (23, 28). Data on index list 3 of this
year may be used as attention points for the
next year.

On January 23, three calves with ectopara-
sites have been listed: three recently pur-
chased heifer calves appeared to be in-
fected by Trichophyton at arrival. These
calves have been treated after which no
other cases occurred. An early separation
of those three calves from other young-
stock may have contributed to this fact.
Data concerning vaccination of young-
stock may be recorded: BHV-1, BRSV and
lungworm. Recording usually depends on
the season of the year and groups at risk on
the farm. A vaccination against lungw orm
has been performed in the young stock to
be turned out into pasture for the first time.

Mortality in calves and/or maiden heifers
in the various age groups should be related
to the diagnoses of health disorders named
under I, whenever possible. Reference
values per age group and per disease have
been described elsewhere (25).
On farm K one calf died in the 4-week
interval after April 23.
Coli-enterotoxemia was diagnosed at ne-
cropsy. This concerned the same calf as
was recorded with E. co//-enterotoxemia at
an age \'younger than 3 weeks\' at April 23.
The culling of youngstock is subdivided in
(1) health reasons and (2) other reasons.
Mortality is excluded from these groups.
On May 21 one calf has been culled for
chronic rumen tympany.
The reasons for culling of cows and heifers
are listed in a sequence of diminishing econ-
omic loss (9). Information of these culling
reasons has been published elsewhere (25).
On farm K six animals have been culled
during the period of index list 3. Calculated
on a yearly basis the culling rate would be
(2 X 6) / 64 = 18.8%. This would mean that
the average culling rate on this farm is less
than the average Dutch rate of 25% (9).
The reasons for culling are: other (inciden-
tally occurring) health disorders (2), fertil-
ity disorders (2), udder health disorders (I)
and unsatisfactory milk production (1).
The question could be raised, whether the
farmer selects sufficiently on milk produc-
tion potential in heifers (see index list 1),
especially considering the low culling rate
and the low number of replacement ani-
mals. The computer presents lactation
curves of individual animals on kg milk,
milk fat percentage, milk protein percen-

tage, Lactation Value, corrected daily
yields and body condition scores, com-
pleted with data of health and reproduct-
ion. These data may be handled to assess
the selection policy of the farmer. The Lac-
tation Value from the milk recording forms
may be used as well.

It is questionable whether the farmer re-
tains enough calves with good genetic po-
tential for milk production. Average parity
in the milking herd is 3.4 years (SD = 1.9
yrs), thus higher than the Dutch average of
2.4 years. The inventory of the young^tock
herd at the top of index list 3 indicates a
slightly higher percentage than the culling
rate; 20% versus 18%. Since health reasons
account for the highest number of cullings
the margin for selection on production is
limited. Therefore, selection should al-
ready take place among calves.
Apart from this, care must be taken in
interpreting data from six months on a
yearly basis. Culling policy of farmers
varies throughout the year, and is deter-
mined by factors such as voluntary or in-
voluntary culling, maket prices and avail-
able housing.

On farm K these findings were reason to
discuss culling policy with the farmer, the
more when findings on milk production
performance of heifers (index list 1) and the
number of animals not to be inseminated
again (index list 2) are taken into account.
The number of animals purchased is subdi-
vided into young stock (parity = 0) and
cows/heifers (parity ^ I), Reasons are not
recorded.

Three young calves have been purchased
from a breeding farm. These calves have
been weighed on the farm and assessed on
health status; they met the criteria set (19).
The origin of purchased animals may be
important with regard to the possible in-
troduction of infections such as BHV-I or
udder pathogens. Cows or heifers have not
been purchased during this period on the
farm.

housing the animals and (2) prior to turn-
ing out to pasture. Dates may vary per
farm because animals are not all turned out
at the same time. Different age groups have
different housing/grazing periods.
On farm K the animals have been tape-
measured on April 23. The number of
animals measured per group is listed in
Table 1, as well as the number of animals
deviating from the standard growth curve.
This curve is based on information from
Clapp (7) and Boxem (6).
Figures on growth are in fact the results of
feeding and health status during the pre-
ceding period.

On this farm two calves in the age group
6-12 months and one heifer in the age
group older than 15 months were detected
to be more than 20 kg below optimal
weight. Average growth during the hous-
ing period was good. The two young calves
deviated 48 and 60 kg respectively, the
heifer 30 kg. These animals deserve extra
attention in order to reduce the growth re-
tardation. However, a growth retardation
of 50-60 kg agrees with a 2-3 months delay
in standard age. The delay could be reduced
by up to 20%, which agrees with about half
a month. Excessive growth should be
avoided because this results in fattening in
the pelvic canal and udder tissue. At first
insemination (about 14 months of age)
these three animals must be reassessed for
growth and maturity. Dependent on those
findings, discussion with the farmer should
take place concerning the time of first in-
semination. Postponement of this moment
could be possible. Causes of growth retar-
dation in the three animals have not been
detected.

Literature references have been compiled in
the fourth paper (T/ze Veterinary Quarterly
1985; 7; 24-30).

Growth of young stock in the different age
groups is checked routinely on farms where
calf rearing is part of the veterinary control
programme. The best times are (1) after

Index Lists provided by the VAMPP computer
programme for dairy herd health and
production control

SUMMARY In a series of 4 papers computerized herd reports on various aspects of dairy farming, the
Index Lists, are presented for herd health and production control purposes. This fourth paper regards
Index List 4 on nutritional disorders, body condition and ration composition. The information from this
list is suitable to monitor nutritional efficiency and feeding management, especially when used in
combination with information from the other index lists.

Methods for interpretation and evaluation of the data listed are provided. Evaluations should take into
account the aspects related to nutrition. It is demonstrated how deviations of index figures are detected
and how advice to farm management is built up by means of actual information and prompt computer-
ized analysis.

Dairy cow nutrition and feeding manage-
ment are key factors with regard to milk
production, herd health status and net
profits. Any herd health and production
control programme dealing with farm econ-
omics, milk production and herd health
status should incorporate the control of
nutritional efficiency (26).
Since nutritional aspects are closely related
to body condition, reproductive perform-
ance, weight gain in youngstock and the
other factors named above, the practi-
tioner should follow an integrated ap-
proach in herd health. Several relevant pa-
rameters must be collected by the prac-
titioner in order to monitor nutritional
efficiency in the whole-farm concept and to
detect impending problems. Index List 4 is
an example of such a procedure (26).
Index figures on this list may become
available after manual data handling, but
may also be provided as a print-out in the
VAMPP computer programme (24).
This paper presents the computerized Index
List 4 of a farm \'K\'.

The objectives of this paper are to demon-
strate (1) how the index figures are inter-
preted and evaluated, (2) how advice
and/or alternative solutions for decision-
making of the farmer are provided. Rela-
tionships between index figures on the dif-
ferent lists are indicated by the references
in the text.

Data on Index List 4 (Table 1) originate from the
farm diary, examination list ofthe practitioner, con-
dition scoring, milk recording organisation and lab-
oratory testing. Data entry and processing via the
VAMPP computer programme have been presented
elsewhere (24). The index figures appear as output in
this programme. Background informatitm about the
index figures and differential diagnostic procedures in
cases where index figures deviate from reference
values have been described elsewhere (26).
Data on Index List 4 cover a period of 6 months. The
period is divided into 4-weckly intervals correspond-
ing with the frequency of farm visits and into 3-weekly
intervals according to the frequency of milk record-
ings. The dates recorded at body condition scoring
refer to the farm visits. The composition ofthe ration
is listed together with the dates when changes of feed-
stuffs or quantities have been carried out. These
changes are listed manually. The dates are located by
the computer in chronological order.
The situation on a farm \'K\' is presented in Table 1 as
an example in order to facilitate interpretation and
clarify methods. Whenever needed, an analysis of
index figures is carried out by the computer.

Index list 4 indicates four cows witli clinical
ketosis in the period between January 1
and January 29 and one cow between Jan-
uary 29 and February 26. When we con-
sider the history of these cows (available
from the computer), it is evident that the
disorders occurred at 20 days after calving.
In addition to the clinical signs, blood
glucosc was reduced and ketone bodies
elevated. Overcondition m these cows
around parturition, due to fat deposition
after prolongation of calving interval or
surplus feeding, could not be detected. The
difference in condition score between the
dry period and calving was less than 0.5
unit. The score at calving was 3.1, agreeing
with the target score. The interval between
calving and conception was 60-67 days
in 4 of 5 cows and 190 days in one cow.
The corrected daily yields did not reach a
level above 35 kg milk in any of the 5 cows.
Energy deficiency in the ration seems to be
the most likely cause of the problem. This
was already expected from the data on
index list 1, and can be verified by checking
the ration in the first weeks after calving.
Energy intake can not meet the energy
requirements due to an increasing milk
production.

This results in a negative energy balance
after calving and, therefore, in an energy
mobilisation from body tissues (14). Other
clinical metabolic disorders have not been
detected on farm K during the period re-
corded on index list 4.

Between January 1 and February 26 signs
of indigestion have been detected in several
cows although no exact diagnoses were es-
tablished. The signs may be related to the
findings on index list 1, the observation of
\'abnormal faeces consistency\' further down
on the list, and the composition of the ra-
tion. All these signals demand further ac-
tion.

In the same period the farmer has recorded
a few cows with unsatisfactory milk yield in
his farm diary. In this case as well, nutri-
tion should be taken into account as poss-
ible cause (see below). The farmer had no
complaints of a lack of appetite or reduced
feed intake except in the cows with clinical
ketosis. No recordings of other health dis-
orders have been made over the whole
period.

Condition scores, actual daily yields and
corrected daily yields (ACD Y) of cows and
heifers in the different lactation groups are
presented in this part of Table 4. The num-
bers of animals are recorded in brackets.
The method of condition scoring is that
according to Wildman et al. (29). Com-
parison of milk production between the
different lactation groups is possible by
using the calculated corrected daily yields
(19). The pattern of the figures per sub-
group of score, actual yield and corrected
yield may be assessed in horizontal direct-
ion. Additionally these figures may be
assessed in a diagonal direction, since the
cows of the group 0-60 days in lactation are
those of the group 61-120 days about 1-2
months later, etc.

The average score of dry cows and cows in
late lactation was 3.5 and 3.6 on January 11
and February 8. These cows will have
calved in March and April. The average
score in the group 0-60 days is 2.9 and 2.6
on March 8 and April 7. A decline in score
has occurred in the time between dry period
and early lactation.

The greater the difference between average
score and target score around calving (3.0),
the more severe the decline. A higher score
results in a higher milk yield and further
loss of condition (13). The cows in the
group with a score of 2.6 return in the
group 61-120 days with a score of 2.8 about
a month later. Recovery of condition ap-
pears to occur only slowly after a great
decline. A low energy content in the ration
results in greater loss of condition and re-
duced milk yield (15).
The level of condition score over the lacta-
tion is moderate on January 11 and Febru-
ary 8 and not according to the normal pat-
tern. This pattern for the various lactation
stages is 3.0,2.5-3.0,3.0,3.0-3.5 and 3.5-3.0
respectively (16). Recovery of condition
appears to occur only in late lactation and
in the dry period.

There is no or hardly any difference between
scores of the other lactation groups. The
question arises whether the energy supply

Table 1. Index list 4 of farm \'K\' on nutritional disorders, body condition and ration composition as provided
by the VAMPP computer programme.

in the ration is satisfactory and whether
health disorders occur.
If we take the corrected daily yields
(ACDY) of the different lactation groups
into account, it can be noted that the
ACDY in the group 0-60 days on January
11 is moderate compared to that in other
groups. The same is valid on February 8.

This value has declined even more on
March 8. The cows in early lactation do not
reach their expected milk production level.
The findings from index list I and those of
clinical ketosis are endorsed here. Cows
which do not reach their peak milk yield
will not make it up in the remainder of
lactation. On March 8 and April 7 low

group 211 days and more in lactation of
April 7 could be such a signal.
Overconditioning does not usually occur
on farm K. The pattern of body condition
score in heifers is rather unpredictable. The
number of animals is small, and therefore
extreme score values exert a great influ-
ence. It is remarkable that several low score
values occur, especially in the group 0-60
days (4 heifers) and in the group 121-120
days (1 heifer) on May 4. All cases concern
heifers which have calved at relatively old
age (see index list 2), which explains why
these heifers were in more than good condi-
tion at calving. A great decline in condition
then occurs. According to the literature,
score figures of heifers are less reliable than
those of cows. Heifers supposedly grow
after calving, and conditions should be
present to allow this. A moderate or poor
condition predisposes to health disorders
and lowered conception. Scoring figures
should be interpreted in that context.
The ACDY values in the group of heifers
show great variations as well. Several
groups score low on various dates. The
genetic make-up of heifers may play a role
(see index list 1 and 2).

ACDY values in the group 61-120 days are
hot high. Several cows from the period Jan-
uary-February still perform below their
potential a few months later. On May 4 the
milk production level in the different lacta-
tion groups has finally risen. The ACDY
values are close together now.
The pattern of body condition scores is
normal as well. Cows not performing as
expected tend to become over-conditioned
in late lactation. The score of 3.8 in the

At the end of January the results of the
milk recording of January 19 were re-
turned to the farm. These results have been
processed by the computer (see index list 1)
and calculations of the rations have been
made.

At that time the following ration was fed to
cows in early lactation: grass silage ad libi-
tum, 12 kg maize silage and 12 kg concen-
trates per cow per day. The nutritional
value of this grass silage (40% dry matter
(d.m.)) was 720 VEM (Dutch feed energy
value) and 85 gr v.r.e. (Dutch feed crude
protein value) per kg of d.m. This silage
was harvested on August 12. No signs of
mould or heating were noticed. The nutri-
tional value ofthe maize silage (29% d.m.)
was 980 VEM and 50 gr v.r.e. per kg d.m.
Due to the low protein content in the
roughages, concentrates type B (940 VEM
and 150 gr v.r.e.) were fed in addition to
concentrates type A (940 VEM and 120 gr
v.r.e.).

The ration calculation is as follows:
estimated total dry matter intake of cows in early lactation:
estimated average dry matter intake from roughage:
reduction of roughage intake due to the supply of concentrates
(3 X 0.3 3 X 0.5 6 X 0.6 = 6 kg d.m.):

The total quantity of d.m. presents an ac-
ceptable intake for cows in early lactation.
The variation of d.m. intake is 18-20 kg (8).
The energy value (VEM) and protein value
(v.r.e.) in the ration agree with a milk pro-
duction level of 28-29 kg milk (4% fat).
The \'structure value (SV)\' in the ration is a
value comparable to crude fiber content;
the minimum value should be above 33%
of the d.m. in the ration (26). The total SV
in the ration is 6.3/18.8 = 33%, thus mar-
ginal. The followingconelusions have been
drawn based on the facts mentioned above
and is in agreement with a milk production
level as is achieved in January (see index
list 1). Cows on this farm, however, have a
higher production potential, as may be no-
ticed from previous milk recording forms.
The supply of energy in the ration should
be increased. This may be performed by an
increase of maize silage or another type of
concentrate. The measures to be taken de-
pend on factors such as the quantity of
maize silage and grass silage in stock and
the degree of filling of concentrate silos.
In a farm interview it appears that the grass
silage clamp silo has just been opened and
accounts for a calculated feeding period of
40 days. Maize silage is available in suffi-
cient quantity. Concentrates have been
stored in two silos, one for each type. The
A-type is fed at the feeding rack, the B-type
is fed in the milking parlor. An alternative
ration for cows in early lactation with a 30
kg milk yield could be suggested:

The structure value (SV) in the ration is
5.1/18.8 = 27%), thus too low. Type A con-
centrates are excluded from the ration of
cows and fed to young stock. Type B con-
centrates are fed at the feed rack (4 kg) and
in the milking parlour (4 kg twice daily).

The grass silage clamp was opened two
weeks ago and will be completely used.
After that period another clamp should be
opened. Around that time ration calcula-
tion should be repeated. This strategy may
explain why the milk production data on
index list 1 (kg milk and milk protein) start
to increase only from February-March on,
especially in the group of cows in early
lactation. The ration fed in January does
not explain the low milk fat percentages of
the cows in early lactation on January 19
and February 9. The structure value of the
ration was about 33% at that time. When
the structure value becomes marginal, the
importance of feeding management in-
creases, especially concerning the supply
of concentrates (SV = 0). The supply of
concentrates is spread over the day in 3
portions. However, some cows appeared to
receive a maximum supply of concentrates
at about 10 days after calving, resulting in a
lowered roughage intake. Malestein (17)
presents the reasons for a gradual increase
in concentrates after calving, an increase of
500 g per day, which will achieve a maxi-
mum supply between Day 14 and 20 after

calving. This strategy is especially valid
when the quality and quantity of forages
and structure value is suboptimal.
The grass silage is of moderate quality.
Rumen fermentation may be disturbed by
a rapid increase of concentrate supply after
calving coupled with insufficient intake of
roughage of poor quality. On this farm
signs of indigestion, loose faeces consist-
ency and clinical ketosis indicate such
problems. Farm management should be
corrected at that point. The clinical signs
mentioned above did not recur after this
correction.

The milk production level in March showed
a level which may be regarded as \'normal\'
for this farm. This can be noticed from the
HSC values and the production data in the
lactation groups on index list 1.
Another grass silage clamp was opened on
March 15. The analysis of this grass silage
(55% d.m.) was 845 VEM, 124 gr v.r.e. per
kg d.m. The composition of the ration of
cows in early lactation (milk yield 30 kg,
4% fat) was devised as follows:
tion may be effective only in the long term.
Prolongation of the interval between calv-
ing and conception of heifers may play a
secondary role (see index list 2).

CONCLUDING REMARKS
Information on the four index lists of a
dairy farm has been discussed in the pre-
vious paragraphs. An integrated approach
to problems is crucial for the interpretation
of the data. Mono-disciplinary informa-
tion which becomes available from the
items on each index list results in part-
analyses and part-solutions. This means
that veterinary control programmes have a
multi-disciplinary or interdisciplinary and
not a specialist approach. This is a major
feature of management consultants (3). A
specialist approaches a problem with spe-
cialist knowledge and viewpoint. The prac-
titioner in herd health control experiences
the whole problem as a starting point to
analysis. Sometimes he may need specialist
contributions. Solutions presented by

This grass silage clamp was intended for a
feeding period of 58 days. The structure
value in the ration is 5.7/ 18.8 = 30%, i.e.
around the threshold value. The nutri-
tional value of this ration agrees with a milk
production level of 30-31 kg milk (4% fat),
with a crude protein supply around the
threshold value (CVB 1979).
The average milk production in the lacta-
tion groups has returned to normal in
April-May. This can be checked by com-
parison of the ACDY values between
groups.

The low ACDY of heifers in late lactation
on April 7 and May 4 is remarkable. It
concerns 9 heifers in total. The causes of
the variation in productivity of the heifers
mentioned on the other index lists play a
role here. Activities to improve this situa-
mono-disciplines may be contradictory at
herd health level. Alternative solutions
based on part-analyses should be weighed
within the context of interactions between
health status, farm management, product-
ivity and economics. Milk production eva-
luation is an important factor in control
programmes contributing to an increase of
profits, and closely related to milk product-
ion are nutrition, health and farm manage-
ment. The control of these factors serve to
increase profits and/or reduce costs.
The four index lists contain information
concerning the main interactive farm as-
pects. Detection of problems may be per-
formed (18,19). An analysis should then be
initiated. From the previous paragraphs it
appears, however, that analysis requires
more information, sometimes at cow-level.

When computer programmes are available
to the practitioner, such analyses are less
time-consuming, more effective and rela-
tively less costly (24). As a result, adequate
advice may be given to the farmer. Then,
veterinary herd health and production con-
trol activities are current and preventive in
nature and not only retrospective.

1. Allaire, F. R.: Length of first dry period is most
critical. Hoard\'s Dairyman 1982; 127; 13. Publ.
W. D. Hoard & Sons Co, Fort Atkinson U.S.A.

2. Anonymous, 1.: Huisvesting en verzorging van
jongvee. Publik. no. 112, 1979. Ed. IMAG,
Wageningen, the Netherlands (in Dutch).

3. Anonymous, 2.: Bedrijfskundige; Uitgave in op-
dracht Min. Soc. Zaken door directoraat-gene-
raal voor arbeidsvoorziening. Staatsuitgeverij
De Haag 1980, VII, 45 pg.

5. Boer, P. B. de: The importance oflonger herd life
in dairy cattle. Report 3.91, 85-91. LEI Agro-
nomic Institute, the Hague, the Netherlands (in
Dutch).

6. Boxem, Tj,: Level of nutrition in youngstock
rearing. Lecture at the CLO studies Utrecht. Ed.
CLO institute De Schothorst, Lelystad, the Ne-
therlands (in Dutch),

7. Clapp, H. J.: What height and weight should
your heifers hsl Hoard\'s Dairyman 1982; 126: 18.
Publ. W. D. Hoard & Sons Co., Fort Atkinson,
U.S.A.

8. CVB: Feedguide for farm animals and feed
value. Ed. Centraal Veevoeder Bureau 30th edi-
tion 1979, Lelystad, the Netherland (in Dutch).

9. Dijkhuizen, A. A.: The economic significance of
health disorders in dairy cattle. IL Early culling.
Public, nr. 4, 1980, Dept. Agronomics, Univer-
sity of Utrecht, the Netherlands (in Dutch).

10. Dijkhuizen, A. A.: Economic aspects of diseases
and disease control among dairy cattle. Ph. D.
thesis 1983, University of Utrecht, the Nether-
lands (in Dutch).

11. Elving, L., Eldik, P, van: Incidentele en perio-
dieke beoordeling van actuele vruchtbaarheids-
resultaten op rundveebedrijven. Bedrijfsonlwil<-
keiing 1982; 13: 722-31.

12. GilLCi. S., Allaire, F. R.: Relationships of age at
first calving, days open, days dry and herd life to
a profit function for dairy cattle. J. Dairy Sei.
1976;59:1131-9.

13. Grainger, C.. McGowan, A. A.: The significance
of pre-calving nutrition of the dairy cow. In:
Proceedings ConL Dairy Production from Pas-
ture, New Zealand Soc. Anim. Prod. 1982; 135-
71.

14. Haresign, W,: Body condition, milk yield and
reproduction in cattle. In: Recent advances in
animal nutrition, 1979, p. 107-21, Ed. Butter-
worths, London, Boston, 1st ed. 1980.

15. Korver, S.: Feed intake and production in dairy
breeds dependent on the ration. Ph. D. thesis

16. Lowman, B. G., Scott, N. A., Sommenille, S. H.:
Condition scoring in cattle. Bull. no. 6, 1976.
East of Scotland Coll. of Agriculture, U.K.

17. Malestein. A.: Nutrition in herd management
programmes. Mcth. J. Vet. Sci./Tijdschr. Dier-
geneeskd. 1981; 106: (21) 1083-91.

18. Noordhuizen, J. P. T. M., Brand, A., Dobbelaar,
P.: Veterinary herd health and production con-
trol on dairy farms. 1. Introduction to a coupled
basic system and (Icxiblesystem. Prev. Med. 1983
A; 1: 189-99.

19. Noordhuizen. J. P. T. M.. Brand, A., Dobbelaar,
P., Wilbrink, H.: Veterinary herd health and pro-
duction control on dairy farm. II Index list on
milk production and udder health. Prev. Vet.
Med 1983 B; I: 201-13.

20. Noordhuizen, J. P. T. M.. Brand, A.: Veterinary
herd health and production control on dairy
farms. 111. Index list on reproduction and lame-
ness. Prev. Vet. Med 1982; 1983 C; 1: 215-25.

21. Noordhuizen, J. P. T. M.: Udder health control
on dairy farms as part of a total dairy herd health
and production control programme. Tijdschr.
Diergeneeskd. (Neth. J. Vet. Sci.) 1983 D; 108:
587-607.

22. Noordhuizen, J. P. T. M., Wilbrink, H. J., Dob-
belaar, P.. Meurs, G. K. van: Veterinary herd
health and production control on dairy farms:
the analysis of variations in the Flerd Standard
Cow production (HSC). Tijdschr. Diergeneeskd.
(Neth. .1. Vet. Sci.) 1983 E; 108: 941-53.

23. Noordhuizen, .1. P. T. M., Dobbelaar, P., Wil-
brink, H. J., Ikink, R. W. M.: The farm check-
list, an aid to veterinary herd health and produc-
tion control on dairy farms. Tijdschr. Dierge-
neeskd. (Neth. J. Vet. Sci.) 1983 F; 108: 895-903.

24. Noordhuizen, J. P.T. M., Buurman, J.: VAMPP:
a veterinary automated management and pro-
duction control programme for dairy farms.
(The application of MUMPS for data process-
ing). The Veterinary Quarterly 1984; 6: 66-72.

25. Noordhuizen, J. P. T. M., Meurs, G. K. van,
Braun, R. K., Brand, A.: Veterinary herd health
and production control on dairy farms. IV. Index
list on calf rearing and cow culling. Prev. Vet.
Med (in press (1985 B)).

26. Noordhuizen, .1. P. T. M.. Wilbrink, H. .1.. Dob-
belaar, P., Brand, A.: Veterinary herd healthand
production control on dairy farms. V. Index list
on metabolic/nutritional disorders, body condi-
tion and ration composition. Prev. Vet. Med. (in
press (1985 C)).

27. Renkema,.!. A., Stelwagen,.).: Economic evalua-
tion of replacement rates in dairy herds. 1. Re-
duction of replacement rates through improved
health. Livestock Prod. Sci. 1979; 6: 15-27.

28. VerhoefL J.: Some aspects of respiratory viral
infections in dairy cattle. Ph. D. thesis 1983. Uni-
versity of Utrecht, the Netherlands.

29. Wildman, E. E., Jones, G. M., Wagner, P. E.,
Bowman, R. L., Troutt, H. F., Lesh, T. W.: A
dairy cow body condition scoring system and its
relationship to selected production character-
istics. J. Dairy Sci. 1982; 65: 495-501.

Ronald J. Kolata: A simple method for treating
Canine Aural Hematomas. Canine Practice
1984; I 1: 47-50.

De klassieke chirurgische behandeling van een
othematoom heeft een uitgebreide litteken-
vorming (?; Ref.) en een zeer tijdrovend hecht-
proces als bezwaren.

Auteur beschrijft een veel eenvoudiger chirurgi-
sche benadering, waarbij alleen in het proxi-
male en het distale gedeelte van het hematoom
een kleine incisie gemaakt wordt. Bloedstolsels
worden verwijderd en de holte wordt gespoeld
met fysiologisch zout. Daarna wordt een latex
drain (l/4-inch) door de holte heengebracht,
waarvan de uiteinden via de incisies naar buiten
steken, alwaar ze vastgehecht worden. De oor-
schelp wordt daarna geïmmobiliseerd met be-
hulp van een speciaal halsverband. (De oor-
schelp wordt naardorsaal en caudaal getrokken
en vastgezet met behulp van tape aan de hals
van de hond. Hierbij mogen de drainageplaat-
sen niet bedekt worden!).
De drain moet 5 tot 7 dagen blijven zitten en het
halsverband 10 tot 14 dagen.
Deze methode is door auteur toegepast bij 8
honden met in alle gevallen bevredigend resul-
taat.

De resistentie tegenover chemotherapeutica
van E.coli van huisdieren als hond en kat.

Moss, S. en Frost, A.J.; The resistance to
chcmotherapeutic agents of E.coH from domes-
tic dogs and cats. Austr. Vet. .//. 1984; 61: 82-4.

Het overzicht van E.coli in de rectale flora van
168 genoemde honden en 93 katten in het gebied
van Brisbane die resistent waren tegen verschil-
lende chemotherapeutica werd onderzocht. Re-
sistente isolaten werden bij 60% van de honden
en bij 24% van de katten aangetoond. In de
meeste gevallen bestond een multiple resistentie
tegen 3 of ineer antibiotica. De reden voor deze
hoge resistentie percentages is niet geheel duide-
lijk, Voor honden werd een dergelijke situatie
vanuit Californië gemeld. Er wordt geconclu-
deerd, dat de bijdrage van deze bacteriële resis-
tentie van de hond en kat een aditionele belas-
ting is voor het reservoir van de R factoren, dat
al bij mensen aanwezig is.

Het effect van orale immunisatie op de lym-
focytenpopulatie, die bij zeug migreert naar
de uier.

Kortbcck-Jacobs, J.M.C., van Kooten, P.J.S.,
van der Donk, .I.A., van Dijk, J.E. and Rutten,
V.P.: fhe effect of oral immunization on the
population of lymphocytes migrating to the
mammary gland of the sow. Veter. Microb.
1984; 287-99.

Het betreft hier een zeer elegante studie van de
Vakgroep Immunologie van onze diergenees-
kundige faculteit, waarbij zeugen tijdens de
dracht oraal met eeen bepaalde E. coli stam
(K88 positieO werden behandeld. Er werden
zeer veel parameters onderzocht, terwijl de die-
ren 5 dagen na de laatste vaccindosis (tijdens de
lactatie) werden gedood en onderzocht. Het
grote aantal parameters laat niet toe hierop in
het kader van een referaat in te gaan. De lymfo-
cyten van onder andere het (perifere) bloed,
(perifere) lymfklieren, Peyerse Plaques, uier-
lymfklieren en mesenteriale lymfklieren
werden onderzocht op onder meer de wijze,
waarop ze in vitro konden worden gestimuleerd
door lectines én door K88.
Het artikel mondt uit in een door de auteurs als
hypothese gesteld schema volgens welke de
migratie van gesensibiliseerde lymfocyten uit de
darm naar de uier zou verlopen. (Volgens au-
teurs zou de antigene stimulatie slechts in de
Peyerse Plaques plaatsvinden. Het is jammer,
dat ze dc mesenteriale lymfklieren niet - bacte-
riologisch - hebben onderzocht: ook hier zou
men de vaccinstam zeer waarschijnlijk aange-
troffen hebben met de mogelijkheid derhalve
van sensibilisatie van de lymfocyten in de lymf-
klieren; Ref)

De auteurs concluderen, dal de eerder door
(onder andere) hen beschreven entero-mam-
maire link waarschijnlijk geldt voor alle gesen-
sibiliseerde B lymfocyten cn dus niet alleen voor
bijvoorbeeld IgA en/of IgM producerende
cellen.

Hans U. Bcrtschinger: Neue Aspekte de Patho-
genese der puerperalen Mastitis, Tierärtzliche
Umschau 1984; 39:458-61,

Daar puerperale problemen en agalactie bij de
zeug bijna altijd samen blijken te gaan met mas-
titis, lijkt het beter de term M.M.A. (Mastitis,
Metritis, Agalactie-syndroom) te vervangen

door de term puerperale mastistis. De relatief
dikke lagen huid en vet en het normaal sterk
oedemateus karakter van de uier van de zeug
post-partum, bemoeilijkt een goede diagnosti-
sche palpatie, leder uiersegment is bovendien
opgebouwd uit twee, soms drie, klierpakketten
die onafhankelijk van elkaar geïnfecteerd kun-
nen raken waarbij dan de secretie van het geïn-
fecteerde deel sterk afneemt. Dit bemoeilijkt
een effectieve monstername.

Bij zeugen met algemene ziektesymptomen post
partum blijkt uit literatuur-en eigen onderzoek,
dat metritiden en/of toxineresorbtie vanuit de
darminhoud niet duidelijk en slechts zelden als
veroorzakers van de symptomen zijn aan te wij-
zen. Het exsudatieve karakter, de geringe inter-
stitièle reactie en het feit dat vaak slechts een
enkel klierpakket pathologische veranderingen
laat zien, spreekt een haematogene herkomst
tegen en pleit eerder voor een ascenderende bac-
teriële infectie. Het blijft de vraag op welk mo-
ment in de cyclus de kiem binnenkomt, hoe het
vermeerderingsvermogen van de kiem is en
welke afweermechanismen een rol spelen.
De schrijver besluit met de opmerking dat deze
zaken onderzoek behoeven en dat het allereerst
van belang is geëigende parameters tc formule-
ren om dc ernst van een puerperale mastitis te
kunnen aangeven.

Edited by E. A. Chandler. .1. B. Sutton and Ü. J.
Thompson for the British Small Animal Veterinary
Association

Dit boek wordt uitgegeven onder auspiciën van dc
British Small Animal Veterinary Association
(BSAVA). De drie redacteuren zijn oud-voorzitters
van de BSAVA en hebben ook zelf publicistische
ervaring. De uitgave is vooral bedoeld om de prakti-
serende dierenarts op beknopte wijze actuele informa-
tie te verschaffen omtrent de interne geneeskunde van
de hond. Hiertoe hebben de redacteuren voor deze
tweede editie 25 auteurs bereid gevonden een bijdrage
te leveren. Naast medewerkers van diergeneeskundige
iiigd Koninkrijk hebben ook
Britse alumni, die thans aan Amerikaanse uni-
ilcn werkzaam zijn. ccn hoofdstuk geschreven,
is een boek van 566 bladzijden ontstaan da\'
uitgevoerd en njk is geïllustreerd met zwart-
Iden. Slechts enkele albecldingcn zijn in kleur.
Hel werk beslaat uit 20 hoofdstukken, die elk voor-
zien zijn van een literatuurlijst. Achterin is een vrij
uitgebreid register opgenomen. De indeling van de
hoofdstukken volgt in grote trekken de orgaansy-
stemcn met daarnaast hoofdstukken over infectie-
ziekten. endoparasicten en vergiftigingen, alsmede
een grool hoofdstuk over gedragsstoornissen.
In algemene zin kan worden opgemerkt dal het ge-
stelde doel is bereikt.

Het is een betrekkelijk beknopt boek dat vccl waarde-
volle informatie voor de praktiserende dierenarts
bevat. De kritiek kan beperkt blijven tot commentaar
op onderdelen. Zoals te verwachten bij een bock dat
door ccn groot aantal auteurs wordt geschreven, is dc
onderlinge afstemming van de hoofdstukken niet
steeds ideaal en maakt het ene hoofdstuk een wal
sterkere indruk dan het andere. Eén van dc minder
sterk aandoende hoofdstukken is dat over de huid.
maar de auteur lijkt dil in de inleiding al tc willen goed
maken door te verwijzen naar hel boek \'Small Animal
Dermatology\' van Muller. Kirk cn Scott. In dil
hoofdstuk wordt de term eczeem nog gehanteerd,
terwijl intussen duidelijk is dal dc klinisch-morfolo-
gische kenmerken hiervan bij dc hond niet worden
aangetroffen. Voorts wordt onder hel hoofd \'thy-
roidrelated alopecia\' verwarring gesticht op een ter-
rein. waar hel er aan voorafgaande hoofdstuk over
endocriene aandoeningen veel duidelijkheid ver-
schaft.

De soms aanwezige onevenwichtigheid komt ondei
meer naar voren in het hoofdstuk over gcwrichtsaan-
docningen. Als diagnostische methode wordt hier ook
arthroscopic genoemd, waarmee de ervaringen bij de
hond nog uiterst beperkt zijn. Bovendien lijkt voor-
alsnog de toepassing in de gezelschapsdierenpraktijk
niet erg voor de hand te liggen. Niettemin zijn cr twee
van de overigens zeer spaarzame kleurenplaten aan
gewijd, terwijl dit voor andere scopiebeelden achter-
wege is gebleven.

Wal meer in detail tredend kan nog opgemerkt
worden dat de therapeutische mogelijkheden niet
steeds even volledig worden opgegeven. Zo is bij-
voorbeeld bij de beschrijving van dc therapie van
loodvergiftiging het penicillamine ongenoemd geble-
ven. Ook bij de beschrijving van de ziektebeelden
liggen de accenten soms wal anders dan verwacht
mocht worden. Bijvoorbeeld in het hoofdstuk over
aandoeningen van het digeslicapparaat komt alleen
het \'irritable colon syndrome\' ter sprake, wat echter
slechts een deel is van het verder onbeschreven \'irrit-
able bowel syndrome\'.

Zoals steeds worden bij naarstig zoeken tekortko-
mingen gevonden, maar die moeten de prakticus. die
gezelschapsdieren voor onderzoek en behandeling
krijgt aangeboden, niet verhinderen dit boek le kopen
indien tenminste niet reeds het meeromvattende boek
van Eltinger \'Textbook of Veterinary Internal Mc-
dicine\' is aangeschaft. Voor studenten is het een
waardevolle aanvulling op de in omloop zijnde dicta-
ten. -4. Rijnberk.

Binnen de EG-landen maicen velen zich zorgen
over het welzijn van die landbouwhuisdieren,
die zich in onze moderne en intensieve huisves-
tingssystemen bevinden. Deze zorg blijkt onder
andere uit en in ecn aantal EG-symposia (zie
ref. l-I V), die gericht waren op vragen omtrent
welzijn, gezondheid en produktiviteit van ons
vee. Op deze bijeenkomsten werden wetenschap-
pelijke voordrachten gehouden en besproken
door deskundigen op het gebied van de etholo-
gie, de genetica, de diergeneeskunde en de zoo-
techniek. In deze discussies bleek het begrip
welzijn niet of nauwelijks zodanig te definiëren,
dat ieder het ondubbelzinnig kon hanteren of
gebruiken. Welzijn had in ieder geval te maken
met gezond zijn en een minimum aan abnor-
maal gedrag of afwijkende fysiologie. Dit rap-
port gaat over het optreden van abnormaal ge-
drag en vooral over de vraag welke gedragingen
door de deskundigen als zodanig worden be-
schouwd. Het veelvuldig gebruik van termen als
\'abnormaal of gestoord gedrag\' suggereert im-
mers, dat er onder deze deskundigen feitelijk
een grote overeenstemming bestaat ten aanzien
van wat dan wel normaal of abnormaal gedrag
is.

Met name na dc EG-bijecnkomst te Hohenheim
(dec. 1981, zie ref. 111), werd een sterke behoefte
gevoeld ccn overzicht te hebben van al die ge-
dragingen van landbouwhuisdieren, die in de
ogen van alle of de meeste deskundigen als ab-
normaal of gestoord worden beschouwd. Tot
dat doel werd een eenvoudige enquête aan 46
deskundigen of landenvertegenwoordigers van
alle EG-lidstaten gezonden. Nogmaals, het was
niet de bedoeling een definitie van abnormaal
gedrag te vinden (zoiets vooronderstelt een de-
finitie van dierlijk welzijn); wel echter werd een
lijst van abnormale gedragingen beoogd waar-
over alle deskundigen het meer of minder eens
waren. Een belangrijk punt was daarbij dat deze
gedragingen zodanig werden beschreven dat ie-
dere belanghebbende ze als waarneembare ver-
schijnselen zou kunnen herkennen.
Van 32 deskundigen werd een antwoord ont-
vangen. Hun reacties werden samengevat in het
zogenaamde \'First report on the CEC inquiry
on abnormal behaviour in farm animals\'. Dit
rapport werd in november 1982 verspreid onder
alle deskundigen die er aan hadden bijgedragen
en werd bovendien toegezonden aan alle lan-
denvertegenwoordigers. Op deze manier had
ieder de gelegenheid het concept-rapport te cor-
rigeren of te herzien. Op de EG-samenkomst te
Mariensee (december 1982), werden Broom,
Buchenauer, Duncan en Wiepkema gevraagd
een definitief rapport voor te bereiden. Buche-
nauer werd later vervangen door Van Putten,
terwijl Wiepkema de eindredaktie had.
Het definitieve voorliggende rapport werd als
een EG-document aanvaard op de bijeenkomst
van de zogenaamde Expert Group Animal Wel-
fare (Celle,juli 1983).

Naar de mening van de toegepaste ethologie, die
deskundig wordt geacht met betrekking tot
normaal gedrag van onze huisdieren, wijst de
aard van het abnormale gedrag (frequentie en
intensiteit) op een ernstige afwijking of storing
bij de betrokken dieren. Aangezien de mens
verantwoordelijk is voor het optreden van zulk
abnormaal of gestoord gedrag, moeten ze te-
vens als ongewenst worden gezien.
De opbouw van dit rapport is als volgt. Er is
allereerst een beknopt overzicht van de catego-
rieën van abnormale gedragingen met hun
voorbeelden. Vervolgens zijn deze abnormale
gedragingen gerangschikt per diersoort en per
houdcrijsysteem. Voor hen die dat wensen is cr
dan nog ccn derde overzicht van alle gedra-
gingen maar nu met de volgende details:

2. dc biologische betekenis (frequentie, ver-
oorzaking, functie) en de bijbehorende litera-
tuur,

Tenslotte geeft het rapport ook aan op welk
punt onderzoek nodig is. Het rapport besluit
met een literatuurlijst, welke zich beperkt tot
Duitstalige en Engelstalige bijdragend
Voor de veterinair kan dit overzicht van ab-

normale gedragingen bij landbouwhuisdieren
de functie hebben van een lijst symptomen, die
op dc cen of andere manier verwijzen naar een
gestoord welzijn bij de betrokken dieren.

2. y. Beschadigende gedragingen waartoe die worden gerekend, die schadelijk zijn voor uitvoerder

Het huisvestingssysteem wordt allereerst genoemd om de lezer een idee te geven waar het betrokken gedrag
te zien is. Hiermee wordt niet bedoeld dat het huisvestingssysteem ook altijd de oorzaak is van het beschreven \'
gedrag.

2.2. Siereoiypieën. gedragingen tnct ccn vaste vorm en oriëntatie, die steeds worden herhaald en
ogenschijnlijk geen functie hebben.

Modern, geen strooisel
Modern, geen strooisel
Modern, geen strooisel
Modern, geen strooisel
Boxen

2.3. Abnormale lichaamsbewegingen cn/oHocomoüc (afgezien van die welke worden veroorzaakt

2.4. Omgericht gedrag dd.X bij afwezigheid van het geeigende substraat optreedt en/of gedrag dat
met ongewoon hoge frequentie of intensiteit wordt getoond.
Voorbeelden (voorzover niet eerder genoemd):

Het inoge duidelijk zijn dat de vijf geïntrodu-
ceerde categorieën elkaar niet uitsluiten: één en
dezelfde gedraging kan tot meer dan één catego-
rie van abnormaal gedrag gerekend worden.

1. Aangebonden zeugen - stangbijten, schijn-
kauwen, bewegingsloos zitten, kopzwaaien.
i. 2. Mestvarkens - geen strooisel: staartbijten,
schijnkauwen, bewegingsloos zitten.
-?..?. Biggen - geen strooisel: oor/staart bijten,
zuigen aan hokgenoten.

3.5. Vleeskalveren - groepshuisvesting: aan
hokgenoten zuigen, urine zuigen, tongspelen.

3.6. Melkkoeien - ligboxenstal, maar ook an-
dere systemen: hondezit, abnormaal gaan liggen
of gaan staan, melkzuigen, tongspelen, leunen.
3. 7. Meststieren - diverse systemen: houtkna-
gcn, tongspelen, zuigen aan preputium, knab-
belen aan vacht, urine zuigen.

3.8. Leghennen - batterijkooien: verenpikken,
kannibalisme, stereotype stappen, schijnstof-
baden.

4. l. Fokzeugen. aangebonden
Stangbijten (verwant met stangknagen, verge-
lijkbaar met ketting kauwen).
Beschrijving: Bijten op of knagen aan bereik-
bare stangen van het hok. Dit bijten kan op
verschillende delen gericht zijn en is (of wordt)
stereotiep. Vaak worden ook specifieke glijbc-
wegingen met de bek over dc stang gezien.
Overvloedig speekselen kan daarbij optreden.
Omvang: Treedt bij vele, zo niet alle dieren, op.
Mogelijke oorzaken: het vastzetten en het ont-
breken van substraat. Functie onbekend (recent
onderzoek suggereert een verdovende functie
via endorfines).
Literatuur: 7, 16.

Abnormaliteit: Afwezig onder vrije omstandig-
heden, stereotypie, zonder functie.
Schijnkauwen (verwant met schijnzuigen en
tandenknarsen).

Beschrijving: Op een stereotype manier kauwen
zonder een substraat in de bek, overvloedig
speekselen.

Omvang: Treedt bij vele dieren op. Oorzaak en
functie zijn onbekend.
Literatuur: 7, 16.

Abnormaliteit: Treedt niet op wanneer geschikt
substraat aanwezig is.
Bewegingloos zitten

Beschrijving: Als een hond zitten, waarbij vaak
tegen de (zij)wanden of stangen wordt geleund.

Dc kop hangt naar beneden, terwijl de ogen
enigszins gesloten zijn.
Omvang: Treedt bij veel dieren op.
Literatuur: 7, 16.

Beschrijving: De kop wordt ritmisch cn stereo-
tiep heen en weer gezwaaid (weven) met een
frequentie van bijvoorbeeld 50/min. Het dier zit
of staat.

Abnormaliteit: Afwezig wanneer de dieren niet
zijn aangebonden. Stereotiep karakter.
Minder vaak werd door de deskundigen ge-
noemd: kannibalisme, opeten van de jongen.

4.2. Mestvarkens (geen strooisel)
Staartbijten (voorafgegaan door of samen-
gaand met knabbelen aan en bewroeten van
hokgenoten, het kan tot kannibalisme leiden).
Beschrijving: Knabbelen aan de staart van een
hokgenoot. Dit kan overgaan in bijten en be-
schadigen van deze staart. Kannibalisme kan
daaruit ontstaan. Staartbijten kan samengaan
met het bebijtcn van andere delen (bijv. oren)
van de hokgenoten.

Omvang: Wisselvallig en onvoorspelbaar in zijn
optreden. Het aantal daarbij betrokken dieren
kan hoog zijn. Veroorzaking: frustratie van on-
dergeschikte varkens, hoge dichtheid, abnor-
male klimaatsfactoren, verveling beïnvloed
door vroegere ervaring, afwezigheid van strooi-
sel.

Abnormaliteit: Veroorzaakt ernstige wonden,
economisch verlies, treedt zelden op wanneer de
dieren de ruimte hebben, omgericht gedrag,
verstoort sociale relaties, opgestuwde agressie,
gefrustreerde drang om te wroeten, regressie
van de drang om te zuigen.
Schijnkauwen (samengaand met tandenknarsen
en stereotype kopbewegingen).
Beschrijving: Zie 4.1., fokzeugen.
Omvang: Treedt bij vele dieren op. Oorzaak cn
functie onbekend.
Literatuur: 13.

Abnormaliteit: Het kan apathie uitdrukken.
Minder vaak zijn door de deskundigen ge-
noemd: bebijtcn van de rug, anale massage, en
vreten van faeces (geassocieerd met staartbij-
ten), masseren en bezuigen van preputium,
urine drinken, overmatig met dc neus tegen de
buikdclcn van ccn hokgenoot wrijven, hoge de-
fecatie-frequentie, opccnkruipen (bij lage tem-
peratuur of wanneer verschrikt).

Beschrijving: Bijten in dc oren of staart van hok-
genoten. Dit kan lichte wonden veroorzaken.
Omvang: Treedt bij veel dieren op; oorzaak en
functie zijn onbekend. Kan de voorloper zijn
van het latere ernstige staartbijten.
Literatuur: 8, 11, 14.
.Abnormaliteit: Komt niet voor op stro.
Zuigen aan hokgenoten (kan samengaan met
buikwrijven en urine drinken).
Beschrijving: Na (vroeg) spenen wordt aan de
oren, staart, preputium en andere delen van
hokgenoten gezogen.

Omvang: Treedt bij veel dieren na vroeg spenen
op. Functie onbekend.
Literatuur: 8, 11, 14.

Abnormaliteit: Beschadigend gedrag dat samen-
gaat met een verminderde voeropname. De die-
ren worden agressief.

Minder vaak zijn door deskundigen genoemd:
asynchroon gedrag, dat is de dieren doen veel
dingen niet meer tezamen en gelijktijdig (eten,
rusten, en dergelijke).

Likken (samengaand met knagen, bijten, schra-
pen en zuigen aan delen van de box).
Beschrijving: Overdreven likken cn andere orale
activiteiten gericht op delen van de box.
Omvang: Treedt bij veel dieren op, kan te maken
hebben met anemie en een tekort aan ruwvoer.
Functie onbekend.
Literatuur: 15, 20.
Abnormaliteit: Afwezig wanneer kalf bij dc
moeder wordt gehouden.
Vachtlikken

Beschrijving: Overdreven likken aan de eigen
vacht of die van dc buren, waarbij haar wordt
opgenomen.

Omvang: "I rcedt bij veel dieren op; oor^.aak en
functie onbekend.
Literatuur: 15, 19.

Abnormaliteiten: Geeft haarballen in de pens.
Tongspelen (vaak samengaand met rollen van de
ogen).

Beschrijving: Uiteenlopende stereotype tongbe-
wegingen, zoals dc tong uit de bek heen ;n weer
zwaaiend, dc tong terugvouwen cn eropzuigen,
de tong in- cn uitrollen.

Beschrijving: Herkauwen zonder ruwvoer.
Omvang: Treedt bij de meeste dieren op. Oor-
zaak: ccn tekort aan ruwvoer.
Literatuur: 15.

Abnormaliteit: Vacuumgedrag.
Minder vaak zijn door de deskundigen ge-
noemd: staartzuigen, omdraaien en klemraken,
aantasting van de locomotie, stil staan en voor
zich uitstaren.

Beschrijving: Zuigen aan de bek, oren, tepels,
navel, penis of staart van andere kalveren.
Omvang: Treedt bij veel dieren op en heeft cau-
saal te maken met voeropname (het treedt
vooral op direct na de opname uit een drink-
emmer).

Abnormaliteit: Afwezig wanneer het kalf bij de
moeder is of wanneer het met een drinkauto-
maat wordt gevoed. Het heeft beschadigende
effecten. Het kan de voorloper zijn van zuigen
aan elkaar bij koeien.
Urine zuigen

Omvang: Treedt bij veel dieren op. Oorzaak: een
tekort aan vocht?
Functie onbekend.
Literatuur: 19.

Opmerking: Het bezogen kalf schijnt dit be-
zogen worden op prijs te stellen.
Tongspelen

Omvang: Treedt bij veel dieren op. Oorzaak en
functie onbekend.
Lileratuur: 3, 19.

Minder vaak is door de deskundigen genoemd:
abnormale manier van gaan liggen, waarbij de
achterhand eerst gaat (roostervloeren). Voor
alle kalveren geldt dat lebmaagbcschadigingen
talrijk zijn.

Beschrijving: De kop op een andere koe of op
een of ander geschikt voorwerp leggen. Dit kan
tot 10 minuten duren.

Beschrijving: Zitten op de achterhand.
Omvang: Komt tamelijk veel voor en lijkt te
maken te hebben met problemen bij het gaan
liggen of staan in de ligboxen.
Literatuur: geen.

Beschrijving: Zuigen aan de uier van een andere
koe, waarbij melk gedronken wordt.
Omvang: Treedt bij een klein aantal dieren op.
Oorzaak en functie zijn onbekend.
Literatuur: 22.

Abnormaliteit: Onaangepast en schadelijk ge-
drag; de dieren zijn zeer vasthoudend in dit
gedrag.
Tongspelen

Omvang: Treedt bij enkele dieren op; oorzaak
en functie zijn onbekend.
Literatuur: geen.
Abnormaliteit: Stereotypie.
Minder vaak zijn door de deskundigen ge-
noemd: apathie, bemoeilijken van rustgedrag,
stelen van een kalf door koe wanneer de dieren
vrij worden gehouden.

4.7. Meststieren (diverse systemen)
Houtknagen (samengaand met likken en knagen
aan diverse voorwerpen).

Beschrijving: Zie onder 4.6., melkkoeien.
Omvang: Treedt bij veel dieren op. Oorzaak en
functie zijn onbekend.
Literatuur: I.

Abnormaliteit: Stereotypie.
Zuigen aan preputium (en scrotum).
Beschrijving: Zuigen en likken aan het prepu-
tium van soortgenoten.

Omvang: Treedt bij veel dieren op. Oorzaak en
functie zijn onbekend.
Literatuur: Geen.
Abnormaliteit: Afwezig in de wei.
Knabbelen aan vacht (ook oren en staart).
Beschrijving: Knabbelen aan de vacht, oren of
staart van soortgenoten, waarbij haar het doel-
wit is.

Beschrijving: Likken aan de penis van cen an-
dere stier, gevolgd door urine drinken. De bc-
zogen stier urineert.

Omvang: Treedt bij veel dieren op. Oorzaak en
functie zijn onbekend.
Literatuur: Geen.
Abnormaliteit: Omgericht gedrag.
Abnormaal gaan liggen (samengaand met ab-
normaal gaan staan).

Beschrijving: Het buigen van de tarsale ge-
wrichten is meer uitgesproken dan dat van de
carpale: neerkomend op linker of rechter dij.
Het omlaag brengen van de carpale gewrichten
wordt gevolgd doorbodemcontact van het ster-
num.

Omvang: Treedt zeer vaak op bij op rooster-
vloeren gehouden kalveren en jongvee.
Oorzaak: Openingen in de vloer.
Literatuur: 2.

Minder vaak zijn door de deskundigen ge-
noemd; neus op de rug van een liggend dier
drukken, vaak gevolgd door bespringen; va-
cuum bespringen (uitschachten penis).

4.8. Le^Ae/ïAie« (batterijkooicn)
Verenpikken (kan overgaan in kannibalisme).
Beschrijving: Likken en trekken aan veren van
andere dieren. Soms worden deze veren gege-
ten.

Omvang: Treedt bij veel dieren op. De oorzaak
is onbekend, maar bepaalde factoren bevorde-
ren dit verenpikken; genetische factoren, hoge
lichtintensiteit, afwezigheid van strooisel, grote
groep. Functic onbekend.
Literatuur: 9.

Abnormaliteit: Beschadigend, omgcricht gedrag.
Het lijkt onwaarschijnlijk dat verenpikken afge-
leid is van een of andere vorm van sociaal poet-
sen.

Beschrijving: Pikken aan het cloacale gebied,
weefsel (vooral van de rug) of tenen van andere
vogels. Dit pikken wordt gevolgd door het vre-
ten van het opgepikte weefsel.
Omvang: Treedt bij verscheidene dieren op cn
verbreidt zich over velen. Oorzaak en functie
zijn onbekend, maar de verschillende vormen
kunnen verschillende oorzaken hebben.
Literatuur: 9,

Abnormaliteit: Sterk beschadigend.
Stereotype stappen (samengaand met pogingen
om te ontsnappen).

Beschrijving: Een vorm van rusteloze locomotie
met stappen die hoger zijn dan normaal. Ty-
pisch is het geladen en stereotype karakter van
deze stappen.

Omvang: Treedt vooral op bij bepaalde rassen
en dan vaak in dc periode kort voor het ci-
leggcn. Dc oorzaak ligt in cen ernstige frustra-
tie. Functie onbekend.
Literatuur: 5. 6, 23.

Abnormaliteii: Het ei kan langer dan normaal
worden opgehouden. Het dier kan zichzelf be-
schadigen door de voortdurende wrijving met
de kooiwand,
Schijnstofbaden

Beschrijving: Vergelijkbaar met, maar verschil-
lend van het normale stofbaden, doordat het in
de afwezigheid van een geschikt substraat wordt
uitgevoerd.

Omvang: Treedt bij vele dieren op. Oorzaak en
functie onduidelijk.
Literatuur: 10.

Abnormaliteit: Het heeft niet de normale uit-
werking (onderhoud van lichaamsoppervlak
en/of veren).

Door de deskundigen is minder vaak genoemd;
kopschudden, poten en lichaam strekken, op-
zijduwen.

4.9. Z,eg/ien«e/j (grondhuisvesting)
Verenpikken (kan overgaan in kannibalisme).
Beschrijving: Zie 4,8., leghennen.
Omvang: Treedt bij veel dieren op. De veroor-
zaking heeft te maken met groepsdichtheid en
de afwezigheid van voldoende strooisel. Functie
onbekend.
Literatuur: 9.

Abnormaliteit: Beschadigend en omgcricht ge-
drag; soms is het stereotiep.
Kannibalisme

Beschrijving: Zie 4.8., leghennen.
Omvang: Variabel optreden. Oorzaak en functic
zijn onbekend.
Literatuur: 9.

Be.schrijving: Synchroon vluchtgedrag van alle
dieren uit de groep; alle andere gedrag moet
hiervoor wijken. Soms leidt dit tot een opeen-
hoping van alle dieren in één uit de uiteinden
van de stal.

Omvang: Variabel optreden. De veroorzaking
heeft te maken met grote groepen en hoge
dichtheid. Functie onbekend.
Literatuur: Geen.

Abnormaliteit: Afwezig bij lagere dichtheden,
wordt gezien als een overgevoelige reactie.
Door de deskundigen is minder vaak genoemd;
stereotype stappen vóór ovipositie, opeenho-
ping leidend tot verstikking, overbezetting van
de nestplaatsen.

4.10. Mestkuikens (grondhuisvesting)
Verenpikken (kan overgaan in kannibalisme).
Beschrijving: Zie 4.8., leghennen.
Omvang: Begint bij een paar dieren en kan zich
uitbreiden over velen. Zie verder onder 4.8.
Literatuur: 9.
Ahnorma/ileit: Schadelijk.
Kannibalisme

Abnormaliteit: Zeer schadelijk.
Minder vaak is door de deskundigen genoemd:
overmatige agressiviteit, eten van strooisel, po-
lydipsie, polyphagie.

Het geboden overzicht van abnormale gedra-
gingen was het doel van de oorspronkelijke en-
quête, namelijk het verkrijgen van een lijst van
goed beschreven en dus herkenbare gedragin-
gen, die door alle of vrijwel alle deskundigen als
abnormaal worden beschouwd. De gegeven lijst
is zeker niet volledig of uitputtend, maar vele
van de nu niet genoemde abnormale gedra-
gingen hangen zo nauw samen met de hier wel
genoemde, dat de lijst als voldoende representa-
tief kan worden gezien voor abnormale gedra-
gingen die door landbouwhuisdieren in de hui-
dige intensieve systemen worden uitgevoerd.
Hoewel dc beschrijving van de verschillende ge-
dragingen voldoende is om ze in de praktijk te
herkennen, blijven nog vele vragen over. Zoals
al is aangegeven kennen we vaak niet goed de
oorzaak of functie (biologische betekenis) van
een bepaald gedrag; bovendien is in een aantal
gevallen één en hetzelfde gedrag om geheel ver-
schillende redenen abnormaal genoctnd. Deze
vraagtekens, onzekerheden en verschillen in in-
terpretatie benadrukken het belang van reeds
bestaande onderzoeken, maar suggereren ook
een aantal nieuwe.

Om wat structuur in deze problematiek aan te
brengen wordt tenslotte een tiental onder-
zoekspunten genoemd. Zij volgen hier in een
wat willekeurige volgorde.
Tien onderzoekspunten

1. Analyse van oorzaak en functie van al die
abnormale gedragingen, waarvan in de lijst
bleek dat deze onbekend waren. Met name geldt
dit voor beschadigende gedragingen als het
staartbijten bij varkens, het urinezuigen bij
mestkalvercn en het verenpikken-kannibalisme
bij hennen.

2. Analyse van de oorzaak en functie van ste-
reotypieën waarbij speciale aandacht wordt ge-
geven aan de ontwikkeling van dit type gedrag
en de bijbehorende fysiologische mechanismen.
In dit opzicht zijn de vragen urgent voor aange-
bonden zeugen, boxkalveren en in batterijkooi-
en gehouden leghennen.

3. Een analyse van de samenhang tussen ab-
normaal gedrag, fysiologische maten voor
stress, relevante veranderingen in de immuun-
response en interne/externe beschadigingen bij
landbouwhuisdieren gedurende chronische
stress. Welke rol speelt daar het vermogen iets te
kunnen doen (beheersen, voorspellen) aan de
situatie? De Engelse taal kent hiervoor het be-
grip \'coping\'. Ontwikkelen landbouwhuisdie-
ren werkelijk de een of andere vorm van apathie
(bewegingsloos zitten en andere)?

4. Om verantwoord het optreden van abnor-
maal gedrag in verband te brengen met het
huisvestingssysteem is meer kennis nodig over
de frequenties van deze gedragingen in de be-
trokken systemen. Een vuistregel zou daarbij
kunnen zijn (worden) dat een afwijking bij niet
meer dan 1% of 5% van de dieren in een gegeven
systeem mag voorkomen. Lagere frequenties
hebben een toevalskarakter, hogere suggereren
een verband. De beschikbare gegevens over de
frequenties van abnormaal gedrag zijn in het
algemeen nog onvoldoende.

5. Analyse van de veroorzaking en functie van
twee nog slecht begrepen gedragingen bij hen-
nen: a) stofbaden. Waarom zouden hennen
(moeten) stofbaden en b) hysterie. Wat veroor-
zaakt of voorkomt hysterie bij in grote groepen
levende hennen?

6. In hoeverre is selectie tegen het optreden
van abnormaal gedrag mogelijk? In feite is de
gedragsgenetica van landbouwhuisdieren te
zwak ontwikkeld.

7. Dringend gewenst is onderzoek naar alter-
natieve huisvestingssystemen voor zeugen, mest-
varkens, vleeskalveren en leghennen. Daarbij is
een integratie nodig van biologische aspecten
(produktie, gezondheid, welzijn der dieren) en
technische cn economische gezichtspunten.

8. Een onderzoek van de wijze waarop de
veehouder met zijn dieren omgaat. Er komen
steeds meer aanwijzingen, dat de behandeling
der dieren grote invloed heeft op hun gedragen
produktie.

9. Een onderzoek naar de huisvesting van
zeug en biggen. Hoe kan voor deze dieren een
optimale huisvesting en verzorging gerealiseerd
worden? Van belang zijn daarbij ook vragen die
het nut van tandenknippen en castratie be-
treffen.

10. Tenslotte is onderzoek nodig naar onze
theorieën over gedrag van dieren. Momenteel

wordt daarover in zeer uiteenlopende modellen
(taal, begrippen) ge.sproken. Soms lijken deze
modellen elkaar tegen te spreken. Onze gedach-
ten over abnormaal gedrag moeten meer homo-
geen en samenhangend worden, opdat we we-
tenschappelijk gerechtvaardigde uitspraken
doen die het vertrouwen verkrijgen van alle bij
de problematiek (welzijn) betrokken partijen.

1. Andreae, U.: Verhaltenskriterien als tiersehutzre-
levante Indikatoren bei Mastbullen und Mast-
kälbern. Landhauforschung Völkenrode. 1980;
Sonderheft 53: 67-73.

2. Andreae, U. und Smidt, D.: Behavioural altera-
tions in young cattle on slatted floors. In; C.E.C.-
Seminar III: 1982; pp. 51-60.

3. Andreae, U., Unshelm, J. und Smidt, D.: Hand-
habung von Kälbern in Gruppenhaltung. KTBL-
Schrift 1980; 254: 89-96.

4. Breddermann, W.: Ein Beitrag zur Vorbeuge des
Kannibalismus (Schwanzbeissen) der Schweine
durch Kupieren des Schwanzes bei drei Tage
alten Saugferkeln. Diss. Tierärtzl. Hochschule,
Hannover, 1968.

5. Duncan, I. J. H.: Frustration in the fowl. In: B.
M. Freeman and R. F. Görden (ed.). Aspects of
Poultry Behaviour. Br. Poultr. Sci. Edinburgh,
1970; pp. 15-31.

6. Duncan. 1. J. H. and Wood-Gush, D. G. M.:
Thwarting of feeding behaviour in the domestic
fowl. Anim. Behav. 1972; 20: 444-51.

7. Fraser, D.: The effect of straw on the behaviour
of sows in tether stalls. Anim. Prod. 1975; 21:
59-68.

8. Fraser, D.: Observations on the behavioural de-
velopment of sucking and early weaned-piglets
during the first six weeks after birth. Anim.
Behav. 1978; 26: 22-30.

9. Hughes, B. O.; Feather pecking and cannibalism
in domestic fowl. C.E.G.-Seminar III 1982; pp.
138-46.

10. Martin, G.: Ueber Verhaltungsstörungcn von
Legehennen im Käfig.Ornithologie 1975;
4: 145-76.

11. Marx, D.: Beobachtungen zur Verhaltensweise
von Ferkeln während der mutterlosen Aufzucht.
Berl Münch. Tierärzti Wschr. 1969; 82: 25-9.

12. Putten, G. van: An investigation into tailbiting
among fattening pigs. Brit. Vet. Journal. 1969;
125: 511-7.

13. Putten, G. van: Objective observations on the
behaviour of fattening pigs. Anim. Regul Stud..
1980; 31: 105-18.

14. Putten, G. van and Dammers, J.; A comparative
study of the well-being of piglets reared conven-
tionally and in cages. Appl Anim. Ethol 1976; 2:
339-56.

15. Putten, Cj. van and Elshof, W. .1.: Inharmonious
behaviour of veal calves. In: C.E.C.-Sem inar III,
1982; pp. 61-71.

16. Sambraus, H. H.: Sauenhaltung - Wie sie ist und
wie sie sein könnte. In: D. W. Fölsch und A.
Nabholz (HrSg.). Ethologischc Aussagen zur
artgerechten Nutztierhaltung. Tierhaltung Bd.
13, Basel, 1982; pp. 49-70.

17. Stephens, l^. B.: Studies on the cffect of social
environment on the behaviour and growth rate
of artifically reared British Friesian male calves.
Anim. Prod. 1974; 18: 23-34.

18. Stephens, D. B.: A review of some behavioural
and physiological studies which arc relevant to
the welfare of young calves. In: C.E.G.-Seminar
IV, 1982; pp. 47-69.

19. Unshelm, .1., Andreae, U., and Smidt, D.: Beha-
vioural and physiological studies on rearing cal-
ves and veal calves. In: C.E.G.-Seminar IV, 1982;
pp. 70-8.

20. Webster, A. J. F. and Saville, C.: The effect of
rearing systems on the development of behaviour
in calves. In: C.E.C.-Seminar IV, 1982; pp. 168-
84.

21. Wierenga. H.:The inlluence of the space of walk-
ing and lying in a cubicle system on the beha-
viour of dairy cattle. In: C.E.C.-Seminar V, 1982;
pp. 171-80.

22. Wood, P. D. P.,Smith, G. F., and Lisle, M. F.: A
survey of intersucking in dairy herds in England
and Wales. Vet. Rec. 1967; 81: 396-8.

23. Wood-Gush, D. G. M.: Strain differences in re-
sponse to sub-optimal stimuli in the fowl. Anim.
Behav. 1972; 20: 72-6.

I. Moss, R. (ed.): The laying hen and its environ-
ment. NijholT, Den Haag, 1980.

III. Bessei, W. (ed.): Disturbed behaviour in farm
animals. Hohenheimer Arbeiten, Heft 121,
Eugen Ulmer, Stuttgart, 1982.

IV. Signoret, J. P. (ed.): Weifare and husbandry of
calves. Nijhoff, Den Haag, 1983.

V. Baxter, S. H.. Baxter, M. R., and MacCorrnack,
.1. A. C. (eds.): Farm animal housing and welfare.
Nijhoff, Den Haag, 1983.

VI. Smidt. D. (ed.): Indicators relevant to animal
welfare. Nijhoff, Den Haag, 1983.

\' Vakgroep Veehouderij; sectie Ethologie, Landbouwhogeschool, Marijkcweg 40, 6709 PG Wageningen.

\' Dept. of Zoology, University of Reading, Whiteknights, G. B. Reading RG6 2AJ, U.K.

" Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek \'Schoonoord\', Postbus 501, 3700 AM Zeist.

In september 1984 kwamen bijna 1000 dieren-
artsen uit talloze landen naar Hamburg voor
het 9c congres van de World Small Animal Vet-
erinary Association. Naast dc hoofdthema\'s
virulogie en erfelijke ziekten, kwam velerlei
nieuws op tafel over oorzaken, behandeling en
preventie in de geneeskunde van het kleine huis-
dier. Daarnaast gaf dit congres volop gelegen-
heid internationale contacten en vriendschaps-
banden aan tc gaan ofte verstevigen.
Nederlandse bijdragen aan het Wereldcongres
werden geleverd door de collegae Boevé, P. van
Dijk, Hellebrekers, Horzinek, Stades, Stokhof
en Willemse.

Tijdens het Wereldcongres werden voor het
eerst de twee jaarlijkse WSAVA internationale
prijzen toegekend, die door de Amerikaanse
diervoedingsproducent Kal Kan gesponsord
worden.

Dc WSAVA Inlernaliona! Prize for Scientific
Achievement werd toegekend aan dr. Robert W.
Kirk (USA) voor zijn belangrijke bijdragen aan
de geneeskunde van het kleine huisdier, die \'een
significante invloed op de vooruitgang van de
kennis van de oorzaken en de behandeling van
de ziekten der gezelschapsdieren\' gehad hebben.
Naast het vele werk besteed aan het uitgeven
van \'Current Veterinary Therapy\' (dc kurk
waar zo velen op drijven) heeft dr. Kirk in de
Verenigde Staten ook grote bemoeienis gehad
met het organiseren van de specialisatie interne
geneeskunde.

De WSA VA International Prize for Service to the
Profession werd uitgereikt aan dr. W. Brian Sing-
leton (Engeland) voor zijn inzet, die \'het uitwis-
selen en aanmoedigen van wetenschappelijke en
culturele ideeën in de gehele wereld\' tot stand
heeft gebracht. Dr. Singleton is President van de
WSAVA geweest van 1975 tot 1977. Hij was
ook President van de British Small Animal Vet-
erinary Association en van de Royal College of
Veterinary Surgeons. Dr. Singleton is op tal-
rijke plaatsen in de wereld de katalysator ge-
weest voor wetenschappelijke èn sociale voor-
uitgang op het gebied van de geneeskunde der
gezelschapsdieren.

Deze beide jaarlijks door Kal Kan Foods Inc.
beschikbaar gestelde prijzen bestaan uit een in

koper gegraveerde eervolle vermelding, een be-
drag van US $ 1000, en de reiskosten naar het
wereldcongres.

Tijdens de ledenvergadering van de WSAVA in
Hamburg werd het Bestuur als volgt samenge-
steld:

Dr. H. O. Schmidtke, BRD, President;
Dr. J. Holt, Australië, President Elect;
Dr. C. A. Osborne, USA, Senior Vice-Presi-
dent;

Dr. J, Drape, Frankrijk, Junior Vice-President;
Dr. A. T. B. Edney, Engeland, Secretaris;
Prof. dr. J. E. Gajentaan, Nederland, Penning-
meester.

Aan dr. K. G. D. Evans (Engeland) werd het
diploma behorende bij het erelidmaatschap uit-
gereikt. Dr. Evans is gedurende 14 jaar pen-
ningmeester van de WSAVA geweest.
Het 10e WSAVA Congres zal in Tokyo worden
gehouden van 8 lot 10 november 1985 (zie ook
pag. 84). Zij die hiervoor belangstelling heb-
ben worden verzocht contact op te nemen met
uw verslaggever. Voorbereidingen voor een
groepsreis naar Japan zijn in volle gang. Nadere
mededelingen volgen hopelijk spoedig.

The 10th World Congress of the World Small Animal
Veterinary Association will be held in Tokyo from 8th
to 10th of November 1985.

In 1985 World Congress will also coincide with the
15th annual meeting of the Japan Small Animal Vet-
erinary Association.

The Congress is sponsored by the Japan Small Vet-
erinary Association, under the patronage of the World
Small Aniinal Veterinary Association.

Thursday, November 7, 1985 Registration.
Friday, November 8, to Sunday, November 10, 1985
Opening Ceremony, Scientific Sessions, Exhibitions,
Social Activities, Banquet and Closing Ceremony,
Venue: Keio Plaza Inter-Continental Hotel, 2-1, Nis-
hishinjuku 2-chome, Shinjuku-ku, Tokyo 160, Ja-
pan/Phone 03-344-0111,

Language: English and Japanese (Simultaneous in-
terpretation will be provided).
Secretariat: 10th World Congress of WSAVA, c/o
Japan Small Animal Veterinary Association, Room
2357 West, Shin-Aoyama Bldg., 1-1, Minami-Aoyama
I-chome, Minato-ku, Tokyo 107, Japan.

D. Free Communieaiions: Fifteen minutes will be
allotted for each report, and five minutes for discus-
sion afterward. Call for papers: March JJ, 1985(Dead-
line).

E. Seminars: Seminars will be held on urinary cal-
culi, renal failure, nutrition, bird diseases, immune
diseases, ophthalmology, feline viral diseases, radio-
graphic diagnosis, orthopcdic surgery, and hospital
management. (Participation fees are needed for these
seminars.)

Anyone wishing to take part in a section for free
communications should notify the Program Chair-
man before March 31, 1985.
The address is: Dr. Norio Kogure, DVM, Program
Chairman, 10th World Congress of the WSAVA, c/o
Simul International. Inc., Kowa Bldg. No. 9, 8-10,
Akasaka 1-chome, Minato-ku, Tokyo 107, Japan.
Hotel rooms have been reserved at the special dis-
count cost for participants. Several attractive tours
are planned by the Mcitctsu World Travel, the official
travel agent.

Detailed information will be available upon request at
the Secretariat (the same address).

Thema: Kriterien für die Beurteilung von Haltungs-
isystemen für landwirtschaftlichte Nutzticre,
Anmeldung

Um schriftlichte Anmeldung wird bis spätestens I.
März 1985 gebeten an: Sekretariat der Tierklinik der
Universität Hohenheim, Postfach 700562, 7000 Stutt-
gart 70, Tel. (0711)4501-2410, vormittags.
Teilnehmergebühr
Die Teilnehmergebühr beträgt für Mitglieder der Ge-
sellschaft 40 DM, für Nichtmitglieder 60 DM.
Tie Tagung wird mit 4 Doppelstuden bei der ATF
anerkannt.

Die Tagung wird voraussichtlicht am 20. und 21. Juni
1985 in der Tierärztlichen Hochschule in Hannover
wiederholt werden.
Inlichtingen zijn evcneens op het redaktiesecretariaat
verkrijgbaar.

Om verdere verspreiding van varkenspest in het
noordoosten van de provincie Noord-Brabant
te voorkomen, heeft het Ministerie van Land-
bouw cn Visserij medio december 1984 maat-
regelen genomen. Dit is gebeurd door middel
van de \'Regeling Varkenspestmaatregelen Bakel
1984\' die tuet ingang van 14 december 1984 in
werking is getreden.

Dc regeling houdt in dat vervoer van varkens is
verboden in een gebied dat begrensd wordt door
de lijn: Uden, in oostelijke richting via de pro-
vinciale weg naar St. Hubert, Haps en Oeffeit
tot aan dc provinciale grens met Limburg, de
provinciale grens van Limburg in zuidelijke
richting tot aan het veer over de Maas bij Af-
ferden; in zuidwestelijke richting langs Sint
Anthonis, Oploo, Rips, Milheeze, Bakel tot aan
de spoorlijn Helmond-Venio; vanaf de spoor-
lijn in noordwestelijke richting langs Beek en
Donk tot Veghcl, vervolgens in noordooste-
lijke richting tot Uden.

Voor slachtvarkens met een levend gewicht van
nuniinaal 85 kg gold het verbod slechts tot en
met 3 januari 1985, terwijl het vóór die datum al
niet van toepassing was op het vervoer van der-
gelijke slachtvarkens afkomstig van buiten het
gebied en bestemd voor een slachterij daar-
binnen. Uiteraard moest dit vervoer rechtstreeks
en langs dc kortste weg plaatsvinden.
Tevens werd binnen de grenzen van het eerder-
omschreven gebied dc entplicht voor alle var-
kens met het daarvoor toegelaten vaccin inge-
steld, cn wel in de periode van 20 december 1984
t/m 3 januari 1985.

Van de entverplichting uitgezonderd waren
varkens jonger dan twee weken, varkens die
reeds geënt waren tegen varkenspest, alsmede
slachtvarkens met een levend gewicht van mi-
nimaal 85 kg van buiten het gebied en bestemd
voor een slachterij daarbinnen. Voor alle var-
kens jonger dan twee weken is in de na-entings-
periode een verplichting tot vaccinatie van
kracht op een leeftijd tussen de 5 en 9 weken.
Tevens moeten alle nieuw-aangekochte, ongeën-
tc dieren, voor zover het een fok-en mestbedrijf
betreft, binnen 4 weken na toevoeging daaraan
gevaccineerd worden.

Terstond na entingdienen de varkens te worden
voorzien van een door de Veterinaire Dienst
aangewezen oormerk.

In bijzondere gevallen kan de Directeur van de
Veterinaire Dienst ontheffing verlenen van de
entplicht en het vervoerverbod en daar voor-
schriften en beperkingen aan verbinden.

Sinds de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde vermelde uitbraak van varkenspest
(3 december 1984) deden zich in Nederland op-
nieuw twee gevallen voor.

14 december - Bakel (N. Br.): mestbedrijf met 207
mestvarkens; buurtinfeetie fokbedrijf van 3 december
te Bakel.

15 december - Westbroek, gemeente Maartensdijk
(Ut.): fokbedrijf met 90 zeugen, 13 gelten, 3 dekberen,
2 opfokberen, 395 biggen en 18 mestvarkens; Carrier-
sow syndromc.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE en de EG zijn op de hoogte
gesteld.

Dierziektenbulletin nr. 23 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 december 1984 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Volgens een telex dd. 6 december 1984 van de Veteri-
naire Dienst te Wenen was twee dagen tevoren var-
kenspest gesignaleerd in de gemeente Reith bei Kitz-
bühel, district Kitzbühel, Tirol. Op het bedrijf waren
6 varkens aanwezig, waarvan één ziek. De oorsprong
van de besmetting isonbekend. Alle varkens zijn afge-
maakt en gedestrueerd.

Op 6 en II december maakte de Veterinaire Dienst te
Bonn melding van in totaal 29 nieuwe gevallen van
varkenspest in de Bondsrepubliek gedurende de pe-
riode van 24 november t/m 7 december 1984:

— in Neder-Saksen: 7 gevallen in het district Weser-
Ems, 2 in het district Lüneburg en I in het district
Hannover;

— in Noord Rijnland-Westfalen: 7 gevallen in het
district Detmold en 4 in het district Münster;

Alle varkens op de betrokken bedrijven zijn afge-
maakt. De noodzakelijke veterinair-politionele maat-
regelen zijn genomen.

De Veterinaire Dienst te Rome gaf op 6 en 10 de-
cember 1984 kennis van in totaal 15 uitbraken van
mond- en klauwzeer, type A in de provincies Modena
en Reggio Emilia van de Emilia Romagna-streek:

— op I december in de gemeente Cavezzo een bedrijf
met 48 runderen, waarvan 8 ziek, afgemaakt en
gedestrueerd;

— op 1 december in de gemeente Campogalliano een
bedrijf met 105 runderen, waarvan 5 ziek, afge-
maakt en gedestrueerd;

— op 2 december in de gemeente Soliera een bedrijf
met 15 runderen, waarvan 1 ziek, afgemaakt en
gedestrueerd;

— op 2 december in de gemeente Soliera een bedrijf
met II runderen, waarvan 2 ziek, afgemaakt en
gedestrueerd;

— op 2 december in de gemeente Modena een bedrijf
met 80 runderen, waarvan 67 ziek, afgemaakt en
gedestrueerd;

— op 3 december in de gemeente Bomporto een be-
drijf met 161 runderen, waarvan 80 ziek, afge-
maakt en gedestrueerd;

— op 3 december in de gemeente San Martino in Rio
een bedrijf met 97 runderen, waarvan 2 ziek, af-
gemaakt en gedestrueerd;

— op 3 december in de gemeente Cavezzo een bedrijf
met 77 runderen, waarvan 50 ziek;

— op 4 december in de gemeente Soliera een bedrijf
met 45 runderen, waarvan 3 ziek, afgemaakt en
begraven;

— op 5 december in de gemeente San Prospero een
bedrijf met 49 runderen, waarvan I ziek;

— op 5 december in de gemeente Reggio Emilia eer
bedrijf met 9 runderen en 18 varkens, waarvan i
runderen ziek;

— op 6 december in de gemeente Molinella een be-
drijf met 59 dieren, waarvan 10 ziek;

— op 6 december in de gemeente Ravarino een be-
drijf met 84 dieren, waarvan 6 ziek, afgemaakt en
gedestrueerd.

— op 6 december in de gemeente Castel d\'Argile een
bedrijf met 191 dieren, waarvan 8 ziek;

— op 7 december in de gemeente Correggio een be-
drijf met 110 dieren, waarvan 6 ziek.

Veterinair-politionele maatregelen zijn genomen, on-
der andere het instellen van een zóne de protcction en
het instellen van vcrvoerverboden binnen een straal
van 2,5 km rond elke uitbraak.
Het epizoötiologisch onderzoek wordt voortgezet en
identificatie van het virus is gaande op het Zoö-pron
phylactisch Instituut te Brescia.

Tagungsort: Konzerthaus des Niedersächsischer
Staatsbades Bad Pyrmont.
Leitung: Dr. H. J. Ficus, Bremen.
Anmeldung: Dr. II. .1. Ficus, Brokstraßc 41, D-2800
Bremen I.

Meldeschluß: 20. Februar 1985.
Tagungsgebühr 120 DM.
ATF-Anerkennung: 6 Doppelstunden. (Bitte vorbe-
reitete ATF-Zettel selbst mitbringen).
Inlichtingen zijn eveneens op het redaktiesecretariaat
verkrijgbaar.

Die Fachgruppe \'Geflügel\' der Deutschen Veteri-
närmedizinischen Gesellschaft e.V. lädt zusammen
mit dem Institut fürGeflügelkrankheitender Ludwig-
Maximilians-Universität München zu dieser Tagung
ein.

Institut fürGeflügelkrankheitender Ludwig-Maximi-
lians-Universität München, Mittenheimcr Str. 54, D-
8042 Oberschleißheim, Tel. (089) 3154029.
Inlichtingen zijn eveneens op het redaktiesecretariaat;
verkrijgbaar.

7 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Kleine Hiiisdieren. Geb. Provinciale Gezond-
heidsdienst voor Dieren, Boxtel.

24 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studiever-
gadering Rest. Hoog Brabant. Utrecht; aanvang
19.30 uur.

26—27 \'Reehtcn van het dier\'. Weekendconferentie
Internat. School voor Wijsbegeerte, Leusden
(pag. 20).

29 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkgroep Var-
ken - extra vergadering. Gebouw Provinciale
Gezondheidsdienst voor Dieren, Boxtel.

31 Groep KI en Zootechniek KNMvD. Tweetal
lezingen over de mogelijkheden van het gebruik
van vers sperma. IVO, Driebergseweg lOd, Zeist;
aanvang 14.00 uur.

5 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdelingsvergade-
ring, Delft, aanvang 20.30 uur over \'Antibiotica\'
(dr. J. E. M. Nouws).

12 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Schaap. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren, Boxtel.

27 Afd. Friesland KNMvD. Vergadering, Oranje-
hotel, Leeuwarden; aanvang 20.00 uur.

28 Landelijke contactavond van dc Commissie voor
advies voor de beroepsuitoefening van de vrou-
welijke dierenarts (Cie. VDA); aanvang 19.45
uur Collegezaal van het Hoofdgebouw Dierge-
neeskunde, Yalelaan 1, Utrecht.

1—2 Röntgenfachtagung der Internationalen Ge-
sellschaft für Veterinärradiologie, Bad Pyrmont
(pag. 86).

5 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Rund. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst voor
Dieren, Boxtel.

7 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studiever-
gadering Rest. Hoog Brabant, Utrecht; aanvang
19.30 uur.

8—9 VL Tagung über Pferdekrankheiten - im
Rahmen der Equitana, Essen (BRD) (pag. 1002).

10—13 I3th Symposium of the European Associa-
tion for Aquatic Mammals, Duisburg(Germany)
(pag. 868).

10—17 Fortbildungstagung \'Kleintierkrankheiten\'
(Endokrinologie, Andrologie, Gynäkologie), St.
Moritz.

12 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle; aanvang 14.00 uur.

14 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Pluimvee. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren, Boxtel.

15—16 Arbeitsseminar in Kardiologie für prakti-
zierende Tierärzte, Bad Tölz (pag. 84).

19 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Varken. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren, Boxtel.

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Geb. Provinciale Gezondheids-
dienst voor Dieren, Boxtel.

23—29 American Animal Hospital Association,
52nd Annual Meeting, Orlando, Florida (USA).

28—29 Tagung der Fachgruppe \'Tierschutzrecht\'
der DVG, Stuttgart-Hohenheim (pag. 44).

30—31 Intensicfbijscholingsweekend Gewrichtschi-
rurgie KHD, Antwerpen (pag. 639).

16 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle; aanvang 14.00 uur.

17—20 16. Kongress der Deutschen Veterinärmedi-
zinischen Gesellschaft (DVG), Bad Nauheim
(pag. 842).

25—28 \'Voorjaarsdagen 1985\', Groep Geneeskd. v/h
Kleine Huisdier KNMvD. RAI-Congress-centre,
Amsterdam.

27—28 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der Fach-
gruppe Kleintierkrankheiten der DVG (deutsch-
sprachige Gruppe der WSAVA), Konstanz.

3—5 Jahresversammlung der Schweiz. Vereinigung
für Kleintiermedizin, Lausanne.

8—12 20. InternationalesSymposion überGeschich-
te der Veterinärmedizin der Welt-Gesellschaft
für Geschichte der Veterinärinedizin und der
Fachgruppe \'Geschichte der Veterinärmedizin"
der DVG (A), Hannover (pag. 640).

9 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studiever-
gadering Rest. Hoog Brabant, Utrecht; aanvang
19.30 uur.

21 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle, aanvang 14.00 uur.

24—26 Sheep Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048).

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease, Uppsala Sweden (pag. 569).

25—30 9th International Symposium of W. A. V.F.H.,
Budapest (pag, 982 1983 en 469).

26—29 VIII. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-
salem.

27—28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Haifa,
Israel.

26—30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygicnists, Buda-
pest.

1—5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640).

2—6 2nd Congress of the International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615).

2—6 Fortbildungsreiscdes Bundesverbandes prak-
tischer Tierärzte e. V. auf die Insel Malta (A)
Malta.

3—5 31. Jahrestagung der Fachgruppe \'Kleintier-
krankheiten" der DVG (A), Stuttgart.

28—2 nov. 4th International Symposiutn on veteri-
nary epidemiology and economics, Singapore,
(Inlichtingen: red. secretariaat) (pag. 938).

8—10 10th World Congress of the World Small
Animal Veterinary Association, Tokyo (pag.
879 en pag. 84).

26—31 2. Weltkongreß Lebensmittclinfektioncr
und -Intoxikationen, Berlin (West).

C. C. van de Watering, voorzitter; W. J. Nijhof, vice-voorzitter; L. Nauta, penning-
meester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier, lid; Dr. W. F. G. A. immink, lid;
J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel,
secretaris.

lureau Waarnemingen Inge van den Biezenbos; Ageeth Koning.
•AO-Diergeneeskunde Mw. S. van Langelaan, secretaris.

}p 10 sepicmhcr 1984 is collega Alben Rozeman le
ijnen huize in Oosterhesselen overleden,
lehoren le A.uen op I7juli 1922, verhuisde hij ais 12-
irige jongen naar Uoogeveen, waar zijn vader Direc-
;ur van de Eerste Drentse Stoomtram was, en door-
ep daar de Christelijke HBS.

1 1941 deed hij eindexamen. Nederland zuchtte onder
e Duil.se bezetting, er waren weinig toekomstmoge-
jkheden. De jonge Rozeman verkreeg een junctie als
dminislrateur bij de politie aan het Gemeentehuis. Al
•joedig nam hij deel aan hel pas geformeerde verzet
I Drenthe en werd één van de leidende figuren van de
\'P Het was in die periode, dat hij zijn toekomstige
rouw. Gé de Grool, leerde kennen, die koerierster
\'as bij de verzetsbeweging. Na de oorlog werd Albe rl
\'.ozeman door Koningin Wilhelmina onderscheiden
tet het Bronzen Kruis, een hoge militaire onder-
cheiding, voor zijn verzet tegen de vijand.

Na de oorlog, vanuit de illegaliteit, werd het Drentse
Bataljon gevormd, 1-1-R.l., waarin A. Rozeman de
rang van eerste luitenant kreeg. Met dit bataljon voer
hij in 1945 naar Nederlands-lndië, en via Malakka
zetten zij voet aan wal in Soerabaja in Oosl-Java.
Van hieruit ging het bataljon naar Oost-Sumatra. De
luitenant Rozeman werd later geplaatst bij de Mili-
taire Politie in Midden-Java.

In 1949 na zijn bevordering lot kapitein, voer hij
terug naar Nederland. Hij ging toen Veeartsenijkunde
studeren, een reeds tang gekoesterde wens.
Het was heel moeilijk op oudere leeftijd te beginnen
en na at die oorlogservaringen weer op een oude fiets
te trappen van Botanie naar Chemie, van Zoölogie
naar Anatomie, enz. Met een sterke wilskracht vol-
tooide hij de studie, trouwde in 1955 met Gé de Grool
en deed in 1956 Veearisexamen.

Na enige waarnemingen vestigde hij zieh te Vinkeveen
in associatie met collega S. Spaargaren ie Loenen. In
1959 kwam zijn kans om naar zijn geliefde Drenthe
terug te keren. Hij vestigde zich te Oosterhesselen.
een oud Drents boerendorp, in samenwerking met col-
lega E. Brili te Zweeloo. Hier heeft hij gedurende 25
jaar gewerkt samen met zijn vrouw Gé. Hun twee
zonen zijn hier groot gebracht. Hij was erg trois op
zijn jongens, die hem nooit hebben teleurgesteld.
Twee jaar voor zijn dood omviel hem Gé door een
ernstige ziekte.

Dit verlies heeft hem zwaar getroffen. Al/een trachtte
hij de praktijk voort te zetten met behulp van mobiele
telefoon en andere hulpmiddelen. .luist toen hij weer

3. to promote all branches of veterinary
science by all appropriate means, such as
the distribution of information of veteri-
nary interest, to lend advice to Govern-
ments, etc.;

4. to co-operate with other international or-
ganisations whose purposes are related to
those ofthe WVA.

— to help guarantee in the member countries
ofthe World Veterinary Association the
rights and privileges for holders of the ve-
terinary diploma;

— to further, in cooperation with the Inter-
national Womens Auxiliary to the Veteri-
nary Profession, the exchange of young-
sters wishing to travel to foreign countries
and learn foreign languages;

— to strongly promote the participation of
veterinarians in animal welfare, conserva-
tion of wild animals, protection of the en-
vironment and laboratory animals;

— to improve undergraduate and post gra-
duate veterinary education in the member
countries of the WVA;

wat licht in het leven zag en moed schepte voor de
toekomst, werd hij ziek en na een kortstondig lijden
was het voor hem afgelopen. Hij heeft de dood kalm
onder ogen gezien. Albert was een man van weinig
woorden, hij was vasthoudend, ongelofelijk dapper en
buitengewoon betrouwbaar en trouw. Zijn karakter
was zeer hoogstaand.

Wij zijn trots hem te hebben gekend en met hem te
hebben samengewerkt. Hij ruste in vrede.

— to increase the circulation of the publica-
tion(s) of the WVA and improve its (their
presentation.

In order to realise this project, the World Ve-
terinary Association appeals to all those in fa-
vour of extending the role and prestige of the
veterinary profession on the international
level to contribute, either by a direct gift or bj
a bequest to the Fund of the World Veteri-
nary Association (Dollar-account No.
42.97.30.462 with AMRO Bank, Kantoor
Utrecht, Daalsesingel 71, Postbus 2059, 3500
GB Utrecht, the Netherlands).
All donations will be deposited in a special
\'New Activities Development Fund\' and, if so
wished by the donor, assigned to one or more
specific activities.

For further information please contact the
Secretariat ofthe World Veterinary
Association, Isabel la Católica 12, Madrid
28013, Spain.

Op donderdag 31 januari 1985 houdt de
Groep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier een extra ledenvergadering om
te komen tot een standpuntbepaling in-
zake de \'Discussienota betreffende dc
structurering van de veterinaire verzor-
ging van gezelschapsdieren\'.
Locatie: Vakgroep Geneeskunde vin
het Kleine Huisdier, Yalelaan 8, D;
Uithof, Utrecht.
Aanvang 20.00 uur.

Vooi" het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Friedeman.C, F.; 1984; Hastings (New Zealand), c/o Min. of Agriculture and Fisheries, Private
bag.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen;

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

Mevr. E. Y. Paardekooper, Alex. Numankade 63a, 3572 KT Utrecht.
F. A. W. J. Scholten, Kapteynlaan 125, 3571 XP Utrecht.

A. J. Bruin te Gorssel per 1 januari 1985.
J. E. Hage te Bergen (N.H.) per 1 januari 1985,
P. Kleinjan tc Wolvega per 1 januari 1985.

(aanwezig) 25 jaar op
(afwezig) 65 jaar op
(aanwezig) 30 jaar op
(afwezig) 30 jaar op
(aanwezig) 30 jaar op
(afwezig) 50 jaar op
(afwezig) 50 jaar op
(afwezig) 50 jaar op
(afwezig) 65 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 30 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 25 jaar op

Mevr. N. B. M. van Brugge
M. G. M. Demollin
Mevr. E. van Duijkeren
Mevr, E. J. M. Gommers

m Bekkers. H. M. J.: 1976; 5846 AA Ledeaelcer,
Dorpstraat 34; tel. 08858-2540 (privé), 1711
(prakt.).

198 Behnje. L: 1968; Wijehen; p., geass. met P. S.
Kroon; plv. i. (assoe. met J. H. H. Cloudt
beëindigd).

200 *Bijlsma. J. G.: 1984; 9289 JR Drogeham,
Hearsgreft 5; tel. 05121-2638 (privé), 1254
(prakt.); p., ass. bij L. Nauta.

200 Blaak. H.: 1954; Doesburg; tel. 08334-2281
(privé), 08340-24555 (bur.); d. levend vee keu-
ring R.V.V. kr. 7; oud-adj. i. V.G.; plv. i.

200 Blok.A.L: 1974; Ophemert; tel. 03445-1798; d.
(assoc. met H. M. Jansen, J. S. Kalisvaart en G.
van Westrbenen beëindigd).

205 Brueken Fock. M. A. von: 1982; Wouw; tel.
01658-1478 (prakt.); p., geass. met M. D. M.
van Heivoort.

207 Cloudt. J. H. H.: 1955; Wijehen; tel. 08894-
12698; d. (assoc. met L. Belonje en P. S. Kroon
beëindigd).

212 Ditzhuijzen. F. B. M. G. van: 1978; 7603 AL
Almelo, Ootmarsumsestraat 150; tel. 05490-
65500; p. (assoc. met H. E. Kruit en dr. H. A.
Linnewiel beëindigd).

213 Drenthe. J. J.: 1984; 3612 AR Tienhoven, Nieu-
weweg 16; tel. 02158-1204 (privé), 020-221884
(prakt.); p., ass. bij A. H. M. Erken (toevoegen
als lid).

215 Engel. J. M. J.: 1978; \'s-Hertogenbosch; tel. 073-
418192 (privé), 416578 (prakt.).

306 Floor. B. T. J.: 1981; 56200 La Gacilly (Frank-
rijk)) 8 Rue des anjoncs d\'or; tel. 09-3399081021;
d. (toevoegen als lid).

219/306*Friedeman. C.F.: 1984; Hastings (New Zea-
land), c/o Min. of Agriculture and Fisheries,
Private bag; d.

219 Euchs. W. C. H. M.: 1983; 5:\'21 LP Asten, Heer-
baan 19; tel. 04936-4905 (privé), 1330 (prakt.);
p., ass. bij P. F. v. d. Eijnde.

220 Geertman. G. S. M.: 1979; 8014 NC Zwolle,
Stickerbelt 13; tel. 038-659303; wnd. d.

22! Gorter. A.: 1980; Winschoten; p., ass. bij H. E.
Kruit en dr. H. A. Linnewiel.

228 Helvoori. M. D. M. van: 1974; Heerie (N. Br.);
p., geass. met M. A. von Brueken Fock (assoc.
met dr. E. E. Kemperman beëindigd).

232 Holzhauer. M.: 1984; 7861 BM Oosterhesselen.
Waterveenscweg 7; tel. 05248-1363; p.

234 Hulshof. A. J. J.: 1976; 3735 MB Bosch en Duin,
Biltseweg 27; tel. 030-790877 (privé), 783810
(prakt.).

234 Hulshof-Meekes. Mevr. C. J. M.: 1977; 3735 MB
Bosch en Duin, Biltseweg27; tel. 030-790877; d.

236 Jansen. H. M.: 1956; Waardenburg; p., geass.
met J. S. Kalisvaart en G. van Westrbenen; plv.
i. (assoc. met A. L. Blok beëindigd).

H. M. Jansen en G. van Westrbenen; plv. i.il
(assoc. met A. 1.. Blok beëindigd).

239 Kant- Weber. Mevr. M. J. van de: 1982; 3079 AN
Rotterdam, Valkreek 22; tel. 010-822055; p.,
ass. bij R. H. G. Aalfs, J. F. J. v. d. Broek, C.
Buesink, mevr. A. H. M. Koert, A. W. Kramer
en K. Schuiling.

240 Kemperman. Dr. E. E.: 1952; U-1971; Wouw; p.,
H-D (assoc. met M. D. M. van Heivoort beëin-
digd).

242 Klink. Mevr. K. H.: 1984; 3481 LB Harmeien,
Harmelerwaard 4; tel. 03483-3270; wnd. d.
(toevoegen als lid).

246 Kramers. C. W.: 1984; 3761 GE Soest, Colenso
24; tel. 02155-11705; d. (toevoegen als lid).

247 Kroon. P. S.: 1976; Ewijk; p., geass. met L.
Belonje; plv. i. (assoc. met J. H. H. Cloudt
beëindigd).

247 Kruit. H. E.: 1972; Winschoten; p., geass. met
dr. H. A. Linnewiel; plv. i. (assoc. met F. B. M.
G. van Ditzhuijzen beëindigd).

250 Lateur. N. M. E: Gent-1979; Rotterdam; tel.
010-661553 (privé), 654333 (bur.); h. vet. dnst.
diergaarde Blijdorp.

252 Linnewiel. Dr. H. A.: 1955; U-1964; Midwoida;
tel. 05979-1290 (prakt.); p., geass. met H. E.
Kruit (assoc. met F. B. M. G. van Ditzhuijzen
beëindigd).

254/307 Marsman. W. R.: 1976; 1850 Grimbergen
(België), Populierendallaan 86; vet. i. Eur.
Commissie.

268 Prins. B.: 1980; 9641 KD Veendam, E. E. Stol-
perlaan 28; tel. 05987-12289 (privé), 222.34
(prakt.).

272 Roumen. M. P. H. M.: 1980; Heythuysen; tel.
04749-2243 (privé), 1441 (bur.).

283 Steenbergen-van der Bilt. Mevr. A../.1977; 9919
TA Loppersum, Wijmerspad 27; Iel. 05967-
2914; d.

288 Valk../. C.: 1983; 5694 VJ Breugel, Weegschaal-
laan 34; tel. 04990-77404 (privé), 04138-72650
(prakt.); p., ass. bij W. H. M. van lersel, G. .1.
Toxopeus, P. D. Verhulst en A. J. M. Ver-
meulen.

288 * Valk-Blokland Mevr M.: 1983; 5694 V.I Breu-
gel, Weegschaallaan .34; tel. ()499()-774()4; wnd.
d.

291 Verstappen. H. T. A.: 1982; 7604 GM Almelo,
Mozartstraat I; tel. 05490-24947; wnd. d.

291 Verstappen-Tiggelman. Mevr. W. A. M.: 1981;
7604 GM Almelo, Mozartstraat 1; tel. 05490-
24947; wnd. d.

294 Vries. G. H. C. de: 1984; 3583 JT Utrecht, .1. W.
Frisostraat 20; tel. 030-513331; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

296 *Weeber. J. O. B.: 1976; 3437 PS Nieuwegein,:
Nedereindscweg 512; tel. 03408-87903.

298 Westrbenen. G. van: 1969;Tiel;p.,geass. met H.
M. Jansen en J. S. Kalisvaart (assoc. met A. L. ^
Blok beëindigd).

302 Zimmer. G. M.: 1976; 8242 DD Lelystad, Punter
14-07; tel. 03200-22.301 (privé), 7.1911 (bur.);
wet. medew. C.D.I. ;

G. Uilenberg\', P. D. J. Top^, P. J. Arencls^ P. J. Koo\\\\J. E. van
Dï}k\\ P. B. E. van Sehieveen^ D. Zwart\'

SAMHNVA I riNG Voor hel eerst zijn gevallen van babesiose gediagnostiseerd hij honden die niet
buiten Nederland waren geweest. Het gaat om drie gevallen op de Veiuwe (Bennekom. FAspeet) en twee
in Koog a/d Zaan (Noord-Holland). Op één van de honden in Koog werd een vrouwelijke teek van de
soort Dermacentor reticulatus gevonden, de voornaamste vector van de ziekte in Europa. Deze teek is
tot dusverre alleen enkele malen gezien op dieren die in het buitenland waren geweest. Serologisch kon
worden vastgesteld, dal het bij lenminsie vier gevallen ging om de. door Dermacentor teken overge-
brachte. l.uropcsc Babesia canis.

SUMMARY For the first lime cases of babesiosis have been diagnosed in dogs that had not been
abroad. Three cases were seen in the province of Gelderland (Bennekom, Elspeet). two in North-Hol-
land (Koog aan de Zaan). A female Dermacentor reticulatus tick, the main vector of the disease in
Europe, was found on one of the dogs at Koog: previously specimens of this tick species had only
occasionally been seen on dogs returning from abroad. Serological evidence was obtained that in at
least four of the cases European Babesia canis, transmitted by Dcrinacentor ticks, was involved.

iNi\'l IDINC, Bij de hiond dient men niet alleen de kleine
Babesiose bij dc hond is tegenwoordig geen Babesia gibsoni (waarvan bier nog maar
zeldzaamheid tn Nederland. Na eerdere twee importgcvallcn zijn gezien en die hier
sporadische gevallen (7, 14, 15) werd in verder buiten beschouwing wordt gelaten)
1979 (16) een sterke toename van het aantal te onderscheiden van dc grote B. canis,
gevallen vermeld, cn momenteel is dc ziekte maar deze laatste is ook nog weer in te
hier alom bekend, zeker in dc meer gespe- delen in tninstcns drie variëteiten (mogelijk
ctaliscerdc kleine huisdicrcnpraktijkcn. aparte soorten). Deze variëteiten zijn mor-
Voor zover bekend ging het tot nu toe fologisch vrijwel identiek, docli vertonen
steeds om dieren, die óf met de eigenaar op duidelijke verschillen wat betreft de vector
vakantie waren geweest in het buitenland, specificiteit en het ontbreken van kruis-
vcclal Zuid-Europa, óf waren geïmpor- immuniteit (6 cn latere publikaties), en zijn
tccrd. Dc infectie werd blijkbaar alleen bui- daarnaast ook te onderscheiden met be-
ten Nederland opgelopen. hulp van de indirect fluorescerende anti-

\' Prol\', dr. G. Uilenbergen prof. dr. D. Zwart. Vakgroep voor Tropische Diergeneeskunde en Protozoölogie,
Postbus XO. 172. .ViOX Tl) Ulrcchl.

Drs. P. D. .1. Top. praktizerend dierenarts. Legcriand 48. 1541 NG Koog aan de Zaan.
\' Drs. P. .1. Arends en drs. P. .1. Kool. praktizerende dierenartsen. Bosweg 9, 6721 HM Bennekom.
^ Dr. J. H. van Dijk, Vakgroep Pathologie, Afd. Huisdieren. Postbus 80.158, 3508 TD Utrecht.
\' Mevr. drs. P. B. E. van Schieveen. praktizerend dierenarts. Kampweg 50, 3769 DH Soesterberg.

lichanicntcst (ongepubliceerde resultaten,
G. Uilenberg, N. M. Perié en F. F. J.
Franssen, 1983).

Verreweg de meeste/?, cö«« infecties die in
ons land worden gezien zijn opgelopen in
Zuid-Europa, meestal Frankrijk, waar de
voornaamste vector de teek Dermacenlor
reticulatus is. Deze soort is daar gelukkig
weinig actief in de zomermaanden wanneer
juist de meeste toeristen er met vakantie
gaan. Daarnaast kent men de vorm die
door de \'bruine hondeteek\', Rhipicephalus
sanguineus, wordt overgebracht in tropen
en subtropen. Deze vorm, wel als aparte
soort 5. vo^e//onderscheiden (11,12), geeft
vaak een milder ziekteverloop dan de door
D. reticulatus overgebrachte vorm. In Ne-
derland weet R. sanguineus zich te handha-
ven in gebouwen, op grotere schaal dan
algemeen wordt gerealiseerd (4), maar hier-
mee in verband te brengen gevallen van
babesiose bij de hond zijn hier (nog) niet
geconstateerd. In hoeverre \'B. vogeli\' een
rol speelt bij in de zomer opgelopen ge-
vallen in zuidelijk Europa is onduidelijk.
Verder wordt nog een derde grote Babesia
van de hond gevonden in tropisch en zuide-
lijk Afrika, overgebracht door Haemaphy-
salis leachi; deze vorm zal uiteraard hier
veel minder vaak worden ingevoerd dan de
beide anderen. Het verloop is minstens zo
ernstig als bij de door D. reticulatus over-
gebrachte vorm.

De hieronder vermelde gevallen van babe-
siose bij honden in Nederland vestigen niet
alleen nogmaals de aandacht op deze vaak
ernstige aandoening, maar werpen tevens
de vraag op of men haar nog wel uitslui-
tend als een buitenlandse ziekte mag be-
schouwen.

In één geval stonden alleen met haemaluin-eosine
gekleurde orgaancoupes ter beschikking.

Serum of plasma werd onderzocht met behulp van de
indirect fluore.scerende antilichamentest (lEAT), uit-
gevoerd (met enkele wijzigingen) volgens Brocklesby
et at. (1). De laagste serumverdunning was 1:40, de
hoogste 1:5120, via een tweevoudige verdunningreeks.

Drie antigenen werden gebruikt: R. (Frankrijk),
overgebracht door D. reticulatus, een eerder beschre-
ven stam (13); \'B. vogeli\' (Egypte), overgebracht door
R. sanguineus, eerder beschreven als stam El (8), ont-
vangen van E. Schein in Berlijn; B. canis (Zuid
Afrika), overgebracht door H. leachi. eveneens ont-
vangen van E. Schein.

Een Duitse herder van 12 jaar, uit Koog
aan de Zaan (Noord-Holland) wordt op 3
mei 1983 aangeboden met een temperatuur
van 39,8° C. Het dier is lusteloos en heeft
geen eetlust. De volgende dag wordt gezien
dat dc urine rood is en er wordt hacmoglo-
bine in aangetoond. Nadat het artsenlabo-
ratorium \'Zaanstreek\' in bloeduitstrijkjes
parasieten in de erythrocyten vindt, wordt
dezelfde dag het dier met imidocarb (Imi-
zol®\') behandeld. De vakgroep Tropische
Diergeneeskunde en Protozoölogie diag-
nostiseert vervolgens deze parasieten als B.
canis. De urine is de volgende dag weer
normaal van kleur en de hond kan al spoe-
dig genezen worden verklaard. Na enkele
dagen wordt op het dier een grote teek
gevonden, waarbij het om een volgezogen
wijfje van Dermacentor reticulatus blijkt te
gaan.

De IFAT op s.erum van 26 mei geeft een
titer van 1:320 a 640 met antigeen van de
Egyptische Babesia, en van 1:640 a 1280
met dat van de Franse B. canis.
De hond is nooit buiten ons land geweest,
en er kan ook geen andere connectie met
het buitenland worden gevonden, Dc eige-
naar woont op een flat en laat de teef uit op
een begroeid terrein in Koog.

Op 10 november 1983 wordt diergenees-
kundige hulp ingeroepen voor een bobtail
reu van 6 jaar oud, uit Koog aan de Zaan.
Het dier heeft geen eetlust, is suf en heeft
een temperatuur van 40,8° C. Voorts toont
de hond pijn bij buikpalpatie. In afwach-
ting van de uitslag van aangevraagd bloed-
onderzoek wordt trimethoprim/sulfadia-
zine toegediend. De volgende dag is het
dier duidelijk anaemisch. Urine wordt af-
genomen die donker en rood blijkt te zijn
en bloedkleurstof bevat. Nadat het labora-
torium \'s middags meldt dat in het bloed

Babesia parasieten zijn gevonden (later
door de vakgroep Tropische Diergenees-
kunde en Protozoölogie als B. ca««geïden-
tificeerd), wordt de hond behandeld met
imidocarb. Reeds dezelfde avond is de
temperatuur gedaald tot 38,6° C. Bij on-
derzoek van het dier drie dagen later wordt
geen enkel symptoom van ziekte meer
waargenomen.

Serum van 15 november geeft in de IFAT
negatieve resultaten (< 1:40) met antigenen
van de ligypiischc en de Zuidafrikaanse
Babesia stammen en een titer van 1:160 met
het Franse B. canis antigeen. Dat de titer
laag is, is logisch in het beginstadium van
een acute babesiose.

De hond is geboren in België, maar is
verder nooit in het buitenland geweest. De
eigenaar woont in dezelfde buurt als die
van geval no. 1, en de beide honden worden
ook op hetzelfde terrein uitgelaten.

Bij een Kuvasz reu van bijna 2 jaar, uit
Bennekom (Gelderland) wordt een maag-
torsie gediagnostiseerd, die op 4 maart
1983 operatief wordt gecorrigeerd, waarbij
de milt wordt verwijderd.
Op 19 april wordt het dier weer aange-
boden met een temperatuur van 40,8° C en
zwart verkleurde urine. Bloeduitstrijkjes
worden naar de Gezondheidsdienst voor
Dieren in Gelderland gestuurd, en intussen
wordt een kuur met antibiotica ingezet. Na
ontvangst van de uitslag, positief voor B.
canis, wordt het dier behandeld met pen-
tamidine (Lomidine®\') op 22 april cn wordt
daarnaast een symptomatische therapie
toegepast. I Iet dier eet cn drinkt weer goed
op 24 april, en de urine lijkt normaal, hoe-
wel er nog haemoglobine in aan te tonen is.
Recidieven treden op, met koorts en don-
kere urine, zodat er nog pentamidine injec-
ties worden gegeven op 29 april cn 4 cn 6
mei, en injecties met diminazeen aceturaat
(Berenil®^) op 10 en 17 mei. Toch zijn
bloeduitstrijkjes van 26 mei nog positief bij
microscopisch onderzoek. Uiteindelijk is
het dier geheel hersteld. Op de hond begin
juni verzamelde teken zijn Ixodes ricinus
(1 mannetje en 7 wijfjes).
De IFAT op plasma van 26 mei geeft een

\' Lonildinc®. Rhönc-Mcricux, Frankrijk.
^ Bcrcnil®. ilocchst, Duitse Bondsrepubliek.

titer van 1:2560 a 5120 met antigeen van de
Franse B. canis, en van 1:320 a 640 met dat
van de Egyptische Babesia.
Ook deze hond is nooit in het buitenland
geweest. De enige band met het buitenland
is het feit dat de eigenaar begin maart 1983
een tweedehands auto heeft gekocht, waar-
mee begin februari een reis naar Frankrijk
was gemaakt door de vorige bezittervan de
wagen.

Een bouvier reu van 1 jaar oud, uit Benne-
kom, wordt aangeboden op 18 mei 1983.
Het dier heeft 40,2° C, de urine is donker en
bevat haemoglobineen bilirubinc. De hond
heeft geen eetlust. Na een behandeling met
antibiotica wordt op 26 mei een penta-
midine injectie gegeven, nadat bij micro-
scopisch onderzoek van bloeduitstrijkjes
B. canis is gevonden door de Gezond-
heidsdienst voor Dieren en ook door de
vakgroep Tropische Diergeneeskunde en
Protozoölogie. Het dier wordt in goede
toestand weer gezien op 31 mei. Recidieven
zijn niet opgetreden.

De IFAT op plasma van 10 juni geeft een
titer van 1:2560 a 5120 met antigeen van de
Franse B. canis, en van 1:1280 met dat van
de Egyptische Babesia.
De hond is nimmer in het buitenland ge-
weest, er kan op geen enkele wijze een
ander buitenlands verband worden ont-
dekt.

Een langharige Duitse staande teef van 7
jaar uit Elspeet (Gelderland) wordt begin
januari 1984 ziek. Naast algemene symp-
tomen als anorexie, moeheid, sloomheid en
sterke vermagering vertoont het dier een
wankele gang, lijkt een pijnlijke rug en hals
te hebben, zoekt vaak steun voor de kop,
en heeft soms een starende, afwezige blik.
Temperatuur cn slijmvliezen zijn normaal.
Gedurende enkele uren treedt soms spon-
taan een verbetering op. Röntgenologisch
en bij palpatie is vast te stellen dat milt en
nieren gezwollen zijn. Bij diagnostische la-
parotomie wordt de gezwollen milt verwij-
derd en opgestuurd naar de vakgroep Pa-
thologie van de Faculteit der Diergenees-
kunde wegens verdenking op leucose. De
toestand verslechtert snel en drie dagen na
de operatie wordt besloten tot euthanasie.

De dag vóór de dood wordt opgemerkt dat
de urine donker van kleur is en de slijmvlie-
zen licht ictcrisch zijn. De temperatuur is
steeds normaal gebleven.
Bij het onderzoek van de opgestuurde milt
en bij sectie, worden geen aanwijzingen
voor leucose gevonden. Er is een zekere
mate van Icterus en een haemoglobine-ne-
frose. In coupes van long, lever, nier cn
hart, zijn talrijke, veelal paarsgewijs liggen-
de, intra-erythrocytaire insluitsels te zien,
die op grond van grootte en ligging als
grolt ßabesia-soon kunnen worden gediag-
nostiseerd. Vooral echter in de hersen-ca-
pillairen bevatten zeer veel rode cellen deze
parasieten, zodat de diagnose van cere-
brale babesiose alleszins is gerechtvaar-
digd. In coupes van de milt, drie dagen
vóór de dood, zijn geen Babesiae met ze-
kerheid te vinden.

Uiteraard kan geen serologische test meer
worden gedaan. De eigenaar in Elspeet
heeft nog vier jachtteckels. Bij navraag
blijkt dat één van deze honden in sep-
tember 1983 ziek is geweest, waarbij een
stijve rug werd geconstateerd; röntgenolo-
gisch werden geen aanwijzingen gevonden
voor een aandoening van de tussenwervel-
schijven. In de urine kon een weinig hae-
moglobine worden aangetoond. Na een an-
tibiotische behandeling genas de hond.
In februari 1984 wordt plasma van de vier
dashonden onderzocht met de IFAT. Bij
drie honden is de uitslag negatief (< 1:40)
met de drie antigenen (Frans, Egyptisch en
Zuidafrikaans). Bij dc vierde, die in sep-
tember ziek was geweest, wordt een titer
van 1 : 160 gevonden tegen het Zuidafri-
kaanse antigcen, terwijl met de Franse en
Egyptische antigenen de uitslag negatief is.
Begin maart wordt 20 ml bloed van deze
hond op heparine afgenomen en onmiddel-
lijk intraveneus ingespoten bij een proef-
hond, waarvan gedurende een maand de
temperatuur dagelijks wordt genomen en
het bloed dagelijks microscopisch wordt
onderzocht; hel resultaat is negatief.
De Duitse staande teef met babesiose is in
Nederland geboren, en is nooit de grens
over geweest. Twee van de dashonden zijn
eveneens in ons land geboren, een derde in
België, even over de grens met Nederland,
terwijl de vierde, het dier dat in september
ziek is geweest, in Duitsland is geboren
(Bonn). Dc beide in het buitenland geboren
dieren zijn in 1981 in Nederland geïmpor-
teerd. Met deze jachtteckels wordt van tijd
tot tijd getraind en geshowed in Duitsland,
soms ook in België, nooit in andere landen.

Er is geen twijfel mogelijk dat de boven-
staande vijf gevallen van Babesia-\'mïecx\\t in
Nederland zijn opgelopen. Voorts wijst de
uitslag van het serologisch onderzoek bij
de gevallen I t/m 4 er op dat het de klas-
sieke Europese B. canis betreft, die door
Dermacentor teken wordt overgebracht,
aangezien de hoogste titer met het homo-
loge antigeen wordt verkregen (ongepu-
bliceerde resultaten, G. Uilenberg, N. M.
Perié en F. F. J. Franssen, 1983). Over het
vijfde geval valt wat dit betreft niets te
zeggen. De titer van de ene dashond tegen
het Afrikaanse antigeen is wel verrassend,
maar laag. In combinatie met de negatieve
overbrengingsprocf valt niet meer uit te
maken of deze lage titer op een werkelijk
doorgemaakte infectie berust, waarbij dan
het bloed 6 maanden na de infectie niet
meer infectieus was (hetgeen zeer goed mo-
gelijk is), of dat het om een (onverklaarde)
aspecifieke serologische uitslag gaat.
Opgemerkt dient nog tc worden dat splc-
nectomic uiteraard ten sterkste gecontra-
indicccrd is bij babesiosis cn in de regel
gevolgd wordt dooreen sterke vermenigvul-
diging van de parasiet, zowel bij herstelde
dragers als bij acuut zieke dieren. Het
langdurige verloop van de ziekte met dc
vele recidieven bij geval no. 3 is dan ook te
verklaren door het ontbreken van de milt.
Uiteraard heeft ook bij geval no. 5 de sple-
nectomic, die werd uitgevoerd terwijl er
geen enkele aanleiding was om aan babe-
siose te denken, een zeer nadelige invloed
gehad. Achteraf lijken enkele van dc symp-
tomen die vóór de operatie werden gezien
hun grondslag te hebben in het centrale
zenuwstelsel, zodat de cerebrale vorm van
babesiosis wellicht reeds toen bestond. Het
betreft overigens een zeer atypisch geval,
ook al door het ontbreken van koorts.
Betekenen deze gevallen dat de teek Der-
macentor reticulatiszich in Nederland heeft
gevestigd? Haar verspreidingsgebied naar
het Noorden reikt tot in Engeland en

Wales, Zuid-Duitsland en Noord-Frank-
rijk (nabij Reims wordt babesiose bij de
hond veelvuldig geconstateerd (2)), terwijl
er één vermelding uit België bestaat, waar
de teek op de vegetatie werd gevonden (3).
In Oost-Europa is de teek zelfs in het
Noorden van Polen bekend. Lage winter-
temperaturen lijken dus geen belemmering
te kunnen vormen voor het overleven van
deze soort in ons land. Andere factoren zijn
zeker van minstens even groot belang,
zoals de vegetatie (micro-klimaat) en de
beschikbaarheid van geschikte gastheren.
In Frankrijk wordt de laatste tijd geconsta-
teerd dat naast de gemengde wouden met
veel herten ook begroeide terreinen in en
om steden een rol zijn gaan spelen, waarbij
honden de voornaamste gastheer zijn, hoe-
wel daarnaast wilde knaagdieren vereist
zijn voor de jonge stadia (zie bijv. 5, 9, 10).
Het lijkt zeer wel mogelijk dat delen van de
Veluwe (waar 3 van onze gevallen zijn ge-
constateerd) door de herbebossing en de
vermeerdering van de wildstand (weer) ge-
schikt zijn geworden voor D. reticulatus.
Een andere mogelijkheid is natuurlijk dat
andere honden uit het buitenland geïnfec-
teerde teken hebben meegebracht (wat al
enkele malen is geconstateerd) die hier, na
te zijn afgevallen en verveld, de ziekte
hebben veroorzaakt bij één of meer van
onze gevallen, zonder dat de teek zich hier
permanent heeft gevestigd, waarbij we dan
vooral denken aan de gevallen binnen de
bebouwde kom van Koog aan de Zaan.
Alleen grondig onderzoek ter plaatse zal
hierop het antwoord kunnen geven.
Intussen zal de Nederlandse dierenarts er
rekening mee moeten houden dat het ont-
breken van een buitenlandse reis in de voor-
geschiedenis niet meer de mogelijkheid van
babesiose bij de hond uitsluit. Klassieke
symptomen zijn in acute gevallen koorts,
lusteloosheid, anaemia en haemoglobinu-
rie, terwijl er tevens verschijnselen van aan-
tasting van het centrale zenuwstelsel kun-
nen optreden. Vergroting van de milt is
regel. Atypische gevallen waarbij één of
meer van deze symptomen ontbreken, zijn
echter frequent.

De Vakgroep Tropische Diergeneeskunde
en Protozoölogie zal het ten zeerste op prijs
stellen om bij voorkomende gevallen van
babesiosis bij honden daarmee eventueel
geassocieerde teken toegestuurd te krijgen
ter determinatie.

Graag zeggen wij dank aan mevrouw N. M. Perié en
de heer F. E. J. Franssen van de Vakgroep Dierge-
neeskunde en Protozoölogie voor technische onder-
steuningbij het serologische werk. Wij zijn erkentelijk
aan prof. E. Schein van de Veterinaire Faculteit van
de Vrije Universiteit in Berlijn voor de Babesia-
stammen uit Egypte en Zuid-Afrika.

1. Brocklesby, D. W., Zwart, D., Perié, N. M.: Sero-
logical evidence for the identification o( Babesia
major in Britain. Res. Vet. Sci. 1971; 12: 285-7.

2. Coll, J. L., Descamps, H., Fayette, J. P.. Feraud.
J. P., Villemin, P.: Essai de chimio-prévention de
la babésiose canine avec I\'imidocarbe. Rec. Méd.
Vét. 1982; 158: 791-8.

3. Cooreman, J.: Dermacentor reticulatus (F.) et
Dermacenlor niveus (Neuman). Bull. Ann. Soc.
Em. Belgique. 1950; 86: 200-1.

4. Garben. A. 1-. M.. Bosman. B. I\'., van Bronswijk.
J. E. M. H.: De hondeteek Rhipicephalus sangui-
neus Latreille 1806 in Nederland, een analyse van
de tot nu toc bekende \'importgevallen\' en het
veterinaire en medische belang. Tijdschr. Dierge-
neeskd. 1980; 105: 192-203.

5. Gilot, B., Pautou, G., Simon, P. H.: Analyse de
la végétation et détection des foyers péri-urbains
de Piroplasmose canine à Babesia canis dans la
région Rhône-Alpes; bases écologiques pour une
cartographie. C. R. Acad. Se. Paris, série D, 1976;
282: 1821-4.

6. Laveran, A., Nattan-Larrier: Piroplasmoses ca-
nines d\'Europe et d\'Afrique. Ann. Inst. Pasteur.
1913; 27: 701-17.

7. Leellang, P.: De introductie van babesiosis bij de
hond in Nederland. Tijdschr. Diergeneeskd. 1971;
96: 679-84.

8. I.iebisch. A., tiillani. S.: lixperimentelle Llbcr-
tragung der tlundebabesiose [Babesia canis)
durch einheimische Deutsche Zeckenarten: L
Die braune llundczeckc (Rhipicephalus sangui-
neus). Deutsch. Tierärztl W.whr. 1979; 86: 149-52.

9. Liebisch, A., Rahman, M. S.: Zum Vorkommen
und zur Ökologie einiger human- und veterinär-
medizinisch wichtiger Zeckenarten (Ixodidae) in
Deutschland. Z. Angew. Entomol. 1976; 82: 29-
37.

10. Liebisch, A., Rahman, M. S.: Zum Vorkommen
und zur vektoriellen Bedeutung der Zecken Der-
macenlor marginatus (Sulzer, 1776) und Derma-
centor reticulatus (Fabricius, 1794) in Deutsch-
land. Tropenmed. Parasit. 1976; 27: 393-404.

IL Reichenow, E,: Uebertragungsweise und Ent-
wicklung der Piroplasmen. Zbl. Bakl. I. Abt.
Orig 1935; 135; 108-19.

Reichcnow, E.; Ucbcrdie Entwicklung von Thei-
k\'ria parva, dem Erreger des Küstenfiebers der
Rinder, in Rhipiccphalus appcndiculatus. Zhl.
Bakt. /. Ahl. Orig. 1937; 140: 223-6.
Uilenberg, Ci., Vcrdicscn, P. A. U.M., Zwart, D.:
Imidocarb: a chcmoprophylacticexperiment with
Babesia canis. The Velcrinary Quarlerly. 1981: 3:
118-23.

Van Nie. C. .1., Sutinöllcr, P.: Een geïmporteerd
geval van babesiosis canis. Tijdschr. Dierge-
neeskd. \\95y, 5\\4-l.

Vcrvoorn-Malinosky Blom, A. C. W.: Een geval
van piroplasmosis canis. Tijdschr. Diergeneeskd.
1965;90:653-5.

/.wan. 1).: Babesiosis bij dc hond in Nederland.
Tijdschr. Diergeneeskd. 1979; 104: 345-8.

Dc volgende patiënt werd ons aangeboden; kat,
zilvertabby, Perzisch, 9 jaar, vrouwelijk. De
klachten waren van dien aard (algeheel ziek,
purulente vaginale uitvloeiing, bij palpatie wat
vergrote uterus te voelen), dat de diagno.se en-
domctritis gerechtvaardigd leek. Wat wel opviel
was de wat volle buik (ondanks slechte eetlust)
en de ondefinieerbare structuren die craniaal in
de buik te palperen waren. Besloten werd tot
ovariohystcrectomie.

Hierbij bleek dat er inderdaad sprake was van
een duidelijke endometritis (cysteuze endomc-
trium hyperplasie/Pyometra-complex), maar
dat cr bovendien zeer grote cystcuzc ovariclc
follikels aanwezig waren, die een groot deel van
de buikholte opvulden.

Op beide ovaria waren dezc cysteuze follikels
aanwezig; waarvan een aantal met een diameter
van 6 a 7 centimeter (zie foto).
Nadere informatie omtrent de anainnese le-
verde hot volgende op.

Dc kat werd ook op jonge leeftijd nooit krols
gezien en daar de eigenaresse toch graag met
deze kat wilde fokken is er regelmatig, met tus-
senpozen van 1 tot 2 a 3 jaar, een behandeling
ingesteld met Folligonan®\' en Rcceptal®^. On-
geveer 2 jaar geleden werd krolsheid gezien
waarna de kat werd gedekt. Ongeveer 65 dagen
na de dekking werd ondergetekende geconsul-
teerd. Bij palpatie leek een uterus \'met inhoud\'

\' Eolligan®, Intervet, serumgonadotrofine.
\' Reccptal®, Hoechst, buserelin-acetaat.
\' Dierenartsenpraktijk Zuidhorn.

aanwezig. Dit zou een drachtige uterus kunnen
zijn, hoewel cr grote twijfel was. daar er geen
duidelijke loeten gevoeld konden worden.
Dc kat heeft echter nooit gejongd, ook is er
nooit uitvloeiing gezien. De buikomvang nam
geleidelijk aan weer af

Of dc cystcuzc ovariële follikels oorzaak zijn
van het niet krols gezien worden, of dat deze
door de hormonale behandelingen geïnduceerd
zijn, blijft een open vraag. Ook is niet duidelijk
of de veronderstelde gravide uterus inderdaad
foeten heeft bevat.

SAMENVATTING Een vermagerde draverhengst werd op grond van l<linische symptomen (slecht
eten. sloomheid, icterus en oedeem) en bloedonderzoek (verhoogde gamma-CT. SDH. LDH. AP. AST
en sterk verhoogde directe bilirubine) verdacht van een leveraandoening met cholestase. Een leverbiopt
toonde portale fibrose en ernstige cholestase aan. Bij sectie bleek dat een zeer uitgebreide pancreas-
fibrose (waarschijnlijk ten gevolge van migrerende parasieten larven) de oorzaak was van een extrahe-
patische cholestase met leverfibrose. De tevens bij dit paard optredende kroonrandlaesies konden niet
verklaard worden.

SUMMARY A trotter stallion showing symptoms of emaciation was suspected of disease of the liver
associated with cholesta.sis in view of clinical symptoms (poor appetite, sluggishness, jaundice and
oedema) and the results of examination of the blood (increased concentrations of gamma-glutamyl.
transpeptidase, sorbitol dehydrogena.se. alkaline phosphatase, aspartate aminotransferase and
markedly increased conjugated bilirubin). A specimen removed at biopsy of the liver revealed the
presence of portal fibrosis and severe cholestasis. At autopsy, it was found that very extensive fibrosis of
the pancreas (probably due to migrating larvae of parasites) had caused extrahepatic cholestasis
accompanied by fibrosis ofthe liver. The lesions ofthe coronary border, which were also present in this
horse, could not be accounted for.

Een vijf-jarige draverhengst werd aange- zig en dit verergerde in de loop van enkele

sinds veertien dagen pneumonie en ontste- bijzonderheden gevonden; een röntgenfoto

king van de kroonranden. Het dier was gaf een volledig normaal longveld te zien.

parenteraal behandeld met antibiotica en Het dier had een verminderde eetlust. Bij

locaal op de kroonranden met een antibio- onderzoek van het digcstie-apparaat wer-

Bij klinisch onderzoek viel als eerste op dat scheilswortel een sinaasappelgrote dikte

|het dier veel te sloom was, zeker voor een gevoeld.
■! hengst. De slijmvliezen en sclera waren
\'duidelijk icterisch. In de mond waren uit-
\'gebreide slijmvlieslaesies aanwezig.

verdikt, pijnlijk en vol korsten met daar- tocriet en het haemoglobinegehalte iets

I). Op stal bleek het paard aan de kroon- was gemiddeld wat aan de hoge kant maar

\' Drs. M. M. Sloet van Oldruitenborgh-Oosterbaan. medewerkster Kliniek voor Inwendige Ziekten Grote

Huisdieren, Yalelaan 16. Utrecht,
h Dr. T. S. G. A. M. van den Ingh, medewerker Veterinaire Pathologie, Yalelaan I, Utrecht.

rentiatie is twee maai een lioog percentage
eosinofiele icutcocytcn (11%) gevonden,
terwijl eenmaal het percentage eosinofiele
leukocytcn normaal (1%) was.

De veneuze pH was steeds normaal. Dc
gam ma-gl Uta my 1 transpeptidase (gamma-
GT) en de sorbitoldehydrogenasc (SDH),
maar ook de lactaat dehydrogenase (LDH),
aspartaat-aininotransfcrase (AST) cn de
alkalische fosfatasc (AF) waren verhoogd.
Het bilirubincgehalte was duidelijk ver-
hoogd. flicrbij viel op dat meer dan twee-
derde van het totaal bilirubinc bestond uit
directe ofwel geconjugeerde bilirubinc.

Het totaal eiwit en het albuminegehalte
waren laag normaal (zie tabel 1). Bij urine-
onderzoek werd een afwijkende kleur
(groen-bruin) gezien en bleek de urine veel
bilirubinc tc bevatten, verder werden geen
bijzonderheden gevonden.
De faeces waren macroscopisch niet afwij-
kend en bij microscopisch onderzoek wer-
den noch strongylustype-eiercn noch le-
verboteieren gevonden.

Op verdenking van Icverlijden met choles-
tase werd tot het nemen van een Icvcrbiopt
besloten. Op dc rechter ribwand werd
onder dc lendewervels ter hoogte van de
14e rib een stuk van ± 10 x 10 cm geschoren
cn gedesinfecteerd. Na een locale verdo-

Tabel I. Resultaten van het bloedonderzoek van ccn draver met cxtra-hcpatisclic choicstase ten gevolge van

normaalwaarden zoals gebruikt binnen de Kliniek Inwendige Ziekten Grote Huisdieren.

ving door middel van lidocaine 2% werd
een \'/2 cm groot huidsneetje gemaakt, daar
waar een denkbeeldige lijn van de boeg
naar het tuber toxae de 14e intercostaal-
ruimte kruist. Daarna werd met een lange
biopsienaald ± 15 cm diep gestoken in era-
nioventrale richting naar de linker elleboog
en werd een biopsie genomen.

Bij microscopisch onderzoek van het le-
verbiopt bleek een duidelijke bindweefsel-
toename aanwezig te zijn uitgaande van de
portale gebiedjes en infiltrerend in de lever-
lobjes. In dit nieuw gevormde bindweefsel
kwamen naast een toegenomen aantal gal-
gangdoorsneden ook regelmatig ontste-
kingsccllcn voor, zowel lymfocyten als
neutrofiele en enkele eosinofiele polymorf-
kernige leukocyten. In het leverweefsel
rond de centraalvenen werd een duidelijke
cholestase gezien. Op grond van deze histo-
logische bevindingen werd de diagnose le-
verfibrose waarschijnlijk ten gevolge van
een chronische extrahepatische cholestase
gesteld.

Gezien de ongunstige prognose werd, na
overleg met de eigenaar, tot euthanasie be-
sloten.

Bij sectie was een natte, crusteuze dermati-
tis aanwezig langs de kroonranden, waar-
bij zowel de witte als de gepigmenteerde
huid was aangetast.

De slijmvliezen waren licht icterisch en er
was duidelijk oedeem van de ventrale buik-
wand en het scrotuin. De lever was duide-
lijk vergroot met een glad oppervlak en een
duidelijke eilandjestekening ten gevolge
van fibrose en cholestase; de consistentie
was sterk verhoogd. De grote galgangen
waren verwijd, hoewel er geen mechani-
sche belemmering was voor de afvoer van
de gal naar het duodenum.

De pancreas was sterk vergroot (foto 3) en
bestond zowel oppervlakkig als op snee-
vlakte uit een sterke bindweefselwoekering
met verspreid voorkomend herkenbare
stukjes oorspronkelijk pancreasweefsel; de
pancreas afvoergangen waren normaal aan-
wezig en niet verwijd.

Het microscopisch onderzoek van de lever
kwam overeen met het leverbiopt; als bij-
komende bevinding werden zogenaamde
galinfarcten aangetroffen.

Dc pancreas vertoonde een peri- en intra-
lobulaire fibrose, veelal met dedifferentia-
tie van het acinusepitheel, alsmede noduli
van hyperplastisch pancreasparenchym; er
bestond een zeer uitgebreide infiltratie met
eosinofiele leukocyten (foto 4). Lokaal
waren granuloompjes met centraal necrose
en/of verkalking en een aantal meerker-
nige reuscellen van het vreem-lichaam type
aanwezig.

Het klinisch onderzoek, aangevuld met de
uitslagen van bloedonderzoek en urine-
onderzoek, was aanleiding tot het nemen
van een Icvcrbiopt.

Gezien het hoge directe bilirubinc gehalte
in het bloed en het resultaat van het Icvcr-
biopt werd gedacht aan een extrahepati-
sche oorzaak voor de cholestase. Als oor-
zaken voor een dergelijke cholestase bij het

paard worden met name galstenen ge-
noemd (6). Daarnaast kunnen ook ruimte
innemende processen in de nabijheid van
de leverhilus, bijvoorbeeld chronische pan-
creatitis en chronische ovcrvulling van de
maagvormige verwijding van het colon
oorzaak van een extrahepatische choles-
tase zijn (5). Galstenen werden onwaar-
schijnlijk geacht omdat het dier geen koliek
vertoonde en ook in de anamnese geen
sprake van koliek was. Ruimte innemende
processen in het gebied van de leverhilus
geven in het algemeen geen specifieke symp-
tomen en zijn bij klinisch onderzoek meest-
al niet aantoonbaar. Hoewel een normale
passage van de gal naar het duodenum
postmortaal mogelijk was, moet gezien de
verwijde extrahepatische galgangen en het
histologisch beeld van de lever, met name
ook de voor extrahepatische cholestase zo
karakteristieke galinfarcten, een functio-
nele stenose van de ductus choledochus
opgetreden zijn. Gezien de ruimtelijke ver-
houdingen in het gebied van de leverhilus,
kan de sterk vergrote pancreas tot een
functionele passagebelemmering geleid
hebben.

De bij rectale exploratie gevonden dikte ter
hoogte van de schcilswortcl kon niet ver-
klaard worden door een wormaneurisma,
omdat dit bij hel post-mortalc onderzoek
niet is gevonden. Waarschijnlijk is toch de
zeer ernstig vergrote pancreas gevoeld. Dit
zou bij een sterke vergroting van de pan-
creas inderdaad mogelijk zijn (7).
Het rantsoen van het paard bevat weinig
vet en in coecum en colon treedt microbiele
fermentatie op van onverteerd dunne darm
substraat; daarom worden bij chronische
pancreatitis bij het paard geen zichtbare
steatorrhoe ofte volumineuze faeces waar-
genomen (2). De pancreatitis zou kunnen
beginnen in de afvoergangen door een as-
cenderendc infectie vanuit het darmkanaal.
Ook kan ccn pancreatitis ontstaan in het
intcrstitium door migrerende parasieten-
larven (2). Hiervoor komt vooral Strongy-
lus equinus in aanmerking omdat de larven
het gebied van de pancreas passeren tijdens
hun levenscyclus (1). Dit laatste zou het
geval kunnen zijn bij deze patiënt gezien
het grote aantal eosinofiele polymorfker-
nige Icukocyten en het aspect van de ver-
spreid voorkomende granuloompjes, pas-
send bij een ontstekingsreactie op migreren-
de larven.

Ook voor het uitgebreide koude oedeem
onder de buik kon geen sluitende verkla-
ring worden gevonden. Het albuminege-
halte van het bloed was laag normaal (tabel
1). Lokale circulatiestoornissen zijn niet
aangetoond.

Voor de bij dit paard optredende kroon-
randveranderingen is geen oorzaak gevon-
den. Fotosensibiliteit is onwaarschijnlijk
omdat ook de zwarte (gepigmenteerde)
huid was aangetast. In hoeverre deze kroon-
randveranderingen verband houden met
de overige klachten of daar geheel los van
staan is niet bekend. Bij de mens wordt
beschreven dat bij een te hoge concentratie
van bepaalde galzouten jeuk kan optreden
(3).

Hoewel geconstateerd is dat het paard aan
de kroonranden beet, is niet te beoordelen
in hoeverre sprake was van jeuk, noch is
vast testellen of het bijten oorzaak, dan wel
gevolg van de ontsteking was.
Helaas waren wij niet in staat de concentra-
ties galzouten in plasma te laten bepalen.
De slijmvlieslaesies in de mond zijn waar-
schijnlijk het gevolg geweest van het bijten
aan de met de antibiotica-DMSO-corticos-
teroïdzalf behandelde kroonranden.

L Ik-llo. \'1. R.: Lncloparasitisnis. in i!quinc nicd-
icinc and .siirgoiy\'. p. 67-X.S. Ed. hy Mansniann.
R. A. (7 at.: 3rd cd. USA: Am. Vet. I\'ubl. Inc..

2. Oeem Morris, D.: Chronic pancreatitis, in \'Cur-
rent therapy in equine medicine\', p. 253-4. Ed. by
Robinson N.E. USA: W. B. Saunders Company,

3. Heaton, K. W.: Cholestasis, in \'Liver and biliary
system\', p. 240-2. Ed. by Wright R. et at. USA: W.
B. Saunders Company, 1979.

4. Ingellinger. 1-. .!.: The liver, in \'Pathologic fysiol-
ogy". p. 661-95. Ed. by Sodeman. A. A. and
So\'demaii .Ir.. W. A.: 4th ed. USA: W. B. Saun-
ders Company, 1967.

5. Kroneman, J.: Extra-hepatic biliary obstruction
in the horse. Proceedings Academic Society lor
Large Animal Medicine, p. 135-42; University of
Glasgow Veterinary School, 8-9th Sept. 1980.

6. Luer, R. T. van der and Kroneman, J.: Three cases
of cholelithiasis and biliary fibrosis in the horse.
Eq. Vet. ./. 1982; 14: 251-3.

SUMMARY A number of recent papers on the epidemiology of bovine virus diarrhoea and the
pathogenesis of mucosal disease resulted in new insights, but also gave rise to several questions. Prior to
dealing with these questions the new views are discus.sed. and the possible damaging effects of BVD
infection are briefly reviewed.

Bovine virusdiarrce (BVD) staat dc laatste
tijd (weer) sterk in de belangstelling als
gevolg van enkele recente publikaties (2, 3,
4, 5. 6, 10, 13, 15) die tot nieuwe inzichten,
maar ook tot vele vragen en discussies ge-
leid hebben (zie onder meer de briefwisse-
ling betreffende BVD in The Veterinary Re-
cord van 3, 13 en 25 augustus, 27 oktober
en 17 november 1984).

Zoals bekend verlopen de meeste BVD-vi-
rusinfecties symptoomloos. Op melkvee-
bedrijven maken veel kalveren al een infec-
tie door nog voor ze hun maternale immuni-
teit kwijt zijn of dit gebeurt kort daarna.
BVD-virusinfectics kunnen echter ook lang-
zaam door een koppel gaan. Mogelijk
mede als gevolg hiervan blijken lang niet
alle pinken specifieke antistoffen te hebben
voordat ze voor het eerst drachtig worden.
In Duitsland werd in 1972 gevonden dat
circa \'/, deel van dc 1-1\'/s jaar oude runde-
ren nog geen antistoffen tegen BVD-virus
had (12). In Nederland worden vergelijk-
bare of zelfs lagere percentages gevonden
(Stravcr, niet gepubliceerde waarnemin-
gen).

De betekenis van BVD-virusinfectics bij
niet-drachtige dieren ligt in hun immuno-
suppressieve effect; een mening, die ove-
rigens voornamelijk op laboratorium-ex-
perimenten steunt (14). Daarnaast zijn er
aanwijzingen dat onder bepaalde omstan-
digheden (stress) de normaal onschuldige
BVD-virusinfectie ernstig verloopt. In de
USA wordt bijvoorbeeld aan BVD-virus
een belangrijke rol toegekend in het \'bo-
vine respiratory disease complex\' in de
feedlots (9); in de mestkalverindustrie zien
we incidenteel ernstig verlopende BVD-vi-
rusinfecties (16).

Bij drachtige sero-negatieve runderen kun-
nen BVD-virusinfecties een scala van ge-
volgen hebben, afhankelijk van de eigen-
schappen van dc betreffende virusstam en
het stadium van de dracht, waarin de infec-
tie plaatsvmdt (14). Enigszins schematise-
rend (en simplificerend): gedurende de eer-
ste drie maanden van de dracht kan een
infectie leiden tot het afsterven van de
vrucht gevolgd door resorptie, (onopge-
merkte) abortus of mummificatie. De vol-
gende drie maanden kan de infectie de oor-
zaak zijn van allerlei afwijkingen bij het
pasgeboren kalf, onder meer aan de huid,
ogen en hersenen. Vooral de gedragsstoor-
nissen kunnen opvallend zijn (I). Persiste-
rend met virus geïnfecteerde en immuno-
tolerante dieren (\'dragers\') kunnen ont-
staan als gevolg van infecties gedurende de
eerste 5 ä 6 maanden van de dracht, als het
immuunapparaat van de vrucht nog on-
voldoende functioneert. Ze kunnen echter
ook geboren worden uit moeders, die zelf
drager zijn (zie verder).

Gedurende het laatste derde deel van dc
dracht veroorzaken BVD-virusinfectics
geen waarneembare afwijkingen bij de
vrucht. Kalveren, geïnfecteerd in die pe-
riode, worden geboren met specifieke an-
tistoffen.

BVD-virusdragers zijn uiteraard van be-
lang voor de epidemiologie van de infectie.

Bij dergclijl<e dieren is iiet virus voortdu-
rend aantoonbaar in het bloed en het wordt
uitgescheiden met onder meer speel<scl,
neusvocht en tranen.

Lange tijd werd aangenomen dat Icaiveren,
die als BVD-virusdragers ter wereld komen
in het algemeen geen lang leven beschoren
zou zijn. Ze zouden direct al afwijkingen
vertonen waardoor ze opgeruimd worden
of teveel achterblijven in groei met een-
zelfde gevolg. Enkele wel redelijk normaal
groeiende BVD-virusdragers, zowel vaar-
zen als stieren, zouden veelal onvruchtbaar
of verminderd vruchtbaar zijn (6). Dit nu
blijkt niet altijd zo te zijn. Recent onder-
zoek (5, 15) heeft aangetoond dat BVD-vi-
rusdragers jarenlang ongemerkt in melk-
veekoppcls aanwezig kunnen zijn en boven-
dien weer kalveren kunnen krijgen, die op
hun beurt virusdrager zijn (15).
Het behoeft geen betoog dat door dc aan-
wezigheid van BVD-virusdragers een be-
drijf blijvend besmet is. Veelal zijn deze
dieren sero-negatief, maar er zijn ook dra-
gers mèt antistoffen aangetoond (Straver,
niet gepubliceerde resultaten). Bij ons on-
derzoek werd een ELISA gebruikt; enkele
monsters werden echter ook in een neutra-
lisatietest onderzochten positief bevonden.
Een afdoende verklaring voor dit feno-
meen is nog niet te geven. 1 n een deel van de
gevallen betrof het vermoedelijk maternale
antistoffen, in andere gevallen leek dc oor-
zaak ccn super-infectie of vaccinatie met
een antigcen iets afwijkende BVD-virus-
stam te zijn. Een of meer antigene determi-
nanten hiervan zouden dan voor het dra-
ger-dier \'nieuw\' kunnen zijn en de anti-
stoffen hiertegen gericht zouden met het in
vitro gebruikte testvirus kunnen reageren.
Experimenteel bleek bij BVD-virusdragers
soms een meetbare antistof-respons opge-
wekt te kunnen worden door inspuiting
van een andere virusstam.

Dc ontdekking van het bestaan van sero-
positieve BVD-virusdragers is van recente
datum en er wordt met deze mogelijkheid
nog onvoldoende rekening gehouden. Het
impliceert bijvoorbeeld dat bij een even-
tueel onderzoek naar BVD-virusdragers,
alle aanwezige runderen onderzocht dienen
te worden, en niet alleen de sero-negatieve
dieren zoals wel gesuggereerd is (5, 8, 14).

Een tweede nieuwe ontwikkeling betreft de
inzichten rond het ontstaan van het muco-
sal disease (MD) beeld. Eén theorie zegt
dat, voor het optreden van MD, BVD-vi-
rusdragcrs met een andere, namelijk (cyto)-
pathogene, stam van het virus in aanraking
moeten zijn gekomen. Het pathogene virus
zou zich nu ongelimiteerd kunnen ver-
meerderen, omdat het drager-dier immu-
no-tolerant is, ook tegen dit (nieuwe) virus.
Dit zou dan MD veroorzaken (2). De expe-
rimentele onderbouwing van deze theorie
is echter slechts beperkt cn andere onder-
zoekers hebben een en ander (nog) niet
kunnen bevestigen (Harkness c.s.. Vet.
Rec. 25aug. 1984; Straver, niet gepubliceer-
de waarnemingen).

Een tweetal andere, nog niet op experimen-
tele gegevens steunende, theoriecn gaal er
eveneens vanuit dat de slachtoffers van de
mucosal discase BVD-virusdragers zijn. In
het ene geval wordt een rol toegekend aan
hormonale veranderingen in de puberteit
(10), in het andere geval (evenecns)aan een
tweede BVD-virusinfectie, die dan zou re-
sulteren in een toch nog optredende, maar
abnormaal verlopende afweerreactie (7).
Consensus bestaat in elk geval ten aanzien
van de sleutelrol die immuno-tolerante
BVD-virusdragers spelen bij het ontstaan
van mucosal disease (zie de eerder aange-
haalde discussie in The Veterinary Record
en de reL 5, 7, 8, II cn 13).

Het moge duidelijk zijn, dat er op het ge-
bied van de BVD toch nog veel vragen
onbeantwoord zijn, die zowel van prak-
tisch als van wetenschappelijk belang zijn.
Bijvoorbeeld;

— Wat is het percentage BVD-virusdra-
gcrs op de bedrijven? Zijn er dragers bij dc
(Kl-)stieren? Lopen BVD-virusdragers in-
derdaad een verhoogde kans MD tc krij-
gen? Vormen BVD-virusdragers een risico-
groep bij ccn eventuele vaccinatie tegen
BVD, met name met een levend vaccin?
(\'Afwijkende\' stam?!) Met andere woorden:
kunnen een of meer van de nieuwe mucosal
disease theorieën bevestigd worden? In dit
verband: in hoeverre cn in welk opzicht zijn
de BVD-virusstammen die in het veld cir-
culeren verschillend? Liggen stamverschil-
len ten grondslag aan het voorkomen van
BVD-virusdragers mèt antistoffen?

— Wal is licl gevolg van verwijdering van
BVD-virusdragers van een bedrijf ten aan-
zien van de immuniteitsstatus op termijn
van de resterende koppel?
Betekent sanering na verloop van tijd een
verhoogd risico bij insleep van de smetstof
en kan dil dan met vaccinatie veilig en goed
opgevangen worden? Hoe staat het met dc
veiligheid en werkzaamheid van de be-
schikbare vaccins? Bedacht dient te worden
dat de beschikbare gegevens, zeker ten
aanzien van de veiligheid van sommige
vaccins, niet onverdeeld gimstig zijn (14).
Het is ons inziens noodzakelijk deze en
andere vragen goed te bestuderen en het
nodige vooronderzoek te doen voor over-
gegaan wordt tot bijvoorbeeld het ingrijpen
in de epidemiologie van BVD door het op-
sporen en verwijderen van dragers en/of
het vaccineren tegen BVD op uitgebreide
schaal. Bij cen BVD-enting van een bedrijf
na het constateren van MD, zoals\'dal nu
soms gedaan wordt, worden dezerzijds
vraagtekens geplaatst. MD blijft toch veelal
beperkt tot enkele dieren in een koppel,
terwijl over het effect van een vaccinatie
tegen MI3 cn over de mogelijke nevcn-ef-
fecten ervan nog te weinig bekend is (11,
14). Een gerichte toepassing van een goed
en veilig vaccin, om bijvoorbeeld te zorgen
dat pinken, die zowel virus-negatief als se-
ro-negalicf zijn, vóór de eerste dracht sero-
positief zijn, is beter te verdedigen. Dil
vergt echter een aanzienlijke laboratorium-
capacilcit, terwijl de verhouding tussen de
kosten en de baten (evenals bij cen niet
gecontroleerde cnlmg!) vooralsnog ondui-
delijk is. Bovendien is het nog niet zeker dal
een enting met één (of zelfs meerdere)
BVD-virusstammen bescherming zal geven
tegen (alle) andere stammen (11, 13).
Hel leek ons zinvol op deze wijze enkele
aspecten van dc actuele BVD-problema-
liek onder de aandacht van uw lezers te
brengen, dit mede in verband met een eer-
daags te verschijnen artikel van een onzer
(P. de L.) over BVD in het vaksupplement
\'Veehouderij\' van de Boerderij.

Schaal, l-rnsi & Holling: Herl. .Münch. Ticrtirzll.
W.schr. 1972;85:245-51.
Steek Cl al.: Zhi. Vel. Med li. 1980; 27: 429-45.
Stöbcr: l\'rakl. Tierarzi (coli. vel. Xll j 1984; 65:
88-98.

Icrpstra, liikcicnboom & Glas: I\'roc. XHih World
Congrcss on Diseases ofCallIc 1982; 177-81.

Het Jaarlijks Congres van de Britse Maatschappij
voor Diergeneeskunde zal van 12-15 september 1985
gehouden worden op de Universiteit van Exeter, En-
geland, in samenwerking inet het 4de Europees Dier-
geneeskundig Congres.

Voor dit vierde Europese Congres zal Groot-Brittan-
nic\' het ontvangende land zijn.
Het ligt in de bedoeling dat het Congres, dat het
jaarlijks hoogtepunt is voor het Britse Diergenees-
kundige Genootschap, plaats zal bieden aan vele
voortrelTelijke buitenlandse sprekers. Er zullen vier
wetenschappelijke zittingen plaatsvinden die gelijker-
tijd zullen verlopen (met gelijktijdige vertaling in het
Frans en Duits), studiebijeenkomsten, werkgroepen
en uitstapjes alsmede een veelomvattende commer-
ciële tentoonstelling, terwijl het geheel door ccn ver-
makelijk programma opgeluisterd zal worden.
En dit jaar heten de organisatoren in het bijzonder
hun Europese collega\'s van harte welkom.
Er bestaat geen betere tijd om dc doinstad Exeter,
midden in het schilderachtige Devon, te bezoeken dan
in de herfst.

Voor verdere inlichtingen gelieve men zich in verbin-
ding te stellen met: The Congress Secretary, BVA, 7
Mansfield Street, London WIM OAT, England.

SAMliNVA rriNCi Bij de lactcrcnde zeug zijn zowel het hoge prolactine niveau als dc aanwezige
zuigstinndus heiden oorzaak van de onderdrukte uj\'gifte van LH. Verlaging van het prolactine niveau
door toediening van hromocrypline resulteert namelijk in een signijicante stijging van het I.II-niveau,
gevolgd door opnieuw een signijicanie stijging na spenen. Dc remming door heide jadoren vindt plaats
op hypot halaam niveau. I let ejj\'eci van LHRI I-toediening op dc LH-ajgifte wordt niet beïnvloed door de
aan- of af wezigheid van prolactine en de zuigstimuius hetgeen de hypofyse als primair target-orgaan
uitsluit.

SUMMARY\' Both prolactin and the suckling stimulus are involved in the suppression of LH levels
during lactation in the sow. Reduction of the prolactin level by treatment wiih hromocriptinewill result
in a significant increase ofthe LU level, followed by a further .significant increase after weaning. The
suppression of I II release hv the two factors is caused by et blockade ai the hypothalamic level. The
l.ll-rcsponse to an injection of LI I RI I is not ajjectcd by the presence or aitseiice of prolactin and the
suckling stimulus and therefore rules out the pituitary as the primarv target organ.

Het gedomesticeerde varken vertoont on- zoals die optreedt bij cyclische dieren, is
der normale omstandigheden een lactatie- onderdrukt (4, 5, 6). Spenen resulteert in
anoestrus. Dc corpora lutea graviditatis verhoging van het LH-niveau en hervatting
zijn vlak voor de partus in regressie gegaan van het pulsatiële I.H-afgifte patroon (5,
en enige folliculaire ontwikkeling van be- 6). Algemeen wordt aangenomen dat de
tckenis vindt niet plaats (I). Bloedspiegels verstoorde LH-afgifte tijdens de lactatie
van progesteron en oestrogenen zijn laag. een belangrijke oorzaak is voor de onder-
Het FSH-niveau in het perifere bloed is drukte folliculaire ontwikkeling. Uit on-
vroeg in de lactatie onderdrukt maar stijgt derzoek van Stevenson et at. (3) blijkt dat
geleidelijk tot een niveau dat vergelijkbaar ovariectomie van lactcrcnde zeugen, ver-
is mcl dat van cyclische dieren (2, 3). Het hoging van het FSH-niveau in het perifere
basale LH-niveau is tijdens de lactatie ver- bloed tot gevolg heeft, terwijl het LH-ni-
laagd, terwijl de pulserende LH-afgifte, veau niet verandert. Ovariëctotnie buiten

\' Vakgroep Verlosktinde, KI en Voortplanting, Veterinaire Faculteit. Rijksuniversiteit Utrecht, Yalelaan 7, Dc
Uithol\', .1.S()8 TD Utrecht.

de lactatie periode heeft wel LH-stijging tot
gevolg (7). Kennelijk zijn andere factoren
dan die van ovariële oorsprong betrokken
bij de onderdrukking van de LH-afgifte
tijdens de lactatie van de zeug.
Uit studies verricht bij de mens, de rat en
het schaap is gebleken, dat de verhoogde
prolactine niveaus tijdens de lactatie, samen
met de zuigstimulus verantwoordelijk zijn
voor de onderdrukking van de LH-afgifte
(zie voor review 8).

Ook bij het varken vinden we tijdens de
lactatie sterk verhoogde prolactine spie-
gels, welke nauw zijn gekoppeld aan het
zooggedrag van de biggen. Spenen resul-
teert in een snelle daling van het prolactine
niveau in het perifere bloed tot basaal
waarden en tijdelijke verwijdering van de
biggen in elk stadium van de lactatie heeft
daling van het prolactine niveau tot gevolg,
gevolgd door een snelle stijging na terug-
leggen van de tomen (9, 10). Deze studie
spitst zich toe op de vraag of prolactine al
of niet in combinatie met de zuigstimulus is
betrokken bij de onderdrukking van het
LH-niveau tijdens de lactatie van de zeug.
Tevens is onderzocht of de remming plaats-
vindt op hypofysair of hypothalaam ni-
veau.

Drachtige Large White zeugen van dezelfde leeftijd
met gewichten tussen 110 cn 130 kg voor inseminatie
werden één tot drie weken voor de partus individueel
gehuisvest. Tenminste één weck voor de start van de
experimenten werd een catheter in de vena jugularis
aangebracht. Vanaf dat moment werd tweemaal
daags I gram Chloramphenicol, door het voer ge-
mengd, toegediend. Bloedmonsters werden verzameld
in gehepariniscerde buizen, gecentrifugeerd cn het
plasma werd opgeslagen bij —20° C tot de uitvoering
van de hormoonbepaling.

I. Drie lacterende zeugen genummerd 504. 507 en
509 met tomen van respectievelijk 9. 4 en 10 biggen
kregen intraveneuze injecties met 25 ^g LHRH (een
gift van Intervet., Boxmeer) opgelost in 5 ml fysiolo-
gisch zout (II). Dc injecties werden toegediend in de
eerste, tweede en derde week van de lactatie in aanwe-
zigheid cn, 24 uur later, in afwezigheid van de biggen.
In een aantal gevallen werd deze volgorde omgekeerd.
Dc biggen werden gedurende acht uur volledig, dat
wil zeggen buiten gchoors- en gezichtsafstand, van dc
zeug gescheiden en zes uur na de scheiding werd
LHRH toegediend. Vanaf één uur vóór de verwijde-
ring van dc biggen tot de LHRH-injectie en, in het
geval dat dc biggen bij de zeug bleven, vanaf twee uur
voorde injectie, werden elke 15 minuten bloedmons-
ters genomen, terwijl in alle gevallen bloedmonsters
werden verzameld op O, 5, 10, 15, 20, 30, 45, 60 en 90
minuten na LHRH toediening.

II. Tien lacterende zeugen met ecn gemiddelde
toomgroottc van 10.7 ± 0.6 (SEM) biggen werden ad
random verdeeld in twee groepen (12). De dieren uit
dc tweede groep werd vanaf dag 14 post partum (p.p.)
tot dag 22 p.p. tweemaal daags oraal 10 mg bromo-
cryptine gegeven (Parlodel, Sandoz Basel, Zwitser-
land). De biggen bleven in beide groepen gedurende
de gehele lactatieperiodc bij de zeug cn werden niet
bijgevoerd. Tenminste éénmaal per weck werden alle
tomen gewogen. Op dag 22 p.p. werden beide groepen
gespeend. Op dag 12,16, 20 en 24 p.p. werd gedurende
zes uur (vanaf 09.00-15.00 uur) elke tien minuten ecn
bloedmonster genomen, hetgeen resulteerde in 37
monsters per zeug per frequente bemonstcrings pe-
riode.

De niveaus van LH en prolactine in het perifere bloed
werden bepaald met gevoelige, specifieke radioim-
muno assays (Rl A\'s) zoals respectievelijk beschreven
door Colenbrander el al. (13) en Bevers el al. (9). De
detectiegrens bedroeg0,2 ng/ml voorde LH-assay en

0.4 ng/ml voor dc prolactine assay. Aan monsters met
een LH-niveau onder de detectiegrens werd arbitrair
een waarde van 0,2 ng/ml toegekend.

De intra- en inlerassay variatie-coclficicnten van de
RlA\'szijn respectievelijk <2,3% en < 16,4% (n> 10).

1. Verschillen tussen dc maximale LIl-responsc in
aan- cn afwezigheid van dc biggen werden gcloetsi
met behulp van de Student t-tcM voor gepaarde data
(2-/iiilig). Dc ma.xnnalc l.ll-rcsponsc is gedefinieerd
als de I.U-pickwaardc na l.l IRH-tocdiening gedeeld
door het gemiddelde LU-niveau van de bloedmon-
sters verzameld in een periode van 2 uur vooraf-
gaande aan de injectie.

11. Verschillen tussende lolaal gemiddelden binnen
ecn groep tijdens de lactatieperiodc werden getoest
do(>rniiddcl van variannc-analysc volgens Schellé{ 14)
en lussen dc groepen met behulp van dc Student t-tcst
(2-zijdig). Verschillen tussen de totaal gemiddelden
binnen een groep vóór en na spenen werden getoetsl
mcl behulp van de Student t-lesi voor gepaarde data
(l-zijdig).

Verschillen werden als Significant beoordeeld bij p
0,05. Per dier werd over elke 6 uur frequentie mon-
stername een gemiddelde hormoonconccniratic bere-
kend (n - M). Ilci louial gemiddelde is gedefinieerd
als de som van dc gemiddelden per dier. gedeeld door
hel aantal dieren per groep (n — 5) voor een bepaalde
f req u e n I c m o n s I e r n a m e pe ri ode.

Het effect van een intraveneuze injectie met
25 Mg LHRH op de LH-afgifte van de hy-
pofyse aan het perifere bloed in aan- en
afwezigheid van de biggen is weergegeven
in figuur 1. Afgezien van de bereikte LH-

piekwaarde is de response curve represen-
tatief voor de andere zeugen en andere
momenten van de lactatieperiode. Piek-
waarden treden op circa 15 minuten na
toediening van LHRH. Prolactine niveaus
zijn hoog in aanwezigheid van de biggen en
dalen tot basaal binnen drie uur na verwij-
dering van de biggen, hetgeen overeen-
komt met eerdere studies (9, 10).
De gemiddelde maximale LH-response bij
hoge prolactine spiegels is niet significant
verschillend van de gemiddelde maximale
LH-response bij lage prolactine spiegels in
het perifere bloed, ongeacht het stadium
van de lactatie zoals blijkt uit figuur 2.
Indien als parameter voor het cffcct van 25
Mg LHRH niet de maximale LH-response
tnaar de oppervlakte onder de response
curve wordt gekozen dan levert dat het-
zelfde resultaat op (11).

De drie zeugen vertonen elk duidelijk een
toename in response op LHRH-toediening
naartnate de lactatieduur toeneemt, hoe-
wel de prolactine niveaus in de drie be-
schouwde weken niet significant lager wor-
den (figuur 2). Een representatief voorbeeld
is weergegeven in figuur 3. De verklaring
voor deze waarneming ligt mogelijk in het
feit, dat de opgeslagen hoeveelheid LH in
de hypofyse van het varken in de eerste
weken van dc lactatie een beperkende fac-
tor is (15).

Fig. 2. Gemiddelde maximale LH-response (
S.E.M.) na LHRH toediening in de eerste, tui ede en
derde weck van de lactatie, in aanwezigheid ( cn
afwezigheid ( TJM van de biggen.

Prolactine waarden zijn de totaal gemiddelden {-f
S.E.M.) van de gemiddelde prolactine waarden per
zeug over de periode van 2 uur voor tot 1,5 uur na
LHRH toediening.

	25ug LH-RHi.v. i , II
	1 \\ 1 ^	11 1 » 1 1 1 \\ 1 (
cz	1 ^ »V 1 » / . ; \\ o\' 1 . ; V\' ^ \\ \' \\i O	\'i •1
53
2		V
1	I
0	1

O 2 4

tijd (uren)

Fig. 1. Dc l.H-responsc op ccn intraveneuze injectie met 25 Mg LH RH. toegediend aan zeug 509 op dag 19 en
20 p.p. bij respectievelijk hoge en lage niveaus van prolactine in hel perifere bloed.

Fig. 3. De LH-response van zeug 504 na intrave-
neuze toediening van 25 /ig LHRH in aanwezigheid

De gemiddelde prolactine waarden (-1- S.E.M.) zijn
respectievelijk 10,2± 0,4; 9,1 ± 0,4en 8,1 ± 0,3 ng/ml
(n= 16).

Dat de LH-response op LHRH-toediening
niet is gerelateerd aan hoge of lage prolac-
tine spiegels leidt tot de conclusie dat een
eventuele remming van prolactine op de
LH-afgifte tijdens de lactatie niet plaats-
vindt op het niveau van de hypofyse. Dit is
overeenkomstig de bevindingen bij de rat
(16), het rund (17), het schaap (18) en de
mens (19).

Daar met het verwijderen van de biggen
tevens de zuigstimulus wordt weggenomen
geldt ten aanzien hiervan dezelfde conclu-
sie.

In de periode van 10 tot 22 dagen p.p. is de
gemiddelde gewichtstoename van de tomen
in de met bromocryptine behandelde groep
(17, 98 ± 4.01 (SEM) kg/toom, n = 5) niet
significant verschillend van de gemiddelde
gewichtstoename van de tomen in de con-
trole groep (17,40 ± 1,80 (SEM) kg/toom,
n = 5).

De toediening van bromocryptine heeft
kennelijk geen invloed op de melkafgifte
van de zeugen. Dit wordt bevestigd door de
observatie dat noch het uier van de zeugen
noch het zuiggedrag van de biggen afwijkt
van de controle groep. Overeenkomstige
bevindingen zijn gerapporteerd door Ben-
jaminsen (22) na tweemaal daagse toedie-
ning van 10 mg bromocryptine aan lacte-
rende zeugen.

Identieke behandeling met bromocryptine
van drachtige zeugen gedurende de week
voorafgaande aan de partus blokkeert de
prolactine afgifte, inclusief de piek-afgifte
rondom de partus (23), en de ontwikkeling
van het uier, maar verhindert tevens het op
gang komen van de lactatie (24). Toedie-
ning van bromocryptine kort p.p., remt
eveneens de melkgift (25). Kennelijk is pro-
lactine bij het varken essentieel voor de
lactogenese maar niet of minder noodzake-
lijk voor de galactopoese, zoals ook is aan-
getoond voor het rund (26) en de geit (27).

Het blijkt dus mogelijk om door middel
van de behandeling met bromocryptine een
situatie te creëren waarbij een van de twee
factoren die tijdens de lactatie mogelijk
remmend werken op de LH-afgifte wordt
weggenomen, in dit geval prolactine, ter-
wijl de andere factor, de zuigstimulus, on-
verminderd aanwezig blijft. De omgekeer-

Orale toediening van 10 mg bromocryptine
tweemaal daags aan lacterende varkens
vanaf 14 dagen p.p. leidt tot een signifi-
cante daling van prolactine tot waarden die
niet afwijken van de waarden die na spenen
worden gemeten (figuur 4). Bromocryptine
is bij vele diersoorten een potente remmer
van de prolactine afgifte (20). De drug is
een agonist van dopamine, een belangrijke
regulator van de prolactine afgifte (21).

Fig. 4. Totaal gemiddelde prolactine niveaus gedu-
rende de lactatie en na het spenen in met bromocryp-
tine behandelde f filüïïl) en in controle (i I) zeugen.
Bromocryptine toediening van dag 14-22 p.p., en
spenen op dag 22 p.p.

de situatie, afwezigheid van de zuigprii<i<el
en permanent hoge prolactine spiegels, die
door Kann et al. (18) bij het schaap werd
gecreëerd door periodieke toediening van
TRll aan geovariëctomcerde dieren bleek
bij het varken niet reahscerbaai\'(28).
Figuur 5 toont de LH-profielen tijdens de
vier frequente monstername periodes van
een representatieve zeug uit de controle en
van een uit de bromocryptine groep. Het
vanaf dag 14 p.p. met bromocryptine be-
handelde dier vertoont een toename van de
pulsatiele LH-afgifte tijdens de bromocryp-
tine behandeling. Bij zowel het behandelde
als het controle dier is op 24 dagen p.p., 2
dagen na het spenen, een versterkte pulsa-
tiele LH-afgifte waarneembaar. Nauwkeu-
rige analyse van de LH-profielen van alle
zeugen levert echter geen significante toe-
name van de piekfrequentie tijdens de
bromocryptine-behandeling op. De totaal
gemiddelde LH-niveaus (fig. 6) van de con-
trole groep zijn tijdens de lactatieperiode
nagenoeg gelijk. Spenen resulteert echter in
een significante toename hetgeen een be-
vestiging is van andere studies (5, 6, 29).
Toediening van bromocryptine leidt tot
een signiftcante verhoging van het totaal
gemiddelde LH-niveau, gevolgd door op-
nieuw een significante verhoging na
spenen (fig. 6).

Fig. 6. Totaal gemiddelde LH-niveausgedurendede
laetatie en na het spenen in mei hromoeryptine be-
handelde rjIHIIi ! en in controle I | 1) zeugen. Iden-
tieke indices duitlcn een signil iciint verschil aan. Bro-
mocryptine toediening van dag 14-22 p.p., en spenen
op dag 22 p.p.

De gemiddelde LH-niveaus van de indi-
viduele dieren in beide groepen (fig. 7) be-
vestigen dit beeld, met uitzondering van
zeug 85, die tijdens de gehele lactatiepe-
riode een hoog LH-niveau heeft. De grote
standaarddeviaties zijn een expressie van

Fig. 7. Gemiddelde ( S.D.) LH-niveaus in indi-
viduele zeugen over de frequente bloedmonstername
periode van 6 uur gedurende de lactatie en na het
.spenen (n = 37). Bromocryptine toediening van dag
14-22 p.p., cn spenen op dag 22 p.p.
1 Controle groep. !l|||||f Bromocryptine groep.

Bovenstaande resultaten van het experi-
ment waarbij de prolactine niveaus zijn
onderdrukt met instandhouding van de
zuigstimulus tonen duidelijk aan dat zowel
prolactine als de zuigstimulus remmend
werken op de LH-afgifte. Het is onwaar-
schijnlijk dat dc resultaten het gevolg zijn
van een directe werking van bromocryp-
tine op de LH-afgifte, hoewel het dopami-
nerge systeem ook is betrokken bij de regu-
latie van dc gonadotrofc hormoon secretie
(21). Infusies met dopamine remmen dc
LH-afgifte (30) bij ratten en bromocryp-
tine onderdrukt de preovulatoire LH-piek
bij ratten bij veel hogere dosis dan noodza-
kelijk voor prolactine onderdrukking (31).
Lacterende varkens, die subcutaan 120 mg
bromocryptine kregen toegediend, vertoon-
den een verlaagd LH-niveau (32). De expe-
rimenten met geovariéctomeerde lacteren-
de varkens (3) en dc resultaten van dc
LHRH-experimenten sluiten respectieve-
lijk het ovarium en de hypofyse uit als pri-
mair target-orgaan voor prolactine het-
geen leidt tot de conclusie dat de remming
direct, of indirect via hoger gelegen her-
sendelen, plaatsvindt op het niveau van de
hypothalamus. Het uitblijven van LH-stij-
ging na ovariëctomie maakt het niet waar-
schijnlijk dat prolactine de gevoeligheid
van de hypothalamus voor de negatieve
feedback van gonadale steroïden vergroot,
hoewel niet valt uit te sluiten dat een derge-
lijk werkingsmechanisme wordt overscha-
duwd door de onderdrukkende werking
van de neurale zuigstimulus.
Hoewel algemeen wordt aangenomen dat
inadequate secretie van LH een belangrijke
oorzaak is voor het optreden van een lacta-
tic-anocstrus, kan niet worden uitgesloten
dat prolactine ook direct door aangrijping
op het ovarium de follikclgroei beïnvloedt.
Dc bevinding dat granulosaccllcn van var-
kens follikeis prolactine receptoren bevat-
ten (33) ondersteunen een dergelijke ver-
onderstelling.

De auteurs zijn dank verschuldigd aan vele medewer-
kers van de vakgroep Verloskunde, Kl en Voortplan-
ting, in hel bijzonder aan: drs. P. Fontijneen dr. G. C.
van der Weyden voor de canulaties, dc dames M. den
Hertog, W. H. R. de Jong en A. van Oord voor dc
uitvoering van de laboratoriumbepalingen en de
heren A. Hofman en W. Bes voor fotografie en te-
kenwerk.

Aan prof. W. A. de Voogd van der Siraaten is dank
verschuldigd voor zijn adviezen met betrekking tot de
statistische analyse van dc gegevens. Het onderzoek
werd in belangrijke mate financieel gesteund door dc
veterinaire faculteit onder VWK-project nummer 85.

1. Crighlon. D. B.. Lamming. Ci. E.: t he lactation-
al anocslrus of the sow; the status of the anter-
ior pituitary-ovarian system during lactation
and after weaning. J. Endocrinol. 1969; 43: 507-
19.

2. Edwards, S.: The endocrinology of the post part-
um sow. In: Cole, D. J. A. & Foxcroft. G. R,
(eds.). Conlrol of Pig Reproduction, pp. 439-58,
1982; Butterworth, London.

3. Stevenson,.). S., Cox, N. M.,Britt,.l. H.: Role of
the ovary in controlling LH, FSH and prolactin
secretion during and after lactation in pigs. Biol.
Reprod. 1981; 24: 341-53.

4. Stevenson. .1. S., Britt, .). II.: Luteinizing hor-
mone, total estrogens and progesterone secretion
during lactation and after weaning in sows.
Theriogeiiology 1980; 14: 453-62.

5. Van de Wiel, D. F. M., van Landeghem, A. A. J.,
Willemse. A. H.. Bevers. M. M.: Endocrine con-
trol of ovarian function after weaning in the do-
mestic sow. ./. Endocrinol. 1979; 80: 69.

6. Parvizi, N.. Elsaesser, F., Smidt, D.. Ellendorff,
F.: Plasma LH and progesterone in the adult
female pig during the oestrous cycle, late preg-
nancy and lactation, and after ovariectomy and
pentobarbitone treatment. J. Endocrinol. 1976;
69: 193-203.

7. Wilfringer, W. W.. Brinkley, H. J., Young, E. P.:
Effect of ovariectomy on the concentration of
plasma LH, FSH, and PRE in the pig. ./. Anim.
Sci. 1974; 39; 229 Abstr.

8. McNeilly, A. S.: Effects of lactation on fertility.
Br. Med. Bull. 1979; 35: 151-4.

9. Bevers. M. M., Willemse, A. H.. Kruip, Th. A.
M.: Plasma prolactin levels in the sow during
lactation and the post weaning period as measur-
ed bv radioimmunoassay. BioL Reprod. 1978;
19: 628-34.

10. Van Landeghem, A. A. J., van de Wiel, D. F. M.:
Radioimmunoassay for porcine prolactin: plas-
ma levels during lactation, suckling and weaning
and after TRH administration. Ada Endocrinol.
(Khh) 1978; 88: 656-67.

11. Bevers. M. M., Willemse, A. H.. Kruip, Th. A.
M., van de Wiel, D. F. M.; Prolactin levels and
theLH response to synthetic LHRH in the lacta-
ting sow./In/w. Reprod. Sci. 1981; 4: 155-63.

12. Bevers, M. M., Willemse, A. H., Kruip, Th. A.
M.: The effect of bromocryptine on luteinizing
hormone levels in the lactating sow: evidence for
a suppressive action by prolactin and the suck-
ling stimulus. Ada. Endocrinol. (Khh) 1983; 104:
261-5.

13. Colenbrander, B., Kruip, Th. A. M., Dieleman,
S. J., Wensing, C. J. G.; Changes in serum LH
concentrations during normal and abnormal
sexual development in the pig. Rioi Reprod.
1977; 17: 506-13.

14. Scheffe, H.: The Analysis of Variance. New
York: .lohn Wiley and Sons Inc., 1979.

15. Melampy, R. M., Hendricks, D. M., Anderson,
L. L., Chen, C. L., Schultz, J. R.: Pituitary fol-
licle-stimulating hormone and luteinizing hor-
mone concentrations in pregnant and lactating
pigs. Endocrinology 1966; 78: 801-5.

16. Smith. M. S.: A comparison of pituitary respon-
siveness to luteinizing hormone-releasing hor-
mone during lactation and the estrous cycle of
the rat. Endocrinology 1978; 102; 114-20.

17. Schallenberger, E., Schanis, D., Zottmeier, K.:
Response of LH and FSH to the administration
of GnRH in pregnant and post partum cattle
including experiments with prolactin suppres-
sion. Theriogenology 1978; 10: 35-54.

18. Kann, G., Martinet. J., Schirar. A.: Modifica-
tions of gonadotrophin secretion during natural
and artificial hvperprolactinacmia in the ewe.
In: Crosignani. P. G. & Robijn. C. (eds.). Prolac-
tin and Human reproduction, pp. 47-59, 1977
Academic Press, London.

19. Jcppson.S., Ranncvik,G., Kullander, S.: Studies
on the decreased gonadotrophin response after
administration of LH/FSH releasing hormone
during pregnancy and the puerperium. Am. ./.
Obsid. Gynecol. 1974; 120: 1029-34.

20. Fliickinger, E.: Effects of bromocryptine on the
hypothalamo-pituitary axis. Ada Endocrinol.
(Kbh) 1978; Suppl. 216; 88: 111-7.

21. McNeilly, A. S.: Prolactin and the control of
gonadotrophin secretion in the female. J. Reprod.
Een. 1980; 58: 537-49.

22. Benjaminsen, E.: Effect of prolactin suppression
on the ovarian activity in the lactating sow. Acta
Vet. Scand. 1981; 22: 189-97.

23. Taverne, M., Willemse, A. H.. Dieleman, S. J.,
Bevers, M.: Plasma prolactin, progesterone and
oestradiol 17/j concentrations around parturi-
tion in the pig. Anim. Reprod Sci. 1979; 1: 257-63.

24. Taverne, M., Bevers, M.. Bradshaw, ,1. M. C.,
Dieleman, S. .1., Willem.se, A. H.. Porter, D. G.:
Plasma concentrations of prolactin, progeste-
rone, relaxin and oestradiol- 17/3 in sows treated
with progesterone, bromocryptine or indome-
thacin during late pregnancy. ./. Reprod. Eert.
1982; 65: 85-96.

25. Smith. B. B.. Wagner, W. C.: Lactation physiol-
ogy in the pig. Proc. 9th Int. Congr. Anim. Prod.
& A.I.. Madnd. 1980; vol. Ill: 118.

26. Schams, D.: Untersuchungen iiber Prolactin beim
Rind. Advances in animal physiology and animal
nutrition. 1974; vol. 5; 61-73. Paul Parcy. Ham-
burg.

27. Hart, 1. C.: Effect of 2-Br-«-ergokryptinc on
milk yield and the level of prolactin and growth
hormone in the blood of the goat at milking. J.
Endocrinol. 1973; 57: 179-80.

28. Bevers, M. M., Willemse, A. H.: Effect of synthe-
tic I RH on prolactin release in ihe pig. Thcriogen-

29. Edwards, S., Foxcroft,G. R.: Endocrine changes
in sows weaned at two stages of lactation. J.
Reprod. Eert. 1983; 67: 161-72.

.10. Vijayan. E., McCann, S. M.: I hc cffect of syste-
mic administration of dopamine and adorphine
on plasma LH and prolactin concentration in
conscious rats. Neuroendocrinolo^y 1978; 25:
221-35.

31. Markó, M., f\'liickiger, E.: Inhibition of sponta-
neous and induced ovulation in rats by non-ste-
roidal agents. Experientia 1974; 30: 1174-6.

32. Kraeling. R. R.. Rampacck. G. B.. Cox. N. M..
Kiser, T. E.: Prolactin and luteinizing hormone
secretion after bromocryptine (CB 154) treat-
ment in lactating sows and ovariectomized gilts.
./. Anim. Sci. 1982; 54: 1212-20.

33. Rolland, R., Hammond, J. M.: Demonstration
of a specific receptor for prolactin in porcine
granulosa cells. Endocr. Res. Commun. 1975; 2:
281-98.

SUMMARY Since I9HI u highly contagious viral disease causing high morbidity and low mortality in
racing pigeons has spread over Europe. The virus belongs to the avian paramyxovirus sero group I.
Clinical signs include watery droppings, polydypsia and neurologic signs in a high proportion of
infected animals.

Definitive diagnosis can be made by virus isolation in cell cultures or chicken embryos, and virus
identification by haemagglutination and haemaggiutination inhibition (HI) tests. The HI test, using
sera from suspected animals, is a useful clinical toot to confirm the diagnosis. The most important
differential diagnosis is salmonellosis. Good immunity against this disease can be acquired by subcu-
taneous vaccination with an inactivated oil adjuvant poultry NDV-vaccine.

For the benefit of pigeon racing a plea is made for compulsory vaccination in countries in which the
disease is endemic.

The avian paramyxoviruses have been di-
vided into six serologically distinguishable
groups, with theadoption ofthe nomencla-
ture PMV-1 to PMV-6 to distinguish sero-
type (1).

Although antigenic variation does exist,
Newcastle disease virus (NDV) isolates are
usually considered to be a serologically
homologous group because ofthe close re-
lationship seen in haemagglutination inhi-
bition (HI) tests. NI^V has been classified
as PMV-1, and is the only representative of
this serogroup (1). Until recently clinical
infections with NDV in (Columbia

livia) occurred sporadically, and only se-
condary to NI"3V-infections in poultry (6,
10, 13, 15, 16, 19).

In 1981 several outbreaks of Newcastle dis-
ease (ND) in pigeons characterized by low
morbidity and low mortality were observed
in the province of Emilia in the north of
Italy. In poultry stocks no clinical signs
were seen, leading to the supposed exist-
ence of a NDV strain highly specific for
pigeons. The disease was characterized by
neurologic signs. A pigeon specific neuro-
tropic strain of NDV, which was not pa-
thogenic for chickens, was isolated by Bi-
ancifiori and Fioroni from these cases (3,
20).

In 1983 Richter and Kösters described an
infection in pigeons by a viscerotropic and
neurotropic paramyxovirus which did not
cause clinical symptoms in hens on the
same premises in Oberbayern, Germany
(14). In February 1983 a pigeon specific
viscerotropic and neurotropic strain of
NDV was isolated from an outbreak of ND
in pigeons in Oost Vlaanderen, Belgium
(17). In January 1983 a disease resembling
ND was seen in racing pigeons in the Ne-
therlands. Virus isolation and identifica-
tion was carried out by the Poultry Health
Department^. Thecausativc virus was clas-
sified as belonging to the serogroup PMV-1
on the basis of Hl-tests.
Although clinical outbreaks were restricted
to pigeons, experimentally induced infec-
tions in one-day-old chickens caused mor-
bidity and mortality, depending on the in-
oculation method.

In England paramyxovirus disease in rac-
ing pigeons (PMD-P) was observed for the
first time in July 1983. In the latter country
ND-outbreaks in poultry have been asso-
ciated with PMD-P. Feedstuffs contami-
nated by droppings from feral pigeons
have been incriminated as the cause of
these outbreaks (2).

In Japan outbreaks of a disease in racing
pigeons have been observed with signs very
similar to PMD. As yet no data are avail-
able in relation to virus isolation and iden-
tification (5).

This paper reviews aspects of PMD-P con-
sidered to be of interest to the practicing
veterinarian dealing with racing pigeons.
The information presented is based on the
experiences of the Small Animal Clinic,
State University Utrecht, gained during the
1983 PMD-P outbreak in the Netherlands,
supplemented with data from the litera-
ture.

The following is based partly on the im-
mense experience with ND in poultry (7).
The disease may spread to healthy birds by
direct contact orindirectly by inhalation of
dust from litter, food stuffs, drinking
vessels, nest bowls and utensils contami-
nated with secretions and excretions of in-
fected pigeons. Spread is mainly associated
with traffic in live birds, contact between
pigeons from different owners in pigeon
baskets, and the movement of people be-
tween clean and infected premises.
Fhe spread of PMD-P in the Netherlands
in February 1983 has been attributed to
intensive contact between racing pigeons
during a national pigeon exhibition (J. v. d.
Sluys\', personal communication). Nume-
rous cases of PMD-P were seen in .luly and
August 1983, when young unvaceinated
pigeons came in contact with each other in
transport vehicles before racing.
The disease can also spread as a result of
inadequate disinfection of infected premis-
es and transport vehicles. NDV of chickens,
for example, has been recovered from
hen houses, egg shells, feathers and other
materials up to 8 weeks after depopulation
followmg an outbreak of the disease. In
chickens NDV is excreted up to 4 weeks
after natural infection. This is probably
also true for PMD-P. The virus can be
transmitted by air over short distances.
Feral pigeons (Columbia livia) can act as a
reservoir for the disease (2).

Clinical signs can occur between one and
three weeks after natural infection. The av-
erage incubation period is 10-12 days (17,
18, 19). Usually the first clinical sign in a
flock of pigeons is the excretion of watery
droppings in 20 to 70 percent of the unpro-
tected animals. This symptom is accom-
panied by polydypsia. In a substantial por-
tion of the pigeons these initial signs are
followed by neurologic signs, including
ataxia, tremor of the head and neck, torti-
collis varying from slight head tilt to car-
riage of the head upside down (Fig. I),

falling to one side, paresis or paralysis of
one or more extremities. A typical sign of
atactic pigeons is their inability to pick up
a single grain of corn from the floor.
Some pigeons only have watery droppings
and polydypsia without showing neuro-
logic signs. The reverse is also possible. In
adult pigeons mortality is negligible. Al-
though partial or complete recovery is poss-
ible in adult pigeons with neurologic signs,
a high percentage of affected pigeons are
unsuitable for racing.
In contrast to adult pigeons, affected squabs
show a high mortality. A striking differ-
ence with ND in chickens is the occurrence
of respiratory symptoms in the latter.

No specific macroscopic lesions visible at
post-mortem examination have been de-
scribed.

Histologically a non-purulent encephalitis
has been described (17).
The virus can be isolated from tissues of
affected animals in cell-culture or chicken
embryos and identified by haemagglutina-
tion (HA) and Hl-tcsts. The HI test, using
paired sera from suspected animals, is a
useful clinical tool to confirm the diagnosis
PMD-P.

PMD-P must be differentiated from a
number of other diseases which can cause
similar signs. The most important disease
to be considered is salmonellosis, caused
by S. typhimurium var. Copenhagen.
In contrast to PMD-P, salmonellosis in
adult pigeons does not as a rule manifest
the characteristics of an acute infection.
Usually in salmonellosis only a small num-
ber of birds show clinical signs.
Infection may spread within a flock for a
long period of time without producing dis-
tinct signs.

Different organ systems can be affected in
salmonellosis. Common forms recognizcd
in pigeons are the cntcric form, the arthritic
form and the neurologic form. Different
pigeons in a flock may show different
forms of the disease.

In the enteric form abnormal droppings
are greenish and mucoid and not as watery
as in PMD-P.

Emaciation is commonly seen as an ac-
companying sign in salmonellosis, but not
in PMD-P.

In the neurologic form the signs are indis-
tinguishable from PMD-P.
The percentage of affected pigeons how-
ever, is much less in salmonellosis. A symp-
tom very commonly seen in PMD-P is that
a number of pigeons from a flock arc un-
able to pick up corn from the floor becausc
of coordination disturbance. This sign is
seen sporadically in salmonellosis and only
in individual birds. Lameness due to sal-
monellosis is caused by arthritic changes
which can be clinically detected as joint
swelling. The elbow is most often affectcd.
Swelling of this joint can be considered
almost pathognomonic for salmonellosis
and has never been observed in PMD-P.
Knowledge of the vaccination status of the
animal with regard to both salmonellosis
and PMD-P can help in diagnosis.
A suspccted case of salmonellosis can be
confirmed by faecal culture or serologic
examination for agglutinating antibodies
against formalin inactivated strains of S.
typhimurium var. Copenhagen. Pigeons
which have been vaccinated can however
show false positive titres. Squabs often die
in the shell during the last days of incuba-
tion or shortly after hatching if maternally
infected. Squabs that become infected with
salmonella after hatching show retarded
growth and lethargy. They may show mal-
digestion of the crop content and diar-
rhoea. Extreme emaciation is common. In
advanced stages neurologic signs are fre-
quent.

To complicate matters, we have observed a
number of cases in which PMD-P was
superimposed on salmonellosis.
Other conditions to be considered in the
differential diagnosis arc parasitic infec-
tion and intoxication.
Trichomoniasis is a well known cause of
mortality in squabs. Nematodes and coc-
cidia can cause diarrhoea in adult pigeons.
Diarrhoea and mortality may be caused by
Spironucleus columba infection in squabs
and young pigeons (21 ).
A wide variety of environmental pollutants
and even therapeutics can cause diarrhoea
or neurologic signs. Mortality of squabs
can also occur in pigeon lofts where the
temperature becomes too high.
A syndromc which occurs in adult pigeons
feeding their young should also be con-
sidered; this occurs when the squabs are
about 8 days old and is characterized by
profuse diarrhoea and polydypsia in the
adult pigeons. Several breeding pairs can
be afïected at the same lime. As yet no
cau.sc has been established.
Pigeon Herpesvirus (PH V) infections have
been described as the cause of neurologic
signs in pigeons (II) and should be con-
sidered in the differential diagnosis.
Although PHV is common in Belgium,

France and Germany (9), PHV from racing
pigeons in the Netherlands has not yet been
isolated, nor have antibodies against this
disease been demonstrated.

When in February 1983 PMD-P started to
spread over the country, the Dutch Hom-
ing Pigeon Fanciers Association (Neder-
iandse Postduivenhouders Organisatie)
made vaccination of its birds against the
disease compulsory. In March 1983 ap-
proximately 3 million racing pigeons were
vaccinated with one of the three permitted
inactivated oil-adjuvant vaccines for NDV
(0.20—0.25 ml subcutaneously in the
neck)\'-^-\'

This results in a decreased incidence of
PMD-P, followed by a reappearance of
cases after 3 months (only in unvaccinated
pigeons, however). Even if there was inten-
sive contact between diseased and vacci-
nated pigeons, the latter remained free of
clinical symptoms. Clinical cases were con-
firmed by virus isolation from tissues from
pigeons sacrified, or by Hl-tests in serum,
at the Poultry Healthy Department. We
observed no field cases of PMD-P within 6
months of primovaccination with one of
the vaccines mentioned.
Our clinical impression is substantiated by
the vaccination trials performed by Viaene
et «/(18), who concluded that subcutane-
ous injection with an inactivated NCD oil
adjuvant vaccine protected pigeons against
intranasal and conjunctival infection with
PMD-P for at least six months. This means
that a single subcutaneous injection is suf-
ficient to guarantee protection during the
racing season.

At the Poultry Health Department it has
been found that immunity after a second
vaccination lasts even longer than 6
months. This is probably due to a booster
effect.

Untoward side effects are sometimes ob-
served after vaccination with inactivated
oil-adjuvant ND vaccine administered sub-
cutaneously. The most serious complica-
tion is mortality. Birds collapse within a
few hours of vaccination and die within a
few hours (22). The incidence of this com-
plication has been reported to be 1 in 1,000
(4); in our experience acute mortality is I in
3,000.

It has been stated that the administration
of betamethasone (0.25 ml in the breast
muscle) may be an effective treatment in
this situation (22). When corticosteroids
are administered immediately after vacci-
nation, however, it is to be expected that
the immune response will be insufficient.
Another side effect is nodule formation at
the site of injection. The nodules develop in
1 to 2 weeks. In some pigeon lofts the inci-
dence may be as great as 20%, while in the
majority of lofts this complication is not
seen. Nodule formation is often accom-
panied by depression. Nodule formation
may be caused by non-sterile of faulty
injection techniques.

The vaccine should be administered subcu-
taneously (Fig. 2). When the vaccine is ad-

ministered intramuscularly into the breast
muscle, necrosis at the injection site will
invariably result. A foreign body reaction
or an allergic reaction to substances pres-
ent in the vaccine, however, can not be
excluded as a cause of nodule formation.
Il has been stated that nodule formation is
more common following second vaccina-
tion than first vaccination (8). Nodules
usually disappearspontaneously. In select-
ed eases persistent nodules may be surgi-
cally removed.

When pigeons are vaccinated during moult-
ing, this process may be retarded and ab-
normalities may develop in the large flight
feathers. We have seen this phenomenon
only in older pigeons vaccinated for the
second time. In a number of cases the birds
suffered from concurrent infection with
Salmonella typhimurium or endoparasites
and showed general malaise.
For this reason faecal samples should be
routinely examined for nematode ova and
coccidia, and when symptoms suggestive
of salmonellosis are present the birds should
be examined for this disease. Existing in-
fectious diseases should be treated before
vaccination is attempted.
If practicable older pigeons should be vac-
cinated after the moulting process is com-
plete i.e. usually after 15 December.
Young pigeons should ideally be vacci-
nated at 10 weeks of age but certainly not
younger than 6 weeks. Pigeons should be
vaccinated 4 weeks before contact with
pigeons from other lofts during racing or
exhibitions.

Breeding pairs should be vaccinated 4
weeks before coupling.
Experimental findings have demonstrated
that a single vaccination with a lentogenic
NDV-strain (La Sota) by intranasal drop
combined with conjunctival sac instillation
(drop-method) did not prevent the occurr-
ence of clinical symptoms and neurotropic
localization of PMV (17, 18).
Only after repeated vaccination 16 days
after primovaccination was protection
against PMV obtained with the drop-
method; immunity lasting longer than two
months has not yet been demonstrated.

The experimental findings imply that the
drop-method should be performed 4 times
to guarantee protection during the racing
season.

Because in the Netherlands only veterinary
surgeons are allowed to vaccinate pigeons
against PMD, application of the \'drop-
method\' would be disproportionately ex-
pensive. Although the use of the \'drop-
method\' using La Sota vaccine has been
advocated (4), at the present time there is
no basis to justify further routine use of this
method to achieve reliable protection

against PMD-P. Only in exceptional cases
will the \'drop-method\' be applicable.
To prevent infection of PMV-free pigeon
lofts, unprotected birds should not be vac-
cinated at a central point (club meeting
etc.): the veterinary surgeon should visit
each pigeon loft individually and take ap-
propriate measures to prevent iatrogenic
transmission of the disease.

The Dutch Homing Pigeon Fanciers Asso-
ciation was the first organization that
made vaccination of its birds against PMD-
P compulsory (March 1983). For obscure
reasons this policy has not been continued
in 1984. At the present time (July 1984)
vaccination against PMD-P is done on a
voluntary basis in the Netherlands.
Only pigeon fanciers who wish to partici-
pate in racing from England to the Nether-
lands have to prove that their pigeons have
been \'fully vaccinated\' (see below). Vacci-
nation of pigeons against PMD-P in the
Netherlands may be performed only by
veterinary surgeons (Wet op de Uitoefen-
ing van de Diergeneeskunst, Art. 6, lid 1).
As long the Dutch poultry export is not
threatened because of ND infection in
poultry, the Dutch government will not
make vaccination of pigeons against PMD-
P compulsory. It is unlikely that outbreaks
of ND in poultry will occur in the Nether-
lands because the entire poultry popula-
tion is vaccinated against ND.
The German Homing Pigeon Fanciers As-
sociation (Verband Deutscher Brieftauben-
liebhaber) has made vaccination against
PMD-P for 1984 obligatory for those mem-
bers who want to participate in racing. The
use of only one vaccine, based on inacti-
vated virus\' is permitted (8, 12). When
foreign pigeons are imported into Germany
they must be vaccinated with inactivated
oil adjuvant ND-vaccine. In England the
current position is that invaccinated pi-
geons may not enter, leave or pass through
an area in which movement is restricted
because of PMD in pigeons or ND in poul-
try. Vaccinated pigeons however, may
move in an area in which PMD-P has been
confirmed.

for continental pigeon fanciers who wish to
race their pigeons from England to the
Continent. Pigeons must be \'fully vacci-
nated\' (i.e. twice, with an interval of at least
14 days) with an inactivated oil adjuvant
ND vaccine administered subcutaneously.
Because in England vaccination of poultry
against ND is not practised as it is in the
Netherlands, and because ND-outbreaks
in poultry have occurred secondary to
PMD-P, legislation concerning PMD-P is
very strict in this country. In England and
Germany attenuated live ND-vaccines in
pigeons are not approved for vaccination
against PMD-P.

PMD-P in racing pigeons is an important
infectious disease with high morbidity and
low mortality.

Reliable protection against this disease
during the racing season can be acquired
by subcutaneous administration of an in-
activated oil-adjuvant poultry NDV-vac-
cine.

The best time to vaccinate adult pigeons is
after moulting (from 15 December on-
wards) and before breeding.
Young pigeons should be vaccinated 4
weeks before racing. Complications from
vaccination can be minimized by using the
described technique.

Revaccination of adult pigeons between 15
December and the end of January is necess-
ary. Pigeon racing in countries in which
PMD-P is endemic would benefit from an
obligatory vaccination with inactivated oil-
adjuvant NDV-vaccine, using the vaccina-
tion scheme described.
If the authorities do not make vaccination
compulsory, it is clear that the National
Homing Pigeon Fanciers Association con-
cerned must take appropriate action.

We are grateful lo Dr. B. Kouwenhoven from the
Poultry Health Department Doom for the fruitful
discussions with regard to paramyxovirus disease in
racing pigeons.

2. Anon. Newcastle disease: Outbreaks linked to
pigeons. Vcl. Rec: 1984; 114: .105-6.

3. Biancifiori, F. and Fiorini, A.: An occurrence of
Newcastle disease in pigeons: Virological and
serological studies on the isolates. Comp. Immun.
Microbiol. Infeci. Dis. 1983; 6: 247-52.

4. Dhondt, G. el al.: Verslag over de paramyxo-
ziekte bij duiven. Bondsblad van de Koninklijke
Belgische Duivenbond 1983; 27: 3-5.

5. Haga, K. Secretary General. Japan Racing
Pigeon Association. 17-11 Heno Park, Tokyo,
Japan. Personal Communication.

6. Hilbrich. P.: Natürliche Newcastle-Infektion in
einem Taubenbestand. Disch. Tierärzll. Wschr.
1972; 79: 177-204.

7. Hofstad, M. S. e.d.: Diseases of poultry 7th ed.
Iowa State University Press. Ames, Iowa, 1978.

8. Kaleta, E. F., Kösters, J., Fritzsche, K., Kohaus,
J., Raddei, J. und Semler, K. O.: Die Paramyxo-
virus-lnfektion. Die Bnejiaube 1983; 100: 1859-
63.

9. Landre, [-. ei ai: Fréquence de l\'infection du
pigeon par le pigeon herpes virus I et le virus de la
maladie de Newcastle dans le Nord de la France.
Rec. Méd Vél. 1982; 158: 523-8.

10. Maes, R.. Pensaert, M. en Devos, A.: Een uit-
braak van pseudovogelpest bij duiven. Vlaams
Diersgeneeskd Tijdschr. 1974; 43: 197-203.

11. Mohammed, M. A. el al.: Contagious paralysis
of pigeons. Avian Palhology 1978; 7; 637-43.

12. Raddei, J. und Sinnig: Aus der DV Tauben-
klinik. Die Briejiaube 1984; 101: 212.

13. Richter, J. en Goosens, J.: Pseudovogelpest bij
een postduif. Tijdschr. Diergeneeskd. 1971; 96:
470-1.

14. Richter, R. und Kösters, J.: Paramyxovirus-ln-
fektion bei Rassetauben. Der Praktische Tierarzt
1983; 64: 250.

15. Stewart, G. N.: Naturally occurring Newcastle
disease in the racing pigeon. Vet. Rec. 1971; 89:
225-6.

16. Utterbach, W. W. and Schwarz, J. H.: Epizooti-
ology of vclogenic viscerotropic Newcastle dis-
ease in southern California 1971-1973. J. Am.
Vet. Med. As.ioc. 1973; 163: 1080-8.

17. Viaene, N. et al.: Paramyxovirus bij duiven.
Vlaams Diergeneeskd. Tijdschr. 1983; 52: 278-86.

18. Viaene, N. et al.: Vaccinatieproeven tegenover
paramyxovirus bij duiven. Vlaams Diergeneeskd.
Tijdschr. 1984;53:45-52.

19. Vindevogel, U.et al.: Sensibilité du pigeon voya-
geur adulte au virus de la maladie de Newcastle.
Ann. Rech. Vél. 1972;3:519-32.

20. Vindevogel, H. et al.: Réapparition de formes
graves de la maladie de Newcastle chez le pigeon.
Ann. Méd Vét. 1982; 126: 5-7.

21. Vogel, K.: Die Taube. Taubenkrankheiten. 4.
Auflag. Schober Verlag, GmbH Hengersberg,
1983.

22. Wallis, A. S.: Mortality associated with vaccina-
tion of pigeons against paramyxovirus type I.
Vet. Rec. 1984; 114:51-2.

A study of the effects of replacing monensin
ionophore with lasalocid ionophore in the field
control of coccidiosis in broilers

SUMMARY The following conclusions are made from an introductory investigation on the use of the
coccidiostat lasalocid on 11 production farms of an integrated broiler production organisation.

(1) In terms of the incidence of sub-clinical coccidiosis. no significant difference was found between
the previous use of monensin and the use of lasalocid during the investigation. However, the incidence of
coccidiosis decreased with the introduction of lasalocid.

(2) Despite the fact that on some farms sub-clinical coccidiosis was diagnosed, the production
performance dearly improved with lasalocid. EBI figures significantly increased from 163.6 to / 72.5.

(3) During the investigation, in which approximately 220.000 broilers were involved, litter quality did
not differ from that of previous crops in which monensin had been used.

(4) Feathering of the broilers in the trial crops in which lasalocid was used was similar to that of
previous crops.

Many laboratory studies, floor pen trials
and commercial trials witb ionophore coc-
cidiostats have been carried out all over the
world.

Monensin^ and lasalocid^ belong to the
group of polyether ionophore coccidio-
stats. It can be assumed that the pharmaco-
logical mode of action of the various com-
pounds in this group is basically the same,
in that they affect the internal osmotic
pressure of the parasites. Lasalocid is able
to transport monovalent and bivalent ions.
Other ionophores only transport monova-
lent ions (1,2, 4).

In the Netherlands results of field experi-
ence of the successive use of the ionophores
monensin and lasalocid have not previous-
ly been available and testing has been car-
ried out under commercial conditions.
On the farms involved, historical data on
both clinical as well as production parame-
ters during previous extended use of mo-
nensin were available, and these could be
compared with results obtained during the
use of lasalocid. Before the use in field
investigations under local conditions arc
desirable. In those investigations perform-
ance data, such as feed conversion, body
weight gain and % mortality are recorded
(4). In this way, possible changes in the
efficacy of a coccidiostat can be detected.
The purpose of this investigation was to
establish the effect of lasalocid on inte-
grated units after monensin had been used
for more than five years. On all units a high
coccidial challenge was present.
The following information was collected:

The investigation was carried out on 11 broiler farms
of sizes varying as follows:

Feed conversion rate, body weight gain, and mortal-
ity can be expressed as the European Broiler Index, or
Production Number:

Thus a total of approximately 220,000 broilers were
involved in the investigation.

The broilers on each farm were of the same age. All
broilers of the same age, even when housed in several
houses, are called a crop here.

On each farm 4 grow-outs were investigated. Two
crops were fed with monensin as coccidiostat. In the
next two crops monensin was replaced by lasalocid.
All broilers were of the same breed and came from the
same hatchery.

All farms were supplied with feed from one co-opera-
tive feed mill, and the feed composition was the same
for all flocks before and during the lasalocid trial. The
estimated content of Na\' and K\' was 0.15 and 0.95
per cent respectively, crude fat 9.7 per cent, digestible
lysine and methonine 1.00 and 0.74 per cent respect-
ively. The pelleting temperature was 80 degrees C.
At the feed mill a 500 g sample was taken (from each
production batch) for assav for lasalocid, Na\' and
K\'.

All the farms had previously used monensin (100
ppm) for a period of 5 years and 3 months, and
retrospective production data for this period were
available. Lasalocid was used at level of 105 ppm.
During the trials, not less than three routine checks
were made on each crop to establish the coccidiosis
status, using the indicator bird method (3).

feed conversion rate x 10
This index is very useful as it enables changes in
different performance data to be easily determined.
At the same time the efficacy of coccidiostats can be
measured according to a number of so-called \'stages
of efficacy\' (4) as follows:
Stage I:

Sub-clinical intestinal coccidiosis (£. acervuHna and
E. maxima). Influence on feed conversion rate and
growth is minimal. Sometimes sub-clinical outbreaks
off. ienelta are observed.
Stage 3:

Sub-clinical intestinal coccidiosis occurs widely and
has a clearly demonstrable influence on body weight
gain and feed conversion rate. Sometimes severe clini-
cal outbreaks of E. teneila are observed.
Stage 4:

All types of coccidiosis occur in spite of the presence
of the coccidiostat. which may thus be assumed to
have lost it efficacy.

Table I. Diagnosis of Coccidiosis

	Previous	crops			Trial crops
	Monensin (100 ppm)			Lasalocid (105 ppm)
	1	2	3	4
Farm no.	1 2	3	1	,	3	1 2	3	1	2	3
1	— AT	—	—	A	—	— —	—	—	T	—
2 3	I I	I	_	TM	_	— A	_	_	M	—
4 c	— A	T	—	T	—	— A A	—	—	A A	—
j 6	_ _	M	_	_	M	- M	M	—	/A	A
7	— —	M	—	—	M	— A	—	—	—	—
8	— T	M	—	AT	M	— A	—	—	M	A
9	— A	—		—	—	— A	—	—	—	A
10	— T					M	—	—	A	T
11

A = Eimeria acervuHna
M = Eimeria maxima
T = Eimeria lenetta

Investigations of coccidiosis status
In Table 1 the results of the diagnosis of
eoccidiosis in all crops studied are shown.

On two farm coccidiosis was not dia-
gnosed either prior to or during the use of
lasalocid. On seven farms the same species
of Eimeria were diagnosed before and dur-
ing the use of lasalocid. In four crops spe-
cies of Eimeria diagnosed previously were
not found during the use of lasalocid. In
two crops species of Eimeria which had not
been detected previously were diagnosed
during the use of lasalocid.

The performance results of the trial crops
were significantly better (P < 0.05) than
those of the previous crops. The standard
deviation between crop results also de-
creased (previous crops 18.5, trial crops
10.8), which demonstrates that variations
between the results on the different farms
also decreased remarkably (P < 0.10).

138 Analyses for lasalocid (HPCC method)
were carr-ed out on feed samples through-
out the investigation. Average recoveries
were 86.2 per cent ± 15.3 per cent of the
theoretically added level.
54 Assays (AAS system) for Na"" and 64
assays (AAS system) for K^ were also con-
ducted with the results given in Table 3.

These analysis results confirm that the feed
mixtures were of satisfactory standard and
as intended.

Inspections made during visits to the var-
ious farms confirmed that the change from
the use of monensin to lasalocid did not
result in any change in the moisture or
quality of the litter.

At the processing plants where the birds
were slaughtered, it was observed that the

Weppelman, R. M., Olson, G., Smith, D. A.,
Tamas, T., and Iderstine, A. van: Comparison of
Anticoccidial Efficacy Resistance and Tolerance
of Narasin, Monensin and Lasalocid in chicken
Battery Trials. Poultry Science 1977; 56: 1550-9.
Voeten, A. C., Braunius, W. W.: Subclinical coc-
cidiosis in broilers. A comparative investigation
of detection methods. Archiv fiir Gefiügelkunde
1981; 45: 189-93.

Voeten, A. C., Janssen, B. A. P. M.: Field models
for introducing, monetoring and evaluation coc-
cidiostats in broilers. Achiv. fiir Gefiügelkunde
1983; 47: I8I-5.

incidence of breast blisters in the lasalocid
medicated crops was strikingly low, and
that these birds were particularly clean and
well feathered when compared with pre-
vious crops as well as with birds from other
farms during the trial period.

DISCUSSION

The chemical analysis of the feed samples
demonstrated that the feeds supplied dur-
ing the investigation provided the required
level of Lasalocid. The number of farms on
which sub-clinical coccidiosis was diag-
nosed did not decrease.
However, the number of types oï Eimeria
and the number of mixed infections de-
creased during the lasalocid treatment.
There were indications that some strains of
Eimeria which were detected during the in-
vestigation had been present before the
trials. This indicates that, with regard to
the incidence of sub-clinical coccidiosis, no
significant differences between monensin
and lasalcoid treatments could be detected.
During the investigation the production
performance of the trial farms improved
significantly and the number of farms with
particularly poor performance decreased.
Variability in production performance be-
tween farms was in fact greatly reduced, as
can be seen from the results in Table 2. In
terms of the \'stages of efficacy\' (see above)
the activity of lasalocid throughout the in-
vestigation would appear to lie between the
described stage 1 and stage 2.
Immediately prior to the lasalocid substi-
tution the damage caused by coccidiosis
was higher; in this situation the efficacy of
monensin appears to lie between stage 2
and 3.

1. Westley, J. W., Evans, R. H., Williams, T., and
Stempel, A.: Structure of antibiotic X 537A.
Chem. Comm. 1970; 71-72.

Rclman. A. S.: Dealing with conllicts ot inter-
est. /V. l-Mgi ./. Mcd. 1984; .310: I 182-.3.

De auteur \'Hditor\' van het vooraanstaande
Amerikaanse medische tijdschrift \'The New
EngUind Journal oj Medicine\' wijst op dc keer-
zijde van dc toenemende vervlechting van (uni-
versitaire) wetenschappelijke onderzoekers met
de industrie. Tegen dit verschijnsel bestaat op
zich geen bezwaar; het is ccn praktijk die al
jaren bestaat tot wederzijds voordeel. Doordat
echter de commerciële mogelijkheden van som-
mige bio-mcdischc ontdekkingen zeer aantrek-
kelijk zijn. dient zich een nieuw probleem aan.
Rapportage van nieuwe ontwikkelingen op pers-
conferenties. op symposia en in (wetenschappe-
lijke) tijdschriften kan gevolgen hebben voor
marktaandelen cn beursnoteringen. Indien on-
derzoekers (of hun instellingen; Ref.). die deze
onderzoekingen presenteren, daarbij een mate-
rieel belang hebben, is ccn belangentegenstel-
ling denkbaar, dic van invloed kan zijn op dc
opzet en dc uitvoering van het onderzoek, en op
de interpretatie cn de (wijze van) presentatie van
de resultaten.

Rclman is van oordeel dat wetenschappelijke
manuscripten slechts behoren tc worden beoor-
deeld op hu:i eigen mérites cn op dc geschikt-
heid voor het betrokken tijdschrift, ongeacht
commerciële belangen die eventueel daarnaast
een rol spelen. Dit neemt niet weg, zo stelt hij.
dat redaktics cn lezers met dit soort verbin-
dingen bekend behoren tc worden gemaakt, en
wel om drie redenen; het komt tegemoet aan het
rechtmatig verlangen naar openbaarheid; het
beschermt dc reputatie en dc geloofwaardigheid
van dc onderzoeker; het beïnvloedt dc critische
zin van de lezer.

Deze overwegingen hebben de redaktie van dc
N. Engl. J. Med. er toe gebracht een uitbreiding
tc geven aan dc aanwijzingen voor eventuele
auteurs (zie het nummer van 5 juli 19X4). Het
belangrijkste gedeelte van deze aanwijzing is als
volgt; \'The Journal expects authors to disclose
any commercial association that might pose a
conllict of interest in conncction with the sub-
mitted articlc. All funding sources supporting
the work should be routinely acknowledged in a
footnote, as should all institutional or corpor-
ate affiliations of the authors.\'

Bcnitz, A. M.: Futtirc developments in the
aminoglvcosidcgroup of antimicrobial drugs.
./. Am. Vel. Mcd. As.soc. 1984; 1X5: 1 I 18-23. ^

Dc./. Am. I et. Med. As.soc. is in november 19X4
uitgekomen met ccn uitstekende "proceedings"
van ccn in maart gehouden colloqtiium over
rcccntc ontwikkelingen op hot gebied van dc
therapie van infectieziekten. Uiteraard is ook dc
aminoglycosidc-grocp uitvoerig aan dc orde
gekomen.

In dit artikel gaat Bcnitz in op dc geschiedenis
van dc ontwikkeling van dc diverse aminogly-
cosiden (strcptomycine, ncomycinc, kanamy-
cinc, gentamicine, tobramycine. amikacinc,
etc.1. (Opvallend is, dat men zich bij het lezen
van ccn dergelijk artikel realiseert, dat het toch
over betrekkelijk "oude\' antibiotica gaat verge-
leken met dc stormachtige huidige ontwikkeling
van /y-laclamaseremmcrs, cephalosporines. etc.;
Re/J. Behandeld worden achtereenvolgens; syn-
these, chcniischc structuur, farmacokinctiek cn.
last bul not least, dc toxiciteit. Zoals bekend
zijn alle aminoglycosiden meer of minder oto-
cn nclVo-toxisch. Dc auteur wijst er op, dat dc
nieuwere aminoglycosiden (zoals netilmicinc)
minder toxisch zijn. Over het algemeen zijn
aminoglycosiden als gentamicine zeer actief
tegen vrijwel alle pathogene bacterien met inbe-
grip van meer dan 90\'4 van dc Pscudomonas-
stammcn. Aan helslot van het artikel behandelt
dc auteur dc indicaties voor gebruik van amino-
glycosiden (waarbij hij, volgens referent, tc wei-
nig restrictief is in verband mcl dc bijwer-
kingen).

KotlikolT, M. J.. Ciillespic, .1. R.: Lung sounds
in Veterinary Mcdicinc. I\'art 1; Terminology
and Mechanisms of Sound Production. Idem
1\'an II: Deriving Clinical Information from
Lung Sounds. Compendium on conimuing E.du-
calion 19X3; 5: 634-9. Compendium on coniinuing
Educuiion

I. In liet eerste deel worden dc fysica en dc
(patho)fysiologie van dc longgcruisen behan-
deld aan dc hand van dc moderne onderzoek-
methoden, die dc bestudering van de longgcrui-
sen vergemakkelijken. Dc longgeruisen zijn tc
onderscheiden in:

a) dc ademhalingsgcruisen, die ontstaan door
dc beweging van dc lucht in dc trachea en in dc
bronchiaalbooni. Op het eind van de expiratie
zijn ze niet meer te horen. In dc oudere litera-
tuur wordt wel gesproken over bronchialc ge-
ruisen op dc trachea te horen cn vesiculaire op
dc borstwand (Lacnnic). In dc alvcolen ontstaat
cchtcr geen geruis (te nauwe passage). Dc bc-
naming(vcrschcrpt)vesiculairademcn zou hier-
mee moeten vervallen (Ref.).

b) De bijgcruiscn zijn meer ot\'minder toevallig
optredende gertiiscn. Ze worden onderscheiden
in krakende geluiden en piepende geluiden
(\'cracklcs\' cn \'wheczes\'; vroeger \'raics\' en
\'rhonchi\' in de Angelsaksische literatuur). Dc
krakende geluiden ontstaan door dc verplaat-
sing van lucht (vochtige geluiden of droog en
crcpitcrcn). Dc piepende bijgcruisen zijn meer
continue. Dc toonhoogte kan wisselen. Stridor
is ccn bijzonder luide vorm.

Dc adcmgcruiscn zijn op dc trachea oi" bij dc
mond het duidelijkst, op dc borstwand zijn ze
afgezwakt. Dc intensiteit van dc ademhalings-
gcruisen hangt af van dc snelheid van de lucht-
passagc, dus bij vernauwing van de luchtwegen
worden ze luider. Van de bijgeruiscn zijn dc
krakende kort cn scherp. Zc worden meest ge-
hoord bij de longbasis (onder andere bij intcrsti-
tiëlc pneumonie bij de mens) tijdens dc inspira-
tie.

Dc piepende geluiden worden voornatnclijk ver^
oorzaakt door trillingen van de wand van de
luchtwegen. Zc treden op gedurende dc inspira-
tie cn expiratie, overheersend tijdens één van
beide bij druk op luchtwegen, van buiten af of
door obstructie van binnen uit.
II. Tijdens de eerste fase van de inspiratie zijn
dc geruisen het duidelijkst, l^e intensitcil van tc
beluisteren longgeruisen is geen critcritim voor
dc mate van ventilatie in dat deel. Zo zijn opeen
atelcctatisch longgcdccltc dc geruisen van dc
otngcving te horen.

Dc ademhalingsgcruisen zijn versterkt bij ver-
hoogde respiratie (inspanning, hartaandocnin-
gcn enz.), bij belemmeringen van dc luchtwegen,
Dc cxpiratoirc geluiden zijn bij chronische
bronchitis, bronchiolitis, emfyseem, bronchiëc-
tasic cn bij vrccnulc voorwerpen in dc trachea
binnen dc borstholte, luider dan in dc inspirato-
rischc.

Belemmeringen in dc trachea buiten de thorax
geven versterking van de inspiratorische ge-
luiden. Verdichte longgedcelten geven de gerui-
sen duidelijker door op dc borstwand.
Dc geruisen zijn verminderd als dc luchtstroom
minder intensief is.

Bronchiaal ademen is ccn voorbeeld van toe-
name van geruisen door verdicht weefsel in de
omgeving. Bij longen met meer lucht dan nor-
maal (emfyseem) is dc geleiding naar dc borst-
wand verminderd, evenals dc snelheid waarmee
dc lucht zich verplaatst. Inhoud in de thorax
vermindert de geruisen (vocht, lucht, buikinge-
wanden).

Dc krakende bijgcruisen treden op bij longoe-
deem. interstiticlc pneumonie, verder bij tumo-
ren van dc longen, van dc picura of bij tumoren
van dc borstwand; op het eind van dc inspiratie
meest bij perifere longproccssen. Vrocg-inspira-,
toirc krakende geluiden (het duidelijkst op dc
trachea tc horen) treden op bij afsluiting van dc
luchtwegen, bronchopneumonie, vocht in tra-
chea cn bronchicn. Bij veel vocht is het grof of
vochtig kraken, in tegenstelling tot fijn droog
kraken.

De piepende geluiden (vroeger rhonchi ge-
noemd) zijn het best te horen op de borstwand
en ontstaan in dc bronchiaalboom. Bij de kleine
huisdieren zijn ze te horen bij bronchitis/bron-
chiolitis. Extra-thoracaal ontslaan zc bij de in-
spiratie ook bij larynxparalysis of-spasmus, bij
trachcacollaps of stenosis eventueel door cor-
pora alicna. Expiratoir ontstaan ze bij chroni-
sche longafwijkingen mei afsluiting en bij ste-
nosc door dc intrathracale afsluitingen.
Deze nieuwe inzichten in de ademhalingsgerui-
sen in deze twee artikelen laten zich moeilijk in
een referaat satncnvalten. Dc nieuwe beoorde-
ling cn dc benaming van dc longgeruiscn zijn
nog in cen overgangsfase en geven nog wel aan-
leiding tot verwarring; tot oplossen hiervan
kunnen dezc twee artikelen bijdragen, het lezen
van de oorspronkelijke artikelen is dan ook aan
tc raden; Ref

MacEwen, E, Gregory, VMD; Hayes, Audrey
A., VMD; Harvey, H. .lay, DVM; Palnaik,
Amiya K.. DVM; Mooney, Samantha. MS and
Passe. Sharon. MS; Prognostic factors for feline
matnmarv tumors. J. Am. Vet. Med Assoc.
1984; 2; 201-4.

Dc auteurs beschrijven een onderzoek van hon-
derd katten met mammatumoren, klinisch in-
gedeeld volgens het indelingssysteem van dc
WHO.

Dc volgende factoren werden in ogenschouw
genomen: leeftijd ten tijde van de diagnose, ras,
grootte van de tumor, operaticdatum, type van
operatie, histologisch type van de tumor, ziek-
tevrijc interval, overlevingsduur en doodsoor-
zaak.

Uit eerdere onderzoeken (Dorn, Taylor, Schnei-
der) is een frequentie van 25,4/1()().()()() van de
mammatumor bij de kat naar voren gekomen.
Huidtumoren en lymphosarcoma worden nog
vaker gezien. In volgorde van voorkomen van
de — meestal — maligne mammatumor: ade-
nocarcinoom, carcinoom in situ en sarcoom.
Dc maligne mammatumor heeft de neiging snel
tegroeien en snel te metastaseren naarde locale
lymphknopen en longen (Brodey, Nielsen, Wev-
er, Head, Misdorp).

Het doel van het onderzoek is het effect te on-
derzoeken van leeftijd, ras, tumorgrootte en
uitgebreidheid van de chirurgie op de frequentie
van recidivering en op de overlevingstijd.
Alle poezen ondergingen mastectomie en daar-
na een intensieve klinische begeleiding met
haematologisch, biochemisch en röntgenolo-
gisch (iedere 4 ä 6 maanden) onderzoek. De
tumoren werden gekleurd met haematoxyline
en eosine, microscopisch onderzocht en inge-
deeld in adenocarcinoom of carcinoma in situ
(niet geïnvadeerd). Bovendien werden ze .Vdi-
mensionaal gemeten (1 cm^ tot 8 cm\', 9 cm\' tot
27 cm\', > 28 cm\'). Er zijn twee methoden van
chirurgie gebezigd: één waarbij de aangetaste
mamma en de aanliggende mamma verwijderd
worden (conservatief) en een latere methode,
waarin alle vier de melkkliercn, inclusief de
lytnphknopcn, radicaal verwijderd worden, on-
geacht of ze carcinoom bevatten.

Uit de resultaten blijkt dat, evenals bij de
vrouw, de leeftijd van de kat geen significant
verschil laat zien voor wat betreft locale recidi-
vering of duur van overleven. Dit blijkt ook zo
le zijn voor het ras, hoewel dc American Short-
hair ccn iets betere prognose blijkt tc hebben.
De grootte van de tumor is wèl significant (P <
0,0001) gerelateerd aan recidieven en duur van
overleven. De conservatieve versus de radicale
methode van chirurgie is significant (P <0,01)
voor de ziektevrijc periode na dc radicale in-
greep; in de tijd van overleven geldt dat deze
verlengd wordt door de radicale operatie, maar
dit verschil in overlevingstijd is niel significant.
Dc meest belangrijke factor blijkt dc tumor-
grootte te zijn: < 8 cm\' geeft een gemiddelde
overlevingsduur van 4,5 jaar. 9-27 cm\' 2 jaar cn
> 28 cm\' 6 maanden.

Dit geldt ook voor de vrouw en de hond. Bo-
vendien is de kans op uitzaaiing groter naar-
mate de primaire tumor groter is. Lane, Goksel
en Salermo vonden dat vrouwen met een tumor
kleiner dan 2,5 cm diameter in 52% een overle-
vingsduur van 10 jaar hadden, tegenover slechts
25% vrouwen met een tumor met een grotere
diameter dan 2,5 cm. Er bestaat een groeiend
vermoeden dat de meeste vrouwen, zo niet alle,
met mammacarcinoom een gemetastascerd pro-
ces hebben (Fisher). Dil zou bij dc kat ook zo
kunnen zijn. 35%) Van de vrouwen zonder
lymphknoopmetastase zal binnen 10 jaar over-
lijden aan mammacarcinoom, terwijl dit 75% is
bij metastasering in één of meer lymphknopen
(Fisher). De auteurs wijzen tenslotte op het
grote belang van vroege onderkenning en spoe-
dige chirurgie in verband met de prognose, even-
als ecn daaropvolgend gebruik van chcmo- en
immunotherapie.

Mcintosh, D. A. D., Lewis, J. A., and Ham-
mond: Conception rates in dairy cattlc treated
with cloprostenol and inseminated at observed
oestrus. Vet. Ree. 1984; 114; 129-30.

In dit onderzoek worden dc resultaten verge-
leken cn besproken die vcrschillendc onderzoe-
kers behaald hebben met het behandelen van
runderen met cloprostenol (Estrumate®). Al-
leen die onderzoekingen zijn beoordeeld waar-
bij de dieren niet op ecn van te voren vastge-
stelde tijd werden gcïnscminccrd, doch werden
geïnscminccrd na het waarnemen van ecn
oestrus. Ecn aantal dieren is één keer. een aantal
is twee keer met 1 1 dagen tussentijd mei clo-
prostenol behandeld.

Worden dc resultaten van alle onderzoeken bij
elkaar opgeteld, hetgeen volgens de schrijvers
met de door hen gebruikte statislisehc me-
thoden verantwoord is, dan blijkt cloprostenol
hel drachtigheidsperccntagc van ccn ccrslc in-
seminatie met gemiddeld 7\',^ tc verhogen (P <
0,0001). Waarschijnlijk moet de fertiliteitsvcr-
betering niet worden toegeschreven aan clo-
prostenol zelf maar aan de extra aandacht van
de veehouder voorde behandelde dieren. Ook is
het mogelijk dat door het veelvuldig groepsge-
wijs toedienen van cloprostenol de dieren elkaar
stimuleren cn daardoor beter de ocstrussymp-
tomcn laten zien. In ieder geval lijkt hel zeker
dat cloprostenol geen nadelig effect heeft op dc
fertiliteit. (Wordt cloprostenol toegediend met
het ooginerk \'blind\' te insemineren dan is de
fertiliteit echter duidelijk lager; Ref.).

Nabuurs. N. .1. A., Haagsma, .1.. Molar, H. .1.
V. d., Heijden, Ph. J. v. d.: Diarrhea in one to
three week-old piglets associated with Clostri-
dium perfringens type A. Ann. Reeh. Vél. 1983;
14; 408-1 1.

\'Witte\'of\'vct" diarree bij biggen van 1 a 3 weken
oud is ccn regelmatig voorkomend verschijnsel.
Dc kleur varieert van wit tot geel, terwijl ook de
consistentie kan wisselen. Het beeld wordt wel
omschreven als steatorrhoca, dit omdat het vet-
gehalte van dc faeces verhoogd is. Morbiditeit
kan aan/icnlijk zijn. doch mortaliteit is veelal
laag. Hen verband werd aangetoond tussen deze
aandoening en villi atrofic in de dunne darm;
voorts werden Rota virus en coccidiosis als oor-
zaak genoemd.

De schrijvers onderzochten van een bedrijf ge-
durende een jaar, en vijf andere bedrijven gedu-
rende drie maanden, biggen met ernstige diarree
in de periode D8-D20 post partum. Bij meer
dan HY\'/i der biggen werd uit het ileum of het
colon Clostridium perfringens type A (CPA) ge-
kweekt, terwijl men er in het geheel niet in
slaagde pathogene Coli-bacteriën aan tc tonen.
Op het eerste bedrijf — waar dc diarrccscore
ook op latere leeftijd gevolgd werd — was er
geen relatie aantoonbaar tussen deze score en de
uitscheiding van Rota-virus in de periode D8 -
D20 p.p.; in dc daarop volgende van D24- D40
was dc virusuitscheiding zelfs verhoogd zonder
opvallende diarrccvcrschijnscicn. Wat dc pa-
thogcnc Col i\'s aangaat: in dc periode 10-5 dagen
vóór cn 5 tot 15 dagen na het spenen werd 0141
K85 ab gekweekt. Voorts werden 4 biggen —
per hystcrectonue geboren cn waaraan colos-
trum onthouden was — op D4 met CPA
besmet, enkele dagen later ontwikkelde zich het
bekende diarrce-beeld. Concluderend wordt de
relatie Rota. coccidiosis cn witte diarree niet
absoluut genoemd; CPA zou hierbij een rol
kunnen spelen, mogelijk ingeleid door een Ro-
ta-infcctic.

( Tot op heden worden wel zeugen gevaccineerd
tegen neonatale \'rode\' diarree, bij biggen ver-
oorzaakt door Clostridium perfringens type C;
of vaccins gericht tegen CPA — cn niet alle
bevatten deze factor — ccn voldoende lange
maternale immuniteit induceren ter bescher-
ming blijft dc vraag; Ref).

Koster, I. W. cn Rinzema. A.: Toxiciteit en
adaptie bij anaërobe processen. Hf) 1984; 17:
575-8.

In dc anaerobe waterzuivering wordt organisch
materiaal anaëroob door bactcrien omgezet in
methaan. In dit proces zijn vier fasen tc onder-
scheiden: hydrolyse, acidogcnese. acetogenese
cn mcthanogencsc. Vcrschillendc stoffen kun-
nen in dc vcrschillendc fasen remmend werken.
Over remming in dc drie eerste fasen is nog niet
veel bekend. Daarom beperkt het artikel zich
tot dc remming van de mcthanogencsc.
Bij de remming van de mcthanogencsc worden
twee groepen stoffen onderscheiden. De eerste
groep betreft stoffen, die al in zeer lage concen-
traties het cclmctabolismc van de zuiverende
bactcricn remmen (onder andere chloroform,
cyanidc cn monosin). Dc tweede groep betreft
stoffen, die in lage concentraties de mcthanoge-
ncsc stimuleren, maar die in hogere concentra-
ties remmend gaan werken. Tot deze groep be-
horen naast luitritntcn cn mineralen dc sub-
straten. die uit dc eerste drie fasen ontstaan.
Enkele stoffen in dit verband zijn: azijnzuur en
ammoniak.

Dc invloed van azijnzuur is mede alliankclijk
van de bactericsoort die bij de methanogcnese
een rol speelt. Sarcina\'szijn bijvoorbeeld minder
gevoelig dan de methanothrixgroep.
Sprekend over dc invloed van ammoniak (in
complexe verbindingen), moet vastgesteld wor-
den dat naast dc invloed van dc concentratie
ook dc rcactictemperatuuren de gewenning van
de bacteriën aan ammoniak belangrijk is. Remt
in eerste instantie 100 mg NH,-N/lit., na ccn
adapticpcriodc van twee maanden mag de con-
centratie oplopen tot 300 mg, zodat na verloop
van tijd ook afvalwater uit slachterijen en des-
tructorcn ook goed te verwerken is.
Schri jvers waarschuwen ervoor dat kortlopende
proeven geen garantie vormen voor succes op
een langere termijn.

Een belangrijke factor bij dc anaërobe zuivering
is dc pH. Dc optimale pH ligt voor dit proces
tussen 6,8 cn 7,4. Bij het risico van remming
door zware metalen is een pfl tussen 7,4 en 8,0
gewenst.

in het geval van toxische componenten moet
men zorgen voor een langere slibverblijftijd.

Schriftenreihe Versuchstierkunde, Heft 10:
Schwerpunkte der Infektionsüberwachung
in Versuchstierbestanden

De \'Schrirtenreihe Versuchstierkunde", waarvan dit
boekje de tiende uitgave is, poogt de steeds groeiende
kennis over proefdieren samen te brengen op een
overzichtelijke manier. In dit werk komt de hygiëni-
sche kwaliteitscontrole van proefdieren aan de orde.
De stof wordt in vier hoofdstukken behandeld: viro-
logisch onderzoek van muizen en ratten, bacteriolo-
gisch onderzoek van proefdieren, parasitologische
problemen bij proefdieren en pathologie/diagnostiek
bij proefdieren.

Voor mensen die betrokken zijn bij het werken met
proefdieren wordt een hoeveelheid nuttige informatie
verstrekt. Er wordt kort en bondig op een aantal
problemen ingegaan. Een bezwaar hiervan is dat een
aantal zaken te summierbehandeld worden en onvol-
doende inzicht geven. Een tweede bezwaar, voor Ne-
derlandse lezers althans, is dat het boek geheel gericht
is op de studie in Duitsland. In tabellen met onder-
zoeksinstituten ten behoeve van de diagnostiek staan
bijv. uitsluitend Duitse instituten genoemd. Toch was
het kennelijk de bedoeling van de redactie dit boek
eveneens te verspreiden buiten het Duitse taalgebied
gezien de Engelse samenvattingen die aan ieder
hoofdstuk zijn toegevoegd.

Bij de knaagdiervirussen die schadelijk kunnen zijn
voor mensen wordt alleen het LCM (lymphocytaire
choriomeningitis) virus genoemd. Enkele jaren voor
het verschijnen van dit boekje is meldinggemaakt van
ziekte bij medewerkers van dierenlaboratoria in Japan
en in België veroorzaakt door Hantaan virus, afkom-
stig uit laboratoriumratten. Dit virus had op deze
plaats zeker vermeld moeten worden.
Het hoofdstuk over de bacteriologie bevat vele ta-
bellen. Zelfs zijn twee tabellen opgenomen waarmee
Gram-negatieve bacteriën en Coryne-bacteriën ge-
identificccrd kunnen worden. Gezien de beknoptheid
van het boekje ware het beter geweest hier juist te
verwi jzen naar bacteriologie-handboeken. 1 leel nuttig
is een lijst met verwekkers, waarbij per verwekker een
therapie en een doseringschema is opgegeven. Een
dergelijke lijst is ook opgenomen in het hoofdstuk
over parasieten. In dit hoofdstuk worden parasieten
van knaagdieren en konijnen behandeld, \'voorzover
de auteurs ervaring hebben met parasieten". Deze be-
nadering doet vreemd aan omdat de indruk gewekt
wordt dat er mogelijk parasietensoorten onbehandeld
zijn gebleven.

Bij de behandeling van mijten bij muizen worden
middelen als Alugan en Dichloorvos aanbevolen.
Deze middelen zijn buitengewoon toxisch, niet alleen
voor de mijten. Een aanpak met minder risico\'s is
mengen door het voer van ivomectine, zoals onlangs
is beschreven.

In het laatste hoofdstuk waar de pathologie aan de
orde komt, wordt duidelijk ingegaan op de achter-
gronden van pathologisch onderzoek. Er wordt een
voorbeeld gegeven van de inrichting van een goed
uitgeruste sectiekamer. Er zijn verschillende tabellen
opgenomen met resultaten van pathologisch onder-
zoek van proefdierbestanden. Er blijkt uit dat pro-
blemen van het maagdarmkanaal doodsoorzaak num-
mer één zijn bij de meeste proefdiersoorten gevolgd
door respiratoire aandoeningen.
Samengevat kan gezegd worden dat dit boekje (79
pagina"s) nuttige informatie bevat voor cen ieder die
bij dierexperimenteel onderzoek is betrokken. Destof
wordt summieren bieren daaronvolledigbehandeld,
maar dc geïntcrcs.sccrdc lezer kan zich via dc opge-
nomen literatuurlijsten verder informeren.

Maninus Nijhof/ Publishers (for the Commission of the
European Communities: f W5.- ISBN 0-89838-594-6).

Op initiatief van de Europese Commissie, het dage-
lijks bestuur van dc Europese Gemeenschap, is dc
afgelopen jaren een aantal seminars georganiseerd op
het gebied van het welzijn van landbouwhuisdieren.
Naast het verzamelen van kennis over betreffende
onderwerp, hebben deze bijeenkomsten tot doel, het
welzijnsonderzoek in de EEG te stimuleren en te
coördineren. Door de Europese Commissie worden
de resultaten van grote waarde geacht voor de voor-
uitgang van het welzijnsbeleid in de EEG.
De inleidingen en de daarop volgende discussie van
deze seminars zijn in boekvorm gepubliceerd. Neder-
landse onderzoekers hebben een belangrijke bijdrage
geleverd aan deze seminars. Het onderhavige seminar
is op 9 cn 10 november 1982 op het Institut für
Tierzucht und Tierverhalten te Mariensee (Bondsre-
publiek Duitsland) gehouden.
Er zijn gedurende deze twee dagen 25 inleidingen
gehouden, verdeeld in een viertal zogcnaamdesessies.
Doel van deze bijeenkomst was een inventarisatie te
maken van de huidige kennis op het gebied van in-
dicatoren, die worden gebruikt om de mate van wel-
zijn van dieren te bepalen. In sessie I wordt een alge-
mene inleiding gegeven over wettelijke aspecten van
het dierlijk welzijn cn wordt ingegaan op de definities
van \'welzijn\' en \'lijden". Geconstateerd wordt dat het
zeer moeilijk zal zijn zo niet onmogelijk hiervoor
exacte definities te formuleren. In het algemeen
worden fysiologische, ethologische, pathologische en
produktictcchnische indicatoren voor het welzijn
van het dier onderscheiden. In sessie II wordt de
betekenis van deze indicatoren besproken zoals hun
waarde, beperkingen en mogelijke verbeteringen.
De huidige bekende indicatoren kunnen worden ver-
deeld in een drietal categorieën:
— indicatoren die al worden toegepast om het wcl/ijn
te meten, zoals morbiditeit, mortaliteit, produk-
tictcchnische en ethologische indicatoren;

— indicalorcn mcl een grote gevoeligheid, zoals fysio-
logische indicatoren die nog niet gereed zijn voor
algemene toepassing;

— indicatoren die nog volledig in onderzoek zijn.
In sessie III wordt het integreren van de diverse in-
dicatoren behandeld. Geconcludeerd wordt dat dit de
enige manier is om het totale welzijn van het dier te
meten. In feite geven de verschillende indicatoren een
relatief onafhankelijke schatting van het welzijn. Zo
kunnen zij ook verschillende of zelfs tegengestelde
schattingen van het welzijn opleveren.
Opgemerkt dient wel te worden dat niet in alle ge-
vallen, alle indicatoren nodig zijn om de mate van
welzijn te bepalen.

Tenslotte vindt in sessie IV een bespreking plaats voor
de toepassingsmogelijkheden van de besproken in-
dicatoren.

Voorts wordt ingegaan, hoe ethologische welzijnsin-
dicatoren in de praktijk als controle mogelijkheid
kunnen worden gebruikt.

Benadrukt wordt, dat hierbij opleidingen voorlichting
aan de veehouders en de verzorgers van de dieren van
het grootste belang is. Daarnaast dienen de diverse
produktiesystemen door specialisten routinematig te
worden geïnspecteerd teneinde management fouten te
corrigeren en de veehouders te stimuleren om voor-
schriften na te leven.

Uit het seminar komt naar voren, dat de welzijnsin-
dicatoren objectieve factoren zijn. Probleem is om
elk van de indicatoren of een combinatie ervan op zijn
praktische waarde te schatten.
Beseft dient te worden dat de onderhevige problema-
tiek sterk in ontwikkeling is.

Samenvattend een aanbevelenswaardig boek voor een
ieder die in het welzijn van dieren is geïnteresseerd.

Het onderkennen van tekorten of van suboptimale
voorzieningen van minerale bestanddelen en spoor-
elementen is. door het vaak ontbreken van specifieke
symptomen, geen eenvoudige zaak. Om daarbij een
handreiking te bieden heeft de NRI.O-commi.ssie On-
derzoek Minerale Voeding eertijds de Handleiding
Mineralenonderzoek bij Rundvee in de Praktijk op-
gesteld.

De 3e druk van de Handleiding onderscheidt zich van
de voorgaande uitgaven door een meer systematische
bespreking van de belangrijkste elementen en door
een uitbreiding met een hoofdstuk. Hel mineralen-
aanbod en een hoofdstuk Nitraat en nitriet. Bij dit
laatste hoofdstuk is een set plaatjes opgenomen die de
diagnostisch belangrijke kleurveranderingen van het
vaginaal slijmvlies na hoge nitraatopnames laat zien.
In het hoofdstuk het mineralenaanbod wordt -naast
de factoren die het aanbod van mineralen beïn-
vloeden- aandacht geschonken aan de relaties tussen
bemesting en mineralengehalten van gras. Voor een
goede interpretatie van een grasanalyse is kennis van
die relaties uiterst nuttig.

Van de elementen die in de praktijk aanleiding geven
tot klachten (Mg, Ca, Na, Cu) zijn achtereenvolgens
besproken de functie voorkomen en huishouding, de
behoeften, de beoordeling van de voorzieningstoe-
stand, het optreden van tekorten, overmaten en de
maatregelen te nemen bij tekorten en ter preventie van
tekorten. De overige essentiële elementen (CI, K, Co,
J, Zn, Mn) worden beknopt behandeld. Met name de
beoordeling van de voorzieningstoestand verdient de
aandacht; immers een juiste keuze van materiaal voor
nader onderzoek (bloed, urine, gras, grond, organen
of speeksel) leidt het zekerst tot een goede diagnose en
voorkomt onnodige analyses!

Met betrekking tot de beoordeling van de voorzie-
ningstoestand van de Cu dient aangetekend te worden
dat - in tegenstelling tot wat op pagina 48 wordt
vermeld - bij Cu-gehalten van 8 - 10 /j mol/I en 9.12 /i
mol/1 in het plasma van respectievelijk pinken en
koeien, nog niet gesproken kan worden van een te-
kort; daarvoor moeten de plasma Cu-gehalten lager
zijn dan 8 c.q. 9 fj. mol/I.

Het voor de praktijk zeer relevante hoofdstuk \'Het
klachtenbedrijr bevat weloverwogen richtlijnen voor
de te volgen werkwijze op een bedrijf met klachten en
geeft een bemonsteringsplan voor het mineralenon-
derzoek.

Om misverstanden te beperken is het goed op te
merken dat de kriteria voor drinkwater (pagina 78)
slechts een uitspraak toelaten over de kwaliteit -meer
of minder goed- van drinkwater; ze bieden geen hou-
vast vooreen oordeel over het al of niet schadelijk zijn
voor de gezondheid van het vee.
De Handleiding Mineralenonderzoek bij Rundvee in
de prakti jk zal de grote huisdierenpraktici regelmatig
van pas komen. Bestellen is mogelijk door overschrij-
ving van ƒ 10.— op gironummer 5530.S van de Cen-
trale Organisatie TNO, Den Haag. onder vermelding
van \'NRLO-Handleiding Mineralenonderzoek\'.

Dc Tweede Kamer is 1 I december 1984 accoord
gegaan met het voorstel van dc Interimwet be-
perking varkens- en pluimveehouderijen, dat
minister ir. G. Braks (landbouw en visserij)
mede namens iriinistcrdr. P. Winsemius (volks-
huisvesting, ruimtelijke ordening cn milieube-
heer) op 2 november 1984 had ingediend. De
voorgestelde wet heeft tot doel het mestpro-
bleem in ons land te beperken en bevat bepa-
lingen ten aanzien van dc vestiging en uit-
breiding van varkens-en pluimveehouderijen.
Op het oorspronkelijk ingediende voorstel is
een aantal wijzigingen aangebracht. Deze vloei-
en onder meer voort uit een aantal amendemen-
ten die de Tweede Kamer heeft aanvaard. Het
voorstel, dat naar verwachting in januari 1985
in de Eerste Kamer zal zijn behandeld, houdt
globaal het volgende in.

— In heel Nederland is het verboden om een
varkens- of pluimveehouderijbedrijf in werking
te hebben, dat is gevestigd na 2 november 1984.

— In een bij de wet aangewezen gebied (grote
delen van Overijssel,Gelderland, Utrecht, Noord-
Brabant en Limburg) is het verboden ccn var-
kens- of pluimveehouderijbedrijf in werking te
hebben dat is uitgebreid na 2 november 1984.

— Buiten het aangewezen gebied is het ver-
boden ccn dergelijk bedrijf in werking te hebben,
dat is uitgebreid met meer dan 75%. Voor-
waarde hierbij is echter, dat die uitbreiding het
aantal van 200 varkenseenheden, 5000 hennc-
eenheden of 7500 slachtkuikens niet over-
schrijdt (75%-regel).

Voor dc pluimveehouderij geldt een uitzonde-
ring van dc uitbrcidingsbcpaiingen. Deze zijn
namelijk niet van toepassing, wanneer de ver-
groting van het aantal henne-ecnhedcn een ge-
volg is van vervanging van een systeem van
natte mest door een systeem van droge mest.
Deze vervanging moet echter plaatsvinden bin-
nen dc bestaande bedrijfsruimten.
Ook bcdrijfsverplaatsers kunnen onder de uit-
zonderingsbepalingen vallen. Zij dienen echter
hun oude bedrijf te onttrekken aan de uitoefe-
ning van de varkens- of pluimveehouderij. Te-
vens valt het verplaatste bedrijf onder de regels
die voor het betreffende gebied gelden.
In het gebied, waar een uitbreidingsverbod
geldt is onder bepaalde voorwaarden een be-
perkte vcrgrotmg van het aantal dieren toege-
staan. Bij bedrijfsaanpassing. die plaatsvindt
binnen de bestaande ruimten cn die is gericht op
een meer doelmatige bedrijfsvoering mag name-
lijk na 2 november 1984 nog een vergroting van
maximaal 10% van het aantal dieren plaats-
vinden. Voorwaarde is cchtcr. dat dcz.c vergro-
ting in geen geval het aantal van 75 varkenseen-
heden, 2000 hennc-eenhcden of 3000 slacht-
kuikens overschrijdt (IO%)-rcgel).

Hel vestigingsverbod voor heel Nederland is
niet van toepassing voor vestigingen

— waarvoor uiterlijk op 2 november 1984 dc
hinderwet en dc bouwvergunning waren ver-
leend, of

— waarvoor uiterlijk op 2 november 1984 dc
aanvragen voor de hinderwet en de bouwver-
gunning waren ingediend en waarvoor uiterlijk
op die datum ccn invcstcringsverplichting was
aangegaan.

Ook in het gebied, waarvoor een uitbreidings-
verbod geldt, is uitbreiding van bedrijven onder i
deze voorwaarden mogelijk.
Verder geldt voor dit gebied een vrijstelling
wanneer ter vergroting van de doelmatigheid
binnen de bestaande bedrijfsruimten het aantal
dieren met meer dan 75 varkenscenheden. 2000
henne-eenhcdcn of 3000 slachtkuikens wordt
vergroot (IO%:-regel). De totale vergroting mag
echter niet hoger uitvallen dan 10%..
Voorwaarden zijn echter dat er:

— voordie vcrgrotingop uiterlijk 27 november
investeringsverplichtingen zijn aangegaan en

— uiterlijk op 27 november hetzij de noodzake-
lijke vergunningen waren verleend, hetzij de
verzoeken voor die vergunningen waren inge-
diend.

In het nict-aangcwezcn gebied is een vrijstelling
van de 75%-regel mogelijk. Deze regel is niet
van toepassing indien:

— voor dc uitbreiding uiterlijk 27 november
investeringsvcrplichtingen zijn aangegaan en

— uiterlijk op 27 november hetzij de noodzake-
lijke vergunningen waren verleend, hetzij dc
verzoeken voor die vergunningen waren inge-
diend.

Indien aan bovenstaande voorwaarden wordt
voldaan, zijn dc verboden dus niet van toepas-
sing.

De betrokken varkens- of pluimveehouders
hoeven hiervoor geen aanvragen in te dienen.
De Algemene Inspectie Dienst (AID) van het
ministerie van landbouw en visserij is belast met
de controle op de nakoming van de regels.

In dc Interimwet is ecn bijzondere voorziening
getroffen voor onderwijsinstellingen, centra
voor kunstmatige inseminatie en instellingen
voor praktijkgericht of wetenschappelijk on-
derzoek. Zij zullen op aanvraag in aanmerking
kunnen komen vooreen ontheffing van dc uit-
breidingsverboden, indien zij aantonen, dat de
uitbreiding noodzakelijk is.

Vanaf 1 september 1985 kan de minister van
landbouw en visserij de gebiedsaanwijzing ver-
anderen. Aan ccn eventuele gebiedswijziging zal
een evaluatie van de werking van de wet vooraf-
gaan.

Dc Dr. Saai van Zwanenbcrgstichting brengt ter
kennis van belanghebbenden dat tot 15 maart
1985 gelegenheid bestaat aanvragen in tc dienen
voor subsidies ten behoeve van activiteiten die
op enigerlei wijze bijdragen tol de ontwikkeling
van nieuwe geneesmiddelen of nieuwc vormen
van farmacotherapie. Dc aanvragen kunnen be-
treffen:

— ccn eenmalige bijdrage in dc kosten van
onderzoekingen die van waarde zijn voorde
farmacotherapie bij mens of dier; de voor-
keurgaat hierbij uit naar klinische of vcteri-
nair-klinischc onderzoekingen, maar ook
aan andere projecten zal door dc jury aan-
dacht worden besteed;

— het verlenen van \'bench-fees\' voor kortdu-
rende projecten, uit te voeren door jonge
onderzoekers (ook student-assistenten en
hiermee op ccn lijn te stellen stagiaires
komen in aanmerking);

— het subsidiëren van jonge onderzoekers (tot
.■?5 jaar) ten behoeve van ccn verblijf in ecn
ander instituut;

— het subsidiëren van omschreven kosten (bijv.
reis- cn verblijfkosten van prominente spre-
kers) ten behoeve van hier te lande te
houden congressen, conferenties cn work-
shops.

Financiering van personeel cn van congrcsbc-
zoek komt in het algemeen niet voor subsidië-
ring in aanmerking. Aanvragen voor appara-
tuur zullen niet in behandeling worden geno-
men, tenzij dc voorgenomen toepassing duide-
lijk binnen de doelstellingen van de Stichting
valt.

Voor het verkrijgen van een subsidie dient men
een schriftelijk verzoek, mede ondertekend door
het hoofd van de afdeling waar gegadigde werk-
zaam is, tc richten aan dc voorzitter van dc jury,
prof. dr. E. L. Noach, Farmacologisch Labora-
torium, Sylviuslaboratoria, Wasscnaarseweg
72, 2?i?i3 AL Leiden, onder vermelding van voor
de beoordeling noodzakelijke gegevens, zoals:

b. een omschrijving van het tc subsidiëren on-
derzoek cn dc daarbij toe tc passen me-
thoden. alsmede de benodigde financiële
middelen:

het programma van dc wetenschappelijke
bijeenkomst waarvoor een bijdrage wordt
gevraagd;

argumenten op grond waarvan wordt ver-
wacht dat de subsidie zal kunnen bijdragen
tot dc ontwikkeling van nieuwe geneesmid-
delen of nieuwe vormen van farmacothera-
pie.

De Dienst van het IJkwezen raadt u aan bij de
aankoop van glazen koortsthermometers, zowel
voor humaan als veterinair gebruik, na te gaan
of deze in Nederland zijn geijkt en derhalve zijn
voorzien van het Nederlandse ijkmerk, zoals
dat hieronder is weergegeven.

Dil merk is wettelijk vereist cn behoort te zijn
aangebracht op het bovenste gedeelte van de
achterzijde van de thermometer.
De beide cijfers binnen het figuurtje komen over-
een met de laatste twee cijfers van het jaar
waarin de keuring heeft plaatsgehad.
In 1984 was dit het getal 84. Dit jaar zullen
derhalve in het figuurtje de cijfers 85 voor-
komen.

Het cijfer 4 (in 1984; dus 5 in 1985) buiten het
vierkant is het nummer van het ijkkantoor
Zwolle dat dc keuring van de thermometers ver-
richt.

Inlichtingen; IJkkring Zwolle, Govert Flinck-
straat 31, 8021 ET Zwolle. Tel. 038-535687.

In het onlangs gepubliceerde rapport \'Biofysica
in Nederland\' heeft de Kerngroep Biofysica van
de Commissie voorde Biochemie en de Biofy-
sica van de Koninklijke Nederlandse Akadetnie
van Wetenschappen een inventarisatie gegeven
van het biofysisch onderzoek en onderwijs in
Nederland.

De Kerngroep Biofysica was onder meer inge-
steld om het gebied van de biofysica af te ba-
kenen, de relaties tot aanverwante wetenschap-
pen te bedrijven en om te signaleren welke de
invloeden van de huidige maatschappelijke ont-
wikkelingen zijn (in het bijzonder de beleids-
maatregelen van de overheid). De Kerngroep
heeft dan ook met name aandacht besteed aan
een karakterisering van het biofysisch onder-
zoek, aan de opleiding tot biofysicus, aan de
omvang en lokatie van het onderzoek en aan de
positie van de biofysica binnen het stelsel van de
Voorwaardelijke Financiering van het universi-
taire onderzoek, alsmede binnen de operatie
\'Taakverdeling en Concentratie\'.
In het kort zal hierna worden ingegaan op een
aantal facetten.

Het biofysisch onderzoek kenmerkt zich vooral
door het invoeren van nieuwe fysische benade-
ringen en denkwijzen bij de bestudering en in-
terpretatie van biologische processen en sys-
temen. Ook de modelmatige en de instrumen-
tele ontwikkeling van de fysische methoden is
kenmerkend voor dit onderzoek.
Twee hoofdterreinen van onderzoek zijn aan-
geduid, te weten de moleculaire biofysica en de
fysiologische biofysica/medische fysica. In deze
hoofdterreinen kunnen overgangen naar de
theoretische en naar de toegepaste sfeer her-
kend worden. Het rapport beschrijft de histori-
sche achtergronden van het biofysisch onder-
zoek en de daaruit voortkomende diversiteit.
De opleiding tot biofysicus is, aldus het rapport,
mogelijk via een aantal studie-richtingen. Als
belangrijkste worden genoemd de natuurkun-
de, de TH\'s (de afdelingen electrotechniek,
technische natuurkunde en werktuigbouwkun-
de), de biologie (inclusief de LH Wageningen)
en de studierichting moleculaire wetenschappen
van de LH Wageningen. De Kerngroep signa-
leert, aan de hand van eerdere rapporten van de
Cotnmissie voor de Biochemie en de Biofysica,
dat de belangstelling van natuurkunde-studen-
ten voor de biofysica stijgende is. Een tegenge-
stelde ontwikkeling wordt (met spijt) geconsta-
teerd voor de (universitaire) biologie. Als oor-
zaak wordt onder meer de opbouw en de
struktuur van het biologie curriculum genoemd.

De Kerngroep Biofysica stelt nadrukkelijk dat
een algemene vorming vanuit de basis-discipli-
nes de voorkeur verdient boven een specialisa-
tierichting opleidend tot bijvoorbeeld een doc-
toraal- of ingenieursexamen biofysica, medische
technologie en dergelijke. Een goede opleiding
tot biofysicus moet verder in ieder geval een
ruime gelegenheid bieden tot het doen van on-
derzoek.

Aan de hand van een \'groslijst\' en een bepaalde
selectieprocedure heeft de Kerngroep Biofysica
op een peildatum (begin 1982) ruim 600 projec-
ten biofysica in engere zin aan de universiteiten
en hogescholen herkend. Zij wijdt daarbij een
nadere analyse aan de verdeling van de projec-
ten over de instellingen en over de (sub)facultei-
ten. Opvallend hierbij is dat meer dan de helft
van de projecten uitgevoerd wordt in de facul-
teiten geneeskunde. De TH\'s nemen 13% voor
hun rekening, de subfaculteiten natuurkunde
10% en de LHW 8%; de biologie levert een,
kwantitatief geringe, bijdrage van 4% van dc
projecten.

De Kerngroep tekent hierbij echter aan dat ge-
zien de gevolgde methode aan deze percentages
gaan absolute waarde moet worden toegekend.
De door de Stichting voor Biofysica (ZWO)
gesubsidieerde projecten (ongeveer 50 per jaar)
maken slechts een gering deel uit van het totaal
aantal projecten biofysica in engere zin.
Na een overzicht van de kroondocenten waar-
van de leeropdracht een duidelijke biofysische
component bevat alsmede van de kroondocen-
ten die participeren in de Stichting voor Biofy-
sica en na een beschrijving van de organisatie-en
adviesstructuur van het biofysisch onderzoek in
Nederland, eindigt het rapport met een aantal
opmerkingen en conclusies/aanbevelingen. Als
belangrijkste conclusie dient hier vermeld te
worden dat de instelling van een Verkennings-
commisie Biofysica nuttig en noodzakelijk is.
De Verkenningscommissie zou het biofysisch
onderzoek in haar geheel moeten \'doorlichten\'.
Bij deze \'doorlichting\' zou meer in het bijzonder
ook aandacht besteed moeten worden aan de
positie die het medisch fysisch onderzoek heeft
binnen de medische faculiteiten, aan het span-
ningsveld tussen disciplinegcwijze benadering
van het onderzoek in de (sub)faculiteiten en het
interdisciplinair onderzoek, zoals de biofysica.
Voorts zou de Verkenningscommissie zich even-
eens moeten buigen over de wenselijkheid van
geavaceerde biofysische onderzoekinstituten en
over de opleiding tot biofysicus.

Studiedag \'Monoklonale anti-
lichamen in het landbouw- en
diergeneeskundig onderzoek\'

9.4.5 Openingdoorde vcior/iuer van de morgenses-
sie; prol. dr. .1. (i. van Bekkum. CDI. Lelystad.
9..55 /\\chlergronden. methodieken en technieken in
de hyhridomatcchnologie; dr. W. van Lwijk.
Celbiologie cn Clcnctica. Erasmus Universi-
teit. Rotterdam.
10.55 KolTie.

11.15 Toepassing van monoklonale antilichamen in
dc diergeneeskunde; dr. D. van Zaanc. CDL
Lelystad.

1 1.50 Toepassing van monoklonale antilichamcn in
dc dierlijke produktie; ir. 1\'. Booman. IVO
\'Schoonoord". Zeist.
12.25 l oepassing van monoklonale antilichamen in
dc plantaardige produktie; dr. I\'. M. Boonc-
kamp. IPO. Wageningen.
l.VOO Lunch met daarop aansluitend postcrsc.ssic
van met monoklonale antilichamcn verkregen
onderzoekgroepen.
14.."10 Recente ontwikkelingen in dc hybridomatech-
nologie; dr. D. M. L. Osterhaus. RIVM.
Bilthoven.

14.50 Verwachtingen van de hybridomatcchnologie;
nationale cn internationale respons; dr. .1. .1.
Dekkers. Coördinatiecommissie Biotechnolo-
gie. NRLO. Wageningen.
15.05 Algemene discussie en slotopmerkingen mede
naaraanleiding van de posters door dc voorzit-
ter van de middagscssic; prof. dr. T.. .1. Ruiten-
berg. Immunologie. Faculteit der Diergenees-
kunde. Utrecht.
15.,10 Sluiting.

Na de sluiting is er nog gelegenheid voor het ver-
krijgen van Ihcc en het bc/ichtigen van de posters.
De koslen (incl. lunch) bedragen / 12.50 p.p.. ter
plaatse tc voldoen.

Schnltcliike opgave vóór 21 Tebriuiri 19X5 en inTor-
niatic bij ir, I\'. Booman. IVO \'Schoonoord\'. Postbus
501. ,1700 AM Zeist. tel. (1.1404-171 I 1.

Arbeitsseminar in Kardiologie
für praktizierende Tierärzte
Bad Tölz 15. bis 16. März 1985

Die Tclnehmerzahl wird auf 24 Teilnehmer limitiert.
Anmeldungen an Dr. F. K. Bohn, Königinstraße 27,
8000 München 22. Tel. (089) 285335.
Das Arbciisscniinar ist ATT-aiicrkannl.
Die Teilnehmergebühr betrügt 360 DM.
Inlichtingen zijn eveneens op het redaktiesecretariaat
verkrijgbaar.

Themen: Erkrankungen der Hinterglicdmaße beim
Hund. Diagnostik und Therapie. Rclcrent: ProL Dr.
Ulrike Matis, München.

Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der
Fachgruppe Kleintierkrankheiten der
DVG (deutschsprachige Gruppe der
WSAVA)

Wissenschaftliches Programm
Samstag, den 27. April 1985
Diskussionsleitung; Frau Lettow, Berlin
8..30 Begrüßung.

Störungen beim Skelettaufbau der Katze.
9.20 Gothe, München: Toxoplasmose, Coccidiose,
Sarkosporidien und Magenwürmer bei der
Katze.

10.15 Becker, Zürich: Möglichkeiten der Schmerz-
behandlung bei der traumatisierten Katze.
10.45 Kaffeepause.

11.15 Opitz, Berlin: Diabetes mellitus bei der Katze.
12.10 Von Fellenberg, Zürich: Immunsysteme und

15.50 W. Kraft, München: Erkrankungen der Mund-
höhle bei der Katze.
16.40 Suter, Zürich: Einige Immunerkrankungen bei

Flund und Katze.
Sonntag, den 28. April 1985
Diskussionsleitung: Frau Lettow, Berlin
9.00 Suter, Zürich: Interpretation des weißen Blut-
bildes.

9.40 Schwartz-Porsche und Heuer, Berlin: Anfalls-
leiden (Epilepsie) bei Katze und Hund.
10.35 Pause.

11.15 Trautvetter, Berlin: Herzerkrankungen bei der
Katze - Diagnose, Differentialdiagnose und
Therapie.

12.10 Van Oosterom, Utrecht: Therapie unerwünsch-
ter Kastrationsfolgen beim Hund.
12.45 W. Kraft, München: Therapie bei Vergiftun-
gen.

8.00 Demonstrationen am Mikrosl<op für Tierärzte:
Oozysten-Differenzierung (Gotlie, Münclien).
Helferinnen-Seminar

Anmeldung: Bis spätestens 27.3.1985 an Herrn Dr.
Hugo Gehring, Haußmannstr. 214, 7000 Stuttgart I.
Anmeldung nur gültig bei gleichzeitiger Einzahlung.
Ort: Steigenberger Inselhotel, Auf der Insel I, 7750
Konstanz, Tel. (07531) 25011.

Einzahlungen: Gleichzeitig mit Anmeldung bis 27.3.
1985 auf das Konto der Dresdner Bank Stuttgart,
Kontonummer 02 117 022 01, Dr. H. Gehring Son-
derkonto DVG.
Auskunft:

DVG-Mitglieder, Assistenten DM 120,—
Nichtmitglieder DM 150,—
Studenten DM 50,—
Helferinnen-Seminar: DM 60,—
Inlichtingen: tevens op het redaktiesecretariaat ver-
krijgbaar.

At a time when the industrialization process in the
world interferes with a huge number of biotopes, new
pollution problems appear, disease patterns change
and new possibilities for controlling and combatting
disorders become available-research on wildlife dis-
eases and exchange of information and ideas become
increasingly important. In many countries game ani-
mals also cominously attract an increasing number of
people for recreation and food, thus emphasizing the
needs of clarifying the disease situation in wildlife.

Organizing Committee:The conference will be organ-
ized by the National Veterinary Institute in coopera-
tion with Ihe Swedish Sportsmen\'s Association and
the National Swedish Environment Protection Board.

Conference Centre: The conference will be held in the
Conference Hall at the Swedish University of Agricul-
tural Sciences in Uppsala.

Monday: Opening ceremonv, .scientific session
Tuesday: Scientific se.ssion
Wednesday: Whole day excursion
Thursday: Scientific session
Friday: Scientific session
Saturday: Scientific session

Zoonoses; Eco-pathology; Pathology; Immunology;
Bacteriology; Virology; Parasitology; Toxicology and
environmental pollution; Epizootiology; Nutrition
and management.

Papers: Intention to present a paper or a poster must
be submitted to the organizing committee no later
than March 1st. 1985.

There will be no proceedings published after the con-
ference. Authors wanting their papers published can
submit them to ihcJournalof Wildlife Diseases, where
they will be considered for publication.

Posters: During the entire week there will be a poster
display in the room adjoining the Conference Hall.
Authors who would like to present a poster in any of
the subjects listed are free to do so.

Abstracts: Abstracts of both papers and posters arc lo
be submitted directly to the organizing committee no
later than .lune 1st, 1985.

Conference Eee: The conference fee (SEK 1200:—)
will include conference materials, abstract, the whole-
day excursion, lunches.coffee, banquet, bus transpor-
tation between the hotels and the Conference Hall.
The fee for accompanying persons (SEK 600:—) will
cover the whole-day excursion, banquet, and bus
transportation.

Mailing Address: The National Veterinary Institute.
Department of Wildlife Diseases, PO Box 7073, S-
75007 Uppsala, Sweden. Telephone: 18-169214 or 18-
169217. Telex: 76238 Swevet.

Sinds dc laatste in het Tijdschrifl voor Dierge-
necsl<iindc gemelde uitbraak van varkenspest
(15 december 1984) deden zich in Nederland
opniciiw 5 gevallen voor.

20 dceeniber 1984 - Bakel (N.Br.): lokbedrijf inet 8.1
geiten. 8 beren en 208 lopers.

28 december 1984 - Bakcl (N.Br.): lokbedrijf met 64
zeugen. 2 beren. 6 opfokzeugen. 4 mestvarkens en 246
biggen.

2 januari 1985 - Bakcl (N.Br.): mestbedrijf met 484
mestvarkens: aankoop biggen van fokbedrijf van 28
december.

2 januari 1985 - Bakcl (N.Br.): fok-/mcstbedrijf met
96 zeugen. 2 beren, 11 opfokzeugen. 2}9 mestvarkens
en 280 biggen; buurtinfeetie van fokbedrijf van 28
dcccmbcr.^\'

5 januari 1985 - Bakcl (N.Br.): fokbedrijf met 20.3
zeugen, I beer, 12 opfokzeugen, 9 mestvarkens en 550
biggen; buurtinfeetie van fokbedri jf van 20 december.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het Ol F als dc HG zijn op de hoogte
gesteld.

Volgens een telex d.d. 19dc(
rinairc Dienst tc Bonn, wart
14 dcccmbcr weer 1.3 uitbraken van
constatccrd in dc Bondsrepubliek:

— m Ncdci-.Sakscn: 3 gevallen in het district Wc
Bms. 2 in het district Brunswijk. I
l üncburgcn I m hel district Hannovc

- in Noord Rijnland-Westfalen: 1 gcvul in het
strict Arnsberg cn I in het district Detmold;

— Ill Beieren 2 gevallen in het district Niederbayern,
1 in het district Untcrfrankcn cn 1 in het district
Schwaben.

Alle varkens op dc besmette bedrijven zijn afgemaakt.
Dc noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen.

Dc Veterinaire Dienst te Wenen liet op 21 december
1984 weten, dat twee dagen tevoren cen secundair
geval van varkenspest was gesignaleerd in de ge-
meente Timclkam, district Vücklabruck, Bovcn-Oos-
tcnrijk. Van de op het bedrijf aanwezige 2 varkens
bleek cr ccn ziek. Beide dieren zijn afgemaakt cn
gedestrueerd. In dezelfde gemeente was reeds eerder
varkenspest gemeld, namelijk op 27 november.

Op 26 dcccmbcr 1984 maakte de Veterinaire Dienst te
Belgrado melding van twee nieuwe uitbraken van
varkenspest, op 11 cn 12 december, in het dorp Pozo-
vik, gemeente Vclika Plana, Scrvic. In het eerste geval
bleken 20 van dc in totaal 110 varkens besmet, terwijl
in het tweede geval slechts ccn varken besmet was.
Alle varkens op dc betrokken bedrijven zijn afge-
maakt cn gedestrueerd en rond de uitbraken zijn ring-
entingen uitgevoerd.

Een telex d.d. 18 december 1984 van het Ministerie
van Landbouw te Athene gaf kennis van een secun-
dair geval van varkenspest, vijl dagen daarvoor in dc
gemeente Xanthi. Op het bedrijf waren 5 zeugen cn 13
biggen aanwezig, welke laatsten allen zijn gestorven.
Dc 5 zeugen zijn afgemaakt.

De dichtstbijzijnde bedrijven liggen op zo\'n 20 meter
afstand. Sanitair-politionele maatregelen zijn geno-
men overeenkomstig EG-richtlijn 80/217. Rond de
uitbraak is een ringcnting uitgevoerd.

Bij telexen d.d. 18 cn 24 december 1984 gaf dc Ita-
liaanse Veterinaire Dienst verdere informatie over dc
mond-en klauwz.eerepizoötie in het land. Vijf nieuwe
gevallen van MKZ werden gemeld in dc provincies
Reggio Emilia, Bologna en Pcrugia:

— in dc gemeente Bastiglia op 6 december op een
bedri jf met 259 dieren, waarvan 20 ziek. Deze laatsten
zijn afgemaakt en begraven

— in de gemeente San Gio
20 en 21 dcccmbcr op ccn
waarvan in totaal 24 ziek di
gedestrueerd;

— in dc gemeente Crcvalcorc op 14 cn 20 december
op ccn bedrijf met 286 dieren, waarvan in totaal 11
ziek die alle zijn afgemaakt en gedestrueerd;

— in de gemeente Castiglione del l.ago op 21 de-
cember op een bcdrijl met 8 runderen, 14 schapen en 7
varkens, waarvan 5 runderen ziek.
Veterinair-politionele maatregelen zijn genomen con-
form dc geldende wetten. Tot op heden zijn 28 ge-
vallen van MKZgemeldin Italië. Naar aanleiding van
de eerste 25 zijn in totaal 830 runderen en 500 schapen
afgemaakt cn gedestrueerd. Epiz.oötiologisch onder-
zoek cn virus identificatie hebben uitgewezen, dat het
hier gaat om Europese MKZ-virustype A,.

BESMETTELI.IKK DIERZIEKTEN
Dicrzicktcnbulictin nr. 24 van dc Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 31 december 1984 ver-
meldt het volgende aantal gevallen van aangifte-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

BESMETTELI.IKE DIERZIEKTEN IN 1984
Een totaalopgave vande Dierzicklenbiilletins nrs. I-
24 van de Veterinaire Dienst over 1984 vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Groningen 32, Friesland 73, Drenthe 85, Overijssel 7,
Gelderland 5, Utrecht 7, Noord-Holland 21, Zuid-
Holland 12, Zeeland 3, Limburg 1.

Overijssel 31, Gelderland 73, Utrecht 7, Zuid-Holland
20, Noord-Brabant 33, Limburg 12.

Groningen 4, Friesland 5, Drenthe 1, Gelderland 3,
Noord-Holland 12, Zuid-Holland 5, Zeeland 1.

Friesland I. Overijssel 3, Gelderland 3, Zuid-Holland
I, Noord-Brabant 3, Limburg 1.

5 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Afdclingsvcrgade-
ring. Delft, aanvang 20.30 uur over \'Antibiotica\'
(dr. J. E. M. Nouws).

12 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Schaap. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren, Boxtel.

14—15 18. Gemeinschaftstagung \'Physiologie und
Pathologie der Fortpllanzung\', Berlin.

22 13. Seminar Umwelthygiene \'UnerwünschteStof-
fe und andere Risiken in Futtermitteln\'. Han-
nover (pag. 887 1984).

27 Afd. Friesland KNMvD. Vergadering, Oranje-
hotel, Leeuwarden; aanvang 20.00 uur.

28 Studiedag \'Monoklonale antilichamen in het
landbouw- en diergeneeskundig onderzoek\'.
Utrecht (pag. 123).

28 Symposium Integrale Kwaliteit.szorg, Het Spel-
derholt. Beekbergen (pag. 72).

28 Landelijke contactavond van de Commissie voor
advies voor de beroepsuitoefening van de vrou-
welijke dierenarts (Cie. VDA); aanvang 19.45
uur Collegezaal van het Hoofdgebouw Dierge-
neeskunde, Yalelaan 1, Utrecht.

I—2 Röntgenfachtagung der Internationalen Ge-
sellschaft für Veterinärradiologie. Bad Pyrmont
(pag. 86).

5 Jaarvergadering en wetenschappelijke verga-
dering Groep Geneeskunde van het Varken,
collegezaal Inwendige Ziekten, Utrecht.

5 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Rund. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst voor
Dieren. Boxtel.

7 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studiever-
gadering Rest. Hoog Brabant, Utrecht; aanvang
19.30 uur.

8—9 VI. Tagung über Pferdekrankheiten - im
Rahmen der Equitana, Essen (BRD) (pag. 1002
1984).

10—13 13th Symposium ofthe European A,ssocia-
tion for Aquatic Mammals, Duisburg(Germany)
(pag. 868).

10—17 I-ortbildungstagung \'Kleintierkrankheitcn\'
(Endokrinologie, Andrologie, Gynäkologie), St.
Moritz.

12 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle; aanvang 14.00 uur.

14 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Pluimvee. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren, Boxtel.

15—16 Arbeitsseminar in Kardiologie für prakti-
zierende Tierärzte, Bad Tölz (pag. 123).

19 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Varken. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren, Boxtel.

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Geb. Provinciale Gezondheids-
dienst voor Dieren, Boxtel.

23—29 .American Animal Hospital Association,
52nd Annual Meeting, Orlando, Florida (USA).

28—29 Tagung der Fachgruppe \'Tierschutzrecht\'
der DVG, Stuttgart-Hohenheim (pag. 44 en 84).

30—31 Intensicfbijscholingsweekend Gewrichtschi-
rurgie KHD, Antwerpen (pag. 639 1984).

16 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle; aanvang 14.00 uur.

17—20 16. Kongress der Deutschen Veterinärmedi-
zinischen Gesellschaft (DVG), Bad Nauheim
(pag. 842).

25—28 \'Voorjaarsdagen 1985\', Groep Geneeskd. v/h
Kleine Huisdier KNMvD. RAI-Congress-centre,
Amsterdam.

27—28 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der Fach-
gruppe Kleintierkrankheiten der DVG (deutsch-
sprachige Gruppe der WSAVA), Konstantz
(pag. 123).

3—5 Jahresversammlung der Schweiz. Vereinigung
für Kleintiermedizin, Lausanne.

8—12 20. InternationalesSymposion über Geschich-
te der Veterinärmedizin der Welt-Gesellschaft
für Geschichte der Veterinärmedizin und der
Fachgruppe \'Geschichte der Veterinärmedizin"
der DVG (A), Hannover (pag. 640 1984).

9 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studicver-
gadering Rest. Hoog Brabant, Utrecht; aanvang
19.30 uur.

21 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle, aanvang 14.00 uur.

22 Groep Kl en Zoötechniek KNMvD; 7e lustrum
(lezingcndag). Utrecht (pag. 128).

24—26 Sheep Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048).

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease. Uppsala Sweden (pag. 569 1984 en 124).

25—30 9th Internationalsymposium of W. A. V.F.H.,
Budapest (pag. 982 1983 en 469 1984).

26—29 VIII. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-
salem.

27—28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Haifa,
Israel.

26—30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists, Buda-
pest.

1—5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

2—6 2nd Congress of the International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

10—13 V. Internationaler Kongress für Tierhygie-
ne, Hannover (pag. 414 1984).

12—15 British Veterinary Association Annual Con-
gress, Exeter (pag. 879 1984 en 106).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615
1984).

C. C. van de Watering, voorzitter; W. J. Nijhof, vice-voorzitter; L. Nauta, penning-
meester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier, lid; Dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel.
secretaris.

Ter gelegenheid van het 7dc lustrum van de
Groep KI en Zoötcchnick organiseert de
Groep ccn Iczingcndag met dc titel \'Zootech-
niek; theorie cn praktijk\'.
Met betrekking tot dc drie diersoorten rund.
varken cn kip wordt aangegeven wat dc bij-
drage is van de zootechniek aan dc gezond-
heid cn produktivitcit van dc dieren cn welke,
nu nog thcorctischc, mogelijkheden m de na-
bije toekomst verwacht mogen worden.
Een algemene inleiding wordt verzorgd door
prof. dr. ir. J. Rcnkcma. Daarna zullen disci-
plincgewijs dc onderwerpen besproken
worden. Dc volgende sprekers zijn hiervoor
aangezocht;

dr. ir. P. Brascamp (varkcnsfokkcrij);
drs. .1. M. M. Cioosscns (rundvccfokkcrij);
prof. dr. M. Frankcnhuis (pluimveehouderij);
ir. Y. I j. Bakker (rundveevoeding);
dr. ir. M. J. M. Ticlcn (varkenshouderij);
ir. M. P. de Jong (rundveehouderij).
Deze bijeenkomst wordt gehouden op woens-
dag 22 mei 1985, in het hoofdgebouw van dc
Faculteit der Diergeneeskunde, Yalelaan 2,
Utrecht, en begint om 10 uur.
De lezingen zijn ook voor nict-lcdcn toeganke-
lijk.

Er is welhaast geen vakgebied tc bedenken,
dat in dc laatste jaren zo\'n stormachtige ont-
wikkeling heeft doorgemaakt als dat van dc
informatica. Zo ook binnen dc diergenees-
kunde. Dc computer wordt in ccn toenemend
aantal deelgebieden van dc veterinaire prak-
tijkvocring ccn belangrijk hulpmiddel. Over
dc mogelijkheden en de gevolgen van deze ont-
wikkelingen wordt her cn der hevig gespecu-
leerd. Reden tc over voor dc Diergeneeskun-
dige Studenten Kring om dit jaar een sympo-
sium over dit onderwerp tc organiseren, geti-
teld: \'Dc cnmpuier. kneclu of meester?\'.

Behalve studenten dicrgcnce.skundc zijn op dil
symposium ook dierenartsen van harte wel-
kom.

Datum: woensdag 13 februari 1985.
Plaats: collegezalen 101 cn 102 in het hoofd-
gebouw van dc Faculteit der Diergeneeskunde,
gelegen aan de Yalelaan 1 in dc Uithof tc
Utrecht.

Van dit symposium wordt ccn naslagwerk op-
gemaakt. Aangezien dit dc eerste Ncdcrland.se
publikatie over dit onderwerp betreft, is dc mo-

gelijkheid geschapen, voor diegenen die niet in
de gelegenheid zijn het symposium tc bezoeken,
wel het verslag te verkrijgen door overmaking
van /■ 10,— op gironummer 271994. ten name
van DSK, onder vermelding van: \'Computer,
knecht of meester?\'

Voor informatie kunt u zich wenden tot; Theo
Lam. DSK-kamer. tel. 0.30-5.34678 (werkdagen
12.00-1.3.30 uur).

I\'rograininu /.aal l:
9.3(1 Opening door dc voorzitter van de sympo-
sium commissie.
9.3.S Inleiding. Korte inleiding in de hard- en soft-
ware. terminologie, inleiding in de informa-
tica. Een schets van het verdere verloop van
de dag.

10. LS Overzicht. Generaal overzicht van dc medi-
sche informatica.
11.00 Koffic-pauzc.

I 1.3(1 Bcdrijfs-dcelsystcmen. Een overzicht van het
gebruik van dc computer in dc praktijk. Pa-
tiënten-. financiële-, voorraad-administratie.
enz.

12. LS Lunch. Demonstraties verzorgd door enkele
systeem-huizen en de vakgroep Bedrijfsdier-
gcneeskunde.
13.30 Bedrijfsbcgcleiding. Het gebruik van de
computer in de grote huisdieren-praktijk.
Met name de bedrijfsbegeleiding zal nader
aan de orde komen.
14. IS Onderwijs. De mogelijkheden van het com-
puter gestuurd onderwijs.
15.00 Thcc-pauz.e.

15.20 Gelegenheid tot het stellen van vragen aan
het panel van sprekers met de mogelijkheid
van cen beperkte discussie.

amma Zaal H:
Opening door de voorzitter van dc sympo-
sium commissie (beeldscherm).
Inleiding (beeldscherm). Korte inleiding in de
hard- en software, terminologie, inleiding in
de informatica. Een schets van het verdere
verloop van de dag.

Overzicht (beeldscherm). Generaal overzicht
van de medische informatica.
Koffic-pauzc.

Klinische dcolsystcmen. Met nadruk op de
patiënten registratie en data bestanden.
Lunch. [)cmonstraties verzorgd door enkele
systccm-huiz.cn en de vakgroep Bedrijlsdier-
geneeskunde.

Ciclcgenheid tot het stellen van vragen aan
het panel van sprekers met dc mogelijkheid
van een beperkte di.scussie.

Op 28 februari 1985 organiseert dc Dierge-
neeskundige werkgroep Mcns-Dicr-Maat-
schappij ccn symposium, onder de titel \'Cas-
treren is nicl voor de poes".
Door ccn aantal sprekers zal het hoe en
waarom van castratie/sterilisatie bij katten
worden besproken, waarbij eventuele alterna-
tieven cn ethische aspecten van genoemde
operaties aan bod zullen komen.
Na dc pauze is cr gelegenheid otn vragen te
stellen cn tc discussiëren.
Sprekers;

Prof. dr. A. Rijnberk, voorzitter; werkzaam bij
de vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huis-
dier aan dc Faculteit der Diergeneeskunde.
Mw. drs. A. Schaeffcr-Okkens; sterilisatie en al-
ternatieve methoden; werkzaam bij de vak-
groep Verloskunde, Gynaecologie en KI aan
de Faculteit der Diergeneeskunde.
Drs. R. Oosterom; castratie cn alternatieve
methoden; werkzaam bij dc vakgroep Ge-
neeskunde van het Kleine Huisdier aan de Fa-
culteit der Diergeneeskunde.
Mw. drs. Vcrvoorn-Malinosky Blom; ccn prak-
tijksituatie; dierenarts.

Mw. drs. H. van Veen; dc wclzijnskant; werk-
zaam bij dc vakgroep Zootechniek aan de Fa-
culteit der 13icrgcneeskunde en adviseuse van
de Ned. Ver. tot Bescherming van Dieren.
Dr. K. Visser; ethicus.

Plaats; Collegezaal ClOl. hoofdgebouw Dier-
geneeskunde, Yalelaan I, dc Uithof, Utrecht.
Tijd; 20,00-23.00 uur.

Velcrinair Advies Cemnim
Oniwikkelingssamenwerking
Gabon - Centre International de Recherches Medica-
les

grote huisdieren prakticus voor dc opzet en het
runnen van een klinisch-en diagnostisch streeklabo-
ratorium

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO Secretariaat, tel. 070-793137.

De Commissie Bevordering Diergeneesi<undig
en Vergelijkend Ziektekundig Onderzoek deelt
hierbij mede. dat in totaal ± ƒ 10.000,— be-
schikbaar gesteld kan worden ter ondersteu-
ning van onderzoek, dat dient te liggen op de
gebieden van de Diergeneeskunde dan wel van
de Vergelijkende Ziektekunde.
Overeenkomstig de doelstellingen worden de
gelden uitsluitend ter beschikking gesteld van
het onderzoek zelve en niet voor publikatie
van resultaten of andere bijkomende kosten.
Zij, die hiervoor in aanmerking wensen tc
komen, worden uitgenodigd zich vóór 1 april
1985 schriftelijk aan te melden bij de secretaris
van de Commissie. Hierbij dient opgave te
worden gedaan van de aard van het te ver-
richten onderzoek en tevens een beknopt
werkschema alsmede een begroting tc worden
overlegd.

Namens dc Cic. BDVZO
de Voorzitter, prof. dr. ./. Bouw
de Secretaris, prof. dr. P. Zwart
Burg. V. d. Weyerstraat 16,
3981 EK Bunnik.

Het Bestuur van dc \'Stichting .lubilctinifonds
der Veeartsenijkundige Hoogcschool\'. belast
met het organiseren van de toekenning van dc
\'Schimmel Viruly prijs", heeft besloten na tc
gaan of er tnomenteel kandidaten zijn die
voor bovengenoemde prijs in aanmerking
komen.

Deze geldprijs, hoog ƒ 5.000,—, kan worden
toegekend aan één of meer veelbelovende
jonge onderzoeker(s) ter stimulering van dier-
geneeskundig onderzoek.
Namen van potentiële kandidaten met ver-
melding van motivatie worden ingewacht bij
het Bestuur, p/a Yalelaan 12, Utrecht,

Op 7 februari a.s. zal dc 7c Veterinaire Stu-
denten Almanak van dc DSK verschijnen: ccn
boekwerk vol met handige adressen, een pas-
fotolijst cn verslagen van gebeurtenissen, die
dc DSK het afgelopen jaar heeft georgani-
seerd. waaronder het Sinterklaasfeest. Pcerdc-
pietcn cn.... dc Zcs-uurs-loop. Deze 6 uur du-
rende estafetteloop tussen diergeneeskunde-,
geneeskunde- cn tandheelkundestudenten is
dit jaar voor het eerst georganiseerd en wel
door dc DSK op het diergeneeskundeterrein.
Voor ons dus ccn thuiswedstrijd, dic dan ook
glansrijk werd gewonnen. In dc Almanak zal
duidelijk worden ol dit ccn éénmalig gebeuren
is, of het begin van een nieuwe traditie.
Ook ontbreekt het thema dit jaar weer niet.
Verscheidene schrijvers, waaronder dierenart-
sen. hebben hun best gedaan om het thema
gestalte tc geven. Hoe cn waarover kunt u
vanaf 7 februari in de Almanak Ic/.cn.
In dc varia zijn alle roddels, kritieken op en
van studenten cn leuke opmerkingen (gehoord
tijdens colleges) tc vinden.
Jarenlang is de Almanak een éénkleurig bock
geweest, vorigjaar werd dc grens naar meer
kleuren doorbroken. Wat zal cr dit jaar met
dc kleur gebeurd zijn?
Op 7 februari komt het antwoord cn vanaf
dan is dc 7e Veterinaire Studenten Almanak
verkrijgbaar bij dc DSK a /■25,—. Adres:
Yalelaan I. Utrecht, tel. 0.\'i0-5.\'!467x.

Voor het lidmaatschap van dc Koninkiijice Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld dc volgende collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Als Kandidaatlid van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hot)fdbcstuur aangenomen:

M. .1. Geudeke. Graaf Adolfstraat 17. 3583 VW Ulrechl.
E. P. van der Wel. Vesuvius 47. 3524 WT Ulrechl.

M. B. ten Have te Breda per I januari 1985
T. van Roon tc Waalwijk per I januari 1985
C. .1. Nebbeling tc Naardcn per 1 januari 1985

(afwezig) 25 jaar op 2 februari 1985
(afwezig) 30 jaar op 4 februari 1985
(afwezig) 25 jaar op 10 februari 1985
(afwezig) 25 jaar op 10 februari 1985
(afwezig) 25 jaar op 10 februari 1985
(afwezig) 25 jaar op 10 februari 1985
(afwezig) 25 jaar op 10 februari 19X5
(afwezig) 25 jaar op 18 februari 19X5
(afwezig) 45 jaar op 26 februari 19X5

G. M. .1. M. Boinl<. J. G. M. Claessens\' A. H. M.
van Doremalen. A. N. Leermal<crs. .1. H. M.
Maas cn .1. P. 1. van Wcnsvcen.

196 Rakker../. W.: 1970; Kootwijl<erbroek;p.. geass.
met W. de Boer, C. v. d. Hem, G. Hcynen. D. P.
Hofstee, H. Nijland en M. Roscboom; plv. i.
(assoc. met P. Huchshorn beëindigd).
I9H Berg. H. S. vander: 1980;Gendringen;p..geass.

met A. J. E. Janssen en W. A. Kok.
201 Boer. W. de: 1977; Barneveld; p., geass. met J.
W. Bakker, C. v. d. Hem, G. Hcyncn. D. P.
Hofstee. H. Nijland en M. Roscboom (assoc.
met P. Huchshorn beëindigd).

201 Boink. G. M. J. M.: 1977; Udenhout; p., geass.
met C. I. M. M. Achten. J. G. M. Claes.sens, A.

202 "Bontekoe. P.: 1984; 121 1 HZ Hilversum, Zon
en Maanstraal 4; tel. 035-232977; wnd. d.

202 Boonen. H../. L.: 1951; Egchel; p., geass. met J.
A. M. ten Dam, W. Oldenburgcr en G. A. M.
Wieland.

20.5 * Brugge. Mevr. N. B. M. van: 1984; 3581 JL
Utrecht. Oudwijkerveldstraat 2 bis; tel. 0.30-
514923; wnd. d.
207 Celant. Mevr. D. l..: 1981; Woerden; tel. 03480-
20524; p.. kl. huisd.

207 Clae.ssens. ./. G. M.: 1954; Udenhout; p., geass.
met C. 1. M. M. Achten, G. M. J. M. Boink, A.
H. M. van Doremalen, A. N. Lecrmakers, J. H.
M. Maas cn J. P. I. van Wensveen.

208 Dam.J. A. M. ten: 1981; Meyel;p.,geass. met H.
J. L. Boonen. W. Oldenburgcr en G. A. M.
Wicland.

Griftstraat 29; tel. ().\'!0-7l9568; d. in m. dnst.
212 "Doremalen. A. //. M. van: 1982; Haaren; tel.
04117-2672 (privé), 04242-83535 (prakt.); p.,
geass. met C. I. M. M. Achten, G. M. J. M.
Boink. J. G. M. Claessens, A. N. Lecrmakers, J.
H. M. Maas en J. P. I. van Wensveen.
Mt6 \'Duijkeren. Mevr. E. van: 1984; Hamont (Bel-
gië). Kolicnbcrglaan 32; d.
2IJ Duiiser. A. E M.: 1983; Hciloo; p.. geass. mcl
F. A. Schaap.

219 \'Erantzen. Mevr. S.: 1981; 2581 XW \'s-Graven-
hagc. Krancnburgweg35; tel. 070-541494; wnd.
d.

220 GH.s. ./. A. M. van: 1984; 5084 HV Biest-Hout-
akker, Bicstseslraat 116; tel. ()4243-3.W7(privc),
1465 (prakt.); p., ass. bij N. W. F. A. Grimme,
H. F. J. M. van Hclvoort en L. A. M. Tinne-
mans (toevoegen als lid).

221 Goedendorp. P: 1984; 3583 HE Utrecht. Mau-
ritsstraat I; tel. 030-515648; wnd. d. (toevoegen
als lid).

Warande 83; tel. 0.3404-51860; wnd. d.
221 "Govers. Mevr. M. H. T.: 1984; 3981 ZM Bun-
nik, Vletweide 80; tel. 03405-61807; wet. medew.
R.U. (F.d.D., vkgr. Geneesk. van het KL
Huisd.).

225 Hallink. G. ./. J.: 1977; Grootcgast; p., geass.
met H. Wijma (assoc. met D. J. Willems beëin-
digd).

228 Hem. C. van der: 1968; Harskamp; p.. geass. met
J. W. Bakker, W. de Boer, G. Hcyncn. D. P.
Hofstee. LI. Nijland en M. Roscboom (assoc.
met P. Huchshorn beëindigd).

229 Heynen. G.: 1973; Stroe (GId.l: p.. geass. mcl .1.
W. Bakker, W. de Boer, C. v. d. Hem, D. P.
Hofstee, H. Nijland en M. Roscboom; plv. i.
(a.ssoc. met P. Huchshorn beëindigd).

230 Hofstee. D. P.: 1972; Barneveld; p.. H-D., geass.
met J. W.Bakker, W.deBoer,C.v.d. Hcm.G.
Heynen, H. Nijland en M. Roscboom (assoc.
met P. Huchshorn beëindigd).

232 Hoogerbrugge. Prof dr. A.: 1955; U-1971; Bilt-
hoven; tel. 030-785568 (privé), Ü837()-8.WI8
(bur.); hlr. L.H. (vkgr. Veehouderij).

232 Hooghiemstra. E.: 1956; Utrecht; tel. 030-
513547; d.; ondersch.: off. crcorde v. d. palm
(Sur.).

234 Huchshorn. P.: 1953; Barneveld; tel. 03420-
13775; r.d. (assoc. met J. W. Bakker, W. de
Boer, C. v. d. Hem, G. Heynen, D. P. Hofstee,
H. Nijland en M. Roscboom beëindigd).

236 .lanssen. A. .1. E.: 1970; Ulft; p., geass. met 11. S.
van der Berg en W. A. Kok.

236 .lob.se. l..: 1971; Oostkapellc; lel. 01188-1886
(privé), 1443 (prakt.); p., geass. mei A. Meijns.

238 .long. IV. T. de: 1984; 3514 TC Utrecht, Lij.stcr-
straat 107; tel. 030-731682; d. (toevoegen als
lid).

241 Khoe. Mevr. /.. H.: 1984; 3524 RP Utrcchl. Pro-
vence 45; tel. 030-886619; p.. ass. bij J. Leezer
(toevoegen als lid).

24! *Klein. Mevr. C. P. A. T.: 1976; 1016 AR Am-
sterdam. Romeinsarmsteeg 10; tel. 020-243112;
wet. medew. V.U.

244 Kok. W. A.: 1969; Gendringen; p.,gea.ss. mcl H.
S. van der Berg cn A. J. E. Jans.sen; plv. i.

250 I.eermakers. A. N.: 1949; Helvoirl; p., geass. met
C. I. M. M. Achten, G. M. J. M. Boink. J. G. M.
Claessens. A. H. M. van Doremalen. J. H. M.
Maas en J. P. 1. van Wensveen; plv. i.

307 Lewing. E. .!.: 1977; Saskatoon-1984; T9E2W9
Leduc (Gen. Del.) Alberta (Canada), 4607-43
St.; tel. 403-986-1589 (privé), 39.50 (prakl.); p..
ass. bij dr. G. Ollis Assoc. Ltd.

253 *Looveren-van de Linde. Mevr. S.-van: 1978;
3739 KG Hollandsche Rading. Spoorlaan 96;
tel. 02157-1896; d.

254 Maas../. //. M.: 1972; Vughl; p., geass. mei C. 1.
M. M. Achten, G. M. J. M. Boink, J. G. M.
Claessens. A. H. M. van Doremalen. A. N.
Lecrmakers cn J. P. 1. van Wensveen.

*Manneiis. Mevr. S. T. M.: 19X4, .3571 JR
Utrccht, Eykmanlaan 415; tel. 0.30-719325; d.
Mciiii.s. A.: 1979; Oostkapclle; p.. gcass. met I..
Jobsc.

Mensen, (i. II.: 19X4; 7881 GM Hmmcr-Com-
pa.scuLim, Oüsterdiep W.Z. 45; tel. 05912-3296;
p., ass. bij L. Jobsc en A. Mcijns (toevoegen als
lid).

*Némelli. Prof. dr. F.: 1963; U-1974; 3705 SP
Zeist, C. Huygenslaan 37; tel. 0,3404-55128
(privé), 030-5.31352 (bur.).
Nijland. //..- 1967; Voorthuizen; p., H-D.,geass.
met.I. W. Hakker, W.de Bocr,C. v. d. Hcm,G.
Hcvncn, D. P. Hofsteeën M. Roseboom(a.ssoc.
met P. Huchshorn beëindigd).
Noon. Mevr. P. C. M. van: 1983; 1108 DD Am-
sterdam, Leusdenhof 158; tel. 020-967505; wnd.
d.

Oldenlmrger. iV.: 1970; Helden; p., gcass. met
H. J. L. Boonen, J. A. M. ten Dam cn G. A. M.
Wicland.

Peelers. S../. C. M.: 1979; 1013 SW Amsterdam,
Spaarndammcrstraat 26; tel. 020-826X19; p.,
geass. met H. H. J. Wijlens.
Peiers. A. G.: 1980; 5403 GB Uden. Schepcn-
hock 213; tel. 04132-50497 (privé), 51159
(prakt.); p., ass. bij M. R. Th. M. Martens.
"Pemz. ,/. S. H.: 1984; 3524 BN Utrccht, l-ivc-
lingo 247; tel. 030-896258 (privé). 05230-56202
(prakt.); p.. ass. bij A. G. M. Extercattc, T.
Mooiwecren K. 11. Poppens.
*Pons. .!.: 1984; 3581 JL Utrecht, Oudwijker-
veldstraat 2 bis; tel. 030-514923; wnd. d.
Rosehoom. M.: 1978; Ottcrlo; p., geass. met J.
W. Bakker, W. de Boer, C. v. d. Hem, G.
Heyncn, D. P. Hofstee en H. Nijland (assoc.
met P. Huchshorn).

Schaeffer. F.: 1984; 3572 VG Utrecht. Klavcr-
straat 84; tel. 030-717873; wnd. d. (toevoegen
als lid).

Segers. R. ./. M.: 1984; 1108 DD Amsterdam,
Lcusdcnhof 158; tel. 020-967.505; p., ass. bij C.
.1. .1. .lonkcrcn P. W. M. Wcstgeest.
\'Smeenk. Mevr. G. H-\'.; 1984; 3571 AG Utrccht,
V. Licllandlaan 102; tel. 0.30-718867; d.
*Smil. M.: 1984; Oldcbrock; tel. 0525.3-1.562
(privé), I312(prakt.);p.,ass. bij J. W. Masman
en F. Statenia.

Smilh. P. T.: 1980; 7971 CA Havclte, Burg,
ligginklaan 13; tel. 05214-1275; p.
"Smilh-Oller. Mevr. A. M. A.: 1981; 7971 CA
Havcltc, Burg. Egginklaan 13; tel. 05214-1275;
P-

\'Tacken. G. P. M. M.: 1984; 3551 CJ Utrecht,
Amsterdamsestraatweg 321 bis; tel. 0,30-438431;
d. in m. dnst.

Tandcr. W. ./. M.: 1983; 3751 GC Bunschoten,
Da Costastraat 12; tel. 03499-84455; wnd. d.
\'Theije. R../. C. de: 1984; 4651 GB Steenbergen
(N.Br.), Blauwstraat 67; tel. 01670-67.388; p..
ass. bij P. J. Mangnus.

i09 \'Vandaelc. W.: Brussel-1966; B-1300 Wavre
(België), 87. Avenue Chev. Jehan; tel. 0032-10-
227838 (privé), 2-76211 12 (bur,); man. reg.aff-
Monsanto Europc.

289 \'ychmcijcr. S. C. II.: 1984; 3521 VM Utrecht,
Huygcnsstraat 41 bis; tel. 0.30-945307; d.

309/290 Vcrdie.sen. P. A. H. M.: 1981; 4871 JL Breda,
p/a Smaragdstraat 53; tel. 076-135990; wnd. d,

297 Wcnsveen. .1. P. /. van: 1969; Oistcrwijk; p., H-
D., gcass. met C. 1. M. M. Achten, G. M. J. M.
Boink, J. G. M. Clacsscns, A, H. M. van Dore-
malcn, A. N. Lcermakers en J. H. M. Maas.

297 Werf ./. T. van der: 1984; 3581 RC Utrecht,
Kerkstraat 69; tel. 030-316410; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

297 IJ\'M.SC/.V,./.; 1984; 3582 XE Utrecht, l.B.B.-laan
97; tel. 0.30-511713; p., ass. bij J. W. A. A.
Driessen (toevoegen als lid).

298 Wieland. G. A. M.: 1964; Helden; p., geass. met
H. J. L. Boonen, J. A. M. ten Dam en W.
Oldenbu rger.

298 Wicringa. W.: 1982; 7244 PB Barchem, Vroch-
terdijk 10; tel, 05735-3135 (privé), 1200 (prakt.).

298 \'Wietsma. S.: 1984; 3981 HA Bunnik, Achter-
dijk 3; tel. 0.3405-63092; wnd. d.

310 Wijk. N. van: 1965; Morrinsville(NewZealand);
tel. 0X19-70X2 (privé), 673X (prakt.); p., geass.
met C. R. Hutchings B.V. Sc. cn J. Vermunt
D.V.M. (a.ssoc. met C. J. Heath beëindigd).

299 Wijlen.s. H. H. .!.: 1978; Haarlem; tel. 023-
335512 (privé), 020-826819 (prakt.); p., gcass.
met S. J. C. M. Peeters.

299 Wijma. H.: 1963; Grootegast; p., gcass, met G.
J. J. Hallink (assoc, met D. J. Willems beëin-
digd).

299 \'Willems. I). J.: 1952; Grootegast; tel. 05946-
12450; d. (a.ssoc. met G, J. J. Hallink en H.
Wijma beëindigd).

299 willemse. Dr. A.: 1974; U-1984; 3723 HB Bilt-
hoven, Soestdijksewcg 337; tel. 030-786320
(privé), 5.3941 1 (bur.).

Wie doet bod op Tijdschrifl voor Diergenees-
kunde van 1910 t/m 1968 gebonden in harde
kaft; van 1969 t/m 1983 eventueel los.

Gentamicine: enkele farmacotherapeutische
aspecten met name in vergelijking met andere
aminoglycosiden

Gentamicin: some Pharmacotherapeutic Features Compared with Other
A m in oglycosides

SAMENVATTING Gentamicine kan gebruikt worden voor de bestrijding van infecties met Gram-ne-
gatieve bacteriën inclusief Pseudomonas spp en Proteus spp. Resistentie treedt pas op bij suboptimale
of te langdurige therapieën en verloopt meestal volgens het \'meertrapsprincipe\'. Deze resistentie is
onder andere te voorkomen door gentamicine te combineren met een antibioticum uit de bèta-lactam-
groep.

Bij een concrete toepassing zal gentamicine weinig toxische neveneffecten veroorzaken. Zo zou men
over het algemeen drie maal daags 3 mg/kg I.G toe moeten passen voor een optimaal therapeutisch
effect.

De parenterale toedieningswijze van gentamicine lijkt alleen zinvol te zijn in gevallen van een bacte-
riaemie en/of een bacteriële infectie van de nieren en/of urine-afvoerwegen, waarbij in het laatste gevat
de keerdosis gehalveerd kan worden.

De locale therapie, waarvan de Ifntraj Tfracheale) route de meest recente is, lijkt meer perspectief te
bieden hij tracheo-bronchiale infecties.

SUMMARY Gentamicin may be used in the treatment of infection with gram-negative bacteria
including Pseudomonas spp and Proteus spp. Resistance will only appear in suhoptimal or too
prolonged courses of treatment and usually is due to \'multi-step mutation\'. This resistance may be
prevented, among others, hy combined treatment with gentamicin and an antibiotic ofthe beta lactam
group.

When gentamicin is used correctly, it will have few toxic side-effects. Thus. 3 mg/kg of body weight
three times daily will usually be indicated to ensure an optimum therapeutic effect.
Parenteral administration of gentamicin would only appear to be useful in cases of bacteraemia and/or
bacterial infection of the kidney and/or urinary excretory ducts: in the last-named case, the dose given
at one time may he reduced by fifty per cent.

Local treatment, the most recent method of which consists in administration by I(ntra-)T(racheal)
route, apperently offers more prospects.

\' Drs. N. A. P. C. de Visser, Val<groep Inwendige Ziel<ten der Grote Huisdieren, Yalelaan 16, Postbus 80.152,
3508 TD Utreeht.

^ Prol. dr. A. S. ,1. P. A. M. van Miert, dr. H. van Gogh, Vakgroep Farmacologie, Farmacie en Toxicologie
Biltstraat 172, .3572 BP Utrecht.

In 1963 werd gentamicine toegevoegd aan
de groep aminoglycosiden, waartoe ook
streptomycine, neomycine, kanamycine,
paromomycine, tobramycine en framyce-
tinc behoren, evenals de meer recent geïso-
leerde sisomicine, amikacine, netilmicine,
dibekacinc en verdamicine (5). Zowel ka-
namycine en gentamicine, welke respectie-
velijk geïsoleerd werden uit cultures van
Streptomyces- en Micromonospora-spp als
de semisynthetische afleidingen, zoals ami-
kacine, bestaan uit door glycosiden ver-
bonden aminosuikers (3).
Het spectrum omvat voornamelijk Gram-
negatieve, enkele Gram-positieve bacte-
riën, mycobacteriën en leptospiren (3, 9).
Hierbij dient vermeld te worden dat anae-
robe bacteriën als Clostridium spp, Bacte-
roides spp en Treponema hyodysenteriae
ongevoelig zijn voor aminoglycosiden (23).
Antibiotica met een soortgelijk spectrum
zijn apramycine en spectinomycine.

Gezien de resistentie-ontwikkeling van En-
terobacteriaceae tegen onder andere neo-
en kanamycine is de veterinaire belangstel-
ling voor gentamicine dc laatste jaren toe-
genomen (16). Bovendien hebben de van-
ouds bekende aminoglycosiden als strepto-
en kanamycine een relatief smal spectrum,
terwijl zij op moleculaire basis vier maal
minder werkzaam zijn; daarom moeten zij
hoger gedoseerd worden dan gentamicine,
tobramicine, sisomicine en netilmicine om
een gelijkwaardige therapeutische bloed-
spiegel te verkrijgen (II). Het spectrum van
de laatstgenoemden omvat tevens Pseudo-
monas-, Proteus- en Serratia-spp.

Amikacine is weliswaar even potent als
neo- en kanamycine maar heeft het breed-
ste spectrum van de groep. Het blijkt ook
werkzaam te zijn tegen gentamicine en to-
bramycine resistente kiemen. Door deze
eigenschap wordt amikacine in de humane
farmacotherapie in reserve gehouden (27,
29).

In dit artikel zal aandacht worden besteed
aan de farmacodynamiek, de toxiciteit en
de farmacokinetiek van voornamelijk gen-
tamicine. Op grond van deze gegevens zal
een doseringsschema van gentamicine voor
therapeutische doeleinden bij kalveren wor-
den aangeboden en suggesties worden ge-
daan voor het gebruik van gentamicine bij
enkele andere diersoorten.

Bij zoogdieren hebben aminoglycosiden
waarschijnlijk allen dezelfde farmacody-
namiek, waarop onder het subhoofd \'To-
xiciteit\' wordt teruggekomen (11, 20).
De antibactcriële werking berust op een
irreversibele binding aan de bacteriële 30 S
ribosomen, waardoor dc genetische code
niet op de juiste wijze gelezen kan worden.
Dit leidt tot verstoringen in de eiwitpro-
duktie die een bactericide effect hebben (5,
II). Dit treedt zeker op indien serumcon-
centraties worden bereikt, die twee ä vier
maal hoger zijn dan de Minimale Rem-
mende Concentratie (MIC) van het betref-
fende agens (23).

Resistentieproblemen doen zich onder an-
dere voor bij de behandeling van infecties
door Enterobacteriaceae. Zo is het bekend,
dat bij de behandeling van urineweginfec-
ties, veroorzaakt door coli binnen 48 uur
resistentie tegen streptomycine kan optre-
den (23, 26).

Hierbij kan een snelle ééntrapsresistentie
optreden, welke gekenmerkt wordt door
een hoge resistentiegraad (MIC van 0,1
mcg/ml naar 1000 mcg/ml). De strepto-
mycine resistente kiemen zijn vaak nog wel
gevoelig voor neomycine, kanamycine en
gentamicine. De resistentie tussen neomy-
cine cn kanamycine is volledig gekruist al-
hoewel deze kiemen nog wel tc bestrijden
zijn met gentamicine. Gentamicine resis-
tente kiemen zijn echter in het algemeen
ongevoelig voor alle aminoglycosiden be-
halve amikacine. Apramycine zou in derge-
lijke gevallen op veterinair gebied nog uit-
komst kunnen bicden.
Bij apramycine cn streptomycine is een bij-
zondere vorm van ééntraps-resistentie vast-
gesteld, welke tot stand komt door uitwis-
seling van R-factoren (episornalc resisten-
tie-overdracht bij onder meer Enterobacte-
riaceae). Dit leidt tot de vorming van een
enzym dat apramycine acetyleert of strep-
tomycine adenyleert, waardoor zij zich niet
meer aan de ribosomen kunnen hechten
(12). Deze door R-factoren geïnduceerde
resistentie is ook voor gentamicine gevon-
den bij Pseudomonas aeruginosa. Meestal

verloopt de resistentie-inductie bij ncomy-
cinc en gentamicine volgens het \'meertraps-
principe\', waardoor deze zich pas na lang-
durige toediening en/of bij suboptimale
doseringen manifesteert (14, 37).

Om deze resistentie-inductie te verminde-
ren kunnen aminoglycosiden gecombineerd
worden met bèta-lactam antibiotica als
ampicilline, carbeniciliine en pivampicil-
Ime (11, 23, 25).

Door de bèta-lactam antibiotica zou de
celwandpermeabiliteit zodanig verstoord
worden, dat de opname van aminoglyco-
siden sterk toeneemt. Met deze combinatie
kan tevens het spectrum worden verbreed
en/of de dosis van de voor de patiënt in
wezen toxische aminoglycosiden worden
verlaagd. Dit laatste is vooral van belang
bij moeilijk te cureren infecties met Pseu-
domonas spp (otitiden), waarbij gebruik
kan worden gemaakt van de combinatie
gentamicine en carbeniciliine.
Enige MIC-waarden van diverse bacterie-
soorten zijn ten opzichte van gentamicine
bij de mens, het paard en het kalf in tabel 1
weergegeven. Bij het lezen van deze tabel
valt op dat de diverse MIC-waarden niet
sterk verschillen tussen de opgegeven spe-
cies. In dat geval zouden diverse literatuur-
gegevens ook van toepassing kunnen zijn
op niet of weinig onderzochte diersoorten.

Intraveneuze of intramusculaire toedie-
ning van aminoglycosiden kunnen bij pa-
tiënten met myasthenia gravis of een tekort
aan circulerende calciumionen leiden tot
bradycardie, bloeddrukdaling, algehele
spierzwakte en ademdepressie. Dit wordt
veroorzaakt door een blokkade van de
prikkelgeleiding van de neuromusculaire
synapsen. Dit effect is vergelijkbaar met
dat van d-tubocurarine en verwante stoffen
(38). Deze bijwerkingen, die vooral op-
treden bij patiënten die kort geleden met
neuromusculaire remmers behandeld wer-
den, zijn geheel of gedeeltelijk te antagone-
ren met intraveneuze infusen met calcium-
ionen of choline-esterasen remmers (1, 2,
33). Dit principe geldt ook voorde polymi-
xinegroep. Gentamicine vertoont deze bij-
werking in mindere mate dan neo- of strcp-
tomycine (5).

De LD50 waarden bij intraveneuze toedie-
ning bedragen bij de muis voor neomycine
23 mg/kg, voor gentamicine ± 70 mg/kg
en voor strcptomycine ± 200 mg/kg.
Bij relatief hoge serumconcentraties of the-
rapieën langer dan ± 10 dagen, geven ami-
noglycosiden door accumulatie degenera-
tie van zintuigcellen in het binnenoor (28).
De evenwichtsstoornissen, als duizeligheid,
nystagmus, misselijkheid en braken zullen

,, niet
Haemophilu.s influenzae
Eseheriehiae coli
E.nlerohacler uerogenes
Klel).siella pneumoniae
Salmonella iyphimurium
Salmonella cluhlin
Salmonella spp
Proieus mirabilis
Pseudomonas aeruginosa
Pasteurella spp.
Aclinohaeillus
Corynehacterium equi
Bordetella bronehoseptiea

bij dieren maPclcelijl^er te onderkennen zijn
dan een verminderd gehoor van vooral
hoge tonen. Gentamicine, tobramycine en
streptomycine zouden vaker evenwichts-
stoornissen geven dan kanamycine en neo-
mycine (5).

Dat deze scheiding niet absoluut is moge
blijken uit het feit, dat bij de kat na drie
weken streptomycine in doses van 50 mg/
kg/dag subcutaan toegediend, leidt tot
evenwichtsstoornissen, terwijl 15 mg/kg/
dag neomycine bij de hond na enkele
weken in doofheid resulteert (22, 36). Al-
hoewel klinisch waarneembare ototoxici-
teit bij mensen slechts in 2% van de met
gentamicine behandelde patiënten optreedt
(normale dosering gedurende hoogstens 14
dagen), wordt sterk aangeraden 10 mcg/ml
als maximale serumconcentratic voor gen-
tamicine aan te houden (23). Gentamicine
passeert de placenta en kan de nierfunctie
van de foetus nadelig beïnvloeden alsmede
gehoorbeschadigingen bij de foetus ver-
oorzaken (6).

Voor dieren wordt als maximale bloed-
spiegel 12 mcg/ml aangegeven (6).
Bij systemische toepassing worden amino-
glycosiden in de cellen van de proximale
tubuli van de nierschors geconcentreerd.
De mogelijke daaruit voortvloeiende to-
xiciteit uit zich door proteïnurie, een ver-
minderde glomerulaire filtraticsnelhcid met
stijging van serumcreatinine en -ureum-
waarden, alsmede uitscheiding van enzy-
matische lysosomale hydrolases (31).
Bij kalveren is door Ziv et al. (42) vastge-
steld dat een driedaagse behandeling met
1,5-3 mg gentamicine/kg/dag intramuscu-
lair geen aanleiding gaf tot een verstoorde
nierfunctic.

Aminoglycosiden zijn organische basen cn
bestaan uit grote polaire moleculen waar-
door zij slecht \'vetoplosbaar\' zijn en zo-
doende nauwelijks membranen kunnen pas-
seren (5, 20). Hieruit volgt dat de opname
vanuit het maagdarmkanaal of vanuit het
uier slecht zal zijn (6, 11, 20, 41) alhoewel
de resorptie bij een verstoring van de
darmmucosa zou kunnen toenemen.

Na intramusculaire of intraveneuze toe-
diening verspreiden de aminoglycosiden
zich snel in de extra-cellulaire vloeistof en
worden na Vi-1 uur maximale bloedspiegels
bereikt (10, 19, 1). Minimaal werkzame
bloedspiegels van streptomycine, gentami-
cine cn kanamycine bedragen respectieve-
lijk 5 mcg/ml, 4-8 mcg/ml en 10-30 mcg/ml
(6). De plasma-eiwitbinding is bij amino-
glycosiden betrekkelijk gering (ongeveer
20% voor gentamicine) (41). Gezien het
polaire en lipofobe karakter van de amino-
glycosiden is dc weefselverdeling over het
algemeen slecht, alhoewel Burrows meldt
dat cr in het bronchiaal secretum concen-
traties worden bereikt gelijk aan 25-30%
van de serumwaarden (10). Ook de pH
speelt voor deze basen een rol, waarbij een
optimale werking verwacht mag worden
bij een pH-waarde van 8, zoals deze aange-
troffen wordt in de urine van planteneters
(23).

Dc aanwezigheid van necrotisch materiaal
zal de locale activiteit verminderen; zo is
bijvoorbeeld aangetoond dat 1 ml pus 700
mcg gentamicine kan inactiveren.
Gentamicine wordt snel en voornamelijk
door de nieren in onveranderde en onge-
bonden vorm uitgescheiden (5, 32, 41).
Vierentwintig uur na intraveneuze toedie-
ning van 3 mg/kg werd gentamicine alleen
nog maar in dc urine en in de nieren terug-
gevonden en ternauwernood in andere weef-
sels (41).

Door deze wijze van elimineren zal, gezien
de waarden uit tabel 2, het doserings-
schema voor neonaten cn dieren met een
ernstig gestoorde nierfunctie moeten wor-
den aangepast.

Zo wordt in Californië voor honden welke
gedchydreerd zijn of anderszins een ge-
stoorde nierfunctic hebben, de volgende
formule gehanteerd (II):

Dat gentamieine in hoge mate in de nier
geconcentreerd wordt is onder andere door
Ziv e! al bij kalveren aangetoond (41). De
enige verklaring voor de hoge concentra-
ties gentamieine na intraveneuze toedie-
ning in de nieren zou kunnen zijn dat gen-
tamieine en andere aminoglycosiden door
actief transport en/of pinocytose in de tu-
buluscellen in de nierschors worden geac-
cumuleerd (85-95%). Gentamieine wordt
immers niet gemetaboliseerd en gezien het
polaire karakter lijkt reabsorptie door de
tubuluscellen onwaarschijnlijk (17).
Hiermee zou tevens verklaard zijn, dat de
klaring van gentamieine in kalveren veel
lager is dan die van Creatinine en dat gen-
tamieine negen dagen na normale thera-
peutische behandeling nog in de nieren
aantoonbaar is (41).

Voorde berekening werd uitgegaan van de door Zive;
al. in kalverenserum gevonden gentamicine-coneen-
traties tussen O en 24 uur na intramusculaire toedie-
ning (42).

Daarbij werden steeds aan zes kalveren (6-8 weken
oud, .S8-76 kg LC}) drie dagen achtereen doses toege-
diend van 1,5 respectievelijk 3,0 mg gentamicinesul-
faat per kg in de halsmusculatuur. Het gehalte in het
serum van de zes dieren na 0,5 - I -2-3-4-6-8- 10 en
12 uren werd gemiddeld.

Na 24 uur was geen gentamieine meer aantoonbaar.
Het werken mei gemiddelden van meetpunten kan
een sterke vertekening van het farmacokinetisch
model veroorzaken. Indien de serumconcentraties in
een halflogarithmische grafiek werden gebracht met
de onder- cn bovenwaarden van de standaarddeviatie,
konden tussen de hoogste en de laagste punten door
gemakkelijk rechte lijnen worden getrokken.
De resorptie was in alle gevallen na I ä I\'/z uur vol-
tooid. Indien ccn nieuwe dosis dus ten minste 2 uur na
de vorige zou worden toegediend, zou, terwille van de
eenvoud, de rcsorptiefase kunnen worden verwaar-
loosd.

Daarom werd van elke dagcurve (3 dagen 1,5 mg/kg
en 3 dagen 3 mg/kg) de eliminaticfase geëxtrapoleerd
naar het snijpunt met de ordinaat en gefit volgens
het ééncompartimentsmodel (computerprogramma
NONLIN). Voor de gevonden parameters zie tabel 3.

Vervolgens werden de in \'steady-state\' (ss) te bereiken
maximum en minimum concentraties berekend.

waarbij Vd in liter per kg = dosis per kg/Cp" (extrap.)
en T = do.seringsinterval.

Omdat serumconcentratiesen doses direct aan elkaar
werden gerelateerd, werd geen beschikbaarheidsfac-
tor in rekening gebracht. Hierbij moet worden be-

Tabel 2. Eliminatie halfwaarde tijden (tVi) en distributiecolume (Vp) voor gentamieine bij diverse species,
voor gentamieine bij diverse spccies.

	t\'/2	Vpd/kg)	lit. ref.
mens, volwassen	2-2,5	0,15 — 0,3	(19,23)
neonaat (7 dg.; 1,5 kg)	11,5		(15)
neonaat (7 dg.; 1,5-4 kg)	4,5—8	0,5	(15, 19,23,24)
kind (1 week - 6 mnd.)	3-3,5		(15)
mens, anurie	67		(23)
rund	1,9	0,16	(34, 43)
vleeskalf	4 ±1,7	0,22	(34,41)
paard	2,5 ± 0,3	0,25	(7, 32)
schaap	1,4 ±0,1	0,19	(39,43)
hond	1,3 ± 0,1	0,29	(4, 30)

Tabel 4. Plekconcentraties (1,5 uur na toediening) en minimum concentraties (in ng inT \') in steady-state na
toediening van Aeerdoses van 1,5 en 3 mg gentamicine per kg aan kalveren met dosisintervallen van 12 uur
(2dd), 8 uur (3dd) cn 6 uur (4dd).

dacht, dat de berekende maximum concentraties over-
eenkomen met de geëxtrapoleerde fictieve begin-
concentratics na één keerdosis, vermenigvuldigd met
de cumulatiefactor

De werkelijk tc bereiken piekconccntraties komen
overeen met dc berekende concentraties 1,5 uur na
elke toediening, dus

In figuur 1 is steeds vooreen dosis van 3 mg/kg LG en
een doseringsintcrval van respectievelijk 12 uur, 8 uur

Voor een gemiddeld verdelingsvolume Vd (extrap.)
gelijk aan 0,371 1/kg kan nog voor elk doseringsinter-
val ccn oplaaddosis (DL) worden berekend.
Globaal kan daarbij worden gesteld, dat indien

r = 12 uur: Dl = keerdosis-1- 5%;
T = 8 uur: Dl = keerdosis 15%;
7=6 uur: Dl = keerdosis -1- 25%.
Gezien dc geringe correctie hoeft onder praktijk-
omstandigheden geen oplaaddosis gegeven te worden
voor gentamicine bij kalveren.

Fig. 1. Concentratieverloop van gentamicine in kalverserum tijdens de eliminatiefase na een keerdosis van 3.0
mg/kg en een dosis interval van respectievelijk 6 uur, 8 uur en 12 uur.

In de inleiding werd reeds gesproken dat
aminoglycosiden en gentamicine in het bij-
zonder, voornamelijk toegepast zullen wor-
den bij infecties met Gram-negatieve ae-
robe bacteriën.

De voor vleeskalveren geambieerde orale
toedieningsvorm ligt voor gentamicine als
systemische toepassing, door de slechte re-
sorptie, niet voor de hand.
De zeer lage weefselconcentraties na in-
tramusculaire injectie van gentamicine, de
nieren uitgezonderd, maken dit aminogly-
coside ook niet aantrekkelijk voor parente-
rale toediening bij aandoeningen van het
centraal zenuwstelsel, oogaandoeningen of
fertiliteitsstoornissen. Therapeutisch effect
na parenterale toediening werd volgens de
literatuur bereikt bij urineweginfecties en
luchtwegaandoeningen bij hond en kat (6,
18) en longaandoeningen en infectieuze
gewrichtsaandoeningen bij paarden (11).
Uitgaande van een drie maal daagse keer-
dosis intramusculair van 3,0 mg/kg wor-
den volgens de voornoemde gegevens een
maximale serumconcentratie gentamicine
(1,5 uur na toediening) van 5,82 mcg/ml en
een minimale serumconcentratie van 0,82
mcg/ml bereikt. Dit zou volgens de \'25%-
regel\' van Burrows (10) neerkomen op een
concentratie gentamicine van 1,46 mcg/ml
maximaal en 0,21 mcg/ml minimaal in het
bronchiaal secretum.

Wordt de MIC-waarde van Pasteurellas^p
die voor het paard gevonden is (zie tabel 1)
ook voor het kalf aangehouden, namelijk
0,25-1 mcg/ml en eerbiedigt men de regel
dat de bacteriocidc werking van genta-
micine bij vier maal de MIC-waarde zeker
is gewaarborgd, dan zal in het meest gun-
stige geval alleen enkele uren na de intra-
musculaire toediening van gentamicine een
bactcriocid effect verwacht mogen worden
op Pasteurella spp met een lage MIC-
waarde. Chlooramfenicol-Na-succinaat of
pivampicilline lijken in deze gevallen be-
tere alternatieven (40). De serumconcen-
traties van gentamicine bij het genoemde
dosisregime zijn daarentegen hoog genoeg
om een bacteriaemie ten gevolge van /"o^-
teurellas^p of Salmonella spp te bestrijden.
Zo zou men een Salmonella-uitbraak op
een vleeskalverenbedrijf kunnen behande-
len met een orale kuur met pivampicilline,
waarbij dc tneest ernstig zieke dieren tevens
parenteraal met gentamicine behandeld
worden (40). Het antibiogratn van de later
geïsoleerde Salmonella-stam zal deze the-
rapie moeten ondersteunen.
Als lokale toepassingen van gentamicine
met goed therapeutisch effect bij kleine
huisdieren, worden onder andere oor- en
ooginfectics door Pseudomonas aeruginosa
beschreven (6, 8, 18).

Intra-uteriene applicatie werd als gunstig
ervaren bij de behandeling van endometri-
tis bij de merrie (13, 18).
De intra-tracheale toedieningswijze bij de
hond en bij de mens wordt zeer hoog ge-
waardeerd bij de behandeling van tracheo-
bronchiale infecties. Deze waarneming
werd bevestigd bij het schaap (39) en lokt
uit tot nader onderzoek bij kalf en paard.

1. Adams, 11. R.: Direct myocardial depressant ef-
fects of gentamicin. Eur. ,/. Pluiniuicot. 197.S; .1(1:
272-9.

2. Adams, H. R.. Tcske, R. IL. Mercer. H. D.:
Anaesthetic-Antibiotic Interrelationships. J. Am.
Vet. Meet. A.s.soc. 1976: 16X: 409-12.

4. Baggot. .1. P.: Principles of driigdisposition in
domestic animals. W. B. Saunders Co.. Philadel-
phia 1977; 144-89.

5. Bar/a, M. and Schcifc.R.T : Antimicrobial Spec-
trum. Pharmacology and Therapeutic Uscof An-
tibiotics. Forum, 1977; vol. 6, nr. 7 appeared in
Atticr. .}. Hasp. Pharm. 1977; .14: 721-.17.

6. Booth, N. U., McDonald, L. E.: Vet. Pharmacol-
ogy and Therapeutics. 5th ed. Iowa State Univ.
Press, Ames 1982; 75.1-4.

7. Brown. M. P., Stover,S. M.. Kelly. R. 1L. Farver.
F. B.: Cientamicin sulfate in the horse: serum,
synovial, peritoneal and urine concentrations
after single dose intramuscular administration.,/.
Vet. Pharmacol. Thcr. 1982:5: 119-22.

8. Bryan, D. T.: Clinical experience with Cienta-
micin in small animals. Veterinary Medicine/-
Smati Animal Clinician 1974; 1509-j2.

10. Burrows, ti. E.: Systemic Antibacterial Drug Se-
lection and Dosage. The Ravine Practitioner
1980; 15: 10.1-10.

11. Conzelman. G. M.: Parmacotherapeutics of
Aminoglycoside Antibiotics. J. Am. Vei. Med.
AS.SOC. 1980; 176: 1078-80.

12. [:)avies, .L: Bacterial resistance to aminoglyco-
side antibiotics../. Infect. Dis. 1971; I24(suppl.):
S7-S1,,.

13. Davis. L. E.: Clinical pharmacology of antibac-
terial drugs in the uterus of the marc. / Am. Vet.
Med. As.soc. 1977; 170: 204-7.

14. Echeverria,P..Lew,M. A.,Smitli,A. L.: Appar-
ent emergence of aminoglycoside-rcsistant Esche-
richia co/i during neonatal meningitis. N. Eng. J.
Med. 1975:29.1:913-4.

15. Eshclman, E. N.,Snodgrass,Ci. L.: Comparative
levels of gentamicin in infants and neonates. Am.
J. of Pharmacy 1976; 53-8.

16. Finland, M.: Changing patterns of susceptibility
of common bacterial pathogens to antimicrobial
agents. Ann. Jnlern. Med 1972; 76: 1009-36.

17. Garrod. L. P.. Lambert. H. P.. and O\'Grady. F.:
Antibiotics and Chemotherapy, 4th ed. Church-
ill Livingstone, Edinburgh 1973.

18. Huber. W. G. in Veterinary Pharmacology and
Therapeutics. 5th ed. N. H. Booth and L. E.
McDonald (eds.). The State University Press,
Ames, 1982.

19. Israel. K. S.. Welles. J. S.. Black. H. R.: Aspects
of the Pharmacology of tobramycin in animals
and humans. J. Infec. Dis. 1976; 1.14: 97-103.

20. Knifton, A.: Pharmacokinetics of antibacterials
m calves. The Veterinary Record 1982; 111: 49-52.

21. Knight. 11. D..Heitela,S.: Antimicrobic Suscep-
tibility pattern in horses in: Equine Pharmaco-
logy. Power. J. D.. Powers, T. E.: Am. Ass. of
Equine Practitioners, Golden, Colorado 1978;
63-88.

22. Kocda. T.. Umemuza, K.. Yokota. M. in: Ami-
noglycoside Antibiotics, H. Umezawa and 1. R.
Hooper (eds.). Handbook of Experimental Phar-
macology, Springcr-Verlag, Berlin-Heidelberg,
New York, vol. 62, 1982; 293-356.

23. Manten, A. en Van Klingeren, B. in: Algemene
Farmacotherapie, Flet gencesmiddel in theorie
en praktijk. 4° dr. 652-60. 1980. Stafleu\'s We-
tensch. Uitgcv. Mij.. Alphen aan dc Rijn.

24. Milncr. R. 1). G.: Gentamicin in the newborn.
Postgradmue Med ./. 1974; 50: 40-4.

25. Mocllcring, R. C. .Ir.. MedolT, G.. Leech, 1. eiai.:
Antibiotic synergism against Listeria monocyto-
genes. Antimicroh. Agents Chemother. 1972: I:
30-4.

26. Mocllcring, R. C. Jr.. Wcnncrsten. C., Medrek,
T. et a!.: Prevalence of high-level resistance to
aminoglycosides in clinical isolates of entero-
cocci. Antimicroh. Agents Chemother. 1970; 335-
40.

27. Mouton. R. P.: Leading article. Choice of an
aminoglvcosidc../. Antimicroh. Chemother. 1980;
6: 267-7.1

28. Nordstrom. I... Banck, G., Belfrage, S. et al.:
Prospective study of the ototoxicity of genta-
micin. Acta Path. Microbial. Scand. Section H 81
1973; Suppl. 241: 58-61.

29. Shannon. K, and Phillips. I.; Mechanisms of re-
sistance to aminoglycosides in clinical isolates. J.
Antimicroh. Chemother. 1982; 9: 91-102.

30. Spinelli, J. S., Fnos, L. R.. Mosby.C. V.: Drugs
in Veterinary Practice, 1978; Comp. St. Louis;
52.

31. Patel, v., I.uft, F. C., Yum, M. N. eiai: Enzym-
uria in gentamicin-induced kidney damage. An-
timicrob Agents Chemother. 1975; 7: 364-9.

32. Pedersoli. W. M., Belmonte, A. A., Purohit. R.
C.. Ravis. W. R.: Pharmacokinetics of Genta-
micin in the Horse. Am. ./. Vet. Res.. 1980; 41:
351-4.

33. Pittinger, C. and Adamson. R.: Antibiotic block-
ade of neuromuscular function. Annual Review
of Pharmacology and Toxicology 1972; 12: 169-
84.

34. Rcichc, R.: Drug disposition in the newborn.
Veterinary Pharmacology and Toxicology. 49-
55. Proc. 2nd Congress of the Eur. Ass. for Vet.
Pharmacol. Toxicol. Toulouse 13-l7thSept. 1982
(eds.). Ruckcbusch.J.,Toutain. P. L.. Koritz.G.
D., M.T.P. Press Ltd.. Lancaster, 1983.

35. Scheer. M.: Antibakteriellc Wirkung von Siso-
micin im Vergleich zu Gentamicin. Arzin. Lorsch.
1976; 26: 772-8.

36. Schiitt. J.: Nebenwirkungen von Chemothera-
peutika bei Hund und Katze. Kleintier Praxis
1979; 24: 69-72.

37. Walker, S. H.: Aminoglycosidc-resistant Esch.
ro//(letter). N. Eng. J. Med 1976; 295: 225-6.

38. Warner, W. A., Sanders, F.: Neuromuscular
blockade associated with gentamicin therapy. J.
Am. Vet. Med A.s.wc 1971; 215: I 153-4.

39. Wilson, R. C., Whelan, S. C., Coulter, D. B..
Mahaffey, E. A.. Mahaffey, M. B..and Huber. T.
L.: Kinetics of Gentamicin After Intravenous,
Intramuscular, and Intratracheal Administra-
tion in Sheep. Am. J. Vet. Res. 1981; 42: 1901-4.

40. Ziv, G., Nouws, J. F. M., Groothuis, D. G., van
Miert, A. S. J. P. A. M.: Oral Absorption and
Biovailability of Ampicillin Derivates in Calves.
Am. .1. Vet. Res. 1977; 38: 1007-13.

41. Ziv. G.. Nouws, J. F\'. M.. van Ginneken, C. A.
M.: The pharmacokinetics and tissue levels of
polymixin B, colistin and gentamicin in calves. 7.
Vet. Pharmacol. Therap. 1982; 5: 45-58.

42. Ziv, G., Stroper, M.. Wanner, M. und Nicolet, J,:
Gentamicin und Tobramycin bei neugeborenen
Kälbern. Schweiz. Arch. Tierheilk. 1980; 122:
417-26.

43. Ziv, G.. Sulman, F. G.: Distribution of amino-
glycoside antibiotica in blood and milk. Res. Vet.
Sei. 1974; 17: 68-74.

SUMMARY It was concluded in the Dutch bulletin for drugs, that chloramphenicol - even in topical
treatment - should only be used in human bacterial infections in which the bacteria are solely
susceptible to chloramphenicol. Informalion is supplied stating that these conclusions are based on
wrongly chosen patients. It is concluded that the indications for use of topical chloramphenicol in dogs
or cats continue to be unchanged.

Sinds enkele jaren wordt het Geneesmidde-
lenbulletin aan alle praktiserend dierenart-
sen in den lande toegezonden.
In het Geneesmiddelenbulletin 1984; 18: 31-
3 werd het gebruik van chlooramfenicol in
de oogheelkunde behandeld. Hierin werd
geconcludeerd dat voor gebruik bij de
mens \'geen enkel risico moet worden ge-
nomen, behalve als de verwekker alléén
voor chlooramfenicol gevoelig is\'.
Vermoedelijk heeft dit artikel bij vele die-
renartsen de vraag opgeworpen: Is het nog
verantwoord om ook bij dieren chlooram-
fenicol oogdruppels of oogzalf toe te pas-
sen bij niet nader gedefinieerde ooginfec-
ties?

Ondergetekenden menen, dat het tot nu toe
gebruikelijke beleid voor het toepassen van
chlooramfenicol oogzalf of oogdruppels
bij dieren ongewijzigd kan blijven. Zij ba-
seren deze mening op de volgende gronden:

1. De reversibele vorm van aplastische
anemie ten gevolge van chlooramfenicol is
onbekend bij de hond. Bij de kat kunnen
wel reversibele morfologische veranderin-
gen van het bloedbeeld optreden, doch
deze hebben geen klinische gevolgen.

2. Uit de literatuur zijn geen gevallen van
irreversibele aplastische anemie ten gevolge
van een te hoge dosis en/of een langdurig
gebruik van chlooramfenicol bij algemeen
of locaal gebruik bij dieren bekend.

3. De indicatie-stelling die wordt gegeven
in het Geneesmiddelenbulletin 1984; 18: 31-
3, berust op gevallen van aplastische ane-
mie, die veroorzaakt werden door een, in
feite, onjuist therapeutisch handelen zoals
uit de navolgende citaten (LNA-medede-
ling en FNA Commentaar: Oculoguttae
chloramphenicoli) moge blijken:

Uit: LNA-mededeling nr. 123, herziene ver-
sie (Kon. Ned. Mij. ter Bevordering der
Pharmacie)

\'In de literatuur zijn enkele gevallen van aplasti.sclie
anemie beschreven ten gevolge van de toediening van
chlooramfenicol in het oog, zoals u uitvoeriger in het
Commentaar op het FNA onder Oculoguttae chlor-
amphenicoli kunt lezen. Alle tot nu toe beschreven
gevallen hebben betrekking op zeer langdurig, soms
intermitterend gebruik, in feite dus op onjuist thera-
peuti.ich handelen. Van de beide Nederlandse patiën-
ten die in het Geneesmiddelenbulletin worden beschre-
ven heeft de ene de oogzalf gedurende anderhalfjaar
gebruikt en dc andere gebruikte de oogdruppels in-
termitterend gedurende twee jaar. Wij zien nog geen
reden om de in het Commentaar op het FNA aange-
haalde conclusie uit Drugs niet meer te onderschrij-
ven. Deze conclusie luidt dat chlooramfenicol-oog-
druppcls en -oogzalf niet langer moeten worden toe-
gediend dan nodig is om de aandoening te genezen,
ongeveer tien dagen. Deze conclusie geldt overigens
algemeen voor een farmacotherapeutische behande-
ling van ooginfecties van bacteriële oorsprong.\'-

Uit: Formularium der Nederlandse Apothe-
kers - Commentaar, Oculoguttae chloram-
phenicoli 0,25%; 0,5%, Farmacotherapie

te hoge dosis beenmcrgbesehadiging veroorzaakt. Dit
is ecn reversibele vorm van aplastische anemie, waar-
bij de erytrocyten zijn aangedaan en die waarschijn-
lijk (3) door chlooramfenicol als zodanig wordt ver-
oorzaakt. Aangezien bij toediening van chlooramfe-
nicol als oogdruppels of oogzalf slechts een zeer
geringe hoeveelheid chlooramfenicol dc circulatie be-
reikt, is het niet aannemelijk en ook niet gerappor-
teerd, dat deze chlooramfenicoltoedieningsvormen
deze vorm van aplastische anemie kunnen veroor-
zaken.

Wel wordt ecn andere vorm van aplastische anemie in
verband gebracht met de toediening van chlooramfe-
nicoloogdruppels en -oogzalf. Abrams e.a. (4) be-
schrijven een patiënt met dodelijk verlopen aplasti-
sche anemie die wordt geweten aan het langdurig (3-4
maanden) gebruik van ehlooramfenicoloogzalf.
De aplastische anemie kwam aan het licht ongeveer
drie maanden na het staken van het gebruik van de
oogzalf. Twee soortgelijke gevallen, echter op langdu-
rig gebruik van oogdruppels betrekking hebbende,
troffen de auteurs in de literatuur aan. Door Fraun-
felder is een vierde geval beschreven (5) en gesugge-
reerd (6) dat in nogzesandere gevallen sprake was van
aplastische anemie tengevolge van chlooramfenicol-
toediening in het oog. Abrams e.a. (4) menen dat het
gaat om ecn zeldzaam voorkomende, irreversibele
vorm van aplastische anemie, die ook kan ontstaan na
orale of parenterale toediening van chlooramfenicol.
Yunis e.a. (3) vermoeden dat verbindingen als nitro-
sochlooramfenicol hierbij een rol spelen. Als de drie
uitvoerig beschreven gevallen voldoende representa-
tief zijn voor de wijze waarop oogdruppels en oogzalf
aplastische anemie geven, dan zou de duur van de
expositie belangrijk zijn. In een commentaar op (3) in
het tijdschrift Drugs wordt geconcludeerd, dat de —
zeer kleine — kans op het optreden van de irrever-
sibele aplastische anemie een reden te meer is om de
toediening van chlooramfenicoloogdruppels en -oog-
zalf te beperken tot de tijd die nodig is om de aandoe-
ning te genezen (ongeveer 10 dagen) en niet langer.
Fraunfeldcr en Bagby (6) gaan echter zo ver dat naar
hun mening chlooramfenicol alleen mag worden toe-
gepast bij een infectie met een organisme dat resistent
is tegen alle andere beschikbare antibiotica. Zolang
echter zo weinig over de oorzaak bekend is, lijkt ons
dit advies te weinig onderbouwd om op te volgen.\'

De schrijvers zijn erin geslaagd in kort bestek
(99 pagina\'s) een goed overzicht te geven van
een aantal wetenschappelijk en maatschappe-
lijk relevante aspecten van de chemische carci-
nogenese.

Een belangrijk onderdeel vormt de uiteenzet-
ting over de mechanismen van chemische carci-
nogenese. Zowel de werking van volledige car-
cinogenen als die van het initiatie-promotie-
proces wordt verduidelijkt.
De enzymatische activering van de diverse
typen van chemische carcinogenen is met be-
hulp van schematische voorstellingen toege-
licht. Het grootste gevaar voor het individu ligt
in de mutagene beschadiging van het DNA.
Gelukkig zijn er allerlei beschermings-en her-
stelmechanismen, welke beknopt worden weer-
gegeven.

Aandacht wordt ook besteed aan belangrijke
onderwerpen als oncogenen en tumorpromotie.
De tweede hoofdmoot van dit boek betreft de
opsporing van carcinogenen. Epidemiologisch
onderzoek bij de mens, langdurige dierproeven
en kortdurende testen vormen het arsenaal van
de onderzoekers naar de eventuele carcinogene
(liever, oncogene) werking van stoffen waaraan
de mens blootstaat.

De evaluatie van de carcinogeniteit wordt be-
sproken in het laatste hoofdstuk, waarbij met
name de betekenis van de uitkomsten van
screeningstesten en dierexperimenteel onder-
zoek voor de veiligheid van de mens wordt be-
sproken. Dit gebeurt op afgewogen wijze, even-
als dit ook het geval is bij de bespreking van de
vereisten waaraan carcinogcniteitsexpcrimcnten
moeten voldoen. Gelukkig dat er in toene-
mende mate internationale standaardisatie op
dit gebied tot stand komt.
Hoewel met name de biochemische en geneti-
sche (mutageniteit) paragrafen voor dc niet-in-
gewijden enkele moeilijke bladzijden bevatten,
is toch het boekje als geheel goed toegankelijk.
Vele begrippen worden bij eerste vermelding
kort verklaard. Toch zou een alfabetisch be-
grippenregister de bruikbaarheid van dit werk
nog verhogen. W. Misdorp.

Dr. R. .1. Slappcndel en dr. F. C. Stades, Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Faculteit der
Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit te Utrecht.

Prof. dr. A. S. J. P. A. M. van Miert, Vakgroep Veterinaire Farmacologie, Farmacieen Toxicologie, Faculteit
der Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit te Utrecht.

Low Temperature Preservation of Bovine Embryos: a Brief Review of the
Literature

SAMHN VATT1NG Een beknopt overzicht wordt gegeven omtrent het invriezen van runderembryo\'s.
Hierbij wordt ingegaan op het gewenste ontwikkelingsstadium van het embryo, de mogelijke verpak-
king tijdens het invriezen, de tegebrukken hulpstoffen, de invries- en ontdooimethoden en de resultaten
zoals die met ingevroren en ontdooide runderembryo\'s behaald kunnen worden.

SUMMARY Low temperature preservation of bovine embryos is briefly reviewed.
The following subjects are discussed: the desired developmental stage of the embryo, the packaging
system during freezing, the cryoprotective agents, the freezing and thawing methods and the results
made possible by freezing bovine embryos.

Het conserveren van runderembryo\'s geeft
meer mogelijkheden tot het in- en exporte-
ren van embryo\'s en tot het opzetten van
een genenbank. Bovendien maakt het de
toepassing van embryotransplantaties
onder praktijkomstandigheden minder af-
hankelijk van het beschikbaar hebben van
een (groot) aantal recipiënten.
De eerste successen met ingevroren zoog-
dierembryo\'s dateren uit 1971 (19). Dit
betrof experimenten met muizen. Twee
jaar later lukte het bij runderen (22). In hel
daaropvolgende decennium werden diep-
vriesmethoden ontwikkeld, die nu met een
redelijke kans op overleving (40-50% drach-
tigheid) op vrij grote schaal in de praktijk
worden toegepast.

De huidige stand van zaken op het terrein
van het diepvriezen van runderembryo\'s
zal beknopt worden beschreven.

Al snel bleek dat de stadia die op dag 7 (dag
O = dag van oestrus) meestal verzameld
worden, te weten morulae en blastocysten,
beter geschikt zijn om ingevroren te worden
dan jongere of oudere stadia (6, 7. 14).
Zolang de zona pellueida nog intact is op
het moment van invriezen, kan ook een
geëxpandeerde blastocyst (dag 8) nog goed
overleven (17). Echter bij voortgaande ont-
wikkeling wordende verschillen in wecfsel-
typc (trophoplasl - versus embryonale cel-
len) dermate groot, dat met de huidige
invries- c.q. ontdooimethoden zeer weinig
tot uiteindelijk geen overleving mogelijk is
(12). Voorts blijkt dat, indien de ontwikke-
ling van het embryo minder ver is dan het
stadium waarin de blastomercn een hecht
contact met elkaar krijgen (compacted mo-
rula op dag 6-7), dat dan het an<oelen tot
een temperatuur tus.scn 5 en 10° C vaak niet
wordt overleefd (12).

Aanvankelijk werden alleen ampullen van
glas of kunststof (inhoud ± 2 ml of ± 5 ml)
gebruikt. De laatste jaren worden steeds
vaker kunststof rietjes (inhoud 0,25 ml),
zoals al vele jaren in gebruik voor het in-
vriezen van sperma, toegepast als verpak-
king tijdens de invries- en ontdooiprocedu-
res. Door de geringe inhoud in verhouding
tot het oppervlak en door de dunne wand
en de goede warmtegeleiding kunnen de
vooral bij het ontdooien noodzakelijke
zeer snelle temperatuurveranderingen wor-
den bereikt(10, 13). Bovendien nemen riet-
jes tijdens de bewaarperiode minder plaats
in dan ampullen.

Omdat rietjes ook gebruikt worden bij het
transplanteren van het embryo naar de ute-
rus van een recipiënt, ligt het voor de hand
dat getracht is het invries- en ontdooipro-
ces en het transplanteren met één en het-
zelfde rietje uit te voeren. Door het rietje op
een speciale manier te vullen (schema) is dit
mogelijk geworden (3, 5, 9, 15).

Schema; Systeem waarbij het embryo na het ont-
dooien in het rietje bhjft en waarbij de hulpstof (glyce-
rine) niet wordt verwijderd.

a = kweckmedium (bijv. PBS -I- 20% serum)
b = kweekmedium met 1.4 M glycerol. Dit deel bevat
het embryo

Indien aan het medium (voor embryo\'s is
dat meestal PBS\' -l- 20% Serum) waarin
zich zoogdiercellen bevinden geen bescher-
mende stof worden toegevoegd, kunnen
deze in het algemeen een temperatuur lager
dan —15° C niet overleven. Dit hangt
samen met de vorming van intracellulaire
kristallen (11). De bij het invriezen toege-
paste beschermende stoffen (cryoprotec-
tivc agents) kunnen in twee groepen worden
verdeeld:

a. Stoffen met een laag moleculair ge-
wicht. Deze stoffen kunnen de celmem-
branen passeren.

De temperatuur is van invloed op de snel-
heid waarmee de membranen gepasseerd
worden.

Veel gebruikte stoffen uit deze groep zijn
di-methyl-sulf-oxide (DMSO), glycerol,
ethyleenglycol en de alcoholen.

Enige vertegenwoordigers zijn: sucrose,
glucose en polyvinyl-pyrrolidonc (PVP).
De stoffen die routinematig vaak worden
gebruikt bij het invriezen van runderem-
bryo\'s zijn glycerol in een concentratie van
1.4 M (± 11% v/v) of DMSO in een con-
centratie van 1.5 M (± 11% v/v).
Er kunnen twee verklaringen worden gege-
ven voor het gunstige effect van de cryo-
protectants.

II. De membranen worden stabieler.
Het feit dat glycerol en vooral DMSO cel-
toxische eigenschappen heeft, maakt het
noodzakelijk deze stoffen te verwijderen of
te verdunnen alvorens te transplanteren.
Voorts veroorzaken de genoemde stoffen
grote veranderingen in de osmotische waar-
de van het de cellen omringende medium
(bijv. normaal 280 mOSM versus 1500
mOSM voor 1.5 M DMSO) bij zowel het
toevoegen als het verwijderen. Vandaar dal
vooral het verwijderen stapsgewijs via een
paar (meestal 5) lagere concentraties
DMSO of glycerol dient te geschieden,
waarbij vaak vooreen hogere temperatuur
dan kamertemperatuur wordt gekozen (6).
Een extra hulpmiddel kan hierbij zijn het in
groep II genoemde sucrose (13). Deze stof
buffert de osmotische waarden bij het af-
nemen van glycerol of DMSO-concentra-
ties, terwijl het niet in staat is de cellen
binnen te dringen.

Na het toevoegen van een beschermende
stof, wordt met afkoelen begonnen. Hoe-
wel het vriespunt van de gebruikelijke con-
centratie aan DMSO of glycerine bij —3°

C ligt, treedt bij bet gebruikelijke langzame
(0.3° C/min) afkoelen pas een spontane
kristallisatie op bij ± —15°C. Dit is te ver-
klaren door het in het medium ontbreken
van kristallisatiekernen, waardoor onder-
koeling ontstaat. Bij het vervolgens optre-
dende (snelle) kristallisatieproces komt
plotseling dermate veel energie vrij, dat dc
temperatuur van het medium en dus van
het embryo zeer snel oploopt naar ± —5°
C.

Wanneer het kristallisatieproccs gestabi-
liseerd is, koelt het medium en het embryo
weer af tot de temperatuur van de vries-
machinc. Deze temperatuurschommeling
is desastreus voor het embryo. Indien bij
een temperatuur enige graden lager dan het
vriespunt (bijvoorbeeld bij —6° C) kunst-
matig de kristallisatie op gang wordt ge-
bracht door het aanbrengen van kristallen,
dan is er geen meetbare temperatuurschom-
meling tijdens het kristalHsatieproces en
doorstaat het embryo probleemloos deze
fase van het invriesprocédé (2, 18, 20).
Kristallen kunnen worden aangebracht in
het medium met behulp van een bevroren
pasteurse pipet of dobr het rietje of ampul
met een sterk afgekoelde tang enige se-
conden vast tc houden, waardoor zich
tegen dc binnenzijde van de wand kris-
tallen vormen.

Hoewel niet noodzakelijk (21) wordt meest-
al gewacht tot het kristallisatieproces ge-
stabiliseerd is (± 10 min.) voordat het lang-
zame afkoelen wordt voortgezet.

Bij het afkoelen na het zich stabiliseren van
het kristallisatieproces bij —6° C, wordt
steeds meer water uit het medium rond de
embryo\'s omgevormd tot ijs, terwijl dc in-
houd van de cellen niet gekristalliseerd is.
Er ontstaat zo ccn verschil tussen de intra-
en cxtra-ccllulairc ionenconccntratics.
Teneinde in evenwicht te komen met de
omgeving kunnen de cellen water afstaan
(dchydreren). Hierdoor ontstaat een ho-
gere ionenconcentratic cn dus een lager
kristallisatiepunt. Indien dat niet snel ge-
noeg lukt, zal er intracellulair kritallisatie
optreden. Het hangt vooral van dc koel-
snelheid af welk fenomeen op zal treden.
Van belang is, dat de kristallen gevormd
tijdens een zeer snelle afkoeling kleiner

zullen zijn dan wanneer ze gevormd zijn
tijdens een langzame afkoeling.
De kleine kristallen kunnen overigens zeer
gemakkelijk conglomereren tot grotere kris-
tallen.

Zowel een hoge ionenconcentratic als dc
vorming van grote kristallen heeft een
schadelijk effect op dc cellen. Hierdoor
bestaat er een optimale koclsnelheid (11).
Bij te langzaam afkoelen is er het effect van
te langdurig blootstaan aan hoge ionen-
concentraties cn bij te snel afkoelen vindt
kristalvorming plaats.
Voor dc meeste zoogdierembryo\'s is de op-
timale koclsnelheid ± 0.3° C/min.
Aanvankelijk werd het langzame afkoelen
voortgezet tot temperaturen lager dan —
60° C. De cellen zijn dan volledig gedchy-
dreerd. Later ontwikkelde invriesprogram-
ma\'s stoppen het langzame af~koelen bij
temperaturen tussen —30 cn —40° C, dus
bij een gedeeltelijke dehydratie van de
cellen.

Op het moment dat deze cellen voor opslag
in vloeibare stikstof (—196° C) worden ge-
bracht, worden kristallen gevormd. Deze
kristallen zijn zeer klein van afmetingen
doordat dc cellen ai voor ccn groot deel
gedchydreerd zijn en doordat bovendien
het afkoelen zeer snel plaatsvindt.
Mits geen conglomeratie optreedt bij het
bewaren of ontdooien zijn deze kristallen
niet schadelijk. Wordt het langzame koel-
traject te snel afgebroken (temperaturen
hoger dan —20° C) dan is geen overleving
mogelijk (2).

Het bewaren vindt plaals in vloeibare stik-
stof (—196° C) of in vloeistoffen met ccn
nog lagere temperatuur. Bij deze tempera-
turen vinden geen chemische reacties
plaats. Wel zijn de ingevroren cellen on-
derhevig aan kosmische straling. Dil effect
is overigens pas merkbaar na bcwaartijdcn
van enige duizenden jaren (1). Doordat dc
bewaarvatcn meestal van dubbelwandig
metaal zijn, geven deze al enige bcscher"-
ming legen genoemd stralingsgevaar.

name het al of niet gevormd zijn van kris-
tallen is van belang, dus of er een gedeelte-
lijke of gehele celdehydratie bestond op het
moment van het in de vloeibare stikstof
brengen.

De geheel gedehydreerde cellen moeten vrij
langzaam hydreren. Dit betekent gepro-
grammeerd ontdooien met ± 10° C/min.
tussen —80 en —10° C. Wanneer de cellen
daarentegen kristallen bevatten moet er,
om te voorkomen dat deze gaan conglome-
reren, zeer snel ontdooid worden (> 200°
C/min.) (11, 21), Met behulp van een
warmwaterbad is dat eenvoudig te reali-
seren.

VERWI.IDEREN HULPSTOF
Na het ontdooiproces dient de hulpstof
verdund of liefst verwijderd te worden in
verband met de celtoxische eigenschappen.
Het verwijderen dient voorzichtiger te ge-
beuren dan het toevoegen, namelijk door-
dat bij het invriezen vele celstructuren be-
schadigd zijn (12) is er ccn grotere gevoe-
ligheid voor osmotische veranderingen dan
voor het invriezen.

Meestal wordt glycerine of DMSO via vijf
lager wordende concentraties van de hulp-
stof uitgewassen. Elke stap duurt ± 10 mi-
nuten cn kan plaatsvinden bij kamertem-
peratuur. Soms wordt bij 37° C gewassen
(6). Eventueel kan gebruik gemaakt worden
van ccn combinatie met sucrose (13).
Dc nieuwste ontwikkeling houdt in dat een
op ccn speciale manier gevuld rietje
(schema) wordt ontdooid in ecn waterbad
van 37° C. Eén luchtbel (11 in schema)
wordt weggetikt waardoor de sucroschou-
dende vloeistof bij het embryo kan komen.
Hierdoor wordt dc glycerine vrijwel geheel
uit de cellen gedreven, terwijl het sucrose
grote osmotische veranderingen tegengaat
(3, 5, 9, 15). Het grote voordcel van dit
systeem is dat bij ccn gelijkblijvend resul-
taat het embryo vrijwel direct na het ont-
dooien getransplanteerd kan worden, waar-
mee ontdooien \'achter de koe\' mogelijk is.

Na supcrovuleren blijkt dat gemiddeld
slechts rond 60% van het gewonnen mate-
riaal (embryo\'s -(- eicellen) ge.schikt is voor
transplantatie (4, 16). Alleen bij het invrie-
zen van goede tot zeer goede embryo\'s zijn
acceptabele overlevingspercentages te ver-
wachten.

Dc drachtighcidsresultaten met embryo\'s
die geheel gedehydreerd geweest zijn (lang-
zaam afgekoeld tot temperaturen lager dan
—60° C) liggen gemiddeld tussen 20 en
40% (7, 17). Wanneer het langzame afkoe-
len eerder wordt gestopt (tussen —30 en
—40° C), liggen de drachtigheidsresultaten
gemiddeld boven 40% (3, 5, 8, 9, 14).

L Ashwood-Smith.J. and Friedman. G. B.; Lethal
and chromosomal effects of freezing, thawing
storage and x-irradiation on mammalian cells
preserved at —196° C in Dimcthyl-Sulfoxide.
Cryohiohgy 1979; 16; 132-40.

2. Biiton, R. .i. and Moore, N. W.; Successful trans-
port of frozen cattlc embryos from New Zealand
to Australia../. Reprod. Fert. 1977; 50; 363-4.

3. Chupin, D., Florin, B.,and Procurcur, R.; Com-
parison of two methods for one-step in straw
thawing and direct transfer of cattlc blastocysts.
Theriogenology 1984; 21; 455-61.

4. Hoogcnkamp, H.; Enigc rcsultaten van niet-chi-
rurgischc embryotransplantatic bij lacterende
rundercn ondcr praktijkomstandighcdcn in Ne-
derland. Tijdschr. Diergeneeskd. 1984 (a); 109;
245-50.

5. Hoogenkamp, H.; Transfer of frozen cow em-
bryos without removing the glycerol. Proceed-
ings of the lOth Intern. Congress on Animal
Reproduction and A.I. Urbana-Champaign; Vol.
11,229, 1984 (b).

6. Lchn-Jensen, LL; Deep frcczjng of cattle em-
bryos without removing the glycerol. Proceed-
ings on Animal Reproduction and A.I. Urbana-
Champaign; Vol. IV, II l-II 13, 1984.

7. L.ehn-.Iensen, 11. and Grcve. T.; Low tempera-
ture preservation of cattle blastocysts. Theriogen-
ology 1978; 9; 313-21.

8. Lehn-.Ienscn. II., Grcvc, "f., and Perez Navas,
A.; Two step freezing of cow embryos in 1.4 M
glycerol. Theriogenology 1981; 15; 427-32.

9. Lcibo, S. P.: A one step method for direct non
surgical transfer of frozen thawed bovine em-
bryos. In: International Congress; \'Fimbryo
fransfer in Mammals\'. Annccy, France, 97.
1982.

10. Massip, A., van der Zwalmcn. P., Ectors, F., de
Coster, R., D\'letcren, G., and Hanzcn, C.: Deep
freezing of cattle embryos in glass ampoules or
french straws. Theriogenology 1979; 12: 79-83.

11. Mazur. P.: Fundamental aspects ofthe freezing
of cells with emphasis on mammalian ova and
embryos. Proceedings of the 9th Intern. Con-
gress on Animal Reproduction and A.I.. Madrid.
Vol. I. 99-114, 1980.

12. Mohr, I,. R. and Trounson, A. O.: Structural
changcs associated with freezing of bovine em-
bryos. Biol. Reprod. 1981; 25: 1009-25.

13. Niemann, H., Doepke, H. H., Sachcr, B. und
Schilling, E.: Tiefgefrieren von Rinderembry-
onen in Plastikstraws mit Ausverdünnung des
Gefrierschutzmittels durch Sucrose. Z.iichihvgie-
«f 1981; 16: 201-5.

14. Niemann, H., Lampeter, W. W.. Sachcr, B., and
Kruff, B.: Comparison of survival rates of day 7
and 8 bovine blastocysts after fast freezing and
thawing, Thcriogcnohgy 1982; 18: 445-52,

15. Renard,.!. P., Heijman, V.,andOzil,.1. P.:Conge-
lation de l\'embryon bovin: une nouvelle méthode
de décongélation pour le transfert cervical des
embryons conditionnés une seule fois cn paillet-
tes. An. Med Vet. 1982; 126: 23-32.

16. Schilling, E., Schmidt, D. und Sachcr, B.: Quali-
tät von Eiern und Embryonen superovulierter
Kühe. Zuchthygiene 1980; 15: 30-4.

17. Trounson, A. O., Shea, B. F., Ollis, G. W., and
Jacobsen, M. E.: Frozen storage and transfer of
bovine embryos. J. Anim. Sci. 1978; 47: 677-81.

18. Trounson, A. O.. Willadsen, S. M., and Row-
son. !.. E: A.: The influence of/« i\'/7ra culture and
cooling on the survival and development of cow-
embryos. ./. Reprod Feri. 1976; 47: 367-70.

19. Whittinghani, D. G.: Survival of mouse embryos
after freezing and thawing. Nature 1971; 233:
125-6.

20. Willadsen, S. M.: Factors affecting the survival
of sheepembryos during deep freezing and thaw-
ing, In: The freezing of mammalian embryos.
Ciba Foundation Svmposium 52. Elsevier. Am-
sterdam. 175-88, 1979.

21. Willadsen, S. M.: Deep freezing of embryos in
the large domestic spccics. Proceedings of the 9th
Intern. Congress on Aniinal Reproduction and
A.L, Madrid, vol. 11,25.5-61, 1980.

22. Wilmut, 1. and Rowson, L. E. A.: Experiments
on the low temperature preservation of cow em-
bryos, Vet. Rec. 1973; 92: 686-90.

Leitthemen: /. Pathogenese aktueller Krankheiten\'
und 2. \'Neues aus der Veterinär-medizinischen For-
schung\'

Die Teilnahme an dem Kongress wird als Pflichtfort-
bildung im Sinne des § 11 der Statuten der Akademie
für tierärztlichte Fortbildung (ATF) mit 10 Doppel-
stunden gewertet.
Anmeldung:

Es wird um Anmeldung bis spätestens 31. März 1985
gebeten an: Deutsche Veterinärmedizinische Gesell-
schaft e.V., 6300 Glessen, Frankfurter Strasse 87,
Fernruf (0641) 7024865.

Inlichlingen: Het volledige programtna ligt op het re-
daktiesecretariaat ter inzage.

Dit jaar zullen voor de zesde maal de Medische We-
reldspelen worden georganiseerd. Beschermheer van
deze spelen is de Prins van Monaco, Z.K.H. Prins
Rainier.

De Medische Wereldspelen staan open voor hen die
werkzaam zijn als huisarts, tandarts, dierenarts, apo-
theker, specialist, fysiotherapeut en verloskundige.
Ook staat deelname open voor de laatste-jaars-stu-
denten in voornoemde beroepen.

Er kan worden ingeschreven voor dc volgende takken
van sport: atletiek, wielrennen, schieten, gewcerschie-
ten, boogschieten, schertiTen, golf, zeilen, plankzeilen,
zwemtnen, tafeltennis, voetbal, judo, paardrijden,
squash en volleybal.

Voor individuele deelnemers bedragen de deelname-
kosten aan de Medische Wereldspelen ƒ 250,—. Deel-
nemers aan één van de teamsporten (voetbal, volley-
bal) betalen ƒ200,— per deelnemer. Bovenstaande
bedragen zijn inclusief de kosten voor het Zesde In-
ternationaal Symposium van de Sportgeneeskunde.

In het ontmoetingscentrum van Monte Carlo zal van
26 tot en met 29 juni het Zesde Internationaal Sympo-
sium van de Sportgeneeskunde worden gehouden. De
kosten voor deelname aan dit symposium bedragen
f 150,— per persoon. Deelnemers aan de wedstrijden
hebben vrije toegang tot het symposium.

Gezien de stijgende belangstelling in ons land voorde
Medische Wereldspelen en het succes van vorig jaar
(voetbal zilver), heeft de organisatie het bureau MAS
Marketing & Sales Promotion BV verzocht als secre-
tariaat voor deelnemers uit Nederland te willen funge-
ren. Voor inlichtingen en aanmeldingen kunt u zich
richten tot MAS - Marketing & Sales Promotion BV,
Postbus 1009, 1200 BA Hilversum, tel. 035-46757, tx.
43431.

SUMMARY Oxygenation of the 20-carhon polyunsaturated fatty acid, arachidonic acid, which is
found m most body ceils of all domestic animals, leads to the formation of a group of compounds
possessing biologicalactiyity. These compounds, collectively known was eicosanoids, currently receive
considerable attention owing to their involvement in a wide variety of physiological and pathophysiolo-
gical processes.

Parlicular interest has been focussed in recent years on the role and control of prostanoids and
leukotrienes in inflammatory and allergic conditions in animals and man. Arachidonic acid metabolites
are also recognised to be intimately involved in reproductive and perinatal processes: with platelet
aggregation and vascular homeostasis: kidney function: fever; certain tumours and many other normal
and disease conditions. Eicosanoid research in veterinary medicine is still at a relatively early stage in
many respects and in this review an attempt is given to highlight some of the functions of this important
series of compounds both in health and in disease. As more evidence comes to light, it is possible that
veterinary surgeons may have to consider revising their clinical approach to the treatment of certain
disease states where eicosanoids are implicated or where chemotherapy may interfere with their norma!
physiological activities.

Considerable emphasis in recent years has
been placed on the role of eicosanoids in
inflammation following the discovery in
1971 that the mode of action of aspirin and
other non-steroidal anti-inflammatory
drugs (NSAID) was linked to inhibition of
prostaglandin synthesis (31, 105, 113). Re-
cent reviews have examined the involve-
ment in and control of eicosanoids in in-
flammation in domestic species (52, 56)
and so this review, while summarising
some recent data on their inflammatory
involvement, will concentrate largely on
other biological actions of this important
group of agents.

EICOSANOID SYNTHESIS
General considerations
It is not the purpose of this article to review
in detail the biochemistry of eicosanoid
synthesis as the information is available
elsewhere (99, 100). However, the wide-
spread distribution and often enigmatic ac-
tivities of arachidonicacid metabolitesjus-
tify a brief consideration of the origins and
structures of these compounds.

The Royal Veterinary College (University of London), North Mymms, Hatfield. Hertfordshire AL9 7TA.
England.

Eicosanoids are classified according to
their biochemical structure (83). When
arachidonic acid is the substrate, the cyclo-
oxygcnase products typically have a sub-
script \'2\' as in prostaglandin Ej (PGEjjand
the lipoxygenase-derived substances have
the subscript \'4\' as in leukotriene B4
(LTB4). These subscripts reflect the double
bonds in the side-chains of the molecules
and identify the parent substrate. A Greek
letter, as in PGFjq, merely defines the
stereochemistry.

Arachidonic acid is the principal substrate
for eicosanoid synthesis in animal tissues
and is an essential fatty acid derived from
the diet either directly or following synthe-
sis from dietary linoleic acid. The manipu-
lation of the content of essential fatty acids
in diets has provided clues to the various
roles of eicosanoids in the body. As ara-
chidonatc, it is stored in esterified form in
the phospholipid fraction of the cell mem-
branes of virtually all body cells. An acyl
hydrolase, phospolipase Aj, releases ara-
chidonic acid from the membrane phos-
pholipids (32) whereupon it is either im-
mediately re-esterified or acted upon by
cyclo-oxygenasc or lipoxygenase enzyme
pathways as summarised in Figure 1.

Prostaglandins are oxygenated polyunsat-
urated fatty acids containing a cyclopen-
tane ring. The basic structure common to
all PGs is the 20-carbon prostanoic acid
skeleton with its 5-membered ring at C8-
C12 (Figure 2). Over 20 naturally occur-
ring PGs have been identified. The type of
PG (E, F, G etc.) is defined by the substitu-
tions on this cyclopentane ring as shown
in Figure 2. PGFj,^ for example, has two
hydroxyl (OH) groups on the ring whereas
PGE2 is characterised by the presence of
one OH group and one ketone moiety.

Fig. I. The metabolism of arachi-
donic acid by cyclo-oxygenase to
prostaglandins (PGs),prostacyclin
(PGIj) and thromboxanes (TXs).
and by 5-lipoxygcnase to the leu-
kotrines(LTs). Fordetailsscc text.

These prostanoids are not stored in tissues
(89) and many are very unstable with short
half-lives. PGI2 gives rise to 6-keto-PGF,f^
(Figure 4) and TXAj to TXB^ (Figure 5)
which are both more stable but biologically
relatively inert. PGHj additionally can lib-
erate malondialdehyde and a hydroxy-hep-
tadecatrienoic acid (HHT) (see Figure 1)
which also appear to have little biological
function. PGDj, PGE2 and PGFjq, are rel-
atively stable although in vivo, all prosta-
noids are rapidly removed once they reach
the systemic circulation chiefly by the
lungs.

Fig. 2. The basic prostanoic acid sl<eleton (above)
with various substitutions on the cyclopentone ring
(below) which give rise to different prostaglandins.

Prostacyclin is a bicyclic prostaglandin
(Figure 4) and the thromboxanes have a
6-membered oxane ring in place of the cy-
clopentane ring of the PCs (Figure 5).
When arachidonic acid is acted upon by
cyclo-oxygenase following its release from
the cell membrane, it is first converted to
the cyclic endoperoxide PGGj. PGG2 is
then converted to a second endoperoxide
PGH2 (Figure 3) which gives rise to the
\'classic PGs\' such as PGDj, PGEj and
PGF2Q,; to prostacyclin (PGIj) or to the
non-prostaglandin thromboxane A2
(TXA2) (97).

It is only during the last 10 years or so that
evidence has come to light concerning this
peroxidation pathway of arachidonic acid
metabolism. Following the studies of Ham-
berg and Samuelsson in 1974 (45) using
polymorphonuclear leukocytes (PMN), an
open-chain hydroxyacid, 5-HPETE (5-hy-
droxy-5, 8, 10, 14-eicosatetraenoic acid),
was found to give rise in these cells to an
unstable epoxide of arachidonic acid (9)
and this epoxide was given a name reflect-
ing its structure, leukotriene A4 (98). LTA4
was subsequently shown to give rise to
more stable metabolites such as LTB4 by
enzymic hydrolysis and LTs C4, D4, and E4
by more complex enzyme transformation
(100). The lipoxygenase pathway is shown
in molecular format in Figure 6. Slow
Reacting Substance of Anaphylaxis (SRS-
A) is now believed to be composed of one
or more LTs (82, 100).
According to Bray (11), LTB4, apparently
the most biologically active of the LTs so
far discovered, is fairly rapidly metabolised
in the presence of PMNs. A half-life for
LTB4 of 25 minutes has been reported (98)
at 37° C in the presence of human PMNs
with the eicosanoid being metabolised to
20-carboxy-LTB4 and 20-hydroxy-LTB4
(97).

Veterinarians are perhaps most familiar
with the physiological role of eicosanoids
in connection with the field of reproduc-
tion and obstetrics of domestic animals.
PGFj^ and analogues have been used for
several years to control breeding and to
treat a variety of reproductive disorders in
cattle, horses and other species. Much has
also been written on the role of eicosa-
noids in inflammation but it is not always
appreciated that this group of arachidonic
acid metabolites can be biosynthesised in
every body cell so far examined with the
exception of erythrocytes. They are, there-
fore, probably intimately and intricately
involved in a variety of normal biological
processes. One of the difficulties in making
dogmatic statements about the physiologi-
cal effects of eicosanoids is that many are
easily released when tissues are handled or
mildly stimulated. In the early days, this
gave rise to many anomalous reports of
high prostaglandin levels in a variety of
tissues which, in several instances, were
probably due to ex vivo generation.
Overwhelming evidence now indicates that
the prostanoids are not only pro-inflamma-
tory mediators but are involved with many
other actions in the body, including cardio-
vascular effects, and they may also act as
regulators of the immune response. Less is
known, however, about the physiology of
the recently discovered LTs but they are
known to be leukotactic (i.e. to chemically
induce directional movement) and chemo-
kinetic (i.e. to chemically increase activity)
for PMNs and potentially they may have
some physiological functions. Since much
more is known about the prostanoids,
these will be considered in detail after a
brief examination of the available data on
the biology and pharmacology of the LTs.

As outlined in Table 1, LTs have been im-
plicated in a number of human medical
conditions although until recently virtually
no studies had been undertaken to look for
them in similar conditions in domestic spe-
cies. In particular, LTB4 has been asso-
ciated with acute, PMN-rich inflammatory
lesions in man. This is not surprising as
LTB4 has been shown to be a very potent
leukotactic agent (33, 36, 86). Since PMNs
are known to contain pro-inflammatory
prostanoids and LTs both of which are
released during phagocytosis (80), it has
been suggested that LTB4 may have a role
in inflammation by enhancing the inflam-
matory reaction and its maintenance and
thereby contributing to the self-perpetuat-
ing, proliferative nature of many chronic
disease conditions. Another interesting pro-
perty is the apparent ability of LTB4 to
enhance the expression of surface comple-
ment Cjb receptors on human neutrophils
and eosinophils which may be linked to its
in vivo ability to increase the complement-
dependent killing of schistosomula of Schis-
tosoma mansoni by PMNs and eosinophils
(79).

Fig. 6. Lipoxygenase pathways of arachidonic acid metabolism. 12-lipoxygenase yields 12-hydroperoxy-
and 12-hydroxy-cicosatetraenoic acids ( 12-HPETE and 12-HETE); 5-lipoxygcnase converts arachidonate to
5-HPETE which then forms either 5-HETE or leukotrienc A4 (LTA4). A series of enzymic transformations
converts LTA4 to LTB4 (5,12-dihydroxyeicosatetraenoic acid; 5,12-DHETE) or to ETC,, LTD, and (not
shown) LTEj and LTF4. LTD4, or a mixture of LTs is believed to comprise slow-reacting substance of
anaphylaxis (SRS-A).

LTs will contract lung tissue (104) and have
been implicated in hypersensitivity and-
anaphylactic reactions. It has been shown
using guinea-pig lung preparations in vitro
that LTs stimulate arachidonic acid me-
tabolism generating TXAj, a potent bron-
choconstrictor (88). LTB4-induced con-
tractions of a lung parenchymal strip, for
example, were reduced by both cyclo-oxy-
genase and thromboxane-synthetase in-
hibitors. This may reflect the mode of ac-
tion in vivo of LTs which have been shown
to enhance the bronchoconstriction seen in
asthma in man (11). LTB4 will also con-
tract smooth muscle preparations such as
the guinea-pig ileum (GPI) and trachea in
vitro and it is interesting to note that it
appears to enhance the contractions of
GPI to other mediators such as histamine.
Similar effects may occur/« v(vo(14), and it
has thus been proposed that LTs may con-
tribute to the infiltration of neutrophils
and to the severe airway obstruction that
occur with cystic fibrosis in man. LTB4 and
LTD4 have been detected in the sputum of
patients suffering from this debilitating
disease with its allergy-like respiratory
symptoms (24) and from cases of bron-
chiectasis (119).

In the presence of other mediators such as
the vasodilator PGE2, LTB4 will enhance
vascular permeability (62, 115). This ac-
tion, together with its leukotactic proper-
ties, seems to promote leukocyte migration
and accumulation in chronic inflammatory
conditions. Indeed, as shown m Table 1,
human diseases like gout, rheumatoid ar-
thritis, psoriasis and chronic bronchitis, in
which LTs have been detected in nano-
gramme quantities, are all characterised by
a proliferation of PMNs. In the veterinary
field, LTB4 has been found in equine acute
inflammatory exudate (57) and work is un-
derway to assess its possible involvement in
other experimental lesions (A, J. Higgins
and P. Lees, 1985, unpublished data). It will
be interesting to expand the research base to
investigate whether LTs are contributing
to the pathology of a number of diseases of
domestic animals including chronic arthri-
tis, various skin disorders, allergic and
anaphylactic responses and disorders such
as equine chronic obstructive pulmonary
disease (COPD). In the case of COPD, it is
possible that extraction and assay of tra-
cheal washes for eicosanoid content might
prove revealing.

Research is, however, at an early stage and,
as Bray has pointed out ( 11 ) the observa-
tion that LTB4, stimulates Ca"^^ mobilisa-
tion across the cell membrane may indi-
cate, in addition to a pathological function,
a possible physiological role for the eicosa-
noid. The evidence as to whether or not the
LTs have any biological functions must.

Much more information is available for the
prostanoid group of cyclo-oxygenase de-
rived compounds which followed the elu-
cidation of the structures of PGE, and
PGFiQ, in 1963 and 1965 (5, 6). Certain
inter-related properties of some members
of the group have emerged. It was, for ex-
ample, reported in 1969 that PGFjjj, con-
stricted bronchi and blood vessels whereas
PGE2 dilated them (63). Other examples of
opposing physiological actions of prosta-
noids are discussed below and reflect the
wide range of activities and distribution of
precursors of this group of compounds.
Such discoveries were in dramatic contrast
to Professor Ulf von Euler\'s original con-
cept in 1936, following his isolation from
semen of a hitherto unknown substance
which contracted smooth muscle in vitro
and which he called \'prostaglandin\' in the
belief that it emanated principally from the
prostate gland (114).-

The relative quantities and types of prosta-
noids produced by body tissues vary con-
siderably but, in view of the known and
probable differing biological functions and
activities undertaken by these compounds,
this is hardly surprising. The variation de-
pends on the enzymes present in the tissues
to convcrt the cyclic endoperoxides to the
cffcctor prostanoids. The ability of a tissue
to produce a particular prostanoid may
require injury or other pathological stimu-
lus. Many workers, for example, have cited
as \'normal values\' various blood levels of
prostanoids in health, disease, or possibly
following an artificial experimental stimu-
lus such as endotoxin administration. The
remarkable spectrum of such \'normal\' pros-
tanoid concentrations which have been re-
corded (varying from picogramme to mi-
crogramme quantities per millilitre of
blood or plasma) reflects the inherent
problems in measuring eicosanoids accu-
rately and to some accepted standard.
Levels in blood are particularly unpredic-
table perhaps due to the high capacity for
prostanoid generation in circulatory plate-
lets and leukocytes. Caution must there-
fore be exercised in interpreting data giving
figures for blood prostanoid content (95,

Many of the properties ol the prostanoids
reflect their action on vascular smooth
muscle. It has been suggested that PGs may
exert some biological activity by manipula-
tion of the intracellular cyclic nucleotides.
This might be significant if an adjustment
in the ratio of cyclic adenosine monophos-
phate (cAMP) to cyclic guanosine mono-
phosphate (cGMP) in smooth muscle con-
trolled the relative levels of smooth muscle
relaxation or contraction (37, 70). Such a
simplistic concept must not be overvalued,
however, as it is likely that any relationship
between PGs and cyclic nucleotides is
highly complex. Nevertheless, it has been
shown that PGs of the E-type elevate
cAMP levels in some tissues by stimulating
adenylcyclase and the PGFj^ enhances
cGMP concentrations by its action on
guanylclyclase. PGI2 also affects cAMP in
platelets (108).

The interactions of the prostanoids with
each other and with other autocoids (local
hormones) are often of particular signifi-
cance in connection with organ function.
For example, in the kidney PGI2 is primar-
ily formed by the vessels of the renal me-
dulla and cortex and appears to have im-
portant implications for an interaction
with the renin-angiotensin system. PGE2
on the other hand is formed principally in
the medulla. However, it is likely that all
PGs synthesised by kidney tissue will pri-
marily affect the function ofthe cells where
they are produced. Inhibition of renal PG
synthesis produces profound effects on
kidney haemodynamics which can be of
vital importance. When dogs were anaes-
thetised with pentobarbitone and subject-
ed to surgical laparotomy (109), it was
found that renal PG production was stimu-
lated possibly due to the stress of surgery
and blood loss. Activation of the renin-an-
giotensin system following haemorrhage
leads to renal vasoconstriction which is
opposed by the marked increases in PG
release by the kidney in support of the
compromised renal circulation.
When 30% hypotensive haemorrhage
was experimentally induced in dogs, the
renal blood flow and glomerular filtration

rate fell many times more in animals which
had been pre-treated with the PG-inhibit-
ing NSAID indomethacin than in untreat-
ed controls (49). Similar reductions have
been reported in human patients suffering
from Chronic Renal Disease when given
indomethacin (27) although in cases of
acute renal failure the effects of NSAIDs
appear equivocal.

There is a relationship between renal PGs
and anti-diuretic hormone (ADH). PGEj
may help to regulate the excretion of water
and electrolytes since its release enhances
the excretion of solute-free water by the
inhibition of the action of ADH (73). The
mechanism of this action is not clear but
the PG may interfere with ADH-induced
cAMP formation.

Thromboxane has also been shown to be
produced by a stressed kidney although its
physiological role in this organ is uncer-
tain. By ligating one ureter in experimental
rabbits, the affected kidney produced mea-
surable amounts of TXA2 which was not
synthesised by the unstressed organ (81).
Different prostanoids exert different ef-
fects on different tissues. For example,
PGFjq, and TXAj have a constrictor effect
on blood vessels and bronchiolar muscula-
ture and PGE2 dilates them (44) which ex-
plains why the experimental administra-
tion of PGE2 to animals lowers the sys-
temic blood pressure (94). Similarly, intra-
venous infusion of PGI2 into conscious
ponies has been shown to lead to systemic
arterial hypotension and tachycardia (78),
probably as a result of extensive vasodila-
tion particulary in the gastro-intestinal
tract. In addition to the opposing effects of
PGE2 and PGF2Q, on smooth musculature,
opposing physiological functions are exhi-
bited by other prostanoids. One such classic
example is the homeostatic mechanism
which seems to exist between TXA2, a va-
soconstrictor (46) and PGI2, a vasodilator
(76); TXA2 is a potent aggregator of pla-
telets (46), PGI2 inhibits platelet aggrega-
tion (76). Vascular endothelium liberates
PGIj which will repel platelets (77) and
thus inhibit thrombus formation. Damage
to the blood vessels\' endothelium, however,
will reduce the output of PGlj and encour-
age platelet adhesion. This, of course,
serves a useful pathophysiological function
in that it will tend to reduce leakage from
an injured vessel. However, if the damage
is so severe that PGI2 synthesis has ceased,
the platelets may aggregate and lead to
thrombus formation. The relationship be-
tween these two unstable metabolites of
arachidonic acid probably depends on the
cAMP-inhibiting activity of TXA2 on pla-
telets which stimulates their recruitment
(108) balanced against the cAMP-enhanc-
ing activity of PGI2 which has an anti-
thrombotic action (77).
Gryglewski and his colleagues (42) have
suggested that low concentrations of lipid
peroxides in diseased atherosclerotic ves-
sels may inhibit PGI2 synthesis and this
predisposes their surfaces to platelet depo-
sition. Such low levels are preceded by the
excessive lipid peroxidation known to occur
during hyper-lipidaemia which accompan-
ies atheroschlerosis. Excessive lipid perox-
idation is also known to occur during hy-
povitaminosis E, carbon tetrachloride poi-
soning, exposure to ionizing radiation and
with some tumours. In the light of these
findings it might be profitable for veteri-
narians to take a fresh look at eicosanoids
in conditions such as nutritional muscular
degeneration in young calves (\'white mus-
cle disease\') and cases of cardiac failure
which have been reported in mature cattle
fed a diet deficient in vitamin E (43). It has
even been suggested that the low incidence
of myocardial infarction in Greenland Es-
kimos may be due to their predominantly
fish-based diet which is low in linolcic and
arachidonic acids thus restricting the pro-
duction of the proaggregatory TXA2 (28,
103).

PGs may have an important physiological
role in the local regulation of noradrener-
gic neurotransmission (116). They may
possibly function by regulating the release
of transmitter and by modulating the reac-
tivity of the effector organ in response to
the transmitter. PGEj, for example, seems
to be involved in normal transmission at
selected neuroeffectorjunctions by inhibit-
ing noradrenaline release. The PG may be
locally formed after activation of post-syn-
aptic receptors on the neuroeffector cell
and its action may represent a trans-synap-
tic feedback process (116).
Fever can be caused by prostanoids. A

PGE-like substance has been found in the
cerebrospinal fluid of cats during Shigella-
induced fever (30) and PGEj has been re-
covered from the CSF of human patients
suffering from a variety of febrile condi-
tions (101). PGEj has been reported to be
one of the most potent pyretic agents
known (74) and the fact that the febrile
effect can be blocked using cyclo-oxyge-
nase inhibiting drugs probably accounts
for the anti-pyretic activity of many
NSAlDs. Fever induced in goats injected
with E. coli endotoxin, for example, was
abolished if the animals were pre-treated
with flurbiprofen (112). That PGs are es-
sential for the febrile process is uncertain,
however, and a separate hypothesis has
been proposed involving endogenous pyr-
ogens acting through a process of protein
synthesis (48).

Raisz has recently reviewed the involve-
ment of PGs in bone and cartilage metab-
olism (91). A possible physiological role has
been postulated in regulating the growth
and remodelling of bone. Evidence also
exists that PGs mediate some pathological
changes in bone and cartilage. In organ
culture, PGs of the E scries inhibited colla-
gen synthesis (92) and promoted resorp-
tion of foetal long bone shafts (69). The
observation that indomethacin delayed frac-
ture healing (93) led to the suggestion that
PGs may play a role in the differentiation
and mineral deposition of cartilage. This
proposal perhaps justifies veterinarians re-
examining the prolonged use of phenyl-
butazone and other NSAIDs in some or-
thopaedic conditions.
Some tumours have been shown to synthe-
sise and liberate significant quantities of
prostanoids. These includc human mam-
mary carcinoma and the medullary carci-
noma of the thyroid from which PGEj- and
PGF2£j-likc materials have been extracted
(117). Bennett (4) has commented that
these PGs circulate in the bloodstream in
sufficient concentrations to cause diar-
rhoea. The suggestion that an increase in
PG production is a factor in the patho-
genesis of ulcerative colitis in man (38) is
given support by the finding of significant
quantities of PGs in the faeces of patients
suffering from this disease (39, 40) al-
though it is still unclear whether the pros-
tanoids assayed are a cause or a result of
the inflammation. In the light of these stu-
dies, it may be worth appraising the possi-
ble involvement of eicosanoids in Colitis
X in horses. Granulomatous tissues also
liberate PGIj and TXAj (17), and it will be
interesting to examine for eicosanoid con-
tent the chronic granulomatous osteomye-
litic tissues of bovine actinomycosis, udders
affected with chronic granulomatous mas-
titis, the thickened intestinal mucosa of
Johne\'s disease and other such chronic le-
sions commonly encountered in veterinary
practice.

Another field worthy of investigation is the
release of arachidonic acid and its metabo-
lites following administration of the diu-
retic agent furosemide. In dogs, it has been
shown that furosemide, by enhancing ara-
chidonate release in the kidney, induced an
increase in PG formation and hence renal
vasodilation (34). Increased renal synthesis
of PGEj and PGFjq, in man has also been
reported following furosemide administra-
tion (102). Furosemide has been used pro-
phylactically in horses prone to epistaxis
and is purported to reduce the incidence of
haemorrhage following exertion (110). Pa-
radoxically, the diuretic has been demon-
strated to inhibit platelet aggregation (65)
which, it might be presumed, would if any-
thing potentiate a propensity to nasal hae-
morrhage.

From these examples, it is evident, that
veterinary research in the eicosanoid field
is still at a very early stage. Many studies
into a wide variety of economically import-
ant animal diseases could usefully be in-
itiated. It is possible that findings from
such studies could modify the approach to
clinical control or treatment of a wide var-
iety of diseases affecting domestic species.

The role of the eicosanoids in inflamma-
tion has been reviewed in the recent veterin-
ary literature (52, 56) and these texts
should be consulted for detailed informa-
tion. However, it may be useful to examine
in tabular form some of the eicosanoids
recovered from body fluids and inflamma-
tory exudates of both domestic animals

Prostanoids probably act in several ways as
inflammatory mediators. They potentiate
the actions of other mediators, such as his-
tamine, bradykinin and complement C,
enhancing pain and oedema responses to
these mediators. Some, like the type E PGs,
cause vasodilation and hyperaesthesia.
The cyclo-oxygenase pathway also liber-
ates oxygen radicals and these potentially
destructive entities, as well as the products
of their breakdown may contribute sub-
stantially to tissue damage (52) and thereby
to the production of the cardinal signs of
inflammation. Interestingly, some PGs
have also been reported to be anti-inflam-
matory (8, 120); the pro- and anti-inflam-
matory activity being a reflection of the
PG, its concentration and the site of pro-
duction.

Phenylbutazone, flunixin and most other
NSAIDs currently used in veterinary prac-
tice owe their anti-inflammatory activity to
inhibition of the cyclo-oxygenase enzyme
that converts arachidonic acid to the cyclic
endoperoxides (Figure 1). This inhibition
can be demonstrated by reduction in levels
of prostanoids in inflammatory exudates
following the experimental induction of
acute inflammation and NSAID adminis-
tration (53, 59, 71).

Tablc 2. Examples of eicosanoids detected in biological lluids in domestic animals.

Species	Eicosanoids	Biological fluid	Source	References
Horse	PGE 2	[nflacnmatory exudate	Carrageenin-sponges s/c implanted	5a, 58
	PGE,, TXB,, LTB, 6-l<eto-PGr^, ^ 1 a	Inflammatory exudate	Carraqeenin-stirnulated tissue lining polypropylene tissue cages	55, 57, 61
	PGE^, PGEj	Synovial fluid	Tarsal joint, normal and inflamed	107
Dog	PGE 2	Lymph	Scalded pnws	1
	PGE,	Joint fluid	Endotnxin-induced arthritis	50
Cat	PGE,	Cerebrospinal fluid	Shigella spp. -induced fever	?0
Sheep	PGE,	Amniotic fluid	Pregnant ewes	75
	PGE,, 6-keto-PGE, PGF^^ 1 a	Lymph	E. coli inoculation into lymph nodes	66
	PGE,	Inflammatory exudate	Polytetrafluoroethylene chambers s/c implanted
	PGA, PGB, PGE	Semen	Artificial vaginas	26
Chicken	PGD,	Joint fluid	Urate-induced arthritis	2
	PGE„ PGF, „	Joint fluid	Urate-induced arthritis	35
THK VITI	iRINARY Ql ARTf Kl V. Voi.	7, No, I. .Iani\'aryI985		53

When Terragno and his co-workers dem-
onstrated a PG-induced vasodilator ef-
fect on the kidney during acute surgical
stress in anaesthetised dogs, they found
that the effect could be reversed if indome-
thacin was given (109). The resultant PG
inhibition severely compromised blood
flow and renal ischaemia soon developed.
In view of the wide ranging availability of
arachidonic acid metabolites throughout
the mammalian body it should be remem-
bered that the therapeutic administration
of NSAIDs as anti-inflammatory agents
may also inhibit the production of eicosa-
noids unconnected with the lesion being
treated but which may be serving a physio-
logical role in the body. Nephrotoxicity,
for example, can follow the administration
of such NSAIDs as naproxen or phenyl-
butazone prescribed for, say, musculo-

skeletal disorders (12, 72). In man, the inhi-
bition of renal PG synthesis by NSAIDs
has also been shown to predispose to peri-
pheral oedema (27). High doses of NSAIDs
may inhibit PGIj production by blood ves-
sel walls. If blood vessels are damaged and
blood flow slows then chances of thrombo-
sis are likely to be enhanced (67). Reference
to Figure 1 will illustrate how cyclo-oxyge-
nase inhibition (acting at point B) will stop
the production of both PGIj and TXAj. It
is worth noting in this connection that a
specific inhibitor of thromboxane-synthe-
tase (acting at point C) could be of great
value. By inhibiting thromboxane synthe-
sis and thereby preventing platelet aggre-
gation while exerting no effect at points A,
B or D and thereby on PGIj production by
vessel walls, a prophylactic approach to
some cardiovascular disorders may be in
sight. Our Unit is currently intensively re-
searching this area (A. J. Higgins and P.
Lees 1985; unpublished data).

Corticosteroids act in a totally different
manner to NSAIDs by blocking the release
of the arachidonic acid substrate (at point
A in Figure 1) (42, 56). This prevents the
release of both lipoxygenase and cyclo-oxy-
genase products and may explain, in part,
the superior anti-inflammatory activity of
many corticosteroids. However, side-ef-
fects present a serious drawback to the
long-term use of these agents and interest is
being shown in a new range of non-steroid
dual cyclo-oxygenase and lipoxygenase in-
hibitors which act at points B and B\' shown
in Figure 1 (52).

Finally, disturbances of the alimentary
tract frequently follow NSAID dosing and
this is also related to an effect on prosta-
noid synthesis. PGIj inhibition is probably
the major factor in gastro-intestinal irrita-
tion and ulceration in man and animals
after administration of NSAIDs by either
the oral or systemic routes. This and other
toxicological aspects of NSAID use in
veterinary practice have been recently re-
viewed elsewhere (72).

Because of their oxytocic and luteolytic ac-
tions PGFjq, and its synthetic analogues
are now part ofthe management systems of
many cattle units and are used in the
treatment of infertility in mares and cows
and for inducing parturition and abortion
in many species including man.
PGF2Q,-reductase, present in the micro-
somes of the bovine uterus (118) biosynthe-
sises PGFjf^ which is released in bursts
during the oestrus cycle terminating the
functional activity of the corpus luteum
and returning the cow to oestrus (68). In
pregnancy, this PG release is inhibited by
the implanted blastocyst and the corpus
luteum persists (87). The fact that elevated
levels of the PGIj metabolite 6-keto-PG-
F|q, are found during late pregnancy in
sheep in the blood of both mother and
foetus as well as in the amniotic fluid (75)
and that PGE levels rise in foetal plasma
just prior to parturition (16) supports the
evidence that other PGs may also be in-
volved in perinatal events.
The obstetrical and reproductive uses of
PGs in large animal practice have been
considered elsewhere (22, 23). One com-
monly prescribed PG analogue, clopros-
tenol, is shown in Figure 7 and illustrates
how minor modifications to the basic
PGFjq molecule can result in changes to
the required activity. In this case, clopros-
tenol exhibits much greater luteolytic activ-
ity but less smooth muscle effects than
PGF,^.

Prostanoids have also been shown to be
important in maintaining the patency of
the ductus arteriosus in utero (18). It has
been proposed that the increase in oxygen
tension at birth leads to a fall in PG pro-
duction which is a factor in duct closure
(84). Certainly it is known that the admin-
istration of cyclo-oxygenase inhibitors,
such as indomethacin, can cause constric-
tion of the ductus in vivo (19) which can be
reversed using PGE. These authors sug-
gested that in utero ductus patency may be
maintained by the PGE2 production by the
vessel wall. Indomethacin has been used to
close a patent ductus in premature babies
(51) and a PGE infusion appears to be of
value in maintaining a patency where car-
diac disease requires neonatal surgery or
other vital procedures (85).
The role of eicosanoids in male reproduc-
tive physiology has yet to be established. It
has been shown, however, that human
semen contains at least 17 different PGs
and is the richest known vertebrate source
of prostanoids (106). Although low con-
centrations of PGs in human seminal fluid
have been associated with infertility (15,
21) other workers, using sheep, have been
unable to demonstrate a correlation be-
tween fertility and semen PG concentra-
tion (26). Interestingly, semen PG levels
are also rcduced during NSAID adminis-
tration (20, 64) which, until proved other-
wise, must question the prudence of admin-
istering these drugs to valuable breeding
animals close to the time of service.

This review is not intended to cover com-
prehensively a subject that has filled count-
less volumes of books and journals. An
effort has been made, however, to update
the veterinary reader with some indications
of present knowledge and future research
trends in the field of eicosanoids and their
control. Already medical practitioners are
administering prostanoids clinically and
manipulating the arachidonic acid path-
way. Variations in vascular homeostasis,
thrombosis and ischaemia may all reflect
imbalances in the TXA^/PGIj ratio. PGIj
as \'epoprostenol\', is available to human
patients for certain clinical conditions and
drug companies are eagerly searching for
specific thromboxane-synthetase inhibi-
tors. The link between dietary fatty acid
intake and a propensity for TXAj to in-
crease at the expense of PGI2 in blood ves-
sels is under particularly close investiga-
tion. The tip ofthe eicosanoid iceberg has
just appeared and the future seems exciting
and clinically optimistic for medical and
veterinary therapy.

The I\'inancial support of the Horserace Betting Levy
Board in the field of eicosanoids research in the horse
(Project Grant 334) is gratefully acknowledged. The
constructive comments of my colleague Dr Peter Lees
were much appreciated. The figures were drawn by
Leslie Dean and the manuscript typed by Christine
Kent; to both, I offer my thanks.

1. Änggard, E. and Jonsson, C. E.: Eflluxofpros-
taglandin in lymph from scalded tissue. Ada
Physiol Scand. 1971; 81: 440-7.

2. Anhut, H., Brune, K., Frölich, J. C., and Pes-
kar, B. A.: Prostaglandin D; is the prevailing
prostaglandin in the acutc inflammatory exu-
date of urate arthritis in ihc chicken. Bf. J.
Pharmac. 1979; 65: 357-9.

3. Anuson, G. M., Hamberg, M., and .lonsson, C.
E.: Prostaglandins in human burn blister Huid.
Ada Physiol. Scand. 1973; 87: 270-6.

4. Bennett. A.: Prostaglandins as factors in dis-
eases ofthe alimentary tract. In: Advances in
Prostaglandin and Thromboxane Research,
Vol. 2, Eds B. Samuelsson and R. Paoletti,
Raven Prc.ss, New York 1976; 547-55.

5. Bergström, S.. Rhyage, R., Samuelsson. B.. and
Sjövall, .L: The structure of prostaglandin E,,

6. Bergström. S. and Samuelsson, B.: Prostaglan-
dins. Ann. Rev. Biochem. 1965; 34: 101-8. "

7. Bombardieri. S.,CaUani. P.. Ciabattoni. G.. Di
Munno. O., Pascro, G., Patrono, C.. Pinea, E.,
and Puglicse, I\'.: The synovial prostaglandin
system in chronic inflammatory arthritis: Dif-
ferential effects of steroidal and non-steroidal
anti-inllammatorv drugs, ß/-../. Pharmac. 1981;
73: 89.3-901.

8. Bonta, 1. L. and Parnham, M..).: Prostaglandins
and chronic inllammation. Biochem. Pharma-
col. 1978; 27: 1611-23.

9. Borgeat, P. and Samuelsson, B.: Arachidonic
acid metabolism in polymorphonuclcar.leuko-
cytes. Effccts of ionophore A23I87. Proc. Nail.
Acad Sci.. USA 1979; 76: 2148-52.

10. Brain. S. D., Camp, R. D. R., Dowd, P. M..
Black, A. K.. Wollard, R M.. Mallet, A. L, and
Greaves, M. W.: Psoriasis and Icukotricne B4.
Lancd 1982; ii: 762.

11. Bray, M. A.: The pharmacology and pathophy-
siology of leukotriene B4. Rr. Med. Bull. 1983;
39; 249-54.

12. Brezin, .1. H.. Katz, S. M., Schwartz, A. B.. and
Chinitz. J. L.: Reversible renal failure and
nephrotic syndrome associated with nonsteroi-
dal anti-inflammatory drugs. N. Engl. ./. Med.
1979; 301; 1271-3.

13. Brodie, M. J., Hensby, C. N., Parke, A., and
Gordon, D.; Is prostacyclin the major pro-in-
flammatory prostanoid in joint fluid? Life Sci.
1980; 21: 603-8.

14. Brown, 1. M., Cunningham, F. M., and Smith,
M. J. H.; The effects of leukotriene B^ on iso-
lated smooth muscle preparations. Br. J. Phar-
macol. 1981; 74; 924P.

15. Bygdeman, M., Fredricsson, B., Svanborg, K.,
and Samuelsson, B.; The relation between fertil-
ity and prostaglandin content of seminal fluid
in man. FeriU. Sieril. 1970; 21; 622-9.

16. Challis, J. R. G.. Hart, I., Louis, T. M., Mit-
chell, M. D., Jenkin, G., Robinson, J. S., and
Thorburn, G. D.; Prostaglandins in the sheep
fetus; Implications for fetal function. In: Ad-
vances in Prostaglandin and Thromboxane Re-
search., Vol. 2, Eds B. Samuelsson and R. Pao-
letti. Raven Press, New York 1978; 115-32.

17. Chang, W. C.; Murota, S. L, Matsuo, M., and
Tsurufuji, S.: A new prostaglandin transformed
from arachidonic acid in carragcenin-induced
granuloma. Biochem. Biophys. Res. Commun.
1976; 72; 1259-64.

18. Coceani, F. and Olley, P. M.: The response of
the ductus arteriosus to prostaglandin. Cana-
dian ./. Phy.siol. Pharmacol. 1973; 51: 220-5.

19. Coceani, F. and Olley, P. M.; Role of prosta-
glandin, prostacyclin and thromboxanes in the
control of prenatal patency and postnatal clo-
sure of the ductus arteriosus. Sem. Perinalol.
1980; 4: 109-13.

20. Collier, J. G. and Flower, R. .1.: Effect of aspirin
on human seminal prostaglandins. Lancet 1971;
ii; 852-3.

21. Collier, J. G., Flower, R. .1., and Stanton, S. L.:
Seminal prostaglandins in infertile men. Feriil.
Sleril. 1975:26:868-71.

22. Cooper. M.: Prostaglandins in veterinary prac-
tice. In Practice 1981; 3: 30-4.

23. Cooper, W. L.: Clinical aspects of prostaglan-
dins in equine reproduction. Proc. 2nd Equine
Pharmacol. Symp. of the Am. Ass. Equine
Pract., Columbus, Ohio 1978; 225-31.

24. Cromwell, O., Walport, M. .1., Morris, 11. R..
Taylor, G. W., Hodson, M. E., Batten, J., and
Kay, A. B.: Identification of leukotrienes D and
B in sputum from cystic fibrosis patients.
Lancet 1981; ii: 164-5.

25. Davidson, E. M., Rae, S. A., and Smith, M. .1.
H.: Leukotriene B,, a mediator of inflammation
present in synovial fluid in rheumatoid arthri-
tis. Ann. Rheum. Dis. 1983; 42; 677-9.

26. Dimov, V. and Georgiev, G.: Ram semen pros-
taglandin concentration and its effect on fertil-
ity. J. Anim. Sci. 1977; 44; 1050-4.

27. Donker, A. .I.M.. Ansz, L., Brentjens, J. R. H.,
van der Hem, G. K., and Hollemans, H. J. G.:

The effect of indomethacin on kidney functior
and plasma renin activity in man. Nephron
1976; 17: 288-96.

28. Dyerberg, J., Bang, H. O., Stofferson, E., Mon-
cada, S., and Vane, J. R.: Eicosapentaenoicacid
and prevention of thrombosis and atheroscle-
rosis? Lancet 1978; ii: 117-9.

29. Eakins, K. E., Whitelocke, R. A. F., Bennett, A.,
and Martenet, A. C.: Prostaglandin-like activ-
ity in ocular inflammation. Br. med. J. 1972; iii:
452-3.

30. Feldberg, W. and Gupta, K. P.: Pyrogen fever
and prostaglandin-like activity in cerebrospinal
nuid. J. Physiol. 1973; 228: 41-53.

31. Ferreira, S. H., Moncada, S., and Vane, J. R.:
Indomethacin and aspirin abolish prostaglan-
din release from the spleen. Nature New Biol.
1971; 231: 237-9.

32. Flower, R.J. and Blackwell, G. J.: The import-
ance of phospholipase-Aj in prostaglandin bio-
synthesis. Biochem. Pharmacol. 1976; 25: 285-
91.

33. Ford-Hutchinson, A. W., Bray, M. A., Doig,
M. v., Shipley, M. E., and Smith, M. J. H.:
Leukotriene B, a potent chemokinetic and ag-
gregating substance released from polymor-
phonuclear leukocytes. Nature 1980; 286; 264-5.

34. Gerber, J. G. and Nies, A. S.: Furosemide-in-
duced renal vasodilation: The role of the release
of arachidonic acid. In: Advances in Prosta-
glandin and Thromboxane Research, Vol. 7,
Eds: B. Samuelsson, P. W. Ramwell and R.
Paoletti, Raven Pre.ss, New York 1980; 1079-82.

35. Glatt, M., Peskar, B., and Brune. K.: Leuko-
cytes and prostaglandins in acute inllamma-
tion. Experimentia 1974; 30: 1257-9.

36. Goetzl, E. J. and Pickett, W. C.: The human
PMN leukocyte chemotactic activity of com-
plex hydroxy-eicosatetraenoic acids (HETEs).
J. Immunol. 1980; 125; 1789-91.

37. Goldberg, N. D., O\'Dea, R. F., and Haddox,
M. K.: Cyclic GMP.zlrfv. Cyclic Nucleotide Res.
1973; 3: 155-223.

38. Gould, S. R.; Prostaglandins, ulcerative colitis
and sulphasalazinc. Lancet 1975; ii: 988.

39. Gould, S. R.: Assay of prostaglandin-like sub-
stances in faeces and their measurement in
ulcerative colitis. Lancet 1976; ii: 489-97.

40. Gould, S. R., Brash, A. R., and Conolly, M. E.:
Increased prostaglandin production in ulcera-
tive colitis. Lancet 1977; ii: 98.

41. Greenwood, B. and Kerry, P. J.: Prostaglandins
and the sources of their production in a mild
inflammatory lesion in sheep. J. Physiol. 1979;
288: 379-91.

42. Gryglewski, R. J., Bunting, S., Moncada, S.,
Flower, R. J.,and Vane, J. R.: Arterial wallsare
protected against deposition of platelet thrombi
by a substance (prostaglandin X) which they
make from prostaglandin endoperoxides. Pros-
taglandins 1976; 12; 685-713.

43. Gullickson, T. W. and Calverley, C. E.: Cardiac
failure in cattle on vitamin E-free rations as
revealed by electrocardiograms. Science 1946;
104: 312-3.

44. Hamberg, M., Hedqvi.st, P., Sirandberg, K.,
Svensson, J., and Samuelsson, B.: Prostaglan-
din endoperoxides. IV. Effects on smooth
muscle.to. 1975;16:451-62.

45. Hamberg, M. and Samuelsson, B.: Prostaglan-
din endoperoxides. Novel transformations of
arachidonic acid in human platelets. Proc.
Nail. Acad. Sci. USA 1974; 71: 3400-4.

46. Hamberg, M., Svensson, J., and Samuelsson,
B.: Thromboxanes: a new group of biologically
active compounds derived from prostaglandin
endoperoxides. Proc. Natl. Acad. Sci., USA
1975; 72: 2994-8.

47. Hammarström, S., Hamberg, M., Samuelsson,
B., Duell, E. A., Stawiski, M., and Voorhees, J.
J.: Increased concentrations of non-esterified
arachidonic acid, 12L-hydroxy-5,8, 10, 14-eico-
satetraenoic acid, prostaglandin Ej, and pros-
taglandin Fj^ in epidermis of psoriasis, Proc.
Natl. Acad Sci., USA 1975; 72: 5130-4.

48. Hellon, R. F., Cranston, W. I., Townsend, Y.,
Mitchell, D., Dawson, N. J., and Duff, G. W.:
Some tests of the prostaglandin hypothesis of
fever. In: Fever. Ed. J. M. Lipton, Raven Press,
New York, 1980; 159-64.

49. Henrich, W. L., Berl, T., McDonald, K. M.,
Anderson, R. J., and Schrier, R. W.: Angioten-
sin II, renal nerves and prostaglandins in renal
haemodynamics during haemorrhage. Am. J.
Physiol. 1978; 235: F46-F51.

50. Herman, A. G. and Moncada, S.: Release of
prostaglandins and incapacitation after injec-
tion of endotoxin in the knee joint of the dog.
Br. J. Pharmac. 1975; 53: 456P.

51. Heyinan, M. A., Rudolph, A. M., and Silver-
man, N. H.: Closure of the ductus arteriosus in
premature, infants by inhibition of prostaglan-
din synthesis. N. Engl. J. Med 1976; 295: 530-3.

52. Higgins, A. J.: The biology and pathophysiol-
ogy of the eicosanoids in inflammation, i. Vet.
Pharmacol. Therap. 1985; in press.

53. Higgins, A. J. and Lees, P.: Phenylbutazone
inhibition of prostaglandin E, production in
equine acute inllamiTiatory exudate. Vet. Rec.
1983; 113: 622-3.

54. Fliggins, A. J. and Lees, P.: A bioassay tech-
nique for prostaglandin-like activity in equine
inflammatory exudate. Br. Vet. ./. 1984\' 140\'
609-15.

55. Higgins, A. .1. and Lees, P.: Arachidonic acid
metabolites in carrageenin-induced equine in-
flammatory exudate./ Vet. Pharmacol. Therap.
1984; 7: 65-72.

56. Higgins, A. J. and Lees, P.: The acute inflam-
matory process, arachidonic acid metabolism
and the mode of action of anti-inflammatory
drugs. Equine Vet. J. 1984; 16: 163-75.

57. Higgins, A. J. and Lees, P.: Detection of leuko-
triene B, in equine inflammatory exudate Vet
Rec. 1984; I 15 : 275.

58. Higgins, A. J., Lees, P., and Higgs, G. A.: The
detection of prostaglandin-like activity in equine
inllammatory exudate - a preliminary report.
Equine Vet. J. 1984; 16: 71-3.

59. Higgins, A, .1., Lees, P., and Taylor, J. B.: InOu-
ence of phenylbutazone on eicosanoid levels in

60. Higgins. A. J., Lees, P., Taylor, ,1, B. O., and
Ewins, C. P.: Flunixin meglumine: Quantitative
determination in and effects on composition of
equineinflammatoryexudate.gr. Vet. J. 1984;
in press.

61. Higgins, A. J., Lees, P., and Wright, J. A,: A
tissue-cage model for the detection of prosta-
glandin-like activity in equine acute inflamma-
tory exudate. Res. vet. Sci. 1984; 36: 284-9.

62. Higgs, G. A., Salmon, J. A,, and Spayne, J, A.:
The inflammatory effects of hydroperoxy and
hydroxy acid products of arachidonic lipoxy-
genase in rabbit skin. Br. J. Pharmacol. 1981;
74: 429-33.

63. Horton, E. W.: Hypotheses on physiological
roles of prostaglandins. Physiol. Rev. 1969; 49:
122-61.

64. Horton, E. W., Jones, R. L., and Marr, C. G.:
Effects of aspirin on prostaglandins and fruc-
tose levels in human semen. J. Reprod. Fen.
1973; 33: 385-92.

65. Ingerman,C.M., Smith, J. B,, and Silver, M, J.:
Inhibition of the platelet release reaction and
platelet prostaglandin synthesis by furosemide.
Thromb. Res. 1976; 8: 417-9.

66. Johnston, M. G., Hay, J. B., and Movat, H. Z.:
The distribution of prostaglandin in afferent
and efferent lymph from inflammatory sites.
Am. J. Pathol. 1980; 99: 695-714.

67. Kelton, J. G., Hirsh, J,, Carter, C. R., and
Buchanan, M. R.: Thrombogenic effect of high-
dose aspirin in rabbits. Relationship to inhibi-
tion of vessel wall synthesis of prostaglandin
Ij-like activity. J. Clin. Invest. 1978; 62: 892-5.

68. Kindahl, H., Edqvist, L. E., Granstrom, E., and
Bane, A.: The release of prostaglandin Fj^ as
reflected by 15-keto-13, 14-dihydroprostaglan-
din Fj^ in the peripheral circulation during
normal leuteolysis in heifers. Prostaglandins
1976; II: 871-8.

69. Klein, D. C. and Rai.sz, L. G.: Prostaglandins:
Stimulation of bone resorption in tissue culture.
Endocrinology 1970; 86: 1436-40.

70. Kuehl, F. A., Cirrillo, V. J., Ham, E. A., and
Humes, J. L.: The regulatory role of the prosta-
glandins on the cyclic 3\', 5\'-AMP system. Adv.
Biosci. 1973; 9: 155-72.

71. Lees, P. and Higgins, A. J.: Flunixin inhibits
prostaglandin E, in equine inflammatory exu-
date. Res. Vet. Sci. 1984; 37: 347-9.

72. Lees, P. and Higgins, A. J.: Clinical pharma-
cology and therapeutic use of non-steroidal an-
ti-inflammatory drugs in the horse. Equine Vet.
J. 1985; in press.

73. McGiff, J. C. and Wong, P. Y. K.: Compart-
mentalisation of prostaglandins and prostacy-
clin within the kidney: Implications for renal
function. Fed Proc. 1979; 38: 89-93.

74. Milton, A. S. and Wendlandt, S.; Effect on
body temperature of prostaglandins of the A, E
and F series on injections into the third ventricle
of unanaesthetised cats and rabbits../. Physiol.
1971; 218: 325-36.

75. Mitchell, M. D., Ellwood. D. A., Anderson, A.
B. M., and Turnbull, A. C.: Elevated concentra-
tions of 6-l<eto-prostaglandin F,^ in fetal and
maternal plasma and amniotic fluid during
ovine parturition. Prostaglandins Med. 1978; I;
265-6.

76. Moncada, S., Gryglcwski, R. .1., Bunting, S.,
and Vane, J. R.: An enzyme isolated from arter-
ies transforms prostaglandin endoperoxides to
an unstable substance that inhibits platelet ag-
gregation. Nature 1976; 263: 663-5.

77. Moncada, S. and Vane, J. R.: The role of pros-
tacyclin in vascular tissue. Fed. Proe. 1979; 38:
66-71.

78. Moore, J. M., Garner, H. E., Shapland, J. E.,
and Roberts, M, C.: Haemodynamic effects of
prostacyclin (prostaglandin I,) in conscious
ponies. Am. J. Vet. Res. 1982; 43: 1128-31.

79. Moqbel, R., Sass-Kuhn, S., Goetzl, E. J., and
Kay, A. B.: Enhancement of neutrophil- and
eosinophil-mediated complement-dependent
killing of schistosomula of Sehistosoma man-
soni in vitro by leukotriene B4. Clin. Exp. Im-
munol 1983; 52: 519-27.

80. Morley, J., Bray, M. A., Jones, R. W., Nug-
teren, D. H., and van Dorp, D. A.: Prostaglan-
din and thromboxane production by human
and guinea-pig macrophages and leukocytes.
Prostaglandins 1979; 17: 730-6.

81. Morrison, A. R., Nishikawa, K., and Needle-
man, P.: Unmasking of thromboxane A; syn-
thesis by ureteral obstruction in the rabbit kid-
ney. Nature 1977; 127: 259-60.

82. Murphy, R. C., Hammarstrom, S., and Sa-
muelsson, B.: Leukotriene C: A slow-reacting
substance from murine mastocytoma cells. Proe.
Natl Acad Sci.. USA 1979; 76: 4275-9.

84. Noel, S. and Cassin, S.: Maturation of contrac-
tile response of ductus arteriosus to oxygen and
drugs. Atn. J. Physiol 1976; 231: 240-3.

85. Olley, P. M. and Coceani, F.: Use of prosta-
glandins in cardiopulmonary diseases of the
newborn. Sem. Perinatal. 1980; 4: 135-41.

86. Palmer, R. M. J., Stepney, R. J., Higgs, G. A.,
and Eakins, K. E.: Chemokinetic activities of
arachidonic acid lipoxygenase products on leu-
kocytes of different species. Prostaglandins
1980; 20:411-8.

87. Perry, J. S., Heap, R. B., Burton, R. D., and
Gadsby, J. E.: Endocrinology ofthe blastocyst
and its role in the establishment of pregnancy. J.
Reprod Fert. 1976; suppl. 25: 85-104.

88. Piper, P. J. and Samhoun, M. N.: Stimulation
of arachidonic acid metabolism and generation
of thromboxane A; by leukotrienes B4, C„ and
D4 in guinea-pig lung in vitro. Br. ./. Pharmac.
1982; 77: 267-75.

89. Piper, P. J. and Vane, J. R.: The release of
prostaglandins from lung and other tissues.
Ann. N. Y. Acad Sci. 1971; 180; 363-85.

90. Rae.S. A.,David.son,E.M.,andSmith,M. J. H.:
Leukotriene B4, an inflammatory mediator in
gout. Lancet 1982; ii: 1122.

91. Raisz, L. G.: Prostaglandins and skeletal me-
tabolism. In: Prostaglandins. Ed. J. B. Lee, El-
sevier, New York 1982; 351-72.

92. Raisz, L. G. and Koolemans-Bcynen, R.:
Inhibition of collagen synthesis by prostaglan-
din E, in organ culture. Prostaglandins 1974; 8:
377-85.

93. Ro, J., Sudmann, E., and Marton, P. F.: Effect
of indomethacin on fracture healing in rats.
Acta. Orthop. Scand 1976; 47: 588-99.

94. Rose, J. C., Johnson, M., Ramwell. P. W., and
Kot, P. A.: Effects of arachidonic acid on sys-
temic arterial pressure, myocardial contractility
and platelets in the dog. Proc. Soc. Exp. Biol.
Med 1974; 147: 652-5.

95. Salmon. J. A. and Flower. R. J.: Prostaglan-
dins and related compounds. In: Hormones in
Blood, Vol. 2, 3rd edn., Eds. G. Gray and V.
James, Academic Press, London 1979; 237-319.

96. Salmon, J. A. and Flower, R. J.: Prostaglandins
and related compounds. In: Hormones in Blood,
Vol. 5, 3rd edn., Eds G. Gray and V. James,
Academic Press, London 1983; 137-65.

97. Salmon, J. A., Simmons, P. M.,and Palmer, R.
M. J.: Synthesis and metabolism of leukotriene
B4 in human neutrophils by specific radioim-
munoassay. ^Bi/e/!. 1982; 146: 18-22.

98. Samuelsson, B., Borgeat, P., Hammarstrom, S.,
and Murphy, R. C.: Introduction of a nomen-
clature: LtukoXnenzs. Prostaglandins 1979; 17:
785-7.

99. Samuelsson, B., Goldyne, M., Granstrom, E.,
Hamberg, M., Hammarstrom, S., and Malm-
sten, C.: Prostaglandins and thromboxanes.
Ann. Rev. Biochem. 1978; 47; 997-1029.

100. Samuelsson, B., Hammarstrom, S., Murphy, R.
C., and Borgeat, P.: Leukotrienes and slow
reacting substance of anaphylaxis (SRS-A). Al-
lergy 1980; 35: 375-84.

101. Saxena, P. M., Beg, M. M. A., Singhal, K. C,,
and Ahmad, M.: Prostaglandin-like activity in
the cerebrospinal fluid of febrile patients. Ind. J.
Med Res. 1979; 70: 495-8.

102. Scherer, B. and Weber, P. C.: Time-dependent
changes in prostaglandin excretion in response
to frusemide in man. Clin. Sci. 1979; 56; 77-81.

103. Sie.ss, W., Roth, P., Scherer, B.. Kurzmann. L,
Bohlig, B., and Weber, P. C.: Platelet-mem-
brane fatty acids, platelet aggregation and
thromboxane formation during a mackerel diet.
Lancet 1980; i; 441-4.

104. Sirois, P., Borgeat, P., and Jeanson, A.: Com-
parative effects of leukotriene B,, prostaglan-
dins I; and E,, 6-keto-PGF,^, thromboxane B,
and histamine on selected smooth muscle prep-
arations../. Pharm. Pharmacol. 1981; 33: 466-8.

105. Smith, J. B. and Willis, A. L.: Aspirin selec-
tively inhibits prostaglandin production hi
human platelets. Nature New Biol 1971; 231:
235-7.

106. Svanborg, K., Bygdemann, M., Eneroth, P..
and Bendvold, E.: Quantification of prosta-
glandins in human seminal fluid. Prostaglandins
1982; 24: 363-75.

107. Tamanini, C., Seren, E., Pezzoli, G., and Gui-
detti, M.: Concentrazione delle prostaglandine

E.-Ej nel liquido sinoviale di cavalli afTeti da
artropatie. Clinica vel. 1980; 103: 544-9.

108. Tateson, J. E., Moncada, S., and Vane, J. R.:
Effects of prostacyclin (PCX) on cyclic AMP
concentrations in human platelets. Prnsiaglan-
dins 1977; 13: 389-97.

109. Terragno, N. A., Terragno, G. A., and McGiff,
J. C.: Contribution of prostaglandins to the
renal circulation in conscious, anaesthetised
and laparotomised dogs. Circ. Res. 1977; 40:
590-5.

110. Tobin, T.: Eurosemide (Lasix) in the horse: An
overview. Proc. 23rd Ann. Conv. Am.
Equine Pracl.. Vancouver 1978; 419-21.

111. Trang, L. E., Granstrom, E., and Lovgren, O.:
Levels of prostaglandin F,^ and E; and Throm-
boxane Bj in joint fluid in rheumatoid arthritis.
Scand. J. Rheumalology 1977; 6: 151-4.

112. Van Miert, A. J. S. P. A. M. and van Duin, D. T.
M.: The effect of flurbiprofen upon fever and
ruminal stasis induced by E. coli endotoxin,
Poly l:Poly C and sodium nucleinate from
yeast in conscious goats. J. Vel. Pharmacol.
Therap. 1979; 2: 69-79.

113. Vane, J. R.: Inhibition of prostaglandin synthe-
sis as a mechanism of action for aspirin-like
drugs. Nature New Biol. I97I; 231: 232-5.

114. Von Euler, U. S.: On the specific vasodilating
and plain muscle stimulating substances from
accessory genital glands in man and certain
animals. J. Physiol. 1936; 88: 213-34.

115. Wedmore, C. V. and Williams, T. J.: Control of
vascular permeability by polymorphonuclear
leukocytes in inflammation. Nature 1981; 289:
646-50.

116. Westfall, T. C.: Local regulation of adrenergic
neurotransmission. Physiol. Rev. 1977; 57: 659-
728.

117. Williams, E. D., Karim, S. M. M., and Sandler,
M.: Prostaglandin secretion by medullary car-
cinoma of the thyroid. Lancet 1968; i: 22-3.

118. Wlodawer, P., Kindahl, H., and Hamberg, M.:
Biosynthesis of prostaglandin Fj from arachi-
donic acid and prostaglandin endoperoxides in
the uterus. Biochem. Biophys. Acta 1976; 431:
603-14.

119. Zakrzewski, .1. T., Barnes, N. C., Piper, P. .1.,
and Costello, .1. F.: Quantitation of Icuko-
trienes and prostanoids in the sputum of patients
with cystic fibrosis and bronchiectasis. Br. ./.
Pharmac. 1983; 79: C39.

120. Zurier, R. B. and Quagliata, F\'.: Effect of pros-
taglandin E| on adjuvant arthritis. Nature 1971;
234: 304-5.

My attention was drawn to an article on \'pink
eye\' in sheep (van den Bogaard Jr., A. E. J. M.;
Inclusion keratoconjunctivitis (\'pink eye\') in
sheep. The Veterinary Quarterly 1984; 6; 229-
34), which I read with great interest.
The subtitle being \'A proposal for a new
name....\', this new name should be discussed
before being accepted or rejected.
Since neither sheep nor the keratoconjunctivitis
are \'included\' by the disease, a more proper
name is: \'Sheep inclusion-body keratoconjunc-
tivitis\'. This name is in line with \'inclusion body
hepatitis\' in chickens and \'inclusion body rhini-
tis\' in swine. The author need not lose his nice
abbrevation \'SIK\': it may be maintained by
contracting the words \'inclusion\' and \'body\'.

With interest 1 have read the comment of Dr. G.
J. van Nie, veterinary practitioner, on my propo-
sal of a new name — sheep inclusion keratocon-
junctivitis — for \'pink eye\', caused by chlamy-
dia in sheep. The main objective of my proposal
was to separate chlamydial keratoconjunctivitis
in sheep from keratoconjunctivitis due to other
causes or with unknown aetiology. Therefore, I
proposed to include the laboratory findings
most typical for this disease (inclusions in cor-
neal cells of diseased animals) in its name.
Generally accepted names for chlamydial eye
infections with inclusions in corneal cells of dis-
eased eyes in otherspecies are: human inclusion
conjunctivitis and guinea pig inclusion conjunc-
tivitis.

The word inclusion is a noun, and chlamydia
are bacteria and not viruses. In this respect,
traditions of name-giving for viral diseases do
not apply to chlamydial infections.
On the other hand Shakespeare had Romeo
saying: \'That which we call a rose by any other
name would .smell as sweet\', and therefore I do
not have any problems with the name \'Sheep
inclusion-body keratoconjunctivitis\', because
it also serves the purpose of differentiating
chlamydial keratoconjunctivitis from other
keratoconjunctivitis in sheep due to other causes
or with unknown aetiology.

Een veehouder benaderde de Gezondheids-
dienst voor Dieren met het probleem dat hij
binnen 2 weken een 5-tal koeien met uierontste-
king had gehad. Er waren op dat moment ± 100
koeien in lactatie. Alle aangetaste koeien ver-
toonden eenzelfde ziektebeeld.
In enkele dagen zakte de melkproduktie zeer
sterk en na 4 a 5 dagen, wanneer de melkgift
gering was en niet verder meer daalde, werd een
afwijkend uiersecretum waargenomen. Het be-
trof hierbij altijd alle 4 kwartieren. Het uier zelf
bleef slap. Het secretum was geler van kleur dan
normaal en dik vloeibaar (papperig). De koe
zelf maakte geen erg zieke indruk, ze was iets
trager en er werd een geringe temperatuursver-
hoging waargenomen.

Uiteindelijk werd in het verloop van één maand
14% van de lacterende koeien aangetast.
Vier dagen na aanvang van de klinische \'masti-
tis\' was de melkgift weer volledig hersteld en het
aspect van de melk weer normaal.
Routinematig uitgevoerd bacteriologisch onder-
zoek van melkmonsters, door de veehouder
zelf genomen en ingezonden, was in alle ge-
vallen (5 koeien) negatief verlopen.
Het wel of niet toepassen van een antibiotische
therapie in het uier maakte geen enkel verschil
op het verloop van de ziekte.

Na het aanhoren van dit relaas kwam differen-
tiaal diagnostisch, mede naar aanleiding van
publikaties in The Veterinary Record(2, 3, 4) en
het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde [5),
een infectie met Leptospira hardjo in aanmer-
king.

In overleg met de praktizerende dierenarts werd
besloten om bloedonderzoek te verrichten op
agglutinerende afweerstoffen ten aanzien van
leptospiren.

Van 12 runderen die het beschreven ziektebeeld
vertoonden of vertoond hadden, werd bloed
afgenomen. Van 4 koeien werd een tweede
bloedmonster genomen 15 dagen later. Met be-
hulp van een agglutinatie-lysis-reactie werd op
het CDI van 8 leptospiren-typen de titer be-
paald.

Elf runderen bleken titers van ^ 200 te hebben
ten opzichte van Leptospira hardjo en Leptospira
sejroe (L. hardjo en L. sejroe behoren beide tot
de hebdomadis-groep van leptospiren en zijn
serologisch verwant (1).

Van de 4 runderen waarvan een gepaard mon-
ster werd genomen bleek dat één koe zowel in
het eerste als het tweede monster geen enkele
titer ten opzichte van Icptospirose had. Twee
runderen vertoonden een dalend titerverloop.
Eén koe liet een stijgende titer zien.
Het afnemen van de titer duidt op een wal ou-
dere infectie, een toenemende titer daarentegen
op een meer recente.

Nadat deze gegevens bekend waren werd con-
tact opgenomen met de veehouder. Deze bleek
op dat moment ziek te zijn en vertoonde griep-
achtige verschijnselen met een hevige hoofd-
pijn. De klachten waren van dien aard en zo
hardnekkig dat de huisarts tweemaal in consult
was geroepen. De veehouder werd onzerzijds
gewezen op het feit dat hij mogelijk leed aan een
Leptospira /tarrfyo-infectie en werd verzocht dit
aan de huisarts mee te delen. Bloedonderzoek
bij de veehouder liet een positieve Elisa-titer ten
aanzien van L. hardjo (IgM 1:320, IgG 1:10)
zien. Tevens werd een Elisa-titer van 1:80 ten
aanzien van L. sejroe aangetoond. Gezien de
verhouding IgM-IgG kan gesproken worden
van een recente infectie met L.hardjo.
De therapie voor de veehouder bestond uit een
kuur met een tetracycline-derivaat en rust. Het
herstel verloopt vrij traag; momenteel één
maand na de infectie, is nog geen sprake van
volledige genezing.

Leptospirose-infecties bij runderen komen in
vele landen van dc wereld voor. Met name de
infecties veroorzaakt door leptospiren beho-
rend tot de hebdomadis-groep staan momenteel
in de belangstelling. Serologische onderzoekin-
gen van runderen in Engeland duiden erop dat
subklinische infecties met leptospiren van de
hebdomadis-groep regelmatig voorkomen (2).
L. hardjo werd uit 13 van de 200 nieren van
gezonde slachtrunderen geïsoleerd (4).
Een infectie met L. hardjo bij runderen wordt
gekenmerkt door een plotselinge melkdaling en
koorts. Kenmerkend is de atypische mastitis.
Het uier wordt slap en oedemateus (flabby bag)
en bevat een kleine hoeveelheid dik, geel, op
biest gelijkend serum (4). Het aborteren van
vruchten is zeer wel mogelijk (3). Spontaan her-
stel volgt in de regel na 2 tot 5 dagen.
Als reservoir voor leptospiren worden vooral
kleine knaagdieren (ratten en muizen) genoemd.
Leptospiren dringen actief door slijmvliezen en
door beschadigde huid heen. Wellicht zijn infec-
ties per os of per inhalationem mogelijk.
Na het aanslaan van de infectie treedt een lepto-
spiremie op en de smetstof verspreidt zich naar
alle inwendige organen, ook naar de ongeboren
vrucht en het uier. Na het ontstaan van vol-
doende antilichamen sterven de meeste lepto-
spiren en alleen in een milieu waarin geen anti-

lichamen voorkomen (zoals in de niertubuli)
kunnen leptospiren overleven en zich verme-
nigvuldigen. Uitscheiding van leptospiren met
de urine kan gedurende de langere tijd (2 a 3
maanden) plaatsvinden. In de acute fase kunnen
ook leptospiren uitgescheiden worden met de
melk; de uitscheidingsduur is kort doordat wel-
dra antilichamen de leptospiren in het uier ver-
nietigen.

Het kweken van leptospiren uit melk (in de
acute fase) en uit urine is mogelijk maar moei-
lijk (4). De bacterie is zeer kwetsbaar. Snelle,
maar minder betrouwbare diagnostiek is moge-
lijk door de Leptospira direct aan te tonen met
behulp van een donkerveld-microscoop.
Infecties met leptospiren van de hebdomadis-
groep worden momenteel als zoönosen be-
schouwd, speciaal bij die bevolkingsgroepen
waar een direct contact bestaat met koeien. De
ziekte is in Nieuw-Zeeland een probleem met
400 gevallen per jaar op een bevolking van 3
miljoen (5). Het betreft hier vooral infecties van
personen werkzaam op veebedrijven en dan
vooral bij melkers. De besmetting van de melker
vindt waarschijnlijk plaats in de doorloopmelk-
stal doordat urinespatten op de conjunctiva te-
recht komen.

1. Amatredjo, A. en Campbell, R. S. F.: Bovine
Leptospirosis. Vet. Buil. 1975; 43: 875.

2. Ellis, W. A. en Miehna, S. W.: Bovine leptospiro-
sis: A serological and clinical study. Vet. Rec.
1976; 99: 387.

3. Ellis, W. A. en Michna, S. W.: Bovine leptospiro-
sis: Infection by the hebdomadis serogroup and
abortion - A herd study. Vet. Rec. 1976; 99: 409.

4. Higgens, R. J, et al.: Mastitis and abortion in
dairy cattle associated with Leptospira of the se-
rotype hardjo. Vet. Rec. 1980; 107: 307.

5. Terpstra, W. J. en Bercovich, Z.: Melkerskoorts,
de lcptospirose van veehouders. Ned. Tijd.schr.
Geneeskd 1984; 128: 1040.

Klimatologische omstandigheden in perso-
nenauto\'s: een bijdrage tot dierenbescher-
ming

Jascha, I. und Keck, G,; Klima im Personen-
kraftwagen: ein Beitrag zum Tierschutz. Wien.
Tierärztl. Wschr. 1971; 8/9: 227-37.

Schrijvers zijn cr vanuit gegaan dat het speciaal
\'s zomers regelmatig voorkomt dat proccs-ver-
baal wordt opgemaakt wegens dierenmishande-
ling van (meestal) honden die in een afgesloten
personenauto opgesloten zijn geweest. Zij heb-
ben daarom metingen verricht betreffende warm-
te cn vochtigheid in ccn afgesloten auto, op 25
achtcrccnvolgcndcdagcncn onder verschillende
klimatologische omstandigheden.
Hun resultaten hebben ertoe geleid, dat aan de
hand van enige tabellen en ccn werkschema (een
soort protocol) ook achteraf ccn advies aan ge-
rechtelijke instanties kan worden gegeven, wan-
neer men als expert geraadpleegd wordt.
Bij meteorologische stations zijn immers altijd
dc weersomstandigheden van ccn bepaalde dag
in het verleden op te vragen.

Houlton, .1. L. F.; Osteochondrosis of the
shoulder and elbow joints in dogs, ,/, Small
Anim. Pract. 1984; 25;\'399-413.

De groep van 58 honden met osteochondrosis
bestond voor 77% uit retrievers (vooral labra-
dor retrievers). Dc gemiddelde leeftijd was S\'/i
maand en dc groep bestond voor 78% uit reuen.
De belangrijkste symptomen van osteochon-
drosis aan dc voorbenen bij honden waren; pijn
bij passieve bewegingen, verminderde beweeg-
lijkheid van het gewricht, spieratrofic (niet bij
Osteochondrose van de elleboog), zwelling van
het gewricht cn crepitatie.
Bij het röntgenologisch onderzoek werden zowel
de linker- als de rechtergewrichtcn gefotogra-
feerd.

Schoudergewricht: groep 1: ecti radiokicent de-
fect aan het achterste deel van het caput nuincri.
Groep 2: osteosclerosis van het subchondrale
been aangrenzend aan het defect. Groep 3: os-
teoarthrosis.

Ellebooggewricht: groep 1: een articulair defect
aan de mediale humeruscondyl of een kleine
periarticulaire reactie op het proc. anconeus.
Groep 2: toename van de periarticulaire bot-
vorming. Groep 3: osteoarthrosis.
De citeria voor chirurgische behandeling waren:
voortdurende kreupelheid, pijn bij manipulatie
van het gewricht cn positieve röntgenologische
bevindingen.

De honden dic kreupel waren, maar waarbij
röntgenologisch géén osteochondrosis vast tc
stellen was, werden na 6 weken rust opnieuw
geröntgend.

Het merendeel van de groep, die conservatie!
behandeld werd. bestond uit honden waarbij
röntgenologisch osteochondrosis vastgesteld
was, maar die pijnvrij waren.
Na ccn \'follow-up\' van gemiddeld 15 maanden,
vertoonde 72% van de chirurgisch behandelde
en 82% van de conservatief behandelde schou-
dergewrichten geen klinische afwijkingen.
Röntgenologisch was 12% van de chirurgisch
behandelde en 45% van dc conservatief behan-
delde schoudergewrichten niet verslechterd,
echter 64%i van dc chirurgisch behandelde
schoudergewrichten vertoonde ernstige degene-
ratieve veranderingen (groep 3) ten opzichte
van slechts 18% van de conservatief behandelde
gewrichten.

Klinisch vertoonde 100% van dc chirurgisch
behandelde en 1A% van de conservatief behan-
delde ellebooggewrichten verminderde beweeg-
lijkheid en een zwelling van het gewricht.
Röntgenologisch was 16% van de chirurgisch
behandelde en 36%,\' van de conservatief behan-
delde gewrichten niet verslechterd.
Van de chirurgi.sch behandelde ellebooggewrich-
ten had 64% ernstige osteoarthrosis (groep 3).
Dit was voor dc conservatief behandelde ge-
wrichten 33%.

Dc conclusie kan getrokken worden dat de bij
voortduring pijnlijke schouder- cn elleboogge-
wrichten chirurgisch behandeld moeten worden.
Indien het gewricht niet pijnlijk is, verdient de
conservatieve therapie de voorkeur.

Neurologische symptomen veroorzaakt door
afwijkingen in de stofwisseling en/of hor-
moonhuishouding

Eigenmann. .1. E.: Metabole und cndocrine Ur-
sachcn von neurologischen Erkrankungcn.
Klein/ierpraxis 1984:29: 179-97.

In dit lange overzichtsartikel worden dc patho-
genese, kliniek cn therapie van een aantal aan-
doeningen op ccn rij gezet. Allereerst Hypogly-
caemic (verminderde beschikbaarheid van glu-
cose voor het centrale zenuwstelsel): aanvanke-
lijk zwakte bij opstaan en/of matheid, later
spierrillingcn cn speekselverlies, opzijvallen en
eventueel epileptiforme aanvallen. Chronisch
bijv. insulinoom of solide maligne tumoren.
Acuut bijv. bij pups (tot 12 weken) van dwerg-
rassen na stress (enting!), bij volwassen honden
endotoxinshock en overdosering van insuline.
Bij Hypocalcaemie (depolarisatic zenuwverbin-
dingen) de hond wordt rusteloos, nerveus, heeft
ataxie en zwakte, intermitterende trillingen in
bepaalde spiergroepen, later eventueel algemene
tetanie cn epileptoforme aanvallen. Acuut bij
zogende teven, chronisch bij hypoparathyreo-
dismc.

Bij Hypercalcaemie naast poly-uric/-dipsie.
spicrtrekkingen. Veroorzaakt bijv. door ma-
ligne tumoren als mamma-ca en sarcoom anaal-
zakjes bij teven.

Bij l.everin.sufficiënüe (gestoorde encephalo
neurotransmissie) gestoord agressief gedrag,
slaperigheid, dwalen en tenslotte cotna.
Bij diabetische honden en katten perifere zcnuw-
beschadigingcn bijv. van de quadriceps innerva-
tie, honden naar buiten gedraaide en doorge-
zakte achterbenen, katten lopen op de tarsu.
Eveneens perifere zenuwbeschadigingcn bij pn-
mairehypothyreoidoseb\\]w. farcialisparalyse met
ptosis en scheef houden van het hoofd. In uitge-
sproken gevallen slepende nagels over de grond.
Het laatste deel van dit artikel is gewijd aan de
neurologische symptomen door hyper-, respec-
tievelijk hypo-osmolaliteit van het bloed.
Bij de eerste treden, tengevolge van schrompe-
ling van hersencellen, symptomen op als irrita-
biliteit, ataxie, epileptiforme aanvallen, even-
tueel dood (hyperglycaemie, hypernatracmie).
Bij de tweede, tengevolge van zwelling van her-
sencellen en cerebraal oedeem, spierkrampen,
desoriëntering, anorexie (hyponatraemie. even-
tueel Addison).

Watkins, J. P. and Auer, J. A.: Physeal Injuries
The CompcniHum on Conlinuins^ Education 1984;
6: 226-35.

Beschadigingen van dc cpiphysairlijn worden
door Salter ingedeeld in vijl\'typen.
Auteurs laten naast een algemeen gedeelte over
de anatomie cn fysiologie van het cpifysairliin-
gebicd dc7.c vijf typen de revue passeren, waar-
bij aandacht besteed wordt aan ontstaan, prog-
nose en therapie.

Dc nadruk wordt gelegd op het feit, dat men bij
ieder trauma in de buurt van ccn aan de lengte-
groei deelnemende grocischijf (fractuur, dislo-
catie, distorsie) zeer verdacht moet zijn op later
optredende complicaties tengevolge van moge-
lijke beschadigingen van die schijf. Immers: in
het geheel van bot, bandapparaat, gewrichts-
kapsel en kraakbeen is de laatste de zwakste
schakel.

Vooral Salter type 5-beschadiging, waarbij de
grocischijf als het ware ingedrukt wordt, zonder
dat er sprake hoeft te zijn van röntgenologisch
waarneembare veranderingen, heeft ccn zeer
slcchtc prognose.

Als voorbeeld diene dc beschadiging van dc
distale cpiphysairlijn van dc ulna met radius-
curvus syndroom als gevolg.

Newell, K. W., Ross, A. D., and Renner, R. M.:
Phenoxy and Picolinic Acid Herbicides and
Small-intestinal adenocarcinoma in sheep. The
Lancet 1984; 8415: 1301-5.

Carcinoom van dc dunne darm is vrij frequent
bij schapen in Nicuw-Zccland. In dit land komt
relatief ook veel carcinoom van de dikke darm
bij de mens voor.

In ccn fraai uitgevoerde epidemiologische stu-
die werd bij ruim 20.000 geslachte ooien tussen
5,5 cn 7.5 jaar dc incidentie van dunne darmcar-
cinoom gerelateerd aan allerlei variabelen.
Dc relatie met twee typen herbiciden van het
phenoxy- en picolinezuur-type was significant,
vooral indien rcccnte expositie hieraan had
plaatsgehad. Merinoschapen leken minder ge-
voelig voor darmkanker.

In ccn aparte editorial wordt ingegaan op dc
potentiële betekenis van dc veterinaire epide-
miologie voor dc mens. Er zijn namelijk aanwij-
zingen dat schapen met darmcarcinoom (Nicuw-
Zccland), runderen met carcinoom van gehele
digestietractus (Schotland) cn kippen met slok-
darmcarcinoom (China), goede \'verklikkers\'
kunnen zijn voor ctiologische agentia die ook de
mens bedreigen.

Kerr, O. M. and McCaughey, W. J.: Tail paint-
ing technique as an aid to oestrus detection in
cattlc. Vet. Rec. 1984; 114: 605-7.

Schrijvers synchroniseerden de oestrus bij 33
vaarzen en bij 19 koeien met behulp van clo-
prostenol (Estrumate®). De dieren hadden wei-
degang.

Dc oestrusdetectie werd twee maal daags ver-
richt door ccn ervaren waarnemer. Om de de-
tectie te vergemakkelijken werd bij alle dieren
op de staartwortel verf aangebracht (20 x 5 cm).
Dieren waarbij de verf voor meer dan 25% was
verdwenen werden beschouwd als zijnde in oes-
trus. Bij alle dieren werd ter controle van dc
bevindingen bloed afgenomen voor bepaling
van het progestcrongehalle. Indien dit hoger
was dan I ng per ml werd aangenomen dat er
geen oestrus aanwezig was.
Uit dc resultaten kwam naar voren dal, indien
de verf voor meer dan 75% was verdwenen,
hetgeen het geval was bij 28% der vaarzen en bij
52% van dc koeien, al deze dieren ook werkelijk
in oestrus waren. Was de verf cchtcr voor 25-
759? verdwenen (bij 56% der vaarzen cn bij 44%
der koeien), dan was slechts 60% van deze die-
ren ook werkelijk in oestrus.
Geconcludeerd wordt dat het aanbrengen van
verf op de staartwortel bij koeien ccn beter
hulpmiddel is bij oestrusdetectie dan bij vaar-
zen. Dit omdat koeien sexueel actiever zijn dan
vaarzen. Meer dan een hulpmiddel kan het ech-
ter niet zijn vanwege het hoge percentage vals
positieven. (Uiteraard is dit percentage bij ge-
bruik van de techniek op ligboxenstallcn nog
veel hoger; Ref.)

Een verhoogd drachtigheidspercentage na le
inseminatie na het vroeg post partum toe-
dienen van Prostaglandine F2 a ÏHAM

Young, I. M., Anderson, D. B., and Plcndcr-
ieith, R. W.: Increased conception rate in dairy
cows after early post partum administration of
prostaglandin F2 a THAM. The Velerinary
Record 115:429-31.

In dc literatuur wordt aangenomen, dat vlak na
het an<alvcn de synthese van Prostaglandine F2
a in de uterus de uterustonus verhoogt wat de
involutie bevordert. Een lange involuticperiode
wordt derhalve geweten aan een onvoldoende
synthese van Prostaglandine F2 a.
Dc toediening van exogeen Prostaglandine F2
a, vrij snel nä het kalven, zou derhalve de invo-
luticperiode kunnen bekorten cn zou er voor
kunnen zorgen, dat de koe in een vroeger sta-
dium vruchtbaar is. Om dit nader te onder-
zoeken werden op drie melkveebedrijven, die
deelnamen aan een vruchtbaarheidsbegcleiding
door dc Universiteit van Glasgow, koeien in de
periode van 14 tot 28 dagen nä het kalven inge-
spoten met 25 mg dinoprost tromethaminc
(Prostaglandine F2 a THAM). Dit natuurlijk
Prostaglandine preparaat zou, volgens litera-
tuuropgaven, een groter cffcct op het myome-
trium hebben dan een Prostaglandine analoog.
Er werden 139 koeien, afwisselend, op grond
van de afkalfdatum, die lag tussen I januari en
30 april 1983, ingedeeld in ccn proef- en contro-
legroep. Op de dag van de injectie werd een
bloedmonster voor een progesteronbepaling
genomen. Uiteindelijk bleven 128 koeien (64 in
beide groepen) over. Het drachtigheidspercen-
tage na Ie inseminatie lag in de behandelde
groep op 68% tegen 43% in de controlegroep.
Dit verschil was hoog significant (p < 0,007).
Op grond van de progesteronbcpalingcn con-
cluderen dc auteurs dat dit effect niet veroor-
zaakt werd door een hueolytisch effect maar
door een positieve beïnvloeding van het myo-
metrium. Het interval tussen afkalven en de le
inseminatie werd niet bekort door de Prosta-
glandine injectie (gemiddeld in dc proef- en
controlegroep resp. 73 en 69 dagen). Het inter-
val afkalven tot conceptie daarentegen was in de
proefgroep gunstiger dan in de controlegroep
(resp. 87 cn 93 dagen) maar dit verschil was niet
significant. De tijd tussen afkalven en dc Ie
tochtigheid, die overigens niet bij alle dieren
was vastgesteld, werd door de behandeling ook
niet significant veranderd.
De auteurs menen dat een profylactische injec-
tie met Prostaglandine F2 a THAM een waar-
devol tniddel kan zijn om de vruchtbaarheid
van dc koe te verhogen.

Newby, T. ,1., Miller. B., Stokes, C. R., and
Bourne. F. G.: Hypersensitivity to dietary an-
tigens as the predisposing factor in post-wean-
ing diarrhoea. Proc. Pig Vet. Soc 1983; 10:
50-8.

Dc proceedings hebben betrekking op dc bij-
eenkomst van de Pig Veterinary Society op 9 en
10 november 1982 in Solihull, waar medewer-
kers van de \'Veterinary School of the University
of Bristol\' hun werk presenteerden.
Ondanks het feit dat E. coli zowel een rol speelt
bij het ontstaan van Coli-enterotoxicose direct
na dc geboorte, als ook van belang is bij dc
zogenaamde \'post weaning diarrhoea\' (PWD)
zijn er toch grote verschillen in dc etiologie van
beide aandoeningen. Dc cntero-pathogcne E.
coli wordt als belangrijkste etiologisch agens
voor de neonatale diarree bij biggen gezien.
Ter voorkoming van de aandoening wijzen dc
auteurs op het treffen van hygiSnischc maatre-
gelen pré-partum en het immuniseren van de
zeug (orale immunisatie verdient dc voorkeur
boven parenterale immunisatie in verband met
de produktie van Ig. A).
Het \'PWD-syndroom\' ontstaat 3-4 dagen na het
afspcncn van de biggen doordat grote hoeveel-
heden voedsel-antigenen een actieve immuno-
logische reactie induceren, waarbij een ver-
hoogde turnover van enterocyten, hypcrsecre-
tie, malabsorptic en villus atrofic kan worden
vastgesteld. Dit fenomeen treedt alleen op als dc
biggen nog niet imiriunologisch tolerant zijn
voor voedscl-antigcnen (dit is wanneerde biggen
voor het eerst met het allergccn in contact
komen of wanneer ze eerder te kort met het
voedsel-antigeen in aanraking zijn geweest waar-
door dc supprcssor-cellen niet overheersen en er
dus geen tolerantie is opgetreden).
Klinisch kan bij deze biggen ccn milde diarree
worden vastgesteld. Hetzelfde klinische beeld
treedt op wanneer na het spenen proliferatie van
E. coli plaatsvindt zonder dat ccn darnibescha-
diging aanwezig is.

Echter wanneer een dann beschadiging optreedt
omdat dc big nog geen tolerantie bezit, zal de E.
co//-bacterie aanslaan waardoor ernstige diar-
ree ontstaat.

Bij nict-immunologisch tolerante biggen zal
namelijk ten gevolge van dc verhoogde turn-
over. ccn verschuiving van mature (\'re-absorp-
tive cells\') naar immature (\'secretory cclls\') en-
terocyten plaatsvinden. Deze verschuiving effec-
tueert de werking van de door E. coli ge-
produceerde entcrotoxinen (dit toxine zet de
\'secrctory cclls\' namelijk aan tot hypersecretie).
Dc preventieve maatregelen moeten erop gericht

zijn om enerzijds de E. co/Z-prolilcratie te redu-
ceren (orale, parenterale immunisatie van de
biggen) cn anderzijds bij dc biggen tolerantie te
bewerkstelligen. Hel laatste kan verwezenlijkt
worden door de biggen al ± 2 weken voor het
spenen voldoende voer te laten opnemen of de
antigcniciteit van het voer te reduceren (= het
aanpassen van het proteïnen-gehalte van het
voer). Wanneer men zeker wil zijn dat er daad-
werkelijk imtnunologische tolerantie optreedt
(niet van alle biggen is de voeropnamc exact
bekend; Ref.). kan men overwegen om gelijktij-
dig met het voedsel-antigeen een adjuvans (oraal
of parenteraal) toe te dienen. Het tolerantie-
proces wordt dan versnel omdat er een toename
van suppessor-cellen plaatsvindt.

Hassbach, P., Kirpal, G., Görgen, M. und Bis-
ping, W.; Untersuchungen zum Vorkommen von
Keimen der Gattung Campylobacter beim
Schwein. Teil 11: kulturelles Verhalten. Diffe-
renzierung und Resistenzprüfung der isolierten
Campylobacterstämme. Berl. Münch. Wschr.
1984; 97: 1 13-9.

De groei was het best op de antibiotica-hou-
dende voedingsbodem volgens Butzler bij 43° C
(90,9% van alle stammen).
Van de statnmcn kon 68,8% op grond van het
biochemisch onderzoek worden getypeerd als
C, coli 10% als subspecies fetus, de ove-

Het serologisch onderzoek werd verricht vol-
gens de typering van Mitscherlich en Lies
(1958). Van de 7 biochemisch als C. fetus sub-
species fetus aangetoonde statmnen kon er
i slechts één serologisch worden bevestigd. (Bo-
vengenoemde Campylobacter spp. gelden als
; apathogcen voor het varken. De verwekker van
het ileïtis-terminalis beeld, C. sputorum spp.
muco.talis, werd niet aangetoond; Ref)
: Gevoeligheidstest (50 stammen)
i 100% gevoelig; gentamycine, neomycine;
I 90-98% gevoelig: ronidazol, ditnetridazol, fura-
j zolidone. nitrofuradantoïnc. dynamutulin,
: Chlortetracycline, chlorainphcnicol, apromyci-
ne;

\' 54-889{, gevoelig: speetam, kanamycine, poly-
mixine B, tylosine, nalidixine, erythromycine,
oleandomycine en sulfonamide;
18-38% gevoelig: ampicilline, lineomycine,
strcptomyeine, sulfamethoxi/trimcthoprim.ee-
phalonidine;

0-89f gevoelig: kanamycine, penicilline, baci-
tracine. J. van Berge Henegouwen.

Sinell, H. .1., Klingbell, H., and Bcnner, M.:
Microflora of edible offal with particular refer-
ence to Salmonella. J. Food Prot. 1984; 47;
481-4.

Ca 55\'/f van onderzochte slachtprodukten (108
varkenslevers, 1 12 harten, 94 longen, 49 slok-
darmen cn 45 pensen) waren Salmonella-posi-
tief Dat wil zeggen Salmonella\'s aanwezig in
een triplicaat van 10 grams monsters. Er werden
24 typen gevonden. Ca 65% was S. typhimu-
rium.

De besmettingspercentages waren als volgt ver-
deeld; verse varkenslever 70%, longen 65%,
slokdarmen 80%., pens 30%) en bevroren var-
kenslever 30%i. (De besmetting van zowel be-
vroren als verse varkenslever is aanzienlijk
hoger dan in de jaren \'70 in Nederland werd
gevonden, respectievelijk 10%. en 0%. Is dit ver-
schil een kwestie van hygiene?; Ref)
Schrijvers concluderen dat deze hoge besmet-
ting cen belangrijke verklaring is voor de bij
honden (in Bcrlijn)gevonden Salmonella-infec-
ties.

Gelet op het feit dat alle monsters genomen
werden van slachtprodukten, die goedgekeurd
waren voor menselijke consumptie, is er ook
een aanzienlijk risico voor de mens aanwezig.
Er wordt op gewezen, dat een betere hygiene
tijdens opslag cn transport gewenst is. Voorge-
steld wordt om slachtprodukten alleen in her-
metisch gesloten verpakking ter verkoop aan tc
bieden. Bovendien moet op de verpakking een
advies komen vooreen hygienische behandeling
in de keuken en een adequate verhitting.
In het onderzoek werd geen relatie vastgesteld
tussen de mate van Salmonella-besmetting en
het aantal Enterobacteriaceae.

Deze interessante studie over de veterinaire patholo-
gie in Rusland gedurende de periode 1860-1930 is
verrassenderwijs geschreven door een Amerikaanse
dierenarts-patholoog. Ondanks dc voorstelbare moei-
lijkheden die aanwezig zijn geweest bij het verkrijgen
en bestuderen van het benodigde, vaak in het Russisch
gestelde, materiaal, is de schrijver er in geslaagd een
vrij volledig overzicht te geven van de ontwikkelingen
de wetenschappelijke betekenis van de Russische ve-
terinaire pathologie.

In het eerste hoofdstuk wordt uitvoerig ingegaan op
de invloed, die dc Duitse pathologie op de ontwikke-
ling van de Russische veterinaire pathologie heeft
gehad. Een invloed, die van eminent belang is geweest
om deze discipline ineen moeilijke tijd en onder moei-
lijke omstandigheden te laten overleven.
Ruime aandacht wordt besteed aan de beschrijving
van de verschillende instituten en hun medewerkers
en het onderzoek en onderwijs dat er plaatsvond.
Vooral ten aanzien van infectieziekten, onder andere
runderpest, malleus, rabies en trichinöse, werd baan-
brekend werk verricht. Terecht stelt de auteur dat in
deze periode de Russische veterinair-pathologen hun
Engels-sprekende collega\'s tientallen jaren vooruit
waren in zowel onderzoek als onderwijs.
Deze ontwikkeling van de veterinaire pathologie in
Rusland werd niet alleen geschreven tegen de achter-
grond van de diergeneeskunde in het algemeen in
Rusland, maar ook in samenhang met de in de ver-
schillende perioden aanwezig zijnde sociale, politieke
en economische invloeden.

Gezien de kwaliteit van dit goed leesbare boek en de
schat aan gegevens die het behelst, kan met het volste
vertrouwen worden uitgekeken naar het volgende
boek van deze auteur, waarin de geschiedenis van de
Europese veterinaire pathologie aan dc orde zal
komen.

Al deze gevallen zijn, op een enkele uitzondering na,
terug te voeren op het verblijf van deze honden in
landen rondom dc Middelandse zee. waar de ziekte
endemisch is en als een belangrijke zoönose wordt
beschouwd. De toename van het aantal canme-gc-
vallen van Leishmaniasis in Nederland is ongetwijfeld
in de eerste plaats toe te schrijven aan het toerisme.
Daarnaast spelen verbeterde diagnostiek en mogelijk
de uitbreiding van het besmette areaal een rol. De
vector van Leishmaniasis komt hier echter niet voor.
Daar dit rapport grote nadruk legt op de klinische
aspecten bij de mens en de epidemiologie zal de Ne-
derlandse veterinair hierin weinig van zijn gading
vinden. Klinische symptomen en pathofysiologische
afwijkingen, toegespitst op de hond, staan in dit rap-
port niet vermeld.

De therapeutische mogelijkheden bij de mens, voor-
namelijk met antimoon preparaten worden weliswaar
besproken, doch er ontbreekt iedere verwijzing naar
het gebruik bij de hond, waar zeer vaak recidieve
optreden zelfs na langdurige therapeutische behande-
ling.

Een ieder die zich op de hoogte wil stellen omtrent de
nieuwste ontwikkelingen op het gebied van Leishma-
niasis bij de mens en de rol die het dier daarbij speelt
als gastheer, zal echter veel in dit rapport van zijn
gading vinden. Voor deze categorie personen is dit
rapport dan ook in de eerste plaats geschreven en ten
zeerste aan te bevelen.

(World Health Organization. Genève 1984. Teehnieai
report series 701. ISBN 924 120701 9).

De Wereld Gezondheids Organisatie, gealarmeerd
door de toenemende verspreiding en voorkomen van
Leishmaniasis bij de mens, heeft een groep van 16
experts dit technische rapport laten schrijven. Ook de
in Nederland werkzame kleine hui.sdierenprakticus
ziet de laatste jaren hoe langer hoe meer gevallen van
Leishmaniasis bij de hond.

\'Groep Praktici Grote Huisdieren\'.
Een interessant detail, dat vragen oproept. De
schoenmaker had zich bij zijn leest moeten
houden.

Bosma gaat voorbij aan de stellingname of een
beroepsvereniging i.e. de KNMvD zich ook
moet bemoeien met het privéleven van de be-
roepsuitoefenaren of uitsluitend met de facetten
van de beroepsuitoefening.
Ik stel mij op het standpunt dat welke beroeps-
vereniging dan ook daar niets mee te maken
heeft. Bosma neem ik aan stelt zich op het
standpunt dat dit wel tot de competentie be-
hoort.

Het gaat niet om 85% en 15% van de uitge-
brachte stemmen. Het ging om hoeveel colle-
gae, die onder de verplichting zouden vallen de
informatie-avonden bezochten en hoeveel stem-
men er in totaal werden uitgebracht. Dat laatste
was een minderheid ten opzichte van de ver-
plicht aangeslotenen. De informatie-avond die
ik bezocht was een farce. Het spel was reeds ge-
speeld.

Het feit dat men jaarlijks nu bijgesteld bijna
/\'16.000,— fiscaal mag reserveren, maakt ie-
dere verplichting tot meer of anders overbodig,
zeker in de vrije sector. Het betekent dwang.

Als de KNMvD (vijf jaar studie) er niet mee
begonnen was, had de SER geen enkele be-
moeienis met ons getoond. Terecht!
Het is altijd een hachelijke zaak zijn tegen-
stander onbekendheid met de materie te verwij-
ten. Zoiets werkt als een boemerang. Men stapt
maar niet zo de SER binnen. Men moet zeer
terzake dienende argumenten hebben. En die
had ik.

Wat meer kennis van de politicologie zou ook
Bosma sieren. Hij zou dan geweten hebben dat
het na-oorlogse Eerste Kamerlid dr. S. Bronger-
sma (PvdA) in de oorlogsjaren zijn beruchte

boek; \'De Corporatieve Staal, een verheerlij-
king van het Portugese stelsel (Salazar)\' liet ver-
schijnen. De PBO adepten in Nederland hebben
bij voorkeur hun mening op dit boek laten
steunen.

\'Juist om het collectief Bosma draait de zaak
om. Ik wens eerst te beslissen of ik en hoeveel
fiscaal aftrekbaar wens te reserveren en dan heb
ik tevens of daarna aan een verplichte premiebe-
taling (collectief) geen enkele behoefte meer
omdat dil een inbreuk maakt op mijn uitgaven-
patroon.

Collega Bosma c.s. had met zijn Grote Huisdie-
ren Praktici gewoon een collectieve verzekering
moeten sluiten.

Dat was fair play geweest! Ik zou mij er wel voor
hoeden in de gedachtenwereld van Bosma c.s.
binnen le dringen.

1. Evenals bijv. het onderhandelen over tarie-
ven voor de georganiseerde dierzicktenbestrij-
ding, dient mijns inziens het tot stand brengen
van een pensioenregeling te worden gezien als
een stuk sociale belangenbehartiging en dus wel
degelijk behorend \'bij de leest\'.

Een siudierapport dat aan alle prakiici was toe-
gestuurd, is in november 1973 op 5 plaatsen in
Nederland besproken. In mei 1974 is daarop
aan ieder een nader rapport, concept statuten en
concept reglement gestuurd die in mei in de
Afdelingen zijn besproken.
Pas daarna is over een definitief ontwerp van
statuten en reglement gestemd, waarbij 464
stemmen werden uitgebracht, wal volgens een
verslag van de KNMvD van 14-4-1974 \'een be-
langrijk groter percentage dan gebruikelijk is\'.

2. Dr. de Maar is tegen dwang en vindt
ƒ 16.000,— fiscaal vrij per jaar reserveren vol-
doende. Met dit standpunt wordt wel de moge-
lijkheid geblokkeerd om en een volledige pen-
sioenpremie en ƒ16.000,— le reserveren wat
dan ook door velen wordt gedaan (dus ook
dwang bij dr. De Maar namelijk maximaal
ƒ 16.000,—).

3. Mijn opmerking over onbekendheid met de
materie had zeker geen betrekking op hel al of
niet binnenwandelen bij de SER (zie Tijdschr.
Diergeneeskd 1984; 109; 941).

De zeer terzake dienende argumenten die dr. De
Maar destijds zegt te hebben gehad zijn kenne-
lijk niet voldoende geweest om de SER een ne-
gatief advies te laten uitbrengen. Dat dr. De
Maar mijn kennis van de politicologie kan
beoordelen, na slechts een kort commentaar op
een ingezonden stuk te hebben gelezen, is een
niet geringe prestatie.

Zelfs in een democratisch stelsel is niet te ont-
komen aan het feit dat men zich wel eens heeft te
houden aan regels die men liever anders zou
zien.

Hoe dr. De Maar zich echter voorstelt om in dit
land wel in iemands gedachtenwereld binnen te
dringen als hij dat zou willen is mij een raadsel.
Dat men iemands gedachtenwereld binnen-
dringt is voor een totalitair regiem met de meest
wrede methoden zelfs niet altijd mogelijk.
Dr. De Maar leze Alexander Dolgun\'s \'Een
Amerikaan in de Goelag\' (Elsevier 1976).

is mij duidelijk, dat bij een programma, zoals
het bovengenoemde, geen wetenschappelijke
uiteenzetting wordt verwacht (hetgeen een or-
chideën-deskundige voor het thema \'honde-
poep\' tijdens de uitzending overigens wel lukte)
van het thema faecale mileuverontreiniging,
maar indien men zich nadrukkelijk als \'dieren-
arts\' prononceert, zal men zich toch enigszins
aan de ongeschreven ethische gedragsregels
moeten houden, wil men niet zichzelf en de
beroepsgroep, waartoe men behoort, in discre-
diet brengen. De mij onbekende collega zal wel
een geweldige avond hebben gehad, voor de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde was zijn optreden, los ervan
of hij wel of niet lid is van deze vereniging, een
afgang.

Aangezien beide partijen nu twee keer hebben
gereageerd en een voortzetting van de discussie
tot herhalingen zal leiden, wordt hiermee de dis-
cussie gesloten - Red.

Het na lange tijd weer eens naar Sonja Barends
praatprogramma kijken (12 januari j.1.) resul-
teerde bij ondergetekende (overigens niet voor
de eerste keer) in ergernis en afkeuring. Dat het
thema \'hondepoep\' door een groep mensen (in-
cluis mevr. Barends) gebruikt wordt om de kij-
kers op zaterdagavond op infantiele boertigheid
le tracteren (het is voor sommige lieden al prik-
kelend om vieze woordjes zoals poepen, kakken,
etc. hardop te zeggen, laat staan dit voor een
paar miljoen kijkers te mogen doen!) is tot daar
aan toe, maar dat een dierenarts daaraan met
ongeremd enthousiasme meedoet is bedenkelijk
en teleurstellend. Nadat de \'collega\', die ik ove-
rigens niet ken, aangekondigd had dierenarts te
zijn, ging hij zich le buiten aan herhaaldelijk
gevraagd en ongevraagd leuk zijn: \'Sommige
drollen zijn ware kunstwerken\', \'Op alle hopen
zou een rood-wit-blauw vlaggetje geprikt moe-
ten worden, wat zou Amsterdam dan mooi
zijn\', etc., etc. Indien betrokkene ais ene Jansen
deze zaterdagavondhumor a la Barends len
beste had gegeven, alla, er is gelukkig een uit-
knop aan ieder TV-toestel, maar door zich als
dierenarts bekend te maken, wordt deze \'col-
lega\' vertegenwoordiger van een beroepsgroep,
die hij door zijn optreden schade toebrengt. Het

Op 26 en 27 februari 1985 zullen in het Jaarbeurs-
Congrescentrum te Utrecht (Congreszaal en zaal nr.
40 (vierde verdieping)), de CLO-studiedagen gehou-
den worden.

Bij het kiezen van de onderwerpen is getracht zoveel
mogelijk nieuwe ontwikkelingen in onze veehouderij
aan de orde te stellen. Het programma bevat ook dit
jaar weer enkele bijzonder actuele zaken.

Inlichtingen en uitvoerig programma zijn op het re-
daktiesecretariaat verkrijgbaar.

European Society of Veterinary Pathology,
the American College of Veterinary
Pathologists and the World Association of
Veterinary Pathologists

Van 4 tot 7 september 1984 is door de vakgroep
Veterinaire Pathologie van de Rijksuniversiteit
te Utrecht een congres georganiseerd in de vorm
van een Joint Meeting van de European Society
of Veterinary Pathology, the American College
of Veterinary Pathologists en de World Associa-
tion of Veterinary Pathologists. Dit gebeuren
waarvoor zich 130 deelnemers hadden gemeld
vond plaats ter gelegenheid van het 75-jarig be-
staan van het Instituut voor Veterinaire Patho-
logie, en de opening werd dan ook verricht in
het gebouw dat de vakgroep tot 1980 onderdak
heeft verschaft en inmiddels als Universiteits-
museum dienst doet. Het wetenschappelijk pro-
gramma vond plaats in dc goed geoutilleerde
collegezaal van het Hoofdgebouw Diergenees-
kunde in het Universiteitscomplex de Uithof.
Een groot aantal (65) voordrachten was in een
viertal sessies naar discipline of orgaansysteem
gerangschikt. Desalniettemin vertoonde het pro-
gramma een grote variatie in onderwerpen, ui-
teraard inherent aan de omvang van het vakge-
bied; hierin waren kleine- en landbouwhuis-
dieren, proefdieren en exotische dieren naar
evenredigheid vertegenwoordigd, zowel casuïs-
tisch als experimenteel gericht onderzoek.
Het betrekken van de Amerikaanse- en de We-
reldorganisatie van Veterinairpathologen in dit
gebeuren heeft helaas niet geleid tot een evenre-
dige deelname van niet-Europese vakgenoten.
Het was overigens verfrissend te ondervinden
dat de voertaal Engels was, waar men zich op
een enkele uitzondering na, naar beste kunnen
aan heeft gehouden; dit, in tegenstelling tot dc
meertaligheid waardoor de Europese bijeen-
komsten in het verleden werden gekenmerkt.
Tenslotte werd de congresgangers gelegenheid
geboden tot het deelnemen aan een rondleiding
door de verschillende instituten van de veteri-
naire faculteit. Al met al was dit congres, mede
door de vlekkeloze organisatie, een goede presen-
tatie van de Faculteit der Diergeneeskunde in
het algemeen en de Vakgroep Pathologie in het
bijzonder. Deze presentatie werd voorts kracht
bijgezet in de vorm van een uitgave van The
Veterinary Quarterly (Vol. 6, no. 4) welke gro-
tendeels gewijd was aan een aantal onderzoeks-
lijnen van het instituut en dat ter gelegenheid
van dit congres vervroegd was uitgegeven.
Eveneens werd aan de deelnemers van het con-
gres uitgereikt een uitgave getiteld \'History and
Bibliography of the Institute of Veterinary Pa-
thology\' onder redaktie van I. van de Gaagen J.
M. V. M. Mouwen en uitgegeven ter gelegen-
heid van dit 75-jarig jubileum. Naast een rijke-
lijk met fotomateriaal geïllustreerd historisch
overzicht van het instituut, alsmede een fotoga-
lerij van de medewerkers, bevat het een indruk-
wekkende opsomming van vanuit het instituut
bewerkte wetenschappelijke publikaties. On-
danks de dikwijls tegenvallende kwaliteit van de
foto\'s en de wellicht wat eenvoudige uitvoering
is dit een lezenswaardig werk geworden en een
waardevolle aanvulling van de bibliotheek van
de in de veterinaire historie geïnteresseerde die-
renarts.

\'Nog veel te veel worden ondoordacht gezel-
schapsdieren aangeschaft, niet alleen tot teleur-
stelling en verdriet van de eigenaar en zijn huis-
genoten, ook vaak ten nadele van de gezondheid
en het welzijn van het aangeschafte dier. Een
grotere zorgvuldigheid bij de aanschaf van
huisdieren zou het aantal zwerf- en afstands-
dieren dat bij asiels wordt aangeboden sterk
verminderen. Tenslotte is een gezelschapsdier
geen wegwerpartikel.\'

Dit o.m. zei staatssecretaris A. Ploeg (Land-
bouw en Visserij) ter gelegenheid van de ope-
ning op 25 januari 1985 van de 26e \'Bossche
Bondstentoonstelling\' voor kleine huisdieren in
de Brabanthallen te \'s-Hertogenbosch.
Samen met de Commissie Gezondheid en Wel-
zijn Gezelschapsdieren wil de staatssecretaris
dan ook een actie gaan voeren met het thema
\'Bezint, eer gij begint\'. In de Commissie Ge-
zondheid en Welzijn Gezelschapsdieren zijn
veel landelijke organisaties, die betrokken zijn
bij gezelschapsdieren, vertegenwoordigd. De
Nederlandse Vereniging tot Bescherming van
Dieren en de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde hebben deze
Commissie ingesteld. Door middel van deze
actie wil men de mensen wijzen op de verant-
woordelijkheden, die ze op zich nemen, als zij tot
de aanschaf van een huisdier overgaan en welke
problemen mogelijkerwijs kunnen ontstaan als
tevoren de consequenties van aanschaf onvol-
doende zijn gerealiseerd.

In het kader van bevordering van het welzijn
van onze dieren streeft staatssecretaris Ploeg
naar verbreding en verbetering van de wetge-
ving op dit terrein. Dit laatste zal onder meer tot
uitdrukking komen in de Gezondheids-en Wel-
zijnswet voor dieren, die hij binnen enkele
maanden aan het parlement zal aanbieden. Op
basis van deze wet kunnen ten behoeve van het
welzijn van dieren regelen worden gesteld aan
onder meer de huisvesting, de voedering, de
verzorging, de behandeling en het doden van
dieren.

Nederland heeft een goede naam wat betreft het
fokken van kleine huisdieren. Deze goede naam
komt met name voort uit de activiteiten die
binnen de verschillende fokverenigingen wor-
den ontplooid. Alhoewel hij de overtuiging had,
dat men de dieren daarbij zeer goed verzorgt,
wilde de staatssecretaris toch van de gelegen-
heid gebruik maken om nog eens te wijzen op
het gevaar van al te fanatieke sportbeoefening,
die kan leiden tot sportverdwazing. Hij noemde
onder meer fokken van dieren op schoonheids-
eisen die de gezondheid en het welzijn van de
nakomelingen nadelig kunnen beïnvloeden en
het fokken met dieren met functionele stoornis-
sen die op een erfelijke basis berusten. \'Dieren
met deze stoornissen maar ook dieren, die zoge-
naamd \'drager\' zijn van deze stoornissen, die-
nen van de fokkerij te worden uitgesloten,\'
aldus staatssecretaris Ploeg.

Voor de tweede maal reeds stelt EFFEM B.V.
(Europees marktleider in de sector huisdieren-
voeding) de EFEEM-prijs ter beschikking. Deze
prijs bekroont het beste in 1984 gepubliceerde
referaat, geschreven door een student dierge-
neeskunde in het afgelopen kalenderjaar 1984,
handelend over de geneeskunde en/of de voe-
ding van kleine huisdieren.
Het beste studentenreferaat wordt gekozen door
een jury, bestaande uit prof. dr. A. van \'t Kloos-
ter, prof. dr. J. E. Gajentaan en dr. P. Lem-
brechts (EFFEM).

De prijs bedraagt ƒ 1500,— en zal worden uitge-
reikt op 26 april 1985 tijdens de \'Voorjaars-
dagen 1985\' in Amsterdam.
Kandidaten voor de EFFEM-prijs 1985 kunnen
hun referaat indienen bij prof. dr. J. Gajentaan;
uiterste inzenddatum: 15 maart 1985.

For nine years BSAVA/C-Vet Continuing Education
Courses have proved to be of unequalled value in the
field of post-graduate education for the practising
Veterinary Surgeon Factual information of direct
practical value is presented by experienced tutors.
The Spring 1985 programme is the most comprehen-
sive yet. As usual, there are two weekend courses in
London and one each at Harrogate and Lancaster.
The two London courses again take up the \'surgery

London will cover some important aspects of inten-
sive care and post-operative management.
In addition, this Spring features the start of an expand-
ed programme for Animal Nurses, the second course
\'in the snow\' and a wholly practical course on equine
clinical techniques.

The number of participants on each course is limited
to encourage discussion, particularly on the weekend
courses.

Course notes and a certificate of attendance are pro-
vided for each participant.

Another chance to look at the diagnosis, treatment
and recent advances in this very important area of
small animal medicine.
March 15, 16, 17, London

This course will cover the diagnosis and treatment of
medical and surgical conditions of the alimentary
tract, including the oesophagus.
April 26, 27, 28, Lancaster
Course 85/7: General Refresher
The amount of time devoted to small animal work has
increased in many practices. This course will cover
those aspects of Anaesthesia, Radiology, Surgery and
Internal Medicine of most value to the practioner now
spending more time with small animals.
One-day Courses
March 22nd, London
Course 85/6: Shock and Fluid Therapy
Two courses concentrating on the recent advances
and practical management of two important areas of
post-operative management and intensive care.
Equine Practical Weekend
June 29th-30th, Oakham, Leics.
Course 85/8: Equine Practical Techniques
There will be no formal lectures but participants wil\'
have the opportunity to try out practical techniques
on ponies at an equine veterinary surgeon\'s premises.
Inlichtingen zijn eveneens op het redaktiesecretariaat
verkrijgbaar.

Apres un exposé iniroduaif du Pr. Ch. Pilet (Institut
d\'Immunologie Animale et Comparée)
Les enseignements pratiques seront dirigés par:
Lundi et mardi: Dr. Hirn (INSERM) - Luminy, Mar-
seille) et Mr. Mazie (Hybridolab - Inst. Pasteur,
Paris).

Les eonférenees seront données par:
mercredi matin: Pr. Sureau (Institut Pasteur, Paris),
Dr. Meuicmans (Institut Rech. Vétérinaires, Bruxel-
les), Dr. Van Zaae (Central Veterinary Institute, Le-
lystad).

mercredi après-midi: Dr. Vautherot (INRA, Thiver-
val Grignon), Dr. Mammerickx (Institut Rech. Vété-
rinaires, Bruxelles), Pr. Pastoret (Fac. Médecine Vété-
rinaire, Bruxelles), Pr. Barta (Universitéde Louisiane,
USA).

jeudi matin: Pr. Capron (Institut Pasteur, Lille). Pr.
Pillot (Institut Pasteur, Paris), Dr. Van Zaae (Central
Veterinary Institute, Lelystad),
vendredi matin: Dr. Salmon (INRA, Tours), Dr. Le-
tesson (Faculté Notre-Dame, Namur), Dr. Bernard
(Institut G. Roussy, VillejuiQ, Dr. Bohuon (Institut
G. Roussy, VillejuiO.

vendredi après-midi: Dr. Hoebeke(Institut J. Monot,
Paris), Dr. Caillou (Institut G. Roussy, Villejuif). Dr.
furent (Sanofi. Montpellier).
École Nationale Vétérinaire d\'Alfort 7. avenue du
Général-de-Gaulle. 94704 Maisons-Alfort Cedex
(France). Tél.: (I) 368.98.82.

9.00 Anticorps monoclonaux et distinction des sou-
ches rabiques.
10.00 Anticorps monoclonaux et maladie de New-
castle.

virus entéritiques.
15.00 Anticorps monoclonaux et leucose bovine.
16.00 Anticorps monoclonaux et virus IBR.
17.00 Anticorps monoclonaux et leucose féline.

9.45 Anticorps monoclonaux et antigènes du com-
plexe majeur d\'histo-eompatibilité.

Ce stage vise à donner une information précise sur les
méthodes générales de préparation des anticorps mo-
noclonaux et sur les différentes applications de ces
anticorps dans les domaines suivants: diagnostics, pré-
paration de vaccins, différenciation cellulaire, per-
spectives thérapeutiques des maladies infectieuses et
tumorales.

Ce stage s\'adresse à tous les chercheurs, enseignants et
techniciens intéressés par les objectifs ci-dessus: les
laboratoires d\'analyse, les vétérinaires, les firmes
pharmaceutiques et, d\'une manière générale, tous les
secteurs rattachés à la santé humaine et animale sont
particulièrement concernés.
Calendrier 1985

Une seule session; 18 au 22 mars.
Frais de participation et règlement
Les frais de participation s\'élèvent à F (H.T.) et
comprennent: la formation (enseignement, équipe-
ment, produits utilisés, etc.), les cinq déjeuners et les
dossiers de participants. Paiement à la réservation
d\'un quart du coût total, soit 1910 F (H.T.).
Déroulement du stage

La session se déroule du 18 au 22 mars 1985 dans les
locaux de l\'École Nationale Vétérinaire d\'Alfort, 7
avenue du Général-de-Gaulle à Maisons-Alfort.
Méthodes et supports pédagogiques
Ce stage comprend deux types d\'enseignement:

— des travaux pratiques réalisés cn laboratoire du-
rant les deux premiers jours;

— les trois jours suivants sont consacrés à des expo-
sés portant sur les différentes applications des an-
ticorps monoclonaux.

Des supports audiovisuels (diapos, transparents, etc.)
sont utilisés durant cette seconde partie.
Des documents de synthèse, sous la forme d\'un livret
du participant, sont remis aux stagiaires à l\'issue de la
session.

Herziening vaccinatie-regiem in
entgebieden - praktische richtlijnen
voor uitvoering enting

Onderstaande belangrijke tekst is d.d. 25 januari 1985
reeds als brief verzonden aan alle praktizerende dieren-
artsen in Nederland, gezamenlijk ondertekend door de
Directeur van de Veterinaire Dienst, de Secretaris van
de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Dierge-
neeskunde cn de Secretaris van de Stichting Gezond-
heidszorg voor Dieren. Teneinde beslist alle belangheb-
benden te bereiken wordt de tekst hierbij nogmaals
integraal afgedrukt.

\'Noodenting tegen varkenspest
Gezien de reeds enkele jaren heersende varkens-
pest-epizoötie is een kritische evaluatie van de
in het kader van de varkenspestbestrijding ge-
nomen maatregelen alsook van de naleving c.q.
uitvoering daarvan noodzakelijk gebleken.
Een en ander gaf enerzijds aanleiding tot het
herzien van het vaccinatie-regiem in de entge-
bieden, en anderzijds tot het opstellen van prak-
tische richtlijnen voor ondermeer de praktize-
rende dierenartsen die bij de vaccinaties tegen
varkenspest zijn of worden betrokken.

Onderzoek heeft uitgewezen dat bij de vaccina-
tie van \'te jonge\' biggen, geboren uit geënte
zeugen een zeer matige immuun-respons werd
verkregen als gevolg van de interferentie van
maternale antilichamen met het vaccinvirus.
Teneinde de immuunstatus van de varkenspo-
pulatie in de entgebieden te optimaliseren,
wordt het huidige vaccinatie-regiem ten aanzien
van de na-enting als volgt gewijzigd c.q. aange-
vuld:

— Vaccinatie van biggen, geboren uit geënte
zeugen, uitsluitend op een leeftijd tussen 7 en 9
weken, met andere woorden in de achtste of
negende levensweek.

— Vaccinatie van van buiten de entgebieden
afkomstige varkens binnen 2 weken na toevoe-
ging aan een bedrijf binnen een entgebied.

— Hervaccinatie van fokvarkens op een leef-
tijd van 6 tot 7 maanden, met dien verstande dat
fokgelten in de laatste maand vóór dekking op-
nieuw worden ingeënt.

— Hervaecinatie van alle fokvarkens vanaf de
leeftijd van 6 maanden, voorzover aanwezig in
de entgebieden \'Midden-Brabant 1\', \'Midden-
Limburg\', \'Gelderse Vallei en Veluwe\' en \'Kop
van Limburg\' (met andere woorden entgebie-
den 1 t/m 4). Deze éénmalige herenting dient
vóór 1 maart 1985 te hebben plaatsgevonden.

Toepassing van het vaccin
De toegelaten vaccins op basis van de verzwakt
levende C-stam mogen alleen in de aangewezen
noodentgebieden worden toegepast, en wel door
dierenartsen aan wie door of namens de Direc-
teur van de Veterinaire Dienst een desbetreffen-
de vergunning is verleend.
Met betrekking tot het gebruik van het vaccin
verdienen de volgende aspecten de aandacht:

— Het gevriesdroogde vaccin moet bij een
temperatuur van 4° C bewaard c.q. vervoerd
worden en tegen de inwerking van licht be-
schermd worden.

— Het in de suspensie gebrachte vaccin dient
binnen 1 uur gebruikt te worden, daar het vac-
cinvirus in vloeibaar milieu zeer labiel is en snel
zijn activiteit verliest.

— Voor de sterilisatie van injectiespuit en
naalden mag geen gebruik gemaakt worden van
antiseptica, omdat het geringste spoor van anti-
septicum het vaccinvirus kan inactiveren.

Als bewijs dat de dieren tegen varkenspest zijn
ingeënt dienen de varkens terstond na de enting
te worden voorzien van een door de Directeur
van de Veterinaire Dienst daartoe aangewezen
en beschikbaar gesteld oormerk.
Dit geldt ook ten aanzien van hervaccinaties,
met andere woorden bij de betreffende dieren
moet een tweede entmerk worden aangebracht.
Hiervoor moeten dezelfde merken worden ge-
bruikt als voor de start- en na-enting. De die-

renarts is verantwoordelijk voor een juiste iden-
tificatie van de door hem gevaccineerde dieren.
De merking moet door hem of onder zijn toe-
zicht worden uitgevoerd. De betreffende admi-
nistratie (entbonnen) dient uiteraard correct te
worden uitgevoerd.
Hygiënische maatregelen
Ter voorkoming van smetstofverspreiding is de
dierenarts gehouden;

— gebruik te maken van de bedrijfskleding,
laarzen en ontsmettingsbak(ken) die ingevolge
de Verordening preventieve gezondheidsmaat-
regelen van het Landbouwschap c.q. Bedrijf-
schap voor de Handel in Vee op het bedrijf
voorhanden moeten zijn;

— na ieder bedrijfsbezoek de injectiespuit en
naalden te steriliseren (10 minuten in kokend
water) en de handen gedurende 3 minuten met
desinfecterende zeep te wassen.

Het uiteindelijk succes van de gebiedsnood-
entingen wordt behalve door het \'opsporen\' van
de laatste virushaard ook bepaald door het
blokkeren van de viruscirculatie in de varkens-
stapel door middel van consequent en lege artis
uitgevoerde vaccinaties.

Daarbij is een strikte naleving van bovenstaan-
de richtlijnen door de praktizerende dierenarts
een eerste vereiste.

Ondergetekenden verwachten derhalve dat de
dierenarts zich consequent hieraan zal houden.\'

Op 17 januari 1985 heeft zich te Beers in het
noordoosten van de provincie Noord-Brabant
een geval van varkenspest voorgedaan met een
aantal contacten. Tevens bevonden zich nog een
aantal contacten van een uitbraak op 15 januari
te Bakel in de buurt.

Om verdere verspreiding van de ziekte in deze
regio te voorkomen, heeft hel Ministerie van
Landbouw en Visserij vervolgens maatregelen
genomen. Dit is gebeurd door middel van de
\'Regeling Varkenspestmaatregelen Beers 1985\'
die met ingang van 22 januari in werking is
getreden.

De regeling houdt in dat vervoer van varkens is
verboden in een gebied dat grofweg begrensd
wordt door de lijn: Uden, Gennep, Mook, rivier
de Maas, Hedel, \'s-Hertogenbosch, Oss, Uden.
Voor slachtvarkens met een levend gewicht van
minimaal 85 kg gold het verbod slechts tol en
mei 5 februari 1985, terwijl het vóór die datum
al niet van toepassing was op het vervoer van
dergelijke slachtvarkens afkomstig van builen
het gebied en bestemd voor een slachterij daar-
binnen. Uiteraard moest dit vervoer rechtstreeks
en langs de kortste weg plaatsvinden. Voor var-
kens afkomstig van en met een bestemming bui-
len dil gebied is doorvoer toegestaan, mits dit
zonder oponthoud en rechtstreeks plaatsvindt
via de Rijksweg A50 dan wel via de provinciale
weg S20 (Veghel-Uden-Ravenstein).
Tevens werd binnen de grenzen van het eerder-
omschreven gebied de entplichi voor alle var-
kens met het daarvoor toegelaten vaccin inge-
steld, en wel in de periode van 22 januari t/m 5
februari 1985.

Van de entplichl uitgezonderd waren varkens
jonger dan twee weken, varkens die reeds geënt
waren tegen varkenspest, slachtvarkens met een
levend gewicht van minimaal 85 kg van builen
het gebied en bestemd voor een slachterij daar-
binnen, alsmede varkens afkomstig van en met
een bestemming buiten het gebied.
Voor alle varkens jonger dan twee weken is in de
na-eniingsperiode een verplichting tol vaccina-
tie van kracht op een leeftijd tussen de 5 en 9
weken. Tevens moeten alle nieuw-aangekochte,
ongeënte dieren voor zover het een fok- of een
mestbedrijf betreft, binnen 4 weken na toevoe-
ging daaraan gevaccineerd worden.
Terstond na de enting dienen de varkens te
worden voorzien van een door de Veterinaire
Diensl aangewezen oormerk.
In bijzondere gevallen kan de Directeur van de
Veterinaire Dienst ontheffing verlenen van de
entplicht en het vervoerverbod en daar voor-
schriften en beperking aan verbinden.

Met ingang van 1 januari 1985 is de heer drs. P.
C. M. de Greeve, bioloog, in dienst getreden bij
de veterinaire Hoofdinspectie in de functie van
toegevoegd Inspecteur voor de Wet op de dier-
proeven.

De heer De Greeve werd in 1941 geboren in
Nieuwer Amslel en behaalde in 1968 het Doclo-

raai Biologie (Wis- en Natuurkunde k) aan de
(toenmalige) Gemeentelijke Universiteit van
Amsterdam.

Sinds 1968 was hij werkzaam bij het Centraal
Laboratorium van Bloedtransfusiedienst van
het Nederlandse Rode Kruis, aanvankelijk als
onderzoeker en sinds 1970 als hoofd van het
Proefdierenhuis.

In het Centraal Laboratorium worden kleine
laboratoriumdieren gefokt en/of gehouden zo-
als muizen, konijnen, cavia\'s en ratten. Dit ge-
schiedt ten behoeve van de controle van ver-
schillende biologische produkten, waaronder
een vaccin, ten behoeve van de produktie van
verschillende immuunsera alsmede voor weten-
schappelijk onderzoek.

In de functie van hoofd van het Proefdierenhuis
was hij belast met de verwerving van de proef-
dieren en was hij betrokken bij de opzet en
begeleiding van de experimenten. Tevens hield
hij in het kader van de Wet op de dierproeven
als artikel 14 functionaris toezicht op het wel-
zijn van de proefdieren. Naast deze werkzaam-
heden bekleedde hij de functie van voorzitter
van de Ondernemingsraad.
De heer De Greeve heeft deel uitgemaakt van
het bestuur van de Nederlandse Vereniging
voor Proefdierkunde (penningmeester) en van
het Dagelijks Bestuur van de Stichting Lande-
lijke Werkcommissie Laboratoriumdieren (se-
cretaris).

Gedurende verschillende jaren was hij als do-
cent erfelijkheidsleer en experimentele technie-
ken verbonden aan de opleiding Biotechnicus
MBO te Amsterdam. Tevens verzorgde hij col-
leges genetische aspecten van proefdieren en
immunisatie methodieken in het kader van een
blokcursus van de vakgroep Parasitologie van
de Universiteit van Amsterdam en trad hij op
als docent proefdierkundige bij de cursus Im-
munologie van het Centraal Laboratorium.
Op dit moment is hij lid van dc Stuurgroep
Biotechniek (de vroegere Cursuscommissie),
voorzitter van dc Redaktie van het tijdschrift
Biotechniek en secretaris van de NVP-werk-
groep genetische standaardisatie.
Hij wordt in zijn nieuwe functie te werk gesteld
bij de Sectie dierprc ~"en (hoofd: drs. H. Roze-
mond), welke, zoals be\'cend, in het bijzonder
belast is met dierproef-aangelegenheden.
Na de gebruikelijke inwerkperiode zal hij zich in
het bijzonder bezighouden met het bezoeken
van de instituten en instellingen waar met proef-
dieren wordt gewerkt.

Daarnaast hoopt hij een bijdrage te kunnen
leveren op het gebied van het onderzoek naar
alternatieven, zowel ten aanzien van het gebruik
van proefdieren als op het gebied van de huis-
vesting en de inrichting van het experiment.

Sinds de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde gemelde uitbraak van varkenspest (5
januari) deden zich in Nederland drie nieuwe
gevallen voor.

14 januari - Bakel (N.Br.): fokbedrijf met 106 zeugen.
2 beren, 17 opfokzeugen, 16 mestvarkens en 475
biggen; buurtinfectie.

17 januari - Beers (N.Br.): fok-/mestbedrijf met 134
zeugen, 4 beren, 70 opfokzeugen, 460 mestvarkens en
633 biggen.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE als de EG zijn op de hoogte
gesteld.

Dierzicktenbulletin nr. 1 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 januari 1985 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Op 28 december 1984 maakte de Veterinaire Dienst te
Brussel melding van een geval van varkenspest op een
fok-/mestbedrijf met 274 varkens te Ziele, provincie
Oost-Vlaanderen. Sanitair-politionele maatregelen
zijn genomen; het afmaken en destrueren van alle
varkens, desinfectic, het instellen van een zone de
protection.

Volgens een telex d.d. 2 januari 1985 van de Veteri-
naire Dienst te Bonn. waren in de periode van 15 t/m
28 december 1984 weer 14 gevallen van varkenspest
geconstateerd in de Bondsrepubliek:

— in Neder-Saksen: 3 gevallen in het district Weser-
Ems en 3 in het district Lüneburg;

— in Noord Rijnland-Westfalen: 2 gevallen in het
district Münster en 1 in het district Detmold;

— in Beieren: 1 geval in het district Schwaben en 1 in
het district Niederbayern.

De Veterinaire Dienst te Wenen gaf op 4 januari 1985
kennis van een uitbraak van varkenspest op oude-
jaarsdag in de gemeente Aurach am flongar, district
Vöcklabruck, Boven-Oostenrijk. Het betrof een be-
drijf met 45 varkens waarvan 26 biggen. De oor-
sprong van de besmetting is onbekend. Alle varkens
zijn afgemaakt en gedestrueerd.

Bij een telex van 5 januari 1985 deelde de Veterinaire
Dienst te Rome mee, dat op 31 december 1984 var-
kenspest was vastgesteld op een bedrijf in de gemeente
Soncino, provincie Cremona, regio Lombardije. Van
de 17.097 aanwezige dieren waren er 5 ziek en gestor-
ven. Er zijn er 104 afgemaakt en gedestrueerd.
Maatregelen zijn genomen conform richtlijn 80/217/
EEG.

De mond- en klauwzeer-epizoötie in Italië woedt
voort. Op 29 december 1984 en 5 januari 1985 maakte
de Veterinaire Dienst te Rome melding van weer 16
gevallen in de provincies Brescia (regio Lombardije),
Salerno (regio Campania) en Cuneo (regio Pied-
mont):

— gemeente Montichiari op 28-12-\'84, virus type A,
54 runderen aanwezig waarvan 27 afgemaakt en ge-
destrueerd. Een zóne van 2 km rond de haard is
besmet verklaard. De 16.000 in de gemeente aanwe-
zige runderen zijn geënt.

— gemeente Ghedi op 27-l2-\'84, virus type A, van de
250 aanwezige runderen zijn er 28 afgemaakt en ge-
destrueerd. Ecn zóne van 2 km rond de haard is
besmet verklaard. De 13.000 in de gemeente aanwe-
zige runderen zijn geënt.

— gemeente Bagnolo Mella, 3 bedrijven op 24 en
27-l2-\'84, beide virus type A, en 28-l2-\'84. Op het
eerste bedrijf zijn 88 runderen afgemaakt en begraven
en 300 varkens afgemaakt en gedestrueerd, op het
tweede zijn 63 van de 186 aanwezige runderen afge-
maakt en gedestrueerd en op het derde geldt hetzelfde
voor 24 van de 170 daar aanwezige runderen. Rond
het tweede bedrijf is een zóne van 46 km^ besmet
verklaard en een zóne de protection van 338 km^
ingesteld.

— gemeente Tramonti, 2 gevallen op 28-12-\'84, beide
virus type A. In beide gevallen waren 2 runderen
aanwezig die zijn afgemaakt en gedestrueerd.

— gemeente Leno, 2 gevallen van op 29en 30-12-\'84.
Op het eerste bedrijf zijn 14 van de 63 runderen afge-
maakt en gedestrueerd, op het tweede 5 runderen van
de 81 runderen en 3 schapen.

— gemeente Bagnolo Mella, 2 gevallen op 29-12-\'84.
Respectievelijk zijn 19 van de 110 cn 3 van de 40
runderen afgemaakt en gedestrueerd.

De vier laatstgenoemde gevallen liggen allen binnen
even daarvoor genoemde besmette zóne van 46 km^.
Introductie van en het naar buiten brengen van voor
MKZ gevoelige dieren zijn hier verboden. Men is
overgegaan tot nood-ringenting.

— gemeente Poncarale, I bedrijf op 29-l2-\'84. Van
de 58 runderen zijn er 27 afgemaakt en gedestrueerd.
Een zóne van 2 km rond het bedrijf is besmet ver-
klaard. Een nood-ringenting wordt uitgevoerd.

— gemeente Mairano, I bedrijf op 29-12-\'84. Twee
van de 250 aanwezige runderen zijn afgemaakt en
gedestrueerd. Ook hier is een zóne van 2 km rond de
uitbraak besmet verklaard en is men overgegaan tot
nood-ringenting.

— gemeente Centallo, 1 bedrijf op 30-l2-\'84. Alle 65
runderen zijn afgemaakt en gedestrueerd.

— gemeente Tarantasca, 2 bedrijven op 30 en 31-12-
\'84. Op het eerste bedrijf waren 34 runderen, 10 geiten
en I varken aanwezig die alle zijn afgemaakt en ge-
destrueerd. Op het tweede bedrijf waren 17 runderen
aanwezig die op één na zijn afgemaakt en gedes-
trueerd.

Rond de drie laatstgenoemde gevallen is een zóne van
150 km^ besmet verklaard en een zóne de protection
van 800 km^ ingesteld. Alle binnen die zónes aanwe-
zige runderen zijn aan een noodenting onderworpen.

22 13. Seminar Umwelthygiene\'Unerwünschte Stof-
fe und andere Risiken in Futtermitteln\', Han-
nover (pag. 887, 1984).

26—27 CLO-Studiedagen. Volledig programma-
overzicht op het redaktiesecretariaat ter inzage.

27 Afd. Friesland KNMvD. Vergadering, Oranje-
hotel, Leeuwarden; aanvang 20.00 uur.

28 Studiedag \'Monoklonale antilichamen in het
landbouw- en diergeneeskundig onderzoek\'.
Utrecht (pag. 123).

1—2 Röntgenfachtagung der Internationalen Ge-
sellschaft für Veterinärradiologie, Bad Pyrmont
(pag. 86).

5 Jaarvergadering en wetenschappelijke vergade-
ring Groep Geneeskunde van het Varken, college-
zaal Inwendige Ziekten, Utrecht.

5 Afd, Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Rund. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst voor
Dieren, Boxtel,

7 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studiever-
gadering Rest. Hoog Brabant, Utrecht; aanvang^
19.30 uur.

8—9 VL Tagung über Pferdekrankheiten - im
Rahmen der Equitana, Essen (BRD) (pag. 1002
1984 en 170).

10—13 13th Symposium of the European Associa-
tion for Aquatic Mammals, Duisburg (Germany)
(pag. 868, 1984).

10—17 Fortbildungstagung \'Klcintierkrankheiten\'
(Endokrinologie, Andrologie, Gynäkologie), St.
Moritz.

12 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle; aanvang 14.00 uur.

14 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Pluimvee. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren, Boxtel.

15—16 Arbeitsseminar in Kardiologie für prakti-
zierende Tierärzte, Bad Tölz (pag, 123).

18—24 Cours International d\'lmmunobiotechno-
logie \'les anticorps monoclonaux\', Alfort (Fr.)
(pag. 161).

19 Afd. Noord-Brabant KNMvD, Werkverpdering
Varken. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren, Boxtel.

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalveren. Geb. Provinciale Gezondheids-
dienst voor Dieren, Boxtel.

23—29 American Animal Hospital Association,
52nd Annual Meeting, Orlando, Florida (USA).

28—29 Tagung der Fachgruppe \'Tierschutzrecht\'
der DVG, Stuttgart-Hohenheim (pag. 44 en 84).

27 Mastitis Symposium (BSAVA/Beecham Anim.
HIth.), Scale Hayne Agricultural College (tel.
0I560-515I evt. 3375),

28—29 Tagung der Fachgruppe "Tierschutzrecht"
der DVG, Stuttgart-Hohenheim (pag. 44 en 84).

30—31 Intensiefbijscholingsweekend Gewrichtschi-
rurgie KHD, Antwerpen (pag. 639 1984).

16 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle; aanvang 14,00 uur.

17—20 16. Kongress der Deutschen Veterinärmedi-
zinischen Gesellschaft (DVG), Bad Nauheim
(pag. 842 1984 en 149).

25 Afd. Overijssel KNMvD: Symposium \'Koeien-
voer op het bord van de dierenarts\'. Raalte (pag.
170).

24—26 Reduction of animal usage in the develop-
ment and control of biological products, London
(Weybridge),

25—28 \'Voorjaarsdagen 1985\', Groep Geneeskd. v/h
Kleine Huisdier KNMvD. RAI-Congress-centre,
Amsterdam (pag. 174).

27—28 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der Fach-
gruppe Kleintierkrankheiten der DVG (deutsch-
sprachige Gruppe der WSAVA), Konstantz
(pag. 123).

3—5 Jahresversammlung der Schweiz. Vereinigung
für Kleintiermedizin, Lausanne,

8—12 20. Internationales Symposion über Geschich-
te der Veterinärmedizin der Welt-Gesellschaft
für Geschichte der Veterinärmedizin und der
Fachgruppe \'Geschichte der Veterinärmedizin\'
der DVG (A), Hannover (pag. 640 1984).

9 Groep Vet. Hotneopathie KNMvD. Studiever-
gadering Rest. Hoog Brabant, Utrecht; aanvang
19.30 uur.

21 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle, aanvang 14.00 uur.

28—I Symposium\'Meat and Poultry Inspection in
a dynamic world\'. Den Dolder (Zeist); inl. tel.
070- 792106.

4—7 International Veterinary Academy on Dis-
aster Medicine. 4th World Congress, Brighton
(UK).

23—26 Sheep Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048 1984).

24—26 Canadian Assoc. for Laboratory Animal
Science, Annual Convention, Toronto.

26—2 juli Animal health and productivity. Inter-
national Symposium (Royal Agricult. Soc.),
Cambridge/Warwickshire (tel.: 0203 555100).

9—12 Anim. Haematology Assoc. / Clin. Chem. /
Histol. Joint international meeting (all species),
Warwick Univ. (tel. 0403 50101).
10—13 Soc. Vet. Ethology. Internat. Meeting, Cam-
bridge (tel. 832312).

27—28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Haifa.
Israel.

26—30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists, Buda-
pest.

1—5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

2—6 2nd Congress of the International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640 1984).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

10—13 V. Internationaler Kongress für Tierhygie-
ne, Hannover (pag. 414 1984).

12— 15 British Veterinary Association Annual Con-
gress, Exeter (pag. 879 1984 en 106).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615
1984).

5—9 I Ith Conference World Association for the
Advancement of Velerinary Parasitology, Rio de
Janeiro.

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease, Uppsala Sweden (pag. 569 1984 en 124).

25—,30 9th InlernationalSymposiumofW.A.V.F.H.,
Budapest (pag. 982 1983 en 469 1984).

26—29 VIII. Internal. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-
salem.

Voor nadere informatie kunt u zich wenden lol hel
VACO-secretariaat, tel. 070-793137.

Dierenartspraktijk in het noord-oosten van het land zoekt
EEN VASTE ASSISTENTE(E)
per 1 april 1985.

Brieven onder nummer 6/85 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

C. C. van de Watering, voorzitter; W. J. Nijhof, vice-voorzitter; E. Nauta, penning-
meester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier, lid; Dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C, M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur,

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel,
secretaris.

Het Hoofdbestuur heeft besloten een commis-
sie in te stellen, die de mogelijkheden van ver-
zekeringen voor dierenartsen en de rol dic de
KNMvD daarbij kan spelen, nader zal bestu-
deren.

De commissie bestaat uit de collegae L, Nauta
(voorzitter), dr. J. Bosma en J. Kuipers.
Daarnaast is aan de Groepen Praktici Grote
Huisdieren en Geneeskunde van het Kleine
Huisdier gevraagd een vertegenwoordiger
voor deze commissie voor te dragen.
Het secretariaat van deze commissie zal ver-
vuld worden door T. W. te Giffel.

De leden van deze Vereniging hebben op 8
november 1984 besloten de Vereniging op te
heffen.

In deze opheffingsvergadering is besloten de
bezittingen van de Vereniging over te dragen
aan het Hoofdbestuur van de KNMvD.

Op verzoek van de Vereniging zal het Hoofd-
bestuur een deel van het bedrag bestemmen
voor het op schrift stellen van de geschiedenis
van de gemeentelijke slachthuizen en vlees-
keuringsdiensten. De rest van het bedrag is
bestemd voor de Afdeling Diergeneeskunde
van het museum van de Rijksuniversiteit
Utrecht. Daarnaast heeft het Hoofdbestuur op
zich genomen de overige bezittingen
van de Vereniging te accepteren en deze voor
zover ze daarvoor in aanmerking komen, in
bruikleen af te staan aan eerder genoemd mu-
seum.

Het Hoofdbestuur heeft besloten prof. dr. A.
S. J. P. A. M. van Miert wederom voor tc
dragen voor benoeming als buitengewoon lid
in de Geneesmiddelencommissie van het Mi-
nisterie van WVC.

Het Hoofdbestuur heeft besloten een werk-
groep in te stellen waaraan naast de KNMvD
de twee organisaties van fysiotherapeuten
zullen deelnemen. Deze werkgroep zal zich op
korte termijn bezighouden met inventarisatie
van de bestaande situatie, vaststellen van de
wettelijke aspecten, het bepalen van de conse-
quenties en het aangeven van mogelijke sa-
menwerkingsvormen.

Het Hoofdbestuur neemt kennis van de vor-
deringen van dc Begeleidingscommissie Stage.
De door de Commissie ontworpen richtlijnen
zullen worden aangeboden aan het Faculteits-
bestuur. Het Faculteitsbestuur zal op grond
hiervan definitief moeten beslissen of de stage
doorgaat en zo ja of deze een verplicht of een
vrijwillig karakter krijgt.

Zowel in het overleg tussen het Hoofdbestuur
en het Bestuur van de Faculteit der Dierge-
neeskunde als in de Hoofdbestuursvergade-
ring is aandacht besteed aan het verslag van
de gehouden enquête door de Commissie Eva-
luatie Dierenartsopleiding. De bevindingen
van het onderzoek zullen betrokken worden
bij de eventuele herziening van het onderwijs-
programma. Een aantal door de geënquê-
teerden genoemde omissies in de opleiding
zoals informatie over financiering, administra-
tie, verzekeringen etc., zijn moeilijk in te pas-
sen in het onderwijsprogramma. Het Hoofd-
bestuur heeft dan ook besloten zich intern te
beraden op de vraag op welke wijze hieraan
door de KNMvD aandacht kan worden be-
steed.

Er hebben zich 10 nieuwe leden aangemeld.
Het lidmaatschap van 11 nieuwe leden werd
bekrachtigd, evenals het kandidaatlidmaat-
schap van 10 nieuwe leden.

Het Hoofdbestuur heeft besloten naar aan-
leiding van een desbetreffend verzoek van een
ingesteld organisatie-comité, in 1986 het
vierde internationale Symposium van de
WAVLD te organiseren. De Stichting Dierge-
neeskundigen Congressen Nederland zal daar-
toe dc benodigde contracten tekenen. Het
congres zal gehouden worden in de periode
van 1-6 juni in het RAI-Congrescentrum te
Amsterdam.

Voor de uitvoering zal een contract afgesloten
worden met het Organisatie Bureau Amster-
dam (OBA). Het organisatie-comité bestaat
uit: W. J. van Baaien, H. W. W. B. Engel, T.
W. te Giffel, J. Haagsma, dr. P. Leenang, ir. A.
J. Mul, prof. dr. A. J. H. Schotman (voorzit-
ter) en H. Verburg.

Tevens is er een wetenschappelijk comité in-
gesteld bestaande uit: G. M. A. Borst, F. van

Knapen, prof. dr. A. S. J. P. A. M. van Miert,
prof. dr. J. M. V. M. Mouwen, ir. A. J. Mul,
ir. J. G. M. Th. Tuinstra, prof. dr. C. J. G.
Wensing, dr. D. F. M. van de Wiel, F. G. van
Zijderveld en dr. R. J. Slappendel.

Het Hoofdbestuur is geconfronteerd met
moeilijkheden die zich hebben voorgedaan ten
aanzien van het functioneren van secretaris en
Dagelijks Bestuur van de Voorbereidings-
commissie PAO-D. Het Hoofdbestuur heeft
haar standpunt in deze aan de Voorbe-
reidingscommissie bekend gemaakt. In onder-
ling overleg wordt getracht een oplossing voor
de ontstane problemen te vinden.

Het Hoofdbestuur heeft besloten in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde aandacht te
besteden aan de folder \'Veehouder en Nood-
slachting\', uitgegeven door het Ministerie van
Landbouw.

Als vervolg op de door de Faculteit der Dier-
geneeskunde en het Hoofdbestuur der
KNMvD ondertekende beleidsintentie: \'De
automatisering in de diergeneeskunde voor
praktijk en nutsdierhouderij\' is er een werk-
groep gevormd van de volgende samenstelling:
prof. dr. A. Brand, dr. J. P. T. M. Noordhui-
zen (secretaris), M. Rook, T. Cuperus, A. J.
Plaisier (voorzitter), A. J. Sauer, J. K. Prins
en T. W. te Giffel. Deze werkgroep moet op
korte termijn de genoemde beleidsintentie
verder uitwerken.

Het Hoofdbestuur heeft haar goedkeuring ge-
hecht aan de in het Contact Commissie Dier-
geneeskunde FIDIN (CCDF) opgestelde nota
inzake de kanalisatie van diergeneesmiddelen.
Deze nota is door beide organisaties gezamen-
lijk aangeboden aan het Ministerie van Land-
bouw en Visserij. De inhoud van deze nota zal
binnenkort in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde opgenomen worden.

Het Hoofdbestuur heeft besloten deel te
nemen aan de door het Bureau Lagendijk ont-
worpen beroepsgroepen-enquête. Naast de al-
gemene vragen zullen er op verzoek van de
KNMvD ook nog een aantal specifiek op de
kleine huisdieren gerichte vragen opgenomen

worden. Te zijner tijd zullen we u via het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde van de resul-
taten van deze enquête op de hoogte houden.

Het Hoofdbestuur heeft uitvoerig van gedach-
ten gewisseld over activiteiten van de
KNMvD, die ter beschikking staan van leden
en niet-leden. Het Hoofdbestuur is van me-
ning, dat er een duidelijk onderscheid ge-
maakt moet worden in de benadering van de
leden en van de niet-leden. Aan de verdere uit-
werking van dit principe wordt aandacht
besteed.

Het bestuur van de Groep Paardenpraktici wil
de leden van de Groep en overige belangstel-
lenden attenderen op het congres over Paar-
deziekten tijdens de Equitana in Essen op 8 en
9 maart a.s.

Een uitgebreid programma-overzicht is gepu-
bliceerd in het Tijdschrift van Diergeneeskunde
van 1 december 1984, blz. 1002.
De aanmelding voor deelname dient recht-
streeks te geschieden — tot uiterlijk 25 fe-
bruari - bij de Tierklinik Hochmoor, 4423 Ges-
cher-Hochmoor, West-Duitsland. Telefoon
02863-356.

ganisatie verspreide huis aan huis folder in de
stad Den Haag uierzalf aangeprezen wordt als
het middel voor het herstellen van kloofjes of
oppervlakkige verwondingen!

In aansluiting op de in het Tijdschrifl voor
Diergeneeskunde d.d. 15 december 1984 op-
genomen algemene voorwaarden kunnen wij
u mededelen, dat inmiddels aan alle praktici
een exemplaar van deze voorwaarden is ge-
zonden om op te hangen in de wachtkamer
(kartonnen papiersoort). Leden van de
KNMvD, die meer exemplaren (kopieën van
het kartonnen kaartje) wensen te hebben om
eventueel aan cliënten te sturen, kunnen
deze bestellen bij de KNMvD ä raison van
ƒ20,— per 100 stuks.

Symposium: \'Koeienvoer op het bord van de
dierenarts\'. 25 april 1985 in \'de Leeren
Lampe\' te Raalte, aanvang 13,15 uur.

De dierenarts wordt in zijn praktijkvoering
steeds meer geconfronteerd met voedings- en
produktiestoornissen op rundveebedrijven.
Dit is voor de Afdeling Overijssel van de
KNMvD aanleiding geweest om, in samen-
werking met de Gezondheidsdienst voor Die-
ren in Overijssel, een symposium te organise-
ren waarin de nieuwste ontwikkelingen
betreffende de inzichten in een optimale voe-
ding van de hoogproduktieve melkkoe aan de
orde zullen komen en de rol die de dierenarts
daarbij kan en/of behoort te kunnen spelen.
Gezien het tijdstip zal extra aandacht besteed
worden aan de mogelijk- en moeilijkheden die
te verwachten zijn bij grasvoedering zoals
onder andere het low fat syndroom.
De normale pensvertering en de voor- en
(ziektekundige) nadelen van de beïnvloeding
van de pensverbetering via buffers (onder an-
dere natriumbicarbonaat, melcovit), vetten, ei-
witten (ketionine)en koolhydraten zullen even-
eens aan de orde gesteld worden.

De inleidingen zullen worden verzorgd door:
Dr, Tj, Jorna, Gezondheidsdienst voor Dieren
in Noord-Nederland: \'De normale fermentatie
en vertering in de pens\'.
Drs. A. M. van Vuuren, Instituut voor Vee-
voedingsonderzoek(I VVO) te Lelystad: \'Voedings-
aspecten bij de grazende koe\'.
Ir. IJ. Tj. Bakker, \'De Schothorst\' te Lelystad;
\'Manipuleren van koeien door voeding\'.
Drs. P. Feenstra, Gezondheidsdienst voor
Dieren in Overijssel; \'Hoe kan ik het rund-
veebedrijf met voedings- en produktiepro-
blemen benaderen?\'.

De toegang tot dit symposium is gratis. Alle
belangstellende dierenartsen in den lande zijn
welkom.

Het vergadercomplex \'de Leeren Lampe\' is te
bereiken door op de weg Heino-Nijverdal, iets
voorbij de aansluiting op de autoweg Ommen-
Hoogeveen,de afslag industrieterrein \'de Zegge\'
naar Raalte te nemen.

Verslag vergadering van de
EASVO (European Associa-
tion of State Veterinary Of-
ficers) op 25 oktober 1984 te
Athene

/. Pluimveevleeskeuring
De voorstellen tot wijziging van de EEG Richt-
lijn 71/118 met betrekking tot de ante- en
post-mortem keuring van mestkuikens,
worden door de EASVO ondersteund.
De koppels zullen worden ingedeeld in een ca-
tegorie A of categorie B, naar aanleiding van
de situatie op het mestbedrijf, voor wat betreft
ziekte-geschiedenis, medicijngebruik, etc.
Dit moet worden vastgelegd in een bege-
leidend certificaat, af te geven door de kui-
kenmester.

De kuikens uit de categorie A (geen pro-
blemen tijdens de mestperiode) kunnen na het
slachten aan een minder intensieve keuring
worden onderworpen, als die uit de categorie
B (bepaalde problemen djdens de mestpe-
riode).

Enkele delegaties zagen enige problemen in de
organisatie van de keuring, wanneer A- en B-
dieren op dezelfde dag in een slachthuis
worden geslacht, omdat voor de keuring van
B-dieren meer keuringsambtenaren aanwezig
dienen te zijn, dan voor A-dieren. Het slachten
van één categorie op bepaalde tijden of in be-
paalde slachthuizen wordt niet overal uitvoer-
baar geacht.

Er dient naar gestreefd te worden, dat voor
! die EEG-landen welke een paspoort accepte-
ren, een uniform document wordt ontworpen.
: Tevens zal dan een goede identificatie der die-
ren mogelijk moeten zijn. Voor honden en
katten gaat dc voorkeur uit naar tatouage.
De inspecteur dient mede te ondertekenen,
^ wanneer het importerende land dit eist of
wanneer verklaringen over aangifteplichtige
dierziekten worden afgegeven.

Tegenwoordig in gebruik zijnde methoden van
fixatie van kalveren, welke zonder voorafgaande
bedwelming door middel van de halssnede
worden gedood zijn:
— Neerleggen na kluisteren en manueel
fixeren.

— De Cincinnati-box. Hierin blijft het dier
tot na de halssnede staan. De kop wordt
met gestrekte hals gefixeerd. In gebruik
onder andere in Denemarken en Ierland.
De voorkeur van de meeste delegaties ging
uit naar de laatstgenoemde methode,
zonder overigens af te zien van het eerder
ingenomen standpunt, dat slachtdieren be-
dwelmd dienen te worden, voordat ze
worden gedood.

De problemen in Ierland, waar dierenartsen in
overheidsdienst certificaten bij te exporteren
vlees weigerden te ondertekenen zijn afge-
nomen.

De autoriteiten hebben toegezegd verbeterde
onderzoekprogramma\'s voor residuen in vlees
op te zetten, terwijl in EEG-verband zal
worden aangedrongen op uniformering van de
teksten voor aanvullende certificaten.

In Denemarken en Nederland stelt de werkge-
ver zich aansprakelijk voor schadeclaims,
voortvloeiend uit onzorgvuldig handelen.
In Ierland, Duitsland en Engeland is de die-
renarts in een aantal gevallen zelf aansprake-
lijk. Om deze risico\'s te dekken worden in
Duitsland en Ierland door ambtelijke dieren-
artsen privé-vcrzekeringcn afgesloten. In dit
opzicht is de situatie in Engeland onduidelijk.
De vraag van de Ierse delegatie of het nood-
zakelijk is om voor deze gevallen te komen tot
een eenvormige aansprakelijkheidsverzekering
binnen de EEG, is voorlopig ontkennend
beantwoord.

De bezorgdheid van de EASVO over dc
slechte kwaliteit van de opleiding in dc hygii;-
nische vakken tijdens de diergeneeskundige
studie in sommige EEG-landen, zal worden
overgebracht aan het \'Standing Committee on
Veterinary Training\' van de EEG.

Dit onderwerp is besproken naar aanleiding
van enkele recente problemen in Engeland bij
het vervoer van kalveren in veewagens met
twee laadvloeren.

Alleen in Nederland zijn de beladingsnormen
voor diertransporten vastgelegd in de wetge-
ving.

Dubbeldeksveewagens zijn in Nederland toe-
gestaan mits de beladingsnormen en voor-
schriften omtrent de hoogte van de laadruimte
worden nageleefd.

In Denemarken zijn twee laadvloeren bij
diertransporten verboden.
In Duitsland zijn deze toegestaan, maar naar
verwachting zal het in de loop van 1985 ver-
boden worden diertransporten over meer dan
100 km te doen plaatsvinden.
In Ierland worden kalveren in dubbeldeks-
veewagens vervoerd, zelfs naar het Midden-
Oosten. Tijdens deze tochten worden de die-
ren vergezeld door een dierenarts en
regelmatig afgeladen. j, Minderhoud.

Störungen der postoperativen Phase (Aeidum
hydrofluorieum); B. Czernicki.
Störungen am Herz- und Kreislaufsystem
(Aeidum hydrocyanicum); B. Schell.
11.15 Zusammenhänge zwischen Pflanze, Boden,

15.00 Studium im Praxis der homöopathischen Be-
handlung einiger Verhaltensstörungen beim
Hund; A. H. Westerhuis (Ned.).
Synopsis: Säuren in der Homöopathie; H.
Wolter.

Besprechung von Problemfällen der Täg-
lichen Praxis; alle Referenten und Kursus-
teilnehmer.
18.30 Ende der Kursus.

InUchlingen: Secretaris Groep Veterinaire
Homoepathie KNMvD, collega I. A. T.
Rigter, Dorpsstraat 2A, 7156 LL Beitrum, tel.
05448-1366.

Geïnteresseerden worden gewezen op de on-
derstaande cursus \'Homoöpathie für Tie-
rärzte\' in Freudenstadt (BRD)

Im Rahmen des 68. Kongresses des Zentralverban-
des der Ärzte für Naturheilverfahren e.V., in Freu-
denstadt/Schwarzwald.

Kursleiting: Dr. met. vet. H. Wolter, Ottersberg.
Kursthemen: Homöopathie bei funktionellen Stö-
rungen (Säuren u.a.). Homoöpathie bei Verhaltens-
störungen.

Einführung in die Tagungsthemen
Die Bedeutung der Säuren in der Homöop-
athie Beispiel: Aeidum sulfuricum; H. Wol-
ter.

Grosstiere einseht. Schweine
Störungen im Skelett-. Bindesgewebs- und
Muskelsystem (Aeidum phosphoricum); E.
O. Fischer.

Strungen in der pernatalen Phase beim
Schwein (Aeidum hydrocyanicum); J. Wiest.
Pause.

Störungen im Urogenitalsystem des Rindes
(Aeidum formicicum); W. Greif.
Diskussion und Kasuistik der vorherge-
henden Referate.
18.30 Ende der Freitagsveranstaltung.

Op donderdag 28 februari 1985 organiseert de
Commissie voor Advies voor de beroepsuit-
oefening van de vrouwelijke dierenarts
(Commissie VDA) een landelijke contact-
avond, alleen bestemd voor vrouwelijke dieren-
artsen.

Plaats: Hoofdgebouw Diergeneeskunde, Col-
legezaal le verdieping, Yalelaan I, De Uithof,
Utrecht.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Castricum, Mevr. M. J. P.; 1984; 1934 PC Egmond a/d Hoef, Heerenweg 154 b.
Elenbaas, L.; 1977; 1098 AN Amsterdam, Middenweg 205.

Rook-Kampert, Mevr. M. C. B.; 1982; 4701 CD Roosendaal, Vrouwemadestraat 73.
Wietsma, S.; 1984; 8391 AT Noordwolde (Fr.), Hoofdstraat Oost 47 A.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

W. T. Koopmans te Joure per I januari 1985
G. H. G. Lindenhovius te Assen per 1 januari 1985

C. N. M. Mul te Alphen a/d Rijn
Dr. R. E. de Ma^r te \'s-Gravenhage
P. J. J. A. Schröder te Oostelbeers

(afwezig) 25 jaar op 18 februari 1985
(afwezig) 45 jaar op 26 februari 1985
(afwezig) 25 jaar op 5 maart 1985

In de personalia gepubliceerd in het Tijdschrifi voor Diergeneeskunde d.d. 15 januari 1985 stond geheel ten
onrechte vermeld dat collega A. L. Blok geen deel meer uitmaakt van de maatschap Blok, Jansen. Kalisvaart
en Van Westrbenen. Deze publikatie berust op een verkeerde interpretatie van een opgegeven wijziging door
het secretariaat van de KNMvD.

200 *Bleijenherg-Moraal. Mevr H. H.: 1977; 2902
LG Capelle a/d IJssel, \'s-Gravenweg 201; tel.
010-514145; p., kl. huisd.

200 Blok. A. L: 1974; Ophemert; tel. 0.3445-1798
(privé), 0.3440-12976 (prakt.); p., geass. met H.
M. Jansen, J. S. Kalisvaart en G. van West-
rbenen.

202 Bollen. P. L L: 1936; 5401 XW Uden, Odillia-
straat 61; tel. 04132-65170; r.d.

207 "Castricum. Mevr. M. J. P.: 1984; 1934 PC Eg-
mond a/d Hoef, Heerenweg 154 b; tel. 02206-
1986; wnd. d.

.w.\') Coppelmans. J. tV. C.: 1970; 76200 Rio Verdc-
GO (Brazilië), R. Joaquim v. Nascimento 331;
d.

208 Crouwers. //. L. R. M.: 1974; Naaldwijk; p.,
H-D. (assoc. met G. Th. A. Menges beëindigd).

212 Dongen. F. .1. M. van: 1980; 5384 KS Heesch,
Burg. Woltcrsstraat 1 A; tel. 04125-4262 (privé),
04254-1666 (prakt.).

213 Duijser. A. F M.: 1983; Heiloo; tel. 072-334706
(privé), 331606 (prakt.); p., H-D., geass. met F.
A. Schaap.

218 Eieten. J. H. E.: 1983; 7641 AJ Wierden, Vrie-
zenveenseweg 22; tel. 05496-5467 (privé), 1298
(prakt.); p.,gea.ss. met H. W. F. Picard, J. Siebe-
link en G. Wassink.

229 Hesselink. .1. W.: 1980; 9363 JB Marum, Suwe
maheerd 18; tel. 05944-3662; p., ass. bij E. K.
Dolfijn, G. W. Gelling en J. H. Lambers.

230 Hingstman. J.: i960; Peize; tel. 05908-33843
(privé), 32434 (prakt.); p., H-D., geass. met H.
Harders.

233 "Hovius. M. P. J.: 1984; Utrecht; tel. 030-718635
(privé), 08380-36802 (bur.); techn. adv. Up-
john-Nederland.

235 Jansen, E G. M.: 1981; 3648 CL Wilnis, De
Krom 2; tel. 02979-6159; p., ass. bij G. Mole-
naar en S. de Vries.

236 Jansen. H. M.: 1956; Waardenburg; p., geass.
met A. L. Blok, J. S. Kalisvaart en G. van
Westrbenen; plv. i.

239 Kalisvaan. J. S.: 1962; Haaften; p., geass. met Reminder
A. L. Blok, H. M. Jansen en G. van West-

240 /rcm/jcrma«, Dr. £■.£■.; 1952; U-1971; Wouw; ®
tel. 01658-1649; r.d. 10««\'

244 Kooien. A. Th. E.: 1977; 6006 ST Altweerder- Ifo!)
heide, Heihuisweg 18; tel. 04950-38373 (privé),

del 24-10; tel. 03200-33501 (privé), 7391 1 (bur.); .....de Voorjaarsdagen een congres is;

25! *Lemmens-de Jong, Mevr. M.: 1981; 6535 JP .....wederom het RAI-Congrescentrum onze

12663 (^pnvé), 01740-24544 (prakt.); p., geass. .....^r daarom nogmaals een inschrijfformulier

255 Mat,hijsen. H. E: 1959; Heino; p., geass. met P. \'i "W tijdschrift is ingesloten;

zande. Berkenstraat 11; tel. 01748-4628; plv. i.; .....^^^ ^^ ^jtsi^jtgnj kleine

Eikenlaan 103; tel. 01748-8883 (privé), 4098 .....de meeste Nederlandse deelnemers uit dc

265 Palgi. /.; 1970; Honselersdijk; p., H-D., geass......u, lezer van dit tijdschrift er dus ook thuis

266 Picard. H. W. E: 1963; Wierden; p., geass. met .....jg je neus en het oor ten voeten uit

268 1982; Laag Zuthem;p., geass. .....de diagnostiek van de chronische diarree i

273 1984; 5013 AE Tilburg, de algemeen prakticus wordt
Bosscheweg 250-8; tel. 013-357542, 681076; besproken,

277 .S/cfeW/nA-,/,• 1955; Wierden; p.,geass. met J. H. die u gewoon moet volgen om een beetje

283 Slihhe. Mevr S.; I979;23I6SW Leiden, Bronk- .....^^ ^p saterdag een gehele dag voor uw as-

E. Fieten, H. W. F. Picard en J. Siebclink. VHI/VD
298 WM/r/ienen, C. von,-1969; Tiel; p., geass. met A.

298 \'Wieisma. S.: I984;839l AT Noordwolde (Fr.), Van hel Ministerie van Landbouw en Visserij

Hoofdstraat Oost 47 A; tel. 05613-1826 (privé), hebben wij bericht ontvangen dat er binnenkort een

1999 (prakt.); p.,ass. bij E. J. Hamburger, R. v. vacature voor de functie van hoofd veterinaire

d. Lende, A. E. Schuring en A. A. van Unen. diensl van hel Ministerie van Landbouw en Visserij

Indien u geïnteresseerd bent in bovenstaande func-
tie, kunt u nadere informatie opvragen bij het bu-
reau van de Maatschappij (tel. nr. 030-510111, Mar-
__tine van den Brink).

SAMENVATTING Op rundvecbedrijven wordt regelmatig Clostridium botulinum aangetroffen,
voornamelijk van het type B. De kiem is zowel aantoonbaar in monsters grond afkomstig van de
weilanden als in de faeces van de runderen tijdens de winterstalperiode.

In monsters grond varieert het aantal C. botulinum type B van 10-300 kiemen per 100 gram. Op
bedrijven, die regelmaiig weilanden mei zuiveringsslib bemesten, blijki de besmetting mei C. botu11n tim
van dezelfde orde van groot te te zijn. C. botulinum werd in ca 13% van de onderzochte faecesmonsters
(420 monsters van 1 g) aangetroffen.

Gebleken is dat tijdens de stalperiode vooral de graskuil. bereid met voorgedroogd gras, een schakel
kan vormen tussen de besi?!etting van weilanden en het rundvee.

SUMMARY Clostridium botulinum, mainly type B. was constantly found to be present on cattle
farms. The organism was isolated both from samples of the soil of pastures and from the faeces of cattle
during the winter housing period.

The number ofC. botulinum type B in samples of soil varied from 10 to 300 organistits per 100 grammes.
Contamination with C. botulinum was found to be of a similar order of magnitude on farms on which
pastures are regularly dressed with sewage sludge. C. botulinum was detected in 13 per cent of the
faecal samples (420 samples of one gramme each).

Particularly grass silage pits prepared with wilted grass were found to provide a possible link between
contamination of pastures and cattle.

1. INLEIDING paalddoorpHena^)C èo/w/;>?«wzichin
In 1977 dedcn zich in Nederland tal van kuilvoer bereid met voorgedroogd

die allen werden veroorzaakt door het voe- besmette kuilvoer aan runderen sluit dan
deren van met Clostridiam botulinum type kringloop van C, botulinum op bedrijven

B besmette bierbostel (1,3, 5), Faeces van waar botulisme via verstrekking van bostel
runderen, dic met besmette bostel werden geïnitieerd (9),

gevoederd, bevatte hoge aantallen C, botu- Kringlopen van C. botulinum zouden ook

//««W-kiemen (7). Via de faeces raakten de op andere wijze op bedrijven met rundvee

weilanden met deze kiem besmet en ver- kunnen ontstaan, bijv, via gebruik van zui-

volgens kwam de kiem met het gras in kuil- veringsslib dat besmet is met C. botulinum

paalde omstandigheden (onder andere be- die passief met C. botulinum zijn besmet.

\' I3r. ir. S. W. H. Notermans. ir. A. 11. Havelaar, dr. .1. B. Dufrenne en dr. .1. Oosterom. Laboratorium voor
Water- en Levensmiddelenmicrobiologie, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus 1
3720 BA Bilthoven,

Wanneer de weilanden van een bedrijf
eenmaal met C. botulinum gecontamineerd
zijn, kan vooral de voordroogkuil een be-
langrijke schakel in de kringloop vormen
aangezien daarin vermeerdering van C. bo-
tulinum kan plaatsvinden.
Kringlopen van C. botulinum op bedrijven
met rundvee zijn ongewenst omdat via be-
smette faeces melk en vlees, afkomstig van
deze dieren, besmet kunnen raken met
kiemen, die uiterst lethale toxinen kunnen
produceren.

In het hier beschreven onderzoek werd ge-
durende een aantal jaren het voorkomen
van C. botulinum op een aantal bedrijven
met rundvee gevolgd, waaronder één be-
drijf, dat in 1977 getroffen werd door botu-
lisme veroorzaakt door bijvoedering van
bostel. Tijdens de stalperiode werden fae-
ces en kuilgras bemonsterd. In het voorjaar
werden bovendien monsters grond van de
weilanden genomen. Alle monsters werden
onderzocht op het voorkomen van C. botu-
linum en van het kuilgras werd bovendien
de pH en a^ bepaald. Om de mogelijke
herkomst van de besmetting na te gaan,
werden zuiveringsslib en vogelexcreta op
de aanwezigheid van C botulinum onder-
zocht.

Monsters kiiilvoer werden op de aanwezigheid van C.
boiutiniim onderzocht door aan 100 g materiaal vier-
maal de gewichtshoeveelheid aan steriele fysiologi-
sche zoutoplossing toe te voegen. Het geheel werd
vervolgens met hchulp van een Stomacher gedurende
twee minuten krachtig gemengd. Van het mengsel
werden twee porties van 5 ml overgebracht in buizen
met M) ml Eortilïcd Egg Meat medium (FEM) (2).
Vervolgens werd één buis 10 minuten bij 70° C verhit.
Beide buizen werden hierna anaëroob bij 30° C geïn-
cubeerd. Na een incubatietijd van vijf dagen werd de
cultuurvlocistof op botulinum toxinen onderzocht.
I-acces van runderen werden op de aanwezigheid van
C. botulinum onderzocht door van ieder monster 10
porties van 1, 0,1 en 0,01 gram over te brengen in
buizen met l"EM-medium. De buizen werden vervol-
gens 10 minuten bij 70° C verhit en zoals boven be-
schreven geincubeerd.

Voor het bepalen van de aanwezigheid van C. botuli-
num in monsters grond werden per bedrijf de wei-
landen op ca 40 plaatsen bemonsterd. Deze monsters
werden per weiland samengevoegd en gemengd, en er
werden 5 porties van 1,0,1 en 0,01 gram gebracht in 30
ml FEM-medium. Na verhitting gedurende 10 minu-
ten bij 70° C werden de buizen, zoals boven beschre-
ven, geincubeerd.

Vogelexcreta en zuiveringsslib werden op de aanwe-
zigheid van C. botulinum onderzocht door I g mate-
riaal te brengen in buizen met 30 ml FEM medium. Na
verhitting gedurende 10 minuten bij 70° C werden de
buizen, zoals boven beschreven, geincubeerd. Voorde
bepaling van het aantal in monsters aanwezige C.
èo/u/mum-kiemen werd een \'Most Probable Number\'-
methode gebruikt, zoals beschreven in \'Methoden
voor microbiologisch onderzoek van levensmiddelen\',
auteurs D. A. A. Mossel en S. K. Tamminga.

Cultuurvloeistoffen werden op de aanwezigheid van
botulinum toxinen onderzocht door porties van 2 ml
te verdunnen met 4 ml steriele 0,05 M fosfaatbuffer,
pH 6,0, waaraan toegevoegd 2 g gelatine, 1 mg strcp-
tomycine en 10\' IE penicilline per liter. De verdunde
monsters werden geactiveerd door toevoeging van
trypsine (0,2 mg/ml)en incubatie bij 37° C gedurende
30 minuten. Monsters van 2 ml werden vervolgens
gemengd met 0,5 ml van één van de specifieke antibo-
tulinum sera (Instituut Pasteur, Parijs), Gebruikt
werd antibotulinum serum A, antibotulinum serum
B, een mengsel van antibotulinum serum C en D, en
antibotulinum serum E. Vervolgens werden van elk
bereid monster twee muizen (19-20 g) intraperito-
neaal ingespoten met 0,5 ml en gedurende vier dagen
geobserveerd.

De pH van de monsters kuilvoer werd bepaald door
aan 50 gram materiaal 100 ml gedestileerd water toe te
voegen. Het geheel werd vervolgens gedurende een
uur geroerd, waarna de pH van het mengsel bij 20° C
werd gemeten.

De wateractiviteit (a^), gedefinieerd als de verhou-
ding tussen de waterdampspanning van het substraat
en de waterdampspanning van zuiver water bij de-
zelfde temperatuur en druk, is een maat voor de voor
micro-organismen beschikbare hoeveelheid water.
De a^ werd bepaald bij 20° C op basis van dauwpunts-
metingen zoals beschreven door Northolt e.a. (6). De
herhaalbaarheid van de a^^,-meting was ± 0,005.

3.1. Het voorkomen van C. botulinum in
zuiveringsslib en in vogelexcreta
In totaal werden 88 monsters zuiverings-
slib op de aanwezigheid van C. botulinum
onderzocht. In 43 monsters (49%) kon C
botulinum worden aangetoond (tabel 1).
Het meest frequent werd C. botulinum type
B aangetroffen. In vogelfaeces kon C. bo-
tulinum in 29 (48%) van de 61 onderzochte
monsters worden aangetoond (tabel 2).
Ook in deze monsters domineerde C. botu-
linum type B.

Op een 16-tal bedrijven met rundvee ver-
spreid over midden-Nederland, werden ge-
durende enkele jaren de weilanden onder-
zocht op het voorkomen van C. botulinum.
In het onderzoek zijn ook bedrijven opge-
nomen die in het halve jaar voorafgaande
aan de bemonstering zuiveringsslib op de
weilanden gebracht hadden. De resultaten
van dit onderzoek staan in tabel 3 vermeld.
Op bedrijf A deed zich in 1977 botulisme
voor als gevolg van het voederen van be-
smette bostel. In de daarop volgende jaren
werd C. botulinum type B, de veroorzaker
van de rundersterfte, frequent aangetrof-
fen in monsters grond afkomstig van de
weilanden. Op de overige bedrijven werd
C. botulinum ook regelmatig aangetroffen,
zij het in aanzienlijk geringere aantallen.
Voornamelijk bleek C. botulinum van het
type B aanwezig te zijn. Een toename van
de besmetting werd tijdens het verloop van
het onderzoek niet waargenomen. Op be-
paalde bedrijven werd incidenteel zuive-
ringsslib op de weilanden gebracht. De be-
smetting met C. botulinum op deze bedrij-
ven bleek niet significant te verschillen
(t-toets; overschrijdingskans = 5%) van de
besmetting op bedrijven die geen zuive-
ringsslib op de weilanden brachten.

3.3. Voorkomen van C. botulinum in de
faeces van runderen tijdens de winterstalpe-
riode

Op bedrijf A was vijf jaar na de botulisme-
uitbraak C. botulinum nog steeds frequent
aanwezig in de faeces van de runderen
(tabel 4). Ongeveer de helft van de mons-
ters van 0,01 gram bleken C. botulinum te
bevatten. Op de overige bedrijven bleek C.
botulinum incidenteel in faeces van runde-
ren voor te komen, doch in geringe aan-
tallen. Voornamelijk bleek in de faeces C.
botulinum type B aanwezig te zijn. Ei kon
in de loop van het onderzoek geen duide-
lijke toe- of afname van de besmetting
worden waargenomen.

Van de bedrijven waarvan de faeces van
runderen werden onderzocht op het voor-
komen van C. botulinum werd ook het
kuilvoer op de aanwezigheid van C. botuli-

Tabel I. Voorkomen van Closlridiuin holulinum in zuiveringsslib alTcomstig van enkele rioolzuiveringsinslal-
laties verspreid over Nederland.

	aantal monsters			toxine type
installatie	onderzocht	positief	B	C/D E	ntt\'
A	10	1	1	0	0	0
B	9	6	1	1	4	0
C	10	3	2	0	0	1
t)	9	8	3	3	0	2
E	10	9	6	0	0	3
diversen	40	16	8	3	2	3
totalen	88	43	21	7	6	9

\' Niet te typeren door een te geringe hoeveelheid toxine in de ophopingsvloeistof.

Tabel 2. Voorkomen van Closlridiuin holulinum in vogelfaeces afkomstig van diverse op weilanden fourage-
rende vogels.

onderzocht	positief	B	C/D	E	ntt\'
61	29	20	10	1	2

\' Niet te typeren door een te geringe hoeveelheid toxine in dc ophopingsvloeistof.

Tabel 3. Voorkomen van Clostridium botulinum in grondmonsters afkomstig van weilanden van diverse be-
drijven met rundvee (aantallen/lOO g grond).

\' Voorafgaande aan de bemonstering « halfjaar) werd op de weilanden zuiveringsslib gebracht.
— Niet onderzocht.

Tabel 4. Voorkomen van Clostridium botulinum in runderfaeces bemonsterd tijdens de stalperiode.

\' x/v/z: 10 monsters van 1, 0.1 cn van 0.01 g werden onderzocht.
X = aantal monsters van 1 gram die C. botulinum bevatten.
y = aantal monsters van 0,1 gram die C. botulinum bevatten,
z = aantal monsters van 0,01 gram die C. botulinum bevatten.
— Niet onderzocht.

num onderzocht. In fig. 1 zijn de resultaten
weergegeven. In deze figuur zijn de mons-
ters ingetekend naar pH- en a^-waarde.
Het gebied boven de stippellijn geeft die
pH- en a^-combinaties weer waarbij onder
laboratoriumomstandigheden groei van C.
botulinum verwacht kan worden (8) met
gras als substraat. In genoemd gebied be-
vatten 9 van de 28 monsters C. botulinum;
in de overige 48 monsters kon C. botulinum
slechts driemaal worden aangetoond. Er
kon, met uitzondering van bedrijf A, geen
verband worden waargenomen tussen het
voorkomen van C. botulinum in kuilvoer en
in faeces.

De persistentie van C. botulinum op bedrij-
ven met runderen, die in 1977 getroffen
werden door botulisme als gevolg van het
voederen van besmette bierbostel, werd in
een voorgaand onderzoek beschreven (9).
Uit de destijds verkregen resultaten bleek
dat op de betreffende bedrijven kringlopen
van C. botulinum zijn ontstaan. Uit het hier
beschreven onderzoek blijkt, dat zelfs zes
jaar na de botulisme-uitbraak C. botulinum
nog steeds in eenzelfde hoge frequentie op
een onderzocht bedrijf persisteert. De voor-
naamste oorzaak van deze persistentie is
het feit dat C. botulinum zich via de voor-
drooggraskuilen kan vermeerderen (9). De
conservering van deze graskuilen berust op
het uitsluiten van luchtzuurstof, op het
verlagen van de pH en op een lage a^-
waarde (10). Wanneer het gras onvoldoen-
de voorgedroogd is kan een te hoge a^-
waarde resteren, zodat groei van C. botu-
linum mogelijk is. Van de 76 willekeurig
onderzochte monsters kuilvoer bleek dat
van 28 monsters de a^-waarde en de pH
zodanig was, dat de groei van C. botulinum
niet kon worden uitgesloten. Doel van het
hier beschreven onderzoek was om na te
gaan in welke mate C. botulinum op overige
rundveebedrijven voorkomt en of er via de
graskuil een toename van de besmetting
optreedt. Gebleken is dat C. botulinum.
voornamelijk type B, op nagenoeg alle
rundveebedrijven voorkomt. Vooral de wei-

1\'ig. 1. Voorkomen van Clo.urulium boluiinum m graskuilen gerelateerd aan pH en wateraetiviteit (a^) van het
monster. Het gebied boven de stippellijn geeft die pH- en a^^,-combinaties weer, waarbij C. boiutinum zich kan
vermeerderen. (Dc gegevens van bedrijf A, getroffen door botulisme in 1977, zijn in deze figuur niet vermeld).

landen zijn met genoemde kiem besmet. De
herkomst van deze besmetting is niet dui-
delijk. Zowel op weilanden fouragerende
vogels als het bemesten met zuiveringsslib
kunnen een besmetting veroorzaken. Ge-
bleken is echter dat de besmetting van wei-
landen op bedrijven, die regelmatig zuive-
ringsslib aanbrengen, van dezelfde orde
van grootte is als van weilanden, waarop
geen zuiveringsslib werd aangebracht.
Kringlopen van C. botulinum, zoals boven
omschreven, konden op de in het onder-
zoek betrokken bedrijven niet duidelijk
worden waargenomen. Als gevolg van het
voorkomen van C. botulinum op weilanden
moet echter, naar analogie van de resulta-
ten verkregen op het bedrijf waar zich bo-
tulisme voordeed als gevolg van voedering
van besmette bierbostel, worden aange-
nomen dat C. botulinum via de weilanden
in de graskuil terechtkomt. Via het voede-
ren van het ingekuilde gras raken vervol-
gens de faeces van de runderen besmet. De
geringe mate waarin de faeces met C. botu-
linum besmet zijn, duidt aan dat vermeer-
dering van C. botulinum in de graskuilen
beperkt is.

Samenvattend kan worden geconcludeerd,
dat C. botulinum regelmatig op bedrijven
met rundvee wordt aangetroffen. De be-
smettingsdruk is echter van dien aard dat
de kans klein is dat er bijvoorbeeld via de
graskuil een massale vermeerdering op-
treedt en dat cr zich klinische symptomen
bij het rundvee voordoen. Dat een derge-
lijke mogelijkheid niet uitgesloten mag
worden, blijkt uit een vermelding van
Haagsma en Terlaak (4). Zij beschreven
een botulisme-geval bij runderen ten ge-
volge van het voederen van kuilgras waarin
C. botulinum type B en toxine type B aange-
toond konden worden.

4. Haagsma, J. en Laak, E. A. ter: Een geval van
botulisme type H bij runderen veroorzaakt door
de voedering van kuilgras. Tijdschr. Dierge-
neeskd 1978b; 103: 910.

5. Haagsma, J. en Laak. E. A. ter: Cellulair ge-
bonden toxine als oorzaak van het optreden van
botulisme type B bij runderen. Tijdschr. Dierge-
nee.skd Wi:

6. Northolt. M. D., Verhulsdonk, C. A. H., Soen-
toro, P. S. S., and Paulseh, W. E.: Effect of water
activity and temperature on aflatoxin production
by Aspergillus parusilicus. J. Milk Food Technol.
1976; 39: 170.

7. Notermans, S.. Breukink, H. J., Wensing, T. en
Wagenaar, G.: Voorkomen van Clostridium bo-
tulinum in pensinhoud en faeces van runderen
gevoederd met bostel, welk natuurlijk besmet
was met Clostridium botulinum. Tijdschr. Dierge-
neeskd 1978; 103: 1327.

8. Notermans, S., Kozaki, S., and Schothorst, M.
van: Toxin production by Clostridium botulinum
in grass. Appl. Environm. Microbiol 1979; 38:
767.

9. Notermans, S., Dufrenne, J. B., and Oosterom,
J.: Persistence o(Clostridium botulinum type B on
a cattle farm after an outbreak of botulism. /I/)/)7
Environm. Microbiol. 1981; 41: 179.

10. Wieringa, G. W.: Effect of wilting on butyric acid
fermentation in silages. Netherlands J. of Agr.
Sci. 1958; 6; 204.

1. Breukink. H. .1., Wagenaar, A., Wensing, I\'.,
Notermans, S. cn Poulos, P. W.: Voedselver-
giftiging bij runderen veroorzaakt door het eten
van bierbostel besmet met Clostridium botulinum
type B. Tijdschr. Diergeneeskd. 1978; 103: 303.

2. Haagsma, .1.; Etiologie en epozoötiologie van
botulisme bij watervogels in Nederland. Disser-
tatie. Rijksuniversiteit Utrecht, 1973.

3. Haagsma, J. en Laak, E. A. ter: Atypische ge-
vallen van botulisme type B bij runderen, veroor-
zaakt door bijvoederingvan bierbostel. Tijdschr.
Diergeneeskd 1987a; 103: 312.

Geneesmiddel-intoxicaties bij biggen na
langdurig gebruik van gemedicineerd voeder

SAMliNVA r riNCi In een proef me! pasgespeende iyiggen werd het effect van een toevoeging van
verschillende geneesmiddelen aan hel voeder op groei en voederverbruik nagegaan. Elkeproefbehande-
ling werd uitgevoerd mei 10 groepen van ± 8 biggen. De dieren kregen het voer met geneesmiddelen
gedurende de leeftijdsperiode van 4-8 weken. De toevoeging van 400 dpm furazolidon gaf een wezenlijke
daling van de groei. De combinatie 400 dpm furazolidon 50 dpm carbadox gaf de laagste groei te zien.
De negatieve werking van deze combinatie kwam reeds in de eerste 2 weken tot uiting.
De biggen vertoonden op het voeder met deze combinatie een grauwwitte kleur en zeer vaste mest. De
toevoeging van lineomycine en spectinomycine verbeterde de groei en voederconversie. De combinatie
lincospectinepremix plus carbadox gaf de beste groeiresultaten en de gunstigste voederconversie. Van
de toevoeging van uitsluitend carbadox aan het voeder werd geen effect gezien.

SUMMARY The effect of the addition of various drugs to the feed on the petformance of recent
weaned piglets was studied. The foUowirtg procedures were examined: no additive. 50 ppm of carbadox,
50 ppm of carbadox plus 400 ppm of furazolidone. 50 ppm of carbadox plus 22 ppm of lincotnycin plus
22 ppm of spectinomycin. 400 ppm of furazolidone and 22 ppm of lincomycin plus 22 ppm of
spectinomycin. Each treatment was carried out in ten groups of eight piglets. The trials were continued
from the jifth to the eighth week of life. Addition of lincomycin and spectinomycin improved both
growth and feed conversion. Combined administration of lincomycin and spectinomycin with carbadox
re.sulted in the best performance.

Addition of400 ppm offurazolidone resulted in a significant depression of growth. Combined admini-
stration of 400 ppm jurazolidone and 50 ppm of carbadox resulted in the poorest performance. The
growth depressing effect of this combined treatment was observed as early as the first two weeks of the
experiment.

The animals undergoing this treatment showed a greyish-white colour of the skin and very hard stools.
INl.EIDINC,

daardvoedcrs. Dezc standaardvoeders
In het kader van het Landbouwkwaliteits- mogen door de mcngvoederbedrijven in
besluit bestaat er in ons land een regeling voorraad worden geproduceerd cn opge-
voor de toepassing van gemedicineerde slagen. Dc aflevering van het gcmedici-
voeders (1). Dc bedoeling is dat de behan- neerde voeder aan de boer vindt plaats na
delende dierenarts bij zijn therapie gebruik ontvangst van het attest van dc behande-
maakt van één van de toegelaten stan- lende dierenarts.

\' Dr. F. V. d. Kerk, CLO-instituut voor de Veevoeding \'De Schothorst\', 8218 NA Lelystad. Thans: Bedrijfs-
analyse Veehouderij, Cebeco-Handelsraad, 7418 AM Deventer.

Voor bijzondere ziektegevallen kan de prak-
tizerende dierenarts van een zogenaamd
\'speciaalvoeder\' gebruik maken. Deze spe-
ciaalvoeders mogen niet in voorraad wor-
den geproduceerd en opgeslagen. Dc voor
deze voeders benodigde geneesmiddelen
worden via de apotheek van de desbetref-
fende dierenarts betrokken. De duur van
de behandeling wordt volgens deze rege-
ling aan de dierenarts overgelaten. Wel
dient hij de boer attent te maken op het
inachtnemen van de voorgeschreven mi-
nimale wachttermijn voor het slachten.

Op een aantal vermeerderingsbedrijven heb-
ben wij problemen waargenomen door het
langdurig gebruik van gemedicineerde voe-
ders met furazolidon. Soms werden door
de dierenarts l-l\'/2 jaar lang herhalingsre-
cepten voor hetzelfde bedrijf afgegeven in
verband met het optreden of ter voorko-
ming van speendiarree of slingerziekte on-
der de gespeende biggen. Op deze pro-
bleembedrijven ontvingen de biggen ge-
durende een periode van 6 a 7 weken een
gemedicineerd voeder. Bij de \'behandelde\'
biggen werd een te geringe voederopname
vastgesteld, de dieren vertoonden ecn grau-
we kleur, hadden te lange borstels en \'wat
weinig buik\'. Op enkele bedrijven was het
gedrag soms opvallend agressief. Opval-
lend was ook de harde mest. Als aan dczc
biggen een ander voeder werd gegeven,
zonder geneesmiddelen, dan trad bij de
meeste dieren al vrij spoedig herstel op.
Deze waarnemingen in de praktijk waren
aanleiding om op De Schothorst proeven
te nemen met enkele combinaties van addi-
tieven en geneesmiddelen. Volgens de voor-
schriften van het Produktschap voor Vee-
voeder, mogen de standaardvocders naast
furazolidon geen carbadox bevatten. Voor
speciaalvocdcrs wordt het wel of niet toe-
passen van deze combinatie aan dc voor-
schrijvende dierenarts overgelaten. In de
praktijk hebben wij deze combinatie nog al
eens aangetroffen.

In de proef werden de geneesmiddelen fu-
razolidon en carbadox getest, al of niet in
combinatie met elkaar. Omdat door een
coöperatie ook moeilijkheden werden ge-
meld met dc combinatie carbadox-linco-
mycinc en spcctinomycine, werd ook deze
combinatie in het proefschema opgenomen.

De proef werd uitgevoerd met 459 pasgc-
speende biggen (= 10 herhalingen), die
waren gehuisvest op de boxen in de batte-
rij-afdelingen. Per box 8 biggen. De proef
vond plaats in de periode van november
1980 tot februari 1981 en duurde 28 dagen.
De Cofok-biggen waren afkomstig van het
eigen bedrijf.

Er werden 5 verschillende additieven of
combinaties van additieven cn genees-
middelen getoetst volgens onderstaand
schema:

Furazolidon wordt in babybiggenvocders
vooral aangewend bij de bestrijding van
colibacillosis. Meestal in ccn hoeveelheid
van 400 g per 1000 kg voer. Volgens de
voorschriften van de fabrikant dient een
dergelijk voeder slechts gedurende 10 dagen
achtereen tc worden toegediend. Voor het-
zelfde doel worden ook lincomycine en
spcctinomycine aangewend. Deze combi-
natie heeft een breedspectrum en wordt ge-
durende maximaal één week in ccn dose-
ring van 2 X 22 kg per ton voeder voorge-
schreven. Van carbadox kan volgens dc
instructies van het Produktschap voor Vee-
voeder 50 dpm in het voer worden gebruikt
tot een leeftijd van 4 maanden (1)
Voor deze proef werd gebruik gemaakt van
een babybiggcnvoeder met een EW van
1,07, een lysinegehalte van 1,10%, ccn ruw
eiwitgehalte van 17%, een calciumgehaltc
van 0,9% cn een fosforgehalte van 0,64%).
De biggen werden gedurende de proefpe-
riode ad libitum gevoerd.

Omdat het mengen van een geneesmiddel
door een voeder gepaard kan gaan met
activiteitsverlies van het medicament, wer-
den de verschillende proefvoeders door het
Rikilt te Wageningen geanalyseerd. Van
elk proefvoeder waren twee charges van
1000 kg gemaakt. De analyseresultaten zijn
weergegeven in tabel 1.

groep III is tijdens de proef gestorven. Uit
de groepen II en III zijn twee biggen ver-
wijderd wegens gewrichtsontsteking en een
abces. Bij het begin van deze proef wogen
de biggen gemiddeld 9,0 ± 0,9 kg en waren
de dieren gemiddeld 28,5 ± 2,9 dagen oud.
Aan het einde van de proef was het ge-
middelde gewicht 20,9 ± 3,3 kg. In tabel 2

Tabel 1. De toegevoegde en geanalyseerde gehalten (dpm) in de verschillende proefvoeders.

De afwijkingen, die bij dc vocderanalyses
werden vastgesteld, waren niet groot. In de
literatuur worden met name voor furazo-
lidon wel grotere afwijkingen gemeld (2).
Furazolidon kan zich als gevolg van haar
electrostatische eigenschappen aan onder-
delen van de mcngvoederapparatuur hech-
ten. Ook de deeltjesgrootte van dit ge-
neesmiddel is bepalend voor een goede of
minder goede menging. In onze proefmeng-
sels werd circa 90% van het toegevoegde
furazolidon teruggevonden. Spectinomy-
cine gaf steeds hogere waarden te zien dan
die welke werden toegevoegd.
Voor de proefperiode van 4 weken werden
groei en voedergebruik vastgesteld. Tij-
dens de proef werd steeds gelet op de con-
sistentie van de mest, de kleur van de
biggen en ccn eventueel afwijkend gedrag.

Aan deze proef hebben in totaal 459 Co-
fok-biggen deelgenomen. Eén big uit proef-
zijn de groei, voederconversie, de kleur van
de biggen en de consistentie van de faeces
voor de verschillende proefgroepen weer-
gegeven.

Op het babybiggenvoeder zonder toevoe-
gingen groeide de biggen gemiddeld 446 g
per dag. De voederconversie bedroeg 1,60
(proefgroep I). De toevoeging van carba-
dox als additief gaf geen wezenlijke verbe-
tering van de groei en voederconversie te
zien. Bij een goede gezondheid van de
biggen wordt van een additief wel vaker
geen enkel effect gezien.
Op het voeder met 400 dpm furazolidon
(proefvoeder V) vertoonden de biggen een
wezenlijke daling van de groei, terwijl de
voederconversie hoger was (niet wezen-
lijk). De negatieve werking van furazo-
lidon werd reeds in de eerste twee weken
vastgesteld.

De combinatie carbadox-|-furazolidon
(proefbehandeling III) gaf een extra daling
van de groei te zien en wel van ca 20%. De

Talicl Dc ucnii(.lc.li.klc groei in gianinicii per ilag. Je \\ocilcrcoinersic, tic kleur \\an dc higgcn cn dc
consistentie van de faeces in de proefgroepen.

voeropname was in deze groep laag, de
kleur van de biggen was opvallend grauw-
wit en dc faeces waren erg vast van consis-
tentie. Een afwijkend gedrag van de dieren
werd in deze proef niet gezien.
De toevoeging van lincomycinc en specti-
nomycine (groep VI) gaf ccn verbetering
van de groei cn een gunstiger voedercon-
versie tc zien. Dc combinatie carbadox plus
lincoiTiycinc cn spectinomycine (groep IV)
gaf dc beste groei en de laagste voedercon-
versie.

Uit de proefresultaten blijkt, dat dc toe-
voeging van furazolidon aan het voeder
een negatieve invloed had op dc groei van
de biggen. De combinatie furazolidon en
carbadox gaf de slechtste grocircsultaten te
zien. Zowel van furazolidon als carbadox is
intussen bekend dat ze niet alleen zeer snel
geabsorbeerd maar ook weer zeer snel geëli-
mineerd worden. Door het langdurig toe-
dienen van deze hoge dosis van 400 dpm
furazolidon, kan de mogelijkheid bestaan
dat er een cumulatie, een stapeling van fu-
razolidon of haar metabolieten in het
lichaam optreedt. Hierdoor zouden te hoge
concentraties in de verschillende weefsels
en organen optreden. Hoge concentraties
furazolidon hebben een biocide werking op
de cellen.

1. Gemedicineerd voeder. Uitgave Produktschap
voor Veevoeder. 2502 LS \'s-Gravenhage 198.\'!.

2. Efficacy and safety aspects of furazolidone in
animal feed. Symposium 1974 at Wageningen.

3. Miert, A. S. J. P. A. M. van. Vroomcn. L. H. M. en
Jager, L. P.: Farmacologie en toxicologie van fu-
razolidon en carbadox; een literatuuronderzoek.
Tijdschr. Diergeneeskd. 1984; 109:928-33.

1 ks\\ klcnisie Mgnilicante verschil. AK hel \\crschil in uilkomsl lussen iwcc procIhchaiKlclingcn kleiner
isclalulc iiulc/c kiiloiincrmcklc waarde magaaiulii \\crschil geen wc/ciilijkc betekenis worilcn locgckcml.

Effects of Feeding Growth-Stimulating Agents and Furazolidone to Broilers
H. A. Vahl en H. P. Stappers\'

SAMilNVAl\'liNCl In een strooiselproef met 9600 slachtkuikens werden enerzijds het efjëct van drie
groeibevorderaars getest en anderzijds de gevolgen bestudeerd van JOO dpm furazolidon in het voer op
groei, voederconversie en uitval.

Virginiamycine (15 dpm) had op 6 weken de groei 1.5% verbeterd, en 10 dpm avoparcine en 12 dpm
nitrovin O, 7\'i. (leen van deze verschillen was op 6 weken wezenlijk. Daarentegen gaf een 7-daagse
furazolidonkuur (300 dpm) via het voer een zeer wezenlijke groeivertraging. Als deze kuur gedurende de
vierde levensweek werd gegeven, dan kon er in de twee nog resterende weken grotendeels worden
gecompenseerd. Daarentegen bood een behandeling in de vijfde levensweek duidelijk onvoldoende
mogelijkheden lot compensatie. Het gebruik van furazolidon dient daarom bij slachtkuikens zeker aan
het eind van dc mestperiode tot het uiterste te worden beperkt.

SUMMARY The effect of growth-stimulating agents (15 ppm ofvirginiamycin. 10 ppm of avoparcin
and 12 ppm of nitrovin) and that of seven days\' treatment with 300 ppm of furazolidone on the
perjbrmance of broilers was studied in an experimental study of 9.600 animals. Furazolidone was fed in
either the fourth or the fifth week of life and combined with virginiamycin or nitrovin.
Non-significant improvements in growth were observed when virginiamycin (1.5 per cent), avoparcin
(0.7 per cent) and nitrovin (0.7 per cent) were administered. Treatment with furazolidone for seven days
resulted in substantial retardation of growth. When broilers were treated during the fourth week of life,
the retardation of growth was largely compensated for during the other two weeks. Treatment in the
fifth week of life re.sulted in lower weights prior to slaughter. Therefore, care should be taken in
recommending treatment with furazolidone at the end of the fattening period of broilers.

In de slachtkuikenvoeders is het opnemen raties hebben wij drie van deze stoffen, te

cum in lage, zogeheten nutritievc dosering cine in een slachtkuikcnproef op strooisel

gebruik. Hoewel het positieve effect van Naast deze nutritievc dosering van ccn be-

dezc stoffen op groei en voederconversie perkt aantal in de EEG toegelaten antibio-

veelal niet groot is, is toevoeging ervan eco- tica/chemotherapeutica, wordt momen-

nomisch bezien vrij snel rendabel. Zo zal teel een groter aantal van deze stoffen

het antibioticum X met een kostprijs van veelvuldig op allerlei wijze in aanzienlijk

ƒ 3,20/ton voer bij een dosering van 10 hogere dosering (curatief/prevcntieO aan

1% reeds een financieel voordeel opleveren de stoffen die in dit kader bij slachtpluim-

\' Dr.s. 11. A. Valil cn ir. H. P. Stappers, CLO-Instituul voor de Veevoeding \'De Schothorst\'. Meerkoetenweg
26. 8218 NA Lelystad.

zolidon. De indicatie is meestal een bacte-
riële darm-/luchtweginfcctic, hoewel het
ook ten tijde van een enting nogal eens
wordt toegepast. Volgens een circulaire van
het Produktschap voor Veevoeder over het
gebruik van gemedicineerde standaard-
voeders (1) werd van het enige voor pluim-
vee genoemde gemedicineerde standaard-
voeder (Pj, furazolidon, destijds nog in een
dosering van 300 dpm; vanaf april 1983 is
de dosering in Pj verlaagd tot 200 dpm) in
1981 II .426 ton voor slachtkuikens gepro-
duceerd bij gemiddeld 37 mengvoederbe-
drijven. Indien wij de landelijke produktie
aan slachtkuikenvoeders op zo\'n 0,9 mil-
joen ton schatten en ervan uitgaan dat de
hier vermelde 11.426 ton redelijk de lande-
lijke produktie benadert, dan betekent dit
dat ± 1,3% van het slachtkuikenvoer met
furazolidon gemedicineerd is. Aangezien
daarnaast nog slachtkuikenkoppels via een
gemedicineerd speciaalvoeder met furazo-
lidon (andere dosering) worden behandeld,
is het totale aantal slachtkuikens dat met
furazolidon in aanraking komt, hoger dan
op grond van de eerdergenoemde 1,3%
mocht worden verwacht. Reeds in 1966
beschreven van Stratum en F-^eron (2) dat
furazolidon cen negatief effect heeft op de
groei van slachtkuikens. Ook bij andere
dieren worden negatieve effecten vermeld
(3,4). In dc onderstaande proef hebben wij
het cffcct van 7 dagen furazolidonvcr-
strekking in een (curatieve) hoge hoeveel-
heid via het voer getest. Om tc zien in welke
mate de dieren een eventuele groeivertra-
ging tijdens de furazolidon-behandeling
later weer kunnen compenseren, is deze
behandeling zowel in de vierde als dc vijfde
week toegepast. Furazolidon werd gecom-
bineerd met een nutritieve dosering van het
antibioticum virginiamycinc of nitrovin.
Nitrovin behoort evenals furoxone tot de
nitrofuraan-verbindingen.

9600 Hypeco-slachtkuikens (ongescxt).
huisvesting op strooisel, 32 afdelingen met
300 kuikens per afdeling.

Het proefschema is weergegeven in tabel 1
(8 behandelingen, met elk 4 herhalingen).

Alle proefvoeders waren gebaseerd op het-
zelfde basisvoer. Dit basisvoer bevatte on-
der andere 55% mais, 35% sojaschroot
(met 46,4% ruw eiwit) en 5,4% destructie-
vet. Het berekende OE-gehalte was 3200
kcal/kg, terwijl het geanalyseerde ruw
eiwit-, ruw vet-, calcium- cn fosforgehalte
respectievelijk 21,3%, 7,8%, 1,04% en

0.79. bedroegen. Als coccidiostatica be-
vatten de voeders 125 dpm amprolium 8
dpm ethopabate. Dc groeibevorderaars cn
furazolidon werden toegevoegd via eigen-
gemaakte Premixen. Alle 8 proefvoeders
werden gepelleteerd.

2. Voeders geanalyseerd op ds, re, rvet.
Ca en P, en de desbetreffende voeders
op virginiamycinc, avoparcine en nitro-
vin.

Tabel 1. Proefschema.

behandeling	groeibevorderaar	medicament*		tijd
1	- (controle)	_		0-42 dg
2	15 dpm virginiamycine	-		0-42 dg
3	10 dpm avoparcine	-		0-42 dg
4	12 dpm nitrovin	-		0-42 dg
5	15 dpm virginiamycine	furazolidon	300 dpm	22-28 dg
6	15 dpm virginiamycine	furazolidon	300 dpm	29-35 dg
7	12 dpm nitrovin	furazolidon	300 dpm	22-28 dg
8	12 dpm nitrovin	furazolidon	300 dpm	29-35 dg

In alle behandelingen werd als coccidiostatica 125 dpm amprolium 8 dpm ethopabate gebruikt.

De proef had een ongestoord verloop. Wel
was de uitval gemiddeld enigszins aan de
hoge kant, namelijk 5,3%. Dc bepaalde ge-
haltes aan ds, ruw eiwit, ruw vet. Ca cn P
kwamen goed overeen met de berekende
cijfers. De gehalten aan groeibevorderaar
zijn in tabel 2 vermeld.

Met name de nitrovin-analyses vielen sterk
tegen. Dit is in overeenstemming met eer-
dere analyses van nitrovin (5). In tabel 3
zijn dc uitkomsten ten aanzien van ge-
wichten/groei, voederconversie en uitval
op dc verschillende leeftijden vermeld.

Wat betreft de groeibevorderaars waren de
effecten in deze proef zeer gering. Op drie
weken gaven alle drie een (bijna) signifi-
cante verbetering van de groei, terwijl de
voederconversie bij avoparcine en nitrovin
wezenlijk beter was. Op 4 weken en later
waren evenwel al geen wezenlijke verbete-
ringen ten aanzien van dc groei meer aan te
tonen, terwijl ook de voederconversie vanaf
5 weken geen wezenlijke verschillen meer
vertoonde. Wel was dc tendens aanwezig
van een verlaagde uitval bij het gebruik van
groeibevorderaars.

Met betrekking tot het verstrekken van fu-
razolidon (300 dpm) gedurende 7 dagen,
kwam uit deze proef een duidelijk beeld.
Furazolidon gaf zowel in de vierde als de
vijfde weck een zeer wezenlijke groeirem-
ming. Ook de voederconversie verslech-
terde wezenlijk. Eerdere proeven hadden
een dergelijk effect op dc voederconversie
niet kunnen aantonen (1, 6). Daarnaast
was er ecn duidelijk verschil in het uiteinde-
lijke lichaamsgewicht tussen ccn behande-
ling in de vierde en een behandeling in de
vijfde levensweek. Het bleek namelijk dat
dieren, die in de vierde levensweek waren
behandeld, meer kans hadden gekregen te
herstellen (compenseren) dan die in de
vijfde week behandeld waren. Deze proef-
uitkomsten illustreren dus fraai de stel-
ling dat een groeiremming aan het eind
van de mestperiode financieel ernstiger
consequenties heeft dan een groeistoring
eerder in dc mestperiode. Gezien deze
procfuitkomsten zal men het gebruik van
furazolidon aan het eind van de mestpe-
riode tot het uiterste moeten beperken.
Zoals reeds vermeld is furazolidon het
enigc toegelaten gemedicineerd standaard-
voer voor pluimvee. Dat dit standaardvoer
een minimale wachttermijn van 21 dagen
heeft, is gezien bovenstaande procfuitkom-
sten een goede zaak. Uitdrukkelijk dient
nog opgemerkt te worden dat voor spe-
ciaalvocdcrs (dit zijn medicinale voeders
op eigen recept van de dierenarts met een
andere furazolidondosering) deze wettelijk
vastgelegde minimale wachttermijn niet
geldt. Tenslotte komt uit deze gegevens
geen enkele aanwijzing naar voren van een
negatieve interactie tussen nitrovin fura-
zolidon.

1. Curculairc van het Produktschap voor Veevoeder
\'s-Gravenhage, 22 april 1982; De produktie van
gemcdicincerd standaardvoedcr.

2. Stratum. P. Ci. C. van en 1\'cron, V. J.; De invloed
van furazolidon op slachtkuikens bij voedering
van rantsoenen die amprolium of zoalcnc bevat-
ten. I. Ciroei cn voederconversie bij continue ver-
strekking gedurende 6 weken. Tijdschr. Dierge-
neeskd. 1966; 91; ^7,2-1.

3. Miert. A. S. .1. P. A. M. van. Vroomen. l,. II. M. cn
Jager, I.. P.; l armacologic cn toxicologie van fu-
razolidon cn carbadox; een literatuuronderzoek.
Tijdschr. Diergeneeskd. 1984; 109; 928-33.

Tabel 3. Gewicht/groei (in grammen), voederconversie en uitval (onafhankelijk getest).

ksv - kleinste significante verschil. Als het verschil in uitkomst tussen twee proefbehandclingcn kleiner is dan
de in deze kolom vermelde waarde mag aan dit verschil geen wezenlijke betekenis worden toegekend.

.lager, L. P.. Miert. A. S. .). P. A. M. van en
Vroomen. L. H. M.: Chronische furazolidon ver-
giftigingvan biggen? Tijilschr. Dio ^cnceskd. 1984;
109: 922-7.

.Jaarverslag CL.O-instituu( voor de Veevoeding
Dc Schothorst. 1975/1976.
Stratum. P. G. C. van. 1-cron, V. .1. en Litjens. J.
B.: De invloed van furazolidon op slachtkuikens
bij voedering van rantsoenen die amprolium of
zoalcne bevatten. III. Het cffcct van een 10-daagse
furazolidonkuur. Tijdschr. Dicrtfcnceskd. 1966;
91:6.19-47.

Symposium (BION Lustrum
1970-1985): \'Biologisch onderzoek
als levensvoorwaarde\'

Op 31 mei a.s. organiseert de Stichting BION een
symposium onder de titel: \'Biologisch onderzoek ais
levensvoorwaarde\'.

Het symposium omvat naast inleidingen over biolo-
gisch onderzoek in een aantal zwaartepuntgebieden
en de implicaties ervan in onze samenleving, een uit-
voerige presentatie van lopend biologisch onderzoek
in de vorm van posters en demonstraties.

Indien u aan dit symposium wilt deelnemen, wordt u
verzocht dit vóór 1 april a.s. op te geven. De toegang
tot het symposium is gratis.
Plaats: Vrije Universiteit te Amsterdam.

\'Genetische manipulatie in de natuur\' zwaar-
tepuntonderzoek I; proL dr. R. A. Schilpcr-
oort.

\'Geïntegreerd onderzoek naar een neuro-en-
docrien modelsysteem\' zwaartepuntonderzoek
II; proL dr. .1. .loossc.

\'Planten in ccn veranderende wereld\' zwaarte-
puntonderzoek III; dr. ir. J. W. Woldendorp.
Lunch.

Biologie en maatschappij; prof\', dr. A. Quispel.
Biologie en industrie; prof. dr. R. Keuning.
Theepauze.
Forum-discussie.
Sluiting.

Inlichtingen: BION-Bureau, Koningin Sophiestraat
124, 2595 TM Den Haag, tel. 070-857908/09. Meer
informatie is eveneens op het redaktiesecretariaat
verkrijgbaar.

In de laatste jaren is er intensief onderzoek ver-
richt naar de epizoötiologie van het Rhino-
pneumonie- of Equine herpesvirus type 1
(EHVl), een, ook onder de Nederlandse paar-
denstapel ubiquitair circulerend virus. In 1982
en 1983 kwam het virus in het middelpunt van
de belangstelling te staan doordat het op enkele
bedrijven bij grote aantallen paarden nerveuze
verschijnselen en/of abortus veroorzaakte. Ge-
woonlijk worden neurologische afwijkingen
slechts zelden waargenomen. Abortus treedt
meestal in de 9e of 10e maand van de dracht op.
Door middel van endonuclease fingerprinting
analyse is het mogelijk twee subtypen van
EHVl te onderscheiden. Het foetale subtype 1
is voornamelijk verantwoordelijk voor abortus
en/of neurologische aandoeningen. Het respi-
ratoire subtype 2 was aanvankelijk de voor-
naamste verwekker van de \'najaars-verkoud-
heid\' bij pasgespeende veulens. Het wordt ge-
acht zich te beperken tot de voorste luchtwegen
en veroorzaakt dan ook zelden abortus.
In Engeland blijkt sinds 1979 het aantal subtype
1-isolaten uit het neussecretum van gezonde
dieren aanmerkelijk te zijn toegenomen: van
minder dan 5% tot 75%. Ook bij klinische uit-
braken van respiratoire aandoeningen, niet ge-
relateerd aan abortusgevallen, is het percentage
subtype 1-isolaten gestegen van minder dan 7%
tot 60% (6).

Alle tot nu toe ontwikkelde vaccins, zowel de
geïnactiveerde, dode, als de geattenueerde, le-
vende vaccins, zijn afgeleid van een subtype
1-stam.

In de Verenigde Staten en in Engeland zijn twee
vaccins toegestaan, namelijk Pneumabort K®\',
een geïnactiveerd vaccin en Rhinomune een
geattenueerde stam.
I Proeven, uitgevoerd in de V.S. (5), suggereren
dat een twee- tol driemalige vaccinatie van
■ drachtige paarden met Pneumabort K® het op-
i treden van abortus na experimentele infectie re-
duceert. Bij een uitgebreid veldonderzoek (3)
werd het aantal abortusgevallen ten gevolge van
EHVl bij gevaccineerde dieren teruggebracht
tot 1,6 per 1000, in vergelijking met ongevacci-
neerde dieren: 6,8 per 1000 drachtige merries.
Echter, uit recent Engels onderzoek (4) bij
drachtige ponies blijkt zelfs een driemalige vac-

\' Dr. G. J. Binkhorst en proL dr. H. J. Breukink, Faculteit der Diergeneeskunde, tJtrecht.

cinatie met Pneumabort K® met een interval
van twee maanden geen enkele bescherming te
bieden tegen abortus na besmetting met een
inheemse subtype 1-stam. Ook bij veulens en
jaarlingen kon het optreden van koortsen neus-
uitvloeiing niet worden voorkomen. Wel was
de duur en de ernst van de ziekteverschijnselen
geringer. Zowel bij de controle- als bij de gevac-
cineerde dieren werd na 4-8 dagen in vrijwel alle
gevallen een viraemie vastgesteld, maar bij de
gevaccineerde dieren was de hoogte en de duur
van de virusuitscheiding verminderd.
Een driemalige vaccinatie met intervallen van 4
en 6 weken gaf wel voldoende bescherming
tegen een experimentele infectie met een EHVl
subtype 2-stam (6). Een tweemalige vaccinatie
had nauwelijks een positief effect op de klini-
sche verschijnselen of op de duur van de virus-
secretie, wel op de mate van virusuitscheiding.
Zowel bij de Amerikaanse als bij de Engelse
experimenten werd het effect van de vaccinatie
getest door het uitvoeren van een proefinfectie
binnen twee maanden na de laatste vaccinatie.
Hoewel de — tijdelijke — reductie in de virus-
uitscheiding van belang is bij het terugdringen
van de viruscireulatie, mag men verwachten dat
de geïnduceerde immuniteit op langere termijn
nog minder zal zijn.

Whiterspoon (7) bracht in de V.S. met een zeer
straf uitgevoerd vaccinatieprogramma met Rhi-
nomune, waarbij alle aanwezige paarden en
veulens vanaf drie maanden, elke 1 a 2 maanden
werden gevaccineerd, bij een gemiddelde van
350 drachtige merries per jaar, het aantal abor-
tusgevallen terug tot 2 in 8 jaar. Levende EHVl-
vaccins kunnen mogelijk zelf abortus veroor-
zaken, gezien het feit dat Allen c.s. (1) uit
geaborteerde foetussen, afkomstig van met Rhi-
nomune gevaccineerde merries, virussen hebben
geïsoleerd met een DNA-fingerprintpatroon,
identiek aan dat van de vaccinstam.
Bovenvermelde gegevens pleiten onzes inziens
niet voor het uitvoeren van een intensief en
kostbaar vaccinatieprogramma tegen EHVl.
Het al of niet optreden van klinische verschijn-
selen na een infectie met EHVl is mede afhanke-
lijk van de virulentie van de stam, de infectiedo-
sis, de immuunstatus van het dier en het op-
treden van stressfactoren.
Isolatie van drachtige merries in de tweede helft
van de dracht en het voorkómen van elke vorm
van stress blijven dan ook de belangrijkste pre-
ventieve tnaatregelen. g. J. Rinkhorst\\
J. T. van Oirschot^ en
H. ,/. Breukink\'

1. Allen, G. P., Yeargan, M. R., Turtinen, L. W.,
Bryans, J. T., and Mc Collum, W. H.: Molecular
epizootiologic .studies of equine herpesvirus-1 in-
fections by restriction endonuclease fingerprint-
ing of viral DNA. Am. J. Vet. Res. 1983; 44: 263.

2. Bryans, J. T.: Immunization of pregnant mares
with inactivated equine herpesvirus-I vaccine.
Proc. 4th Int. ConL Equine Infect., Dis,, Lyon,
France, Vet. Publ. Inc., Princeton, N. J. 1978; 83.

3. Bryans. .1. L. and Allen. P. A.: Application of a
chemically inactivated, adjuvanted vaccine to
control abortigenic infection of mares by equine
heTpesvWus- \\. Developments in biologieal standar-
disation 1982; 52: 493.

4. Burrows, R., Goodridge, D,, and Denyer, M. S.:
Trials of an inactivated equid herpesvirus-1 vac-
cine: challenge with a subtype-1 virus. Vet. Ree.
1984; 114: 369-74.

5. Moore, B. O. and Koonse, H. J.: Inactivated
equine herpesvirus-1 vaccine Pneumabort K®.
Proc. 24th Ann. Conv. of the Am. Ass. Eq. Pract.
St. Louis, Missouri 1979.

6. Mumford, J, A. and Bates, J.: Trials of an inactiv-
ated equid herpesvirus-1 vaccine: challenge with a
subtype 2 virus. Vel. Rec. 1984; 114: 375-81.

7. Witherspoon, D. M.: Vaccination against equine
herpesvirus-1 and equine influenza infection. Vet.
Rec. 1984; 114: 363.

Na het lezen van de door dc Gezondheidsdienst
voor Dieren in West en Midden Nederland ge-
leverde bijdrage in de rubriek \'veterinair jour-
naal\' over uienvergiftiging bij pinken in één van
de vorige afleveringen (Tijdschr. Diergeneeskd.
1985; 110; 31) miste ik hierin de mogelijke oor-
zaak die tnijns inziens gezocht moet worden in
het teveel eten daarvan.

Uien eten is gezond maar het eten van teveel
uien is slecht, zoals met vele dingen. Ik her-
inner me uit eigen praktijk een geval, waarbij
acht pinken stierven tengevolge van het eten van
teveel bloembollen en ook een geval waarbij
zestien koeien stierven tengevolge van het eten
van teveel voederbieten met blad. De pinken
stierven binnen een paar dagen en de koeien
binnen één dag tijd. Zowel bloembollen als voe-
derbieten met blad zijn, indien met mate ge-
bruikt, een prima voer. In dit geval was een
wagen vol uitgespreid op een kaal weiland, het-
geen dodelijk bleek.

Verder herinner ik mij uit 1935 een interessant
vergiftigingsgeval in mijn praktijk te Schellink-
hout, namelijk nicotine vergiftiging. Een fruit-
kweker-veehouder was bezig met het melken
van zes koeien; zowel hij als de koeien hadden
veel last van vliegen. Nu werd op het bedrijf een
nicotine-bevattend bestrijdingsmiddel tegen in-
secten gebruikt, waarmee de vruchtbomen wer-
den bespoten. De fruitkweker-veehouder had
ervaren, dat wanneer hij met zijn blote armen in
dit bestrijdingsmiddel had geroerd, de vliegen
die op zijn armen gingen zitten, er vrijwel me-
teen bedwelmd of dood afvielen.
Hij nam toen een doekje, drenkte dat in het
bestrijdingsmiddel en wreef daarmee even over
de ruggen van de zes koeien. Dc gevolgen
waren catastrofaal; terwijl hij nog aan het
melken was, vielen er vijf dood neer. Toen ik
erbij werd geroepen, leefde er nog één maar ook
deze was bijna dood, zodat ik adviseerde ook
deze maar af tc maken.

Alle zes werden met spoed naar het abattoir te
Hoorn overgebracht, waarbij dc keuring van het
vlees van de betreffende koeien enige problemen
opleverde. Collega De Leur berekende de hoe-
veelheid nicotine die in een kilo vlees kon zitten.
Hij reisde daarvoor zelfs met dc trein naar
Utrecht, om advies van prof. Van Ooyen cn
prof. Schornagcl in te winnen met als resultaat,
dat de runderen voorwaardelijk goedgekeurd
werden.

Het plaatselijk veefonds vroeg zich af of ze de
betreffende koeien wel moest vergoeden, omdat
het hier de eigen schuld van dc boer betrof Ik
adviseerde tot een ledenvergadering, waar werd
besloten de schade gezamenlijk te betalen.
Het schijnt, dat wij beter tegen nicotine kunnen
dan koeien.

\' Drs. S. Makkinga, praktizerend dierenarts, Dr. Wijtemalaan 21, 1617 KH Westwoud.

Simple fluorimetric screening for Carazolol in
swine kidneys by means of Sep-Pak cartridges

SUMMARY A simple method to determine the ß-hlocl<er Carazolol in swine kidneys is presented.
Spiked samples, homogenised under alkaline conditions, were heated. Passage of the ether extracts
through and silica Sep-Pak cartridges yielded a fraction containing the Carazolol in HH% recovery.
In this fraction Carazolol was determined by fluorescence spectrophotometry. By this method a level of
/ ßg/kg in spiked samples can he detected. Injection of 10 pg/kg body weight. 105 minutes before
slaughter, resulted in Carazolol contents in kidneys ranging from 11 to 25 ng/kg (n = 8).

Stress during transport of slaughter swines
may lead to inferior meat qualities, mostly
to PSE and sometimes DFD meat, or even
to sudden death by heart failure. Tranquil-
lizers such as azaperone and phenothiazine
neuroleptics have been used to prevent
these stress phenomena. In the human
therapeutic scheme of hyperkinetic reac-
tions of the heart various beta-adrenergic
blocking agents such as propranolol, mo-
prolol, oxprcnolol, atenolol etc. are known.
Some of these have been investigated as to
their influence on meat quality (1, 2).
In recent years a chemically related beta-
adrenergic blocking agent, i.e. carazolol,
has been introduced into veterinary prac-
tice to prevent the above mentioned stress
reactions. The rational chemical name of
carazolol is 4-(2-hydroxy-3-isopropylami-
nopropoxy) carbazole.

Unlike azaperone and phenothiazine neu-
roleptics, where a dose of 0.4 mg/kg body
weight is usual, the recommended dosage
for carazolol is 10 Mg/kg body weight (8).
Therefore any method for the quantitative
determination of carazolol residues in
swine tissue will have to be sensitive at the
/ug/kg (ppb) level.

The procedures most widely used for mea-
suring propranolol-type compounds in
human plasma and urine at a 10 ppb level
are high pressure liquid chromatography
(3,4, 5) and thin-layer chromatography (6)
with spectrophotometric or fluorimetric
detection. Electron-capture gas liquid chro-
matography (7) has also been used.
A major part of the total time of analysis is
needed to free extracts from interfering
substances. The recently introduced Sep-
Pak cartridges allow of simplifying the
clean-up with regard to procedure and
time. In the method presented, only extrac-
tion of an alkaline homogenatc with die-
thyl ether and purification of the cxtract
over C|g and silica cartridges is sufficient to
obtain a solution in which the carazolol
can be measured fluorimetricallv.

Hydrogen chloride solution {0.1 mol/l). obtained by
dilution of concentrated HCI (sp. gr. 1.19). (p.a.
Mcrck. Darmstadt, G.F.R,).
Methanol (p.a.. Merck).

Carazolol solutions. Standard solutions of carazolol
(PraemixWirkstoffG.m.b.H.. Mannheim. G.E.R.). 1
mg/ml in methanol/HCI solvent.
Working standards were in the range of 2-50 ng/ml.
Sodium hydroxide solution, 1 mol/l (p.a.. Mcrck).
Diethyl ether (p.a.. Merck).

Sep-Pak C|, cartridges. No 51910 (Waters Assoc.,
Milford. Mass.. USA), containing 0..35 g of C,, modi-
fied porasil, particle size 25-60 Mm; pretreated with 20
ml of diethyl ether.

Sep-Pak silica cartridges. No 51900 (Waters Assoc.).
containing 0.65 g of porasil, particle size 25-60 /jm,
pretreated with 20 ml of diethyl ether.
Carazolol. m.p. 135-1.38° C (Praemix Wirkstoff
G.m.b.H.). In animal experiments the injection solu-
tion was used (Suacron®, containing 0.5 mg carazolol
per ml).

Perkin Elmer lluoresccncc spectrophotometer 2()4A;
recorder. Waring Blendor. Ultra-\'I urrax mixer (Janke
u. Kunkel K.G.. Staufen i. Breisgau. G.E.R.).

Carazolol was administered i.m., 10 fjg/kg. behind
the car of 90-100 kg Dutch landracc slaughter swine.
The kidneys were obtained on slaughtering after 105
minutes. Kidneys with low carazolol content were not
available from slaughter; these were simulated by
homogenising kidneys of known high carazolol con-
tent with blank ones.

Weigh 20 g of a sample, homogenised by the Waring
Ulendor. into a 250 ml round-bottomed Hask. Add 15
ml ol sodium hydroxide solution (1 mol/l) and mix in
an Ultra-Turrax mixer. Heal for 1 hr at 95° C in a
water bath using an air condenser. Cool to room
temperature. Add 100 ml of diethyl ether and shake
for 2.5 minutes. ■fransfer50 ml of the upper layer to a
syringe barrel. Pass the content of the syringe barrel
through the C,, bonded reversed phase cartridge and
through the coupled silica cartridge by gentle suction

at a rate of about 10 ml/min. Wash with 20 ml of
diethyl ether at the same rate. Remove the C,« car-
tridge. Flute the carazolol from the silica cartridge by
means of methanol/HCl solvent, by pressure from a
syringe, into a 5-ml volumetric Hask and make up to
volume with the solvent. Record the emission spectra
of the sample, the blank, and the solvent from 300 to
400 nm d^^^f. == 245 nm). Read the emission at 345 nm
for the sample and correct for the blank. Calculate the
carazolol content olThe sample solution by compar-
ing the corrected peak height with those of standard
solutions.

The emi.s.sion spectrum of carazolol
= 245 nm) is given in Figure 1. The calibra-
tion line is straight for solutions with con-
centrations up to at least 0.1 ^g/tnl. On
handling ten samples of kidneys obtained
from swine not treated with carazolol.
fluorescence background intensity signals
corresponded to 0.1-0.3 yug carazolol/kg
kidney tissue. Application of the method to
blank samples spiked with 5, 10, and 20 Mg
of carazolol/kg resulted in the recoveries
given in Table 1.

Carazolol values determined in kidneys
from carazolol-treated swine were correct-
ed for the blank (0.2 ßg/kg) and are given,
as integers, in Table 2.

Fhe overall average calculated from the
mean result was 17 ± 4 idg/kg (n = 8).
After correction for the 88% recovery, this
value amounted to 19 /Jg/kg.
The amounts of Carazolol residue in kidney
samples of simulated low content, obtained
by mixing high content ones with blank
ones, were found to be 2 ßg/kg and 1
Mg/kg (calculated values 2.8 and 1.1 Mg/kg,
respectively).

Carazolol in its unprotonated form may be
extracted from animal tissues by means of
a nonpolar solvent. Accordingly, Carazolol
should be extractable from swine kidneys
by diethyl ether after homogenising with
sodium hydroxide solution.
However, ether extraction of an alkaline
swine kidney homogenate led to stable
emulsions which precluded separation of
the organic layer. This difficulty was over-
come by heating the alkaline homogenate
for 1 hr at 95° C prior to extraction.
Cleaning up on separate C|s and silica car-
tridges was found to be unsatisfactory with
respect to the rctnoval of lluorescent tissue
compounds and recovery of Carazolol. By
using both types of cartridges in series,
tissue compounds giving rise to back-
ground signals in fluorimetry can be re-
moved almost completely in a simple and
time-saving operation. First the Carazolol
is concentrated in the silica cartridge by
passing of the ether extract through the
combination. Then a few milliliters (5 ml)
of methanol/HCl are needed to elute the
carazolol in high yield. The use of me-
thanol without HCl leads to bigger vo-
lumes. In this way the cleaned extract can
be obtained in a small volume and is im-
mediately available for subsequent fluori-
metric measurement. Losses mostly caused
by intricate rccxtraction and evaporation
steps are avioded. Fluorimetric measure-
ment was chosen because of the strong
fluorescent properties of carazolol, which
afforded a sensitive determination of the
compound. At optimum excitation and
emission wavelengths, i.e., 245 and 345 nm,
respectively, background interference is
low, as can be seen from the results.
However, residues of other drugs which
may be present in the sample could well
interfere with the result by means of their
own lluorescence. But most drugs or their
metabolites do not show lluorescence,
while of some lluorescent drugs the excita-
tion wavelengths arc longer than 300 nm.
This applies, for example, to azaperone
and its metabolite azapcrol, to propio-
promazine and, under alkaline conditions,
to tetracyclines also. To have a check on
the possible presence of other lluorescent
compounds, it is advisable to record part of
the emission spectrum.

During the experiments, lluorescence was
sometimes quenched due to itnpurities in
some ofthe p.a. diethyl ether batches. I\'his
resulted in recovery values falling to below
60%. Fluorescence or Chrom AR diethyl
ether qualities, with UV absorption prop-
erties checked in advance, are needed to
attain recoveries exceeding 80%.
A fluorescence intensity arising from 1
(Ug/kg of the /iJ-blockcr in samples can be
distinguished from background signals cor-
responding to a level of 0.1-0.3 Mg/kg for
blank kidneys. The analytical figures for
each kidney are in good agreement with
each other. Assuming only small differen-
ces in the amounts of the injected sub-
stance, the coefficient of variation of about
23% may be caused by differences between
the individual animals.
Our results are of the same order as those
based on experiments with \'"C-carazolol

(8). The amount of residue in Icidneys, two
hours after i.m. injection of 10 Mg/kg of
\'"•C-carazolol and calculated from its radio-
activity. was 17.52 ± 4.05 ixg/kg (n = 6).
\'"C-containing metabolites may have
been incorporated into this figure.
In our screening method the final results
include the parent compound and possible
metabolites so far as they are excited at the
same wavelength and have a comparable
fluorescence emission spectrum. Anionic
metabolites will not contribute, since they
are not extracted from the alkaline homo-
genate.

F Ashmorc. C. R., Carroll, F.. Docrr, L.: Effects on
characteristics of beef carcasses. J. Anim. Sci.
1973; 37: 435-8.
2. Ashmorc, C. R., Carroll, F., Docrr, L., Tomp-
kins, G.. Stokes, IF, Parker, W.: Experimental
prevention of dark-cutting meat. J. Anim. Sci.
1973; 36: 33-6.

Lo. M. W., Silber, B., Riegelman, S.: An auto-
mated HPLC method for the assay of propranolol
and its basic metabolites in plasma and urine. /
Chromaiogr. Sci. 1982; 20: 127-31.
Decourt, S., Louvat, B.: Dosage dans Ics milieux
biologiques d\'un nouveau beta-bloquant. I\'atc-
nolol, par chromatographic haute performance,
J. Chromatogr. 1979; 174: 258-63.
.Jatlow, P., Bush, W., Höchster, IL: Improved
liquid chromatographic determination of pro-
pranolol in plasma, with fluorescence detection.
Ciin. Chem. 1979; 25: 777-9.
Schäfer, M., Mutschler, E.: Fluorimetric determi-
nation of Oxprenolol in plasma by direct evalua-
tion of thin-layer chromatograms../. Chromalogr.
1979; 164: 247-52.

Desager, .1. P.: Gas-liquid chromatographic de-
termination of moprolol in human plasma and
urine. J. High Resolut. Chromalogr. and Chroma-
logr. Commun. 1980; 3: 129-32.
Bartsch, W., Koch, K., Völlers, K.: Untersuchun-
gen zur Rückstandsmenge vom \'"C-Carazolol in
verschiedenen Gewebe von Schwcincn sowie Be-
wertung der Rückstände hinsichtlich lebensmit-
telrechtlichcr Bedenken zur Festlegung der War-
tezeit. Report February 1979; Praemix G.m.b.H.,
Mannheim, G.F.R.

An improved bioassay for the qualitative
detection of sulphonamide and dapsone residues

SUMMARY An improved method of bioassay has been described for qualitative detection of sulpho-
namide and dapsone residues in kidney, muscle, urine, and milk. The sensitivity to the sulphonamides
iesied ranged from 0.01 to 0.3 fxg/ml or g of tissue and from 0.003 lo 0.0006 txg/mlfor dapsone. No
extraction procedures are needed.

Recently, bioassay methods currently avail-
able for monitoring antimicrobial residues
in edible tissues and milk were improved
with respect to sulphonamide sensitivity by
exploiting the synergistic effect between
trimethoprim and sulfonamides (1, 4, 5).
For sulphonamide residues the sensitivity
of the methods ranged from 0.3 to 5 Mg/ml-

Improvement of the method was necessary
in respect of standardization and sensitiv-
ity in order to meet the proposed tolerance
level of 1 Mg sulphonamide per g of tissue (7).
This report deals with an improvement of
bioassay methods for monitoring slaught-
ered animals and milk with respect to the
presence of sulphonamide and dapsone re-
sidues.

The agar consisted of Standard II Nahragar (Merck
art. 7883), supplemented with 5gNaCI, lOgdextrose,
2 g KHjPO,, 2.8 g Na2HP04.l2 H^O/litre distilled
water. After autoclaving and cooling to 55° C, tri-
methoprim (TMP) lactate was added to the agar,
bringing the final concentration to 0.12 /ig TMP/ml
agar. The agar was seeded then with 10\'\' Bacillussubti-
lis BGA spores/ml and the pH was adjusted to 7.0.
Two hundred ml of the prepared agar were poured
into the plates.

Standard II Nahragar was supplemented with 5 g
NaCI, 10gdextrose,4.2gKH2PO„0.9gNa2HP04.l2
HjO/litrc distilled water and autoclavcd. After cool-
ing to 55° C. TMP lactate was added to bring the final
concentration to 0.3 Mg TMP/ml agar; 10\'\' B. subtilis
BGA spores/ml agar were added, the pH was ad-
justed to 6.0, and 200 ml of the seeded agar were
poured into the plate.

Standard II Nahragar, supplemented with 5 g NaCI,
10 g dextrose, 0.25 g KH^PO,, 5.6 Na2HP04.I2
H20/litre distilled water, was autoclaved and cooled
to 55° C. TMP lactate was added to a final concentra-
tion of 0.05 TMP/ml agar; the agar was seeded
with 10" B. subtilis BGA spores/ml, the pH was ad-
justed to 8.0, and 200 ml of the seeded agar were
poured into the plate.

Plate A was used for sulphonamide and dapsone sen-
sitivity testing in urine and milk, and Plates B and C
for that in muscle drip and in muscle and kidney
homogenate specimens.

Spike standard samples conlaming two-fold in-
crements of sulphonamide and dapsone concentra-
tions were prepared in urine, fresh milk, fresh kidney
and muscle homogenates, and muscle drip. The 20%
homogenates (w/v) of kidney and muscle were made
with phosphate buffers of pH 6.0 (8.2 g KH2PO4 -1-1.8
g KjHP04/litre) and 8.0 (0.75 g KH2PO4 -I- 16.4 g
K2HP04/litrc). fhe large plate-agar-diffusion method
was performed (4). After solidification of the agar
poured out into the plates. 64 holes (9 mm in
diameter) were punched into the agar and filled in
duplicate with 0.1 ml of standard drug solutions.
After pre-incubation for I hour at room temperature,
the following TMP lactate solutions, made in 10%
NaCI, were dropped into the punch-holes also in the
case of:

Table

Detection limits of three test plates for sulphonamides and dapsone.

DRUG	PLATE A ( pH 7.0)	TWO -PLATE-	-METHOD ( Plate	B and C)
(Pre-)Urine	Milk	Optimal test pH	Kidney homogenate (a)	Muscle homogenate fa)	Muscle drip
	Concentration	in pg/ml		Concentration	in ug/ml
SULPHATHIAZOLE	0.05	0.08	8.0	0.2	0.2	0.1
SULPHANILAMIDE	0.08	0.08	8.0	0.2	0.2	0.1
SULPHADIMIDINE	0.05	0.2	8.0	0.3	0.3	0.2
SULPHAPYRIDINE	0.02	0.3	8.0	0.2	0.2	0.2
SULPHADOXINE	0.05	0.1	6.0	0.1	0.2	0.1
SULPHADIMETHOXINE	0.01	0.05	6.0	0.1	0.1	0.1
SULPHAMETHOXAZOLE	0.02	0.08	6.0	0.2	0.2	0.1
SULPHATR0XA2OLE	0.05	0.3	6.0	0.3	0.3	0.2
SULPHADIAZINE	0.02	0.05	6.0	0.3	0.3	0.1
SULPHASOXAZOLE	0,1	0.3	5.0	0.3	0.3	0.2
DAPSONE	0.003	0.006	8.0	0.003	0.003	0.003
(a) Prepared in phosphate buffers.

The plates were covered with a stiff filter paper and a
glass plate and were incubated overnight at 30° C. The
assays were performed in triplicate and the detection
limits were considered to be those concentrations
which gave an inhibition of the B. subtilis BGA
growth around the punch-hole in all the three experi-
ments.

The microbiological methods described
are at least five times more sensitive in
detection ability of sulphonamides than

the former ones (1,4, 5). By employing
buffers in the agar the standardization has
been improved and false-positives dimin-
ished.

Preliminary research has revealed that the
trimethoprim lactate concentrations em-
ployed in the test methods are optimum
with respect to bacterial growth versus sul-
phonamide sensitivity. Also hydroxy-me-
tabolites of sulphonamides (6, 8) may be
detected particularly with plate B. For the
hydroxy metabolites of sulfadiazine, sul-
phadimidine, sulphamerazine, sulphatro-
xazole and sulphamethoxazole the detec-
tion limit ranged from 0.1 to 3.6 txg/m\\
with plate B (pH 6.0). The N4-acetyl me-
tabolites are microbiological inactive (6)
and could not be detected by the methods
described. For quantitative determination
of sulphonamides and their metabolites,
HPLC methods are more accurate and
specific than bioassays.
The sensitivity of the methods is based on
direct assay of the samples without labori-
ous extraction and preparation procedures.
Plate A may be used as an alternative in
the screening methods described (5). For
testing slaughtered animals, the same pro-
cedure may be followed: making an inci-
sion into the kidney up to the renal pelvis,
inserting two paper discs (Schleicher &
Schüll, 0 12.7 mm), placing them on the
agar surface, and dropping on them 0.025
ml of solution A. In this solution beta-glu-
curonidasc may be incorporated for im-
proving the sensitivity for chlorampheni-
col residues (5). Alternatively, plates B and
C, along with a Micrococcus /ulcus plate at
pH 8.0 (1), may be used as a screening
method (i.e. a three-plate method) per-
formed in a similar way as with plate A.
Dropping solutions B and C on the paper
discs placed on plates B and C, respec-
tively, improves the sensitivity for sulpho-
namide residues also.

On relevation of a positive screening test
(pre-urinc test), muscle specimen may be
investigated with plates B, C, and a M.
luieus plate at pH 8.0 (1). Solutions B and C
may be dropped also on the tissue pieces, as
described above.

This three-plate method may be sufficient
for monitoring kidneys and muscle tissues
for the presence of beta-lactam antibiotic.

tetracycline, aminoglycoside, macrolide,
and sulphonamide residues. Bioassay
methods exhibit a lack of specificity. The ad-
vantage of bioassay is the broad spectrum
of detection of antimicrobial substances.
In cases of positive tests, identification and
confirmation procedures are needed.
These subsequent procedures may consist
of high voltage electrophoresis (2), thin
layer chromathography (3), and other phy-
sico-chemical methods such as HPLC,
NMR, and Mass Spcctrometric analysis,
and specific RIA methods. The methods
described meet the proposed tolcrance levels
for sulphonamide residues, but it has to
be stated that an analytical detection limit
does not automatically mean the tolerancc
level for a given residue. In respect of sul-
phonamide residues the concentrations be-
low 1 Mg/g tissue are certainly harmless for
the consumer. Moreover an ingested dose
of 100 fjLg sulphonamide residue is, for
man, an extremely small dose (normal dose

0.5.1 g) which is immediately N^-acctyl-
ated, hydroxylated, and subsequently ex-
creted in the urine (8).

1. liogacrts. R. and Wolf, F.: A standardised method
for detection of residues of anti-bacterial sub-
stances in fresh meat. I-\'leischwinschafl 1980; 60:
671-.1

2. Engel, H. W. B., Leusden, F. M. van, and Nouws,
J. F.: Evaluation of the European Communities
(EC) four-plate method for detection of residues
of antimicrobial drugs in slaughtered animals.
Proceedings Congres Nottingham, 1983; 491-9.

3. Haagsma, N., Dieleman, B., and Ciortemaker, B.
G. M.: A rapid thin-layer chromatographic screen-
ing method for five sulphonamides in animal
tissues. The Velerinary Quarlerly 1984; 6: 8-12.

4. Nouws, .1. F. M.: Microbiological assay methods
for sulphonamides in animal tissues, scrum, and
milk. The Veterinary Quarterly 1981; 3: 136-42.

5. Nouws, J. F. M.: Tolerances and detection of
antimicrobial residues in slaughtered animals.
Arch, l.ehensmillelhyg. 1981; 32: 103-10.

6. Nouws, J. F. M.. Vree, T. B., and Hekster, Y. A.:
Antimicrobial activity of hydroxy and Nj-acctyl
sulphonamide metabolites. The Veterinary Quar-
terly 198.S; 7: 72-74.

7. Public Health Report. Advies inzake antibiotica
in levensmiddelen. Ministerie van Volksgezond-
heid cn Milieuhygiëne. Leidschendam. the Nether-
lands. 1980.

8. Vree, T. B., Tijhuis, M. W.. Nouws, J. F. M., and
Hekster, Y. A.: Isolation and identification of
4-hydroxysulphamerazineand preliminary studies
on its pharmacokinetics in dogs. I\'harm. Weckhi
.So./:V/. 1984; 6: 80-7.

Het voorkomen van enterotoringene Staphy-
lokokken in de neus-, keel- en huidlaesies bij
vleesverwerkers

Danielsson. M. L. cn Hollberg, B.: Prevalence
ofenterotoxigenicstaphylococci in nose, throat
and skinlesions in meat-workers. Acta Veterina-
rta Scandinavica 1984; 25; (2) 242-9.

Bepaalde staphylokokken-stammen kunnen
door verschillendeenterotoxincn voedselvergif-
tiging veroorzaken. Deze bacteriën kunnen zich
onder zcer verschillende omstandigheden ver-
menigvuldigen en toxinen produceren. Tijdens
de verwerking van voedsel kan dit worden be-
smet. Schrijvers onderzochten de frequentie van
voorkomen van deze Staphylokokken in de
neus, keel en op de huid van mensen, die werk-
zaam waren in de vleesindustrie. Zij maakten
hierbij onderscheid tussen de gezonde mensen
en die, welke lichte ontstekingen hebben van
haarden, neus en keel. Ze werden altijd op één
van de drie onderzochte plaatsen gevonden,
maar het meest in de neus; er was echter geen
verschil in frequentie van gezonde cn zieke
weefseldclen. Daarentegen werden toxinc-pro-
ducerende Staphylokokken vaker in dc ont-
stoken neus en keel aangetroffen. Deze bacte-
riën kunnen al gauw van de mens op het vlees
worden overgebracht; ze vermeerderen zich
echter niet gauw op vers vlees. In de literatuur
wordt ook niet bericht over voedselvergiftiging
van vers vlees door Staphylokokken. Dit is wel
het geval bij gekookte vleesschotels. Schrijvers
geven dan ook het advies, mensen van het be-
reiden van vlees tijdelijk uit tc sluiten bij ver-
koudheid cn bij aanwezigheid van huidlacsics.

Robinson. R. A.. O\'Leary, T. P., and Hanson,
.1. O.: Lingual abscesses in suckling and weaned
lambs../. Am. Vet. Med Assoc. 1984; 185: 1552.

De auteurs werkzaam aan de Diergeneeskun-
dige Faculteit van de Universiteit van Minne-
sota, berichten hier over het voorkomen van
tongabccssen bij jonge (I week tot 4 maanden)
lammeren in verschillende kuddes in Iowa en
Minnesota. Symptomen waren; overvloedige
speekselvloed, uitdroging en slecht eten/drin-
ken. Naast melk kregen de dieren onder andere
Alfalfa, terwijl het strooisel bestond uit tarwe-
stro, wat nogal verontreinigd bleek met onkruid
(onder andere Salvia reflexa).
Betrekkelijk veel kalveren stierven of moesten
worden afgemaakt. Antibioticum-behandeling
had namelijk geen enkel succes.
De auteurs wijzen erop, dat men bij sectie doel-
gericht moet zoeken naar de abcessen achter in
dc tong: men zou ze gemakkelijk over het hoofd
kunnen zien.

Uit alle abcessen, als ook uit de regionale lymf-
klieren, werd Corynehacterium pyogenes geïso-
leerd. Vaak werden in het abces ook planten-
delen gezien, suggererend dat het primaire
trauma door scherpe plantendelen was veroor-
zaakt.

Owen, L, N.: Neoplasms in older dogs with
particular reference to management I and 11.
British Vet. Journal 1984; 140; 159-68, 245-56.

De auteur, een autoriteit op tumorgebied, wijst
in het eerste van een tweetal artikelen op de
tnogelijkheden met betrekking tot de behande-
ling van kanker bij de hond. In tegenstelling tot
wat vele eigenaren en ook dierenartsen menen,
is euthanasie zelden direct nodig. In vele ge-
vallen kan door het instellen van een (combina-
tie) therapie een voor hond cn eigenaar accep-
tabele levensverlenging van enkele maanden tot
zelfs jaren worden bereikt. Vooreen \'hondenle-
ven\' een grote winst!

— chirurgie; de lot op dit moment belangrijk-
ste en meest toegepaste therapie. Ruime ex-
cisie!

— radiotherapie; speciaal sneldelende gezwel-
len zijn gevoelig; haarverlies; necrosulcera-
tie; pijnbestrijding! Zelden een zieke hond
als gevolg;

— thermotherapie: nog in experimenteel sta-
dium; biedt waarschijnlijk goede vooruit-
zichten in combinatie met straling;

-— chemotherapie: minder toxische bijverschijn-
selen dan bij de mens. Periodiek bloedon-
derzoek verrichten. Dosering per m^ 11-

In het tweede artikel wordt per orgaansysteem
een overzicht gegeven van de prognose en aan-
bevolen therapeutische gedragslijn bij indivi-
duele tumoren. (Naast dit artikel van harte ter
lezing aanbevolen; Kanker bij hond en kat III,
algemene aspecten van therapie; Dr. W. Mis-
dorp in Tijdschr. Diergeneeskd 1983; 108; 526-
31; en ter raadpleging; Theilen, G. H. and Ma-
dewell. B. R.; Veterinary Cancer Medicine in
1979, verschenen bij Lea/Febiger; Ref.)

Costa, O., Fournel, C., Lotchouang, E., Mo-
nier, J, C., and Fontaine, M,; Specificities of
antinuelear antibodies detected in dogs with
systetnic lupus erythematosus. Vet. Immun.
Immunopalh. 1984; 7; 369-82.

Het betreft hier een groots opgezet onderzoek
uit de stad Lyon, waaraan door zowel de medi-
sche- als de diergeneeskundige faculteit is ge-
werkt. In totaal werden 580 honden onderzocht
met een of meer symptomen van de auto-im-
muunziekte SLE, De dieren werden al naar ge-
lang ze meer of minder voldeden aan de ARA
(American Rheumatism Association)-eriteria
onderverdeeld in verschillende groepen. Hoe
meer de dieren aan de ARA-criteria voldeden,
des te hoger bleek — gemiddeld — de titer van
de antinucleaire antistoffen. Van de in totaal
580 onderzochte dieren bleek 20% ANA le
hebben; 8 dieren hadden ook antistoffen tegen
dubbelstrengig (ds) DNA (een criterium voor
meestal actieve SLH).

De patronen van waargenomen antinucleaire
antistoffen, zoals die bij de mens bekend zijn
(gespikkeld, nucleolair, etc.) bleken ook bij de
hond voor te komen.

Evenals bij de mens werden voorts antistoffen
aangetoond tegen bepaalde kernantigenen (ex-
traheerbaar nucleair antigeen - vrij specifiek
voor systemische sclerose, ribonueleair proteïne,
etc.).

De auteurs wijzen er op, dat anti-ds DNA bij
honden toch wel heel zeldzaam is. Aan de an-
dere kant toonden zij bij de hond weer anti-
stoffen tegen bepaalde oplosbare nucleaire an-
tigenen aan, die tot nu toe noch bij de muis.

noch bij de mens zijn gevonden. Het aantonen
van deze antistoffen zou van diagnostische be-
tekenis kunnen zijn,

(Referent zou graag van collegae sera ont-
vangen van honden, verdacht van SLE of
rheumatoide arthritis. Deze sera worden door
hem zonder bijkomende kosten onderzocht en
de uitslag van het onderzoek kan men binnen
een week tegemoetzien; Ref.)

De ELISA als serologische methode voor de
detectie van met Br. abortus geïnfecteerde
runderen

Sutherland, S. S.; Evaluation of the enzyme
linked immunosorbent assay in the detection of
cattle infected with Brucella abortus. Vel.
Microb. 1984; 10; 23-32.

De auteur is verbonden aan een \'Department of
Agriculture\' in Perth, Australië. Het door hem
beschreven experiment betreft; vaccinatie van
een aantal dieren - infectie hierna met Br. abor-
tus en serologische controle met verschillende
methodieken. j

Gebruikt werden; twee vaccins; het \'strain 19"- !
vaccin en het S 45/20-vaccin van Duphar. Er
werd op verschillende leeftijden gevaccineerd en
de infectie met lOVlO" Br. abortus geschiedde
bij een deel der proefdieren als ook bij controle-
dieren.

Naast een voor IgG- en IgM-antistoffen spe-
cifieke ELISA werden onder andere getest; een
complementbindingsreactie, een agglutinatie en
een indirecte haemolyse test.
Zoals verwacht, kwam de ELISA (vooral voor
IgG) als meest gevoelige methode uit de bus. De
ELISA bleek wèl het minst specifiek te zijn. De
\'vals-positieve\' reacties waren echter in wezen
niet fout-positief; ze gaven slechts aan, dat de
dieren geïnfecteerd waren geweest, doch bij post
mortaal onderzoek (alle dieren werden één jaar
na infectie geslacht en onderzocht) geen Bru-
cella-baeteriën meer \'herbergden\'.
In de met S 45/20 gevaccineerde groep bleken
bij slachting significant meer geïnfecteerde die-
ren voor te komen dan in de MS 19 gevacci-
neerde groep.

De auteur concludeert onder andere, dat men in
de laatste fase van een uitroeiingsprogramma
beter niet meer kan vaccineren, omdat er juist
veel fout-positieve en fout-negatieve serologi-
sche reacties bij gevaccineerde (en soms voor-
bijgaand besmette) dieren voorkomen.

Allison, C. J., Brownlie, J. C.S.. Harkness, J. W.
C.S., Teaklc, J. A., and Harkness, J. W. c.s.:
Letters. Mucosal disease in cattle. The Velerin-
arv Record 1 984; 115: (5), (7), (8), (9), and (1 1):
110, 158, 186, and 230-83.

Allison constateert dat de door Brownlie c.s.
gelanceerde hypothese ten aanzien van de pa-
thogenese van \'Mucosal Disease\', verstrekkende
gevolgen zal hebben voor fokkerij en handel.
Met name voor de aansprakelijkheid. Het \'dra-
gcr-zijn\' van BVD-virus zal koopvernietigend
zijn en geantedateerd kunnen worden tot vóór
de geboorte. Krijgt een aangekocht dier\'Muco-
sal Disease\', dan zal dit het gevolg zijn van een
verborgen gebrek (immuuntolerant en virae-
misch). Naar de mening van Allison gaat dit wel
erg ver.

Harkness stelt dat het introduceren van BVD-
virus via ecn aangekocht dier op een vrij bedrijf
desastreuze gevolgen kan hebben. Met name de
verliezen door een gestoorde reproduktie, gedu-
rende enkele jaren. Daarbij valt het eventuele
verlies van ccn aangekochte (dure) stier in het
niet. Serologisch en virologisch onderzoek zou
bij aankoop zeker verantwoord zijn.
Brownlie zegt in een commentaar op de opmer-
kingen van Allison, dat dc door hem veronder-
stelde consequenties voor fokkerij en handel
juist zijn. Ook hij vindt een preventief onder-
zoek naar een BVD-virusinfectie gewenst. Zeker
bij aankoop van ccn fokstier, waarbij viraemie
tot slecht bevruchten zal leiden en tot een ver-
spreiding van het virus bij nakomelingen en
koppelgenoten.

Harkness stelt in zijn brief dat dc beschreven
hypothese voor mucosal disease niet overeen-
stemt met zijn waarnemingen. Op zijn instituut
is een kalf met persisterende viraemie herhaalde
malen met pathogecn virus besmet, zonder dat
er ziekte volgde. Niet altijd zou volgens hem ccn
tweede of een superinfectie tot ziekte leiden.
Wel blijft naar zijn mening het feit overeind dat
na ccn (eerste) infectie bij een moederdier in het
begin van de drachtigheid een immuuntolerant
virusdragend kalf, geboren kan worden.
Teakle brengt de mogelijkheden van vaccinatie
naar voren. Dit zou bij nict-virusdragendc
pinken, vóór deze worden geïnscmineerd of ge-
dekt, bescherminggeven voorde nakomelingen.
Harkness c.s. onderschrijven deze mogelijkheid.
Zij wijzen erop, dat het verdwijnen van virus-
dragers dc verbreiding van de infectie zal be-
perken. Er wordt wel een toename van de nood-
zakelijkheid tot vaccinatie gecreëerd. Verder
menen Harkness c.s. dat vaccins zo hun eigen
problemen meebrengen.

De ervaringen met levende entstoffen zijn over
het algemeen niet gunstigen gaven weieens aan-
leiding tot het optreden van Mucosal Disease.
Ook kan de immuunsuppressieve invloed niet
over het hoofd worden gezien. Geïnactiveerde
vaccins zijn volgens Harkness c.s. slecht immu-
nogeen, al zijn er ook wel (recente) uitzonde-
ringen. Bij virusdragers zal cr, ook met een ge-
inactivccrd vaccin, altijd kans bestaan op het
activeren van de persisterende infectie.
Voor een beter inzicht is volgens Harkness
verder experimenteel onderzoek noodzakelijk.

Brown, D., Hinton, M., and Wright, A. 1.: Para-
sitic liver damage in lambs with particular
reference to the migrating larvae of Ascaris
suum. The Veterinary Record 1984; 115; 300-3.

Op een slachthuis in Engeland werden 5873
schapclevers onderzocht op het voorkomen van
door parasieten veroorzaakte veranderingen. In
22,8% van de levers werden afwijkingen aange-
troffen, voor het merendeel (90,1%) veroor-
zaakt door migrerende cysticerci van Taeniahy-
datigena (Cysticercus tenuicollis). In 7,9% van
de gevallen waren de laesies een gevolg van
migrerende larven van Fasciola hepatica en
slechts in 0,1 % van de afwijkende levers bleken
larven van Ascaris suum verantwoordelijk.
Naast dit inventariserende onderzoek werden
bij hamels in de leeftijd van 8-16 weken experi-
mentele infecties met suum uitgevoerd. Vanaf
vijf dagen na toediening van 400.000 infectieuze
eieren, werd bij alle dieren hoesten vastgesteld,
gevolgd door depressie, anorexie en dyspnoe.
Binnen tien dagen trad spontaan herstel op.
Herinfectie na vijf weken met 20.000 infectieuze
eieren van A. .suum eventueel vier dagen later
gevolgd door een derde infectie met nog eens
400.000 infectieuze eieren leidde niel tot klini-
sche verschijnselen.

Bloedonderzoek op vier dagen na primaire in-
fectie toonde een significante stijging aan van de
sorbital dehydrogenase (SDH) cn de glutamaat
dehydrogenase (GLDH). Na herinfectie rea-
geerde alleen de GLDH.
De gamma glutamyl transopeptidase (7 GT)
waarde veranderde in het geheel niet gedurende
het experiment.

De veranderingen die bij postmortaal onder-
zoek werden vastgesteld waren het duidelijkst
op vijf dagen na de primaire infectie en be-
stonden uit een diffuse eosinofiele pneumonie

en een focale necrotiserende hepatitis. Zowel op
drie weken na primaire infectie als 10-29 dagen
na herinfectie(s) bleken de longveranderingen
beperkt tot verdikte alveolaire septa met lokaal
lymfocyten infiltraties. Ook werden bij deze
dieren in dc lever ophopingen van lymfocyten
waargenomen die echter geen gelijkenis ver-
toonden met de bij varkens onder invloed van
migrerende A. suumAarven optredende \'White
spots\'.

Donham, K. J., Zavala, D. C. and Merchant, J.
A.: Respiratory symptoms and lungfunction
among workers in swine confinement buildings:
a cross-sectional epidemiological study. Ar-
chivcs of environmenial heallh. March/April
1984; 39: no. 2.

In de staat Iowa worden varkens gehouden
zonder stallen cn in toenemende mate in stallen.
In deze studie wordt een vergelijking gemaakt
tussen varkenshouders die binnenshuis en die
buitenshuis varkens houden, teneinde verschil-
len vast te stellen tussen aandoeningen van de
ademhalingswegen. De proeven werden zorg-
vuldig opgezet onder leiding van onderzoekers
uit de agrarische geneeskunde, internist-Zlong-
specialisten en preventieve geneeskunde/milieu-
hygiëne. In voorgaande onderzoeken bij meer
dan 2000 varkenshouders-met-stal, bleek onge-
veer 70% van de mensen te lijden aan acute
ongunstige luchtwegaandoeningen, met als be-
langrijkste verschijnselen hoest, overdadige
sputum- en slijmproduktie, piepen en irritatie
van neus cn keel.

Bij dit onderzoek werd een zorgvuldige keuze
gemaakt uit 2459 mensen van de rond 60.000
varkenshouderijen in Iowa. De deelnemers wer-
den aan een uitvoerige vragenlijst onderworpen,
maar moesten daarnaast ook longfunctietests
ondergaan.

Er werden significante verschillen gevonden ten
aanzien van acute klachten. 91% bracht de on-
gunstige verschijnselen in verband met het werk
in de varkensstal, 75% vond de bezwaren ont-
staan tijdens het werk en voortduren over een
periode van wisselende lengte, terwijl 33% mel-
ding maakte van optredende klachten 4-6 uur na
het contact. Van deze laatste groep zegt 24%
klachten te hebben van koorts, 50% van be-
klemming, 37,5% van pijn in de borst en 24%
van een slap gevoel.

Ook ten aanzien van chronische klachten, zoals
chronische bronchitis en piepen, waren er grote
verschillen. Voor chronisch hoesten zelfs 33%
in de binnenshuis-groep tegen 8,3% in dc andere
groep.

Tussen dc groepen was er geen verschil ten aan-
zien van bij voortduring piepen, ademtekort of
werkverzuim tengevolge van borstaandoeningen.
In het onderzoek worden ook zaken betrokken
als expositietijd, hoeveel tijd al in de landbouw,
hoe lang al varkenshouder en sinds wanneer in
een stal, ander vee, alsook rookgedrag en dc
eigen familie- en ziektegeschiedenis. Overigens
bleek, dat roken een negatief additief effect had.
Hoewel sommige groepen in dit onderzoek niet
erg groot waren, wijzen de conclusies toch dui-
delijk in een ongezonde richting. Het baart de
onderzoekers zorgen, dat juist de later optre-
dende klachten lijken op ontstekingen in de
longen en luchtwegen op basis van overgevoe-
ligheidsreacties, omdat het steeds weer herhalen
hiervan leidt tot interstitiële fibrosis.
Het duidelijkste probleem (58% tegen 21%)
vormde wel de groep met chronische bronchi-
tisklachten (slijtn en hoest), waarvan het me-
rendeel reeds ontstaat binnen twee jaar na aan-
vang van de werkzaamheden.
Ook voor de Nederlandse varkenshouder is
deze problematiek uiterst actueel, al zullen de
werkomstandigheden in de varkenshouderij niet
direct vergelijkbaar zijn.

Toenemende klachten bij varkenshouders (maar
ook in andere agrarische sectoren) vragen aan-
dacht van medische zijde, waarbij als tussen-
schakel ook de dierenarts een bijdrage kan leve-
ren. (Laten we overigens onze eigen gezondheid
niet vergeten, daar deze klachtenpatronen voor
de meesten van ons ook niet vreemd zijn (var-
kenspestentingcn!). Het werken in varkens-
stallen valt misschien ook wel te beschouwen als
een zoönose?; Ref.)

Gaus, J., Wcitze, K. F.; Schutzimpfung von
Ebern gegen dic Aujeszkysche Krankheit. 1.
Spermatologische Befunde im Verlauf der
Schutzimpfung gegen die Aujeszkysche Krank-
heit sowie itn anschlieszenden Infcktionsvcr-
i\\ic\\\\. Dtsch. lierärzlL Wschr. 1984; 91; 98-100.

Nadat één der auteurs (Gaus 1983) in een eerder
experiment had aangetoond dat door vaccinatie
bij beren noch de libido, noch het bevruchtend
vermogen van sperma aangetast raakte, is bij dit
onderzoek nagegaan wat het effect van chal-
lenge na vaccinatie op deze parameters zou zijn.

Toegepast is een tweetal \'geinactiveerdc\' han-
delsvaccins bij 6-8 maanden oude Duitse l.and-
varkenberen. Niet vermeld is, of éénmalig of
twee keer gevaccineerd is (waarschijnlijk het
laatste; Ref.) cn hoe lang het mterval vaccinatie-
challenge bedraagt. In de periode 26 dagen
ante- en 11 dagen post-challenge is 6 keer voor
cn 6 maal na de infectie het sperma onderzocht.
Gedurende deze hele periode blijven het aantal
zaadcellen, dc mofiliteit ervan en het aantal af-
wijkende vormen, binnen fysiologische normale
waarden. Hoewel alle dieren min of meer AD-
vcrschijnselen vertonen weigeren slechts 3 van
de 8 dieren op de 4e a 5e dag na de challenge te
springen. (In aanmerking genomen dat de sper-
inatogenese ongeveer 34 dagen eist cn voor de
passage door dc bijbal 10 dagen nodig is, blijft
het jammer dat dit experiment op dag 11 beëin-
digd is; Ref)

Murthy, ï. R. K.; Relative nuinbers of Co-
nforms, Enterobacteriaceae (by two methods),
and total aerobic bacteria counts as determined
from minced goat meat../. Fd. Protection 1984;
47; 142-4.

De auteurs onderzochten 32 monsters vers gei-
tengehakt. Zij bepaalden het totaal aëroob
kiemgetal, het aantal coli-achtigen en het aan-
tal enterobactcricn (gietplaat en spatelplaat).
Dc resultaten werden statistisch bewerkt.
Het bleek dat het gemiddeld totaal kiemgetal
log 6.57 ± 0.17, het gemiddelde aantal coli-ach-
tige log 2.88 ± 0.12 en het gemiddeld aantal
cnterobactcrién log 3.07 ± O.ll (gietplaat) of
3.96 ±0.13 (spatelplaat) bedroeg. Er was geen
verband tussen totaal aëroob kiemgetal, het
aantal enterobactcriën en het aantal coli-ach-
tigen, wel was er een relatie tussen het aantal
enterobactcriën bepaald volgens beide metho-
den.

Johnson K. M.; Bacillus cereus Foodborne III-
ness-An Update.././-W. Protection 1984;47; 145-
53.

De auteur heeft een uitvoerige studie gemaakt
van vooral de nieuwe literatuur over B. cereus
als verwekker van voedselinfecties.
B. cereus veroorzaakt twee duidelijk gastro-in-
testinale syndromen bij de mens ten gevolge van
toxinen die braken of diarree opwekken, ca 4
respectievelijk 12 uur na consumptie van be-
smet voedsel.

Het emetische syndroom wordt in de regel in
verband gebracht met rijst en andere meelspij-
zen en soms ook met zuivel en melkprodukten.
Het diarree-syndroom wordt met veel geva-
rieerde levensmiddelen (i.e. groenten, salades,
vlees, etc.) in verband gebracht.
De auteur geeft een duidelijk overzicht van de
tot nu toe bekende gegevens otntrent klinisch
beeld, toxinen, taxonomie, bepalingsmethoden
en typering natuurlijk voorkomen en mogelijke
preventie met duidelijke overzichtstabellen van
de beschreven uitbraken en hun klinisch beeld.
Ook van de isolatie van B. cereus uit voedsel dat
niet betrokken was bij een uitbraak. Hij komt
tot de conclusie dat meer onderzoek vereist is
om vast te stellen of een uitbraak verband houdt
met de betrokken stam, het betrokken voedsel
en/of met het gehele ecosysteem.
Door zijn hitte resistentie en niet-kicskeurig ge-
drag zal overleving en uitgroei in een grote ver-
scheidenheid van levensmiddelen mogelijk zijn.

Dit bijna 600 bladzijden tellende boek is onder redak-
tie van J. M. Zaslow samengesteld uit bijdragen van
25 verschillende auteurs. Naast dierenartsen uit de
verschillende disciplines, bevinden zich onder de au-
teurs artsen en een intensive care-dierverpleger. Het
zijn allemaal bekende namen, die hun deskundigheid
op dit gebied door vele publikaties reeds hebben aan-
getoond.

In het voorwoord wordt de veterinaire achtergrond
benadrukt en wordt gewezen op het belang van een
goede paticntenscicctie voor dit soort behandelingen
in verband met de prognose en de noodzakelijkheid
de eigenaar goed te informeren over de kosten.

Het boek is opgebouwd in drie delen. Deel 1 behan-
delt in 7 hoofdstukken (150 blz.) de diagnostiek en
diagnostische achtergronden. Deel 2 geeft in 13
hoofdstukken (300 blz.) de behandelingen verpleging
aan. In dit deel is onder andere een apart hoofdstuk
gewijd aan landbouwhuisdieren (rund en paard) en is
er een hoofdstuk over neonatologie en pediatrie van
exotische dieren. Het boek is verder gericht op de
gezelschapsdieren. In deel 3 worden in 6 hoofd-
stukken (100 blz.) een aantal speciale behandelingen
en diagnostische methodieken uit de doeken gedaan:
hyperalimentatie, stollingsafwijkingen bij trauma, tra-
cheotomie, buikpunctie en peritoneaal spoeling, re-
animatie en tenslotte endoscopie.
De literatuurverwijzingen zijn per hoofdstuk gerang-
schikt, Er is een duidelijke index met verwijzingen
naar tekst, figuren en tabellen. De generische namen
van geneesmiddelen zijn ook in de index opgenomen.
Alle hoofdstukken zijn geïllustreerd met duidelijke
figuren, foto\'s en tabellen.

De pathofysiologische achtergronden worden in de
verschillende hoofdstukken in het algemeen uitste-
kend belicht en worden vertaald naar een zeer prakti-
sche benadering. Het is jammer dat bij de meeste
auteurs een probleem gerichte protocollaire benade-
ring ontbreekt.

Voor de Nederlandse situatie zou gesteld kunnen
worden, dat het boek zich richt op een zeer goed
geoutilleerde gezelschapsdierenpraktijk en/of kliniek.
Met name door de goede belichting van de pathofysio-
logische achtergronden zal ook in de basispraktijk het
boek een nuttig naslagwerk en vraagbaak kunnen
vormen.

Hoewel bij sommige hoofdstukken wel enkele kriti-
sche aantekeningen zijn te plaatsen, valt dit in het niet
bij de over het algemeen uitstekende informatie die dit
boek biedt.

(Sia/leu\'s Wetenschappelijke Uitgeversmaatschappij,
Alphen a/d Rijn/Brussel. 203 pp., 19H4. ISBN 906016
2188)

Het betreft hier een vervolg — herdruk, zo men wil —
op een in 1965 verschenen boekwerk \'Vaccinatie tegen
infectieziekten\' en een in 1974 onder redaktie van
prof. Dekking in de reeks \'Nederlandse Bibliotheek
der Geneeskunde\' gepubliceerd boek \'Immunisatie
tegen Infectieziekten\'.

De eindredacteur wijst er in zijn voorwoord op, dat er
sinds 1965 en 1974 inderdaad erg veel gebeurd is op
vaccinatiegebied. Zo kreeg het hoofdstuk \'pokken\' in
het laatste deel nog 14 pagina\'s toegewezen, terwijl het
in het huidige boek in het geheel niet meer is opge-
nomen. Men denke ook aan de stormachtige ontwik-
kelingen op het gebied van de Hepatitis B-vaccinatie
(en, volgens referent, kan men over een jaar of vijf wel
weer een aanzienlijk gereviseerde versie tegemoetzien,
als men ziet hoe fervent er gewerkt wordt aan proto-
zoaire vaccins, aan een vaccin tegen AIDS, aan DNA-
recombinant-vaccin, etc.; Ref.).

Aan de samenstelling van dit boek hebben — onder
leiding van prof. Huisman — vele Nederlandse en
Belgische coryfeeën op het gebied van de 1 nfectieziek-
ten meegewerkt, waaronder ook collega Ruitenberg
van het RIVM. Een nadeel van een door velen (15)
geredigeerd boek is veelal, dat het daardoor nogal
verwarrend overkomt. Kennelijk hebben de auteurs
echter erg goede richtlijnen gehad, want de referent
heeft nog niet dikwijls een zo gemakkelijk leesbaar
boek besproken: veel hoofdstukken \'werken\' volgens
hetzelfde principe: eerst wordt — per agens — het
ziektebeeld en de verwekker behandeld, daarna de
epidemiologie, de immuniteit, de immunisatie en
eventuele bijwerkingen gevolgd door een slotconclu-
sie.

Het is onmogelijk om, in het kader van een korte
boekbespreking, uitgebreid in te gaan op alle hoofd-
stukken. Per hoofdstuk worden onder andere behan-
deld: kinkhoest, tetanus, difterie, poliomyelitis, ma-
zelen, rubclla, tuberculose, inllucnza, bof, pncumo-
kokkeninfecties, meningokokkose, virale hepatitis,
etc. Een apart hoofdstuk is gewijd aan \'aspecifieke
immunostimulatie\', waarbij, als verwacht, het oog-
carcinoom van het rund en BOG aan de orde komen
(Ruitenberg).

Het zal de lezer van deze bespreking zijn opgevallen,
dat de meeste, tot nu toe genoemde onderwerpen,
typisch medisch zijn. Dit kan ook niet door referent
worden ontkend: het boekje zal primair bedoeld zijn
als een soort bijscholing van de Nederlandse en Belgi-
sche artsen. Anderzijds is in de diergeneeskundige
opleiding zoveel aandacht besteed aan het onderwerp
\'vaccinatie\', dat referent met stelligheid durft te bewe-
ren, dat ook de dierenarts met veel plezier van dit
gemakkelijk geschreven werk zal kennis nemen. En,
er zijn uiteraard \'randgebieden\', waarvoor beide vak-
gebieden interesse zullen hebben: aspecifieke immu-
nostimulatie werd reeds genoemd, maar ook denke
men aan de onderwerpen \'tuberculose\' cn \'rabies\'.
Wat tegenvallend is overigens het rabies-gedeelte
voor wat betreft de veterinaire inbreng. De dierenarts-
lezer zou hierin graag wat meer veterinaire aspecten
belicht willen zien. Andere aanmerkingen op het boek
zijn onder andere: het feit, dat een overzicht van hel
immuunsysteem in hoofdstuk 2 wordt gegeven en
men in hoofdstuk I (orale en respiratoire imtnunisa-
tie) een beetje aan z\'n \'lot\' wordt overgelaten; een
storende fout las referent op pagina 38 waar wordt
beweerd, dat Cl. teiani een krachtig en zeer toxisch
endotoxine (in plaats van cxotoxine) vormt.
Dit zijn echter geringe bezwaren. Over het geheel
genomen zijn er eigenlijk alleen maar pluspunten.
Voor de in (humane) infectieziekten geïnteresseerde
dierenarts warm aanbevolen.

In het Tijdschrift voor Diergeneesl<unde 1984;
109 (20): 828 (15 oktober 1984), refereert collega
H. Mol een artikel van Collins cn Grange over
\'The bovine tubercle bacillus\'. Het verdient
waardering dat overde rundertuberculose, enige
decennia geleden nog een zeer ernstige ziekte
van onze veestapel, een goed gedocumenteerd
artikel is verschenen en gerefereerd. Dit te meer
daar vele jongere collega\'s deze ziekte niet meer
uit eigen aanschouwing kennen en de gevaren
van een mogelijke re-infectie mogelijk onder-
schatten.

Toch hebben wij enige bezwaren betreffende het
artikel en het referaat met name over de ge-
bruikte nomenclatuur.

Collins en Grange gebruiken namelijk de term
Mycobacterium tuberculosis niet alleen voor
humane tuberkelbacteriën, maar ook voor de
bovine en nog voor enkele andere nauwver-
wante varianten. Ze spreken dan onder andere
van M. tuberculosis humane type en van het
bovine type (de in het referaat gebruikte term
M. tuberculosis bovis werd niet gevonden in het
originele artikel). Zowel de door de referent als
door de beide schrijvers gebruikte termen wijken
af van de algemeen aanvaarde taxonomische
regels (Sergey\'s Manual of Determinative Bac-
teriology cn de nomenclatuurlijst van de Inter-
national Union Against Tuberculosis). Dit kan
vooral bij epidemiologisch onderzoek verwar-
ring veroorzaken. Het is daarom gewenst de
officiële benamingen M. tuberculosis (primaire
veroorzaker van tuberculosis bij de mens) en A/.
bovis (primaire veroorzaker van tuberculosis bij
het rund en veel andere zoogdieren) te ge-
bruiken, waarbij het onderscheid berust op een
aantal idcntificatic-rcacties. Als zodanig vindt
ook de berichtgeving van het CDI plaats.
De in het hoofdstuk \'Isolation\' door Collins en
Grange genoemde methode van \'animal inocu-
lation\' achten wij incompleet. Deze berust na-
melijk slechts op het eventueel ontwikkelen van
tuberculeuze laesies en als deze worden waarge-
nomen sectie van de cavia en cultuuronderzoek.
Als aan het CDI caviae met verdacht materiaal
worden ingespoten, worden deze drie weken
later getuberculineerd met gelijke aangepaste
doses aviaire en bovine tuberculine. Hierdoor
wordt niet alleen de diagnose met enkele weken
versneld maar worden tevens niet of minder
pathogene tuberkelbacteriën — die echter wel
sensibiliseren — ontdekt.
Lelystad ,ƒ. Haagsma.

Het is een plezierige ervaring om een commen-
taar te ontvangen op een referaat. Het blijkt dan
dat referaten worden gelezen en tevens leidt tot
het lezen van het betrokken artikel.
De collegae Haagsma en Huitema hebben kri-
tiek op de in het referaat van \'The bovine tuber-
cle bacillus\' gebruikte nomenclatuur (Tijdschr.
Diergeneeskd 1984; 109 (20); 828). Mijns in-
ziens terecht, want hoe uniformer, hoe minder
kans op verwarring. Ik had dit in het referaat
kunnen vermelden, maar het leek mij van
minder belang en referaten moeten kort zijn.
Het was mij niet bekend, dat er essentiële ver-
schillen waren tussen de op het CDI gebruikte
en de in de artikelen beschreven isolatie-tech-
niek. De aanvulling die wordt gegeven is dan
ook zeer waardevol.

Als levensmiddelenmicrobiologie word je nau-
welijks meer met Mycobacteriën geconfronteerd
wat enerzijds heeft geleid tot het schrijven van
dit referaat, anderzijds tot een kennelijk hiaat in
mijn kennis, waarvoor mijn excuses. Het over-
zichtsartikel is het alleszins waard om te worden
gelezen en ik hoop dat deze discussie daartoe zal
bijdragen.

Medio 1984 heeft de staatssecretaris van Wel-
zijn, Volksgezondheiden Cultuur, drs. .1. P. van
der Reijden, een notitie Dierproevenbeleid aan
de leden van de Tweede Kamer aangeboden\'. In
de notitie wordt gesteld dat het dierproefvraag-
stuk primair opgevat dient te worden als een
ethisch vraagstuk, waarbij afwegingen tussen
het belang van het dier en het belang van de
mens gemaakt moeten worden.
Er wordt ingegaan op o.a. de aard en omvang
van de dierproeven in ons land, het welzijn van
proefdieren, het terugdringen van dierproeven,
het proefdierkundig onderzoek en op de eisen
van deskundigheid. Dit laatste aspect is van
bijzondere betekenis omdat deskundigheid een
belangrijke voorwaarde is voor een verant-
woord proefdiergebruik.

Om zekere waarborgen tc scheppen voor deze
deskundigheid is op basis van dc _Wct op dc
dierproeven ccn tweetal cursussen ingesteld. In
de eerst plaats zal in de nabije toekomst de bio-
medisch onderzt)cker die gebruik maakt van
dieren naast een biomedische vooropleiding
ook een cursus Proefdierkunde gevolgd moe-
ten hebben. Zoals uit het hieronder opge-
nomen gedeelte uit de beleidsnotitie moge blij-
ken is bij deze opleiding voor de Faculteit der
Diergeneeskunde, in het bijzonder voor de
Vakgroep Proefdierkunde, een belangrijke taak
weggelegd.

Vanuit het Hoofdbestuur van de KNMvD is er
bij het Bestuur van de Faculteit der Diergenees-
kunde op aangedrongen om het curriculum zo-
danig in te richten dat elke dierenarts bij het
afstuderen de hier vereiste bevoegdheid bezit.
[)aarnaast is voor degenen die belast zijn met
het houden van toezicht op het welzijn van
proefdieren eveneens een curstis Proefdier-
kunde gepland. Dczccursusisop21 fcbruarij.l.
in Utrecht van start gegaan. Vanwege de typisch
veterinaire aspecten welke satnenhangen met
het toezicht op het welzijn van proefdieren, zal
deze functie voornamelijk gevuld gaan worden
door dierenartsen.

\'Uit hetgeen tot dusverre is opgemerkt blijkt,
dat het verrichten van dierproeven, wil men dit
verantwoord doen, staat of valt met de deskun-
digheid van de betrokkenen. Wat dat betreft
dienen derhalve aan deze betrokkenen hoge
eisen te worden gesteld. Dat geldt niet alleen
door dierexperimentele onderzoekers, maar ook
voor hen die de dieren daadwerkelijk verzorgen
en behandelen en voor hen die toezicht houden
op het welzijn der dieren. Daarbij gaat het niet
alleen om vaktechnische bekwaamheid en in-
zicht, hoe belangrijk die ook mogen zijn. Ge-
noemde personen zullen ook vertrouwd moeten
zijn met de instrumenten die kunnen leiden tot
een verantwoord ethisch handelen.
Artikel 9 van de Wet opent dc mogelijkheid
eisen van deskundigheid testellen aan hen dic dc
wijze van uitvoering van een proef bepalen. Dat
kan de onderzoeker zelf zijn dan wel een ander,
bijv, een projectleider. Hoe het ook zij, degene
die in feite de verantwoordelijkheid draagt voor
de wijze van uitvoering van een dierproef, zal
een natuurwetenschappelijke opleiding moeten
hebben gevolgd in een bepaalde studierichting,
zoals biologie, diergeneeskunde, farmacie, ge-
neeskunde, tandheelkunde of zootechniek. Deze
voorwaarde biedt echter niet steeds de garantie
van passende deskundigheid, omdat in de hui-
dige betreffende onderwijsprogramma\' niet in
alle gevallen voldoende aandacht wordt gege-
ven aan het gebruik van proefdieren. Het ligt
daarom in het voornemen voor de toekomst van
de hier bedoelde personen te eisen, dat zij een
door ondergetekende aan te wijzen cursus proef-
dierkunde hebben gevolgd en met goed gevolg
afgesloten. Bij een dergelijke cursus moeten dc
volgende onderwerpen aan de orde komen:
proefdiervoorziening; proefdierkcuzc, geneti-
sche standaardisatie; huisvesting, voeding en
verzorging van proefdieren; dierexperimentele
technieken; invloed van milieu, hygiëne en ziek-
ten op de resultaten van proeven; het opzetten
van dierexperimenten; mogelijkheden tot be-
perking van proefdiergebruik; anaesthesie en
analgesie; euthanasie; relatie gedrag en welzijn;
literatuurdocumentatie; ethische bcsluitvor-
mingsprincipcs cn maatschappelijke aspecten.
De hoogleraar Proefdierkunde aan de Faculteit
der Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit te
Utrecht heeft zich bereid verklaard een derge-
lijke cursus binnen het onderwijsprogramma op
te zetten. Indien ook elders in den lande dc
behoefte aan het geven van een dergelijke cursus
ontstaat, dan zal deze hoogleraar daarbij een
coördinerende taak hebben, welke onder meer
zal bestaan uit een inhoudelijke toetsing van het
voorgestelde programma en advisering daar-
omtrent, alsmede eventuele ondersteuning bij
dc uitvoering daarvan. Deze coördinerende
taak dient ertoe ccn waarborg te bieden, dat dc
bedoelde cursus beantwoordt aan eisen die met
betrekking tot het welzijn van proefdieren moe-

Hel is denkbaar, dat er personen zijn die be-
schikken over passende wetenschappelijke ken-
nis, die is verkregen op een andere wijze dan
hierboven is geschetst. Het ligt in het voor-
nemen deze personen onder voorwaarden even-
eens de bevoegdheid te geven de wijze van uit-
voering van een dierproef te bepalen.
Binnen de groep van personen, die daadwerke-
lijk zijn belast met de verzorgingen de behande-
ling van proefdieren zijn verschillende niveaus
te onderscheiden. Afgezien van wetenschappe-
lijke onderzoekers, die htm proefdieren zelfver-
zorgen cn behandelen, moet hier worden gedacht
aan personen, die een zoölogische of biotechni-
sche opleiding op het niveau van hoger of
middelbaar beroepsonderwijs hebben genoten,
en aan proefdierverzorgers. In dit verband mag
met waardering gewag worden gemaakt van de
sedert 1962 bestaande, op initiatief van de
toenmalige Landelijke Werkcommissie Labo-
ratoriumdieren (LWL) gestichte opleidingen
voor biotechnische laboranten en voor dierver-
zorgers.

Het desbetreffende beroepsonderwijs onder-
gaat thans een reorganisatie. De opleiding voor
biotechnisch laborant zal worden ingericht als
een vierjarige beroepsopleiding, af te sluiten
met een examen. De opleiding tot proefdierver-
zorger bestaat thans nog uit een tweejarige
avondopleiding, die wordt afgesloten met een
door de opleiders af te geven getuigschrift. Het
overleg over de vernieuwing van deze opleiding
is nog gaande.
1 Het streven is er op gericht tot een erkenning
I van bovenvermelde diploma\'s te komen. Daar-
i aan voorafgaande zal het advies van de Com-
missie van advies voor de dierproeven worden
ingewonnen. De regeling, zoals die is neergelegd
in het ontwerp-Dierproevenbeleid zal het echter
ook mogelijk moeten maken onder voorwaar-
\' den ook andere bekwame, doch niet gediplo-
meerde personen met de verzorgingen behande-
i ling van proefdieren te belasten. Daarbij wordt
I o.a. gedacht aan hen die tot dusverre deze taak
i op bevredigende wijze hebben verricht.

" Het toezicht op het welzijn van proefdieren
; dient conform artikel 14 van de Wet door dc
vergunninghouder te worden opgedragen aan
een dierenarts of een andere deskundige. Gezien
de aard van de in dit artikel bedoelde werk-
zaamheden komen als andere deskundigen in
aanmerking degenen die in Nederland een we-
tenschappelijke opleiding hebben gevolgd in res-
pectievelijk de geneeskunde, de biologie, afstu-
deerrichting triedische biologie, of de biologie,
afstudeerrichting zoölogie, waarbij pathofysio-
logie onderdeel van het onderwijsprogramma
uitmaakte.

Dc Commissie van advies voor de dierproeven
acht het wenselijk, dat al deze personen zich ook
inderdaad een oordeel kunnen vormen over
aangelegenheden die op het welzijn van proef-
dieren betrekking hebben. De ondergetekende
heeft het betreffende advies overgenomen. Daar-
om wordt thans onder toezicht van genoemde
Commissie een cursusprogramma uitgewerkt
dat het welzijn van proefdieren tot onderwerp
heeft. Ook deze cursus zal worden gegevendoor
de Vakgroep Proefdierkunde van de Faculteit
der Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit te
Utrecht, in samenwerking met andere daarvoor
in aanmerking komende instituten.. De cursus
zal bestaan uit een basisprogramma aangevuld
met enige keuzeprogramma\'s.
In het basisprogramma zullen dezelfde onder-
werpen aan de orde worden gesteld als die welke
in de cursus Proefdierkunde voor onderzoekers
worden behandeld, zij het dat op onderdelen
dieper zal worden ingegaan. De keuzeprogram-
ma\'s moeten worden opgevat als capita selecta
over onderwerpen, die aansluiten bij de ter-
reinen van onderzoek waar de betrokkene voor-
namelijk het toezicht zal uitoefenen.\'

De lid-staten van de Gemeenschap moeten het
recht behouden, het gebruik van vijf hormonen
bij het vetmesten van voor menselijke consump-
tie bestemd vee te verbieden. Dit is de voor-
naamste boodschap van een advies dat het Eco-
nomisch en Sociaal Comité van de Europese
Gcniccnschappcn op 13 dccciubcr 1984 tijdens
zijn zitting tc Brussel heeft uitgebracht. Dc rege-
ringen moeten groeibevorderende hormonen
kunnen verbieden zolang niet bewezen is dat zij
onschadelijk zijn.

Het Comité beschuldigt de Commissie ervan
dat zij met haar voorstel tot afschaffing van het
recht otri drie van deze hormonen te verbieden,
maatregelen ter bescherming van de consument
en de volksgezondheid ongedaan wil maken die
tot nu toe waren vastgelegd in de wetgeving van
de Gemeenschap en van de lid-staten. De
Commissie had volgens het advies moeten wach-
ten op het verschijnen van een rapport over de
giftigheid van twee andere hormonen: zeranol
cn trcnbolon. Zij had dan namelijk meer aan-
dacht kunnen besteden aan de aspecten gezond-
heid. rentabiliteit en kwaliteit.

Het Comité vindt dat het nieuwe voorstel om
het gebruik van drie hormonen (progesteron,
testosteron cn oestradiol 17 /3) toe te staan niet
in overeenstemming is met het streven naar be-
tere bescherming van de gezondheid van de
consument en evenmin op de economische be-
langen is afgestemd. De vertegenwoordigers
van de consumenten en de werknemers hebben
zich overigens al lang duidelijk uitgesproken
tegen het gebruik van groeistimulerende hor-
monen voor mestdoeleinden.
Bovendien hebben noch de landbouworganisa-
ties noch de verwerkende industrie en de handel
op Europees niveau een officieel standpunt in-
genomen over de vraag of het gebruik van ana-
bole stoffen in de Gemeenschap al dan niet kan
worden toegestaan. Niet alleen zijn de Commis-
sievoorstellen onaanvaardbaar vanuit het oog-
punt van de veiligheid, de gezondheid en het
welzijn van de bevolking, maar het is ook zeer
onwaarschijnlijk dat de betrokken nationale en
communautaire instanties het over deze voor-
stellen eens zullen worden.
Volgens het Comité zou de Commissie daarom
eerst maatregelen moeten voorstellen waarbij
de naleving van de bestaande wettelijke voor-
schriften wordt gewaarborgd en de lidstaten de
bevoegdheid wordt gegeven, alle vijf hormonen
te verbieden. Ook zou de toediening van deze
stoffen strikt moeten worden geregeld totdat de
speciale werkgroep heeft aangetoond dat de be-
trokken hormonen onschadelijk zijn, en zou
moeten worden gezorgd voor de etikettering
van vlees dat met behulp van hormonen is ge-
produceerd.

Dit advies is door het Comité met 76 stemmen
vóór en 5 stemmen tegen bij 17 onthoudingen
goedgekeurd. Rapporteur was de heer .lasehick
(Duitsland - diverse werkzaamheden).

Door de Sectie Levensmiddelenmicrobiologie
van de Nederlandse Vereniging voor Microbio-
logie werd vorig jaar 24 mei in de Reehorst te
Ede een symposium \'Handhygiëne\' georgani-
seerd.

Bij de deeinctners (circa 200) bleek veel belang-
stelling te bestaan voor de teksten van de le-
zingen. Inmiddels zijn deze gebundeld tot een
boekwerkje, dat voor geïnteresseerden ver-
krijgbaar is door storting van ƒ 10,— op girore-
kening 4019050 t.n.v. Sectie Levensmiddelen
Microbiologie NVVM, Vlierstraat 111, 7544
GG Enschede.

Minister ir. G. Braks (Landbouw en Visserij)
heeft de Interimwet beperking varkens- en
pluimveehouderijen op twee punten nader uitge-
werkt.

In de Interimwet in haar huidige vorm geldt
voor de pluimveehouderijen met hennen een
uitzondering op de uitbreidingsbeperkingen.
Deze zijn namelijk niet van toepassing, wanneer
de vergroting van het aantal henne-eenheden
het gevolg is van een vervanging van een sys-
teem van natte mest door een systeem van droge
mest. Om duidelijkheid te scheppen over het
begrip systeem van droge mest wordt hieronder
verstaan:

-— een strooiselstal. Dit is een stal, waarvan het
grondoppervlak waarop de hennen worden ge-
houden, met uitzondering van de mestbak, be-
dekt is met los stro, turfmolm, houtvezels of
ander strooiselmateriaal;

— een deeppit- of highrisestal. Dit is een stal
waarin onder de hennekooien een mestput ligt
voor de opvang en opslag van de mest. De put
moet een diepte hebben van tenminste 1,75
meter en de mest moet er gedroogd worden met
behulp van ventilatoren of met behulp van
plafondwaaiers, die in de ruimte aanwezig zijn;

— een kanalenstal. Dit is een stal, waarin onder
de hennekooien ruimten liggen voor de opvang
en opslag van mest. De mest moet er gedroogd
worden met behulp van lucht die door ruimten
naast de mestopslagruimten stroomt. De lucht-
stroming moet door ventilatoren worden ver-
oorzaakt;

— een stal met bandbatterij en mestdroging.
Dit is een stal, waarin onder elke laag henne-
kooien een transportband ligt voor de opvang
van mest en waar een luchtgeleidingssysteem
aanwezig is, waarmee met behulp van ventilato-
ren lucht over de mest wordt geleid om de mest
te drogen. De mest wordt in dit soort stallen
ofwel na enkele dagen via de transportbanden
verwijderd en opgeslagen in een overdekte mest-
opslag waar verdere droging plaatsvindt, ofwel

— na voldoende droging — via de transport-
banden rechtstreeks in containers voor afvoer
opgeslagen.

Om onder de uitzonderingen van de Interimwet
te vallen dient voor bepaalde data, naast de

verlening van de hinderwet- of bouwvergunning
danwel de indiening van verzoeken daartoe,
sprake tc zijn van aangegane investeringsver-
plichtingen.

Het begrip investeringsverplichting is nu nader
uitgewerkt. Hieronder wordt verstaan:

— een overeenkomst waarbij een lening is afge-
sloten, waarvan het bedrag tenminste 10% is
van de totale kosten van de vestiging, uit-
breiding of aanpassing van het bedrijf;

— een voorlopige koopovereenkomst voor de
aankoop van een perceel grond.
Voorwaarde is dat de ingediende vergunnings-
aanvragen voor de bouw of uitbreiding van het
bedrijf betrekking hebben op hetzelfde perceel.
Ook moet de aankoopsom tenminste 10% be-
dragen van de totale kosten van de vestiging of
uitbreiding van het bedrijf.

— een aannemingsovereenkomst, waarbij de
aanneemsom tenminste 10% bedraagt van de
totale kosten van de vestiging, uitbreiding of
aanpassing van het bedrijf;

— een overeenkomst, waarbij materialen voor
de bouw of voor de stalinrichting zijn aange-
kocht voor een bedrag van tenminste 10% van
de totale kosten van de bewuste vestiging, uit-
breiding of aanpassing van het bedrijf;

Alle hierboven genoemde overeenkomsten wor-
den niet als investeringsvcrplichtingen aange-
merkt, wanneer de investeerder bevoegd is de
op grond van de overeenkomst bestaande rechts-
band eenzijdig te verbreken.
Investeerders moeten hun investeringsverplich-
tingcn door middel van bescheiden kunnen aan-
tonen aan de ambtenaren van dc Algemene In-
spectie Dienst van het ministerie van Landbouw
en Visserij, die zijn belast met het toezicht op de
naleving van de wet. Tevens moet zij kunnen
aantonen dat ze investeringsvcrplichtingen zijn
aangegaan ten behoeve van vestiging, uitbrei-
ding of vergroting van het bedrijf

Op donderdag 14 februari 1985 heeft de Minis-
ter van Onderwijs en Wetenschappen, de heer
drs. Vv/. ,1. Dectman, het officiële startsein gege-
ven voor de bouw van het Gemeenschappelijk
Dierenlaboratorium. In dit laboratorium nemen
deel het Academisch Ziekenhuis Utrecht, de
Faculteit Diergeneeskunde en de Faculteit Ge-
neeskunde van de Rijksuniversiteit te Utrecht.
Tevens start hiermee de afrondende nieuwbouw
voor Diergeneeskunde in De Uithof.

De basisfdosofie van het Gemeenschappelijk
Dierenlaboratorium is het concentreren van
dierexperimenteel onderzoek van de Rijksuni-
versiteit te Utrecht en het Academisch Zieken-
huis Utrecht, niet alleen uit budgettair/facilitair
oogpunt, maar evenzeer uit vakwetenschappc-
lijke overwegingen.

Het laboratorium is gericht op de toepassing
van de Wel op de Dierproeven en levert een
essentiële bijdrage aan de vermindering, verfij-
ning en vervanging van hel proefdiergebruik.
Hel GDL zal ook een rol spelen bij het onder-
wijs van de in opbouw zijnde vakgroep Proef-
dierkunde. De vakgroep Proefdierkunde coör-
dineert de opleiding van de deskundigen die
belast zijn/worden met het toezicht op hel wel-
zijn van dc proefdieren. Tevens wordt voor toe-
komstige dierexperimentele onderzoekers een
cursus Proefdierkunde verzorgd die verplicht
gevolgd moet worden.

De experimentele afdelingen chirurgie, röntgen-
ologie cn anacsthcsiologic van dc Faculteit
Diergeneeskunde kunnen eveneens verder tot
ontwikkeling worden gebracht.
De gemeenschappelijkheid van het Dierenlabo-
ratorium komt voort uit doelmatighcidseisen
van de Rijksuniversiteit te Utrecht en het Aca-
demisch Ziekenhuis Utrecht, maar ook uit de
richtlijnen van het Ministerie van Onderwijs en
Wetenschappen, die geen apart dierenlaborato-
rium meer toestaan bij het nieuwc AZU. Het
zogenaamde GDL wordt nu een onderdeel (cen-
trale dienst) van de RUU en zal het AZU als
vaste gebruiker ccn aantal vierkante meters ga-
randeren. De directeur van het GDL zal recht-
streeks onder het College van Bestuur ressorte-
ren. Hij zal worden bijgestaan door een advies-
commissie bestaande uit vertegenwoordigers
van de gebruikers. De benoemingsprocedure

voor een directeur (M/V) is gestart. In afwach-
ting van zijn/haar benoeming is een infrastruc-
tuurcommissie ingesteld om voor het latere be-
heer nu goede bouwbeslissingen te kunnen
nemen.

Het Diergeneeskundeprojecl
Het Diergeneeskundeproject dat qua bouw met
het Gemeenschappelijk Dierenlaboratorium
wordt geïntegreerd, omvat de huisvestingsfaci-
liteiten voor vier vakgroepen, die zich nu nog op
het Biltstraatterreinbevinden en voorde nieuwe
vakgroep Proefdierkunde, Daarnaast zal een
aantal aanpassingen, verbouwingen en verschui-
vingen binnen het bestaande hoofdgebouw en
de klinieken worden gerealiseerd. Bijvoorbeeld
binnen het hoofdgebouw Diergeneeskunde voor
de vakgroep Infectieziekten in oprichting, waar-
van enkele onderdelen nog aan de Biltstraat zijn
gevestigd.

Voor een aantal grotere proefdieren, alsmede
voor de veterinaire algemene dienst en voor de
Experimentele Chirurgie en Anaesthesiologie,
behoort ook binnen het project huisvesting te
worden gerealiseerd.

De nieuwbouw wordt gesitueerd op de hoek van
de Yalelaan, de hoofdtoegangsweg tot het Dier-
geneeskundecomplex, en de Bolognalaan. Te
zijner tijd sluit de nieuwbouw via de faculteits-
gebouwen van Geneeskunde aan op het nu in
aanbouw zijnde AZU.

Met het sinds vier jaar in gebruik zijnde Hoofd-
gebouw Diergeneeskunde zal over de Yalelaan
heen een overdekte verbindingsgang worden
gemaakt. De totale begroting van het project
beloopt ruim 81 miljoen gulden, waarvan 72
miljoen voor rekening komt van de universiteit.
In deze begroting zijn nu reeds voorzieningen
vooreen mogelijke toekomstige uitbreiding op-
genomen.

— het online selecteren van medische informa-
tie uit tientallen internationale gegevensbe-
standen;

— het lokaliseren en desgewenst bestellen van
niet in Utrecht aanwezige medische publika-
ties bij andere bibliotheken in binnen- en
buitenland;

— het verstrekken van bijzonderheden over in
Nederland aanwezige medische AV-pro-
gramma\'s ten bate van onderwijs, onder-
zoek en voorlichting.

In de stand is computer- en AV-apparatuur
aanwezig, waarmee demonstraties worden ge-
geven. Een leestafel staat, met recente medische
literatuur, ter beschikking. Er wordt literatuur
uitgeleend, er kan worden gekopieerd en ook
met de hand kan bibliografisch speurwerk wor-
den verricht. Een informatiebalie zal aarzelende
bezoekers behulpzaam zijn over bestaande bi-
bliotheek-drempels heen te stappen.
De Jaarbeurs biedt de unieke gelegenheid om de
Bibliotheek met haar geavanceerde middelen
direct bij de bezoeker te brengen. De uit de
praktijk meegebrachte vragen van (bio)medi-
sche aard worden ter plaatse in behandeling
genomen en beantwoord met een selectie uit de
literatuur.

De bibliotheek der Rijksuniversiteit te Utrecht
neemt deel aan de 13e internationale tentoon-
stelling voor de gezondheidszorg \'Medica \'85\',
Jaarbeurs, Utrecht.

Onder het motto \'Debibliotheek heeft \'t/weet \'t\'
doet zij ter plaatse het volgende voor de bezoe-
kers;

Op dinsdag 12 maart 1985 houdt de Werkgroep
Dierpathologen een bijeenkomst op het RIVM, An-
tonie van Leeuwenhoeklaan 9, Bilthoven. (Vergader-
zaal T (begane grond)); aanvang 14.00 uur.
14.00 1. van der Gaag; \'Otitis externa bij de hond en
de kat\'.

14.25 C. F. Kuper; \'Histopathologie van tumorne-
erose geïnduceerd door toxisch cn gcdetoxili-
ceerd endotoxine, alleen of in combinatie met
muramyldipeptide\'.
14.50 P. W. Wester: \'Oestrogeen-effect van /3-HCFI

IS.-IO Th. A. M. Elsinghorst: \'Door steroïden geïn-
duceerde eiwitten, met name het uteroglobin
bij het konijn\'.
15.55 M. C. Bosland; \'Chemische inductie van pros-
taatcarcinomen bij ratten\'.
Alle belangstellenden zijn van harte welkom.

Het voorjaarssymposium van de NVP maakt dit jaar
onderdeel uil van dc \'Voorjaarsdagen\' van de Groep
Geneeskunde van hel Kleine Huisdier. Het sympo-
sium zal worden gehouden op vrijdag 26 april 1985 in
het RAl-congresgebouw, Europapicin te Amsterdam.
Het thema van het symposium is: \'l\'ijnbeleving en
pijnbestrijding\'.

Het programma is als volgt samengesteld:
14.00 Mevr. ir. M. A. G. Kuipers (voorzitter NVP):
Inleiding.

14.05 ProL dr. .1. Bernards (Vakgroep Fysiologie,
Faculteit der Cieneeskunde, Katholieke Uni-
versiteit Nijmegen): \'Neurofysiologische aspec-
ten van pijn\'.

14.45 Dr. A. P. M. C. Bertcns (dierenarts - prakticus
kleine huisdieren en part-time wetenschappe-
lijk medewerker. Vakgroep Proefdieren, Fa-
culteit der Diergeneeskunde, Utrecht): \'Anes-
thesie en analgesie van konijnen en kleine
knaagdieren\'.
15.20 Theepauze.

15.45 Drs. L. J. Hellebrekers (Wetenschappelijk
medewerker. Vakgroep van het Kleine Huis-
dier, Faculteit der Diergeneeskunde): \'Post-
operatieve pijnbestrijding bij hond en kat\'.
16.20 Dr. P. A. Fleckncll (Staff member. Medical
School, University of Newcastle upon Tyne,
Newcastle, England): \'Improving standards of
pain relief in animals\'.
17.00 Sluiting.

Het RAI-Congresgebouw is te bereiken met bus 15
vanaf het Amstel Station en met de tramlijnen 4 en 24
vanaf het Centraal Station. Indien met de auto, volg
de aanwijzingsborden \'RAI\'.

Inschrijfgeld voor leden bedraagt ƒ25,— en voor niet-
leden ƒ35,—. Het bedrag dient één week voor het
symposium (vóór 19 april) in het bezit te zijn van de
penningmeester NVP. girorekeningnr. 2906357 te
Utrecht.

Een algemene NVP-ledenvergadering zal plaatsvinden
voorafgaand aan het symposium. Plaatsen tijd zullen
aan de leden nader worden bekend gemaakt.
Voor nadere informatie betreffende het symposium:
dr. H. A. Solleveld. tel. 015-136940, toestel 411.

De Engelse Society for Companion Animal Studies
(SCAS) organiseert op zaterdag 27 april a.s. een één-
daags congres in het RAI-Congrescentrum te Am-
sterdam.

Een interessant programma is samengesteld met twee
Nederlandse en vijf Engelse sprekers.
Verschillende onderwerpen worden behandeld, zoals
gezelschapsdieren in de geriatrie, gedragsproblemen
bij de hond, de rol van gezelschapsdieren in de kunst,
dc relatie tussen jonge kinderen en gezelschapsdieren.

9.00 The bond between people and pets; a review of
research and activities in N. America and
Europe.

behaviour in dogs. B. Knol.
12.00 Companion animals in fine art; Andrew Edney.
13.00 Luncheon.

16.00 The pet/owner relationship in support of so-
ciety; Meredith Lloyd-Evans.
Video.

Aanmelding en inlichtingen bij: KNMvD, Postbus
14031, 3508 SB Utrecht, tel. 030-510111.

8.30 Wissenschaftliches Programm,
17.15 Mitgliederversammlung der SVK (Kongres-
saal).

9,00 Anatomische Grundlagen zur Chirurgie der
Wirbelsäule; J. F. Bardet, Alfort.

D. Begon, Alfort/M. Flückiger, Zürich.
14.45 Myelographie;.!. Lang, Bern.
Pause.

16.15 Konservative Behandlung spinaler Erkran-
kungen; P. Oettli, Zürich.
17.15 Mitgliederversammlung S VK/Assemblée géné-
rale ASMPA.
Samstad, 4. Mai 1985

8.30 Die Dackellähme und ihre homöopathische
Behandlung; H. G. Wolff, Frankfurt (BRD).

9.00 Behandlungdesthorako-lumbalen Diskusvor-
falles mittels Akupunktur; L. A. Janssens,
Wilrick (Belgien).

10.50 Atlanto-axialeSubluxation; P. Montavon, Co-
lumbus, Ohio (USA).
11.20 Thorako-lumbale spinale Syndrome; R. G.
Prata, Oradell, NJ (USA).

15.45 Das spinale Trauma (Frakturen, Luxationen
der Wirbelsäule); P. Montavon, Columbus,
Ohio (USA).
17,00 Schlusswort.

Simultanübersetzung deutsch/französisch/englisch
Einschreibung: bis spätestens 12. April 1985 an: Con-
gres ASMPA, c/o Officedu Tourisme, C.P. 248, CH-
1000 Lausanne 6.

— SVK-Mitglieder, Assistenten, Studenten
SFr. 150.—(bis 16. März), SFr. 200,—(ab 17. März)

B) Lunch (Freitag und Samstag) SFr. 25.—/Lunch
(beschränkte Möglichkeiten, den Lunch ausserhalb
des Palais de Beaulieu einzunehmen)

Vor dem Kongress: Congrès ASMPA, c/o Office du
Tourisme, C.P. 248, CH-1000 Lausanne 6. Tel. 021-
277321.

Er zijn overal ter wereld ontwikkelingen gaande op
het gebied van de vleesproduktie, die de vraag doen
rijzen of het huidige vleeskeuringssysteem nog wel
volledig voldoet. Om de gedachten hierover te active-
ren wordt in het kader van het Memorandum of Un-
derstanding tussen de Food Safety and Inspection
Service (USDA) en VKA (LenV) een vierdaags sym-
posium georganiseerd onder de titel:\' Meat and Poultry
Inspection in a dynamic world\'.
Het voorzitterschap van het symposium, dat van 28-
31 mei 1985 in de Ernst Sillem Hoeve te Den Dolder
wordt gehouden, berust bij dr. D. Houston, adminis-
trator FSIS (USDA) en dr. C. C. J. M. van der Meijs,
directeur VKA (LenV).

Er worden veertig deelnemers uit een vijftiental
landen, waaronder (VS, Canada, Australië, Nieuw-
Zeeland, EG-Lidstaten, Argentinië, Brazilië) en ver-
tegenwoordigers van de Europese Commissie cn de
Codex Alimentarius, uitgenodigd.
Doel van het symposium is om na te gaan wat nieuwe
inzichten op het gebied van dc moderne veehouderij-
systemen, technologie en wetenschap kunnen bete-
kenen voor efficiëntie en consumenten-beschermings-
aspecten van dc vlees-en pluimvcekeuring.
Voor elk van de onderwerpen (ante- en post mortem
keuring, keuring na de slachthal, residu-controle-pro-
gramma\'s, management van controle-programma\'s,
consumenten-verwachtingen ten aanzien van vei-
ligheid en kwaliteit) is een halve dag beschikbaar. Per
onderwerp zal door twee deskundigen een inleiding
worden gehouden, waarna een discussie plaatsvindt.
De inleidingen en de conclusies uit de discussies zullen
worden gepubliceerd.

In het programma is ook ruiinte gereserveerd voor
een bezoek aan een pluimveeslachterij, waarbij even-
eens aandacht zal worden besteed aan andere facetten
van de pluimveesector.

.1. Piglcr (H unga ry): \'The i ncrcasing role of the vcteri n-
ary control in the international trade of food\'.
.1. G. Watson (United Kingdom): \'Importation of
fresh meat from third countries into the European
Community\'.

M. Abdussalam (Pakistan): \'Organization and man-
agement of food hygiene systems in countries with
limited resources\'.

The prevention ofthe presence of residues in food of
animal origin.
Main lectures:

A. Somogyi (West-Ciermany): \'Principlcsofthcsafcty
evaluation of residues in food\'.

Meal quality: sensory aspects, storage quality and
safety considerations.
Main lectures:

E. K. Prost (Poland): \'Criterions of food quality\'.
D. E. Hood (Ireland): \'Sensoric aspects of meat qual-
ity\'.

Food irradation and other new technologies of pre-
vention of food poisoning and saving food for man-
kind.

E. 11. Kampelmachcr (Holland): \'Radiation process-
ing for safeguarding of foods\'.

The 9lh International Symposium of WAVFH will
take place in the Headquarters of Federation of
Technical and Scientific Societies (MTESZ - Muszaki
es Tcrmeszettudomanyi Egycsiiletek Sz.ovetscge).
Budapest, V. kcrulct. Kossuih Lajos tcr 6-8.

Besides English, German and Frcnch, the official lan-
guages of the Symposium, Hungarian, as the lan-
guage of the organizing country will be used as well.
In the Congress Hall there will be simultaneous trans-
lation ofthe papers in these languages.
Poster display can be held in any of the official lan-
guages.

Received before 3(1 April. 1985 US S 200.—
Received iifter .30 April, 1985 US $ 250.—
Panieipulion fee for accompanying persons
Received before M) April, 1985 US $ 80.—
Received after .30 April, 1985 US $ 100.—
Mailing atliiresses

9th International Symposium of WAVFH. Organiz-
ing Committee (before the Symposium). H-1453 Bu-
dapest 92. P.O. Box 13, Mcster ucta 81., Hungary.
Telex: 226429 aeek h.

Van dinsdag 25 t/m vrijdag 28 september 1984
is in Wenen de elfde conferentie van de Regio-
nale Commissie voor Europa van het Office
International des Epizoöties (OIE) gehouden.
Deze werd bijgewoond door vertegenwoordi-
gers van 26 lidstaten alsmede van de EEG en de
FAO,

Tijdens de officiële openingsceremonie maakte
de directeur-generaal van het OIE — dr. Blajan
— melding van het uitbreken van mond- en
klauwzeer type Asia 1 in Griekenland. Dankzij
de steun van de EEG en de FAO waren Grie-
kenland en Bulgarije in staat in Thracië snel te
enten en werden de Griekse uitbraken snel
onder controle gebracht. Alertheid blijft echter
geboden.

Eveneens op dinsdag kwam de eerste van een
serie onderwerpen aan de orde, nl. \'de ziekte
van Aujeszky\'. Dit is een herpes virus infectie
die aanzienlijke economische verliezen kan ver-
oorzaken in de varkenshouderij. De ziekte
komt in Europa wijdverspreid voor, met name
in gebieden met een hoge varkensdichtheid en
onder systemen van intensieve varkenshouderij.
Verspreiding vindt over het algemeen plaats
tengevolge van transport.
Het virus persisteert bij besmette varkens voor
de rest van hun leven en kan door stress geher-
activeerd worden. Hoewel enten de economi-
sche verliezen ten gevolge van de ziekte terug-
dringt, voorkomt het besmetting en versprei-
ding van het virus niet. Ook geënte varkens
kunnen latent besmet blijven.
Naar aanleiding van de over dit onderwerp ge-
voerde discussie heeft de Regionale Commissie
aanbevolen dat:

2. via de wetgeving de introductie van de ziekte
in een land voorkomen moet kunnen wor-
den, evenals in een land waar de ziekte reeds
aanwezig is het risico op verspreiding van
één gebied naar een ander aldus geminiseerd
moet kunnen worden;

3. exporterende landen bereid moeten zijn te
garanderen dat fokvarkens die in de interna-
tionale handel gebracht worden, vrij zijn
van de ziekte van Aujeszky;

4. voortgezet onderzoek aangaande de epi-
zoötiologie van de ziekte dient te worden
bevorderd;

5. stamping-out als de beste bestrijdings- en
uitroeiingsmethode moet worden be-
schouwd;

6. in die landen waar stamping-out niet eco-
nomisch haalbaar is en men tot enting moet
overgaan, geïnactiveerde vaccins te verkie-
zen vallen boven levende vaccins, vooral
voor fokvarkens;

8. onderzoek moet worden verricht om effec-
tieve vaccins tegen alle klinische vormen van
ziekte van Aujeszky te ontwikkelen;

9. ontwikkeling en standaardisatie van gevoe-
ligere en specifieke serologische onderzoek-
methoden voor de ziekte moeten worden
bevorderd.

\'Dekinfecties bij runderen\'
De tweede dag van de conferentie ging van start
met het tweede onderwerp \'De belangrijkste
dekziekten bij runderen (bestrijding, behande-
ling, hygiëne bij het opvangen van sperma)\'.
De rapporteur gaf ondermeer een overzicht van
de besmettelijke ziekten die via dekking of in-
seminatie kunnen worden overgebracht.
Tevens kwamen aan de orde de gezondheids-
risico\'s bij embryotransplantatie alsmede hygië-
nische voorzorgsmaatregelen nodig om te voor-
komen dat sperma besmet wordt met pathogene
bacteriën.

Ten aanzien van dekziekten bij runderen deed
de Regionale Commissie de volgende aanbeve-
lingen:

2. Kl-centra dienen vrij te zijn van besmette-
lijke ziekten die via sperma worden overge-
bracht;

3. voor de internationale handel in sperma
moeten Kl-centra ten minste vrij zijn van
bruccllose, eampylobacteriose, Trichomo-
niase, tuberculose en IBR/IPV;

4. onderzoek moet worden ingesteld naar stan-
daardisatie van betrouwbare serologische
tests (IBR/IPV);

5. onderzoek moet worden ingesteld naar de
mogelijke betekenis van KI bij de over-
dracht van BVD-, chlamydia- en mycoplas-
ma-infecties;

6. lidstaten moeten alert blijven op de moge-
lijke introductie van exotische ziekten via
genetisch materiaal (bijv. bluetongue virus
en okabane virus);

7. personeel dat betrokken is bij het verza-
melen en het verwerken van sperma dient
een adequate trainingte ontvangen in hygië-
nische werkwijzen;

8. de OIE Internationale Zoö-sanitaire Code-
Commissie moet de volgende doeleinden
bestuderen;

— het standaardiseren van technieken ter
bepaling van het bacteriegehalte van
sperma;

— het bepalen van het verband tussen
vruchtbaarheid en bacteriën in het sper-
ma;

— het ophelderen van de condities waar-
onder de bacteriële flora van sperma
pathogeen kan worden voor runderen;

— het formuleren van hygiënische voor-
zorgsmaatregelen om het bacteriegehal-
te van sperma terug te brengen.

Woensdagmiddag werden nog twee onderwer-
I pen behandeld, nl. \'Voortgangs-verslagen over
het uitvoeren van de aanbevelingen van de 10e
■ conferentie, gehouden in Londen (28 septem-
i ber-1 oktober 1982)\'en\'de Zoö-sanitaire situa-
I tic in de lidstaten\',
■fen aanzien van het eerstgenoemde onderwerp
werd het volgende medegedeeld;

— De OIE Normen-commissie heeft voorstel-
len onder studie voor wat betreft het standaar-
diseren van de interpretatie van resultaten van
serologische tests aangaande vesiculaire var-
kensziekte. Eventueel zal op de 53e Algemene
Zitting in mei een verslag gepresenteerd wor-
den.

Aangaande Icptospirose was verdere samen-
werking vereist tussen het OIE en de WHO.
Voorgesteld werd dat de voorzitter van de
Normen-commissie de noodzaak tot een refe-
rentielaboratorium voor serovar typering zou
overdenken, waarmee de voorzitter van deze
commissie instemde.

Betreffende de identificatie van eiwitten van
dierlijke herkomst kwamen de ontwikkelingen
op het gebied van laboratoriumtechnieken aan
de orde, speciaal het iso-electrisch concentreren
in Polyacrylamide gel. Het Federale Gezond-
heids Instituut te Berlijn maakt van dergelijke
technieken gebruik om een referentie-extract te
produceren ter differentiatie van vlees en ver-
schillende diersoorten. Deze extracten worden
in drooggevroren vorm aan andere laboratoria
beschikbaar gesteld.

— Bij de behandeling van de zoö-sanitaire si-
tuatie in de lidstaten kwam men terug op de
uitbraak van MKZ type Asia 1 in het Griekse
departement Evros. Deze is met succes uitge-
roeid door stamping-out en regionalisatie.
Griekenland heeft geënt in een bufferzone rond
de uitbraak en Bulgarije in de grensstreken
(200.000 runderen en 400.000 schapen) met
door de FAO beschikbaar gesteld vaccin.

— Varkenspest en de ziekte van Aujeszky le-
verden nog steeds problemen op in landen met
dichte varkenspopulaties.

— Rabies bleef voorde meeste landen reden tot
bezorgdheid geven. In West-Duitsland en Zwit-
serland past men orale vaccinatie van vossen
toe.

— Sommige landen melden een teruglopen van
de aantallen gevallen van parvovirus infectie bij
honden en paramyxovirus bij postduiven.

Op vrijdagmorgen werden de eerder gedane
aanbevelingen ten aanzien van de ziekte van
Aujeszky en dekziekten bij runderen officieel
door de Regionale Commissie aangenomen.
Verder werd meegedeeld dat een handleiding in
voorbereiding was met als titel; \'Een leidraad
voor de toepassing van de OIE-Internationale
Zoö-Sanitaire code\'. Gebleken is dat de Code in
toenemende mate wordt gebruikt voor het op-
stellen van internationale veterinaire certifica-
ten en voor het ontwikkelen van gestandaardi-
seerde onderzoek procedures in officiële labora-
toria. In de brochure zal onder meer worden
uiteengezet, hoe internationale veterinaire cer-
tificaten op te stellen op basis van de Code. Op
de 53e Algemene Zitting zal een en ander aan
het OIE-Comité worden aangeboden.

Bij de behandeling van het onderwerp \'Dier-
ziekte-informatiesystemen\', stelde de directeur-
generaal dat het nog steeds noodzakelijk was de
dierziekten-berichtgeving aan het OIE te her-
structureren en de verslagen van het OIE, de
FAO en de WHO te coördineren teneinde her-
halingen te voorkomen. Verslagen werden inge-
leverd over informatievergaringssystemen zoals

die in Zwitserland en Groot-Brittannië in ge-
bruik zijn. De deelnemers benadrukten dat aan
het OIE verstrekte informatie wel op een of-
ficieel netwerk moest stoelen. De Regionale
Commissie overwoog dat de meest effectieve
manier voor landen om te komen tot betrouw-
bare informatie over dierziekten, is via een goed
gestructureerd netwerk van officiële laborato-
ria. Met bezorgdheid sloeg de commissie dan
ook de toename in sommige landen gade van
het aantal particuliere diagnostische laborato-
ria en de uitwerking die dit zou kunnen hebben
op evengenoemde essentiële activiteit. Om dit
probleem terug te brengen, zal de commissie een
resolutie aan de lidstaten voorstellen om par-
ticuliere laboratoria te verplichten aan een kwa-
liteitscontrole en technische niveaus te voldoen.
Bovendien zouden ze naast de vervulling van
hun bestaande wettelijke verantwoordelijkhe-
den op het gebied van aangifteplichtige ziekten,
tevens verplicht moeten worden ook aangaande
zekere andere ziekten aan de officiële Veteri-
naire Diensten informatie te verschaffen.

De Nederlandse delegatie bestond uit dr. M. J.
Dobbelaar en drs. Smak van de Veterinaire
Dieast.

Sinds de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde gemelde uitbraak van varkenspest
(17 januari) deed zich in Nederland één nieuw
geval voor.

1 februari - Bakel (N.Br.): mestbedrijf met 1.391 mest-
biggen, 195 opfokgelten en 9 beren; buurtinfeetie van
fokbedrijf van 20 december 1984 te Bakcl.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE als dc EG zijn op de hoogte ge-
steld.

Dierziektenbulletin nr. 2 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 31 januari 1985 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Volgens een telex d.d. 24 januari 1985 van de Veteri-
naire Dienst tc Bonn zijn in dc periode van 12 t/m 18
januari in de Bondsrepubliek 16 nieuwe gevallen van
varkenspest gesignaleerd:

— in Neder-Saksen: 5 gevallen in het district Weser-
Ems en 2 in het district Lüneburg;

— in Noord Rijnland-Westfalen: 4 gevallen in het
district Detmold, 2 in het district Arnsberg en 1 in het
district Münster.

Alle varkens op dc betrokken bedrijven zijn afge-
maakt. De noodzakelijke veterinair-politionele maat-
regelen zijn genomen.

De Veterinaire Dienst te Rome liet op 24 januari 1985
weten, dat zich in Italië weer 3 uitbraken van mond-
en klauwzeer hadden voorgedaan:

— op 18 januari in de gemeente Bagnolo Mella, pro-
vincie Brescia, regio Lombardije, een bedrijf met 447
varkens waarvan 115 ziek. Slachting vindt plaats.

— op 21 januari in de gemeente Vottignasco, provin-
cie Cuneo, regio Piedmont, op een bedrijf met 144
varkens waarvan 24 ziek. Slachting vindt plaats.

— op 21 januari in de gemeente Vilafaictto, provincie
Cuneo, regio Piedmont, op een bedrijf met 1132 var-
kens waarvan 139 ziek. Slachting vindt plaats.

De betrokken bedrijven liggen binnen dc tengevolge
van eerdere MKZ-uitbraken ingestelde zones de pro-
tection. De in dat verband ingestelde veterinair-poli-
tionele maatregelen zijn ook op hen van toepassing.

Op 24 januari 1985 deelde de Veterinaire Dienst tc
Madrid mee, dat via de IFT-test rabies gediagnosti-
seerd was bij honden te Melilla, een Spaanse provincie
in Noord-Afrika. In dit gebied zijn noodmaatregelen
genomen bestaande uit enting en controle van hon-
den. Import van honden en katten van daar naar het
Iberisch schiereiland en de bijbehorende eilanden is
verboden.

1—2 Röntgcnlachtagungdcr Inlernationalen Ge-
sellschali lür Vctcriniirradiologic. Bad Pyrmont
(pag. 86).

Jaarvergadering en wetcnschappciijke vergade-
ring Groep Geneeskunde van het Varken, college-
zaal Inwendige Ziekten. Utrecht.
Aid. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Rund. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst voor
Dieren. Boxtel.

7 Groep Vcl. Homeopathie KNMvD. Studicver-
gadcring Rest. I loog Brabant. Utrecht; aanvang
19..10 uur.

8—9 VI. Tagung über Pl\'crdckrankhcitcn - im
Rahmen der Equitana, Es.sen (BRD) (pag. 1002
1984 cn 170).

10-11 l.llh Symposium ol\' the European Associa-
tion for Aquatic Mammals, Duisburg(Gcrmany)
(pag. 868. 1984).

10—17 l-ortbildungslagung \'Kleinticrkrankheiten\'
(Endokrinologie. Andrologie. Gynäkologie). St.
Moritz.

12 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren. Zwolle; aanvang 14.00 uur.

14 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Pluimvee. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren. Boxtel.

1.5—16 Arbeitssemmar in Kardiologie für prakti-
zierende Ticrar/.tc. Bad Tölz (pag. 123).

18—24 Cours International d\'immunobiotechno-
logie \'les anticorps monoclonaux\', Alfort (Fr.)
(pag. 161).

19 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Varken. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren. Boxtel.

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalvercn. Cieb. Provinciale Gezondheids-
dienst voor Dieren. Boxtel.

28 Promotie drs. C. D. W. König. tot doctor in de
diergeneeskunde. Utrecht; aanvang 16.15 uur.

23—29 American Animal Hospital Association.
52nd Annual Meeting. Orlando, Florida (USA).

28—29 Tagung der Fachgruppe \'Tierschutzreeht\'
der DVG, Stuttgart-Hohenheim (pag. 44 cn 84).

27 Mastitis Svmposium (BSAVA/Bcccham Anim.
HIth.), Scale Hayne Agricultural College (tel.
01560-5151 cvt. 3375).

28—29 Tagung der Fachgruppe \' l\'ierschutzrecht\'
der DVG. Stuttgart-Hohenheim (pag. 44 en 84).

30—31 InlensiefbijscholingswcckendGewrichtschi-
rurgie KHD. Antwerpen (pag. 6.39 1984).

16 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren. Zwolle; aanvang 14.00 uur.

17—20 16. Kongrcssder Deutschen Veterinärmedi-
zinischen Gesellschaft (DVG), Bad Nauheim
(pag. 842 1984 en 149).

25 Afd. Overijssel KNMvD; Symposium \'Kocien-
vocr op het bord van de dierenarts\'. Raaitc (pag.
170).

24—26 Reduction of animal usage in the develop-
ment and control of biological products, London
(Weybridge).

25—28 \'Voorjaarsdagen 1985\', Groep Geneeskd. v/h
Kleine Huisdier KNMvD. RAI-Congress-ccntrc,
Amsterdam (pag. 174).

26 Voorjaarssymposium Ned. Ver. voor Proefdier-
kunde (NVP): "Pijnbeleving en pijnbestrijding\'.
Amsterdam (pag. 203).

27—28 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der Fach-
gruppe Kleinticrkrankheiten der DVG (deutsch-
sprachige Gruppe der WSAVA). Konstantz
(pag. lil).

2—5 Jahresversammlung der Schweiz. Vereinigung
für Kleinticrmedizin, Lausanne (pag. 204).

8—12 20. InternationalesSymposion übcrGcschich-
te der Veterinärmedizin der Welt-Gesellschaft
für Geschichte der Veterinärmedizin und der
Fachgruppe \'Geschichte der Veterinärmedizin\'
der DVG (A). Hannover (pag. 640 1984).

9 Ciroep Vet. Homeopathie KNMvD. Studicvcr-
gadering Rest. Hoog Brabant. Utrecht; aanvang
19.30 uur.

21 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle, aanvang 14.00 uur.

28—31 Symposium \'Meat and Poultry Inspection in
a dynamic world\'. Den Dolder (Zeist); inl. tel.
070-792106 (pag. 204).

31 Symposium (BION lustrum): Biologisch onder-
zoek als levensvoorwaarde, Amsterdam (pag.
188).

4—7 International Veterinary Academy on Dis-
aster Medicine. 4th World Congress, Brighton
(UK).

23—26 Sheep Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting. Edinburgh (pag. 179 en
1048 1984).

24—26 Canadian Assoc. for Laboratory Animal
Science, Annual Convention, Toronto.

26—2 juli Animal health and productivity. Inter-
national Symposium, Cambridge/Warwickshire.

9—12 Anim. Haematology Assoc. / Clin. Chem. /
Histol. Joint international meeting (all species),
Warwick Univ. (tel. 0403 50101).

5—9 1 1th Conference World Association for the
Advancement of Veterinary Parasitology, Rio de
Janeiro.

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease. Uppsala Sweden (pag, 569 1984cn 124).

25—30 9th IntcrnationalSymposiumofW.A.V.F.H.,
Budapest (pag. 982 1983,469 1984 en 205).

26—29 Vlll. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-
salem.

27—28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management. Haifa.
Israel.

26—30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists. Buda-
pest.

1—5 6th European Congress of Clinical Chemistry.
Jerusalem. Israel (pag. 640 1984).

2—6 2nd Congressof the International Society ol
Animal Clinical Biochemistry. Jerusalem. Israel
(pag. 640 1984).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

10—13 V. Internationaler Kongress für Tierhygie-
ne, Hannover (pag. 414 1984).

12—15 British Veterinary Association Annual Con-
gress. Exeter (pag. 879 1984 cn 106).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615
1984).

2—6 Fortbildungsreise des Bundesverbandes prak-
tischer Tierarzte c. V. auf die Insel Malta (A),
Malta.

3—5 31. Jahrestagung der I\'achgruppe \'Kleintier-
krankheiten\' der DVG (A), Stuttgart.

8—10 Anaesthesia. 2nd Internat. Congress, Davis
CaliL/USA (tel. 09.34 852581, Bristol/UK).

28—2 nov. 4th International Symposium on veterin-
ary epidemiology and economics, Singapore.
(Inlichtingen: red. secretariaat) (pag. 938 1984).

8—10 lOth World Congress of the World Small
Animal Veterinarv Association. Tokyo (pag.
879 1984 cn pag. 84).

18—22 International Soc. Vel. Epidemiol. & Econ-
omics. 4th Internal. Symp., Singapore.

Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 1 1

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel,
secretaris.

In de vroege ochtend van de 23e september 1984 over-
leed onze collega llarry Tamrnes na een strijd, die hij
met al zijn wilskracht had gestreden.
Ilarniannus Berend Tamrnes werd op 7 november
\\ 1936 in Borculo geboren. Later woonde hij in Amers-
foort. Drachten en tenslotte in Arnhem, waar hij zijn
: eindexamen HBS-B behaalde.

\\ Na zijn ojficiersopleiding slaagde hij erin om tijdens
zijn verdere militaire diensttijd het eerste studiejaar
diergeneeskunde met succes te voltooien. In zijn stu-
i dietijd zag hij ook nog kans het examen in.U\'minator
\\ te halen en het als beroep uit te oefenen, hetgeen hem
later in de praktijk goed van pas kwam. Als Peerde-
piet bleek hij zijn belofte als draverliejhebber in te
lossen en nooit zou hij de Peerdepietendag hebben
willen missen. llarry woonde inmiddels in Rvzendaal
en op 4 september 1964 sloot hij zijn studie met suc-
ces af

Nadat hij een Grote Huisdierenpraktijk in Arnhem en
omgeving had overgenomen, vestigde hij zich defini-
tief in Velp om tevens aandacht te kunnen besteden
aan de Kleine Hutsdierenpraktijk. Vanaf 1975 woonde
hij in Duiven en was de Liemers zijn praktijkgebied.
Zijn mensenkennis en ervaring, gepaard gaande met
een goed inzicht en zijn trots dierenarts te zijn. maak-
ten van hem dc ware prakticus.
Hoewel hij door zijn achteruitgaande gezondheid het
laatste jaar veel aan zijn assistent moest overlaten,
bleef hij tot het einde toe met at zijn moed en kracht
praktijk doen.

Buiten de praktijk om hechtte Harry voorat veet
waarde aan traditie. De gezinsband. het met alle
vrienden vieren van verjaardagen, de Oranjeviering en
de oude banden met Rozendaal zijn hier enkele voor-
beelden van. Ats lid van de Ronde Taf et was hij maat-
schappelijk betrokken bij vete projecten en voorat de
nauwe vriendenband der Tafelaars was voor hem en is
nu nog voor zijn gezin een grote steun.
Zijn voortiejde voor Jagen, zeilen, dravers en Jazz
waren alom bekend en tonen aan hoe intens hij wilde
teven.

Dal wij afscheid van hem mochten nemen in Rozen-
daal. terwijl zijn Jacht- en jazzvrienden dit muzikaal
omlijstten, zat voor Marjan, zijn kinderen en voor ons
allen een grote troost en dankbare herinnering
zijn.

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de
132e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde

1985 aftredend en herkiesbaar
1985 aftredend en herkiesbaar
1985 aftredend en herkiesbaar

Overeenkomstig artikel 28 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen verzocht
eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Vergadering aan
het Hoofdbestuur mede te delen.

Groep Geneeskunde van
het Kleine Huisdier
Groep Geneeskunde
van het Rund
Groep Paardenpraktici
Groep Veterinaire
Homoeopathie

1985 aftredend en niet herkiesbaar
1985 aftredend en herkiesbaar
1985 aftredend en herkiesbaar
1985 aftredend en herkiesbaar
1985 aftredend en herkiesbaar

Overeenkomstig artikel 30 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen verzocht in
de vacature te voorzien en de uitslag daarvan tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofd-
bestuur tnede te delen.

Overeenkomstig artikel 42 van het Huishoudelijk Reglement worden debetrokken Afdelingen ver-
zocht eventuele kandidaten voor te dragen en de natnen van hen tijdig voor dc Algemene Vergade-
ring aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 78 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afdelingen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Paritaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Plulmveeziektenbestrijding

Overeenkomstig artikel 77 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen en Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 70 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen en Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Naar aanleiding van de steeds weer terug-
kerende vraag over de verschillende model-
contracten. zal de KNMvD starten met voor-
lichtingsmiddagen over dit onderwerp. Deze
middagen zijn bedoeld zowel voor werkgevers
als werknemers, leden van de KNMvD.
De eerste voorlichtingsmiddag zal gehouden
worden op 22 maart 1985 om 14.00 uur op het
Bureau van de Maatschappij te Utrecht.
Onderwerpen zoals duur van het dienstver-
band, welk contract, sociale wetgeving etc.
zullen aan de orde gesteld worden.
Aanmeldingen gaarne vóór 10 maart a.s. bij
dc KNMvD, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht,
ter attentie van Ageeth Koning,

Het Academisch Ziekenhuis van Utrecht heeft
ccn diagnose-apparaat voor kernspin-resonans
waarmee onderzoek kan worden gedaan naar
de oorzaken van hart- en vaatziekten. Het is
mogelijk met behulp van dit apparaat in een
levende cel te kijken zonder röntgenstralen.

Het taalgebruik van de overheid is voor de
meeste mensen veel te moeilijk. De praktijk
wijst uil, dat folders verkeerd begrepen
worden. De overheid moet haar taalgebruik
afstemmen op een breed publiek. In het on-
derwijs kan er ook wat gedaan worden aan
deze situatie, namelijk de nadruk leggen op
het leren lezen van een handleiding bij het in-
vullen van een formulier, leren lezen van zake-
lijke brieven en officiële stukken en een of-
ficiële brief leren schrijven.

Volgend jaar komt er in Japan een wasmachi-
ne op de markt, die geen zeeppoeder gebruikt.
Het nieuwe procédé maakt gebruik van het
ontstaan van luchtbellen bij snel bewegende
vloeistoffen. Deze methode wordt al gebruikt
bij het reinigen van brillen en sieraden.

Het stroomstoten toedienen aan de karkassen
van runderen verbetert de malsheid van het
vlees. Bovendien wordt de kleur verbeterd.
Nederlands rundvlees is afkomstig van oudere
koeien. Dit vlees is nogal taai en dat komt
doordat bij het intrede van de lijkstijfheid de
spieren samentrekken en daardoor de mals-
heid van het vlees afneemt.

In het derde kwartaal van 1984 is het aantal
werkloze academici gestegen van 14.700 tot
15.500.

Het nemen van proeven op levende dieren moet
volgens 81 procent van de Nederlander
worden afgeschaft; 64 procent vindt dat die
proeven ten behoeve van medicijnen wel moe-
ten worden gedaan, ondanks de bezwaren.

Voor het eerst sedert jaren geven de ontwikke-
lingen van de kosten en de schadelast bij par-
ticuliere ziektekostenverzekeringen geen aan-
leiding tot verhoging van de premies en
eigen-risicobedragen voor die verzekeringen.

Meer dan de helft van de Nederlandse huisart-
sen houdt er slechte leefgewoonten op na.
Bijna de helft rookt, er wordt stevig ge-
dronken en 40 procent doet zelden of nooit
aan sport. Driekwart van de huisartsenge-
zinnen heeft geen eigen huisarts en men raad-
pleegt sneller een specialist als zelfhulp geen
gewenst resultaat oplevert.

Tweehonderdvijftigduizend Nederlanders, voor
het grootste gedeeUe jonge mannen met een
aeademisehe of hogere beroepsopleiding, zijn
in het bezit van een miero-eomputer. Nog eens
750.000 zouden er wel één willen hebben maar
zijn nog niet tot aanschaf overgegaan. In deze
groep ligt de opleidingsgraad aanzienlijk
lager. De gemiddelde gebruiker zit tien uur
per week aan het apparaat.

Fietsgraveren blijkt zin te hebben
Zo\'n anderhalf jaar geleden werd begonnen
met het graveren van postcode en huis-
nummer in de fietsframes. Dit als preventie
tegen het uit de pan rijzende aantal fietsen-
diefstallen en vooral om het mogelijk te
maken teruggevonden fietsen weer bij de
rechtmatige eigenaars terug te bezorgen. Na
een aarzelende start heeft dit fietsgraveren
door het hele land een grote vlucht genomen,
dankzij activiteiten van de politie en plaatse-
lijke fietsenhandelaren, die gratis of voor een
luttel bedrag voor dit graveren zorgden. Dit
heeft tot resultaten geleid. Hierdoor blijkt, dat
in vele gemeenten teruggevonden ofin beslag
genomen fietsen weer aan de eigenaars terug
gegeven kunnen worden en zit de politie
met minder grote aantallen fietsen, waarvan
de eigenaars niet kunnen worden opgespoord.
Er worden in dit verband percentages van
twintig tot veertig procent genoemd. Bij aan-
koop van een nieuwe fiets heeft het daarom
zeker zin postcode en huisnummer in het
frame te laten graveren. Dat verhoogt bij
vermissing de opsporingskans aanzienlijk.
Hondsdolheid is voor de Franse volksgezond-
heid een groot probleem geworden. Deze
ziekte is opgerukt tot aan Parijs en de kans is
groot, dat er dan menselijke slachtoffers gaan
vallen. Dagelijks worden in Frankrijk onge-
veer 10 aan hondsdolheid lijdende dieren af-
gemaakt.

Eén lik op de hand van een vos of hond (in
het eerste stadium van rabies verliezen dieren
hun natuurlijke schuwheid) is genoeg om je de
dodelijke ziekte te laten oplopen.
Inkomen.miveau 1984 huisartsen
De minister van Sociale Zaken en Werkgele-
genheid heeft, mede namens de staatssecreta-
ris van Economische Zaken en de staatssecre-
taris van Welzijn, Volksgezondheid en Cul-
tuur, de Eerste en Tweede Kamer en de
Landelijke Huisartsen Vereniging zijn voor-
nemens meegedeeld voor de vaststelling van
het aanvaardbare inkomensniveau 1984 voor
huisartsen. De minister wil dit vaststellen op
f 143.600,—.

150ste Ledenvergadering, tevens Jaar-
vergadering, op woensdag 6 maart 1985
in restaurant \'Hoog-Brabant\' te
Utrecht. Aanvang 20.00 uur.
Spreker: drs. G. Voorhout.

De firma Welzo Screen Advertising is voor-
nemens onder dc naam \'Pet-Video\' in ongeveer
200 wachtkamers van dierenartsenpraktijken
een videoprogramma te vertonen. Dit pro-
gramma zal bestaan uit 3 a 4 minuten durende
items over opvoeding, voeding, genezing en
ziektepreventie bij dieren. De firma heeft be-
sloten om eerst een proefobject te starten. Bij
tien dierenartsen, verspreid over heel Neder-
land, zal het programma gedurende drie
maanden draaien.

De redaktie is in handen van de dierenartsen
G. J. J. Snelder uit Laren en C. A. A. M. Mol
uit Hilversum.

De onderwerpen die in het proefobject aan de
orde zullen komen zijn onder andere:

— hoe maak ik mijn hond of kat zindelijk?
Voor de dierenarts zijn er aan \'Pet-Video\'
geen kosten verbonden. De afspeelapparatuur
wordt gratis ter beschikking gesteld. Voor
plaatsing en onderhoud van deze apparatuur
draagt Eringa-Video, lid van de SVDN (Sa-
menwerkende Videodealers van Nederland)
zorg.

Muziek voor het prgramma wordt gecompo-
neerd door Renger Koning. John Croezen
Cartoons tekent de bij het programma beho-
rende korte tekenfilms. De presentatie van het
programma is in handen van Martin Gaus,
bekend van het TROS-programma \'Dieren-
manieren\'.

Resultaten van dit onderzoek zijn openbaar en
zullen te zijner tijd voor iedere belangstellende
ter beschikking staan.

Op 21 maart a.s. zal wederom een Toets Vete-
rinaire Homoeopathie worden afgenomen.
Aanvang 20.00 uur in Hoog-Brabant te Ut-
recht. Men kan zich tot 7 maart aanmelden
door storting van ƒ 50,— op bankrekening-
nummer 517225700 van drs. G. Th. A. Men-
ges tc "s-Gravenzande, onder vermelding:
\'examengeld\'. Dc toets vindt slechts door-
gang indien cr minimaal 20 deelnemers
zijn. Na deze toets zal een lijst van te consulte-
ren homoeopathisch werkende dierenartsen
worden opgesteld en toegezonden aan diverse
belanghebbende instanties.
Nadere inlichtingen zijn te verkrijgen bij de
secretaris van de Groep Veterinaire Homoeo-
pathie, drs. 1. A. r. Rigter te Beltrum.

Datum: 15 maart een theorie middag; 20 of 26 maart
praktijkmiddag in kleine groepjes.
Plaats: Vakgroep Zootechniek te Utrecht.
Prijs: f — (voor twee dagen).
Cursusleider; prof. dr. G. J. W. van der Meij.
Docenten; medewerkers van de vakgroep Zootech-
niek.

De eerste dag is een theoriedag. In overleg zal later
in kleine groepjes een prakticumdag gehouden
worden.

Inschrijving voor deze cursus kan geschieden
schriftelijk of telefonisch bij het secretariaat PAO-D
(tel. 030-51011 1).

Voor deze cursus geldt, evenals voor alle cursussen,
dat bij annulering twee weken voor de aanvang van
de cursus u het cursusgeld terugontvangt minus
ƒ 75,— administratiekosten. Bij annulering ander-
zijds bent u het gehele cursusgeld verschuldigd.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Daugird-Baks, Mevr. M.; 1984; 3523 EB Utrecht, Smaragdplein 37.
Garretsen, J. W.; 1979; 3571 GC Utrecht, Prof. Wentlaan 20.
Linden, H. T. M. van der; 1984; 3067 DD Rotterdam, Koldingdreef 47.
Mirek, Dr. M. H.; 1972; U-1980; 3434 JC Nieuwegein, Anemoonstraat 36.
Mosel, Mevr. M. van; 1984; 3438 XA Nieuwegein, Mahlersingel 23.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen:

Blanken, R.; 1984; 3525 BC Utrecht, Verl. Hoogravcnseweg 103 D.
Brakman, Mevr. E. C.; 1984; 3514 VE Utrecht, Kievitdwarsstraat 12.
Coppoolse, K. J.; 1984; 3328 NA Dordrecht, Indus I.
Dieleman, Mevr. E. F.; 1984; 3512 EZ Utrecht, Klokstecg47.
Eaassen, H. van; 1984; 3571 AG Utrecht, v. Lieflandlaan 114.
Goudeketting, S. H.; 1984; 5691 ZA Son, Gorterstraat 8.
Haan, F. de; 1984; 3581 KR Utrecht, Burg. Reigerstraat 8.

Hogen Esch, IL; 1984; Urbana III. 61801 (USA), Daniel Hall, Room 424, 1010 West-Green
Street.

Kamminga, Mevr. M.; 1984; 4245 Tï Leerbroek, Middelkoop 30 A.
Kappen, M. A. P. M.; 1984; 5681 PJ Best, St. Oedenrodenseweg 57.
Kartodirdjo, J. F.; 1984; 3527 KT Utrecht, Van Weerden Poelmanlaan 190.
Meyling, W. B.; 1984; 3515 EL Utrecht, Draaiweg 109.
Mosselman, A. C.; 1984; 4416 RA Kruiningen, Hogenakkerweg 8.
Nijs, Mevr. M. I. de; 1984; 4561 HR Hulst (Z. VL), Wilhelminastraat II.
Osch, G. P. E. van; 1984; 5321 GE Hedel, Voorstraat 29.
Ploeg, Mevr. C. J. M. van der; 1984; 3524 Utrecht, Simpionbaan 611.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

J. H. G. Geurts te Venio op 24 januari 1985.
S. E. Offeringa te Assen op 25 januari 1985.
Dr. B. Pliva te Oosterhout (N. Br.) op 6 februari 1985.

Th. W. J. Hendrickx te Weert
(afwezig) 25 jaar op 5 maart 1985
(afwezig) 25 jaar op 18 maart 1985
(afwezig) 50 jaar op 21 maart 1985

G. M. J. M. Boink, J. G. M. Claessens, A. H. M.
van Doremalcn, J. H. M. Maas en J. P. 1. van
Wensveen (assoc. met A. N. Leermakers beëin-
digd).

196 Bakker../. W.; 1970; Kootwijkerbroek; p., geass.
met W.de Boer.C. v.d. Hem.G. Heynen.D. P.
Hofstee. H. Nijland. M. Roseboom en W. A. de
Vries; plv. i.

304/196 Barenilsen. P.: 1981; 3583 AC Utrecht, Adr.
van Ostadelaan 71 bis; tel. 030-520575; wnd. d.

200 B/anken. R.: 1984; 3525 BC Utrecht, Verl.
Hoogravenscweg 103 D; tel. 030-897008; wnd.
d. (toevoegen als lid).

201 Boer. W. de: 1977; Barneveld; p., geass. met J.
W. Bakker, C. v. d. Hem. G. Heynen. D. P.
Hofstee, H. Nijland, M. Roseboom en W. A. de
Vries.

201 Boink, a. M. J. M.: 1977; Udenhout. p., geass.
met C. 1. M. M. Achten. J. G. M. Claessens. A.

H. M. van Doremalcn. J. H. M. Maasen J. P. 1.
van Wensveen (assoc. met A. N. Leermakers
beëindigd).

204 Brakman. Mevr. E. C.; 1984; 3514 VE Utrecht,
Kievitdwarsstraat 12; tel. 030-730303; wnd. d.
(toevoegen als lid).

305/204 Bredewold. D.; 1969; 7411 CS Deventer,
Raamstraat 13; tel. 05700-18086; d.
Claessens. J. G. M.: 1954; Udenhout; p., geass.
met C. 1. M. M. Achten, G. M. J. M. Boink, A.
H. M. van Doremalcn, J. H. M. Maas en J. P. 1.
van Wensveen (assoc. met A. N. Leermakers
beëindigd).

Coppoolse. K J.: 1984; 3328 NA Dordrecht.
Indus I; tel. 078-170708; p.. ass. bij G. van den
Brink, J. L. H. Ilopmansen J. Slingerland (toe-
voegen als lid).

üielenian. Mevr. E. P: 1984: 3512 EZ Utrecht.
Kloksteeg 47; tel. 0.30-.M05I8; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

\'Doremalcn. A. //. M. van: 1982; Haaren; p..
geass. met C. 1. M. M. Achten. G. M. J. M.
Boink. J. G. M. Claessens, J. H. M. Maas en .1.
P. 1. van Wensveen (assoc. met A. N. Leer-
makers beëindigd).

Eaassen. H. van: 1984; 3571 AG Utrecht, Van
Lieflandlaan 114; tel. 030-719071; d. in m. dnst.
(toevoegen als lid).

Goi4deketting. S. H.: 1984; 5691 ZA Son, Gor-
terstraat 8; tel. 04990-72805; p., a.ss. bij H. C. M.
Oerlemans (toevoegen als lid).
Haan. E de: 1984; 3581 KR Utrecht, Burg.
Reigerstraat 8; tel. 0.30-311272; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

225 Hamburger, E. J.: 1974; Oldebcrkoop; p., geass.
met R. V. d. Lende, G. NijhoL A. E. Sehuringen
A. A. van Unen.

226 Harders, II.: 1981; Peize; tel. 05908-33818
(privé), 32434 (prakt.); p., geass. met J. Hingst-
man.

22H *He/lhu!s. P. E.: 1984; 7451 BS Holten, Dorps-
straat 63 A; tel. 05483-63377; 05759-2222
(prakt.).

22f< Hem. C. van der: 1968; Harskamp; p.,geass. met
J. W. Bakker, W. de Boer, G. Heynen, D. P.
Hofstee. H. Nijland, M. Roseboom en W. A. de
Vries.

229 Heynen. G.: 1973; Stroe (Gld.); p., geass. met J.
W. Bakker, W. de Boer, C. v. d. Hem, D. P.
Hofstee. H. Nijland, M. Roseboom en W. A. de
Vries; plv. i.

230 Hofstee. D. P.: 1972; Barneveld; p., H-D.,gea.ss.
met J. W. Bakker, W.de Boer, e.V. d. Hem,G.
Heynen, H. Nijland, M. Roseboom en W. A. de
Vries.

.m Hogen Esch. H.: 1984; Urbana 111. 61801 (USA),
Darnel Hall, Room 424, 1010 West-Green
Street; wet. medew. Dep. of Vet. Pathobiology,
Univ. of Illinois (toevoegen als lid).

239 Kamminga. Mevr. M.: 1984; 4245 TT Leer-
broek. Middelkoop 30A; tel. 03459-733; wnd. d.
(toevoegen als lid).

240 Kappen. M. A. P. M.: 1984; 5681 P.I Best, St.
Oedenrodenseweg 57; tel. 04998-90549 (privé),
74205 (prakt.); p., ass. bij K. M. E. Böhm, A.
van Dorsser, J. A. .L Giesen en M. G. A. Glou-
demans (toevoegen als lid).

240 Kariodirdjo. ./. E: 1984; 3527 KT Utrecht. Van
Weerden Poelmanlaan 190; tel. 030-946809; d.
in m. dnst. (toevoegen als lid).

246 Krediet. Mevr. T. A. J.: 1983; 3206 TB Spijke-
nisse, Lenteakker 161; tel. 01880-31426; p., ass.
bij W. J. Riedstra.

250 Leermaliers. A. N.: 1949; Helvoirt; tel. 04118-
1242; r.d.; plv. i. (assoc. met C. 1. M. M. Achten.
G. M. .1. M. Boink. .1. G. M. Claessens, A. H. M.
van I3oremalen. J. H. M. Maas en .). P. L van
Wensvecn beëindigd).

251 Lende. R. van der: 1967; Noordwolde (Fr.); p.
geass. met E. J. Hamburger, G. NijhoL A. E
Schuring en A. A. van Unen.

252 \'Linden. H. T. M. van der: 1984; Rotterdam; p.
ass. bij J. G. Hcmmink, J. J. G. Rosegaar.G. J
Veldhorst en W. J. H. Verstraaten.

254 Maas. J. H. M.: 1972; Vught; p., geass. met C. I
M. M. Achten, G. M. .L M. Boink. J. G. M
Claessens, A. H. M. van Doremalen en J. P. 1
van Wensveen (assoc. met A. N. Leermakers
beëindigd).

257 Meyiing. W. B.: 1984; 3515 EL Utrecht, Draai-
weg 109; tel. 030-731249; d. (toevoegen als lid).

25H Mosselman. A. C: 1984; 4416 RA Kruiningen,
Hogenakkerweg 8; tel. 01130-1233; p. (toe-
voegen als lid).

260 Nijhof. G.: 1982; Noordwolde (Fr.); p., geass.
met E. .1. Hamburger, R. v. d. Lende, A. E,
Schuring en A. A. van Unen.

260 Nijland. H.: 1967; Voorthuizen; p., H-D., geass.
met J. W. Bakker, W. de Boer, C. v. d. Hem,G.
Heynen, D. P. Hofstee. M. Roseboom en W. A.
de Vries.

260 Nijs. Mevr. M. I. de: 1984; 4561 HR Hulst (Z.
VI.), Wilhelminalaan 11; tel. 01140-13004; wnd.
d. (toevoegen als lid).

263 Osch. G. P. E. van: 1984; 5321 GE Hedel, Voor-
straat 29; tel. 04199-1912 (privé), 2095 (prakt.);
p., ass. bij J. A. P. Fransen (toevoegen als lid).

265 \'Overduin. Mevr. M. W. K.: 1979; 3833 CA
Leusden, Klaverland 1; tel. 033-948509 (privé),
721818 (prakt.).

266 \'Peters. Dr. P. W. ./.; 1971; U-geneesk.-1981;
3437 RJ Nieuwegein. Zwaardenburg 49; tel.
03402-44149 (privé), 030-742146 (bur.); wet.
medew. RIVM.

267 Ploeg. Mevr. C. ./. M. van der: 1984; 3524
Utrecht. Simplonbaan 611; tel. 030-897027;
wnd. d.

270 Rierink. J.: 1984; 3572 TW Utrecht, Griftkade
1; tel. 030-713252; wnd. d. (toevoegen als lid).

272 Roij Dr. T. A. J. M. de: 1974; U-1978; 3941 HS
Doorn, IJskelderlaan9; tel. 03430-14515 (privé),
02940-79405 (bur.); wet. medew. Animal Health
Division Duphar BV (vrije studierichting) (toe-
voegen als lid).

272 Ronner, H. .1.: 1984; 3461 AZ Linschoten,
Heeswijk 108; tel. 0.3484-2893; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

272 Roseboom, M.: 1978; Otterio; p., geass. met J.
W. Bakker, W. de Boer, C. v. d. Hem, G.
Heynen, D. P. Hofstee, H. Nijland en W. A. de
Vries.

276 Schröder. Mevr. N.: 1979; 5447 PE Rijkevoort,
Hoogeindsestraat 28; p., geass. met mevr. E. S.
te Winkel-Poldervaart.

276 Schuring. A. E.: 1963; Oldeberkoop; p., geass.
met E. J. Hamburger. R. v. d. Lende, G. Nijhoff
en A. A. van Unen.

280 Smith-Otter. Mevr. A. M. A.: 1981; 7971 CA
Haveltc, Burg, Egginklaan 13; tel. 05214-1275;
p. (toevoegen als lid).

283 Steege. K. N. ter: 1984; 8096 PG Oldebroek,
Bovenstraatweg 62; tel. 05253-1312 (prakt.); p.,
ass. bij J. W. Masmanen E. Statema (toevoegen
als lid).

283 Steenhuisen. W.: 1977; 5447 PE Rijkevoort,
Hoogeindsestraat 28; tel. 08855-89216(bur.);d.
Euribrid BV.

284 \'Stoker. Mevr. G.: 1984; 2252 XD Voorscho-
ten, Narcisstraat 47; tel. 01717-7287 (privé),
3836 (prakt.); p.

287 Tjalsma, E../.; 1984; 3981 ZR Bunnik, Vletweide
172; tel. 03405-67209; wnd. d. (toevoegen als
lid).

Unen. A. A. van: 1979:8393 RC Vinkega, Noord- 297
wolderwcg 5: tel. 05613-1515 (prive). 1999
(prakt.); p., geass. met E. J. Hamburger. R. v. d.
Lende, G. Nijhoff en A. E. Schuring.
Verheijden. Dr. J. H. M.: 1973; U-1979; 3704 LJ
Zeist, Brugakker 35-17; tel. 03404-61517 (privé), 298
030-531130 (bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D..
vkgr. Bedrijfsdiergeneesk.en Buitenprakt.) (toe-
voegen als lid). 300
Visser. P. /..; 1984; 3732 EJ De Bilt, Burg. de
Withstraat 51; tel. 030-770100 (privé), 531592
(bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Ge- 302
neesk. van het Kl. Huisd.) (toevoegen als lid).
Vocht. W. H. M. de: 1984; 3572 TJ Utrecht,
Oude Kerkstraat 4 bis; tel. 030-730046; wnd. d. 302
(toevoegen als lid).

Wensveen. J. P. I. van: 1969; Oisterwijk; p., H-
D., geass. met C. I. M. M. Achten, G. M. J. M.
Boink, J. G. M. Claessens, A. H. M. van Dore-
malen en J. H. M. Maas (assoc. met A. N.
Lecrmakers beëindigd).

Wiersma. H. D.: 1984; 8302 CP Emmeloord,
Meidoornstraat 21; tel. 05270-15409; wnd. d.
(toevoegen als lid).

Winkel-Poldervaart, Mevr. E. S. te: 1974; Box-
meer; tel. 08855-73582; p., geass. met mevr. N.
Schröder.

Zomer. J. W. M.: 1983; 4621 AJ Bergen op
Zoom, Klimopstraat 26; tel. 01640-59777; wnd.
d.

Zwolschen. J. W.: 1984; 5764 PG Rips, Ripse-
straat 22; tel. 04939-506 (privé), 04923-1402
(prakt.); p., ass. bij J. L. Eikelenboom, P. J. M.
M. van Gulick, F. L. M. Konings, M. J. A.
Nuijens, C. H. L. Sijssens en N. J. G. J. v. d.
Wielen (toevoegen als lid).

Wegens praktijkbeëindiging één onzer associé\'s zoeken wij per 1 oktober 1985 in onze
overwegend grote huisdierenpraktijk in het noord-oosten des lands een

Deze collega dient in staat te zijn zelfstandig een praktijkgedeelte te verzorgen.
Brieven liefst met referenties binnen 14 dagen na verschijning van dit blad onder nummer
11 /85 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, postbus 14031, 3508
SB Utrecht.

Overzicht en retrospectieve evaluatie van 421 patiënten
I. Pathobiologische achtergronden, indeling en raspredisposities

SAMENVATTING Bij hond en kal wordt frequent glaucoom gediagnostiseerd. Bij retrospectieve
beschouwing van Nederlands paliëntenmaleriaal in een periode van vier jaar bleek glaucoom 8.6% van
alle gestelde oogheelkundige diagnoses uit te maken.

Glaucoom (groene staar) kan worden gedefinieerd als een verhoogde intra-oculaire druk. na korte of
langere tijd leidend tot functieverlies van het oog. Men onderscheidt een primaire cn een secundaire
vorm. Bij primair glaucoom bestaal een le hoge tensie. waarvoor geen andere primaire oogafwijking
verantwoordelijk kan worden gesteld. Op basis van gonioscopie kan een onderverdeling plaatsvinden in
open kamerhoek glaucoom en vernauwd of gestolen kamerhoek glaucoom, waarbij een goed onder-
scheid tussen de begrippen kamerhoek en filtratiehoek dient le worden gemaakt. Het primaire
glaucoom wordt in Nederland (Utrecht) vooral gezien bij dc Amerikaanse Cocker Spaniel. Bouvier en
Basset\'s.

Bij secundair glaucoom treedt een verhoogde tensie op als gevolg van een andere, primaire oogaandoe-
ning. De belangrijkste oorzaak voor secundair glaucoom is een lens(sub)luxatie. Gepredisponeerd hier-
voor zijn diverse - meest kleinere - terrierrassen.

Inde Universileilskliniek voor Kleine Huisdieren le Ulrechi werd in de genoemde periode bij 379 honden
ui! 62 rassen en basiaards en bij 42 katten de diagnose glaucoom gesield. Bij de honden was in l.\')5
gevallen sprake van primair glaucoom: in 224 gevallen betrof hel de .secundaire vorm. waarvan 182
maal door lens(sub)luxalie. Bij de katten waren 17 glaucütnen primair en 25 secundair, waarvan lódoor
lensluxaties.

SUMMARY Glaucoma is diagnosed frequently in dogs and cats. A review of case records al the
Universil v ofUirechi Small Animal Clinic revealed ihal during a 4-year period glaucoma accounted for
8.6% of all ophlhalmological diagnoses.

Glaucoma is defined as an increased intraocular pressure, which sooner or later leads to loss of function
of the eye. Primary and secondary types can be distinguished.

In primary glaucoma an increased intraocular pressure exisis in ihc absence of other primary ci\'c
disorders. Bv gonioscopy a discrimination can be made between open and narrow or closed anterior
chamber angle forms of primary glaucoma. This requires a clear distinction between the definitions of
chamber angle and fihration angle. In the Netherlands primary glaucoma is seen especially in ihe
American Cocker Spaniel. Bouvier and Basset breeds.

hi secondary glaucoma an increased intraocular pressure occurs as a consequence of another primary
eye disorder. Dislocalion of I he lens is ihe main cause for .secondary glaucoma. Several - mainly small -
terrier breeds are predisposed to this entity.

\' Drs. M. H. Bocvc cn dr. I-. C. Stades, afdeling Oogheelkunde, Vakgroep Geneeskunde van het Kleine
Hui.sdicr. Yalelaan 8, 3584 CM Utrccht.

Glaucoom (groene staar) kan worden ge-
definieerd als een verhoogde intraoculairc
druk, na korte of langere tijd — alTianke-
lijk van de mate van drukverhoging —
leidend tot functieverlies van het oog.
In de Nederlandstalige literatuur is het af-
gelopen decennium nauwelijks informatie
over glaucoom gepubliceerd. In de genoem-
de periode evenwel veranderden sommige
inzichten en kwamen nieuwe therapeuti-
sche mogelijkheden tot ontwikkeling. Om
de bovenstaande redenen lijkt het de au-
teurs gewenst in een overzichtsartikel nog
eens de aandacht op deze aandoening te
vestigen.

Zowel bij mens als dier neemt glaucoom
een belangrijke plaats in onder de oor-
zaken van blindheid (1,2, 3). Zo wordt bij
de mens in Europa (uitgezonderd IJsland)
10-12% van alle gevallen van blindheid ver-
oorzaakt door glaucoma simplex (primair,
chronisch verlopend open kamerhoek glau-
coom) (4).

Niet alleen bij de mens maar ook bij de
meest voorkomende huisdiersoorten is
glaucoom beschreven (2). De aandoening
komt bij de hond vaker voor dan bij de kat.
In de Universiteitskliniek voor Kleine Huis-
dieren te Utrecht werd in dc jaren 1979 t/m
1983 bij 421 van alle 27.007 nieuw inge-
schreven patiënten (= 1,56%) glaucoom ge-
diagnostiseerd. Van alle gediagnostiseerde
oogaandoeningen (n = 4.852) in die pe-
riode was in 8,6% sprake van glaucoom. In
1974 publiceerde Martin (5) dergelijke ge-
gevens van ccn kliniek in Noord-Amerika.
Bij een totaal van 162.000 patiëntenver-
slagen (honden) bleek bij 1 op elke 204
patiënten de diagnose glaucoom te zijn ge-
steld. Dit komt neer op ccn percentage van
0,5.

Teneinde een goed inzicht te krijgen in het
ontstaan van glaucoom en de daarmee ge-
paard gaande afwijkingen, is het nuttig de
desbetreffende anatomische structuren van
het oog en de (patho)biologic van de pro-
duktie, circulatie en afvoer van het kamer-
water eerst te beschrijven.
Het kamerwater (humor aquosus) speelt
een essentiële rol voor wat betreft de aan-
voer van te mctaboliseren stoffen cn de
afvoer van de afvalprodukten van cornea,
lens en mogelijk ook van corpus vitreum.
Het kamerwater is volledig transparant en
vormt een onderdeel van de brekende
media van het oog. Het lijkt sterk op
blocdplasma, maar het onderscheidt zich
daarvan vooral dooreen zeer laag eiwit-en
lipidengehalte (2, 6). Door een goed even-
wicht tussen produktie cn afvoer van ka-
merwater wordt het oog op een vrij con-
stante spanning gehouden, waardoor de
bolvorm van het oog bewaard blijft. Het
kamerwater wordt continu aangemaakt
door de naar de achterste oogkamer ge-
keerde cellaag van het corpus ciliare. Dit
aanmaakproces berust gedeeltelijk (35-
70%) op passieve processen als ultrafiltra-
tie, diffusie cn dialyse van bloedplasma cn
voor een ander deel op actieve secretie (2,3,
7, 8). Dit laatste proces wordt onder meer
gereguleerd door het enzym koolzuuran-
hydrase.

De hoeveelheid geproduceerd kamerwater
is derhalve deels afhankelijk van het
NaHCOj-evenwicht tussen bloedplasma,
ciliair epithcel en het vocht in de achterste
oogkamer. Teneinde een indruk van de
snelheid waarmee dit proces verloopt te
verkrijgen, dient men zich te realiseren dat
de aanmaak — en bij goed functioneren
ook dc afvoer — van het kamerwater bij dc
hond 0,12-0,36 ml/uur bedraagt. Bij een
totaalvolumc van 0,2-0,4 ml wordt dus ge-
middeld elke 1-2 uur het oogkamerwater
geheel vernieuwd. Bij de kat is de produktie
zelfs 0,9-1,2 ml/uur (2, 3), de hoogste
waarde bij de diersoorten die hierop zijn
onderzocht. Het kamerwatcr wordt afge-
scheiden in de achterste oogkamer en gaat
via de pupilopcning naar de iridocorneale
hoek of kamerhoek (hoek gevormd door
irisbasis en cornca) in de voorste oog-
kamer. Hieruit wordt het afgevoerd via de
circulair aanwezige filtratichoek (alb. 1).
Het onderscheid tussen de begrippen ka-
merhoek en filtratiehock is essentieel. He-
laas wordt in de literatuur vaak geen duide-
lijk onderscheid tussen kamer-en filtratic-
hoek gemaakt; hierdoor worden sommige
waarnemingen moeilijk vergelijkbaar. On-
der kamerhoek wordt verstaan de hoek die
cornea cn iris, vooral de irisbasis, met
elkaar maken. Indien de iris(basis) naar
anterior is verplaatst c.q. contact maakt
met het cornea endotheel, is er sprake van
een vernauwde, respectievelijk gesloten
kamerhoek. Het betreft bier dus een min of

bekleed met enkelvoudig endotheel, in de
cellen waarvan zich grote cytoplasmaire
vacuolcn bevinden. Deze vacuolen zijn ge-
vuld met kamerwater. Ze ontstaan als een
indeuking van de endotheelcel aan dc zijde
van het kamerwater. De indeuking wordt
groter cn ontwikkelt zich tot een invagina-
tic. Als deze invaginatie zo groot is gewor-
den, dat ook contact gemaakt wordt met de
andere celwand, die grenst aan de collector-
capillairen, ontstaat aldus een transcellu-
lair kanaaltje, vergelijkbaar met een porie;
deze sluit zich vervolgens weer, het eerst
aan de zijde van de plexus aquosus. Via dit
— op pinocytose gebaseerde — proces (9)
kan steeds een klein deel van het kamerwa-
ter ontsnappen naar de collectorcapillai-
ren, die uitmonden in de plexus venosus
sclerae. Vandaar wordt het via de vortex-
venen afgevoerd.

meer geometrisch begrip; dit in tegenstel-
ling tot de filtratiehoek, die een morfologi-
sche plaatsaanduiding inhoudt.
De filtratiehoek bestaat uit de ligamenta
pectinata (foto 1). Daarachter bevindt zich
een fijnmazig trabekelsysteem; de openin-
gen tussen deze trabekels worden bij pri-
maten \'fontanase ruimten\' genoemd. Na
passage van de door de trabekels begrensde
holtes komt het kamerwater in de plexus
aquosus, die analoog is met de \'kanalen
van Schlemm\' bij primaten. Deze plexus is

Een andere route voor kamervochtafvoer
loopt door de interstitiële ruimten van de
ciliaire musculatuur (ciliary cleft) tot in de
suprachorioidale en de supraciliaire ruimte
(uveosclerale route) en vandaar door de
sclera naar venen van de sclerale conjunc-
tiva (10). Bij subhumane primaten ver-
werkt deze route 30-65% van het kamer-
vocht. Bij hond, kat en konijn zou dit per-
centage beduidend lager liggen (7).
De intra-oculaire druk, die door het ka-
merwater wordt gehandhaafd, ligt bij huis-

dieren tussen de 15 en 25 mm Hg. Druk-
waarden van 25 tot 30 mm Hg vormen een
overgangsgebied, waarin men van \'poten-
tieel glaucoom\' kan spreken. Bij een in-
tra-oculaire druk hoger dan 30 mm Hg is
sprake van glaucoom (11, 12, 13). Indien
deze druk extra-oculair (niet invasieO wordt
bepaald, is het beter de term \'tensie\' te
bezigen, aangezien behalve de intra-ocu-
laire druk ook de rigiditeit van de cornea of
eventueel aanwezig littekenweefsel invloed
op de meting uitoefenen (12).
Glaucoom ontstaat doordat een verhoging
in de aanmaak of een belemmering in circu-
latie of afvoer van het kamerwater op-
treedt. Voor zover bekend komt glaucoom
ten gevolge van overproduktie bij huisdie-
ren niet voor. De verhoogde tensie moet
vrijwel steeds worden toegeschreven aan
afvoerbelemmeringen en — in mindere
mate — aan circulatieproblemen. De on-
derzoekers Tripathi en Tripathi (14) menen
uit onderzoek bij lagere zoogdieren te
kunnen concluderen, dat de belangrijkste
plaats van weerstand in de afvoer van het
oogkamerwater gelegen is in de endothe-
liale cellen, die de angulaire plexus be-
kleden en waarin zich het fenomeen van de
eerder beschreven vacuolaire, transcellu-
laire kanaalvorming afspeelt.

In de literatuur (2, 3, 8) worden glaucomen
in hoofdgroepen ingedeeld op basis van
vele criteria. De meest gebruikte hiervan
zijn etiologie en gonioscopie (inspectie van
kamer- en filtratiehoek).
Bij de uitvoering van een gonioscopie (15)
bij hond en kat wordt gebruik gemaakt van
een contactlens (bijv. die volgens Barkan),
die na locale anesthesie van het oog\' op de
cornea wordt gefixeerd. Deze fixatie kan
geschieden onder de oogleden of door het
aanbrengen van een licht-negatieve druk
tussen gonioscopielens en cornea, waar-
door de lens zich vastzuigt aan de cornea.
Door een directe ophthalmoscoop of een
otoscoop kijkend kan men zo een indruk
omtrent de iridocorneale hoek (kamer-
hoek) krijgen; tevens is het mogelijk de
ligamenta pectinata en daarmede het begin
van de filtratiehoek te inspecteren (foto 2).

Een belangrijk argument tot het uitvoeren
van een gonioscopie (bij beide ogen!) is
gelegen in de prognostische betekenis,

In de meeste literatuur vindt indeling plaats
in primair, secundair en congenitaal glau-
coom, Naar dc mening van sommige au-
teurs, onder wie Martin en Wyman (16)
kan het congenitale glaucoom beter worden
ondergebracht bij de primaire vorm. Soms
wordt aan deze indeling nog het \'absolute\'
glaucoom toegevoegd; hiermee wordt het
eindstadium van de aandoening bedoeld,
waarbij het oog blind is en zodanig veran-
derd, dat de primaire oorzaak niet valt te
achterhalen. Schema 1 bevat een indeling,
gebaseerd op etiologische criteria.

Onder primair glaucoom wordt verstaan
een te hoge tensie, zonder dat van een ge-
lijktijdige of voorafgaande andere oogaan-
doening sprake is, op grond waarvan het
glaucoom kan worden verklaard. Belang-
rijk hierbij is het beiderzijds voorkomen en
de waarschijnlijke erfelijkheid; dit laatste is
bij de mens en bij enkele honderassen aan-
getoond c.q. aannemelijk gemaakt (17,18).

— geheel of gcdechelijk afgesloten (con-
genitaal =" dysgenetisch. of degcncra-
tief)

— open (gonioscopisch geen afwijkingen
zichtbaar) (congenitaal of degencra-
tief).

— lensafwijkingen: subluxatie. luxatie. phako-
anafylactische reacties, intumescent cataract

Het primaire glaucoom kan worden on-
derverdeeld in open kamerhoek- en ver-
nauwd of gesloten kamcrhockglaucoom.

Bij een open kamcrhockglaucoom is de
kamerhoek niet vernauwd en is er een pri-
maire, functionele (morfologisch open fil-
tratiehock) en/of mechanische (morfolo-
gisch afgesloten filtratiehock) passagebc-
lemmcring in de filtratiehock (afb. 2). Deze
afwijkingen kunnen aangeboren of verkre-
gen voorkomen.

Het primaire glaucoom komt in Nederland
(Utrecht) vooral voor bij dc Amerikaanse
Cocker Spaniel, Bouvier en Basset\'s. In
de literatuur vermelde, maar in Nederland
(Utrecht) in dit kader minder frequent ge-
ziene rassen zijn Dwerg- en Middenslag-
poedel (2, 3, 19)en Beagle(2,8, 19,20,21)
(schema 2). Voor dit laatste ras is aange-
toond dat het een primair open kamcr-
hockglaucoom betreft, dat autosomaal re-
cessief overerft (18). Bij het vernauwde of
gesloten kamcrhockglaucoom is de gehele
iris, of alleen de irisbasis, rondom naar
anterior verplaatst, in de richting van het
cornea-cndotheel of zelfs daar tegenaan
(gesloten kamerhoek) gelegen. De afvoer
van het kamcrwater wordt aldus (mecha-
nisch) belemmerd (afb. 3).

Gelijktijdige afwijkingen op het niveau van
de filtratiehoek zijn hierbij niet uitgesloten.
Deze vorm komt voor bij de Amerikaanse
(2, 3, 12, 19) en Engelse Cocker Spaniel (3,
22), Bassets (22) en Springer Spaniel (22).
Ook wordt het voorkomen ervan bij
Dwerg- en Middenslagpocdel beschreven
(2, 3, 19). Voor beide vormen van primair
glaucoom zou een predispositie bestaan bij
vrouwelijke dieren met een leeftijd van 4
jaar of ouder (2, 23).

Het congenitale glaucoom wordt in de lite-
ratuur (2, 3, 8, 23) vrijwel steeds in een
aparte hoofdgroep ondergebracht. Hoewel
ook andere, primaire afwijkingen theore-
tisch een rol in het ontstaan van een (se-
cundair) congenitaal glaucoom zouden kun-
nen spelen, berusten de congenitale glauco-
men echter meestal op primaire fouten in
aanleg van de filtratiehoek, een mesoder-
male goniodysgenesis. Bij de Bassets (2, 5,
7, 8, 13, 16) en bij de Engelse Cocker Spa-
niel (2, 5, 8), is deze met name beschreven.
Zij vallen derhalve onder het hoofd \'pri-
mair\' glaucoom.

Bij deze vorm treedt secundair een verho-
ging van de intra-oculaire druk op als ge-
volg van een andere, primaire oogaandoe-
ning.

Schema 2. Rasverdehng binnen groep honden met glaucoom (n — 379).

Ras	Primair	Secundair	Totaal	% van totaal (n 379)	\'RcL\'
Am. Cocker Spaniel	19	3	22	6	1.3
Bassethound	4	3	7	1.9	—
Basset Artésien Norm.	8	2	10	2.5	—
Beagle	5	5	10	2.5	—
Bouvier	36	9	45	12	14.8
Dandy Dinmont Terrier	2	5	7	1.9	3.5
Dashond (langhaar)		12	12	3	5.1
Duitse Dog	3	4	7	1.9	3.5
Duitse Herder	11	11 glux	22	h	14.7
Duitse Jachtterrier		8	2	—
Engelse Cocker Spaniel	2	14	16	4	2.8
Fox Terrier		,5lux	15	4	1.1
Poedel, dwerg	6	11	17	4.5	8.5
Poedel, middenslag	4	18	22	6	—
Welsh Terrier		I7IUX	17	4.5	0.7
Overig (bastaard en 48 rassen)	55	87	142	37	—
Totalen	155	224	379	99.7

Als referentie staan in de laatste kolom (\'ref) — bij gebrek aan betere gegevens — de percentages vermeld, die de
desbetreffende rassen uitmaakten van dc bij het N.H.S.B. nieuw ingeschreven honden in 1979 (Bouw, .1.;
Tijdschr. Diergeneeskd. 1979; 104; 23). lux = lensluxatie.

De circulatie c.q. afvoer van het kamerwa-
ter vanuit de achterste oogkamer door de
pupilopening tot in de kamer- of de filtra-
tiehoek wordt belemmerd. In het algemeen
kunnen de primaire oorzaken neurovascu-
lairc storingen in de filtratiehoek, mecha-
nische belemmeringen of combinaties van
beide induceren.

1. Veranderingen samenhangend met de
lens; a. dislocatie (subluxatie of luxatie)
van de lens is hierbij de meest voorkomende
oorzaak. Als de lens naar anterior luxeert
(foto 3) kan dit leiden tot afsluiting van dc
kamerhoek door de lens en/of obstructie
van de pupilopening door prolaberend vi-
treum. Maar ook bij luxatie naar posterior
(foto 4) is het mogelijk dat het naar ante-
rior puilende vitreum de achterste oog-
kamer blokkeert en de pupilopening af-
sluit. Voor lensluxatie gepredisponeerde
rassen zijn, in volgorde van voorkomen:
Welsh terrier (3, 12), Foxterrier(2, 3,8, 12,
24), Duitse jachtterrier (3, 24), Tibetaanse
terrier (25) en Sealyham terrier (2, 12, 24).

In Nederland (Utrecht) in dit opzicht niet
veelvuldig gezien maar in de literatuur wel
genoemd zijn: Cairn terrier (8), Jack Ru.s-
sell terrier (2), Brittany Spaniel (26), Beagle
(15), Welsh corgi (26) en Toy terrier (26).

b. Phako-anafytaclische readies. Behalve
door dislocatie kan de lens, als oorzaak van
glaucoom, betrokken zijn bij immunologi-
sche reacties (gericht tegen lenseiwitten).
Glaucoom cn secundair Icnsluxatie bij
Amerikaanse Cocker Spaniels (24) treedt
hoogstwaarschijnlijk op ten gevolge van
phakolyse bij hypermatuur cataract.

Foto 4. Lensliixatie naar posterior. In de pupil is de
dorsale rand van de lens zichtbaar.

c. Ook cataractvorming, gepaard gaande
met lenszwelling(intumescent cataract) kan
aanleiding geven tot glaucoom, meestal
door kamerhoekvernauwing.

2. Trauma; zowel stomp als perforerend
trauma kunnen leiden tot veranderingen
(hyphaema, iritis), die glaucoom kunnen
induceren.

Bij intra-oculaire bloedingen kan het trabc-
kelsystecin van de filtratiehoek worden af-
gesloten door fibrine en door cellulaire
bloedcomponenten. Dc irisbasis kan van
plaats veranderen, waarna ccn kamerhoek-
vernauwing in glaucoom kan resulteren.
Bij perforerende verwondingen treden vaak
irisvergroeiingen op tijdens de post-trau-
matische uveitis; infecties kunnen soortge-
lijke gevolgen hebben.

3. Uvea; a. ontsteking: vooral de ont-
steking van dc iris is in dit kader een oor-
zaak voor secundair glaucoom. In eerste
instantie treedt ccn viscositcitsverhoging
van het kamerwater op (27), waardoor de
kamcrwatcrstroom en -afvoer worden ver-
traagd. Glaucoom ontstaat vooral wan-
neer de filtratiehoek afgesloten raakt door
ontstekingsccllen en fibrine (2, 8, 23). Ook
bij perifere vergroeiingen van iris en cornea
(synechia anterior) is secundair glaucoom
mogelijk. Indien een pupilblokkade ont-
staat als gevolg van het vergroeien van de
gehele pupilrand met de voorste lenskapsel
(synechia posterior), ontstaat door het
drukverschil in achterste en voorste oog-
kamer een iris bombé (afb. 4).

h. irisatrofie: hierbij treedt de kamerhoek-
vernauwing op door degeneratie van iris-
weefsel. De irisbasis wordt hierbij naar an-
terior gedrukt waarbij de kamerhoek wordt
vernauwd.

4. Tumoren; deze kunnen glaucoom ver-
oorzaken wanneer zij interfereren met dc
afvoer van het kamerwater door belemme-
ring van de circulatie, of door vernauwing
van de kamerhoek c.q. obstructie van de
filtratiehock of een combinatie van deze.

tra-oculaire chirurgie (bijv. extracapsulaire
Icnscxtractic) kan als complicatie post-
operatief glaucoom optreden ten gevolge
van een phako-anafylactischc reactie of een
post-traumatische iritis.

6. Medicamenteus. Het gebruik van para-
sympathicolytische mydriatica (bijv. atro-
pine) of de langdurige toediening van cor-
ticosteroïden kan bij gepredisponeerde die-
ren glaucoom veroorzaken of ccn latent
glaucoom doen verergeren.

In de Universiteitskliniek voor Kleine Huis-
dieren te Utrecht werd in de jaren 1979 t/m
! 983 bij 379 honden (schema 2) uit 63 ras-
sen en bij bastaards cn bij 42 katten glau-
coom gediagnostiseerd. Bij de honden was
in 155 gevallen sprake van primair glau-
coom. In 224 gevallen betrof het de secun-
daire vorm (schema 3); bij 182 van deze was
primair een Icnsluxatic in het spel, dertig
maal was een iritis de oorzaak, acht maal
trauma, éénmaal tumor en drie maal betrof
het een patiënt waarbij onlangs lensextrac-
tie was uitgevoerd.

Bij de katten waren 17 glaucomen primair
en 25 secundair, waarvan 16 door Icnsluxa-
ties.

De in dit artikel geboden informatie komt
in grote trekken overeen met eerdere pu-
blikaties. Door gebrek aan een eenslui-
dende definiëring wordt glaucoom soms —
bijvoorbeeld bij de Amerikaanse Cocker
Spaniel — door één groep auteurs als een
open, door anderen als een gesloten ka-
mcrhockglaucoom beschouwd. Er lijkt in
ons materiaal een nog niet eerder beschre-
ven raspredispositic van dc Bouvier voor
een primair open kamcrhockglaucoom te
bestaan. Dc verklaring hiervoor ligt mis-
schien in het feit, dat dit een ras betreft, dat
vooral in Nederland een grote populariteit
geniet (zie schcma 2). Het laat zich aanzien,
dat glaucoom bij dit ras een erfelijke basis
heeft. In dc nabije toekomst worden meer
gegevens hieromtrent verwacht.
In een volgend artikel zal nader worden
ingegaan op de klinische aspecten van
glaucoom. Symptomatologie, diagnostiek,
prognose en therapeutische mogelijkheden
zullen daarin worden beschreven.

1. Brightman, A. H.: Cryosurgery for the treatment
of canine glaucoma. ./. American Anim. Hospil.
Assoc. 1982; 18: 319-22.

2. Gclalt, K. N. (cd.): Veterinary ophthalmology,
Lea & Febiger, Philadelphia, 1981.

4. Henkes, 11. F. en van Baien, A.Th. M.: Oogheel-
kunde, Elsevier, Amsterdam, 1976.

5. Martin, C. L.: Glaucoma. In Kirk, R. W. (cd.)
Current Vetcrinarv Therapy V, Saunders, Phila-
delphia, 1974; 5I.V2I.

6. Olin, D. D.: Examination of the aqueous humor
as a diagnostic aid in anterior uveitis../. American
Vet. Med. A.s.wc. 1977; 171: 557-9.

7. Dice. P. F.: Canine and feline glaucoma. In:
Kirk, R. W. (ed.): Current Veterinary Therapy
VII 1980; 576-8.

8. Slatter, D. IL; Fundaments of veterinary oph-
thalmology. Saunders. Philadelphia. 1981.

9. Tripathi, R. C.: Comparative physiology and
anatomy of the aqueous outllow pathway. In;
Davson. H. Graham. L. T.: The eye. vol. 5, Aca-
demic Press, New York, 1974.

10. Bill, A.: Basic physiology of the drainage of
aqueous humor. In: Bito L. Z. el ai (eds.): The
ocular and cerebrospinal fluids 1977; 291-.104.

1 I. Brightman. A. H.: Pharmacologic management
of glaucoma in the dog. J. American Vel. Med.
Assoc. 1980; 177; 326-8.

13. Martin, C. L. en Wyman, M.: Primary glaucoma
in the dog. Vet. Clinics of North America 1978; 8:
257-86.

14. Tripathi, R. C. en Tripathi, B. .1.: The mechanism
of the aqueous outllow in lower mammals. F.xp.
Eye Res. 1972; 14: 73.

15. Bedford, P. C. G.: Gonioscopy in the dog. ./.
Small Anim. Pract. 1977; 18: 615-29.

16. Martin, C. L. en Wyman, M.: Glaucoma in the
Basset hound. / American Vet. Med. As.wc. 1968;
153: 1320-7.

17. Gelatt, K. N.: Familial glaucoma in the Beagle
dog. ./. American Anim. Hospital Assoc. 1972; 8:
23-8.

18. Gelatt, K. N. en Gum, G. G.: Inheritance of
primary glaucoma in the Beagle. Am../. Vet. Res.
1981; 42: 1691-3.

19. Lovekin, L. G.: Primary glaucoma in dogs. ./.
American Vet. Med. Assoc.. 1964; 145: 1081-91.

20. Gelatt, K. N. et al.: Evaluation of applanation
tonometers for the dog eye. Investig. ophthalmol-
ogy & vi.wal science 1977; 16: 963-8.

21. Peiffer, R. L. et at.: Calibration of the Schiotz
tonometer for the normal canine eye./f/nmcun./.
Vet. Res. 1977; 38: 1881-9.

22. Bedford, P. C. G.: The aetiology of primary
glaucoma in the dog. 7. Small Anim. Pracl. 1975;
16: 217-39.

23. Magranc, W. G.: Canine ophthalmology, 3rd
ed.. Lea & Febiger, Philadelphia, 1977.

24. Krähemann, A.: Sekundär-Glaukom beim Hund.
Schweizer Archiv fiirTierhedkunde 1978; 120:67-
80.

25. Willis, M. B. et al.: Genetic aspects of lens luxa-
tion in the Tibetan Terrier. The Velerinarv Re-
cord mei 1979.

27. Dukc-Elder. S.; System of Ophthalmology IV.
The physiology of eye and vision. Hcnrv Kimp-
ton, London. 1968. \'

The International Equine Reproduction Symposia
Committee is pleased to announce that the Fourth
International Symposium on Equine Reproduction
will be held at the University of Calgary. Canada
during 25lh-29th August 1986. The programme will
include research and clinical communications, ple-
nary papers and a poster session and will cover all
aspects of equine reproduction. As with previous
symposia, the Proceedings will be published as a sup-
plement of the .lournal of Reproduction and Fertility.
.Attendance al Ihc meeting will be limited to people
actively engaged in Ihe subjcct. and those wishing lo
offer papers for consideration should contact one of
the following conveners by 31st August 1985. This
will enable conveners to know ihe cxlenl of inlcresl in
their particular areas bul final date for submission of
abstracts will not be unlil I5lh April 1986.
Stallion and Al: Dr. B. W. Pickeil, Animal Reproduc-
tion Laboratory, f\'ort Collins, Colorado. USA.
Meihodology: Dr. C. H. G. Irvine, Veterinary Science
Deparlineiu, Lincoln College, Chrisichurch. New
Zealand.

Pregnant mare: Dr. E. Palmer, INRA. Station dc
Physiologic dc la Reproduction. Nouzilly, France.
Non-pregnant mare: Professor M. Vandeplasschc,
Facultcil van de Diergenceskunde, Gent, Belgium.
Non-pregnant marc: Professor .1. P. Hughes, Univer-
sity of California, School of Veterinary Medicine,
Davis, California, USA.

Perinatal period and foal lo weaning: Dr. P. D. Ross-
dale, Beaufort Collage Stables, Ncwmarkel, Suffolk,
UK.

Posters: Professor P. F. Flood, University of Saskat-
chewan. Western College of Veterinary Medicine,
Saskatoon, Saskatchewan.

Further informalion may be obtained from Ihc Chair-
man ofthe Internalional Committee, Professor.!. P.
Hughes. tJniversily of California, School of Veteri-
nary Medicine, Davis, California 95616, USA (Tele-
phone (916) 752-0177).

SAMENVATTING De palhohiologi.sche achtergronden, indeling en raspredisposttie van glaucoom
werden in een vorig artikel beschreven.

De syrnpiomen bij acuut glaucoom (cornea oedeem en vaat injectie van de sclerale conjunctiva) kunnen
verraderlijk veel gelijkenis vertonen mei die van een \'keratoconjunctivitis\'. Het is echter van groot
belang de diagnose glaucoom in een zeer vroeg stadium te stellen, aangezien de aandoening - indien
onbehandeld- binnen één week tot irreversibele blindheid kan leiden. Bijeen chronisch glaucoom treedt
een vergroting van de bulbus oculi op. De prognose voor de visus is dan infausi.
Diagnostisch en prognostisch zijn van belang: retrograde verlichting, spleetlamponderzoek. gontosco-
pie. jimduscopie en tonometrie. De uitvoering van provocalielesis kan uitkomst bieden hij van glaucoom
verdachte patiënten.

Tol de therapeutische mogelijkheden behoren medicatie van de patiënt en/of chirurgie. Een medica-
menteuze behandeling kan bestaan uit de toediening van koolzuuranhydrase-remmers. miolica. osmo-
tisch actieve stoffen, sympathicomimetica of andere middelen als timolol. Combinaties kunnen zinvol
zijn. Chirurgisch kunnen produkt ieverlagende (cyclocryolherapie) of aj\'voerverbeterendefiridectomie.
iridende\'isis) ingrepen worden uitgevoerd. A Is blijkt, dat de uitgevoerde therapieën geen of onvoldoende
effect sorteren, en wanneer tevens de prognose voor de vi.sus enfaust is. kan - als uiterste - een
enucleatio bulbi worden verricht.

S U M M /\\ R Y The palhobiological backgrounds, breed predisposilions and classificalion of glaucoma
have been de.scribed in a previous publication.

The symptoms of acute glaucoma (corneal edema and vascular injection of the scleral conjunctiva) may
hear an insidious resemblance lo those of a \' keratoconjunclivitis\'. However, it is of great imporiance lo
diagnose glaucoma as soon as possible after onset, since lack of ireaiment may lead to irreversible
blindness within one week. When glaucoma becomes chronic the eyeball becomes enlarged. The
prognosis concerning vision is then grave.

The most important diagnostic and prognostic examinaiions are retrograde illumination, slitlamp
examination, gonioscopy. examination oj the fundus and tonometry. Provocative lesls may also be
usejul.

(ilaucoma can he treated medically or surgically. Medical Ireaiment includes the administration of
timolol).

Combinations may be useful. Surgical treatment is directed toward improving the outflow of aqueous
humor (iridectomy, iridencleisis) and decreasing the rale of formation of aqueous humor (cyclocryo-
therapy).

When all therapies have failed to lower the intraocular pressure and there is no hope of preserving
vision, enucleation of the globe can be performed.

\' Drs. M. H. Boevé en dr. F. C. Stades. afdeling Oogheelkunde, Vakgroep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier, Yalelaan 8, de Uithof, .1584 CM Utrecht.

In een eerder artikel (1) werden de pathofy-
siologische achtergronden van de normale
en afwijkende kamerwatcrdynamiek be-
schreven. Er werd een indeling in primair
en secundair glaucoom gepresenteerd. Te-
vens werd aandacht besteed aan dc rasver-
deling binnen Nederlands patiëntcnmate-
riaal. In het onderstaande zal de nadruk
liggen op de praktische toepassing van de
theoretische achtergrond. De \'klinische as-
pecten\' omvatten de symptomatologie, diag-
nostiek, prognose en therapie.

Bij de chronische vormen van glaucoom
kan de intra-oculaire druk langdurig tot
circa 40 mm Hg verhoogd zijn. Bij acute
aanvallen van glaucoom kan de druk op-
lopen tot boven de 100 mm Hg. De aan-
vallen kunnen zo acuut zijn, dat zij sterk
doen denken aan trauma. In eerste instan-
tie zal de patiënt met glaucoom vrij a-spe-
cifieke verschijnselen vertonen zoals pijn,
lichte blepharospasme, wat conjunctivale
vaatinjectie (vooral van de sclerale con-
junctivae), ccn lichte epiphora, een licht
(blauwwit wolkig), diffuus cornea-oedeem
(foto 1), eventueel een ondiepe voorste
oogkatner, pupilverwijding (mydriasis) en
een niet of nauwelijks op tc merken visus-
daling. Daar de visusdaling door de eige-
naar vaak moeilijk is vast tc stellen, zal de
afwijking voor de eigenaar cn dc dierenarts
(zonder goede drukmeting) vaak verrader-
lijk veel gelijkenis vertonen met een \'kera-
to-conjunctivitis\'.

Bij voortduren van ccn dergelijke toestand
of bij de acute aanvallen zullen de ver-
schijnselen in hevigheid toenemen. De pijn
wordt erger (niet alleen is het oog pijnlijk,
er is tevens hoofdpijn). Het dier is slomer,
heeft mogelijk anorexie, is minderspcclsen
kan soms ook een minder vriendelijk ge-
drag vertonen. Dit minder vriendelijke ge-
drag wordt vaak veroorzaakt door de angst
voor het stoten tegen het oog, waardoor
het dier agressief kan reageren op bijv. een
naderende hand.

De conjunctivale vaatinjectie is heftigen de
Cornea is (bijna) ondoorzichtig door een
dicht cornea-oedeem (foto 2). Er is een dui-
delijke mydriasis met pupilstijfheid, die
vaak slecht tc zien is door het cornea-oe-
deem en die slechts zichtbaar kan worden
gemaakt door middel van retrograde ver-
lichting (zie diagnostiek). De tensie is per
definitie verhoogd. Door het stijgen van de
intra-oculaire druk boven de diastolische
bloeddruk treedt compressie van retinale
arteriën op, waardoor ischaemie van de
retina ontstaat. Na 5-7 dagen gaat de papil
excavatie vertonen (foto 3 en 4). Bij acuut
glaucoom kunnen de bovengenoemde pro-
cessen binnen één week aanleiding geven
tot een dergelijke beschadiging van de ner-
vus opticus (papilexcavatie), irreversibele
retina-atrofie en derhalve tot blijvende
blindheid!

Als een glaucoom voortduurt treedt tevens
een vergroting van de bulbus oculi op (foto
5); een aldus vergrote oogbol kan worden
aangeduid als buphthalmus, hydrophtal-
mus, macrophthalmus of macroglobus. Bij

jonge dieren, die een relatief dunne sclera
hebben, zal een buphthalmus in het alge-
meen sneller optreden dan bij volwassen
dieren.

Indien ccn duidelijke buphthalmus wordt
gevonden mag de prognose voor de visus
infaust worden gesteld. Door het vergroten
van de oogbol kan secundair een lensluxa-
tic optreden en kunnen scheurtjes in het
cornca-endothecl cn de membraan van
Dcscemct optreden. Op plaatsen waardcr-
gelijkc verscheuringen zijn opgetreden ont-
staat een strccpvormig cornca oedeem, de
striae van Haab. Deze striae worden in het

algemeen pas zichtbaar als de druk in het
oog weer is gedaald en het diffuse oedeem
is verdwenen. Hierdoor ontstaat een grillig
lijnpatroon (foto 6). Bij langdurig glau-
coom zullen, naast de retina, alle andere
weefsels van het oog gaan atrofiëren; iris-
atrofie is in dit verband het meest bekend.
In geval van ccn secundair glaucoom ziet
men naast de genoemde symptomen van
glaucoom uiteraard ook die van dc daar-
aan ten grondslag liggende aandoening.

De klinische symptomen, zoals in het vo-
rige hoofdstuk beschreven, dragen bij tot
het stellen van de diagnose glaucoom.
Voor het inspecteren of bepalen van som-
mige onderdelen, respectievelijk waarden,
zijn hulpmiddelen onontbeerlijk.

Retrograde verlichting
De pupil is in vele gevallen door een dicht
cornca-oedeem niet zonder meer te zien.
Met behulp van een \'penlight\'-lampje kan
een lichtbundel in een kleine hoek met de
visuele as van onderaf op het oog worden
gericht. De pupilgrootte en -vorm zullen
bij retrograde verlichting door rcllexie van
licht vanaf het tapetum lucidum zichtbaar
worden.

Diepte van de voorste oogkamer, stand
van de iris (bijv. iris bombé), stand van de
lens (lensluxatie, lentodonesis) en de bij
lensluxatie behorende iridodonesis (afb. 1)
zijn de belangrijkste punten die hierbij
aandacht verdienen.

Een gonioscopie (inspectie van de kamer-
hoek en de ligamenta pectinata) heeft zowel
een diagnostisch als prognostisch belang.

Dc uitvoering is in een eerdere publikatie
(1) beschreven. Een gonioscopie is van be-
lang voor het maken van onderscheid tus-
sen een open en een vernauwd of gesloten
kamcrhockglaucoom. Voorts kunnen af-
wijkingen ter hoogte van de ligamentapec-
tinata worden vastgesteld.

Teneinde een indruk van de door dc intra-
oculairc drukverhoging aangerichte schade
te krijgen, vooral in verband met de prog-
nose voor de visus, is onderzoek van de
fundus door middel van directe of liever
nog door binoculaire, indirecte ophthal-
moscopic van groot belang. Het zichtbare
deel van de nervus opticus, de papil, en
omgeving verdienen in dit kader de meeste
belangstelling. Bij tensieverhogingen waar-
bij dc doorzichtigheid van de cornca is
verminderd, zal de kritische interpretatie
van het fundusbeeld moeten worden uil-
gesteld tot op een moment waarop de druk
zodanig is verlaagd, dat dc details vol-
doende zichtbaar zijn. Indien fundusco-
pisch geen duidelijk beeld van retina atro-
fic, bijv. ccn zwarte ring rond dc papil cn
verhoogde reflexie, aanwezig is, verdient
het aanbeveling het stellen van een defini-
tieve prognose op basis van funduscopie
uit te stellen tot op een moment, waarop dc
intra-oculairc druk tot normaal is gedaald.
De reden hiervoor ligt in het feit, dat zich
bij verhoogde intra-oculairc druk ccn (op
dat moment nog reversibele) compressie
van retinavaten kan voordoen. Hierdoor
zou ten onrechte een tc slechte prognose
kunnen worden gesteld.
Evenals bij de gonioscopie is het belangrijk
beide ogen tc spiegelen en dc beelden met
elkaar tc vergelijken. Het druppelen van
mydriatica en zeker van langwerkende (at-
ropine!) is vrijwel steeds onnodig en sterk
gecontraïndicccrd wegens dc daardoor op-
tredende kamerhoekvernauwing en dc daar-
op volgende verhoging van de intra-ocu-
lairc druk.

Treedt bij het spiegelen of controle van de
pupilrellcxen een sterke miosis op, dan
maakt dit dc diagnose glaucoom onwaar-
schijnlijk. Bij glaucoom kunnen dc vol-
gende fundusafwijkingen worden gezien:
1. reversibele constrictie en compressie
van retinavaten;

2. papilafwijkingen zoals degeneratie met
myelineverlics en cxcavatic (zichtbaar
met behulp van binoculaire, indirecte
ophthalmoscopic of door ccn fundus-
contactglas);

De diagnose kan alleen met tensiemeting
worden bevestigd. In gevallen waarbij dc
tensie fors is verhoogd en vooral wanneer
reeds een buphthalmus is ontstaan, zal het
stellen van de diagnose \'glaucoom\' weinig
problemen opleveren. De \'digitale\' me-
thode van tensie bepalen, waarbij de vin-
gertoppen worden gebruikt is subjectief en
—uitgevoerd door ongeoefenden — alleen
geschikt wanneer er een groot verschil in
tensie is tussen beide ogen (eventueel oog
van andere hond). Helaas is dit voor dc
meeste praktici de enige beschikbare me-
thode door de hoge prijs van de tonome-
ters. De digitale methode is echter te grof
voor een zinvolle controle van het tensie-
verloop na het instellen van een therapie.
Behalve dc digitale methode kan men door
middel van instrumentale tonometric nauw-
keuriger en objectievere waarnemingen
doen. Er zijn twee principieel vcrschillendc
methoden:

1. indenlalietonometrie: hierbij wordt dc
mate van cornca-indeuking door een pen-
netje van bekend gewicht cn van bekende
diameter gemeten.

Een vccl gebruikte tonometer op basis van
dit principe is de tonometer volgens
Schi0tz; voordelen van dit instrument zijn
een redelijk betrouwbare meting in handen
van een ervaren gebruiker en ccn relatief
lage aanschafprijs. Daar deze tonometer is
geconstrueerd voor de corncakromming
van de mens, is door Pfeiffer et al. (2,3) een
calibratictabcl voor gebruik bij de hond
opgesteld. Voor de kat is ccn dergelijke
tabel niet beschikbaar. Als bezwaren blij-
ven echter gelden dat dit type tonometer
niet is aangepast aan de verschillende cor-
neakrommingcn bij dc vcrschillendc rassen
en dat deze steeds na gebruik gedemonteerd
en gereinigd dient te worden. Voorts is dc
meting bij non-coöperatief gedrag van dc
patiënt nauwelijks uitvoerbaar.

2. applanatietonometrie; bij deze vorm
van tonometrie gaat de indeulcing van de
cornea niet verder dan tot afplatting. Meest-
al wordt de kracht, benodigd voor het af-
platten van een (klein) deel van de cornea
door een plat schijfje bepaald. Deze is dan
gecorreleerd met de tensie.
De electronische tonometer volgens het
McKay-Marg-systeen wordt voor gebruik
bij kleine huisdieren tot nu toe als de meest
betrouwbare beschouwd (4, 5) (foto 7). De
invloed van de corneakromming, cornea-
oedeem en eventuele littekens is bij dit ap-
paraat minimaal doordat de diameter van
het meetoppervlak slechts 1 mm bedraagt.
Bij beide soorten tonometrie dient de cor-
nea tevoren locaal te worden verdoofd, bij-
voorbeeld met lidocaine 4%.
Bij de mens wordt meestal cen gezichtsveld-
onderzoek (perimetric) uitgevoerd. Dit
wordt gedaan omdat bij glaucoompatiën-
ten het gezichtsveld — vaak ongemerkt —
kleiner wordt. Gezichtsveldmetingen als
bij dc mens zijn bij huisdieren echter niet
uitvoerbaar.

Bij de mens en in mindere mate ook bij dc
hond, zijn diverse provocatietests in ge-
bruik om van glaucoom verdachte patiën-
ten nader te onderzoeken (6,7,8). Voor het
onderzoek op glaucoom veroorzaakt door
filtratiehoek-afwijkingen (open kamerhoek
glaucoom) zijn de waterprovocatietest en
de corticosteroid provocatietest in gebruik.

Bij verdenking op vernauwd kamerhoek-
glaucoom zijn de mydriaticum provocatie-
test en de donkere kamertest van belang.
Bij dc uitvoering van deze provocatietests
treedt altijd een tensieverhogingop, ook bij
niet-glaucoompatiënten. Teneinde op basis
van een provocatietest te kunnen besluiten
dat de patiënt een insufficiënt kamerwater-
afvoersysteem heeft, moet de opgetreden
tensieverhoging tijdens de test een bepaalde
waarde hebben overschreden.
Die waarde is per type test en per diersoort
verschillend. Voor kleine huisdieren lijkt
alleen de waterprovocatietest bij dc hond
(Beagle) voldoende onderzocht (6,8). Deze
test berust op het feit, dat de snelle ingestie
van water een stijging van de intra-oculaire
druk veroorzaakt. Bij glaucomatcuze hon-
den is de stijging van de intra-oculaire druk
significant groter dan bij \'normale\' honden.
De toediening van een behoorlijke hoe-
veelheid water veroorzaakt een verlaging
van de osmolariteit van het bloedplasmaen
daarmee een influx van water het oog in.
Bij normale ogen wordt het teveel aan ka-
merwater snel uit het oog verwijderd door
het afvocrmcchanisme; bij glaucomateuze
ogen is het meestal dit systeem, dat niet
goed functioneert, hetgeen bij deze test tot
uiting komt in een abnormaal verhoogde
intra-oculaire druk. Uitvoering bij de hond:

Een tensieverhoging van meer dan 10 mm
Hg wordt voor de hond als afwijkend be-
schouwd.

Differentiële diagnose
Depressie, anorexie, pijn en andere ver-
schijnselen van algemeen onwelzijn kunnen
vóórkomen bij een veelheid van aandoe-
ningen. Een algemeen lichamelijk onder-
zoek is bij dergelijke patiënten zinvol. Of
glaucoom op zichzelf staat of in combina-
tie met andere oogaandoeningen vóór-
komt, in alle gevallen is de tensie doorslag-
gevend voor de diagnose.
De verschijnselen van diverse andere oog-
aandoeningen kunnen sterk lijken op die
van acuut glaucoom. Differentieel diag-
nostisch komen alle oorzaken van conjunc-
tivale vaatinjectie, al of niet in combinatie
met cornea-oedeem, in aanmerking.
De twee belangrijkste veroorzakers van
deze symptomencombinatie zijn een iritis
of Uveitis en een (ernstige) ulcus corneae.
Ecn corneabeschadiging is door middel
van een fluoresceïnekleuring te bevestigen
of uit te sluiten. Bij een ontsteking van (het
voorste deel van) de uvea, is — naast een
diffuus cornea-oedeem en een conjuncti-
vae vaatinjectie — een sterke enophthal-
mus aanwezig; in tegenstelling tot bij glau-
coom is hierbij de tensie verlaagd tot nor-
maal, de voorste oogkamer kan vlokken
exsudaat bevatten en de pupil is vrijwel
steeds in miosis, behalve indien reeds sy-
nechiae posterior zijn opgetreden.
De iris is grauw en dof of vertoont een
gezwollen cn rood aspect.
Als dc oogbol vergroot is, maar bovenal
wanneer de vorm van het oog niet meer
regelmatig en bolvormig is, dient men
differentieel-diagnostisch aan een intra-
oculaire tumor te denken; spleetlamp en
ophthalmoscoop zijn dan zinvolle hulp-
middelen.

De bij acuut glaucoom soms aanwezige
lichte exophthalmus dient te worden on-
derscheiden van de situatie, zoals die bij
een retrobulbair proces bestaat. Bij deze
aandoening is niet de tensie, maar de retro-

bulbaire druk verhoogd, zodat het van be-
lang is de diagnostische handgrepen voor
het vaststellen van intra-oculaire en retro-
bulbaire druk juist uit te voeren. Bij de
aanwezigheid van een retrobulbair, ruim-
te-innemend proces bestaat vaak de mar-
kante symptomencombinatie van een exoph-
thalmus en een protrusie van de membrana
nictitans. Vaak kan in een dergelijk geval
de onderkaak slechts weinig of met een
pijnuiting worden geopend.

Acuut glaucoom dient beschouwd te wor-
den als een spoedgeval en moet zo snel
mogelijk medicamenteus worden behan-
deld. Er bestaan vele middelen die een ten-
sieverlagend effect hebben en soms zijn
combinaties zinvol.
1. Koolzuuranhydrase remmers
Het enzym \'koolzuuranhydrase\' heeft in de
biochemie van de actieve oogkamerwater-
aanmaak een stimulerende werking (7).
Remmers van dit enzym verminderen der-
halve de aanmaak van kamerwater. De in-
tra-oculaire drukverlaging die deze stoffen
teweegbrengen bedraagt 20-30%; het ma-
ximale effect treedt 4 tot 8 uur na orale
toediening op. Voor gebruik bij hond en
kat is dichlorphenamide (Daranide®\') te
prefereren. Ook acetazolamide sustets
(Diamox®^) zijn bruikbaar, maar hiervan
worden bij kleine huisdieren meer bijwer-
kingen gezien. Daranide wordt in acute ge-
vallen gegeven in een dosering van 5-10 mg
per kg per dag, verdeeld over minimaal
twee toedieningen; bij langdurige toedie-
ning dienen waarden van 5-7 mg/kg per
dag niet te worden overschreden.
De nevenwerkingen van koolzure anhy-
drase-remmers bestaan uit braken en diar-
ree.

Miotica kunnen bij glaucoom bij hond en
kat worden gebruikt, behalve als het sa-
mengaat met ontstekingen in het voorste
oogsegment (bijv. iritis) of lensluxatie naar
anterior (9).

Cholinergische miotica hebben als effec-
ten: pupilvernauwing, contractie van ci-
liaire musculatuur en een verbeterde uit-
stroom van kamerwater door het trabecu-
laire netwerk van de filtratiehoek.
Miotica kunnen zeer goed worden gecom-
bineerd met koolzuuranhydrase remmers;
met name op langere termijn is dat aan-
trekkelijk. Voor de hond zeer goed bruik-
baar is ecothiopaat jodide 0,25-0,125%
(Phospholine Jodide®\'). Dit middel be-
hoort tot de groep van zeer sterk miotisch
werkende organische fosforverbindingen,
die een acetyl-choline-esterase remmende
werking hebben. Andere voorbeelden uit
deze groep zijn Tosmilen®^ en Dinupyl®^
De dosering van Phospholine Jodide be-
staat aanvankelijk uit het toedienen van
tweemaal daags één druppel op het oog,
totdat miosis is opgetreden (maximaal 3-5
dagen), vervolgens éénmaal daags (bij voor-
keur \'s avonds, omdat door de lagere licht-
intensiteit de pupil dan het meest de neiging
tot verwijden zal hebben).
Deze stoffen kunnen als bijwerkingen oog-
irritatie en maagdarmstoornissen veroor-
zaken. Minder sterk drukverlagend wer-
kende miotica zijn pilocarpine en carba-
chol. Pilocarpine (2-10%) dient tamelijk
frequent (dat wil zeggen elke 6-8 uur) toe-
gediend te worden om een redelijk tensie-
verlagend effect te onderhouden. Carba-
chol penetreert de cornea slecht. Contra-
indicaties voor het toedienen van miotica
staan vermeld bij \'4\'.

3. Osmotisch actieve stoffen
In acute gevallen van glaucoom is het mo-
gelijk de intra-oculaire druk tc verlagen
mede door de toediening van groot-mole-
culaire stoffen. Deze middelen verhogen dc
osmolariteit van het bloedplasma, maar
passeren de bloed-oog-barriére niet. Het
hierdoor ontstane osmolariteitsverschil tus-
sen bloedplasma (hypertoon) en kamerwa-
ter (hypotoon) veroorzaakt een efflux van
water het oog uit. Op deze wijze vindt mede
verlaging van de intra-oculaire druk plaats.

Bruikbare stoffen met deze werking zijn
glycerine, mannitol en ureum. Glycerine
wordt oraal toegediend (maximaal 2
ml/kg/24 uur, verdeeld over 6-8 toedie-
ningen). Mannitol of ureum dient strikt
intraveneus, liefst via een infuussysteem, te
worden toegediend onder strenge klinische
controle. Deze laatste middelen zijn dus
voor de eigenaar niet toepasbaar.
Als richtlijn voorde dosering van mannitol
geldt: 5 ml van een 10% oplossing per kg
lichaamsgewicht, intraveneus toegediend
via een druppelinfuus. Saldiuretica, zoals
furosemide (Lasix®"*, Dimazon®") verto-
nen dit effect niet en hebben dus geen ver-
laging van de intra-oculaire druk tot ge-
volg!

Adrenerg werkende stoffen, zoals L-adre-
naline of epinephrine (Eppy®\'), stimuleren
de alfa-receptoren en verhogen daardoor
de afvoer van het kamerwater. Bêta-stimu-
latie vermindert de aanmaak (10, 11). De
pupildiameter neemt iets toe; om die reden
dient andrenaline niet te worden gebruikt
bij een vernauwd of gesloten kamerhoek-
glaucoom. Het indicatiegebied omvat —
behalve in het algemeen bij open kamer-
hoek-glaucoom — het secundaire glau-
coom door lensluxatie naar anterior, om te
voorkomen dat de lens door een miosis in
de voorste oogkamer zou worden opgeslo-
ten. Voorts is het geïndiceerd bij secundair
glaucoom ten gevolge van uveïtis. In dit
geval wordt de druk verlaagd cn toch de bij
uveïtis optredende miosis onderdrukt. In
dat therapeutische dilemma kan Eppy® of
een in de volgende groep genoemde stof het
compromis zijn.

Bij glaucoom bij de mens wordt veelvuldig
gebruiktgemaaktvan timolol malcaat oog-
druppels (Timoptol®^). Het voordeel hier-
van is dat de pupildiameter niet wordt
beïnvloed. Het werkingschema is nog niet
geheel opgehelderd (12, 13, 14); wèl is dui-
delijk dat deze stof de kamerwaterproduk-
tie remt door aangrijpen op bêta-adrener-
gische receptoren. De therapie bij hond en
kat bestaat uit het één tot tweemaal daags
toedienen van één druppel op het oog.

De chirurgische behandeling bij huisdieren
is vooral zinvol, indien er een gefundeerde
verwachting is dat de visus behouden of
teruggekregen kan worden. De glaucoom-
patiënt zal dus, bij onvoldoende tensieda-
ling op een medicamenteuze therapie bin-
nen 3 dagen voor (cryo)chirurgische be-
handeling moeten worden aangeboden.
Chirurgisch zijn er verschillende mogelijk-
heden. De meestbelovende produktiever-
lagende ingreep is momenteel de cyclocry-
otherapie; hierbij wordt het corpus ciliare
door bevriezing gedeeltelijk (3-6 plaatsen,
2-9 mm posterior van de limbus met het
centrum van de ijsbol op 5-6 mm van de
limbus, 2 minuten per locatie) verwoest,
waardoor de kamerwateraanmaak blijvend
wordt verlaagd.

In 1982 beschreven Brightman c.s. (9) een
evaluatie van het gebruik van deze me-
thode bij 44 ogen. De resultaten hiervan
waren veelbelovend. De inmiddels opge-
dane ervaringen in onze kliniek lijken dit te
bevestigen.

Afvoerverbctcrcnd zijn operaties als iridec-
tomie, waarbij een deel van de iris wordt
verwijderd en de iridencleisis, waarbij de
iris, nadat deze door ccn fistelgaatje is ge-
trokken, wordt vastgehecht, onder de con-
junctiva, op de sclera; bij beide operaties
blijft cen opening in de sclera bestaan,
zodat het kamerwater naar subconjuncti-
vaal een uitweg heeft (15). Helaas hebben
afvocrverbeterende chirurgische ingrepen
bij de hond veelal slechts een tijdelijk effect
(weken tot maanden) (9), doordat dc fistel
vrijwel steeds weer dichtgroeit.
Als blijkt dat de medicamenteuze therapie
geen of onvoldoende effect sorteert, cn
wanneer tevens de prognose voor de visus
infaust is, kan — als uiterste — een enu-
cleatio bulbi worden verricht. In verband
met de voortdurende pijnlijkheid die de
aandoening veroorzaakt, zeker indien ook
nog een buphthalmus bestaat, is dit de
beste oplossing voor de patiënt.
Implantatie van prothesen, zoals een in-
tra-oculair geïmplanteerd teflon of silicoon
bolletje (13, 16, 17) wordt in circa 15% van
de gevallen slecht verdragen en is derhalve
niet in het direct belang van het dier.

1. Boevé, M. H. en Stades, F. C.: Glaucoom bij
hond en l<al. Overzichtsartikel en retrospectieve
evaluatie van 421 patiënten. 1. Pathobiologische
achtergronden, indeling en raspredisposities.
Tijdschr. Diergenee.skd 1985; 1 10: 219-27.

2. Peiffer, R. L. ei al.: Calibration of the Schiotz
tonometer for the normal canine eye. Am. J. Vel.
Res. 1977; .-(8: 1881-9.

3. Peiffer, R. L. ei al.: Schi0tz calibration table for
the canine eye. Canine Praciice 1977; 4: 49-52.

4. Gelatt, K. N, ei al: Evaluation of applanation
tonometers for the dog eye. Investigation oph-
thalmology and visual science 1977; 16: 963-8.

5. Kaufman, H. E. et al: Validity of McKay-Marg
electronic applanation tonometer in patients
with scarred irregular cornea. American ,/. Oph-
thalmology 1970; 69: 1003-8.

6. Gelatt, K. N. et al: Consecutive water provoca-
tion tests in normal and glaucomatous Beagles.
Am. ./. Vet. Res. 1976; 37: 269-73.

7. Gelatt, K. N. (ed.): Veterinary Ophthalmology.
Lea & Febiger, Philadelphia, 1982.

8. Lovekin, L. G.: Water provocative test for glau-
coma; range of normal tonometrie responses of
thecaninceye./tm.y. Vet. Res. 1971; 32: 1179-85.

9. Brightman, A. H.: Cryosurgery forthc treatment
of canine glaucoma. ./. American Animal Hosp.
AS.SOC. 1982; 18: 319-22.

10. Gelatt, K. N.: Veterinary ophthalmic pharmacol-
ogy and therapeutics, 2nd edition, Bonner
Springs, Kansas, Veterinary Medicine, 1978.

11. Gwin, R. M. et al: Effects of topical 1-epinc-
phrine and dipivalyl epinephrine on intraocular
pressure and pupil size in the normotensive and
glaucomatous Beagle./Im. ./. Vet Res. 1978; 39:
83-6.

12. Brightman, A. H.: Pharmacologic management
of glaucoma in the dog. i. Am. Vet. Med. Assoc.
1980: 177: 326-8.

13. Slatter, D. IF: Fundamentals of Veterinary Oph-
thalmology, Saunders Philadelphia, 1981.

14. Watanabe, K. and Chion, G. C. Y.: Action
Mechanism of timolol to lower the intraocular
pressure in rabbits. Ophthalm. Re.s. 1983; 15:
160-7.

15. Bedford, P. C. G.: The surgical treatment of
canine glaucoma. ./. Small Animal Pract. 1977;
18: 7I3-.30.

16. Kuhns, E. L.: Use of an intraocular prosthesis in
a dog. Vet. Med./S.A.C. 1982; 745-9.

17. Riis, R. C.: Diseases of the orbit. In: Kirk, R. W.
(ed.): Current Veterinary Therapy V, p. 495,
Saunders, Philadelphia, 1974.

Nadat in 1984 aan de dierenartsen in Ne-
derland was medegedeeld dat de injiceer-
bare vorm van Ivermectine (Eqvalan®) uit
de markt werd genomen, heeft ons meer-
dere keren dc vraag bereikt of de andere
behandelingsvorm, dc pasta, dezelfde ef-
fectiviteit tegen maagdarmwormen bij paar-
den zou bezitten. Hoewel daar onzerzijds
weinig twijfel over bestond, is toch in sa-
menwerking met de fabrikant\' een experi-
ment verricht om eventuele verschillen tus-
sen beide behandelingsvormen te kunnen
vaststellen.

Ter beschikking stonden 14 paarden, ver-
blijvend op een manege waar op grond van
ervaringen in het verleden bekend was dat
er regelmatig moest worden ontwormd. De
paarden werden min of meer naar leeftijd
(variërend van 2-10 jaar) verdeeld over drie
groepen (zie tabel 1). Op dc dag van be-
handeling (7 november 1984, D-0) werd
van alle paarden een rectaal faecesmonster
verzameld. Vervolgens werden vijf paarden
ingespoten met Eqvalan in een dosis die
overeenkwam met de dosis van één pasta-
injcctor, dus voldoende voor 500 kg li-
chaamsgewicht. Zes paarden kregen de
pastavorm toegediend, terwijl drie paarden
als onbehandelde controles fungeerden.
Het individueel faecesonderzoek werd her-
haald op 14, 28 en 42 dagen na dc behande-
ling.

Naast telling van het aantal eieren per gram
faeces (EPG) volgens een eerder beschre-
ven methode (1), werd ook na kweken het
aantal larven per gram faeces (LPG) be-
paald (1), alsmede een larvendiffcrcntiatie
uitgevoerd (2).

Uit de larvendifferentiatic bleek dat er
slechts kleine Strongyliden (Cyathostomi-
nae) aanwezig waren.
Uit de resultaten konden de volgende con-
clusies worden getrokken:

1. Ivermectine, zowel in injectie- als in
pastavorm, blijkt in dc aangegeven do-
sering 100% effectief tegen de aanwe-
zige volwassen Cyathostominae.

2. Op grond van het uitblijven van ei-uit-
schciding na de behandeling (tot 42
dagen) is aannemelijk, dat de effectivi-
teit tegen larvale stadia ook hoog is.

3. Er is geen waarneembaar verschil in
effectiviteit tussen beide behandelings-
vormen.

1. Borgsteede, I\'. H. M. cn Hendriks. J.: Een kwanti-
talievc methode voor hel kweken cn vcr/amclcn
van infectieu/.c larven van maagdarmwormen.
l\'ijd.uhr Diergeneeskd. I97,1; 98: 280.

2. Soulsby. E..). L,: Textbook ol\'Veterinary Clinical
Parasitology. Vol. I. Helminths. Blackwcll Scien-
tific Publ.. Oxford 1965: p. 826.

Dr. I-. H. M. Borgsteede, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.

SUMMARY In the period from August 1981 to April 1983, 10243 random samples of urine from
slaughtered cattle were inspected for the presence ofthe stilbene derivatives diethylstilbestrol (DES),
dienestrol(DE), and hexestrol (HEX). Fast screening of all samples was performed by radioimmunoas-
say (RIA) with prior clean-up column chromatography. In this screening, 216 samples were indicated
for confirmatory analyses by combined high performance liquid chromatography-gas chromatogra-
phy-mass spectrometry (HPl.C-GCMS) on account of an immunochemical response equivalent to 1
fig/1 DES or more. The presence of DES was confirmed in 184 samples, DE in 5 samples and HEX in 14
samples. In the remaining 13 samples no stilbene derivative could be confirmed.
From the results in 1984. after the introduction of the Meat Inspection Act, it is concluded that the use of
stilbene derivatives in cattle in the Netherlands has dropped almost to zero. Of 4558 samples investi-
gated. only 6 (0.13%) were indicated as \'stilbene\' positive. The presence of DES was confirmed in 2
samples and DE in 4 samples.

The appHcation of stilbene derivatives,
such as diethylstilbestrol (DES), dienestrol
(DE), and hexestrol (HEX), as anabolics in
the fattening of cattle (2) has been banned in
the Netherlands since 1961. Early in 1981 it
became clear that the radioimmunochemi-
cal method (RIA), applied directly after
hydrolysis and etherextraction of the urine
samples, gave an unacceptable number of
false-positive results. A national expert
committee (EVATH) was formed, which
rcconmiended in the first EVATH-report
(8) the following procedure. Firstly a
screening to be carried out, using a RIA
with chromatographic purification over ce-
lite (celite-RlA), followed by gas chroma-
tography-mass spectrometry (GCMS), in
which the identity of DES was confirmed
by strictly defined qualitative criteria (7).
From August 1981 till January 1984, dur-
ing three periods of altogether 14 months,
the urine of I % of the slaughtered cattle in
the Netherlands was investigated by the
proposed procedure. After official legal
registration of the procedure and its
methods in the Meat Inspection Act (De-
cember 1983), the procedure became man-
datory and the surveillance was changed
into a legal investigatory procedure with
effect from January 1984.
In this paper the results of the investigatory
procedure for the presence of DES in the
urine of cattle from August 1981 till July
1984 are presented and discussed.

The urine .samples were eolleeted at slaughterhouses
by the loeal meat inspection services in the periods
August I98l-l-ebruary 1982 (4999 samples). April
1982-Septcmbcr 1982 (3177 samples), .lanuary 198.3-
April 1983(2067.samples)and.lanuary l984-.Iuly 1984
(4558 samples). Since January 1984. of each sample a
sealed counter sample has been stored at the slaugh-
terhouses, which could be used in case of legal reinves-
tigation.

The results ofthe celite-RIA were available 50 hours
after slaughtering. The confirmation of the identity of
DES, DE, or HEX was generally performed within
one week. During this period the samples were kept at
-f4° C.

The screening via the \'DES\'-RIA after chromato-
graphic purification on chromatolithc A (Biomcricux)
(7) was performed under RIVM contract by \'Stichting
Bergschot Centrum voor Onderzoel<\' (BCO, Breda)
under supervision of our Laboratory.
On account of the cross-reactivities of DE (5%) and
H EX (20%) with the antiserum used (R1V 0646/0647),
the presence of HEX and, to a less extent. DE resulted
in an immunochemical response in the RIA. In the
purification via chromatolithc A, the DES, DE, and
HEX are not separated and, if present, are detected
simultancouslv in the RIA.

The samples which showed in the screening an im-
munochemical response equivalent to 1 Mg/\' DES or
more were investigated immunochemically in more
detail by RIA with chromatographic purification by
high performance liquid chromatography (HPLC-
RIA) (5). In the HPLC-purification of the urine ex-
tracts, DES, DE, and HEX were separated com-
pletely (4) and could be collected and determined
individually in the RIA. In case of doubt an HPLC-
imniunogram can be performed where the immuno-
chemical response can be correlated with the HPLC-
retention time of the standards (3).

The identity of DES, DE, or HEX was finally con-
firmed by GCMS following HPLC purification. The
GCMS was performed in both low resolution (elec-
tron impact) and high resolution (peak matching)
modes (I). I-rom March 1983 up to the present
samples have been determined with isotope dilution
mass spectomctry (6). use being made of DES-d6 (9),
DE-d2, or HEX-d4 (lO)as internal standard.

DES. DE or HEX were detected on the thin layer
plate by in-situ lluoresccnce detection. Sample clean-
up was performed via HPLC, as described elsewhere

From Table 1 it can be seen the the inci-
dence of DES containing samples increased
from 1.2% in 1981 to 3.0% in 1983. There-
fore it is remarkable to see that in 1984 this
incidence has been decreased almost to
zero, as is shown in Figures 1 and 2. The
only explanation for this observation is the
reintroduction of the Meat Inspection Act
in January 1984 with its consequence for
DES containing animals.
The investigation presented here covers, in
all, 14801 samples of bovine urine. For the
celite-RIA, the cumulative distribution of
the immunochemical responses, expressed
as /ng/1 DES, was calculated as a percen-
tage ofthe total number of samples investi-
gated: 67% = 0; 86% <0.1; 93% < 0.2;
97.8% < 0.5; 98.5% < 0.9.

Tabic I. Results ofthe investigation for the presence of stilbenc derivatives in bovine urine in ihc Netherlands.

Fig. I. Frequency distribution of DES-responses of 1024.3 samples of bovine urine as determined via celite-
RIA from August 1981 till April 1983.

Fig. 2. F requency distribution of DES-responses of 4558 samples of bovine urine as determined via celite-RIA
from .lanuary till .luly 1984.

Samples with an immunochemical response
> 1.0 /ug/1 were indicated as \'stilbene posi-
tive\' and were investigated in more detail
with HPLC-RIA, HPLC-TLC, and HPLC-
GCMS. Altogether 222 samples (1.5%)
were subjected to reinvestigation. In only
13 samples could the immunochemical re-
sponse in the celite-RIA not be associated
with the presence of one or more of the
three \'stilbenes\'. In 8 cases the samples
originated from one selectively sampled
group and showed all the same unknown
immunochemically interfering component
(3). It could not be excluded that another
stilbene derivative was responsible for this
response.

The remaining 5 samples showed low ap-
parent DES-contents, less than 3 jug/1.
From these results it is concluded that dur-
ing the celite-RIA screening at a response
level of 3 pg/l or higher no false positive
\'stilbene\' findings have occurred. This qual-
ifies the celite-RIA as a reliable screening
method. For confirmatory purpose the
HPLC-RIA as well as the HPLC-TLC
turned out to be very specific for DES. In 3
years of investigation no qualitative dis-
crepancies have been observed between
HPLC-RIA or HPLC-TLC and HPLC-
GCMS which would have led to false posi-
tive HPLC-RIA or HPLC-TLC results, as
judged by final HPLC-GCMS confirma-
tion.

From the results it is concluded that in the
Netherlands a very reliable, sensitive, spe-
cific, and effective inspection procedure is
operational for the presence of stilbene de-
rivatives in the urine of cattle.

This investigation was performed as part of projects
367910 and 368302 on behalf and for the account of
the Dutch Veterinary Chief Inspectorate of Public
Health.

The experimental assistance of R. H. van den Berg
(RI A), R. Both-Miedema (HPLC), D. van den Bosch
(TLC), and H. J. van Ro.ssum (GCMS) is acknowl-
edged. The GCMS identifications were performed at
the Section of Spectrometry (Head Dr. .1. Freu-
denthal) of our Institute.

1. Derks, H. J. G. M., Freudenthal, J., Litjens, L. J.
M., Klaassen, R., Gramberg, L. G., and Borrias-
van Tongeren, V.: Identification and quantifica-
tion of diethylstilbestrol in the urine of cattle by
both low and high resolution gas chromato-
graphy-mass spectrometry. Biomecl. Mass Spcc-
trom. 1983; 10: 209-14.

2. Jansen, E. H.J. M., Stephany, R. W., Vos, J. G.,
and Ruitenberg, E. J.: Effects of administration
of DES-dipropionate to adult slaughter bulls:
excretion in urine and faeces, residues in the in-
jection site and other muscular tissues, and histo-
logical changes in the prostate. Ministcry of Wel-
fare, Health, and Cultural Affairs (The Hague,
the Netherlands) K/l./e. 1983; 20: 160-4. ISBN 90
12 04467 7 (in Dutch).

3. Jansen, E. H. J. M., van den Berg, R. H., van
Blitterswijk, H., Both-Miedema, R., and Ste-
phany, R. W.: Identification of several stilbene
derivatives in bovine urine by means of high
performance liquid chromatographic fractiona-
tion and immunochemical detection. The Veterin-
ary Quarterly 1984; 6: 5-7.

4. Jansen, E. H. J. M., Both-Miedema, R., van
Blitterswijk, H., and Stephany, R. W.: Separa-
tion and purification of several anabolics present
in bovine urine by isocratic high-performance
liquid chromatography. J. Chromalogr. 1984;
299: 450-5.

5. Jansen, E. H. J. M., van den Berg, R. H., van
Blitterswijk, IL, Both-Miedema, R., and Ste-
phany, R. W.: A highly specific detection method
for diethylstilbestrol in bovine urine by radio-
immunoassay followinghigh performance liquid
chromatography./-ooi/zlt/rf. Contam. 1984; sub-
mitted for publication.

6. Jansen, E. H. J. M., Freudenthal, J., van Ros-
sum, H. J., Litjens, J. L. M., and Stephany. R.
W.: Quantitative determination of diethylstilbes-
trol in bovine urine with isotope dilution mass
spectrometry. Riomed. MassSpeelrom., in prepar-
ation.

7. Ministry of Welfare, Health and Cultural Affairs:
Meat Inspection Act. Modification of the Inves-
tigation Regulation, and the Inspection Regula-
tion. Neclerlandw Staatscourant 1983; 250: 10-13
(in Dutch).

8. Stephany, R. W. (rapporteur): The detection of
diethylstilbestrol (DES) in the urine of veal
calves and cattle via various chemical methods.
A cooperative study in the Netherlands during
1981, Report of the working group "Evaluation
of methods of analysis and distribution of hor-
mone research activities (EVATH)\' (in Dutch).

9. Zomer, G., Derks, H. J. G. M,, and Wijnberg,
H.: Synthesis of hexadeuterated diethylstilbes-
trol ([I. 1, I, 6, 6, 6,-d6|-E-3, 4-di-(4-hydroxy-
phenyl)-hex-3-ene). J. Labelled Comp. Radio-
pharm. 1983; 20: 1237-42.

10. Zomer, G., Derks, H. J. G. M., and Wijnberg,
H.: Deuterated anabolic drugs. Part. 2. Synthesis
of (R,S)-3,4-bis (4-hydroxyphenyl)-[2,2, 5,5-d41
hexane (HEX-d4) and (E,E)-3, 4-bis (4-hydroxy-
phenyl)-[2, 5-d21 hexa-2, 4-diene (DE-d2). J.
Labelled Comp. Radiopharm. 1984; 21: 153-9.

McLoughlin, M. F., Rice, D, A., and Taylor, S.
M.: Liver lesions resembling ovine white liver
disease in cobalt deficient lambs. The Veterinary
Record 1984: sept. 29: 325.

In het artikel worden lammeren beschreven die
ziek werden, ongeveer twee weken na het spe-
nen, in de weide. De volgende verschijnselen
werden waargenomen: verlies van eetlust, ver-
minderde conditie, anaemie en zwakte; 50%
vertoonde sereuze ooguitvloeiing en 10% foto-
sensibilisatie (gezwollen oren, wondjes waarop
gestold serum). De dieren werden strategisch
ontwormd en kregen op hel oog goed voedsel.
Onderzoek leverde een laag vitamine B12-ge-
halte op, een normaal kopergehalle en een ver-
hoogd gehalte GGT.

Cobaltanalyse van de bodem (minder dan 0,3
mg/kg) en hel gewas (minder dan 0,08 mg/kg)
leverde een duidelijk tekort op.
Orale toediening van cobalt (10-20 mg cobalt-
sulfaat of een cobalt-bolus) deed de dieren snel
herstellen.

Pathologisch onderzoek leverde een vergrote
lever op, welke vettig gedegenereerd was, het-
geen overeenkwam met dat wat eerder beschre-
ven was onder de naam chronische hepatitis of
ook white liver disease.

Experimenteel opgewekte coball-deficientie le-
verde gelijke beelden op. De exacte aetiologie is
nog niet geheel duidelijk maar cobalt-deficiën-
tie lijkt een belangrijke praedisponerende factor
tc zijn.

Malone, F,, McParland, P, .1., O\'Hagan, J., and
McMurray, C. 11.; Sudden deaths in wethers
associated with fatty livers. The Veterinarv Rec-
ord m4: \\ [5: 516.

In het artikel wordt melding gemaakt van plot-
selinge sterfte onder 5-6 weken eerder opgezette
pasgespeende gecastreerde rammen.
De dieren werden binnen op roosters in een
geconditioneerde ruimte gehouden en gevoed
met krachtvoer.

Alle dode dieren hadden een grote vettige gede-
genereerde lever en de helft der dieren had een
pens gevuld met wolballen.
Macroscopisch leek de lever op de lever van
dieren met een chronische hepatitis tengevolge
van een cobalt-tekort. Microscopisch echter
was er sprake van een centrolobulaire vettige
degeneratie (bij de chronische hepatitis een
diffuse vettige degeneratie). De dode dieren
waren in goede conditie in tegenstelling tot de
dieren met de chronische hepatitis.
De plotselinge sterfte trad twee jaar achtereen
op en werd erna niet meer gezien. De oorzaak
is niet gevonden. (In het artikel wordt wel ge-
sproken over het aantal doden — 20 — echter
het totale aantal opgezette dieren wordt niet
vermeld, over de omvang is dus niets te zeggen.
Er wordt niet gerept over verder onderzoek dan
sectie. Misschien had dat dan wat meer aan-
knopingspunten opgeleverd; Ref.)

Duffell, S. J.; Idiopathic meningoencephalitis
of sheep in England. The Veterinary Record
1984:115:547.

De laatste jaren wordt in Engeland een nerveuze
ziekte waargenomen bij schapen, welke gepaard
gaat met een niet-etterige meningoencephalitis.
De ziekte manifesteert zich in het voorjaar in de
weide onder 4-5 weken oude lammeren en wel
tot 4% der dieren. De aangetaste dieren ver-
toonden dwangbewegingen, waren suf en traag,
knarsten met de tanden, leken blind, vertoonden
nystagmus, konden niet drinken, maar konden
nog wel slikken.

Sectie leverde een subacute niet-etterige diffuse
meningoencephalitis op en in een enkel geval
een myelitis. De afwijkingen waren verspreid
door de grijze massa, er was een diffuse gliose
met opvallende lymfocytaire en histiocytaire
perivasculaire infiltratie.

Uit de weefsels zijn geen bacteriën gekweekt.
Listeria werd niet aangetoond, intracerebrale
enting van jonge muizen en weefselkweek le-
verde geen virus op, serologisch werden geen
aanwijzingen gevonden voor Louping III, Bor-
der Disease en Maedy-Visna.
Sarcocysten, welke deze afwijking ook kunnen
veroorzaken, werden niet aangetoond.
Het sectiebeeld duidt op een infectieuze oor-
zaak, echter met de tot op heden bekende infec-
ties kon geen aanknopingspunt worden gevon-
den.

Roeder, P. L. and Drcw. ï. W.: Mucosal disease
of cattle: a late sequel to fetal infection. Vel.
Rec. 1984; 114: 309-13.

Gebaseerd op het vaak voorkomen van \'Muco-
sal Disease\' bij kalveren tot ca 12 maanden,
hebben de auteurs een screening uitgevoerd bij
het rundvee van dat bedrijf Deze screening
vond plaats, nadat 4 kalveren waren gestorven
met verschijnselen van \'Mucosal Disease\'. De
screening vond plaats door middel van virusiso-
latie uit leucocytcn of serum, of door middel
van het aantonen van het antigeen in keelswabs.
De laatstgenoemde methode bleek betrouw-
baar voor het opsporen van BVD-virusdragers.
Onder de dragers bevond zich een matig ont-
wikkelde koe, die twee jaar tevoren was aange-
kocht en toegevoegd aan een koppel drachtige
koeien.

De problemen die hierdoor ontstonden, zijn
uitsluitend onderbouwd door de administratie
van de veehouder: ze bestonden uit verwerpen,
doodgeboortes, geboorte van zwakke kalveren
en de geboorte van BVD-virusdragers. De na de
screening optredende gevallen van \'Mucosal
Disease\' kwamen uitsluitend voor bij de BVD-
virusdragers.

De auteurs nemen aan dat deze dragers zijn
ontstaan door de introduktie van de aange-
kochte draagster, waardoor een intra-uterine in-
fectie heeft plaatsgevonden bij de drachtige die-
ren. Hormonale veranderingen tijdens de puber-
teit zouden mogelijk het ziektebeeld \'Mucosal
Disease\' bij de BVD-drager-kalvercn hebben
veroorzaakt.

De auteurs maken mede op grond van deze
waarneming cn uit extrapolaties van literatuur-
gegevens verschil tussen twee ziektebeelden die
beiden worden veroorzaakt door het BVD-virus,
namelijk bovine virus diarree en \'Mucosal Dis-
ease\'.

Het eerstgenoemde ziektebeeld heeft een hoge
morbiditeit, veroorzaakt vrijwel geen sterfte en
wordt altijd gevolgd door een seroconversie.
\'Mucosal Disease\' daarentegen komt slechts
zelden voor cn verloopt steevast dodelijk; de
patiiïnten zijn zonder uitzondering serologisch
negatief en hebben nooit een seroconversie, ook
al duurt de ziekte soms drie weken. De auteurs
veronderstellen, dat het ziektebeeld \'Mucosal
Disease\' alléén voorkomt bij BVD-virusdra-
gers, geboren na een intra-uterine BVD-virusin-
fectie in het begin van de dracht.

Pathogeniteit van BVD-virus voor foeti: ef-
fectiviteit van infectie van moederdieren
vóór conceptie

Duffcll, S. .!., Sharp, M. W., Winkler. C. E..
Terlecki, S., Richardson, C., Done, J. T.. Roe-
der, P. L.. and Hebcrt, C. N.; Bovine virus
diarrhoea-mucosal disease virus-induced feto-
pathy in cattle: Efficacy of prophylactic ma-
ternal pte-cxposure. The Veterinary Record 1984;
114:558-61.

De auteurs hebben experimented de waarde
van \'immuniteit\' tegen het BVD-virus voor de
foetus getoetst.

Hiertoe hebben zij 9 pinken minitnaal 6 weken
voor inseminatie intramusculair een mengsel
van 9 BVD-virusstammen toegediend in een do-
sering van 10\'\'^ TCIDjq. Deze 9 dieren hadden
antilichamen tegen BVD-virus ontwikkeld ten
tijde van de inseminaties.
Deze 9 dieren, alsook 12 serologisch negatieve
dieren, kregen eenzelfde BVD-virus-dosering
als bovenbeschreven toegediend 100 dagen na
conceptie {drachtigheid is bevestigd door rec-
taal onderzoek).

In geen enkel geval zijn klinische afwijkingen
geconstateerd na deze virustoediening. Van de 9
dieren, die voor conceptie contact hadden gehad
met BVD-virus, verwierp er één. De overige 8
kalveren zijn a terme geboren en hadden een
bijna normale ontwikkeling.
Van de 12 dieren uit de gevoelige groep ver-
wierpen er 6. terwijl een zevende dier tochtig
werd zonder dat verwerpen was opgemerkt. De
kalveren uit deze onbeschermde groep hadden
een significant lager lichaamsgewicht en ook
een significant lager hersengewicht.
Dc auteurs concluderen dal bij dc onbescherm-
de groep dieren na de experimentele BVD-vi-
rustoediening, een transplacentaire infectie met
dit virus had plaatsgevonden, terwijl bij de be-
schermde groep geen aanwijzingen daarvoor
zijn gevonden.

Vaccinatie legen BVD-virus vóór conceptie be-
schouwen zij dan ook als een mogelijkheid om
dcz.c ziekte te kunnen conlrolcrcn.

Robinson, \\. C., Jackson, E. R. cn Marr, A.:
Within herd comparison of teat dipping and dry
cow therapy with only selective dry cow therapy
in six herds. The Veterinary Record 1982; 112
(april): 315-9.

Om meer duidelijkheid te verschaffen in de rela-
tie tussen de toepassing van tepcldip en een
droogstandbchandelingen het optreden van co-
liforme mastitiden, werd de volgende proef uit-
gevoerd. Vijf bedrijven, waarop al enkele jaren
routinematig tepcldip en dry cow therapy werd
toegepast en gedurende de laatste periode pro-
blemen door /;. ro//-mastitiden voorkwamen,
cn één nieuwgevormd bedrijf door aankoop van
hoogdrachtigc vaarzen, werden in het onderzoek
betrokken. Dc veestapels werden in twee groe-
pen gesplitst: in dc ene groep werd tepeldip en
dry cow therapie toegepast, in de andere alleen
dry cow therapie van blijkens een bacteriolo-
gisch melkondcrzoek geïnfecteerde kwartieren.
De bedrijven werden maandelijks bezocht voor
de verzameling van de diverse gegevens gedu-
rende een periode van twee jaar.
Op vier bedrijven was de incidentie van klini-
sche mastitis 2-12% hoger in de selectief behan-
delde groep. Op één bedrijf met 30% mastitiden
door coliformcn was de incidentie in de selectief
behandelde groep zelfs 53% hoger, terwijl op
het laatste bedrijf de incidentie in de volledig
behandelde groep 10% hoger was. In de selectief
behandelde groepen was een Sir. uheris-infecüe
de meest voorkomende, terwijl coliforme masti-
tiden op twee bedrijven het meest voorkwamen
in de volledig behandelde groepen en op de
overige bedrijven in beide groepen in vergelijk-
bare aantallen. Dc hoge incidentie van co-
liforme mastitiden ging samen met matige hygië-
nische omstandigheden, hetgeen niet opging
voor Sir. uheris-infecües (?; Ref.).
Het niveau van mastitiden steeg in de selectief
behandelde groep van 5% naar 12%; in de vol-
ledig behandelde groep was er slechts een ge-
ringe toename.

Het feit dat Sir. uheris-infccües de meeste kli-
nische mastitiden veroorzaakten kon niet wor-
den verklaard uit de hygiënische omstandig-
heden. Dit zou er op wijzen, dat cr epidemio-
logische verschillen zijn tussen coliforme en Str.
!v/)en\'.s-mastitidcn als \'milieukicmen\'.
Het optreden van Sir. dysgalacliae en Staph.
öwrcw.y-infcclies werd niet beïnvloed door dc
toegepaste behandelwijzen.
Concluderend kan worden gesteld, dat vermin-
dering van dc behandelingen leidt tot ccn toe-
name van Sir. «èem-infecties en dat bij een
volledige behandelingswijze het optreden van
coliforme mastitiden moet worden voorkomen
door extra aandacht aan de algemene hygiëni-
sche omstandigheden.

Aangeboden wordt een ongeveer 6-jarige bas-
taard Collie met als klacht; lichte achteruitgang
algemene conditie, verminderde eetlust en af en
toe snurken. Ademfrequentie en temperatuur
zijn iets verhoogd. Geen hoesten, auscultatie
longen en trachea normaal. Bij inspectie van de
mondholte ontbreekt de linker boven-hoektand.
Er zijn röntgenfoto\'s gemaakt van de kop, de
hals cn de thorax. Hierbij werd in de linker
neusholte een corpus alienum gesignaleerd.
Therapie: chirurgisch, onder inhalatie anaes-
thesie. Hond in borstligging.
Incisie in de dorsale middellijn, van de neusga-
ten naar caudaal, tot over de caudale rand
van de sinus frontalis. Huid en fascie worden
doorsneden, het periost wordt stomp opgepre-
pareerd naar ventro-lateraal. Bloedingen wor-
den met de thermocauter gestopt.
Met een zaag worden twee botsnedes in cranio-
caudale en één in mediolaterale richting aange-
bracht. De zaag wordt daarbij licht naar binnen
gekanteld, zodat het stukje bot straks weer
makkelijk past.

Het stukje bot wordt naar craniaal geklapt. Nu
ziet men in de neusholte de ontbrekende hoek-
tand. Deze wordt met een tangetje verwijderd.
Dc neusholte wordt met penicilline gespoeld.
Het stukje bot wordt met Ringers-oplossing be-
vochtigd cn gereponeerd.
Het periost wordt met chroom catgut O gehecht
(knoophechting),subcutis met doorlopende cat-
gut en de huid met suturamid.
Post-operatief vierdagen penicilline, hechtingen
na veertien dagen verwijderen.
Aetiologie: de hond had drie maanden tevoren
een auto-ongeluk gehad, waarna de tand wel
vermist was, maar men er van uit gegaan was,
dat de tand verloren was.

Miller, B. G., Ncwby, T. G., Stokes, C. R., and
Bourne, F. G. Vel. Rec. 1984; I 14: 296-7.

Op een bedrijf (100 zeugen) met veel sterfte
(4,7%) na het spenen werd besloten het bijvoe-
ren tijdens de zoogperiode (drie weken) achter-
wege te laten. Het sterftepercentage daalde tot
1,3%.

Bij het spenen op drie weken kon nog een ge-
wichtsverschil van 0,3 kg tussen bijgevoerde
(6,8 kg) en niet-bijgevoerde (6,5 kg) biggen

worden vastgesteld, op slachtleeftijd (132 dagen)
niet meer (beide groepen 69,8 kg).
De verklaring moet in de zogenaamde \'voedsel-
antigenentheorie\' worden gezocht. Als biggen
namelijk voor het afspenen te weinig voer op-
nemen en dus nog niet tolerant zijn ten opzichte
van de voedselantigenen, kan in deze gesensibi-
liseerde dieren bij hernieuwd contact met het
antigeen, na het spenen een overgevoeligheids-
reactie ontstaan, die tot uiting komt als het \'post
weaning diarrhoea syndrome\'. De ernst van de
diarree wordt vooral bepaald door de bijko-
mende secundaire infectie {Ref.). Abrupt spenen
(zonder bijvoedering vooraf) geeft een milde
reactie en bij voldoende opname een snelle tole-
rantie.

De auteurs geven aan, dat dit systeem alleen op
probleembedrijven die vroeg spenen verbete-
ring kan geven. Bedrijven die later spenen,
kunnen problemen voorkomen door juist véél
voer tijdens de zoogperiode te verstrekken (>
600 gram voer per big geeft tolerantie).

Coussement. W..Castrijck, F.. Ducatelle, R. en
Hoorens, J.; Splayleg bij biggen, actuele kennis.
Vlaam.s Diergenee.skundig Tijdschrift 1984; 53:
319-28.

Na het uitvoerige review artikel van Ward in
The Veterinary Bulletin (1978) worden in dit
artikel nog enkele nieuwere inzichten ten aan-
zien van de etiologie van splayleg gegeven. (In
Nederland ook bekend als \'Spreidzit\' cn \'zwem-
mers\'; Ref).

Bij electronenmicroscopisch onderzoek blijken
vrij typische degcneratieve veranderingen aan-
toonbaar bij splaylegbiggen. Dezelfde (rever-
sibele) aandoening bij minipigs worden opge-
wekt door bij drachtige zeugen glucocorticoste-
roïden in te spuiten. Hierna worden biggen met
splayleg geboren, wat bij dit ras spontaan niet
optreedt.

Een tweede opvallend gegeven is de mededeling,
dat bij \'zwemmers" een vctstapeling in de spie-
ren plaatsvindt. Een soortgelijk beeld is bij
mensen bekend in gebieden tnct voedingsde-
ficiëntie. Dit beeld kan ontstaan doorcarnitine-
deficiëntic. die op zijn beurt kan ontstaan door
carnitine-deficiëntic, die op zijn beurt kan ont-
staan door een tekort aan mcthyldonoren zoals
choline, inethionine, lysine of vitamine C (cho-
line-therapie lijkt in Nederland niet succesvol,
met vitamine C suppleinent bij drachtige zeugen
wordt in België op bedrijven met gecombineerd
voorkomen van geleibiggen en splayleg wel ef-
fect gesorteerd (Ref).

Schifferii, M., Schallibaum, M., und Nicolet,
J.: Bestimmungen der Minimalhemmkonzen-
tration bei Mastitisregern beim Rind. Schweiz.
Arch. Tierheilk. 1984; 126; 23-34.

De auteurs bepaalden de MIC\'s van de 10 meest
gebruikte antibiotica uit de reeks Ampicilline
(AMP), Cefalotin (CEF), Benzylpenicilline
(PEN), Na-Cloxacilline (OXA), Streptomycine
(STR), Neomycine (NEO), Gentamycin (LEN),
Tetracyclines (TET), Globenicol (CMP), Ery-
thromycine (ERY), Spiramycine (SPI), Linco-
mycine (LIN), Polymyxine (POL), Sulfametho-
xazol (SUL) en Cotrimoxazol (CTX) bij 501 E.
co//-stammen, 64 stammen van diverse entero-
bacteriën, 622 Staph, aureus en 586 streptococ-
cen-stammen.

Bij de E. co/(-stammen en enterobacteriën werd
geen resistentie tegen gentamycine en polymy-
xine waargenomen. Resistente frequenties van
3,4-25,5% werden waargenomen voor CTX,
CEF, LMP, NEO, AMP, TET, SUL en STR.
Bijna 50% der stafylokokken produceerden
penicillinase, maar OXA-resistente stammen
werden niet gevonden. Enkele stammen waren
resistent tegen NEO, SPI en/of ERY. Verder
werden resistentie-frequenties van 5,3-20,1%
waargenomen voor LMP, TET, SUL en STR.
De resistentie van Streptokokken tegen PEN,
AMP, SPI, ERY en LMP kwam slechts spora-
disch voor. Bij LIN en TET was de resistentie-
frequentie veel hoger en bij STR cn NEO alge-
meen.

Zij bespreken de consequenties van dit gegeven
voor dc mastitis-therapie. (Het is jammer, dat
geen aandacht is gegeven aan multiresistentieen
kruisresistentie binnen de diverse groepen an-
tibiotica; Ref)

Een zeer volledig bock over dc voeding van de hond,
ge.schrevcn door dr. Meyer, dierenarts en hoogleraar
in de diervoeding aan de Diergeneeskundige Hoge-
school tc Hannover. Nagenoeg alle beschikbare in-
formatie over de voeding van de hond is erin terug te
vinden. De stof is systematisch, grondig cn uitvoerig
(335 blz.)gepresenteerd. Het isgeschreven voorprak-
tizerende dierenartsen, studenten in de diergenees-
kunde en voor in de voeding geïnteresseerde kenners
van het species hond.

Behalve op een groot aantal literatuur-gegevens is het
boek gebaseerd op resultaten van onderzoek verricht
door doctoraal studenten, die hun dissertatie aan uit-
eenlopende onderwerpen van de voeding van de hond
hebben gewijd, [dankzij dat omvangrijke onderzoek,
in hoofdzaak verricht aan het instituut van de auteur,
beschikt de schrijver over veel ervaring, waardoor hij
aan zijn boek een grote mate van authenticiteit kon
meegeven.

2. Voedselopname en vertering (59 blz.); voedings-
fysiologische informatie en kwantitatieve gegevens
van de vertering cn nutrientbehoeften, ook afwij-
kingen.

3. Basisgegevens voorde berekening van de behoef-
ten aan energie en nutriënten (16 blz.); lichaamsinstel-
ling, groei-foeten, samenstelling aanwas en groeisnel-
heid, melkproduktie en melksamenstelling.

4. Energie en nutriënten, stofwisseling en behoeften
(83 blz.); behalve energie- en eiwithuishouding, ook
essentiële vetzuren, mineralen en vitaminen.

7. Diëtetiek (46 blz.); inclusief sonde- en parenterale
voeding. Bevat diverse aanwijzingen voor de samen-
stelling van bijzondere voedingen.

Een groot aantal tabellen, literatuurverwijzingen per
onderwerp gerangschikt en een index completeren het
geheel.

Uiteraard zijn er wel enkele kanttekeningen te plaat-
sen, maar die doen niets af aan mijn overtuiging dat
het onderhavige boek een plaats verdient in de rij van
veterinaire handboeken. Die opmerkingen betreffen
de kleine letters, waardoor het lezen bemoeilijkt
wordt. Het uitdrukken van de voederwaarde van voe-
ders en de behoeften van de hond aan energie en eiwit:
de auteur kiest voor verteerde energie en verteerbaar
ruw eiwit en wijkt daarin af van de National Research
Council (USA), die in Nutrient Requirements of Dogs
opteert voor beschikbare energie, te berekenen met de
zogenaamde Atwater-eenheden en voor eiwit in plaats
van verteerbaar ruw eiwit. Door die keuze is de verge-
lijkbaarheid van voederwaardecijfers cn opgegeven
behoeften minder eenvoudig. Weinig onderbouwd
vind ik tenslotte de factor 2,3 die de schrijver opvoert
ter vermenigvuldiging van de minimale hoeveelheid
eiwit nodig voor N-evenwicht, om de onderhoudsbe-
hoefte in verteerbaar ruw eiwit van volwassen honden
te berekenen (pag. 119). fJaarmee wordt de werkelijke
behoefte aan eiwit van volwassen honden hoogst-
waarschijnlijk royaal overschat.

De auteur (hoogleraar Interne Geneeskunde, Facul-
teit der Diergeneeskunde, Müchen), heeft zich tot
taak gesteld de inwendige ziekten van de hond en de
kat in een gecomprimeerde vorm te beschrijven voor
studenten en praktiserende dierenartsen. Hiertoe heeft
hij steeds per ziektebeeld een strakke indeling gevolgd
in: aetiologie, Pathogenese, klinisch beeld, diagnose,
differentiële diagnose, therapie en prognose. Bij elk
onderdeel is de informatie zeer bondig, soms zelfs in
telegramstijl, vermeld. Aldus is een boek ontstaan van
300 bladzijden, waarin naast de hoofdstukken met de
aandoeningen van dediverse orgaansystemen, hoofd-
stukken over klinisch onderzoek, voeding, infectie-
ziekten, vergiftigingen, pediatrie en geriatrie zijn op-
genomen. Het boek is geïllustreerd met enkele teke-
ningen en 87 zwart-wit- en 47 kleurenfoto\'s. Als
aanhangsels zijn tabellen met referentiewaarden voor
laboratoriumonderzoek en met doseringen voor me-
dicamenteuze therapieën toegevoegd.
In vrijwel alle hoofdstukken zijn de huidige ziekte-
kundige inzichten op evenwichtige wijze verwerkt,
mede aan dc hand van de relevante literatuur. Slechts
voor een enkel hoofdstuk is dit wat minder goed
gelukt. Dit geldt dan met name voor het hoofdstuk
over de aandoeningen van het zenuwstelsel.
De auteur is stellig in zijn opzet geslaagd. Het is een
boek geworden, waarin op bewonderenswaardig com-
pacte wijze veel informatie is samengebracht. Het is
zeker een verrijking voor het Duitse taalgebied. Ne-
derlandse studenten cn dierenartsen zullen er echter
weinig of geen informatie in aantreffen, die uitgaat
boven hetgeen in dc hier in omloop zijnde dictaten is
vermeld.

Dc laatste jaren is in het kader van de herstruc-
turering van de vleesindustrie veel nagedacht en
gesproken over modernisering van de vlees-
technologie. Daarbij was het zelfs dc vraag in
hoeverre het bedrijfsleven en onderzoekinstel-
lingen in Nederland internationale ontwikke-
lingen goed volgden. Uiteraard zijn er vele con-
tacten en in de onderzoekwereld is de jaarlijkse
bijeenkoirist van de European Meat Research
Workers een goede gelegenheid om kennis en
inzichten uit te wisselen. In Nederland wordt
het vleesonderzoek in belangrijke mate gecoör-
dineerd door de Researchgroep voor Vlees en
Vleeswaren TNO, die op 22 november 1984 zijn
25-jarig bestaan vierde.

Binnen de afdeling Technologie van de Vak-
groep Voedingsmiddelen van Dierlijke Oor-
sprong (de vakgroep is een der leden van de
Researchgroep), is het initiatief genomen voor
de organisatie van een internationaal sympo-
sium getiteld \'Trends in Modern Meat Technol-
ogy\'. Dat symposium is gehouden van 29 ok-
tober tot I november 1984 in de Ernst Sillem
Hoeve in Soest. Er werd door 4Ü personen aan
deelgenomen, die afkomstig waren uit kringen
van onderzoekinstellingen, bedrijfsleven en over-
heid uit binnen- en buitenland. Er werden in
totaal ca. 25 voordrachten gehouden, waarbij
onderwerpen als robotisering cn computerise-
ring, beide in de vleeslijn — dc laatste vooral
ook op het gebied van de koeling — aan de orde
kwamen, evenals moderne technieken als clec-
trostimulatie ter verbetering van de vlecskwali-
tcit, en ook werden nieuwe technologieën voor
de bereiding van bacon en gefermenteerde pro-
dukten uitvoerig bediscussieerd. Als moeilijk,
maar uiterst waardevol, werd ervaren de lezing
van prof Walstra uit Wageningen, die fysisch-
chemische grondslagen besprak van de emulsie-
stabiliteit. Daarop werd door ccn Fransman en
Duitsers ingehaakt, in het bijzonder voor Ic-
verworsttechnologieën. Het verwerken van
warm uitgebeend varkensvlees, het gebruik van
minder zout en de gevolgen van de verlaging
van de pH in levcrprodukten, waren thema\'s die
vanuit een nieuwe visie werden behandeld.
Een hoogtepunt was het bezoek aan UVG Ne-
derland in Oss waar zeer gedetailleerde infor-
matie werd ontvangen over het co-extrusiepro-
ces onder andere voor de bereiding van rook-
worst, knakworst en dergelijke.

De eregast, prof. Niinivaara. gangmaker van dc
jaarlijkse internationale vleescongrcssen cn
grondlegger van het vlecstechnologisch onder-
zoek in Finland, gaf een interessant overzicht
over de betekenis van rendieren voor de vlees-
voorziening in Finland. Ook dat zaken als DFD
aldaar nog zeker niet zijn opgelost. Verrassend
was wel dat PSE met name in Duitsland een veel
omvangrijker probleem is dan in Nederland,
terwijl tegelijkertijd PSE geschikt bleek te zijn
voor meerdere toepassingen dan door menigeen
werd verwacht.

In een slotvergadering werden conclusies en
aanbevelingen aangenomen die een stimulans
zijn voor het lopend en toekomend vlecstechno-
logisch onderzoek. Het ligt in de bedoeling dat
de voordrachten en discussies begin volgend
jaar gepubliceerd zullen worden door PUDOC
te Wageningen.

Ter herinnering aan de Nederlandse triicrobio-
loog prof. dr. ir. Albert Jan Kluyver wordt door
de Nederlandse Vereniging voor Microbiologie
eenmaal in de twee jaar de Kluyverprijs uitge-
loofd. De prijs, beschikbaar gesteld door Gist-
Brocades NV te Delft, bestaat uit een bedrag
van vijfduizend gulden.

Met het toekennen van deze prijs wordt beoogd
in brede kringen de belangstelling voor de
microbiologie in de ruimste zin te vergroten en
jonge beoefenaars van deze wetenschap aan tc
sporen tot zelfstandig onderzoek.
Meedingen naar de prijs kunnen personen die
bij het verstrijken van de inzendtermijn de leef-
tijd van .35 jaar nog niet hebben bereikt en die
het onderzoek waarop de inzending is geba-
seerd geheel of goeddeels hebben verricht in
Nederland of Nederlandstalig België.
De deelnemers dienen hiertoe een door henzelf
in de Nederlandse of Engelse taal gestelde
schriftelijke verhandeling over ccn microbiolo-
gisch onderzoek in te zenden. De verhandeling
mag mede gebaseerd zijn op recent gepubliceerd
werk van de inzender of op een door hem of
haar geschreven proefschrift. In die gevallen
dient een vijftal overdrukken c.q. exemplaren
bijgesloten te worden. De verhandeling en dc
bijgevoegde stukken dienen zodanig gepresen-
teerd te worden dat de commissie, die door het
Bestuur van de Nederlandse Vereniging voor
Microbiologie wordt benoemd om de inzen-
dingen te beoordelen, zich een goed beeld kan
vormen over de betekenis van het werk dat voor
de beoordeling wordt voorgedragen.

Inzendingen moeten vóór 15 september 1985 in
het bezit zijn van het Bestuur van de Neder-
landse Vereniging voor Microbiologie, secreta-
ris mevr. drs. W. J. van Leeuwen, Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Post-
bus 1, 3720 B.A Bilthoven. Het reglement voor
de inzendingen voorde prijs kan bij het Bestuur
worden aangevraagd.

Vóór 1 maart 1986 zal worden bekend gemaakt
welke inzending wordt bekroond.
Dc prijswinnaar is gehouden om het werk dat
door hem of haar is ingezonden te bewerken tot
een publikatie die als zodanig zal worden opge-
nomen in het \'Zilveren Boek\', waarin alle be-
kroonde inzendingen worden verzameld. De
prijswinnaar dient binnen twee maanden na de
bekendmaking van de uitslag de bewerking als
hiervoor bedoeld in te zenden aan het Bestuur
van de Nederlandse Vereniging voor Microbio-
logie. Dc prijswinnaar stemt erin toe dat de
bovenbedoelde bewerking wordt opgenomen in
het tijdschrift \'Antonie van Leeawenhoel<\'.
Door Gist-BrocadesNV zullen ten behoeve van
de leden van de Nederlandse Vereniging voor
Microbiologie overdrukken van de bewerking
tcr beschikking worden gesteld.

Met ingang van januari 1985 wordt er op de
Universiteitskliniek voor Kleine Huisdieren tc
Utrecht intensiever aandacht besteed aan pa-
tiënten met tandheelkundige problemen. Deze
ontwikkeling komt voort uit de constatering dat
binnen de diergeneeskunde de tandheelkunde
dringend aandacht behoeft.
Ook willen wij er dc nadruk op leggen, dat
tandheelkundige behandelingen bij dieren te
allen tijde onder diergeneeskundige verantwoor-
delijkheid dienen te worden verricht.
Voorlopig zal één poli-ochtend per weck spe-
ciaal beschikbaar zijn voor problemen in de
mondholte.

Hierbij vragen wij uw medewerking om daar-
voor in aanmerking komende patiënten naardc
kliniek te verwijzen.

Meer vrouwen dan mannen
onder eerstejaars-studenten
Rijksuniversiteit te Utrecht

Voor het eerst in de geschiedenis van de Rijks-
universiteit te Utrecht is het aantal vrouwelijke
eerstejaars-studenten groter dan het aantal man-
nelijke. In totaal vormen de vrouwelijke studen-
ten 51,6% van het aantal eerstejaars in 1984/85.
Dit blijkt uit de officiële 1 december 1984-telling
van inschreven studenten aan de Rijksuniversi-
teit te Utrecht.

Hoewel hiermee een mijlpaal is bereikt in de
emancipatie van vrouwelijke studenten, is toch
niet sprake van een plotsklapse ontwikkeling.
Het aantal vrouwen is sinds het begin van de
jaren \'70 jaarlijks met enkele procenten ge-
groeid. Opvallend is de groei bij traditioneel
\'mannelijke\' studierichtingen. Bij Geneeskunde
en Farmacie is het aantal vrouwelijke eerste-
jaars nu royaal groter dan het aantal mannen
(respectievelijk 62 en 68%).
Op de totale studentenbevolking van de RUU
vormen dc vrouwen nog de minderheid, maar
dat lijkt slechts een kwestie van tijd: de achter-
stand uit het verleden wordt snel weggewerkt.
Op het punt van de studieresultaten lijkt van een
achterstand ook geen sprake meer. Kwam het in
het verleden nogal eens voor dat vrouwen hal-
verwege de studie staakten, de laatste vijfjaar is
het aantal vrouwen dat de studie met succes
afrondt zelfs een procentje groter dan dat van
hun mannelijke collega\'s.

Per I maart 1985 zal het Bureau Registratie
Diergeneesmiddelen worden gevestigd tc Wa-
geningen, en wel in het RIKILT-gebouw,
Bornsestecg 45, tel. 08370-19110.
Het postadres zal voorshands zijn: BRD, p/a
RIKIl.T, Postbus 230,6700 AE Wageningen.
Ook alle stukken bestemd voor het Secreta-
riaat van de Receptuur Commissie LKB Ge-
medicineerd Voedergelieve men aan dit adres
te richten.

Bestudering van afwijkend gedrag toont aan:
het aanbinden van fokzeugen is onbedoelde
dierenmishandeling

\'Fokzeugen worden onbedoeld wreed behan-
deld en lijden mentaal zwaar. Je kunt dieren wel
belasten, maar bij het aanbinden van varkens ga
je over de grens. Je mag het dierenmishandeling
noemen\'. Prof. dr. P. R. Wiepkema, die het
dier-gedragsonderzoek aan dc Landbouwhoge-
school leidt, durft zich deze uitspraak te permit-
teren, nu recent onderzoek duidelijk heeft ge-
maakt waarom zoveel fokzeugen afwijkend
gedrag (stereotypieën) vertonen zoals stangbij-
ten en op de ketting kauwen. Gebleken is dat ze
die handelingen alsmaar repeteren (soms wel
tien uur per dag) omdat hun hersenen dan een
rustig makende stof (endorfine) gaan produce-
ren. Daaraan raken ze verslaafd. Het is een
ongezonde situatie die bovendien van de dieren
veel energie vraagt en die voor de boer dus
economisch niet aantrekkelijk kan zijn.

Het onderzoek naar afwijkend gedrag bij aan-
gebonden zeugen is een paar jaar geleden gestart
door Gregg Cronin uit Melbourne in Australië
die toen met de beurs van de Australische var-
kensindustrie en van een onderzoeksinstituut bij
de Landbouwhogeschool promotie-onderzoek
kwam doen. Hij heeft onder andere met een
tiental varkens gewerkt, waarbij hij eerst het
gedrag vanaf het eerste aanbinden nauwlettend
bestudeerde. Hctgingerom te onderzoeken hoe
stereotiepe handelingen zich ontwikkelen. Die
handelingen worden door de dieren steeds her-
haald en zijn ogenschijnlijk zinloos.

Als de dieren voor het eerst aangebonden
worden verzetten ze zich. Daarna lijken ze zich
erbij neer tc leggen en vervolgens beginnen ze
met stangbijten of aan kettingen te rukken en te
kauwen. Elk dicr ontwikkelt zijn eigen reeks
van handelingen die het meestal in dezelfde volg-
orde alsmaar herhaalt.

Bij het vorderen van het onderzoek kwam de
gedachte op dat de dieren verslaafd leken aan
hun eigen gedrag. En zo kwam men op het idee
dat er weieens morfine-achtigc stoffen in het
spel konden zijn, namelijk endorfines. Die
worden vooral in stress-situaties door de her-
senen geproduceerd en speciaal als er pijn on-
derdrukt moet worden. Als bijvoorbeeld een
paard een praam (een lus) op de bovenlip gezet
krijgt wordt het ongevoelig voor alles en kan
men allerlei noodzakelijke ingrepen doen die
pijn veroorzaken. Iemand die met acupunctuur
behandeld wordt is na de prik ook minder ge-
voelig voor pijn.

Uit de mcdische wetenschap is bekend dat bij-
voorbeeld bij een overdosering van morfine een
\'tegengiP, naloxon genoemd, ingespoten kan
worden. Deze stof remt zeer gericht de werking
van morfine-achtige stoffen waaronder endor-
fine. Dc patiënt is dan in korte tijd buiten ge-
vaar. Bij een gezond persoon doet naloxon
niets. Men wilde dit middel in de proef met de
aangebonden zeugen toepassen cn daarom werd
samenwerking gezocht met een farmacaloog
van het Rudolf Magnus Instituut in Utrecht, dr.
J. M. van Ree.

Als naloxon ingespoten wordt is de uitwerking
binnen vijf ä tien minuten te zien. Een varken
zou dan moeten stoppen met de stereotiepe be-
wegingen omdat naloxon het belonende endor-
fine-effect wegneemt. Cronin diende de proef-
dieren de stof toe en inderdaad stopte het
afwijkende gedrag na korte tijd. Alle tien dieren
reageerden. Een controlegroep die met een zout-
oplossing werd ingespoten reageerde niet. Bo-
vendien bleek naloxon geen invloed te hebben
op normaal gedrag van varkens zoals de ver-
kenning van de omgeving. Hiermee is het ver-
moeden bevestigd dat aangebonden zeugen ste-
reotiepe bewegingen maken om zichzelf te ver-
doven en te kalmeren. Zo kunnen ze uitputings-
verschijnsclen en inwendige beschadigingen,
zoals maagzweren, tegengaan. Die beschadi-
gingen kunnen namelijk ontstaan door stress.
Bekend is bijvoorbeeld dat bij 25% van de kist-
kalveren maagzweren voorkomen. Ook bij deze
dieren is stress waarschijnlijk dc oorzaak.

Heel duidelijk is ook gebleken dat geen dicr
gelijk is aan het andere. Er zijn aangebonden
zeugen die in een paar maanden stabiel worden,
maar ook die onderstress blijven staan cn steeds
nieuw en meer stereotiep gedrag ontwikkelen.
Een gemiddeld dier bestaat niet, dc verschillen
bij zoogdieren zijn net zo groot als bij mensen.
Elk dicr reageert dus ook op zijn eigen wijze op
stress. Zolang ccn dier zelf nog een uitweg kan
zoeken en ook vindt, ondergaat het een veel
korter durende stress dan in vastgebonden toe-
stand. Dat soort stress leidt niet tol afwijkend
gedrag. Eenmaal vastgebonden raakt het dier in
een chronische stress en daardoor totaal van de
wijs.

De conclusie die varkenshouders moeten trek-
ken ligt volgens de onderzoekers voor dc hand:
de varkens moeten op een andere manier ge-
huisvest worden want wat er nu gebeurt is mis-
handeling en cr treedt voor een niet tc verwaar-
lozen bedrag produklieverlies op. Hetzelfde

geldt voor kistkalveren. Ook dierentuinen kun-
nen uit het onderzoek leren.
Voor de varkens wordt al wel gestudeerd op de
mogelijkheid van groepshuisvesting, maar de
boer is daar nog niet aan toe. Het aanbinden
spaart ruimte, geeft overzicht en voorkomt ge-
vechten in de stal. Deze argumenten lijken ech-
ter niet op tc wegen tegen de belasting die de
dieren wordt opgelegd.

Vereende krachten in de
Commissie Geneeskunde van de
Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen

Op 12 september 1984 is de Commissie Genees-
kunde geïnstalleerd door de voorzitter van de
Afdeling Natuurkunde van de Koninklijke Ne-
derlandse Akademie van Wetenschappen
(KNAW). Hij zette daarbij uiteen dat de Com-
missie Geneeskunde moet gaan fungeren als een
breed platform voor de onderzoekers op het
gebied van de geneeskunde. Het brede karakter
van de Commissie blijkt uit haar samenstelling.
Vertegenwoordigers van de (sub)faculteiten ge-
neeskunde, diergeneeskunde en tandheelkunde,
zijn lid van de Commissie. Ook een aantal we-
tenschappelijke verenigingen is in dc Com-
missie vertegenwoordigd. Van de Commissie
maken verder deel uit een aantal personen van-
wege hun specifieke deskundigheid en de leden
van de Sectie Geneeskunde van de KNAW.
Waarnemers van de Stichting FUNGO, de
Hoofdgroep Gezondheidsonderzoek TNO en
de Sectie Geneeskunde van de Academische
Raad/het Interfacultair Overleg Geneeskunde
maken deel uit van de Commissie en haar Be-
stuur. Op deze wijze worden ook in die richting
goede contacten onderhouden.
De Commissie Geneeskunde beschikt boven-
dien vanuit de KNAW over beleidsmatige en
secretariële ondersteuning. Doordat de Com-
missie deel uitmaakt van de structuur van de
KNAW heeft zij ook de mogelijkheid zich via
het Bestuur van de KNAW met een al dan niet
gevraagd advies tot de Minister te wenden.
Tijdens de vergadering werd voorts onder meer
gesproken door de voorzitter van de Sectie Ge-
neeskunde (KNAW), prof. dr. E. Mandema, en
de voorzitter ad interim van de Commissie Ge-
neeskunde, prof. dr. H. K. A. Visser.

De Commissie Geneeskunde krijgt meteen al,
zo bleek bij haar installatie, een belangrijke taak
opgedragen. De Minister van Onderwijs en We-
tenschappen heeft de KNAW verzocht om een
voorstel te doen voor de inhoud van het disci-
piineplan geneeskunde in het bijzonder voor de
onderzoekcomponent ervan. Zoals wellicht be-
kend is behelst een disciplineplan een meerja-
renplan voor de ontwikkeling van een bepaald
wetenschapsgebied, waarin met name aandacht
wordt besteed aan een aantal onderwerpen met
uitwerking op lange termijn. Voor het onder-
zoekbeleid kunnen hier onder meer genoemd
worden het leerstoelenbeleid, interfacultaire taak-
verdeling en dc vorming van zwaartepunten,
de programma\'s voor Voorwaardelijke Finan-
ciering en de verdeling van assistentonder-
zoekers in opleiding. Hierbij dient wel aangete-
kend te worden dat een disciplineplan niet als
een mechanisme voor middelen-toewijzing zal
gaan dienen, maar wel als inhoudelijke onder-
steuning voor het overleg daarover.
De KNAW zal haar voorstellen in eerste instan-
tie moeten voorleggen aan de Colleges van Be-
stuur van de universiteiten. Vanuit het overleg
met de Colleges van Bestuur en met de Acade-
mische Ziekenhuizen en onder verantwoorde-
lijkheid van deze instanties zal uiteindelijk
medio 1986 een integraal disciplineplan genees-
kunde, voor het onderwijs, onderzoek en de
patiëntenzorg, gereed moeten zijn.
De Commissie zal haar activiteiten in eerste
aanleg voornamelijk tot de voornoemde advies-
aanvraag van de Minister beperken. Volgens de
Reglementen behoort het verder onder andere
tot de taken van de Commissie om de menings-
vorming voor de organisatie en de kwaliteit van
het geneeskundig onderzoek te bevorderen, om
symposia, workshops en dergelijke te organise-
ren, om het optimaal functioneren van het ge-
neeskundig onderwijs te bevorderen en om, in
opdracht van de KNAW, in en buiten Neder-
land als vertegenwoordiger van de geneeskun-
dige wetenschappen in Nederland op te treden.
Over de activiteiten van de Commissie Genees-
kunde zal te zijner tijd nog nader verslag
worden uitgebracht.

Door dc Gezondheidsdienst Limburg wordt in
samenwerking met de PTT een informatiesys-
teem ontwikkeld, waarbij het voor een ieder
(boer, voorlichter, prakticus) mogelijk zal zijn
diergeneeskundige informatie betreffende de
nutsdieren op te vragen. Bovendien zal het voor
een prakticus mogelijk worden om met behulp
van een codewoord toegang te krijgen tot dat
deel van het administratieve Gezondheidsdienst-
bestand (laboratorium, sectie, archief e.d.), dat
betrekking heeft op zijn cliëntenbestand.
Dit systeem zal er toe leiden dat informatie over
een bepaald bedrijf veel eerder bij de betref-
fende prakticus belandt,en dat al deze informa-
tie 24 uur per dag beschikbaar is. Voor boeren
betekent dit Viditel-systeem, dat actuele infor-
matie betreffende de nutsdierseetor, ten alle
tijde opvraagbaar is.

Tevens zal door het gebruik van de tweeweg-
communicatiemogelijkheden die dit systeem
biedt, ook informatie in omgekeerde richting,
dus naar de Gezondheidsdienst toe, verstrekt
kunnen worden. Aanvragen voor bedrijfsbe-
zoeken, inlichtingen over nieuwe ontwikkelin-
gen in bijv. stallenbouw, bedrijfsgegevens en
dergelijke kunnen zo 24 uur per dag naar de
Gezondheidsdienst worden gestuurd.
Op het ogenblik kan op Viditel-pagina 6916 hel
proeftestand, dal voor iedereen toegankelijk is,
worden aangetroffen. In de komende maanden
zal in nauw overleg met de informatie-afnemers
worden bekeken, welke wensen en indeeën nog
moeten worden vervuld. Buiten-Limburgse
reacties zijn vanzelfsprekend bij ondergeteken-
de eveneens welkom.

Met ingang van I februari 1985 is drs. T. Kalff
(econoom) tol voorzitter benoemd van de direc-
tie van Intervet International te Oss, onderdeel
van Akzo Pharma. Hij was reeds vice-voorzitter
van deze diergeneeskundige Pharmagroep.

De vierde uitgave van het Repertorium dierge-
neesmiddelen ligt thans voor u en ook deze
editie verschaft weer méér informatie dan de
vorige. Vele, eerder gepubliceerde preparaat-
vermeldingen zijn in gewijzigde vorm opge-
nomen; daarnaast bevat deze editie een reeks
nieuwe produktieksien als gevolg van verdere
ontwikkelingen in de veterinair-farmaceulische
industrie.

Deze ontwikkelingen hebben ook geleid tol uit-
breiding en aanpassing van de inleidingen en
van de rubrieksindeling, terwijl een Toelichting
op de preparaatteksten (zie hierna) de leesbaar-
heid van deze teksten ten goede komt.
Het is aan te raden deze vierde uitgave te raad-
plegen, aangezien vorige edities niet meer up to
date zijn.

Het Repertorium diergeneesmiddelen verschaft
de dierenarts een inventarisatie van in Neder-
land verkrijgbare diergeneesmiddelen. De ru-
bricering vergemakkelijkt het zoeken naar de
desbetreffende informatie.
In deze uitgave zijn diergeneesmiddelen ver-
meld, die in de handel worden gebracht door
alle bij de FIDIN (Vereniging van Fabrikanten
en Importeurs van Diergeneesmiddelen in Ne-
derland) aangesloten leden en/of ondernemin-
gen die bij de Nefarma (Nederlandse Associatie
van de Farmaceutische Industrie) zijn aangeslo-
ten.

Het Repertorium diergeneesmiddelen verschaft
naast tnerk-, en fabrikantennamen gegevens
over samenstelling, eigenschappen, indicaties,
contra-indicaties, bijwerkingen, voorzorgen,
toedieningswijze/dosering, houdbaarheid en
verpakking. De vermeldingen zijn door de re-
daktie gerubriceerd in 21 hoofd- en ongeveer 95
ondergroepen, die veelal zijn voorzien van een
inleiding ten dienste van een goede oriëntatie
over dc toe te passen diergeneestniddelen.
In principe zijn die produkten vermeld die door
bijsluiter en verpakking als diergeneesmiddel
herkenbaar zijn. Voor informatie over genees-
middelen voor humaan gebruik, die ook bij die-
ren worden toegepast, wordt verwezen naar het
Reperloriutn farmaceutische specialités, dat
bij veterinaire toepassing weliswaar beperkt
hanteerbaar is.

De deelnemende farmaceutische ondernemin-
gen hebben het mogelijk gemaakt het Reperto-
rium diergeneesmiddelen ter beschikking te
stellen aan alle in Nederland gevestigde prakti-
zerende dierenartsen. Studenten diergenees-

kunde die voor het kandidaatsexamen zijn ge-
slaagd, komen eveneens voor toezending in
aanmerking. Aan een aantal Vakgroepen van
de Faculteit der Diergeneeskunde wordt het
Repertorium diergeneesmiddelen beschikbaar
gesteld.

De uitgever heeft getracht met deze editie zoveel
mogelijk aan de informatiebehoefte van de die-
renarts te voldoen. Zij is daarom zeer erkente-
lijk voor kritiek en suggesties ter verbetering
van dc nog volgende uitgaven.
Dat deze vierde uitgave van het Repertorium
diergcneesmidelen veelvuldig zal worden ge-
raadpleegd, is de wens van de leden van dc
Vereniging van Fabrikanten en Importeurs van
Diergeneesmiddelen in Nederland (FIDIN).

Collega\'s uit verscheidene landen uit Europa
hebben het initiatief genomen de European So-
ciety of Veterinary Urology op te richten.
De oprichtingsvergadering zal gehouden wor-
den op een bijeenkomst, voorafgaande aan de
\'Voorjaarsdagen 1985\' in het RAl-Congresccn-
trum tc Amsterdam.

Geïnteresseerden worden opgeroepen aanwezig
te zijn op deze bijeenkomst op 25 april 1985
vanaf 15.00 uur om:

— tc bespreken wanneer en waar wetenschap-
pelijke- en leden-vergaderingen gehouden
zullen worden;

Verder zal dc mogelijkheid geboden worden re-
sultaten van onderzoek te presenteren, en te
discussicren over blaassteen-analyse en de be-
handeling met behulp van commerciële voe-
ders.

Aanmelding voor voordrachten; prof dr. J.
Grondalen, Veterinary College of Norway, Ul-
levalsvcicn 72, Oslo 4, Noorwegen.
Inlichtingen aan de inschrijfbalie op 25 april
1985 vanaf 14.00 uur.

Het landbouwkundig onderzoek naar andere
huisvesting voor leghennen, als alternatief voor
dc gangbare systemen, dal in 1990 mocl worden
afgesloten, is in ccn nieuwe fase gekomen. Naar
praktijkomstandigheden zal cr namelijk een
proefstal gebouwd worden volgens het zoge-
naamde ctage-huisvcstingssystecm. De kosten
van aanleg van dc stal zijn driekwart miljoen
gulden. De proefstal wordt geplaatst in Beek-
bergen bij \'t Spelderholt (Centrum voor onder-
zoek en voorlichting voor de pluimveehoude-
rij).

Dc betrokken instanties van het ministerie van
Landbouw en Visserij (\'t Spelderholt cn het In-
stituut voor Mechanisatie en Gebouwen
(IMAG) tc Wageningen) besteden samen per
jaar bijna ƒ 1 miljoen aan het onderzoek. Dc
Commissie Welzijn Landbouwhuisdieren neemt
ook deel aan dc financiering van dc proefstal.
Voor dc komende jaren zullen extra personeel
en financiële middelen ter beschikking worden
gesteld om te trachten de nog bestaande ge-
dragskundige, produktietechnische en arbeids-
technische problemen tot een oplossing te bren-
gen.

In het ctage-huisvcstingssystecm, dat in Wage-
ningen cn Beekbergen is ontwikkeld, kunnen de
dieren vrij rondlopen. Boven de stalvloer met
strooisel zijn enkele verdiepingen met zitstok-
kcn, voerbakken en drinknippcls. In deze voliè-
rc-achtige huisvesting beschikken dc hennen
bovendien over legnesten waarin ze ongestoord
hun ei kunnen leggen. Dc proeven met proto-
typen van dczc inrichtingsvorm geven, zowel
ten aanzien van het gedrag, als in economisch
opzicht, een dermate gunstig resultaat dat een
verdere uitbouw op sem i-praktijkschaal verant-
woord wordt beschouwd.
Sinds 1975 beproeven beide instellingen samen
met de Stichting Pluimvccproefbedrijvcn ook
nog dc mogelijkheden van ccn beter aan het
gedrag van leghennen aangepaste kooi. Deze
kooi is voorzien van zitstokken, ccn leg- en een
zandbak. Uit dc beproeving van verschillende
proto-typcn blijkt, dat ecn verbetering voor het
uitvoeren van bepaalde gedragingen van de die-
ren kan worden bereikt. Het gebruik van zand-
bakken levert echter nogal wat problemen op
voor de pluimveehouder. Hij heeft ook weinig
overzicht op zijn dieren. Het onderzoek met
deze gedragskooien dat in ons land, maarook in
andere Europese landen plaatsvindt, zal eerst
worden geëvalueerd alvorens de proefnemingen
eventueel worden voortgezet.

Op woensdag 3 april a.s. zal onder auspiciën van de
Veterinaire Dienst van het Ministerie van Landbouw
en Visserij en de Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde
en Buitenpraktijk van de Faculteit der Diergenees-
kunde van de Rijks Universiteit Utrecht een sympo-
sium worden gehouden over epidemiologie, waaraan
de volgende titel is gegeven:

\'Epidemiologie: een onmisbaar insirumeni in de ge-
zondheidszorg voor dieren\'.

Opening; proL dr. S. G. van den Bergh, Rijks
Universiteit Utrecht, Dekaan van dc Faculteit
der Diergeneeskunde.

Inleiding op het Symposium; dr. M. .1. Dobbe-
laar, Directeur van de Veterinaire IDienst.
Rondgang door de epidemiologie; proL dr. F.
de Waard, Rijks Universiteit Utrecht, Facul-
teit Geneeskunde, Vakgroep Algemene Ge-
zondheidszorg, RIVM.
Pauze.

Epidemiologische aspecten van bio- en data-
banken; drs. P. A. I Lvan Noord, Preventicon,
Utrecht.

14.00 Epidemiological studies using computerized
data bases; dr. M. V. Thrusfield, Department
of Animal Elealth, University of Edinburgh.
14.45 Pauze.

15.15 How to analyse a pig data base for epidemio-
logical research purposes; dr. P. Willeberg,
Department of Forensic and State Veterinary
Medicine, Royal Veterinary and Agricultural
University, Copenhagen.

Discussie; o.l.v. dr. P. LecHang, Secretariaats-
team Dierlijke Produktie van de Nationale
Raad voor Landbouwkundig Onderzoek.
Conclusies; proL dr. A. Brand, Faculteit der
Diergeneeskunde Vakgroep Bedrijfsdiergenees-
kunde en Buitenpraktijk, Rijks Universiteit
Utrecht.
Sluiting.

Het symposium zal worden gehc^uden in het .laar-
beurs Congrescentrum te Utrecht.
De congreskosten bedragen, inclusief lunch, ƒ 25,—
per persoon.

Aanmelding is tot en met 27 maan a.s. telefonisch
mogelijk onder tel. no. 070-793109, Veterinaire
Dienst.

Voor nadere inlichtingen omtrent het symposium
kunt u zich wenden tot de heer G. J. Bos, Veterinaire
Dienst, Postbus 20401, 2500 EK \'s-Gravenhage, tele-
foon 070-793109.

Het Bestuur van de Nederlandse Vereniging voor
Microbiologie nodigt alle belangstellenden uit tot het
bijwonen van de Kluyver Herdenkingsrede welke zal
worden uitgesproken op vrijdag 10 mei 1985 in het
Aulagebouw van de Technische Hogeschool te Delft
door proL dr. fL Veldkamp (Laboratorium voor
Microbiologie, Rijksuniversiteit Groningen), onder
de titel: \'Microbiele interacties in veld en laborato-
rium\' en de daaraan voorafgaande posterpresentatie
rond het thema \'Microbiele Oecologie\' verzorgd door
de secties van de Vereniging.
Opening door de voorzitter om 13.30 uur.
Posterpresentatie: 13.45 uur.
Herdenkingsrede: 16.15 uur; na alloop receptie
Plaats: Aulagebouw van de Technische Hogeschool.
Mekelweg 1, Delft.

Inliehiingen: Secretariaat van de Nederlandse Vereni-
ging voor Microbiologie, Rijksinstituut voor Volks-
gezondheid en Milieuhygiëne, Postbus 1, 3720 BA
Bilthoven, tel. 030-742105.

Op 31 mei a.s. zal in het Congresgebouw te Den Haag
een symposium over het thema: \'f-\'ytofarmaka en Fy-
totherapie\' worden gehouden. Dit symposium wordt
georganiseerd door de Sectie Farmaeognosie, RU
Utrecht, in samenwerking met de firma Biohorma te
Elburg.

Het voordrachtenprogramma bestrijkt naast natuur-
wetenschappelijke, medische, sociaal-culturele aspec-
ten, ook de belcidsproblematiek in Nederland.
Als sprekers zullen optreden: proL dr. Baerhcini
Svendsen (Leiden). proL dr. A. Vlietinck (Antwer-
pen), proL dr. H. Wagner(Münchcn). proL dr. S. H.
Kemper (Munster), dr. C. W. Aakster (Groningen).
proL L. Pauling (California, USA), dr. A. Vogel
(Zwitserland) en de heer L. L. Marselis (Nederland).
Opgave voor deelname kan schriftelijk en telcfoni.sch
geschieden bij mevr. M. .). T. A. de Jongh, secreta-
resse Vakgroep Farmaceutische Chemie en Farma-
eognosie, Catharijnesingel 60, 3511 GH Utrecht, tel.
030-332316, toestel 220.

Deelnemerskosten zijn ƒ85,— per persoon, voor stu-
denten ƒ40,—, waarbij inbegrepen zijn koffie, thee,
lunch, borrel èn hetsymposiumboek met de volledige
teksten van de voordrachten.

I\'he importance of animal health to world food sup-
plies can scarcely be overstated. The safeguarding of
the health status of national herds and stocks is of
major economic importance internationally, both in
the context of domestic food supplies and in the world
trade of food products and breeding stock,
■fhe programme presents scicntific and technological
advances in the fields of animal health and productiv-
ity in an international perspective and seeks to draw
common understanding of the way in which scientific
advance and application can contribute to progress in
animal production.

The first part of the programme will be held at Robin-
son College. Cambridge, including a day at the Insti-
tute of Animal Physiology at Babraham.
The second part will be held at the Royal Internatio-
nal Agricultural Show, the world\'s most comprehen-
sive and technically aware agricultural trade fair.

This session reviews the current health status and
control procedures, first in the EEC and then from a
world-wide standpoint, followed by a paper on the
definition of priorities in a world perspective,
fhe session concludes with a consideration of the
programme of research and application developed at
the International Livestock Centre for Africa (I LC A).
Chairman: Sir William Henderson (Formerly Secre-
tary of the Agricultural Research Council).
Chairman\'s Introduction

Progress - A European Review; H. J. Bendixen,
Commission of the European Communities, Brussels.
Progress - A World Review; R. B. Griffiths, recently
Director of Animal Production & Health Division,
Food and Agriculture Organisation, Rome.
Priorities for Animal Health. Research and Produc-
tion Programmes; M. Walshc, Chief Livestock Advi-
sor, World Bank, Washington,
fhe International Livestock Centre for Africa - cur-
rent research and applications; Chairman, Program-
me Committee, ILCA.

Session 2 presents a selection of the current advances
which have been made at tJnited Kingdom research
establishments concerned with animal health and
productivity. It is complemented by a poster session
rcllecting a wider field of interest.
Session 2 (a) Scientific Advances in Animal Behav-
iour and Reproductive Physiology.
Chairman: B. A. Cross, Director, Institute of Animal
Physiology, Babraham, Cambridgeshire.
Animal Behaviour in Relation to Welfare; B. A. Bald-
win. Head of Behavioural Physiology.

Animal Breeding - advance in reproductive physio-
logy; E. J. C. Polge. Head of Animal Research Sta-
tion.

New Developments in the Control of Avian Coccidio-
sis; Head of Department of Parasitology, Houghton
Poultry Research Station.

African Swine Fever; P. J. Wilkinson, Head of Expe-
rimental Pathology, The Animal Virus Research In-
stitute.

This session continues the presentation of relevant
United Kingdom science, but with presentations in
the context of international advances in related fields
with special reference to practice.
Chairman: Professor P. M. Biggs, Director: Hough-
ton Poultry Research Stations, Huntingdon.
Advances in fJiagnostic Techniques; M. Dawson, Vi-
rology Department, Central Veterinary Laboratory,
Weybridge.

Current Progress in the Manipulation of Animal
Growth; Professor G. E. Lamming, Head of Animal
Physiology, University of Nottingham.
Advances in Veterinary Parasitology; Professor E. J.
L. Soulsby, School of Veterinary Medicine, Cam-
bridge University.

The Relationship between Animal Health and Hou-
sing Environment; Professor A. J. F. Webster, De-
partment of Animal Husbandry, University of Bris-
tol.

This session seeks to distil the experience in the United
Kingdom and elsewhere in developing schemes to
safeguard the health and productivity of national
flocks and herds with reference to both statutory and
voluntary control measures.

The Control and Eradication of Animal Diseases by
Statutory Methods; J. G. Loxam. Director, Veteri-
nary Field Services, MAFF.

Health Programmes (Official and Private); A. J. Ste-
vens, Director, Veterinary Laboratories, MAFF.
Health Programmes in Developing Countries; J. M.
Scott, Animal Health Advisor, Overseas Develop-
ment Administration.

Much scientific innovation in agriculture relies for its
field application on the uptake of appropriate pro-
ducts and systems. This session examples the con-
tribution made by commercial companies to the ap-
plication of science to practice as a contributory
factor to agricultural progress.
Chairman: B. D. Hoskin. Head of Group Corporate
Affairs. Coopers Animal Health Limited.
Advances in Vaccine Production; G. Dougan, Head
of Bacterial Genetics, Wellcome Biotechnology Limit-
ed.

The Role of the British Technology Group in the
Commercial Development and Uptake of Scientific
Advance; J. C. Cain, Deputy Chief Executive, British
Technology Group.

Assessment Criteria and Investment Strategy - a
Company View; D. G. McBeath, Technical Director,
Hoechst (UK) Limited.

Total Farm Production Modelling; K. A. K. Poole,
Agricultural Information Technology Manager, AIT
Business, ICI pic.

Delegates will be accommodated in comfortable
single study bedrooms. All rooms at Robinson Col-
lege have private bathrooms. Bar, lounge facilities
and car parking available.
Cost

1. Non-refundable registration fee, including one
copy of the published papers £ 185.

2. 6 Night\'s accommodation, meals, internal trans-
port and admission to the Royal International
Agricultural Show £ 265.

3. If delegates wish to take advantage of the opportu-
nity to spend more time at the Royal International
Agricultural Show, they can do so by reserving ac-
commodation for additional nights at £ 15.00 per
night (including breakfast).

4. For delegates wishing to attend the Symposium on
a daily basis, (Cambridge only) i.e. without overnight
accoinmodation, the charge would be £ 50 per day.
(Lunch, Dinner, Coffee, Tea and Conference charges
inclusive)

(Note: Delegates will be responsible for their own
travel to and from the Symposium.)
Parlicipalion

Applications for participation, together with full
payment in pounds sterling, must reach the Sympo-
sium organisers by Monday, 29th April 1985. Further
copies of the Programme/Registration Form are avail-
able on request.

Information: Mrs. S. Taylor, Royal Agricultural So-
ciety of England. National Agricultural Centre,
Stoneleigh.Kenilworth, Warwickshire, England CV8
2LZ. Telephone: Coventry (0203) 555100, Telex:
31697.

Foodborne infections and intoxications remain to be
a worldwide problem. The 2nd World Congress is
meant to further explore possibilities of surveillance
and control of foodborne diseases. This is in line with
the recommendations of the 1st World Congress in
1980 to meet at regular intervals for international
exchange of theoretical and experimental findings.

Professional formation and training in food hygiene
Consumer education and guidance.

The Congress has been designed as a multi-disciplin-
ary activity. It addresses scientists of medicine and
veterinary medicine, microbiologists, toxicologists,
food chemists, food technologists; representatives of
the public health and veterinary public health ser-
vices, of food trade and industry and of the consu-
mers\' organizations.

Generalsekretariat Weltkongreß, c/o Institut für Ve-
terinärmedizin, Postfach 3.3f)013, D-lOO Berlin 33.
COC, Kongreßorganisation GmbH, Postfach 460440,
D-1000 Berlin 46.

Het is alweer enige tijd geleden sinds de Ge-
zondheidsraad het rapport over congenitale
(aangeboren) toxoplasmose heeft uitgebracht.
Uiteraard werd cr toen in de kranten aan deze
ziekte nogal wat aandacht geschonken. Het
rapport werd opgesteld door een commissie van
dc raad. Toxoplasmose is ecn zoönose die ver-
oorzaakt wordt door een parasiet, de protozo
Toxoplasma gondii.

Ziekten voorkomend bij mensen die berusten
op infecties die hun oorsprong hebben bij al dan
niet zieke, smctstofdragende/smetstofuitschci-
dende dieren, worden zoönosen genoemd. Bij
de opstelling van het rapport was de VHl mede
betrokken en wel in dc persoon van de heer drs.
C. .1. Vermeulen, Veterinair Inspecteur van de
Volksgezondheid in algemene dienst cn hoofd
van de sectic Zoönosen en Onderzoek. Hij was
adviserend lid van deze commissie. In het kader
van activiteiten op het gebied van de Veterinaire
Volksgezondheid schenkt dc VHI aandacht aan
de Toxoplasma-infectic bij dieren, teneinde zo
mogelijk ccn bijdrage te kunnen leveren aan het
verminderen van het toxoplasmose-probleem
bij de mens. Veel onderzoek wordt daartoe gc-
initiccrd dat wordt uitgevoerd bij het Rijksinsti-
tuut voor Volksgezondheid cn Milieuhygiëne.

Toxoplasma gondii is een obligaat-intracellu-
lairc protozoairc parasiet die bij dc mens cn
zeer wartnblocdige diersoorten kan voorkomen.
Een protozo is een ééncellig \'dierlijk\' organis-
me. Obligaat-intracellulair wil zeggen, dat het
organisme zich uitsluitend in dc cellen van dc
gastheer (mens cn dier) vermeerdert. Het orga-
nisme werd voor het eerst goed beschreven in
1908 door Nicolleen Manceaux. Zij vonden het
in Noord-Afrika in dc hersenen van een knaag-
dier, dc wocstijnrat (C.tenodaetylus gondi) en dc
verwekker wordt daarom Toxoplasma gondii
genoemd.

Toxoplasma komt over de hele wereld voor cn is
aanleiding tot een van de meest voorkomende
parasitaire infecties in vooral de ontwikkelde
landen. Dc parasiet kent een geslachtelijke en
een ongeslachtelijke vermeerdering. De geslach-
telijke vermenigvuldiging vindt plaats in de
darm van geïnfecteerde katten en katachtigen,
waarna gedurende korte tijd (2—3 weken) en
dat alleen na een eerste infectie, met de faeces de
zogenaamde oöcysten worden uitgescheiden.
Deze oöcysten worden na een paar dagen sporu-
leren (rijpen) infectieus en blijven dat zeer lang
(2 jaar). Ze zijn zeer resistent tegen uitwendige
omstandigheden. Opname van gesporuleerde
oöcysten geven bij mens cn dier (prooidieren
van de kat, landbouwhuisdieren) een Toxoplas-
ma-infectie. Ongeslachtelijke vermeerdering
kan plaatsvinden met daarna ontstaan van cys-
ten in organen cn spieren, zgn. weefselcysten.
Een cyste is een soort rustfase van de parasiet,
die echter jaren lang in leven kan blijven.

Besmettingswegen voor de mens
1 n dc praktijk bestaan er drie besmettingsmoge-
lijkheden, namelijk:

3. besmetting van dc ongeboren vrucht via dc
aanstaande moeder (congenitale besmet-
ting).

Dc meeste mensen in Nederland maken in dc
loop van hun leven een Toxoplasma-infectic
door, zonder dat het aanleiding geeft tot ziekte-
verschijnselen, dat wil zeggen het ontstaan van
de ziekte toxoplasmose. Wel bezit 60% van dc
mensen in zijn bloed antistoffen tegen de para-
siet. Infectie via oöcysten geschiedt, hetzij door
rechtstreeks contact met infccticuzc kattefac-
ces, hetzij indirect door contact met bijv. aarde
waarin kattefacces is gedeponeerd of door het
nuttigen van met dergelijke aarde of kultcfacccs
verontreinigde produkten, die rauw worden ge-
geten (zoals bepaalde groenten). Het aantal
oöcysten uitscheidende katten is echter zo ge-
ring dat daarmede het hoge percentage infecties
bij de mens niet kan worden verklaard. Cysten
in het spierweefsel van slachtdieren zijn hoogst
waarschijnlijk dc voornaamste bron van infec-
tie, ook voor het geven van klinische toxoplas-
mose bij de mens.

Vele mensen werden in hun leven geïnfecteerd.
DcToxoplasma-infectie verloopt meestal onop-
gemerkt of weinig opvallend met wat koorts cn
zwelling van lymfklieren, maar ook kan zij ge-
paard gaan met koorts, keelpijn, spierpijn,
hoofdpijn, exantheem, leverzwelling cn alge-
mene malaise.

In zeldzame gevallen ontstaan ernstige com-
plicaties, zoals myocarditis en encephalitis en
kan de ziekte een dodelijk verloop hebben.
Ingeval een actieve Toxoplasma-infectie bij een
zwangere (niet immune) vrouw ook de ongebo-
ren vrucht bereikt en deze besmet, kan dit ern-
stige gevolgen met zich meebrengen voor de
gezondheid van dat ongeboren kind, soms zelfs
onverenigbaar met leven en leidend tot spon-
tane zwangerschapsonderbreking (abortus).
Tijdens de zwangerschap opgelopen Toxoplas-
ma-infectie kan na de geboorte aanleiding zijn
tot het ontstaan van onder meer ernstige oog-
afwijkingen.

Bij schapen cn geiten, zeer gevoelige dieren voor
de infectie, is ook abortus bekend.
Hebben mens en dier eenmaal een infectie
doorgemaakt, dan zijn zij daarna ongevoelig
geworden voor herinfectie.

Aangezien wordt aangenomen dat het meren-
deel van de infecties bij dc mens het gevolg is
van consumptie van besmet vlees, rijst de vraag
of er op het terrein van de vleeskeuring iets kan
worden gedaan om het risico voor dc mens tc
doen verminderen.

Helaas staat dc vleeskeuring geen betrouwbare
en praktische methode ten dienste in slachthui-
zen om deze infectie aan te tonen.
Ter oriëntatie werd enige jaren geleden in op-
dracht en ten laste van dc VHI onderzoek naar
het voorkomen van antilichamcn ten opzichte
van Toxoplasma gondii in landbouwhuisdieren
verricht.

Dc bcsmettingspercentagcs blijken tc zijn: paard
(7%), rund (22%), schaap (.30%), varken: mest-
varken (0%), zeugen (I l%)cn pluimvee: kippen
met vrije uitloop (30%), braadkuiken (0%) cn
batterij-legkip (0%).

Onderzoek bij katten heeft ook plaatsgevon-
den: 64% bleek positief, echter was slechts 0,4%
uitscheidcr van oöcysten.

Uit vergelijking met resultaten van eerder ver-
richt onderzoek blijkt een duidelijke daling van
de besmettingsgraad bij landbouwhuisdieren
waarneembaar, met name bij varkens en pluim-
vee. Zoals reeds vermeld, spelen katten, vooral
jonge katten, een grote rol bij de verspreiding
van Toxoplasmaparasieten via contaminatie van
het milieu door uitscheiding van oöcysten met
de ontlasting. De moderne intensieve veehou-
derij en met name de varkens-cn pluimveehou-
derij nu zorgt voor een geringer besmcttings-
pcrcentage onder landbouwhuisdieren. Immers
de wijze van houden van de dieren doet de kans
op infectie vanuit het milieu drastisch vermin-
deren. Onderdruk van de publieke opinie vindt
het op meer traditionele wijze houden der die-
ren weer ingang. Scharrelkip en scharrelvarken
zijn een begrip geworden.
Voor dc VHI is hierbij oplettendheid geboden.
Vrije uitloop in het milieu voor varken en kip
betekent immers kans op een infectie (zie ge-
noemde percentages). In het \'Meerjarenactivi-
teiten programma 1985-1989\' van de VHI is
daarom momenteel een tweetal projecten opge-
nomen inzakeToxoplasma-ondcrzoek. Eénspe-
ciaal bij scharrelvarkens en één meer algemeen
in materiaal van dierlijke herkomst en tnilieu.
Terugdringen vande infectie bij landbouwhuis-
dieren op de boerderij zal niet gemakkelijk zijn.
maar zal moeten worden nagestreefd. In het
kader van de Integrale Ketenbewaking (1KB)
zal de VHI hier zeker op aandringen, aangezien
de vleeskeuring thans geen uitkomst kan bie-
den.

Scheiding van serologisch negatieve en posi-
tieve dieren is weliswaar mogelijk, maar is niet
realistisch.

Uit het voorgaande zal duidelijk zijn geworden
dat de mens zelf kan bijdragen tot hel tol een
minimum beperken van de kans dal hij wordt
geïnfecteerd. Het merendeel der infecties is een
vocdselinfectic via vlees, die gemakkelijk kan
worden voorkomen door geen rauw of onvol-
doende verhit vlees le eten.
Verhitting boven 60° C doodt de Toxoplasma.
Vooral de zwangere vrouw moet worden gewe-
zen op hel risico van het clcn van rauw of on-
voldoende verhit vlees cn ongewassen groenten
en op hygiënische voorzorgen ter vermijding
van besmetting door infectieuze kattefaeces.

Sinds de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde gemelde uitbraak van varkenspest (I
februari) deed zich in Nederland één nieuw
geval voor.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel hel OIE als de EG zijn op de hoogte
gesteld.

Dierziektenbulletin nr. 3 van de Veterinaire Dien.st
over het tijdvak van 1 t/ni 15 februari 1985 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

De Veterinaire Dienst te Rome gaf op 21 januari
1985 kennis van een tweetal nieuwe gevallen van
mond- cn klauwzeer:

— op 15 januari in de gemeente Grumello Cremo-
nese, provincie Cremona, regio Lombardije. Een be-
drijf met 155 runderen waarvan 70 ziek. Alle dieren
zijn afgemaakt en gedestrueerd. Rond de uitbraak is
een zone de protection van 2 km ingesteld en een
controle-gebied met een straal van 60 km\';

— op 17 januari in de gemeente San CroccCamerina,
provincie Ragusa, regioSicilië. Een bedrijf met 39 run-
deren waarvan 17 ziek. Ook hier is cen zónede protec-
tion van 2 km ingesteld.

In beide gevallen zijn veterinair-politionele maatre-
gelen genomen, als de enting van alle voor dc ziekte
gevoelige dieren, desinfectie en een vervoerverbod
van voor MKZ vatbare dieren.

Volgens een telex van de Veterinaire Dienst te Rome
d.d. 18 februari 1985 hadden zich in dc daaraan voor-
afgaande week weer 2 gevallen van tnond-en klauw-
zeer voorgedaan, beide in dc gemeente Marcaria, pro-
vincie Mantova, regio Lombardije:

Volgens een telex d.d. 5 februari 1985 van dc Veteri-
naire Dienst te Bonn waren in de periode van 26
januari t/m 1 februariweer 17 uitbraken van varkens-
pest vastgesteld in dc Bondsrepubliek:

— in Ncdcr-Sakscn: 5 gevallen in het district Weser-
Ems, I geval in het district Lüneburg en I in het
district Hannover;

— in Noord Rijnland-Westfalen: 5 gevallen in het
district Detmold en 2 in het district Münster;

— in Beieren: 3 gevallen in het district Schwaben.
Alle varkens opdc besmette bedrijven zijn afgemaakt.
De noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen.

Op 12 januari cn 1 februari 1985 maakte de Belgische
Veterinaire Dienst melding van 2 gevallen van var-
kenspest in dc provincie Oost-Vlaandercn. Het eerste
(nieuwe) geval betrof een fok- en mestbedrijf te Zcle
met 189 varkens. Het tweede (secundaire) geval betrof
een fok-/mestbcdrijl met 82 varkens tc Hamme.
Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen: het
afmaken cn destruercn van alle varkens, desinfectie en
de instelling van een zóne de protection.

Op 13 februari 1985 maakte de Veterinaire Dienst te
Bonn melding van een 19-tal nieuwe gevallen van
varkenspest in de Bondsrepubliek gedurende de pe-
riode van 2 t/m 8 februari:

— in Neder-Saksen: 5 gevallen in het district Hanno-
ver, 3 in het district Lüneburg, 2 in het district Weser-
Ems en 2 in het district Brunswijk;

— in Noord Rijnland-Westfalen: 3 gevallen in het
district Detmold, 1 geval in het district Düsseldorf en

Alle varkens op de besmette bedrijven zijn afgemaakt.
De noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen.

De Italiaanse Veterinaire Dienst gaf op 18 februari
1985 kennis van 2 uitbraken van varkenspest:

— op 7 februari in de gemeente Ittiri, provincie Sas-
sari, regio Sardinië. Van dc 51 aanwezige, niet geënte
varkens waren er 27 gestorven. De overige 24 dieren
zijn afgemaakt cn gedestrueerd.

— op 9 februari in de gemeente F~rancavilla di Sicilio,
provincie Messina, rcgioSicilic. Van de 26 aanwezige,
niet geënte varkens waren cr 15 gestorven. De overige

Naar de oorsprong van de besmettingen zijn onder-
zoeken ingesteld. Veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen conform ECi-richtlijn 80/217.

Bij ccn telex d.d. 5 februari 1985 liet de Veterinaire
Dien.st te Rome wtten dat op 7 januari een geval van
Afrikaanse varkenspest was geconstateerd op een be-
drijf in de gemeente Tartoli. provincie Nuoro, regio
Sardinië. In het tgtaal zijn 265 varkens afgemaakt cn
begraven op 9 en lOjanuari.

Veterinair-politionele maatregelen zijn genomen.
Verder zijn 2 wilde zwijnen afgemaakt en gedestru-
eerd in de gemeente Dorgali van dezelfde Sardijnse
provincie. Eén hiervan is positief bevonden op Afri-
kaanse varkenspest en met betrekking tot hel tweede
dier was ccn onderzoek nog gaande.

15—16 Arbeitsseminar in Kardiologie für prakti-
zierende Tierärzte. Bad Tölz (pag. 12.^).

18—24 Cours International d\'lmmunobiotechno-
logic \'Ics anticorps monoclonaux\', Alfort (Fr.)
(pag. 161).

19 Afd. Noord-Brabanl KNMvD. Werkvergadering
Varken. Geb. Provinciale Gezondheidsdienst
voor Dieren. Boxtel,

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkvergadering
Vleeskalvercn. Geb, Provinciale Gezondheids-
dienst voor Dieren. Boxtel.

28 Promotic drs. C. 1). W. König, tol doctor in dc
diergeneeskunde, Ulrccht; aanvang 16.15 uur.

2.1—29 American Animal Hospital Association.
52nd Annual Meeting. Orlando, Florida (USA),

28—29 Fagung der Fachgruppe \'Tierschutzrecht\'
der DVCi, Stuttgart-Hohenheim (pag. 44 en 84).

27 Mastitis Symposium (BSAVA/Bcccham Anim.
Hlth.). Scale Flavne Agricultural College (tel.
01560-5151 evt. .1375).

28—29 Tagung der Fachgruppe \'Tierschutzrecht\'
der DVG. Stuttgarl-Hohenheim (pag. 44 en 84).

30—31 Intensief bijscholingswcckcnd Gewricht.schi-
rurgie KHD. Antwerpen (pag. 639 1984).

3 Symposium: \'Epidemiologie: een onmisbaar in-
strument in de gezondheidszorg voor dieren\',
Utrecht (pag. 250).

16 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren. Zwolle; aanvang 14.00 uur.

17—20 16. Kongrcssder Deutschen Veterinärmedi-
zinischen Gesellschaft (DVG), Bad Nauheim
(pag. 842 1984 en 149).

25 Afd. Overijssel KNMvD: Symposium \'Koeien-
voer op het bord van de dierenarts\'. Raalte (pag.
170).

24—26 Reduction of animal usage in the develop-
ment and control of biological products, London
(Weybridge).

25—28 \'Voorjaarsdagen 1985\',GroepGenceskd. v/h
Kleine Huisdier KNMvD. RAI-Congress-centre.
Amsterdam (pag. 174).

26 Voorjaarssymposium Ned. Ver. voor Proefdier-
kunde (NVP): \'Pijnbeleving en pijnbestrijding\'.
Amsterdam (pag. 203).

27—28 Regionale Arbeitstagung \'Süd" der Fach-
gruppe Kleinticrkrankheiten der DVG (deutsch-
sprachige Gruppe der WSAVA). Konstantz
(pag. 123).

2—5 .lahresversammlung der Schweiz. Vereinigung j
für Kleintiermedizin. Lausanne (pag. 204). ;

7 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergadering: ,
\'Veterinairen inde EEG\'; spreker drs. J. Janssen,
insp. VD, sociëteit \'Standvastigheid\', Delft; aan-
vang 20.30 uur.

8—12 20. IntcrnationalesSymposion überGeschich-
te der Veterinärmedizin der Welt-Gcsellschaft
für Geschichte der Veterinärmedizin und der
Fachgruppe \'Geschichte der Veterinärmedizin\'
der DVG (A). Hannover (pag. 640 1984).

9 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studicver-
gadering Rest. I loog Brabant. Utrecht; aanvang
I9..W uur.

10 Ned. Ver. voor Microbiologie: 8c A. J. Kluyver
Herdenkingsrede, Delft (pag. 250).

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Motel \'Akersloot\'; aanvang 20.30 uur.

21 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle, aanvang 14.00 uur.

28—1 Symposium \'Meat and Poultry Inspection in
a dynamic world". Den Dolder (Zeist): inl. tel...
070-792106 (pag. 204).

31 Symposium (BION lustrum): Biologisch onder-
zoek als levensvoorwaarde, Amsterdam (pag.
188).

4—7 International Veterinary Academy on Dis-
aster Medicine. 4th World Congress, Brighton
(UK).

23—26 Sheep Veterinary Society (Division B.V.A.)\'
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048 1984).

24—26 Canadian Assoc. for Laboratory Animal
Science, Annual Convention, Toronto.

26—2 juli Animal health and productivity. Inter-
national Symposium, Cambridge/Warwickshire
(pag. 251).

9— 12 Anim. Hacmatology Assoc. / Clin. Chem. /
Flistol. Joint international meeting (all species),
Warwick Univ. (tel. 0403 50101).

9 I 1th Conference World Association for the
Advancement of Veterinary Parasitology, Riode
Janeiro. (Inlichtingen redaktie-secretariaat).
17 Internat, anatomical congrcss, I.ondon (tel.
01 723 6722).

24 5th International Conference on Wildlife
Disease, Uppsala Sweden (pag. 569 1984 en 124).

30 9th InternationalSymposiumofW.A.V.F.lL,
Budapest (pag. 982 1983, 469 1984 en 205).

29 Vlll. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry A.ssociation — WVPA — (A), Jeru-
salem.

•28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Haifa,
Israel.

30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists, Buda-
pest.

1—5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

2—6 2nd Congress of the International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640 1984).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

10—13 V. Internationaler Kongress für Ticrhygie-
ne, Hannover (pag. 414 1984).

11 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Motel \'Akersloot"; aanvang 20.30 uur.

12—15 British Veterinary Association Annual Con-
gress, Exeter (pag. 879 1984 en 106).

15—21 9th Internalional Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615
1984).

23—27 X Panamerican Congress of Veterinary
Medicine and Zootechnics, Buenos Aires (inlich-
tingen redaktie-.sccretariaat).

2—6 Fortbildungsreiscdes Bundesverbandes prak-
tischer Tierärzte e. V. auf die Insel Malta (A),
Malta.

3—5 31. Jahrestagung der Fachgruppe \'Kleinticr-
krankheiten\' der DVG (A), Stuttgart.

8—10 Anaesthesia. 2nd Internat. Congrcss, Davis
Calif/USA (tel. 0934 852581, Bristol/UK).

28—2 nov. 4th International Symposium on veterin-
ary epidemiology and economies, Singapore.
(Inlichtingen: red. secretariaat) (pag. 938 1984).

8—10 lOth World Congress of the World Small
Animal Veterinary Association, Tokyo (pag.
879 1984 cn pag. 84).

18—22 International Soc. Vet. Epidemiol. & Econ-
omics. 4th Internat. Symp.. Singapore.

11 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Motel \'Akersloot\'; aanvang 20.30 uur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel.
secretaris.

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de
132e Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde

Overeenkomstig artikel 28 van dc Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen verzocht
eventuele kandidaten voor te dragen cn de namen van hen tijdig voor dc Algemene Vergadering aan
het Hoofdbestuur mede te delen.

Groep Geneeskunde van
het Kleine Huisdier
Groep Geneeskunde
van het Rund
Groep Paardenpraktici
Groep Veterinaire
Homoeopathie

1985 aftredend cn niet herkiesbaar
1985 aftredend cn herkiesbaar
1985 aftredend en herkiesbaar
1985 aftredend cn herkiesbaar
1985 aftredend cn herkiesbaar

verccnkomslig artikel 30 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen verzoeht in
; vacature te voorzien en de uitslag daarvan tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hootd-
;stuur mede tc delen.

\'vcreenkomstig artikel 42 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afdelingen ver-
)cht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene Vergade-
na aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Afdeling Friesland
Afdeling N.-Brabant
1985 aftredend en niet herbenoembaar
1985 aftredend en niet herbenoembaar

Ivereenkomstig artikel 78 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afdelingen
erzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
\'ergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

\'aritaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Pluimveeziektenbestrijding

)vereenkomstig artikel 77 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen en Groepen
erzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
\'ergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

[)vereenkomstig artikel 70 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen en Groepen
jerzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
fergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

ind 1983 heeft de Commissie Begeleiding
\'arkensbedrijven het eerste Rapport (publika-
e no. 5/1983 van de KNMvD) uitgebracht.
)it Rapport is inmiddels op uitgebreide
:haal in den lande besproken en van com-
icntaar voorzien.

£n veel gehoorde opmerking was dat met
rote belangstelling wordt uitgezien naar het
iweede gedeelte van het rapport, het veteri-
|air-technisch gedeelte. Op dit tweede gedeelte
rerd in het Rapport reeds gewezen.
Dit tweede technische gedeelte van het Rap-
lort is bedoeld om de praktizerend dierenarts
oveel mogelijk schriftelijk te voorzien van in-
formatie, nodig voor de verdere ontwikkeling
van de bedrijfsbegeleiding van varkenshoude-
rij-bedrijven.

Voor het aanbieden van deze informatie is ge-
kozen voor een systeem van losse hoofd-
stukken welke in een ringband verzameld
worden. Dit systeem wordt ook gehanteerd
voor de Map Begeleiding Rundveebedrijven
en voldoet in de praktijk uitstekend.
De gehele map zal ongeveer 20 hoofdstukken
bevatten met een totale omvang van 250 a 300
pagina\'s.

In afzonderlijke hoofdstukken zal bijzondere
aandacht besteed worden aan specifieke pro-
blemen van opfokbedrijven en mestbedrijven.
De gehele map zal in 2 a 3 jaar gereed zijn en
daarna voortdurend up to date gehouden
worden. De prijs van de begeleidingsmap met
een (toekomstige) inhoud van 250 a 300 pagi-
na\'s bedraagt:

voor leden van de KNMvD ƒ 150,—
voor niet-leden van de KNMvD ƒ300,—
voor buitenlandse leden ƒ 150,—\'
voor buitenlandse niet-leden ƒ300,—\'
voor kandidaatleden ƒ75,—
\' exclusief bank- en verzendkosten a ƒ 15,—.

Belangstellenden voor de begeleidingsmap
kunnen zich wenden tot het secretariaat van
de KNMvD, telefoon 030-510111 (toestel 21).

Op 10 en II mei a.s. zal de Groep Veterinaire
Homeopathie wederom een A- en B-cursus
organiseren. Plaats: Hotel Frerikshof te Win-
terswijk. Nadere mededelingen volgen.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van 15 fe-
bruari 1985 stond op pag. 169 bij dc mededelingen
van het Hoofdbestuur vermeld onder het kopje
World Association of Veterinary Laboratory Diag-
nosticians (WAVED), dat proL dr. C. J. G. Wen-
sing zitting heeft in het wetenschappelijk comité: dit
moet zijn: dr. Th. Wensing.

Tot de uitoefening van de diergeneeskunde ir
haar volle omvang is bevoegd ingevolge het
bepaalde in artikel 3, eerste lid, van het ko-
ninklijk besluit van 13 februari 1984, Stcrt. 4(
laatstelijk gewijzigd bij koninklijk besluit van
12 oktober 1984, Stcrt. nr. 214: \'
Maria Helena Buijnink, geboren 19 maart 19!
te Medemblik, en wonende te Ophassclt
(België).

Tot de uitoefening van de diergeneeskunde in
haar volle omvang is, vanwege het behalen
van de graad doctor in de Diergeneeskunde
aan de Rijksuniversiteit te Gent (België), be-
voegd ingevolge het bepaalde in artikel 3, eer
ste lid, van het koninklijk besluit van 12 ok-
tober 1984, Stcrt. nr. 214: mevrouw Elisabeth
Geens, geboren op 17 augustus 1959 tc
Mechelen (België) en wonende te Pijnacker.

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot hel
VACO Secretariaat, tel. 070-7931.17.

lor het lidmaatschap van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
bben zich aangemeld de volgende collegae:

Albcrdingk Thijm. .1. F.; 1985; 3572 XE Utrecht, Adm. van Gentstraat 1.
Griendt, H. van der; 1984; 3571 BH Utrecht, Schimmelpennincklaan 10.
Koek, F. R. de; 1985; 3513 CC Utrecht. Herenweg 63.
Murk. Mevr. A. A. M.; 1985; 3572 VG Utrecht, Klaverstraat 84.
Thywisscn. Mevr. P. H. M.; 1985; 2921 AW Krimpen a/d IJssel, Waalsingel 2.
Vel\'tmeijer, S. C. H.; 1984; 3521 VM Utrecht. Huygensstraat 41 bis.
s lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
lur aangenomen:

Friedeman, C. F.; 1984; Hastings (New Zealand), c/o Min. of Agriculture and Fisheries, Private
Bag.

Hagenbeek. Mevr. P. S. W.; 1984; 6467 HH Kerkrade, Doverau 33.
Langen, H. A. van; 1984; 3524 KK Utrecht. Tirol 87.
Vliet. J. P. M. van; 1984; 3523 PB Utrecht. Kariboestraat 79.
Is Buitengewoon lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
:l Hoofdbestuur aangenomen;

Is Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
oofdbestuur aangenomen:

(afwezig) 25 jaar op 18
(afwezig) 50 jaar op 21
(afwezig) 30 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 25 jaar op

tUaagd \'niet genoegen":
(evr. M. G. Barkman
levr. I. M. A. Stärckc
{evr. P. H. M. Thy wissen

(evr. P. H. Ackermans
, F. Albcrdingk Thijm
levr. A. M. Huizing
. R. de Koek
Icvr. A. A. M. Murk
levr. J. M. C. Reinders
levr. E. A. J. Schuitemaker
I. v. d. Velde
^ Vettorato
. J. M. H. Wolthuis

299/188 *Aarle. P. A. M. van: 1978; 5242 AH Ros-
malen, p/a Notaris v. d. Mortellaan 2; tel.
04192-12370; d.
188 * Ackermans. Mevr. P. //.; 1985; 3524 BW
Utrecht, Hondsrug 135; tel. 0.30-890393; wnd.d.

188 \'Albcrdingk Thijm. J. F: 1985; 3572 XE Utrecht,
Adm. van Gentstraat 1; tel. 030-714866; wnd. d.
714866; wnd. d.

189 Baars. P. C. R.: 1972; Boekelo; p., geass. met J.
Stevense en H. W. Wessels (assoc. met dr. A.
Zikken beëindigd).

191 \'Barkman. Mevr. M. 6".; 1985; 3571 AE Utrecht,
van Lieflandlaan 82, tel. 0.30-718208; d.

194 Bijhma.J. C.; 1984; 9289 JR Drogeham, Hears-
greft 5; tel. 05121 -2638 (privé), 12.54 (prakt.); p.,
ass. bij L. Nauta (toevoegen als hd).

198 * Brinkhoff. M.G.M.: ms-t5V. Dl.Nijmegen,
Willemsweg 10; tel. 080-563246; wnd. d.

201 Christenhuis. Mevr. E. F.: 1984; Amsterdam; tel.
02903-3206 (privé), 020-364681 (prakt.); p., kl.
huisd,

205 *Doeschate. H. G. A. M. ten; 1985; 3571 AK
Utrecht, G. Bromlaan 20; tel. 030-714435; d.

300/207 * Duijkeren. Mevr. E. van: 1984; 3991 XM
Houten, Boekweitoord 12; tel, 03403-71508;
wnd. d.

300 Eriedeman. C. E; 1984; Hastings (New Zea-
land), c/o Min. of Agriculture and Fisheries,
Private Bag; d. (toevoegen als lid).

214 Giesen. J. W. A.: 1980; 6601 RX Wychen,
Kraayenberg 75-02; tel, 08894-16907; p., ass. bij
L. Belonje en P. Kroon.

305 Greeve. P. rfe;2451 CM Leimuiden, Drechtlaan
8; tel, 01721-8998 (privé), 070-209260, t.
3385/3372; toegev. i. V.H.F (sectie dierproe-
ven) (toevoegen als buitengewoon lid).

219 Hagenbeek. Mevr. P. S. W.: 1984; 6467 HH
Kerkrade, Doverau 33; tel, 045-424374 (privé),
452727 (prakt.); p., ass. bij Th. J. B. A. Rama-
kers (toevoegen als lid).

226 Holst. W. van der; 1969; Maarssen; tel. 03465-
61426 (privé), 03423-1848 (bur,); d. Equine
Repro Lab. B.V.

228 Hrisanidi. St. G.: Roemenië-1956; 2023 BL
Haarlem, Verspronckweg 12; tel. 023-275383;
d.

228 Hrisanidi-Munteanu. Mevr. J.: Roemenië-1967;
2023 BL Haarlem, Verspronckweg 12; tel. 023-
275383; d.

228 \'Huizing. Mevr. A. M.: 1985; 3524 Utrecht,
Simplonbaan 613; tel. 030-897027; wnd. d.

232/301 Jongebreur. J. A.: 1965; Havelock Nth. (New
Zealand), 37 Selwynroad; d. Min. of Agricul-
ture and Fisheries.

238 \'Kock. F. R. de: 1985; 3513 CC Utrecht, Heren-
weg 63; tel. 030-312718; p., ass. bij K. M. L.
Böhm, A. van Dorsser. J. A. J. Giesen en M. G.
A. Gloudemans.

243 Fangen. H.A. van: 1984; 3524 KK Utrecht, Tirol
87; tel. 030-896289; wnd. d. (toevoegen als lid).

243 \'Lans. ,/. V. H.: 1985; 1015 JS Amsterdam,
Goudsbloemstraat 96D; tel. 020-270427; wnd.
d.

244 \'Leengoed. C. P. L. G. van: 1971; 4661 PA Hal-
steren, Langeweg 1; tel. 01641-5875; p.

253 \'Murk. Mevr. A. A. M.: 1985; 3572 VG Utrecht,
Klaverstraat 84; tel. 030-717873; wnd. d.

267 \'Rutgers. H. J.: 1984; 9561 TX Ter Apel, Hee-
renlandweg 41; tel, 05995-3377 (privé), 1434
(prakt.).

268 Sehieveen. Mevr. P. B. E. van: 1975; zie; Tonino-
van Sehieveen, Mevr. P. B. E.

270 \'Schuitemaker. Mevr. E. A. .1.: 1985; 3521
Utrecht, Bolksbeekstraat 19 bis; tel. 030-94(
wnd. d.

273 Smolders. C. F. M.: 1975; 4834 LP Breda, S
tenburgstraat 38; tel, 076-658707, 658708,

274 Stafleu. F. R.: 1982; 3524 CK Utrecht, B.
Zevenwouden 9; tel, 030-883973 (privé),
5665566(bur.); proefdierdesk. Gemeensch.
reninstituut Amsterdam.

274 Stam. D. R.: 1984; 3524 JM Utrecht, Filipi
317/319; tel, 030-897637; wnd, d.

274 \'Stärcke. Mevr. /. M. A.: 1985; 35 14 GV
Utrecht, J. D. v. d. Waalsstraat 12; tel
719865; wnd. d.

275 Stevense. J.: 1965; Enschede; p., H-D., gt
met P. C. R. Baars en H. W. Wessels (assoc.
dr. A. Zikken beëindigd).

279 \'Thywissen. Mevr. P. H. M.: 1985; 2921
Krimpen a/d IJssel, Waalsingel 2;\'tel. 011
12586; wnd. d.

280 Tonino. H. J. M.: 1981; 3769 DH Soesterb
Kampweg 50; tel. 03463-2467; p., kl. huisd

280 Tonino-van Sehieveen. Mevr. P. B. F.: 1975; ^
DH Soesterberg, Kampweg 50; tel. 03463-21
p., H-D., kl. huisd.

282 \'Velde. M. v.d.: 1985; 3522 RN Utrecht, Nie
ravenstraat 22 bis; tel, 030-893644; d.

285 \'Vettorato. E.: 1985; 7511 JM Enschede,
verheidstraat 5; tel. 053-318655; wnd. d.

286 Vliet, J. P. M. van: 1984; 3523 PB Utrecht,
riboestraat 79; tel. 030-523232; wnd. d. (l
voegen als lid).

288 Vroom, Mevr. M. W.: 1983; Utrecht; wet. med
R.U, (F.d.D., vkgr. Geneesk. van het
Huisd.).

288 Waarden, R. J. M. van der: 1979; 1106 Cil, A
sterdam. Mijndenhof 303; tel. 020-975
(privé), 182884 (prakt.).

291 Wessels, H. W.: 1968; Enschede; p., H-
geass, met P. C. R. Baars cn J. Stevense (ass
met dr. A. Zikken beëindigd).

291 Westgeest, P. W. M.: 1978; 1191 BTOuderk
a/d Amstel, Wilhelminalaan 10; tel. 0296.3-41
(privé), 4646 (prakt.).

293 \'Willehrands.Mevr. N.: 1985; 1015 AZAmsl
dam, w.s, \'Walewijn\', a/b Prinsengracht
312; d.

294 \'Wolthuis. T. J. M. H: 1985; 3571 AB Utree
Van Lieflandlaan 26; tel. 030-732669\' d

295 Zikken. Dr. A.: 1970; U-1978; 7512 GM I
schede, Heutinkstraat 44; tel. 053-324292;
(assoc. met P. C. R. Baars, J. Stevense en 1l\'
Wessels beëindigd).

295 Zimmer. G. M.: 1976; Lelystad; tel. 03200-223
(privé), 05120-13435 (bur,); d. G.v.D. Nool
Nederland,

SAMENVATTING In gevallen van varkenspest veroorzaakt door zwak virulente virusstammen ont-
breekt dikwijls het klassieke ziektebeeld. Het klinisch verloop en de epizoötiologie van deze stammen
worden toegelicht aan de hand van respectievelijk enkele proefinjecties en praktijkvoorbeelden.
Gebleken is dat virulente en zwak virulente stammen in de huidige epizoötie naast elkaar voorkomen.
Het ontbreken van symptomen bemoeilijkt het vroegtijdig onderkennen van een uitbraak. Op besmette
bedrijven kunnen veel drachtige zeugen intra-uterien geïnfecteerd zijn, op één bedrijf was dat bij 43%
van deze zeugen het geval. Biggen geboren uit dergelijke zeugen, kunnen weken en soms maanden
zonder opvullende symptomen voortleven, waardoor het virus zich, ook op geënte bedrijven, lange tijd
kan handhaven.

SUMMARY Signs of disease typical of classical swine fever are often absent in outbreaks caused by
virus strains of low virulence. The clinical picture and epizootiology of these strains causing swine fever
in the Netherlands are elucidated on the basis of experimentally induced infections and outbreaks in the
field respectively. Strains of both high and low virulence are involved in the present epizootic. The
absence of symptoms hampers early detection in the field. Intra-ulerine infections ma y occur in a large
proportion of the pregnant sow population. On one farm. 43 per cent of these 5om\'.v showed intra-uterine
infection. Piglets born of these sows may live for weeks and occasionally months without showing any
marked symptoms, as a result of which the virus may persist over prolonged periods even in vaccinated
herds.

Na een aantal rustige jaren heeft de Neder- De in het voorjaar 1983 ingestelde gebieds-

jaar te kampen met een hardnekkige en bij het verloop te geven. In augustus en sep-

tijd en wijle explosief verlopende varkens- tember werd geen varkenspest gediagnos-

pest epizoötie. In 1982 werden 70 besmette tiseerd. In oktober werd de enting in

bleken al 159 bedrijven besmet. Deze ge- werd de enting hervat en in de andere ent-

vallen speelden zich voor het merendeel af gebieden voor onbepaalde tijd voortgezet,

in de provincies Noord-Brabant en Lim- In het eerste kwartaal van 1984 kreeg het

burg en, meer recentelijk, in de oostelijke virus ook vaste voet in de oostelijke delen

delen van Gelderlanden Overijssel. Ook in van Gelderland en Overijssel waarna het

Utrecht deden zich de afgelopen twee jaar in Zuid-Holland en Utrecht. Hierop is ook

\' I3rs. G. Wensvoort en dr. C. Terpstra, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Vestiging Virologie, Hout-
ribweg 39, 8221 RA Lelystad.

Naast het klassieke beeld, waarbij de ziekte
gekenmerkt wordt door een acuut tot sub-
acuut verloop, met een hoge morbiditeit en
mortaliteit, zien we in de huidige epizoötie
dikwijls chronische, atypische en zelfs sub-
klinische gevallen veroorzaakt door zwak-
ke virulente stammen. Door het zwak viru-
lente karakter kan het virus sluimerend
persisteren in de varkenspopulatie, waarbij
de grenzen tussen fok- en vermcerdcrings-
bedrijf, en tussen vermeerderaar en mester
geruisloos overschreden kunnen worden.
Tevens spelen intra-uterien geïnfecteerde
zeugen (carrier sows) en de daaruit geboren
persisterend geïnfecteerde biggen een rol
bij het optreden van varkenspest in reeds
geënte koppels.

Ten einde een beter inzicht te verkrijgen in
het klinisch verloop van een infectie met
thans circulerend varkenspestvirus (VPV),
zijn met vier bedrijfs- en twee wilde zwijne-
isolaten proefinfecties uitgevoerd in SPF-
varkens.

Dc cpizoötiologie van de huidige vorm
van varkenspest zal worden toegelicht aan
de hand van enkele praktijkvoorbeelden.

De vier bedrijfsisolaten zijn afkomstig van bedrijven
uit Noord-Brabant en Gelderland, waar niet-spe-
eifieke beelden leken te overheersen. De eerste drie
werden in het voorjaar 1983, het vierde werd in de
winter 1984 geïsoleerd.

— mestbedrijf; enkele dunne en slappe varkens, al
lange tijd problemen en sterfte;

— vermeerderaar; slechte groei hij biggen en zeugen,
slappe dieren, plotselinge sterfte in een koppel
achterblijvers;

— mestbedrijf; dieren zijn sloom, hoesten, 10 doden,
geen duidelijke varkenspestverschijnsclcn;

De sectiebevindingen vaneerden van chronische po-
lyserositis-beelden tot typische verschijnselen met
blauwe oren. bloedingen en gemarmerde lymfeklie-
ren. Bij de dieren afkomstig van het fokbedrijf zijn bij
sectie geen afwijkingen gevonden.
In alle vier gevallen kon met behulp van de immuno-
fluorescentietest (I FT)(2) worden aangetoond, dat bij
de onderzochte dieren een gegeneraliseerde varkens-
pestinfectie aanwezig was, waarbij niet alleen in de
tonsillen, maar ook in andere organen als milt en
ilcum VPV-antigcen werd gevonden.
De wilde zwijne-isolatenzijn afkomstig van twee, res-
pectievelijk in mei 1983 doodgevonden en in augustus
1983 -geschoten, wilde zwijnen. Secticbevindingen
van deze dieren luiden:

— iets gezwollen lymfeklieren, bloedingen blaas.
Bij beide zwijnen werd met behulp van dc IFT het
VPV-antigcen in tonsil, milt, nier en ilcum aange-
toond.

Voorde besmettingsproeven werden 8-12 weken oude
biggen gebruikt, an<omstigvan het CD! toeleverings-
bedrijf Houdringe. Groepen van respectievelijk 8, 4.
4,4, 3 en 4 varkens werden intranasaal besmet met een
met antibiotica voorbehandelde 10% tonsilsuspensie.
De eerste vier groepen betroffen een besmetting met
bedrijfsisolaten en de laatste twee met isolaten uit dc
wilde zwijnen. Dc varkens werden drie weken ver-
volgd waarbij van de eerste vier groepen gedurende de
eerste twee weken drie keer per weck bloed werd
genomen voorde bepaling van het aantal leukocytcn.
Vóór en ongeveer drie weken na besmetting, werd een
serologisch onderzoek verricht op antilichamen tegen
VPV en bovine virus diarree virus (BVDV) met res-
pectievelijk de \'neutralizing peroxidase linked assav\'
(NPLA) (4) cn dc BVDV-neutralisatietest (3). Virusi-
solaties en titraties werden uitgevoerd in een microti-
tersysteem analoog aan de NPLA.

Dc vermelde anamneses zijn verkregen via dc inspec-
teurs van dc betreffende R VV-kringen cn door middel
van bedrijfsbezoeken.

Op de vier beschreven bedrijven is op het moment van
ruimen bij daarvoor in aanmerking komende groepen
varkens bloed genomen voor serologisch onderzoek
met behulp van de NPLA om na te gaan hoeveel
dieren reeds een infectie hadden doorgemaakt. De
IET werd gebruikt om dc besmetting in de koppel na
tc gaan. Van twee bedrijven zijn na het afslachicn van
de drachtige zeugen een beperkt aantal foetcn per
zeug verwijderden met behulp van de IFT onderzocht
op congenitaal geïnfecteerde biggen. Dc drachtig-
heidsduur van deze zeugen kon aan dc hand van dc
bedrijfsadministraties worden vastgesteld.

Verloop van de proefinfeclies
De uitkomsten van dc proefinfecties zijn
samengevat in tabel 1.
De infecties met de bedrijfsisolaten ver-
liepen mild. IDc meeste varkens vertoonden
een leukopcnic, welke gepaard ging met
koorts (40-41° C), verminderde eetlust,
conjunctivitis en soms wat diarree.
Eén varken uit groep één vertoonde gedu-
rende 18 dagen een verhoogde tempera-
tuur, terwijl de leukopenie 15 dagen aan-
hield. Dit varken bleef sloom, kreeg wat
diarree en bleef in groei achter bij zijn kop-
pelgenoten.

In groep twee stierf een varl<en op dag 10
zonder zich daarvoor in belangrijke mate
van zijn koppelgenoten te hebben onder-
scheiden. Bij sectie werden enkele Pete-
chien in nier, nierbekken en blaas gevon-
den. Tevens waren gemarmerde lymfeklie-
ren aanwezig. Met behulp van de I FT werd
het varkenspestantigeen in de tonsil aange-
toond. Milt, nieren ileum waren negatief.
In de derde groep had de proefinfectie een
subklinisch verloop, het leukocyten-gehalte
daalde tot laag normaal-waarden. Verdere
symptomen zijn niet waargenomen.

In groep vier is uit het serum van alle vier
varkens in de periode 6-9 dagen post infec-
tionem (p.i.) varkenspestvirus geïsoleerd.

De titers varieerden van lO\'\'^ tot 10^\'^
TClDso/ml. Of de dieren gedurende deze
periode virus uitgescheiden hebben is on-
bekend, doch dit lijkt niet onwaarschijn-
lijk. Na afloop van de proeven zijn de 19
overgebleven dieren geseceerd. Slechts het
langer ziek gebleven varken uit groep één
vertoonde een afwijkend beeld. Het dier
was achtergebleven, bleek en had een uit-
gebreide subchronische polyserositis. Met

l abel I. Verloop van de proetïnleelies met VPV-isolaten uit 1983/84.

Bedrijfsisolaten Wildezwijne-isolat;en

1 2 3 5 6

Aantal varkens	8	4	4	4	3	A	Number of pigs
TCIDjg/inoculum	10^-1	1Q3.3	102.6	105-1	lO^-l	103.6	TCIDjg/inoculum
Varkens met koort;s							Pigs with fever
(> AOOQ	8	3	0	2	3	4	(> 4Q0C)
Koortsperiode							Fever period
(dagen p.i.)	4-10	6-9	geen none	7-9	4-16	4-16	(days p.i.)
Varkens met							Pigs with
leukopenie (< 10^/ml)	8	4	0	3	ND	ND	leucopenia (<10^/ml)
Duur leukopenie							Length of leucopenia
(dagen p.i.)	4-10	4-9	geen none	5-9	ND	ND	(days p.i.)
Varkens viraemlsch							Viraemic pigs
(serum)	ND»	ND	ND	4	ND	ND	(serum)
Sterfte	0	1	0	0	3	4	Death
Aantaal serologisch							Number of serologically
positief VPV	8	3	3	4	nvt** nvt	positive SF-virus
Aantal serologisch							Number of serologically
positief BVDV	1	0	0	0	nvt;	nvt	posltiive BVDV

12 3 4
Farmisolat:es

5 6
Wild boar isolat;es

Table 1. Result.s ol\'experimental infections with swine fever (SF) isolates from 1983/1984.

! » ND = niet uitgevoerd (not done)
■ »* nvt = niet van toepassing (irrelevant)

behulp van de IFT werd geen VPV-an-
tigeen meer gevonden. De andere varkens
hadden geen afwijkingen. Achttien van de
19 varkens vertoonden een seroconversie
tegen VPV.

De zeven met isolaten van wilde zwijnen
besmette dieren reageerden alle met klas-
sieke symptomen van varkenspest. Rond
dag 4-5 p.i. vertoonden de varkens een
forse temperatuurstijging. Gedurende het
verdere verloop bleef de temperatuur op
waarden van 40,5 tot 42° C. Anorexie,
droge korrelige mest, parese, huidbloe-
dingen, cyanose, Conjunctivitis en rhinitis
werden zonder uitzondering waargenomen.
Op dag 15 stierf het eerste, op dag 20 het
laatste dier. Leukocyten-tellingen zijn niet
verricht. Alle dieren vertoonden bij sectie
uitgebreide bloedingen, gemarmerde lym-
feklieren en waren oedemateus. Éénmaal
werden boutons in de dikke darm gevon-
den. In alle varkens werd met behulp van
de IFT varkenspestvirus aangetoond in
tonsil, milt, nieren ileum.

Verloop van een viertalbedrijfsbesmetlingen
Het eerste geval betrof een subfokker bui-
ten het entgebied. Wat hier opviel was het
relatieve gebrek aan symptomen in verge-
lijking met het aantal dieren dat besmet
bleek. Op dit bedrijf met 168 zeugen,ca 700
lopers en biggen en 500 mestvarkens, had-
den 21 — vier weken oude, net gespeende
— biggen lichte diarree en een geringe ver-
hoging van de temperatuur (40,0-40,2° C).
Hiervan bleken er 20 positief te zijn in de
IFT. Van de 168 zeugen waren 30 serolo-
gisch positief en vijf van de 67 onderzochte
drachtige zeugen bleken intra-uterien geïn-
fecteerd. Vier van deze vijf dieren hadden
al antilichamcn tegen varkenspest ontwik-
keld, hetgeen erop wijst, dat de infectie
minstens drie weken daarvoor moet hebben
plaatsgevonden.

Een van deze intra-uterien geïnfecteerde
zeugen had twee maanden voordat de in-
fectie met behulp van de IFT werd gediag-
nostiseerd al een lage titer tegen varkens-
pest. Gezien de mogelijkheid dat deze titer
een gevolg van een vroegere enting kon
zijn, is hier toen geen aandacht aan ge-
schonken. Deze zeug was toen net drie
weken drachtig en moet dus vroeg in de
dracht geïnfecteerd zijn. Dit bedrijf, waar
het virus bijna symptoomloos aanwezig
was, heeft ongemerkt besmette dieren kun-
nen afzetten. Door tracering werden 13 be-
smette bedrijven opgespoord. Op een van
deze bedrijven werden, 5 weken na aan-
koop van de besmette dieren, in een koppel
van 28 gedekte en ongedekte (opfok)zeu-
gen, 25 dieren met antilichamcn tegen VPV
aangetroffen. De enige problemen die zich
hier voordeden waren wat mindere groei cn
groene diarree, bij een koppel gespeende
biggen. Uit ecn inzending van zeven van
deze biggen kon bij twee dieren VPV-an-
tigeen worden aangetoond.

Ook op een tweede, ongeënt bedrijf is on-
derzoek gedaan naar de mate van aanwe-
zigheid van intra-uterien geïnfecteerde zeu-
gen. Op dit fokbedrijf met 90 fokzeugen
waar zich een maand voor de vaststelling
van varkenspest al problemen in de zeu-
genstapel voordeden, waren 22 van de 28
onderzochte zeugen serologisch positief en
bleken negen van de 21 onderzochte drach-
tige zeugen intra-uterien geïnfecteerd. De
leeftijd van de foeten en de mate waarin de
dracht was besmet, wordt van beide bedrij-
ven weergegeven in tabel 2.

Het derde geval heeft betrekking op ecn
geënt vermeerderingsbedrijf. Hier werd
varkenspest gediagnostiseerd bij ongeënte
10-12 weken oude opfokgclten, zeven
maanden na begin en vier weken na hel
officiële einde van de gebiedsenting. Deze
dieren zijn waarschijnlijk besmet door een
toom met drie normale en tien trilbiggen.
Deze zijn 2Vi maand na de massa-enting
geboren uit een zeug, die geïnfecteerd moet
zijn voor de enting óf voordat de enting
bescherming bood. Dc zeug heeft geen
ziekteverschijnselen vertoond en de ab-
normale worp is niet als alarmerend onder-
kend. Zeven trilbiggen stierven binnen twee
dagen na de geboorte, twee na het spenen
en één als opfokgelt op een leeftijd van 12
weken. De drie \'gezonde\' biggen zijn afge-
leverd aan een mester. Het is niet bekend of
deze biggen bij de mester problemen heb-
ben gegeven. Gedurende lange tijd is bij
deze vermeerderaar virus aanwezig ge-
weest, en toen de enting werd gestopt mani-
festeerde de ziekte zich.
Op een vierde bedrijf werd de diagnose
varkenspest 138 dagen na de enting gesteld.

Tabel 2. Aantal \'cari Ier sows\' in koppels dragende /.eugen gevonden met behulp van dc H-Top twee ongecntc
bedrijven.

Op dit bedrijf zijn twee zeugen omstreeks
het tijdstip van enting, vroegtijdig in de
dracht geïnfecteerd en hebben de \'carrier
sow\'-status ontwikkeld. Twee biggen uit dc
tomen van deze zeugen stierven vijf weken
na dc geboorte met een sterk verdacht sec-
tiebecld cn waren positief in de ITH .
Inventarisatie, met behulp van de IF T, van
cen groep van 40 — drie tol vijf weken oude
— biggen van dit bedrijf, waarin zich geen
problemen voordeden, leerde dat 30 dieren
besmet waren.

De resultaten van de procfinfcclics laten
zien dal er in de huidige cpizoötie VPV-
stammen voorkomen met cen zwak viru-
lent karakter. Hel verschil in pathogeniteit
met de klassiek virulente siamtncn, kan
niet verklaard worden uil een eenvoudige
dosis-respons relalic. De LD,,, van een bij
het CD! gebruikte hoog-virulente VPV-
slam (Brcscia) is 10\'TClD5„Cfcrpslra, on-
gepubliceerd). Dezc waarde werd in dc
procfinfcclics ruimschoots overschreden.
Gezien dc seroconversie en het aantonen
van Vi\'V-antigeen in het gestorven dier,
hebben 19 van de 20 met bcdrijfsisolalcn
geïnocuiccrdc varkens een infectie met
varkenspest doorgemaakt, waarbij slechts
een gering aantal duidelijke ziektever-
schijnselen vertoonde.
Extrapolerend naar de praktijk houdt dil
in dat cen koppel, waarin eenmaal een der-
gelijk zwak-viruicnt virus is geïntrodu-
ceerd, moeilijk als zodanig te herkennen
kan zijn. Klinische symptomen kunnen

ontbreken of zijn niet direkt specifiek voor
varkenspest. Dit lioudt in dat het lange tijd
kan duren voordat de diagnose varkens-
pest wordt gesteld.

Deze gang van zaken kan worden geïllus-
treerd door bevindingen opgedaan bij de
tracering van besmette bedrijven. Door
middel van de IFT kon de diagnose var-
kenspest worden gesteld in klinisch ge-
zonde koppels mestvarkens, welke twee tot
zeven weken daarvoor van besmette fok-
bedrijven waren aangevoerd (tabel 3). Het
lange interval tussen besmetting met var-
kenspest en de ontdekking daarvan houdt
een groot risico voor verdere verspreiding
van het virus in.

De \'carrier sows\', welke zelf de infectie
doorlopen en hier met een antilichaam-
respons op reageren, maar een dracht be-
houden die geïnfecteerd blijft, kunnen in
ruime mate op een besmet bedrijf voor-
komen. Op bedrijf 2 was 43% van de on-
derzochte drachtige zeugen intra-uterien
geïnfecteerd. Daarbij hoeven niet alle big-
gen uit een worp besmet te zijn. De conge-
nitaal geïnfecteerde biggen kunnen zich in
de vorm van tril-en geleibiggen aanmelden.

maar dc mogelijkheid dat deze dieren ge-
durende lange tijd zonder opvallende symp-
tomen en met virusuitschciding kunnen
voortleven, is aanwezig (1).
Dergelijke biggen zijn dan een bron voor
verdere verspreiding waartoe als standaard
uitgevoerde injecties (bijv. ijzerdextraan)
zeker zullen bijdragen. Op geënte bedrijven
geeft de aanwezigheid van \'carrier sows\'
een verklaring voor het vinden van varkens-
pest geruime tijd na het begin van de en-
ting.

Het blijkt dat zwak-virulente stammen een
grote rol spelen in de huidige epizoötie.
Verspreiding in de populatie is moeilijk tc
ontdekken, verschillende onderdelen van
de produktieketen kunnen geïnfecteerd
zijn, voordat de diagnose gesteld wordt.
Het is niet voldoende alleen bij klassieke
symptomen aan varkenspest te denken.
Veel a-specifieke beelden, zoals biggen met
diarree, wisselende eetlust, traagheid, te
veel achterblijvers, een iets verhoogde
sterfte, een matige worp, kunnen eveneens
op varkenspest wijzen. Koorts kan ont-
breken of slechts in geringe mate aanwezig
zijn. Conjunctivitis is vaak het enige symp-

Tabel 3. Interval tussen aankoop besmette varkens en diagnose van varkenspest door middel van de IFT in
enkele ogenschijnlijk gezonde koppels.

Dagen sinds	Onderzochte	Dagen sinds	Onderzochte
aankoop van	varkens	aankoop van	varkens
besmet; bedrijf	positief/totaal	besmet bedrijf	positief/t;otaal
12	1/30	21	7/29
12	30/32 ^	21	6/27
13	4/24	30	4/4
13	3/15	32	5/61
15	4/55	43	2/3
19	13/22	47	3/3
20	6/30	48	4/A
Days since	Number of pigs	Days since	Number of pigs
purchase from	investigated	purchase from	investigated
infect;ed premise	positive/total	infected premise	positive/total

Table 3. Interval between purchase of infected pigs and diagnosis of swine fever by IF\'T in some apparently
hcalthv herds.

toom dat ccn aanwijzing i<an geven voor
een ini\'cctic met deze zwak-virulcnte stam-
men, een leukopenie is meestal aanwezig.
Het verdient aanbeveling, wanneer op deze
gronden aan varkenspest wordt gedacht,
zoveel mogelijk zieke en dode dieren voor
onderzoek met behulp van dc IFT aan te
bieden. Dit maakt de kans op ontdekking
groter, waardoor spreiding eerder kan wor-
den tegengegaan.

Een tweede wijze waarop de diagnose ge-
steld kan worden is met behulp van virus-
isolatie uit het serum van een groot aantal
dieren, welke op grond van dc bovenom-
schreven symptomen geselecteerd kunnen
worden.

Serologisch onderzoek op antilichamen is
bruikbaar vanaf één maand na contact met
verdachte varkens of wanneer de proble-
men al langere tijd aanwezig zijn, zodat een
deel van de populatie een antilichaamsres-
pons zou kunnen vertonen. De onderzochte
sera mogen uiteraard niet afkomstig zijn
van geënte dieren.

De auteurs danken drs. II. Moser en drs. G. van de
Kielt voor liun medewerking en de heren M. Vogel-
sang en M. Bloemraad voor hun technische assisten-
tie.

1. Van Oirschot, .1. T. and Terpstra, C.: A congenital
persistent swine lever infection. 1. Clinical and
virological observations. Velcri/wry Microbiology
1977; 2: I2I-.12.

2. Ressang. A. A. and den Boer, .1. L.; A comparison
between the cell culture, frozen tissue section and
mucosal smear techniques for Ouoreseent an-
tibodv in the diagnosis of hog cholera, Tijdschr.
Diergeneeskd. 1968; 9.1: 72-89.

3. Terpstra, C.: Detection of Border disease antigen
in tissues of affected sheep and in cell cultures by
immunonuorescence. Research in Vererinary
Science 1978; 25: 350-5.

4. Terpstra, C.. Blocmraad, M.. and Gielkcns. A. L.
.1.: The neutralizing peroxidase linked assay for
detection of antibody against swine fever virus.
Velerinary Microbiology 1984; 9: 113-20.

Het enzoötisch voorkomen van Afrikaanse
varkenspest (AVP)op het Iberisch schierei-
land sinds het eind van de vijftiger jaren,
het binnenvallen van de ziekte in de laatste
twee decennia in Frankrijk, het vaste land
van Italië en de verspreiding naar Malta,
Sardinië en enkele Latijnsamerikaanse
landen eind zeventigerjaren, heeft de vete-
rinaire autoriteiten van alle landen, waar
varkens worden gehouden, gealarmeerd. In
de meeste AVP-vrije landen zijn wettelijke
maatregelen van kracht, welke de invoer
van varkens en produkten van varkens uit
besmette landen verbieden. Controle over
het binnenkomen van varkensvleesproduk-
ten, waaronder uit het buitenland mee-
gebrachte etenswaren, is echter nergens
waterdicht. In de meeste landen zijn echter
strenge maatregelen van kracht voor het
destrueren van keukenafvallen van sche-
pen, vliegtuigen en internationale treinen.
De recente uitbraak van dc ziekte in België
heeft aangetoond, dat waakzaamheid voort-
durend geboden blijft. De gevallen van
AVP in West-Vlaandercn zijn aanleiding
om enkele aspecten van deze exotische
ziekte ondcr de aandacht tc brengen.

AVP wordt veroorzaakt door een relatief
groot dubbelstrengig DNA-virus met ecn
gelaagde structuur. Bij het verlaten van dc
cel ontvangt het een lipide buitenmantel.
Het virus vertoont geen antigene verwant-
schap met het virus van de klassieke var-
kenspest. AVP-virus is tamelijk resistent
tegen temperatuurinvloeden, vooral in aan-
wezigheid van eiwitten. Besmet varkens-
bloed blijft drie weken infectieus bij 37° C
en bij 4° C zelfs tot 18 maanden. Het virus
kan uitstekend overleven in ingedroogd
materiaal en is stabiel tussen pH 4,0 en
13,0. Voor desinfectie van besmet afvalwa-
ter is een behandeling met 2% natronloog
nodig gedurende 24 uur.
AVP-virus is gevoelig voor vetoplosmidde-
len en lipase, doch resistent tegen een groot
aantal ciwitsplitsende enzymen. In rottend
bloed, bewaard bij kamertemperatuur, kon
na vier maanden nog infectieus virus wor-
den aangetoond.

Voor desinfectie van stallen kan gebruik
worden gemaakt van het zogenaamde \'One
Stroke Environ\' (1/E), met ortho-phenyl-
phcnol als meest actieve component (4).
Ecn éénmalige spraybehandcling van een
besmette stal met 1% 1/E zou deze al na 1
uur veilig maken voor hcrbevolking.
Het virus behoort tot dc familie van de
Iridovirusscn, een groep welke voorname-
lijk bij insecten wordt gevonden. Behalve
varkens, wilde zwijnen en wrattenzwijnen
kunnen ook enkele tekensoorten (Arga-
sidac) het virus vermeerderen. Andere huis-
of laboratoriumdieren en de mens zijn van
nature niet gevoelig voor het virus.
Onder gedomestificcerde varkens ver-
spreidt de ziekte zich voornamelijk door
diercontacten. Dc besmetting komt meest-
al tot stand door orale opname van virus
afkomstig van se- en excreta van besmette
soortgenoten. Een \'carrier sow\'-syndrome,
zoals wij dat kennen bij klassieke varkens-
pest, komt bij AVP niet voor. In tegenstel-
ling tot klassieke varkenspest kunnen var-
kens, die de infectie overleven, nog geruime
tijd drager van het virus blijven. Spontane
reactivatie van het virus, gepaard gaande

met viraemie en virusuitsclieiding, is tot 51
wel<en na infectie aangetoond (5).

Hoewel de verspreiding van het virus via
slacht- en keukcnafvallen op de tweede
plaats komt, is deze wijze van overbrenging
zeer gevaarlijk gebleken, vooral omdat die
over cen lange periode en grote afstanden
kan optreden. De eerste gevallen van AVP
in Portugal (1957/1960), Italië (1967/
1969), Cuba (1971), Malta, Sardinië, Brazi-
lië en de Dominicaanse Republiek (1978)
traden op in de onmiddellijke nabijheid
van cen zee- of luchthaven cn waren een
gevolg van het voeren van keukcnafvallen
afkomstig van schepen of vliegtuigen.
In Afrika, Zuid-Europa en het Caribisch
gebied wordt de ziekte bovendien overge-
bracht door bloedzuigende arthropoden,
die jarenlang infectieus kunnen blijven.
Aerogene transmissie speelt bij AVP geen
rol.

Na opname per os vermeerdert het virus
zich in eerste instantie in de tonsillen en in
het slijmvlies van de pharynx. Daarna
treedt een viraemie op gevolgd door een
sterke virusvermeerdering in dc longen en
in de lymfoïde weefsels, met name in de
milt, lymfeklieren, beenmerg en RES. Het
virus gedraagt zich in deze overeenkomstig
het virus van de klassieke varkenspest.
De klinische symptomen van AVP ver-
toonden in Spanje en Portugal aanvanke-
lijk het beeld van acute of peracute varkens-
pest. Na een incubatie van 5-9 dagen krijgt
het dier een hoge temperatuur. Tijdens de
incubatie ontstaat ook ccn leucopenie. Pas
als de temperatuur na .1-4 dagen begint te
dalen, verschijnen de meer karakteristieke
symptomen. Anorexie, conjunctivitis, bra-
ken, obstipatie en diarree, allemaal symp-
tomen van klassieke varkenspest, kunnen
ook bij AVP optreden. Door de virusver-
meerdcring in het RES ontstaan ernstige
degeneratieve veranderingen in de wanden
van arteriolae en capillairen met als gevolg
bloedingen, oedemen, trombose, haemor-
rhagische infarcten en necrose. In vrijwel
elk orgaan kunnen bloedingen voorkomen.
In typische gevallen van AVP is de milt,
anders dan bij klassieke varkenspest, sterk
gezwollen, terwijl de lymfeklieren geen
gemarmerd aspect vertonen, doch op hae-
matomen gelijken. In borstholte en pe-
ricardium is dikwijls veel vocht aanwezig
en in de longen wordt vaak een interlobu-
lair oedeem gezien.

In de loop der jaren is het ziektebeeld van
AVP in Spanje en Portugal echter steeds
meer gaan lijken op dat van klassieke var-
kenspest. Het virus heeft zich aan het Eu-
ropese varken aangepast en komt nu voor
in cen vorm die tot 1960 in Afrika onbe-
kend was. Het veranderde beeld loopt pa-
rallel met de verminderde virulentie voor
het Europese varken.
Het optreden van zwak-virulente stammen
van zowel AVP- als varkenspestvirus, die
subacute, chronische, atypische en soms
subklinische infecties veroorzaken, maakt
het gewoonlijk onmogelijk de twee ziekten
op basis van klinische verschijnselen of
pathologische veranderingen te diagnos-
ticeren, laat staan van elkaar te onder-
scheiden. De diagnose moet daarom op het
laboratorium worden gesteld.
De laboratoriummethoden voor de dia-
gnostiek van AVP zijn gericht op detectie
van virus of virus specifiek antigecn of
detectie van virus specifieke antilichamen.
De verschuiving naar minder virulente
stammen heeft ertoe geleid, dat in Spanje
het onderzoek van sectiematcriaal op anti-
lichamen meer positieve gevallen scoort
dan virusisolatie en antigeendetectie. Voor
het stellen van de diagnose moeten ton-
sillen en stukjes long, milt, nier en mesente-
riale lymfeklieren van zieke of gestorven
varkens worden onderzocht. Deze organen
dienen in een goed gesloten, niet lekkende,
verpakking op de snelst mogelijke manier
naar het laboratorium te worden gebracht.
Hel AVP-virus kan worden geïsoleerd in
leucocyten cultures van gezonde varkens.
Erythrocyten, welke bij het aanleggen van
de cultures zijn meegekomen, worden daar-
bij geadsorbeerd aan het oppervlak van de
geïnfecteerde leucocyten (2). Veel van de
huidige virusisolaten vertonen dit haemad-
sorplie fenomeen na ccn of meerdere blind-
passages, maar 5% van de huidige isolaten
blijkt de eigenschap volledig te hebben ver-
loren.

Evenals bij klassieke varkenspest kan het
virusantigeen met behulp van de IET in
weefselcoupes worden aangetoond (1). He-
laas is door het veelvuldig voorkomen van
zwakvirulente stammen de betrouwbaar-

heid van de directe IFT Sterte teruggelopen.
Door het subacute en chronische ziektever-
loop is de hoeveelheid antigeen in de weef-
sels dikwijls onder de detectiegrens ge-
daald, terwijl het immuunapparaat dc ge-
legenheid krijgt tot het vormen van anti-
stoffen. Daarom wordt naast de directe
IFT tevens de indirecte methode gebruikt
voor het aantonen van antistoffen in weef-
selvocht of scrum van gestorven varkens
(3). Op de Afdeling Virologie van het CDI
worden AVP-conjugaat en met AVP-virus
geïnfecteerde en vervolgens gefixeerde cel-
cultures in voorraad gehouden, zodat beide
methoden te allen tijde kunnen worden
uitgevoerd. De mogelijkheden voor virus-
isolatie zijn eveneens aanwezig. Voor het
geval dat de laboratoriummethoden het
zouden laten afweten, wordt voor de
differentiaal diagnostiek van AVP een aan-
tal tegen klassieke varkenspest geïmmuni-
seerde varkens aangehouden.
Gezien de consequenties moet een voorlo-
pige diagnose van AVP worden gebaseerd
op de uitkomsten van tenminste twee ver-
schillende methoden en zal men een posi-
tieve diagnose in het algemeen door een
internationaal erkend Referentielaborato-
rium laten bevestigen.
Indien zich een sterk verdacht geval zou
voordoen in een AVP-vrij land en de dia-
gnose lang op zich zou laten wachten, dan
kan het raadzaam zijn de uitkomst van het
laboratoriumonderzoek niet af te wachten,
maar het bedrijf te ruimen en de noodzake-
lijke veterinair politionele en zoö-sanitaire
maatregelen te nemen, teneinde verdere
verspreiding te voorkomen.

1. Büol. P. H..Ordas. A.. and Sanchez Botija.C.: El
diagnóstico dc las peste porcina Al\'ricana por im-
munolluorcsccncla. Rull. Off. Inier. Epiz. 1969;
72: 819-39.

2. Malmquist. W. A. and Hay, D.: Haemadsorption
and cytopathic effect produced by African swine
fever virus in swine bone marrow and buffy coat
cultures. Am. ./. Vei. Res. 1960; 21: 104-8.

3. Sanchez Botija, C., Ordes, A., Gonzalvo, F., and
Solana, A.: Procedures in use for diagnosis of
African swine fever. In: \'Hog Cholera/Classical
swine fever and African swine fever\' 1977; 642-52.
Commission of the European Communities, Brus-
sels. Publication EUR 5904.

4. Stone. S. S. and Hess, W. R.: Effects of some
disinfectants on African swine fever virus. Applied
Microbiol 1973; 25: 115-22.

5. Wilkinson. P. J.: Persistence of African swine
fever. Proc. FAO/CEC seminar on African swine
fever Rome. 22-23 October, 1984.

Monoklonale antistoffen zijn van groot belang
voor de herkenning, opsporing en bestrijding
van ziekteverwekkers zoals virussen en bacte-
riën bij plant, dier en mens. Ze bieden uitzicht
op snelle toetsmethodes voor kwaliteitscontrole
en opsporing van stoffen in zeer lage concentra-
ties. De techniek om deze zeer specifieke anti-
stoffen te maken is betrekkelijk jong; de be-
hoefte om de techniek geschikt te maken voor
tal van landbouwkundige en verwante toepas-
singen is aanzienlijk en vereist geconcentreerde
aandacht.

Op donderdag 7 maart 1985 werd het stichtings-
document ondertekend (door ir. P. van der
Schans, voorzitter College van Bestuur LH; dr.
ir. D. de Zeeuw, directeur landbouwkundig on-
derzoek en ir. W. F. S. Duffhues, directeur
akker- cn tuinbouw, beide laatsten van het Mi-
nisterie van Landbouw en Visserij) voor een
Laboratorium voor dc produktie van Mono-
klonale Antistoffen (LMA). Dit nieuwe labora-
torium zal een centraleservicc-functic vervullen
voor een groot aantal landbouwkundige institu-
ten, proefstations en de Landbouwhogeschool.
Het zal voorlopig bij het Instituut voor Plantcn-
ziektenkundig Onderzoek (I PO) ondergebracht
worden.

Met deze ondertekening wordt een stuurgroep
ingesteld die voor vakgroepen van de Land-
bouwhogeschool, landbouwkundige instituten
en bedrijven regelingen zal opstellen om aan het
LMA deel te nemen. Het nieuwe laboratorium
zal op de eerste plaats onderzoekers begeleiden
en ondersteunen bij de produktie van mono-
klonale antistoffen voor specifieke doeleinden.

Dr. C. Terpstra. Centraal Diergeneeskundig Instituut, afd. Virologie, Houtribweg 39, 8221 RA Lelystad.

De invloed van de energie-opname op
produktie- en reproduktiekenmerken bij (opfok)

The Effect of Energy Intake on Production and Reproductive Characteristics in
(Rearing) Sows

SAMENVATTING De invloed van de energie-opname op produktie- en reproduktiekenmerken is
onderzocht hij 113 eersteworps zeugen en 680 opfokzeugen van het Nederlands Landvarken ras. Een
hoog voerniveau voor zeugen na het .spenen is belangrijk, niet zozeer om het aantal ovulaties te
vergroten, dan we! met name om conditieverlies tegen te gaan en bronst te bespoedigen. Het onderzoek
met de opfokzeugen het zien dat. uit het oogpunt van zowel voerkosten als reproduktieresuitaten. een
energie-opname door opfokzeugen van meer dan 2,1 x onderhoud (2.1 M) nadelig is bij een aanbod van
voldoende eiwit.

SUMMARY A total number of 113 jirst-litter sows and 680 gilts ofthe Dutch Landrace were used in
order to study the effect of energy intake on productive and reproductive characteristics. A high j\'eeding
level in normal .vovv^ after weaning is essential, not to increase the ovulation rate but rather to improve
the condition of the .you\' and advance oestrus.

The experiment with the gilts showed that from the point of view of the cost ofthe feed consumed and
reproductive performance, an energy intake during rearing of more than 2.1 lityies maintenance will
have an adverse ejfect when adequate protein is given.

Vruchtbaarheid van zeugen is een belang- belangrijke rol bij de variatie in deze ken-

worden als het aantal grootgebrachte big- ^e relatie voeding - vruchtbaarheid bij

gen per zeug per jaar. Dit kenmerk is opge- (opfo"^) teugen is m het kader van het pro-

bouwd uit een aantal componenten, zoals motie-onderzoek nader onderzocht,
leeftijd bij eerste bronst, drachtigheidsper-
centage, toomgrootte, interval spenen -
bronst en levensduur van de zeug. In de

praktijk bestaat een grote variatie in vrucht- Literatuurgegevens vanaf 1950, die op dit

nen bedrijven. Het gemiddeld aantal groot- behulp van de computer verwerkt. Uit de

gebrachte biggen per zeug per jaar varieert berekeningen bleek dat een verhoogd aan-

tussen dc bedrijven van 12 tot 24 met een tal geovuleerde eicellen bij gelten na een

gemiddelde van 17,5. De erfelijkheidsgraad kortere of langere tijd van verhoogde ener-

van de meeste vruchtbaarheidskenmerken giegift niet altijd resulteert in meer geboren

\' Dit artikel is een samenvatting van het proefschrift, waarop de auteur op 29 juni 1984 aan dc Landbouwhoge-
school promoveerde.

^ Dr. ir. L. A. den Hartog, Vakgroep Veevoeding, Landbouwhogeschool, Haagsteeg4,6708 PM Wageningen.
Tijdscijr. Diergeneeskd. deel 110. ajl. 7, 1985 273

biggen. Dit iiji<t zei<er het geval te zijn
wanneer de verhoogde energiegift de eerste
maand van de dracht gehandhaafd blijft.
Voorts bleek dat de invloed van de energie-
opname tijdens de opfok van gelten op
vruchtbaarheidskenmerkcn niet altijd even
systematisch onderzocht is. Tegenstrijdige
uitkomsten wat betreft de relatie energie-
opname tijdens de opfok van de zeugen en
het bereiken van dc geslachtsrijpheid ko-
men veelvuldig voor. Vaak is pas op oudere
leeftijd van de opfokzeugen met de proef
begonnen, zodat nawerkingseffccten van
de ontwikkeling van de dieren in de periode
ervoor niet uit te sluiten zijn. Ook het aan-
tal dieren dat in de meeste onderzoekingen
gebruikt is, laat te wensen over. De kritieke
periode ten aanzien van de ontwikkeling
van uterus en ovaria is volgens Oostduitse
onderzoekers van 70-160 dagen na de ge-
boorte.

Volgens de hypothese, vermeld in de litera-
tuur. volgt de energievcrdeling in het
lichaam een bepaalde wetmatigheid. Eerst
krijgen het centrale zenuwstelsel cn dc vi-
tale organen (hart, lever, longen en nieren)
energie en daarna het spier-, bot- en vet-
weefsel. Als laatste ontvangen bij guste
dieren de geslachtsorganen energie. Een
tekort aan energie tijdens dc opfok zou
volgens genoemde theorieën in een ver-
minderde vruchtbaarheid resulteren. Met
behulp van andere gegevens was de hypo-
these opgesteld dat er minimum en maxi-
mum vetgehalten van het lichaam zijn, die
respectievelijk als drempel en limiet funge-
ren voor het bereiken van de geslachtsrijp-
heid. Binnen dczc grenzen zou het al dan
niet bronstig worden bepaald worden door
de leeftijd van de geit.

Voordat met het langdurig onderzoek met
opfokzeugen werd gestart, is de invloed
van de voeding op de vruchtbaarheid gedu-
rende een korte periode (slechts ccn paar
weken) onderzocht bij 113 eerste worps-
zeugen (Nederlands Landvarken). Een toe-
name van het aantal geovuleerdc eicellen
na een verhoogde energiegift gedurende
slechts 14 dagen is wel bij gelten maar nooit
bij zeugen duidelijk aangetoond. Omdat
eerste worpszeugen tijdens de lactatie rela-
tief meer gewicht verliezen en het bronstig
worden na het spenen over het algemeen
meer problematisch is dan bij oudere zeu-
gen, zou een hoog voerniveau na het spenen
bij deze dieren een gunstige invloed op dc
vruchtbaarheid kunnen hebben. Na het
spenen van dc toom kregen de zeugen 4 (H)
of 2,5 (L) kg voer per dag. De belangrijkste
resultaten waren:

— De grootte van de uterus en ovaria was
niet beïnvloed door het voorafgaande voer-
niveau.

— De zeugen met ccn bronst tussen 10 cn
21 dagen na het spenen, hadden grotere
verliezen aan gewicht en spekdikte tijdens
de voorgaande lactatie dan zeugen bron-
stig binnen 10 dagen na het spenen.

Conclusie: Een hoog voerniveau voor zeu-
gen na het spenen is belangrijk, niet zozeer
om het aantal ovulaties te vergroten, dan-
wel met name om conditieverlies tegen tc
gaan en de bronst tc bespoedigen.

Vervolgens is een proef met opfokzeugen
uitgevoerd. Vanaf ecn leeftijd van 12 weken
werden in totaal 680 opfokzeugen aan één
van de vier gehanteerde energieniveaus
toegewezen om dc invloed van de energie-
opname op vruchtbaarheidskenmerkcn te
onderzoeken. De energieniveaus waren
vastgesteld op basis van literatuur en eerder
uitgevoerde proeven. Dc behandelingen
waren:

1. energie voor onderhoud 100% ener-
gie voor produktie (\'ad libitum\'; ± 3 M, M
= de energiebehoefte voor onderhoud)

De eiwitgift per dag was, afhankelijl< van
liet gewictit van de gelten, voor alle behan-
delingsgroepen gelijk. Vier dieren uit één
toom werden verdeeld over de 4 proefbe-
handelingen, zodat de proefgroepen gene-
tisch vergelijkbaar waren.
Een verschillende energiegift bij een gelijk
eiwitaanbod werd verkregen door 2 basis-
voeders (een energierijk en een eiwitrijk
voer) in een verschillende verhouding te
verstrekken. Met 16 gelten van 35 kg en 16
gelten van 64 kg zijn twee achtereenvol-
gende balansproeven uitgevoerd, om de
invloed van de behandelingen op de ver-
teerbaarheid van voederbestanddelen en
de metaboliseerbaarheid van de energie na
te gaan. De verteerbaarheid van dc energie
(gemiddeld 83,5%) werd niet beïnvloed
door de behandelingen.

De energie-inhoud per kg samengesteld
voer (op basis van metaboliseerbare ener-
gie) werd niet beïnvloed door de verhou-
dingen van de basisvoeders voor de vier
proefgroepen. Met behulp van groei en
energie-opname is de eiwit- en vetaanzet
berekend.

Bij eenzelfde opname aan verteerbaar ruw-
eiwit was de eiwitaanzet gereduceerd wan-
neer de energie-opname lager dan 2,5 M
was. Eiwit werd dan als energiebron ge-
bruikt. De vetaanzet nam toe wanneer de
energie-opname ook hoger was. Van 12 tot
38 weken leeftijd kregen de gelten één van
de vier energieniveaus (gemiddeld 3 M, 2,5
M, 2,1 M of 1,8 M). Figuur 1 geeft de
gevolgde procedure weer. Vanaf een leef-
tijd van 38 weken kregen alle gelten een
voergift van 2,5 kg per dag. Geiten die vóór
een leeftijd van 38 weken geen bronst ver-
toonden, werden met een bronst-stimule-
rend preparaat (PG 600) ingespoten.
In totaal werden 290 gelten aangehouden
om een eerste worp te produceren en
werden 224 gelten geslacht om het aantal
geovulecrde eicellen te bepalen.
De belangrijkste resultaten, waarvan een
aantal vermeld is in tabel 1, waren:

— Het percentage gelten met een spontane
bronst voor 38 weken was niet beïnvloed
door de energie-opname.

— Het verschil in leeftijd bij eerste bronst
tussen de proefgroepen is in verhouding
kleiner dan het verschil in gewicht bij de
eerste bronst. Het verschil in leeftijd en
gewicht bij eerste bronst tussen proefgroep
3 M en 1,8 M was respectievelijk 10 dagen
en 30 kg (zie tabel 1).

— Bij de twee hoge energieniveaus (3 M en
2,5 M) was het verband tussen de leeftijd bij
eerste bronst en de spekdikte negatief. Bij
de lage energieniveaus (2,1 Men 1,8 M) was
dit verband afwezig.

— Een hoge energie-opname tijdens de
opfok (^ 2,5 M) resulteerde in meer uitval,
minder gelten bronstig na inductie en min-
der gelten drachtig na eerste inseminatie.

— Het aantal geovulecrde eicellen, het
aantal levend geboren biggen, het gemid-
deld geboortegewicht en de homogeniteit
van de toom (gemeten als standaardafwij-
king van de geboortegewichten in een
toom) verschilden niet significant tussen de
vier proefgroepen.

— De groei per dag en de spekdikte namen
toe naarmate de energie-opname hoger
was.

aantal gelten
aantal iMtgevallen
(van 12-3X wckcn)
lecltijd bij le bronst (dagen)
gewichl bij le bronst (kg)
Percentage gelten:

met een spontane bronst
drachtig na le inseminatie
aantal levend geboren biggen:
per 100 opgelegde gelten
(bij 12 weken leeftijd):
drachtig na spontane bronst
drachtig na spontane
en geïnduceerde bronst

worp maar met een gemiddeld lager ge-
boortegewicht dan gelten geïnsemineerd
bij een spontane bronst. Ook waren de
tomen iets meer heterogeen.
Naar aanleiding van deze resultaten kan
ten aanzien van de eerder genoemde hypo-
theses gesteld worden, dat het bereiken van
de geslachtsrijpheid meer door de leeftijd
dan door het gewicht bepaald wordt. Bij\'
gelten met een hoge energie-opname tij-
dens de opfok, is kennelijk een bepaalde
hoeveelheid vet in het lichaam vereist om
bronstig te worden. Wanneer de energie-
opname lager is dan 70% van de ad libitum
opname, kan de eerste bronst later worden
verwacht. Een hoge vetaanzet tijdens dc
opfok is niet nadelig voor het bereiken van
de geslachtsrijpheid.

Uitgaande van 100 gelten opgefokt vanaf
ccn leeftijd van 12 weken op een energieni-
veau van 2,5 M of meer en geïnsemineerd
bij een leeftijd van 8,5 maanden zonder
herdekkingen, produceren deze in totaal
103 biggen minder in de eerste worpen in
vergelijking met geiten opgefokt op ccn
energieniveau van 2,1 M of 1,8 M (zie tabel
1). Resultaten uit het vervolgonderzoek
laten zien, dat de vruchtbaarheid in de vol-
gende worpen niet significant verschillend
is tussen de vier proefgroepen, terwijl de
verschillen in spekdikte die bij de eerste
worp nog aanwezig waren, bij de tweede
worp verdwenen lijken te zijn.

Conclusie: Uit het oogpunt van zowel voer-
kosten als reproduktieresuitaten, is een
energie-opname door opfokzeugen van
meer dan 2,1 x onderhoud (2,1 M) nadelij
bij een aanbod van voldoende eiwit.

Joby, R.. Jemmett, J. E., and Miller, A. S. H.:
The control of undesirable behaviour in male
dogs using mcgestrol acetate. ,/. Small Anim.
I\'racl. 1984; 25 : 567-72.

De auteurs releveren dat progestagenen bij die-
ren voor verscheidene indicaties worden ge-
bruikt. Het werkingsmechanisme is niet in al die
gevallen farmacologisch te verklaren. Dat geldt
bijvoorbeeld voorde indicatie; probleemgedrag.
Megestrol acetaat (MA; Ref.), stellen de au-
teurs, remt de gonadotrofinenproduktie bij
mannelijke dieren krachtig (niet alleen bij man-
nelijke; Ref), zodat het bruikbaar is bij het be-
handelen van testosteron-afhankelijk probleem-
gedrag. Dat echter ook castraten soms gunstig
reageren op een behandeling met megestrol ace-
taat, duidt erop dat het effect niet alleen wordt
bepaald door reinming van de testosteronpro-
duktie. (De auteurs vermelden niet dat proges-
tativa de testostcron-waarden doen dalen via
twee mechanismen; (l)een competitief antago-
nisme via het enzym 5a-steroidreductase en (2)
remming van de gonadotrofinenproduktie.
Daarnaast is er bij deze farmaca sprake van een
cITect op het Centraal Zenuwstelsel dat, moge-
lijk, gedragsveranderingen bij castraten kan
verklaren; Ref)

De MA-therapie werd ingesteld bij 163 reuen
met dc volgende gedragsproblemen; agressie
(dominante dan wel angst-geïnduceerde), ver-
nielen, onhandelbaarheid (excitability), hyper-
sexualiteit, zwerven, territoriaal urineren (in
huis).

Dc behandeling bestond uit een dosis MA van 2
mg/kg gedurende I weck. Bij gunstig cffcct
werd de behandeling gedurende 14 dagen met
ccn dosis van I mg/kg voortgezet en daarna
gestaakt. Wanneer met de uitgangsdosis resul-
taat uitbleef, werd deze verdubbeld tot 4 mg/kg
gedurende 7 dagen. Als dat succes opleverde
ging men over op I mg/kg voor 14 dagen,
waarna de behandeling werd beëindigd. Had de
dosisverhoging geen cffcct, dan werd niet verder
behandeld.

Praktizerende dierenartsen registreerden de pa-
tiënten cn beoordeelden de gedragsveranderin-
gen als verbeterd, onveranderd, of verslechterd.
Van de behandelde reuen verbeterde 75%;
slechts \'/, deel van de populatie had de dosis van
4 mg/kg nodig. Een evaluatie na 3 maanden
leverde bij hypcrscxualiteit, zwerven, vernielen,
onhandelbaarheid en angst-gcinducccrde agres-
sie een beter resultaat op dan bij de andere
problemen. Reversibele neveneffecten (toege-
nomen eetlust en traagheid) werden bij 22% van
de patiënten gezien.

Dc auteurs besluiten met een appel om, gezien
de resultaten, dc MA-therapie bij probleemge-
drag te proberen alvorens tot castratie of eutha-
nasie over te gaan. (Anno 1984 zijn er wat meer
mogelijkheden dan de drie genoemde. Voor het
overige kunnen de onderzoekers bogen op een
fraai resultaat. De niet-mcdicamenteuze be-
handeling van probleemgedrag verloopt moei-
zamer. Enkele niet-geobjectiveerde variabelen,
bijvoorbeeld de patiëntcnsclectie en de beoorde-
ling van het behandelingsresultaat, rechtvaar-
digen echter enige scepsis aangaande de her-
haalbaarheid van dit onderzoek; Ref.)

Degeneratieve veranderingen van de retina
op basis van taurine-deficiëntie bij een kat

Neumann. S. M.; Retinal degeneration relating
to taurine deficiency in a cat. Modern Veterinary
Practice 1984; 381-4.

Bij een 13 jaar oude Siamese kat werden bij
fundus-onderzoek degeneratieve veranderingen
van de retina gevonden.

Uit dc anamnese bleek de kat uitsluitend com-
mercieel hondcvoer te eten. In dit uit plantaar-
dige eiwitten bestaande dieet zit geen of nauwe-
lijks taurine.

Katten kunnen uit cysteïnc slccht taurine syn-
thetiseren cn zijn derhalve om in hun taurinc-
behoefte te kunnen voorzien, alliankelijk van
voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong(obli-
gatc carnivoren; Ref).

De diagnose; degeneratieve veranderingen op
basis van taurinc-dcficiëntie werd met behulp
van plasma-taurine-bcpaling, ERG cn het typi-
sche beeld bij ophthalmoscopic gesteld.
Geadviseerd werd vis cn vlees aan de maaltijd
toe te voegen. Bij follow-up na 1 jaar bleek dc
degeneratie van de retina zich niet verder uitge-
breid tc hebben.

De betekenis van haematologische en bio-
chemische parameters bij paarden geïnfec-
teerd met Strongylus vulgaris

Baily, M., Kent, J., Martin, S. C., Lloyd, S. eri
Soulsby, E. .1. L.: Haematological and bio-
chemical values in horses naturally infected
with Strongylus vulgaris. The Veterinary Record
1985; 115; 144-7.

Ten behoeve van de diagnostiek van Strongylus
I\'w/gara-infecties bij het paard werd bij 64 na-
tuurlijk geïnfecteerde paarden en ponies ge-
tracht de concentraties van de verschillende ei-
witcomponenten en het aantal eosinofiele en
neutrofiele granulocyten en lymfocyten in het
perifere bloed (in vivo) te relateren aan de bij
postiTiortaal onderzoek vastgestelde mate van
infectie en ernst van de veranderingen in de
arteria mesenterica cranialis.
Hoewel bij dieren met ernstige vaatwandlaesies
al dan niet in combinatie met de aanwezigheid
van veel larven van vulgaris een verhoogd
gehalte aan /J-globulinen werd aangetroffen,
evenals een verhoogd aantal lymfocyten, blijkt
echter tussen de verschillende dieren een zoda-
nige spreiding in de geregistreerde parameters
aanwezig, dat gebruik ervan ten behoeve van de
diagnostiek bij individuele dieren niet verant-
woord lijkt.

(Deze conclusie dient echter in het juiste pers-
pectief tc worden bezien. Immers, het ontbreken
van informatie omtrent leeftijd, ras en voorge-
schiedenis (met name waar het de mogelijkheid
van worminfecties betreft) van de natuurlijk
geïnfecteerde paarden en ponies, die in dit on-
derzoek werden gebruikt, alsook gegevens be-
treffende mogelijke andere, postmortaal vast-
gestelde parasitaire infecties, maken een ob-
jectieve, onderlinge vergelijking van het proef-
diermateriaal onmogelijk en daarmee ook j>lkc
conclusie gebaseerd op uit dit materiaal verkre-
gen gegevens; Ref.). M. H. Mirck.

Mededelingen Veterinary Investigation Service.
The Veterinary Record 1984; I 15; 60.1
In de tweede helft van april werden door het VIS
een aantal meldingen over het zogenaamde
\'Cold Cow Syndrome\' ontvangen en nader ge-
analyseerd.

Kort na het aanbrengen op voorjaarsgras ver-
toonden op een 14-tal bedrijven 8-100% van de
melkveestapel verschijnselen als; sufheid, geen
eetlust, profuse diarree, sterke daling melkgift,
ataxie tot incoördinatie. Eveneens vertoonden
de dieren perineaal oedeem en voelden koud
aan; \'cold cow syndrome\'. Op enkele dieren na
herstelden alle patiënten na enkele dagen en
keerde ook de melkproduktie weer terug op het
oorspronkelijke niveau. Het bloedonderzoek
op een vrij groot aantal parameters leverde geen
aanwijzingen ter nadere verklaring op. In en-
kele gevallen traden de verschijnselen opnieuw
op bij het terugkeren van de dieren op hetzelfde
perceel.

In alle gevallen die nader werden onderzocht,
bleken de grasmonsters een hoog gehalte aan
gemakkelijk verteerbaar koolhydraat te bevat-
ten; deze varieerden van 27 tot 48% tegen nor-
maal 20% op droge stofbasis. (Men zou in een
dergelijke situatie minstens enkele afwijkende
bloedparameters verwachten!; Ref.)

Wright, C. L., Titchener, R. N. en Hughes, J.;
Insecticidal ear tags and sprays for the control
of flies on cattle. The Veterinary Record 1984;
115 (juli); 60-2.

Op een tiental bedrijven werden proef- en con-
trolegroepen van minstens 10 dieren gescheiden
van elkaar op zo mogelijk naast elkaar liggende
percelen geweid gedurende de duur van het ex-
periment. De behandeling bestond uit; een
spray van ± 500 ml vloeistof met 500 ppm Cyha-
lothrin (Grenade; ICI) of 1000 ppm cyperme-
thrin (Barricade; Shell Chemicals) of uit het
aanbrengen van \'oormerken\' met 8,5% cyper-
mcthrin of 8,5% fenvaleratie. Gedurende twee
minuten werden 2 a 3 keer per week in de be-
handelde of controlegroepen vliegen op de die-
ren en op 1 m afstand van de dieren gevangen,
geïdentificeerd en geteld.
Het effect van de beide oormerken op de Hae-
matobosca-stimulans was vrijwel 100%; op Hy-
drotaea irritans 70-80% en op Morellia simplex
60-70%.

Toediening van sprays met een interval van
twee weken gaf voor beide formuleringen een
volledige protectie tegen H. stimulans en ver-
minderde de aantallen H. irritans met 90% en
die van M. simplex mst 80-90%. Toediening van
een spray met ccn interval van vier weken gaf
meer variërende resultaten, die min of meer ver-
gelijkbaar waren met die van de oormerken.
Geconcludeerd kan worden dat in situaties
waarin het mogelijk is de dieren gemakkelijk in
handen le krijgen, toediening van een spray met
genoemde insecticiden met een interval van
twee weken de voorkeur verdient boven het
aanbrengen van oormerken. Is men door de
bedrijfsomstandigheden hiertoe niet in staat,
dan kan de voorkeur uitgaan naar oormerken
geïmpregneerd met deze insecticiden.

Skerritt, G. C. en Stallbaumer, M. F.: Diagnosis
and treatment of coenuriasis (gid) in sheep.
The Veterinary Record 1984; 115; 399-403

Beschreven wordt het klinisch onderzoek en de
chirurgische behandeling van Coenuriasis (de
zogenaamde hersenblaaswormziekte) veroor-
zaakt door Coenurus cerebralis bij 62 schapen
in N.-Wales (typisch streekgebonden ziekte;
Ref.). Van 1979 tot en met 1983 werden 75
schapen met hersenverschijnselen onderzocht.
In 62 gevallen was er sprake van coenuriasis,
waarbij 42% een duidelijke verweking van de
schedel vertoonden (eenvoudige diagnose); in
de overige 58% was een uitgebreid neurologisch
onderzoek noodzakelijk voor een precieze loka-
lisatie van de cyste. Speciaal gelet werd op de
stand van de kop, de gangen en standen en het
functioneren van de ogen (diverse experimenten
worden beschreven). Visusstoornissen waren er
bij 48 van de 62 gevallen.
De 7 gevallen waarbij de cyste in de kleine her-
senen gelokaliseerd werd, betrof het liggende
dieren; van de 55 gevallen met lokalisatie van de
cyste in de grote hersenen waren slechts 6 dieren
liggend.

Een zogenaamde huidtest (injectie van 1 cc cys-
te-vloeistof ten opzichte van 1 cc steriel water
intradermaal) bleek niet erg betrouwbaar, even-
min als het witte bloedbeeld een goede indicatie
was voor de diagnose (DD Listeriosis in Neder-
land; Ref). De operatie geschiedt onder alge-
hele anaesthesie, waarbij de schedel wordt geo-
pend door een C-vormige snede met een dia-
meter van I tot 5 cm. De cyste wordt eerst
leeggezogen, waarna ook de wand volledig
wordt verwijderd via de zuigmethode.
Van de 55 geopereerde dieren herstelden er 31
volledig.

Van deze in Nederland sporadisch voorkomende
ziekte (Ref). kan men zeggen dat in tegenstel-
ling tot het vroegere advies \'direct slachten\', een
operatie zeer zeker te overwegen is bij waarde-
volle dieren. In verband met de prognose is de
lokalisatie van de cyste belangrijk.

Miller, B. G., Newby, T. J., Stokes, C. R.,
Hampson, D, J., Brown, P. J, en Bourne, F, J,;
The importance of dietary antigen in the cause
of postweaning diarrhea in pigs. Am../. Vet. Res.
1984; 45; 1730-4.

Voor een mogelijke verklaring van het speen-
diarree-probleem geeft dit artikel enkele duide-
lijke vingerwijzingen. Biggen, die in de zoogpe-
riodc weinig bijvoer opnemen (een situatie die
zich bij vroeg spenen vaak zal voordoen; Ref).
vertoonden meer problemen met speendiarree
dan biggen die in het geheel niet werden bijge-
voerd. Dit kwam tot uiting in vroeger begin-
nende en langer aanhoudende diarree in de bij-
voer-groep. Ditzelfde kan gezegd worden van
het uitscheiden van haemolytische E. co/Z-baete-
riën. Een royale hoeveelheid opgenomen eiwit-
rijk bijvoer (> 400 g) in de zoogperiode, gaf
minder speendiarree dan opname van een klein
beetje bijvoer. Ook is onderzoek gedaan naar de
invloed van de kwaliteit van het opgenomen
eiwit; natief caseïne, vóórkomend in koemelk,
gaf meer problemen dan gehydrolyseerd ca-
seïne. Het niet-gehydrolyseerde dier-vreemde
eiwit veroorzaakte een overgevoeligheidsreac-
tie, zich uitend in verlenging van de villi en een
verminderde sucrase-aetiviteit in het achterste
deel van de dunne darm. Met een meer antigene-
tisch werkend eiwit, zoals soya, werd juist atro-
fie van de villi gezien.

Colibacteriën spelen ook wel een rol in de
etiologie, maar soort en wijze van voeren kun-
nen daarbij sterk predisponerend werken.

Rutter, J. M., Taylor, R. J., Crighton, W. G.,
Robertson, I. B. en Bensen, J. A.; Epidemiol-
ogical study of P. muitocida and B. bronchi-
if/jnVa in Atrophic Rhinitis. Vet. Rec. 1984; 115;
615-9.

Op vier bedrijven werd de relatie nagegaan tus-
sen BO van de neuzen enerzijds en klinische en
secticbevindingen anderzijds. Op twee bedrij-
ven zonder AR-geschiedenis werd wel Borde-
tella bronchiseptica en (niet toxinen vormende)
Pasteurella muitocida geisolecrd. B. bronchisep-
tica kwam op de AR-vrije bedrijven zelfs vaker
voor dan op de twee AR-besmette bedrijven. De
niet-toxische P. muitocida kwam niet voor op
een AR-bedrijf maar wel op de beide AR-vrije
bedrijven. (Wanneer geen toxinen-bepaling
plaatsvindt, dan heeft BO van neustampons
geen enkele diagnostische betekenis; Ref.)
Op de beide bedrijven met AR kwamen meer
biggen voor met \'onderbijters\', namelijk 13%
(AR-vrij; 2%) en met ernstige conchae atrofie.
Toxinevormende P. muitocida werd alleen op de
AR-bedrijven aangetoond. Bij de klinisch dui-
delijk afwijkende biggen werd geen groeivertra-

ging waargenomen (bij ad lib voedering!). Ool<
werd geen pneumonie gezien. Op ernstig aange-
taste bedrijven kan toxinc-positieve P. mullo-
clcla wel in 50% van de neustampons geïsoleerd
worden.

Het succes in dc AR-vrij verklaring van bedrij-
ven op basis van afwezig zijn van toxine-posi-
tievc P. muhocida wordt mede bepaald door
gebruik van goede selectieve bodems en moge-
lijk door de ontwikkeling van goede serologi-
sche technieken.

Poutrcl, B. and Ryniewicz, H. Z.: Evaluation of
the API 20 Strep System for Spccies Identifica-
tion of Streptococci Isolated from Bovine Mas-
titis../. Clin. Microbiol. 1984; 19; 213-4.

De auteurs vergeleken species identificatie van
bovine mastitis Streptokokken met behulp van
een conventionele bontvrij (met de volgende
biochemische reacties: hippuraat, arginine en
acsculine hydrolyse, fermentatie van mannitol,
sorbitol, inulinc, raffinose en trehalose, camp
test, groei bij 10° C en 45° C en Lancefield
classificatie) met de API 20 Strep-teststrip.
Zij vergeleken de resultaten van 84 uit mastitis
melk geïsoleerde stammen, Str. agalactiae (13),
Sir. dysgulacliue (16), Str. uberis (24), Str. bovis
(14), Str. faecalis (12) en Str. faecium (5). Met
behulp van dc bij de API teststrip behorende
tabel cn \'profile index\' werden 60 stammen cor-
rect geïdentificeerd, waarvan 56 na 4 uur be-
broeden cn 58 na 24 uur.
De biochemische reacties van beide systemen
correleerden goed met elkaar bij Str. faecalis
(92%), Str. agalactiae, Str. dysgalacliae, Str.
faecium. Str. faecalis en Str. uberis (ca 80%)
maar minder goed bij Sir. bovis (214%). De 24
nict-gcïdentificeerde stammen zouden niet zijn
verwisseld met andere spccies.
Dc auteurs zijn van mening dat dc API 20 S
goed bruikbaar is, maar dal dc identificatie co-
deverbetering behoeft.

C lark. F. D.: Proventricular dilatation syn-
drome in large psittacine birds. Avian Disease
1984; 28: 813-5.

Verstopping, verwijding en degeneratie van de
kliermaag is een ernstige aandoening bij pape-
gaaiachtigen. De oorzaak is onbekend. De au-
teur geeft een samenvatting van zijn persoon-
lijke bevindingen.

Van de 421 ter sectie aangeboden papegaaiach-
tigcn werd in 16 gevallen de diagnose klier-
maagdilatatie gesteld. Het betrof kakatocs, grij-
ze roodstaarten en ara\'s. Veel voorkomende
klinische verschijnselen waren anorexie, luste-
loosheid, vermageringen braken. Diarree werd
waargenomen bij 7 van de 16 vogels en onver-
teerde zaden werden bij 4 van de 16 vogels in de
faeces waargenomen. Bij sectie werd een ver-
wijde kliermaag gevonden, die het merendeel
van de thoracoabdominale holte innam.
Bij alle vogels was sprake van vocdselophoping
in de maag, vooral zaden.
Dc kliermaagwand was dun cn vertoonde bij
histologisch onderzoek ontstekingsverschijnse-
len bij 5 van de 16 vogels (in andere studies werd
in alle gevallen ccn multifocale lymfocytaire Icio-
myositis waargenomen in de kliermaagwand,
zie: Proceedings 33rd Vv\'estern Poultry Disease
Conference, Davis, CA, 1984;/^e/;. In een witte
kakatoe werden multipele ulcera in de klier-
maagwand waargenomen. Bij 4 van de 16 vogels
werd Salmonella typhimurium uit het hart geïso-
leerd. Bij electronen-microscopisch onderzoek
van de kliermaag van 3 vogels kon geen aanwij-
zing worden gevonden voor ecn virusinfectie.
Dit was evenmin het geval na enting van sus-
pensies van klicrmaagweefscl op geembryoneer-
de kippeëieren of cultures van kippeëmbryo-
niercellen. Omdat bij watervogels kliermaag-
vcrstopping voorkomt ten gevolge van lood-
intoxicatie, werd het loodgehaltc van het klier-
maagweefsel en de kliermaaginhoud bij 2 vogels
bepaald. Dit was lager dan 2 ppb. (Mijns in-
ziens bestaan er betere methoden om een lood-
intoxicatie bij vogels uit te sluiten, zoals de be-
paling van de concentratie van lood en delta-
aminolevulinczuurdehydratasc in bloed bij leven-
de vogels en de concentratie van lood in dc
nieren bij postmortaal onderzoek; Ref). Daar
geen etiologisch agens kon worden gevonden,
postuleert dc auteur dat kliermaagdilatatie zou
kunnen worden veroorzaakt door uitzetting
van droge zaden na contact met vocht in de
kliermaag. Als dit het geval zou zijn, zou dc
aandoening voorkómen kunnen worden door
de zaden tc laten weken voordat deze aan de
papegaaien worden verstrekt. (Op basis van his-
tologisch onderzoek achten andere onderzoe-
kers een virusetiologic toch waarschijnlijk, zie
eerdergenoemde infectie. Deze aandoening
komt ook voor in Nederland bij grote papc-
gaaiachtigen en is differentieel diagnostisch van
belang bij genoemde symptomen. Door middel
van röntgenologisch onderzoek is de diagnose
te stellen; Ref).

In dit bock worden de wetenschappelijke bijdragen
weergegeven van een bijeenkomst, gehouden in het
kader van het EG-programma voor de coördinatie
van onderzoek in de dierpathologie. gehouden op dc
\'Veterinary Research Laboratories\' tc Belfast op 22 en
23 september 1983. Het doel van deze bijeenkomst
was een overzicht te geven van moderne technieken
voor de diagnostiek van virusinfecties, die geleidelijk
aan de meer traditionele benaderingswijze lijken te
verdringen. Beperktede traditionele virusdiagnostiek
zich veelal hoofdzakelijk tot relatief dure en tijdro-
vende methodes van virusisolatie, de moderne me-
thodes richten zich veeleer op de directe detectie van
virussen, virale antigenen en/of nucleïnezuren in kli-
nische monsters.

Een aantal presentaties was gewijd aan methoden van
directe antigeen- en antistofdetcctie met behulp van
immunofluoresccntietests.immunoperoxidasetechnie-
ken cn radioimmunoassays. Resultaten van het snel
en direct aantonen van antigeen in klinische monsters,
hetgeen met deze technieken mogelijk is geworden
(bijv. ziekte van Aujeszky, respiratoire infecties van
runderen), werden vergeleken met resultaten van al-
ternatieve methoden cn deze technieken blijken zeer
bruikbaar. Voor het gebruik van zogenaamde \'cap-
ture assays\' om virus-specifiek IgM aan te tonen
werden voor humane maar ook voor veterinaire vi-
rusdiagnostiek mogelijkheden aangegeven.
Het gebruik van negatief contrast methodes in de
electronenmicroscopie gericht op het direct aantonen
van viruspartikcis in klinisch materiaal wordt nog
altijd als een zeer belangrijke diagnostische methode
gezien, die in bepaalde gevallen zeker kan wedijveren
met de meer cn meer gebruikte immunoassays. Zeker
wanneer deze methode gecombineerd wordt met het
gebruik van specifieke (al dan niet monoclonale) an-
tistoffen, bijvoorbeeld in \'klassieke\' immuno-electro-
nenmicroscopic (1 EM) of als capture antibody in solid
phase immuno-electroncnmicroscopie (SPIEM), zul-
len deze technieken ook in de toekomst een belang-
rijke rol kunnen spelen bij de snelle diagnostiek van
virusinfecties.

In een aantal bijdragen werd aandacht besteed aan
steeds vaker gebruikte biochemische en immunoche-
mische methoden voor de detectie en identificatie van
viru.s.sen. Voorbeelden werden gegeven van karakteri-
satic en identificatie van virale nucleïnezuren met be-
hulp van restrictie-endonuclease-analyse, hybridisa-
tiemethoden en Polyacrylamide gelelectroforcse. Ook
van het karakteriseren en identificeren van virale ei-
witten met behulp van immunoblotting-en immuno-
electroforesemethoden werden voorbeelden gegeven.
Tenslotte werden de ongekende mogelijkheden maar
ook de beperkingen van het gebruik van monoklonale
antistoffen voor virale diagnostische vraagstellingen
in het algemeen en voor bovine leucose in het bij-
zonder in een aantal bijdragen besproken.

Kortom, dit boek geeft een overzicht van recente ont-
wikkelingen op het gebied van virale diagnostiek aan
de hand van een groot aantal praktische meest veteri-
nair viroiogische voorbeelden die hun waarde in meer
of mindere mate reeds hebben bewezen. Zonder dat
het pretendeert volledigte zijn, geeft dit boek dan ook
door de praktische aanpak een welkome opsomming
van technische mogelijkheden, die voor al diegenen
die direct of indirect bij virale diagnostiek betrokken
zijn, van waarde zal zijn.

Schrijvers vermelden in hun voorwoord het boekje in
de eerste plaats te hebben geschreven als een \'repetitie\'
voor hun studenten. Er blijken echter ook veel dieren-
artsen te zijn die het boek hebben aangeschaft. Van-
daar dat binnen enkele jaren ccn tweede druk moest
verschijnen. Ondertussen is het ook reeds in het
Spaans en Italiaans vertaald.

Het is een niet alledaags boekwerkje. Het is klein van
formaat, een handzaam pocketboek, met 222 blad-
zijden cn is duidelijk en overzichtelijk ingedeeld. Het
bevat 890 vragen, voor het grootste gedeelte gesteld in
\'multiple choice\'-vorm. De antwoorden staan achter
in het boekje. Bij dc meeste antwoorden wordt een
litcratuurverwijzinggegcvcn. De literatuurlijst is over-
zichtelijk en bevat gelukkig niet alleen Duitse litera-
tuur.

De gestelde vragen bestrijken het gehele gebied van de
verloskunde, de gynaecologie, de voortplanting, het
uier en mastitis en deopfokzickten. Hoewel de vragen
duidelijk praktijk-gericht zijn. komt terecht ook een
aantal fundamentele begrippen aan de orde.
De nadruk ligt op het rund (560 vragen). Aan het
paard worden 80 vragen besteed, aan het varken en
het schaap ieder 60 en aan de kleine huisdieren 120.
De vragen zijn duidelijk gesteld en niet vergezocht.
Voor de antwoorden geldt hetzelfde. Een aantal ant-
woorden doet wat \'ouderwets\' aan, zoals het ant-
woord op vraag 257 (welke maatregelen dienen le
worden genomen bij een kalf met diarree?), hetwelk
als volgt luidt: melk verdunnen met thee, de melk
koken en het geven van yoghurt. Over water cn clec-
trolyten wordt niet gesproken. Er is verder weinig
ruimte gelaten voor typisch Duitse \'stokpaardjes\'.
Zo worden er vrijwel geen vragen gesteld over voeding
en \'Hcrdcnsterilitat\'. Het boekje heeft daardoorzeker
aan kwaliteit gewonnen.

Concluderend kan worden gesteld dat hier sprake is
van een origineel boekwerkje dat zeker ook voor de
Nederlandse student en prakticus van nut kan zijn.
Het is dus geen naslagwerk, maar meer een vraag- en
antwoordspel waarmee we onze kennis kunnen toet-
sen en eventueel uitbreiden.

Uit het onderzoek ineen bos bij Kootwijk bhjkt.
dat de groei van bomen aan het eind van de
jaren zestig plotseling toegenomen is cn daarna
is gezakt tot onder het oorspronkelijke niveau.
Dc onderzochte grove dennen laten dit effect
sterker zien naarmate zij zich op kortere afstand
bevinden van een nabtirige concentratie van in-
tensieve veehouderij. Deze resultaten volgen uit
een oriënterende studie van dc Landbouwhoge-
school op drie plaatsen in de Boswachterij
Kootwijk.

Het onderzoek in het Kootwijksc bos vormde
een onderdeel van een geïntegreerd project van
doctoraalstudenten, die vanuit verschillende
vakgebieden een bijdrage leverden. De project-
groep, zich tooiend met de bijnaam \'Zuurtje",
had zich ten doel gesteld dc verspreiding van
met name ammoniak uit drijfmest ter plaatse tc
inventariseren cn de effecten daarvan op het
ecosystccin (bodem, water, lucht, vegetatie)
vast tc stellen.

Studie van het effect op het bos werd begeleid
door dc vakgroep bosteelt van de Landbouw-
hogeschool. Studente Adelheid Smitt cn vak-
groepmedewerker ir. Arjen Bosch kozen drie
punten op een lijn, op 400, 900 cn 200 meter
vanaf de weg Stroe-Harskamp. Direct aan de
overkant van deze weg bevinden zich enkele

Na het kappen van ccn aantal bomen op de drie
locaties, kon zowel de lengte- als de diktcgroei
vanaf ca. 1940 nauwkeurig bepaald worden.
Deze uitkoinsten bevestigen de veronderstelling
dat ammoniak-cmmissie vanuit de bio-indus-
trie één van dc oorzaken is van schade aan grove
den.

De geconstateerde opleving van de boomgroei
in de periode 1965-1970 wordt door de bos-
bouwkundigen verklaard als ccn tijdelijk \'be-
mestingseffcct\',dat bij voortgezetteammoniak-
uitworp i.s overgegaan in een \'vergiftigings-
effect".

Over dc vraag hoe de remming van de groei
precies veroorzaakt wordt, heerst echter nog
grote onzekerheid, maar dat de groei van de
grove den nu duidelijk ingezakt is ten opzichte
van die vóór 1965, is als feit op zich sprekend
genoeg.

tientallen varkenshouderijen, die grote hoeveel-
heden drijfmest produceren.
Dit experiment was zinvol omdat alle bomen
vrijwel dezelfde leeftijd hebben; zc zijn geplant
kort na een bosbrand in 1928. Ook de bodem-
eigenschappen op de lijn zijn constant.
Opvallend is dat zowel het verloop van dc dikte-
als de lengtegroei van dc dennen door dc jaren
heen duidelijk bepaald lijkt door de afstand tot
de vermoedelijke schadebron, dc bio-industrie.
Dat er in het aanpalende bos een tlinke stikstof-
import (ammoniak is een stikstofverbinding)
heeft plaatsgevonden, wordt bevestigd door de
overvloedige aanwezigheid van rankende helm-
bloem, een plant die als stikstofminnend te boek
staat; deze kwam daar vroeger niet of nauwe-
lijks voor. De oprukkende helmblocm is ove-
rigens op meer plaatsen in Nederland gesigna-
leerd.

Ir. Bosch acht dc gevotiden grocivermitideritig
van dc dennen reden genoeg om ccn nader on-
derzoek in te stellen naar oorzaak en gevolg.
In 198.3 is door Staatsbosbeheer al een groot-
schalig onderzoek naar de gezondheidstoestand
van de Nederlandse bossen ingesteld waaruit
nogal alartnerende bevindingen kwamen. Toch
waren dit \'slechts\' momentopnamen; men heeft
daarbij namelijk niet naar de ontwikkeling van
de bossen door de jaren heen gekeken. De me-
tingen van mevr. Smitt zijn de eerste in ons land
die wel het groeivermogen in de tijd in be-
schouwing nemen. Dat was mogelijk door en-
kele bomen te \'offeren\'.

Op basis van zijn uitkomsten ziet Bosch erg veel
in een studie met behulp van zogenaamde wor-
teldozen die door de Wageningse vakgroep bos-
teelt kortgeleden ontwikkeld zijn. Hierin wordt
een blok intacte bodem doorboord met een
groot aantal horizontale kanalen, die (zonder
de op de doos ingezaaide plant te storen) uit-
zicht bieden op tal van ondergrondse verschijn-
selen, zoals de wortelgroei en de activiteiten van
belangrijke schimmels,

Bosch; \'Ons beeld van de boom is nog onvolle-
dig. Als je de gevolgen van luchtverontreiniging
wilt bekijken, moetje meer doen dan alleen maar
de bovengrondse groei observeren. Ook schim-
mels en andere factoren die in het bos voorna-
melijk onder de grond aan het werk zijn, ver-
dienen ruimere aandacht\'.

Ir. Bosch denkt dit plan te kunnen realiseren
door in samenwerking met onderzoekers uit
andere vakgebieden een zeer lange dwarsdoor-
snede van cen aantal Nederlandse bossen te
maken. Over cen afstand van 2,5 km zal dan het
wortelstelsel, het bodemleven en de bovengrond-
se eigenschappen in kaart gebracht moeten
worden. De worteldozen kunnen daarbij goede
diensten bewijzen, \'Op die manier\', aldus de
bosteeltkundige, \'kan het proces van verminde-
ring van de vitaliteit zichtbaar worden gemaakt
en verder geanalyseerd\',
(\'I\'ekst; Charles Crombach),

In het Pubiikatieblad van de Europese Gemeen-
schap d.d. 15/10/1984 lazen wij het volgende:

Schriftelijke vraag Nr. 415/84 van mevrouw
Raymonde Dury (S-B) aan de Commissie van de
Europese Gemeenschappen (12 juni 1984) (84/C
275/03)

Kan de Commissie mededelen welke stappen zij
— inzonderheid wegens niet-naleving van arti-
kel 12 van Verordening (EEG) nr. 1612/68 van
de Raad\' — denkt te ondernemen tegen de Bel-
gische Regering in verband met de heffing van
collegegeld van kinderen van migrerende werk-
nemers wier ouders zijn overleden of naar het
land van herkomst zijn teruggekeerd?
Voorts heeft België voor de onderwijsinstel-
lingen een numerus fixus van 2% subsidiabele
buitenlandse studenten vastgesteld, met als ar-
gument dat geen enkele school verplicht is om
een student in te schrijven en nog minder om
belangeloos onderwijs te verschaffen.
Is de Commissie ook niet van oordeel dat hier in
feite sprake is van een belemmering voor de
inschrijving van buitenlandse studenten bij Bel-
gische onderwijsinstellingen?

Het bepaalde in artikel 12 van Verordening
(EEG) nr. 1612/68 geldt voor de kinderen van
een onderdaan van een Lid-Staat die op het
grondgebied van een andere Lid-Staat \'arbeid
heeft verricht\' en die is overleden of naar zijn
land van herkomst is teruggekeerd. Indien deze
bepaling niet zou worden nageleefd in België,
zou de Commissie de bij het EEG-Verdrag
vastgestelde procedures inleiden.
Ingevolge de toepassing van het beginsel van
non-discriminatie tussen onderdanen van de
Lid-Staten kan het aandeel van 2% \'subsidia-
bele\' buitenlandse studenten niet worden toe-
gepast ten aanzien van studenten die onderdaan
zijn van de andere Lid-Staten, aangezien deze
onder de comtnunautaire bepalingen inzake het
vrije verkeer van personen vallen.
In verband met de gelijkstelling met Belgische
studenten van de andere studenten, die onder-
daan zijn van de Lid-Staten, die geen beroep
uitoefenen in België en wier ouders er niet
woonachtig zijn, is onlangs een verzoek om een
prejudiciële uitlegging op grondslag van artikel
177 van het EEG-Verdrag bij het Hof van Justi-
tie der Europese Gemeenschappen ingediend\'.
Tenslotte dient eraan te worden herinnerd, dat
de rechtssituatie van studenten die onderdaan
zijn van de Lid-Staten ten aanzien van het on-
derwijs in België niet onder het communautaire
recht valt.

Op vrijdag 8 maartj.1. is op vijf varl<ensbedrij-
ven in België en West-Vlaanderen (eenmaal
Tielt, tweemaal Zonnebeke, eenmaal Hooglede
en eenmaal Rollegem), alsmede op 11 maartj.1.
op een varkensbedrijf te Passendale, Afrikaanse
varkenspest gediagnosticeerd.
De oorzaak is tot nu toe onbekend. Alle varkens
van de positieve bedrijven zijn vernietigd.
In het gebied ten westen van het kanaal van
Gent naar Terneuzen, de Schelde en het kanaal
van Spiere is een totaal vervoersverbod van
varkens, vlees en vleesprodukten van kracht.
Aansluitend aan het vervoersverbod in België is
per ministeriële beschikking met ingang van 9
maart j.1. in West-Vlaanderen eveneens een to-
taal vervoersverbod van varkens van kracht
geworden.

Men spreekt in België van een subacuut verloop
van de ziekte, hetgeen mede inhoudt, dat de
klinische symptomen sterke overeenkomst ver-
tonen met de klinische symptomen die zich
voordoen bij de klassieke varkenspest.
In het algemeen zal er meer sterfte optreden ten
gevolge van Afrikaanse varkenspest. Vooral op
bedrijven waar wordt gevaccineerd tegen klas-
sieke varkenspest, dient in voorkomende ge-
vallen van verschijnselen van klassieke varkens-
pest de grootste oplettendheid te worden be-
tracht. Tegen Afrikaanse varkenspest is momen-
teel een vaccinatie niet mogelijk.
Bij verdenking van de aanwezigheid van Afri-
kaanse varkenspest wordt u verzocht onmiddel-
lijk contact op te nemen met het Hoofd van
Afdeling Levend Vee in de betreffende RVV-
kring, het Centraal Diergeneeskundig Instituut,
Afdeling Virologie te Lelystad of met de Veteri-
naire Dienst in Den Haag.

Door een aantal instellingen worden honden en
katten die voor proeven zijn bestemd, betrok-
ken van de particuliere handel. Zoals bekend, is
deze handel aan bepaalde regels onderworpen.

Zowel de Landelijke Inspectiedienst Dierenbe-
scherming (LID) als de Veterinaire Hoofdin-
spectie (VHI) hebben tot taak hier toezicht uit te
oefenen. Teneinde een vermenging van taken te
voorkomen zijn door beide Inspecties enige
werkafspraken gemaakt.
De regeling houdt in dat de VHl er op toeziet
dat de (adspirant-)vergunninghouders Wet op
de dierproeven (Wdp), die honden en katten
verwerven van de particuliere handel (op basis
van artikel 11, onder c van de Wdp), dit doen
onder de volgende voorwaarden:

1. Vergunninghouders Wdp betrekken hon-
den en katten, voor zover afkomstig van par-
ticulieren, uitsluitend van personen, die be-
schikken over een geldige vergunning krachtens
het Honden- en Kattenbesluit 1981.

2. Bij aanbieding van zulk een hond of kat
wordt vanwege de vergunninghouder Wdp na-
gegaan of het dierenpaspoort deugdelijk is in-
gevuld. Met name wordt dan nagegaan of het
dier tenminste zeven dagen van tevoren is in-
geënt tegen hondeziekte (ziekte van Carré) on-
derscheidenlijk katteziekte (infectieuze gastro-
enteritis) met een door de Directeur van de
Veterinaire Dienst van het Ministerie van Land-
bouw en Visserij bepaald cn in de Nederlandse
Staaiseouranl bekend gemaakt vaccin (alle
thans in Nederland zijnde vaccins tegen ge-
noemde ziekte zijn erkend). Voorzover het een
hond betreft, wordt tevens nagegaan of het dier
is voorzien van een door middel van tatouage
aangebracht identificatiemerk, hetwelk gelijk
moet zijn aan het in bedoeld dierenpaspoort
aangebrachte identificatiemerk.

3. Alleen honden respectievelijk katten die
aan al deze voorwaarden voldoen, mogen door
de onderzoeksinstelling worden aanvaard.

4. De gegevens vermeld op het dierenpaspoort
worden door de vergunninghouder Wdp schrif-
telijk vastgelegd in een register.

5. De paspoorten van de honden en katten die
in de instelling aanwezig zijn of daar zijn gestor-
ven, worden bewaard om te allen tijde aan de
VHl te kunnen worden getoond.

6. Dc VHI controleert tenminste één maal per
jaar de paspoortenadministratie en neemt de
paspoorten in vande honden en katten, die in de
instelling zijn gestorven. Deze paspoorten wor-
den door de VHI opgezonden naar de Inspec-
tiedienst DB die voor verdere afwerking zorg-
draagt.

Deze regeling laat onverlet de bevoegdheid van
de LID ook zelfstandig controle uit te oefenen
op dc diercnpaspoorten. Afgesproken is dat dit
dan zal gebeuren in samenspraak met de VHI.
De volledige tekst van de werkafspraken zal aan
alle betrokkenen worden toegezonden.

Deze voorlichtingsfolder, die tot stand is ge-
komen in samenwerking tussen de Veterinaire
Hoofdinspectie van het Ministerie van Welzijn,
Volksgezondheid en Cultuur, de Veterinaire
Dienst van het Ministerie van Landbouw en
Visserij, het Landbouwschap en het Produkt-
schap voor Vee en Vlees, is in eerste instantie
bedoeld om de veehouder terzake te inforine-
ren, In verband met zijn/haar adviserende taak
is het van belang dat ook de praktizerende die-
renarts hiervan kennis neemt, reden waarom
deze folder wordt meegezonden,
In dc vergadering van dc Groep Volksgezond-
heid van de KNMvD van 13 december 1984
kwam naar voren dat dc tekst: \'Bij een ernstig
ziek slachtdier, dat in nood is gedood of nog
levend ter slachting wordt aangeboden, kan de
keuring — ook al vindt die voor het slachten
plaats — niet tot onvoorwaardelijke goedkeu-
ring leiden\', bij met name praktizerende die-
renartsen, wellicht tot misverstanden aanleiding
zou kunnen geven, Tc uwer informatie kan
worden vermeld, dat het in die tekst expliciet
gaat over dieren, die zo ziek zijn dat ze dreigen
dood te gaan, of bij aankomst op een nood-
slachtplaats onmiddellijk moeten worden ge-
dood. Deze tekst heeft geen betrekking op die-
ren die weliswaar ziek zijn. maar waarbij geen
enkele aanleiding is om ze hals over kop tc
slachten. Deze categorie dieren kan na de ge-
bruikelijke keuring voor en na het slachten tij-
dens de openingsuren van de vleeskeurings-
dienst eventueel onvoorwaardelijk worden goed-
gekeurd.

Uit het voorgaande moge blijken dat niet het al
of niet keuren voor het slachten bepalend is
voor de keuringsbeslissing, maar de ernst van de
ziekte.

Sinds de laatste in het Tijdschrifi voor Dierge-
neeskunde gemelde uitbraak van varkenspest
(18 februari) deed zich in Nederland één nieuw
geval voor.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen cn
zowel het OIE als de Eg zijn op de hoogte ge-
steld.

Dierziektenbulletin nr. 4 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 28 februari 1985 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige
dierziekten in Nederland.

Volgens een telex d.d. 21 februari 1985 van de Veteri-
naire Dienst te Bonn zijn in de periode van 9 t/m 15
februari 1985 weer 21 gevallen van varkenspest ge-
constateerd in de Bondsrepubliek:

— in Neder-Saksen: 6 gevallen in het district Weser-
Ems, 4 in het district Lüneburg, 2 in het district
Brunswijk en 2 in het district Hannover;

— in Beieren: 2 gevallen in het district Schwaben en I
-geval in het district Niederbayern.

Alle varkens op de besmette bedrijven zijn afgemaakt.
De noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen.

Op 26 februari 1985 maakte de Veterinaire Dienst te
Bonn melding van 13 nieuwe uitbraken van varkens-
pest in de Bondsrepubliek gedurende de periode van
16 t/m 22 februari 1985:

— in Neder-Saksen: 5 gevallen in het district Weser-
Ems, 3 in het district Lüneburg en I geval in het
district Hannover;

— in Noord Rijnland-Westfalen: 2 gevallen in het
district Detmold en 1 geval in het district Münster;

Alle varkens op de besmette bedrijven zijn afgemaakt.
De noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen.

Op2I februari 1985 liet de Veterinaire Dienst te Nico-
sia weten dat acht dagen te voren vijf uitbraken van
schaapspokken waren bevestigd op evenzoveel be-
drijven met in totaal 411 schapen en 97 lammeren.
Twee ervan bevinden zich in de stad Paphos, de drie
andere in het dorp Neokhario op 30 km afstand. Als
bestrijdingsmaatregelen past men strenge quaran-
taine en ringenting toe.

Volgens een telex d.d. 28 februari 1985 van de Ita-
liaanse Veterinaire Dienst waren in de regio Sardinië 3
uitbraken van varkenspest gesignaleerd op respectie-
velijk 15, 16 en 21 februari:

— gemeente Zerfaliu, provincie Oristano op een be-
drijf met 4 varkens, waarvan 2 gestorven. De overige 2
zijn afgemaakt en gedestrueerd;

— gemeente Delianova, provincie Cagliari op een
bedrijf met 75 varkens, waarvan 8 gestorven. De res-
terende 67 zijn afgemaakt en gedestrueerd;

— gemeente Villa Simius, provincie Cagliari op een
bedrijf met 25 varkens, waarvan 3 gestorven. De ove-
rige 22 zijn afgemaakt en gedestrueerd.
Veterinair-politionele maatregelen zijn genomen.

De Veterinaire Dienst te Rome gaf op 22 februari
1985 kennis van 2 nieuwe gevallen van mond- en
klauwzeer:

^ op 15 februari in de gemeente Marcaria, provincie
Mantova, regio Lombardije op een bedrijf met 1500
varkens, waarvan 688 ziek of besmet, welke dieren op
20 februari zijn afgemaakt en gedestrueerd.
Het betrokken bedrijf lag binnen beschermings- en
surveillance-zónes die ingesteld waren ten gevolge van
twee eerdere uitbraken van MKZ bij runderen.

— op 17 februari in de gemeente Faenza, provincie
Ravenna, regio Emilia Romogna op een bedrijf met
71 varkens en 10 runderen, waarvan I varken gestor-
ven en 60 varkens ziek of besmet. Alle op het bedrijf
aanwezige varkens zijn op 18 februari afgemaakt en
gedestrueerd.

Een zóne de protection met een straal van 2 km en een
surveillance-zóne zijn ingesteld rond de uitbraak.
Binnen deze zones zijn beperkingen gesteld aan het
vervoer van voor MKZ gevoelige dieren.

3 Symposium: \'Epidemiologie: een onmisbaar in-
strument in dc gezondheidszorg voor dieren\'.
Utrecht (pag. 250).

11 Lezing Acupunctuur door dr. Sheila White
(Murdoch University, Australia), Antwerpen
(pag. 288).

16 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle; aanvang 14.00 uur.

17—20 16. Kongrcssder Deutschen Veterinärmedi-
zinischen Gesellschaft (DVG), Bad Nauheim
(pag. 842 1984 en 149).

25 Afd. Overijssel KNMvD: Symposium \'Koeien-
voer op het bord van de dierenarts\', Raalte (pag.
170).

24—26 Reduction of animal usage in the develop-
ment and control of biological products, London
(Weybridge).

25—28 \'Voorjaarsdagen 1985\', Groep Geneeskd. v/h
Kleine Huisdier KNMvD. RAI-Congress-centre,
Amsterdam (pag. 174 en 300).

26 Voorjaarssymposium Ned. Ver. voor Proefdier-
kunde (NVP): \'Pijnbeleving en pijnbestrijding\',
Amsterdam (pag. 203).

27—28 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der Fach-
gruppe Kleintierkrankheiten der DVG (deutsch-
sprachige Gruppe der WSAVA), Konstantz
(pag. 123).

2—5 Jahresversammlung der Schweiz. Vereinigung
für Kleintiermedizin, Lausanne (pag. 204).

7 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergadering:
\'Veterinairen in de EEG\'; spreker drs. J. Janssen,
insp. VD, sociëteit \'Standvastigheid\', Delft; aan-
vang 20.30 uur.

8—12 20. InternationalesSymposionüberGcschich-
te der Veterinärmedizin der Welt-Gesellschaft
für Geschichte der Veterinärmedizin und der
Fachgruppe \'Geschichte der Veterinärmedizin\'
der DVG (A). Hannover (pag. 640 1984).

9 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studiever-
gadering Rest. Hoog Brabant, Utrecht; aanvang
19.30 uur.

10 Ned. Ver. voor Microbiologie: 8e A. J. Kluyver
Herdenkingsrede, Delft (pag. 250).

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenverga-
ring, Motel \'Akersloot"; aanvang 20.30 uur.

21 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle, aanvang 14.00 uur.

22 \'Het Spelderholt". Beekbergen: Contactdag voor
de pluimveehouderij, primaire sector.

28—31 Symposium \'Meat and Poultry Inspection in
a dynamic world\'. Den Dolder (Zeist); inl. tel.
070-792106 (pag. 204).

31 Symposium (BION lustrum): Biologisch onder-
zoek als levensvoorwaarde, Amsterdam (pag.
188).

I Vanwege Flermelijn, Wezcl en Bunzing: Con-
tactdag \'Werkgroep Kleine Marterachtigen\'
(WZ), Utrecht (pag. 288).

4—7 International Veterinary Academy on Dis-
aster Medicine. 4th World Congress, Brighton
(UK).

23—26 Shcep Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048 1984).

24—26 Canadian Assoe. for Laboratory Animal
Science, Annual Convention, Toronto.

26—2 juli Animal health and productivity. Inter-
national Symposium, Cambridge/Warwickshire
(pag. 251).

9— 12 Anim. Hacmatology Assoc. / Clin. Chem. /
Histol. Joint international meeting (all species),
Warwick Univ. (tel. 0403 50101).
10—13 Soc. Vet. Ethology. Internat. Meeting, Cam-
bridge (tel. 832312).

5—9 11th Conference World Association for the
Advancement of Veterinary Parasitology, Riode
Janeiro. (Inlichtingen rcdaktie-secretariaat).

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease, Uppsala Sweden (pag. 569 1984 en 124).

25—30 9th Internationalsymposium of W.A.V.F.H.,
Budapest (pag. 982 1983, 469 1984 en 205).

26—29 VIII. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-
salem.

27—28 5th International meetingon Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Haifa,
Israel.

26—30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists, Buda-
pest.

1—5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

2—6 2nd Congress of the International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640 1984).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

10—13 V. Internationaler Kongress für Tierhygie-
ne, Hannover (pag. 414 1984).

12—15 British Veterinary Association Annual Con-
gress, Exeter (pag. 879 1984 en 106).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615
1984).

23—27 X Panamerican Congress of Veterinary
Medicine and Zootechnics, Buenos Aires (inlich-
tingen redaktic-secretariaat).

2—6 Fortbildungsreise des Bundesverbandes prak-
tischer Tierärzte e. V. auf die Insel Malta (A),
Malta.

3—5 31. Jahrestagung der Fachgruppe \'Kleinticr-
krankheiten\' der DVG (A), Stuttgart.

8—10 Anaesthesia. 2nd Internat. Congress, Davis
Calif./USA (tel. 0934 852581, Bristol/UK).

28—2 nov. 4th International Symposium on veterin-
ary epidemiology and economics, Singapore.
(Inlichtingen: red. secretariaat) (pag. 938 1984).

8—10 10th World Congress of the World Small
Animal Veterinary Association, Tokyo (pag.
879 1984 en pag. 84).
18—22 International Soc. Vet. Epidemiol. & Econ-
omics. 4th Internat. Symp., Singapore.
26—29 Vet. Preventive Med. & Anim. Prod. Inter-
nat. Conf., Melbourne.

11 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Motel \'Akersloot\'; aanvang 20.30 uur.

25—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West).

30— 1 juni Schweizerische Ver. für Kleintiermedizin
Jahresversammlung, Luzern.

25—29 Fourth International Symposium on Equine
Reproduction, Calgary, Canada (pag. 227),

Dr. Sheila White uit Australië zal op donderdag 11
april 1985, 20,30 uur, een lezing geven over acupunc-
tuur in de gebouwen van het RUCA, Groenenborgcr-
laan tc Antwerpen.

Dr. White is Assistent Professor aan dc afdeling Ana-
tomie van de Murdoch Universiteit, West-Australië.
Ze verrichtte vooral onderzoek over analgesic bij het
rund.

Iedereen is (gratis) welkom. Voor diegenen die geen
lid zijn van dc BVDA of de BVGA en het laatste
congres niet bijwoonden wordt cen contributie van
500 Bfr. gevraagd.

Inlichüngen: Dr. L. .lanssens. Oudestraat 37, B 2610
Antwerpen, België. Tel. 03-8274950.

De \'Werkgroep Kleine Marterachtigen\' van de
VVZ (Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoog-
dierbescherming) organiseert op 1 juni 1985 in
Utrecht een contactdag.

Door middel van lezingen, film, dia\'s en infor-
matiestands hopen wij veel geïnteresseerden te
bereiken. Ook degenen die in de gelegenheid
verkeren waarnemingen van vrijlevende kleine
marterachtigen door te geven willen wij op-
roepen deze informatieve dag te bezoeken.
Deelname is kosteloos.

Voor aanmelding, vóór 15 mei, volgend adres;
H. Wegman, Mijzijde 103, 3471 GS Kamerik,
waarna het programma met plaats en tijd toege-
zonden wordt.

Inlichlingen: Mevr. Wegman, dierenarts. Mij-
zijde 103, 3471 GS Kamerik, tel. 03481-1538.\'

Bij de Vakgroep Verloskunde zijn nog een aantal
referaten verkrijgbaar met betrekking tot de voort-
planting van de geit, tc weten \'Kunstmatige insemina-
tie bij de geit\' en \'Oestrusgedrag en oestrussynchroni-
satie bij de geit\'. Door overmaking van ƒ6,— per
referaat op postrekening 3483728 t.n.v. Lisan van
Hoeve te Utrecht, onder vermelding van dc titel, krijgt
u deze thuisgestuurd.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel,
secretaris,

Inzake liet Reglement van Orde van de Ere-
raad is overleg gepleegd tussen dc Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde cn de Ereraad.

Eventuele reacties van dc leden van het Alge-
meen Bestuur betreffende dit reglement zullen
door het Secretariaat van de KNMvD ver-
werkt worden. Het is de bedoeling dat op dc
volgende vergadering van het Algemeen Be-
stuur dit reglement van Orde van de Ereraad
door het Algemeen Bestuur goedgekeurd zal
worden.

Wel op de Uitoefening van de Diergeneeskun-
de/ Gezondheid.\'!- en Welzijnswet voor Dieren

Betreffende de Wet op de Uitoefening van de
Diergeneeskunde en de Gezondheids- en Wel-
zijnswet voor Dieren zijn sinds de vorige ver-
gadering van het Algemeen Bestuur (oktober
1984) weinig vorderingen te melden.
Het Hoofdbestuur van mening dat ook in de
wetgeving de specialisatie opgenomen dient te
worden.

Ten aanzien van de specialisatie heeft het
Hoofdbestuur zich officieel gewend tot de
Overheid (Ministerie van Onderwijs en We-
tenschappen en Ministerie van Landbouw en
Visserij) in een brief d.d. 13 november 1984.

In de rubriek \'Brieven aan de Redak-
tie\' (zie pag. 270) en in de mededelin-
genrubriek van dc Veterinaire Hoofdin-
spectie en dc Veterinaire Dienst (zie
pag. 284) wordt nadere informatie ver-
schaft over dc uitbraak van Afrikaanse
varkenspest in België.
Het Hoofdbestuur doet in dit verband
een dringend beroep op alle dierenart-
sen om op varkenshouderijbedrijven de
grootst mogelijk hygiëne in acht te
nemen zowel ten aanzien van het be-
treden cn verlaten van de bedrijven als
van het uitvoeren van handelingen en
verrichtingen. In dit stadium is daarbij
uiterste zorgvuldigheid geboden.

In deze brief wordt gesproken over de toene-
mende behoefte aan veterinaire specialisatie.
Een groot deel van de specialistenopleidingen
zal plaats moeten vinden aan de Faculteit der
Diergeneeskunde, maar de personele bezetting
van de Faculteit laat dit niet of nauwelijks toe.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde is uit-
voerig verslag gedaan inzake de behandeling
van de Diergeneesmiddelenwet door de
Tweede Y^nmtx (Tijdschr. Diergeneeskd. 1985;
110: 48-9). Sindsdien is in overleg tussen de
KNMvD en de FIDIN een nota \'Kanalisatie
van Diergeneesmiddelen\' vastgesteld en aan-
geboden aan de Staatssecretaris van Land-
bouw en Visserij.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde is het
verslag van de werkzaamheden van de Raad
voor Specialisatie gepubliceerd (Tijdschr.
Diergeneeskd 1984; 109: 682-6).

Na aanbieding van dit verslag is een brief van
het Ministerie van Onderwijs en Weten-
schappen ontvangen. Het Ministerie deelt in
deze brief mee dat zij geen adviserend lid voor
de Raad voor Specialisatie zal aanwijzen.
Evenmin zal zij een oordeel uitspreken over de
door de Raad genomen besluiten.
Het Ministerie is van mening dat specialisatie
in de Diergeneeskunde plaats dient te vinden
buiten het kader van de wettelijke regelingen
voor het hoger onderwijs. Het Ministerie zal
derhalve niet deelnemen aan de werkzaam-
heden van de Raad voor Specialisatie.

De Commissie Eisen Paardenklinieken, inge-
steld door het Hoofdbestuur in 1982, heeft
haar eindrapport gereed. Dit rapport is voor
commentaar gestuurd aan de besturen van de
Groepen:

Wanneer deze opmerkingen ontvangen zijn en
het Secretariaat deze reacties verwerkt heeft,
zullen de eisen voor paardenklinieken ter
goedkeuring voorgelegd worden aan het Al-
gemeen Bestuur.

De KNMvD zal formeel het vierde Wereld-
congres vallend in de periode van I tot 6 juni
1986 organiseren. De noodzakelijke contrac-
ten zullen getekend worden door de Stichting
Diergeneeskundige Congressen Nederland.

Het Hoofdbestuur heeft besloten deel te
nemen aan een beroepsgroepen-enquête die
gehouden wordt door het Bureau Lagendijk.
Zo spoedig mogelijk zal in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde aan de resultaten van deze
enquête aandacht besteed worden.

In 1987 bestaat de KNMvD 125 jaar. Besloten
is een Commissie in te stellen die de wijze
waarop aan dit jubileum aandacht besteed
dient te worden nader zal uitwerken.

In verband met Goede Vrijdag is het
Bureau van de Maatschappij op 5 april
1985 gesloten.

Bij deze editie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde is de folder \'Veehouder en nood-
slachting\' ingesloten.

In de rubriek Mededelingen van de Veteri-
naire Hoofdinspectie van het Ministerie van
Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur wordt
nog een nadere toelichting op deze folder ge-
geven (zie pag. 285).

Het Hoofdbestuur wil deze folder graag in uw
aandacht aanbevelen. Als er na het lezen van
deze folder nog onduidelijkheden blijven be-
staan, zullen wij het zeer op prijs stellen als u
dit doorgeeft aan het Secretariaat van de
KNMvD.

Op 4 inigKsiiis 1984 overleed in Wesliuren collega fl../.
Braam, rijden.s zijn leven prakiizerend dicrenans in
Veendam.

Op 20 maan 19IH werd hij geboren als zoon van een
landbouwer le Kiel-Windeweer in de provincie Gro-
ningen.

Na de lagere schooi doorliep hij de HBS le Veendam.
hl I9J6 begon hij mei de studie Veeartsenijkunde.
Na de zomervakantie van 1942 liet hij zich niet meer
inschrijven als student, omdat hij dc loyaliteitsverkla-
ring niet wilde tekenen. 7.0 werd de studie, door de
oorlog vertraagd, in november 1945 met succes afge-
sloten.

In Veendatn werd per I januari 1946 de praktijk
overgenomen van collega Peters. Hij trouwde met IV.
./. Bouwman en uit dit huwelijk werden eerst drie
dochters cn daarna drie zonen geboren.
Dankzij de inzet van beiden groeide de praktijk en in
1975 werd besloten tot een associatie met collega G.
Huisman, dic duurde tot 1980.

Vanaf de winter 1979 kon hij door een heupaandoening,
opgelopen tijdens de massabestrijding. de praktijk
niet meer volledig doen en daarom werd door onder-
getekende de praktijk ongeveer twee jaar waarge-
nomen.

Eind 1981 studeerde zijn tweede zoon af. daarop vol-
gend vond de praktijkoverdracht plaats van vader op
zoon in september 1982. Collega Braam met zijn
vrouw verhuisden naar Zuidlaren, waar zij in alle rust
hun levensavond hoopten door te brengen.
In de zomer van 1983 openbaarde zich echter een ern-
stige ziekte.

Na een ziekbed van ruim een jaar. waarbij vooral de
laatste weken het lijden zwaar was. is hij temidden
van alten die hem Hef waren, in de volle zekerheid van
zijn geloof gestorven.

De begrafenis vond onder grote belangstelling plaats
op de algemene begraafplaats te Zuidlaren.
Collega Braam was een man mei een groot geloof van
waaruit hij leefde en zijn werk verrichtte. Hij was een
man die niet graag aan de weg timmerde, zich altijd
bescheiden opstelde, maar wel nauwgezet zijn plichten
nakwam.

Weke. voor Harm .lan kwam de verlossing, voor jou
een grote leegte, maar in de afgelopen maanden zal je
nog duidelijker zijn geworden wat een hechte familie-
band in dergelijke omstandigheden vermag te verzach-
ten.

Gelukkig geldt voor allen die hem nastonden, dat we-
zenlijke troost alleen te vinden is in de overtuiging dat
Harm .lan thans de vrede deelachtig is. die alle ver-
sland le boven gaat.

In dit artikel wordt een historiseh overzieht gegeven
van het omvangrijke reorganisatieproees van de over-
gang van 108 gemeentelijke Vleeskeuringsdiensten naar
een geeoneentreerde Rijksdienst voor de keuring van
Vee en Vlees (RVV).

Dit artikel gaal tevens in op de reehtspositionele pro-
blemen die zieh bij deze reorganisatie voordeden, als-
mede de daarvoor gevonden oplossingen.

Op 23 maart 1982 heeft de Tweede Kamer in-
gestemd met de instelling van de Rijksdienst
voor de keuring van Vee en Vlees (RVV).
Hiermee werd het startsein gegeven voor de
gigantische operatie om de ruim 100 gemeen-
telijke vleeskeuringsdiensten onder te brengen
bij één rijksdienst.

Deze operatie had zowel consequenties voor
de organisatiestructuur als voor de rechtsposi-
tie van het personeel. In dit artikel wordt in-
gegaan op de rechtspositionele consequenties
voor de dierenartsen.
Dat de rechtspositionele consequenties bij
deze reorganisatie groter waren dan bij an-
dere reorganisaties heeft twee oorzaken. In de
eerste plaats is het zo dat er sprake is van een
samenvoeging van 108 gemeentelijke of inter-
gemeentelijke diensten, die stuk voor stuk
werden geleid door een hoofd van dienst. Bui-
ten de centrale directie van dc RVV (4 per-
sonen) zijn er binnen de RVV slechts 15
kringdirecteuren, waarvoor uit de 108
hoofden van dienst een selectie moest worden
gemaakt.

In de tweede plaats waren dc verschillen in
arbeidsvoorwaarden tussen dc 108 diensten
niet onaanzienlijk. Dit werd veroorzaakt door
het feit dat gemeenten in het vaststellen van de
arbeidsvoorwaarden een zekere autonomie
hebben.

Kortom, een omvangrijke taak voor de Ko-
ninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde (KNMvD) en de Centrale
voor Middelbare en Hogere Ambtenaren
(CMHA).

Eerst na lang aandringen door de Centrales
van Overheidspersoneel kon het overleg over
de personele consequenties van start gaan. Op
20 oktober 1982 vond een eerste informeel
overleg plaats tussen de inmiddels ingestelde
projectgroep en vertegenwoordigers van de
centrales. In de vergadering van 16 februari
1983 werd formeel door de Minister van Bin-
nenlandse Zaken het besluit genomen tot in-
stelling van een Bijzonder Overleg. In dit
overleg waren vertegenwoordigd de Ministe-
ries van Binnenlandse Zaken, van Landbouw
en Visserij en van Welzijn, Volksgezondheid
en Cultuur, het Centraal Orgaan (de \'werk-
geversvereniging\' van gemeenten), alsmede de
Centrales van overheidspersoneel. De eerste
vergadering vond plaats op 11 april 1983, dus
ruim een jaar na de beslissing van de Tweede
Kamer.

De eerste twee vergaderingen verliepen zeer
moeizaam, dit werd niet in de laatste plaats
veroorzaakt door het grote aantal aanwezigen.
Derhalve werd uit dit overleg een kleine
commissie samengesteld, bestaande uit leden
van de projectgroep RVV en vertegenwoor-
digers van de centrales. Deze commissie
diende probleemoplossende voorstellen te ont-
wikkelen voor het Bijzonder Overleg. De
kleine commissie slaagde erin zo vruchtbaar
samen te werken dat de voorstellen schriftelijk
door het Bijzonder Overleg konden worden
afgedaan. Formeel bestaat het Bijzonder
Overleg nog, maar zal naar alle waarschijn-
lijkheid niet meer bijeenkomen. De kleine
commissie daarentegen vergadert nog regel-
matig, zij het dat in die vergaderingen nog
hoofdzakelijk wordt gesproken over de uit-
voering van de reorgani.satie.
Naast het overleg, als hiervoren omschreven, is
door de toenmalige minister Gardeniers in de
Tweede Kamer toegezegd dat ook overleg zou
worden gevoerd met de beroepsorganisaties
tcr zake van vee- en vleeskeuring. Dit overleg
werd en wordt gevoerd met de KNMvD en de
Bond van Keurmeesters.
Hoewel ook dil overleg moeizaam tot stand
kwam, kan toch worden vastgesteld dat dit
ook een nuttige zaak is gebleken. De onder-
werpen die daar werden besproken hadden be-
trekking op de reorganisat , zelf en deelaspec-
ten daarvan.

Schrijver dezes, CMHA-vertegcnwoordiger in
het Bijzonder Overleg, verkeerde in de riante
positie dat de leden van de KNMvD werk-
zaam in vee- en vleeskeuring collectief bij de
CMHA zijn aangesloten. Mede ten behoeve

van zijn ondersteuning heeft het Hoofdbe-
stuur van dc KNMvD in een zeer vroeg sta-
dium de Adviescommissie Keuring Vee en
Vlees (KW) ingesteld.

In deze adviescommissie zijn alle belangheb-
bende groeperingen dierenartsen vertegen-
woordigd. De adviescommissie komt maande-
lijks bijeen en is als instituut voor de
standpuntbepaling van de KNMvD en CMHA
onmisbaar gebleken.

DE RAAMREGEEINGEN
a. Het Algemeen Reorganisatieplan
Het Algemeen Reorganisatieplan werd in juli
198.1 formeel vastgesteld. In het eerste gedeelte
van dit plan is in grote lijnen de gewenste
structuur aangegeven van de RVV. Aan de
totstandkoming van dit gedeelte heeft de
KNMvD in het overleg met de projectgroep
RVV belangrijke bijdragen geleverd. Maar
zoals dat gaat in overlegsituaties werden niet
alle wensen van de KNMvD gehonoreerd.
Evenzo gold dat voor het tweede gedeelte van
het plan waarin in grote lijnen oplossingen
zijn aangedragen voor de personele conse-
quenties. Dit gedeelte is behandeld in het Bij-
zonder Overleg. In de taxatie van de conse-
quenties van de reorganisatie voor het aantal
arbeidsplaatsen werd er van uit gegaan dat 70
tot 100 dierenartsen moesten afvloeien en dat
is 30 tot 50% van het aantal dierenartsen
werkzaam bij de gemeentelijke diensten.
Het CMHA-uitgangspunt bij dit soort reorga-
nisaties, dat geen gedwongen ontslagen mogen
volgen, werd in het Bijzonder Overleg door
het Ministerie van Landbouw en Visserij niet
overgenomen; wel werd toegezegd gedwongen
ontslagen zoveel mogelijk tc voorkomen.
Door de Adviescommissie KW is een onder-
zoek ingesteld door middel van een enquête
onder de leden naar dc leeftijdsopbouw van dc
betrokken dierenartsen. Hieruit bleek dat de
RVV moest rekenen op een sterk \'vergrijsde\'
leeftijdsopbouw van het academisch kader.
Via natuurlijk verloop kon naar het oordeel
van dc Adviescommissie KW het grootste
deel van \'overcompleet\' personeel worden op-
gelost.

Dat is dan ook de reden geweest dat de ge-
troffen regeling met betrekking tot niet
plaatsbaar personeel is toegespitst op de die-
renartsen van 57 jaar en ouder.
In de loop van het reorganisatieproces bleek
dat van deze regeling slechts gedeeltelijk ge-
bruik behoefde te worden gemaakt. Uitslui-
tend de groep van 61 jaar en ouder bleek
binnen de RVV niet plaatsbaar.

Omdat de RVV zou starten met proefgebieden
bleek een detachcringsregeling nodig. De de-
tacheringsregeling voorzag er uitsluitend in
gemeentelijk personeel tot de definitieve over-
gang op basis van de gemeentelijke rechtsposi-
tie tijdelijk te plaatsen bij het Rijk.
Er is vanaf gezien om het personeel werkzaam
in de proefgebieden voortijdig over te laten
gaan naar het Rijk. Dit om te voorkomen dat
zij in een voor-of nadelige positie zouden
komen ten opzichte van het personeel niet
werkzaam in de proefgebieden.

De rechtspositieleidraad kan worden be-
schouwd als een nadere uitwerking van het
deel van het algemeen reorganisatieplan dat
betrekking heeft op de rechtspositie en ar-
beidsvoorwaarden. Omtrent de praktische uit-
voering van de rechtspositieleidraad is op 20
december 1984 een circulaire aan het betrok-
ken personeel toegezonden. Ten aanzien van
de primaire arbeidsvoorwaarden is de garantie
gegeven dat de salariëring per saldo de ontwik-
kelingen volgt als zou men in gemeentelijke
dienst zijn gebleven. Althans voorzover het
harde toezeggingen betreft die vóór 1 januari
1983 door het (gemeente)bestuur zijn gedaan.
Dat de salariëring als het ware in tweeën
wordt geknipt — enerzijds het salaris dat vol-
gens de normen van het Ministerie van Bin-
nenlandse Zaken bij de functie behoort en an-
derzijds het verschil daarvan ten opzichte van
de gemeentelijke salariëring in de vorm van
een toelage — heeft slechts een administratief-
technische reden. Ten aanzien van de secun-
daire arbeidsvoorwaarden is afgesproken dat
voor het personeel de rijksregelingen gelden.
Het verschil len opzichte van dc gemeentelijke
regelingen wordt opgenomen in een afbouw-
regeling. Deze afbouw-regeling gaat in op hel
moment dat alle gemeentelijke diensten zijn
overgedragen aan de RVV, het zgn. uur U.
De hoogte van hel afbouwbedrag wordt als
volgt vastgesteld. Hel geldbedrag aan secun-
daire arbeidsvoorwaarden wordt in het alge-
meen bepaald door enerzijds hel niveau van
dc regeling en anderzijds de mate waarin van
de regeling gebruik wordl gemaakt. Voor het
vaststellen van hel afbouwbedrag wordl hel
jaar 1983 als bepalend geacht voor de male
waarin van de regelingen gebruik werd ge-
maakt. Voor hel niveau geldt de dag vooraf-
gaand aan uur U. Tenslotte wordt van dit ge-
vonden bedrag afgetrokken hel bedrag dat

men op grond van de rijksregeling kan decla-
reren. Het aldu.s gevonden afbouwbedrag
wordt jaarlijks te beginnen op uur U met
1 procent van het netto salaris verlaagd. De
minimum- en maximum termijn van af"bouw
zijn respectievelijk 3 en 9 jaar. Wanneer voor
een bepaalde secundaire arbeidsvoorwaarde
geen vergelijkbare rijksregeling geldt komt het
totale bedrag in de afbouw-regeling. Hierbij
kan bijv. worden gedacht aan een vaste kilo-
metervergoeding waaraan nimmer een kilo-
meteraantal gekoppeld is geweest.
De vergoeding voor het rijkskeurmeesterschap
behoort tot het primaire inkomen. Het over-
grote deel van het personeel dat hierop aan-
spraak heeft \'zit\' op het maximum. Dat
maximum wordt dus geteld bij het salaris, zij
het dat dit bedrag \'bevroren\' blijft. Voor het
geringe deel van het personeel dat geen aan-
spraak maakt op het maximum, geldt dat het
jaar 1983 bepalend is voor het \'meenemen\' in
het primaire inkomen. Indien het gemiddelde
over de kalenderjaren 1981, 1982 en 1983
meer dan 10% hoger ligt dan het bedrag van
1983, wordt dit gemiddelde \'meegenomen\'.

Bij de benoemingen voor de Centrale Directie
zijn geen procedure-afspraken gemaakt.
Daarmee is niet gezegd dat er bij de Centrale
Directie geen functies worden vervuld door
personeel voortkomend uit de gemeentelijke
vleeskeuringsdiensten.

De benoeming van de kringdirecteuren was
voor het overgrote deel van dc dierenartsen
uitermate belangrijk. Om deze reden zijn
daaromtrent in de kleine commissie procedu-
re-afspraken gemaakt. Van dc dierenartsen in
gemeentelijke dienst mochten uitsluitend de
Hoofden van de Vleeskeuringsdiensten en de
dierenartsen die feitelijk belast waren met de
waarneming daarvan, meedingen naar de
functie van kringdirecteur.
Ongeveer 50 dierenartsen hebben zich gemeld.
In de eerste selectie die bestond uit het voeren
van een tweetal gesprekken bleven bijna 25
kandidaten over. De verdere selectie werd uit-
gevoerd door het natrekken van referenties,
etc. Uiteindelijk konden 15 kringdirecteuren
worden benoemd.

De procedure is bewaakt door de Toetsings-
commissie. Deze commissie bestaande uit een
vertegenwoordiger van het Ministerie van

Landbouw en Visserij en twee vertegenwoor-
digers van dc Centrales van Overheidsperso-
neel, waaronder schrijver dezes, hebben in die
procedure geen onregelmatigheden of onzorg-
vuldigheden kunnen ontdekken.
Dit laat uiteraard onverlet het feit dat de be-
noemingen onder een aantal dierenartsen voor
de nodige teleurstellingen heeft gezorgd, hoewel
in het algemeen kan worden gesteld dat één cn
ander door de dierenartsen sportief is opgevat.

Voor de invulling van de overige dierenarts-
functies is ook een procedure afgesproken die
echter niet in alle gevallen even zorgvuldig is
gevolgd. Deze onzorgvuldigheid is niet te wij-
ten aan onwil bij de Centrale Directie van de
RVV maar hoofdzakelijk door de ontstane
tijdsdruk.

Met alle dierenartsen werden informele en in-
formatieve gesprekken gevoerd. In dit gesprek
werden de individuele wensen geïnventariseerd
en van de zijde van de RVV de plaatsingsmo-
gelijkheden besproken. De 61-jarige en oudere
dierenartsen kregen geen aanbod voor een
functie bij de RVV maar mochten kiezen uit
vervroegd uittreden (VUT) of reorganisatie-
ontslag.

Begin november 1984 kregen de betrokken
dierenartsen een formeel plaatsingsvoorstel
van de Minister van Landbouw en Visserij. De
wijze van aanbieden van dit plaatsingsvoorstel
was uiterst onzorgvuldig. Dit niet onbelang-
rijke persoonlijke bericht werd in een open
enveloppe als drukwerk toegezonden. Menig
dierenarts heeft zich terecht beledigd gevoeld.
Dc dierenartsen zijn 30 dagen in de gelegen-
heid geweest tegen het plaatsingsvoorstel be-
zwaar aan te tekenen.

De reeds eerder genoemde Toetsingscommis-
sie zou in ccn doorde Minister van Landbouw
en Visserij gevraagd advies aangeven of de
aangeboden functie voor de betrokken dieren-
arts passend was. Daartoe had de Toetsings-
commissie een instrument aangereikt gekregen
in de rcchtspositiclcidraad. Ingeval er aan de
aangeboden functie een salarisschaal is ge-
koppeld die meer dan één schaal lager is dan
de schaal waarop de betrokkene in zijn oude
functie aanspraak had, was er geen sprake van
een passende functie.

Door enkele dierenartsen is bezwaar aangete-
kend tegen de passendheid van de aangeboden
functie. Deze problemen zijn echter in goed
overleg opgelost, zodat er door de Minister
van Landbouw en Visserij geen advies behoefde
te worden gevraagd aan de Toetsingscommissie.

Uit het l\'cit dat dc Toetsingscommis.sic geen
werk heeft gehad kan worden geconcludeerd
dat de procedures zorgvuldig en soepel zijn
gehanteerd. Dat wil niet zeggen dat er door
het personeel geen \'pijn\' is geleden. De alter-
natieven die na een uitspraak van de Toet-
singscommissie zouden kunen worden aange-
boden waren uiterst beperkt. De aanvaarding
van de aangeboden functie is in veel gevallen
een negatieve keus geweest.

Bij het reorganisatieproces heeft de stand-
plaatsaanwijzing tot veel onrust geleid onder
het personeel. Dit had wellicht voorkomen
kunnen worden wanneer in de kleine commis-
sie eerder regelingen ter zake waren overeen-
gekomen. Pas in november 1984 geschiedde
dat. Het probleem van de standplaatsaanwij-
zing deed zich het eerst voor bij de benoeming
van de kringdirecteuren. De kleine cotnmissie
werd niet betrokken bij de getroffen rege-
lingen. Achteraf werd meegedeeld hoe één en
ander was geregeld. Voor een aantal kringdi-
reeteuren geldt de woonplaats als standplaats.
Als argument daarvoor werd van de zijde van
het Ministerie van Landbouw en Visserij aan-
gevoerd, dat het in die situaties financieel aan-
trekkelijker was de kringdirecteuren — gezien
de leeftijd — op kosten van het Rijk te laten
verhuizen. Eenzelfde regeling voor het overige
personeel bleek echter niet bespreekbaar, re-
denen waarom de eentrales van overheidsper-
soneel zich distantieerden van de voor de
kringdirecteuren vastgestelde regeling.
Uiteindelijk is een vrij uitvoerige regeling voor
het overige personeel overeengekomen, die er
in grote lijnen op neer komt, dat de standplaats
dezelfde is als de plek waar meer dan 50% van
dc werkzaamheden worden uitgeoefend. In
geval zo\'n plek niet bestaat dan geldt de
woonplaats als standplaats.
Wanneer de kosten van openbaar vervoer tus-
sen woon- en standplaats meer dan ƒ 138,—
per maand bedragen, bestaat in beginsel een
verhuisplicht. In overleg met de directie van
de RVV kan ccn ontheffing van de verhuis-
plicht worden gegeven. In alle gevallen geldt
als vergoeding van de kosten van dagelijks
reizen voor de eerste twee jaar het verschil
tussen de kosten van openbaar vervoer en
/■52,— per maand eigen bijdrage. Na vijfjaar
wordt de vergoeding gemaximeerd op ƒ 86,—
per maand. Na het tweedejaar geldt een ge-
leidelijke afbouw naar het maximum. Wan-
neer het gebruik van de eigen auto
noodzakelijk is geldt ƒ0,18 per kilometer, met
dezelfde beperking als hiervoren genoemd.
Voor het personeel waarvoor de verhuisplicht
geldt zijn de bepalingen van het Verplaatsings-
kostenbesluit van toepassing. In een beperkt
aantal gevallen is tevens de Functieverplaat-
singstoelage (de zgn. PTT-regeling) van toe-
passing.

In de tijd dat de besluitvorming in de Tweede
Kamer over de totstandkoming van de RVV
speelde werd aan de plv. inspecteurs VD me-
degedeeld, dat wanneer de RVV van start gaat.
er geen behoefte meer zou zijn aan de inzet bij
de levend vee- en pluimveekeuring van plv. in-
specteurs.

In zijn algemeenheid werd dit bericht bij de
plv. inspecteurs vooralsnog met gelatenheid
ontvangen. Echter naarmate de einddatum van
het reorganisatie-proces dichterbij kwam, be-
gonnen de plv. inspecteurs zich meer te roe-
ren.

Pas in een laat stadium kon in de kleine com-
missie aandacht worden gevraagd voor de
positie van de plv. inspecteurs. Het daar ge-
voerde overleg leidde tot een circulaire aan
alle plv. inspecteurs die eind 1984 werd ver-
zonden. Deze circulaire munt niet uit in
duidelijkheid.

In de kleine commissie zijn de volgende af-
spraken gemaakt. De plv. inspecteurs, jonger
dan 65 jaar en werkzaam in de praktijk,
krijgen de garantie dat zij vooralsnog voor
50% van de omvang van hun werkzaamheden
van 1983 werkzaam zullen blijven.
Deze garantie kan ook werden gezien als een
inkomensgarantie van 50%. Voor de overige
50% wordt geen garantie gegeven maar in de
kleine commissie is gesteld dat op een paar
uitzonderingen na alle plv. inspecteurs in de
toekomst in dezelfde omvang zullen worden
ingezet als in 1983.

Voor de uitzonderingsgevallen zal een indi-
viduele oplossing worden gevonden.
Teneinde deze toezeggingen in de kleine
commissie te kunnen controleren, zal perio-
diek door de KNMvD in samenwerking met
de CMHA een enquête worden gehouden
onder dc plv. inspecteurs.

Wanneer de huidige stand van zaken in het
reorganisatieproces wordt vergeleken met de
situatie zoals die aan het begin werd verwacht
kan worden geconcludeerd, dat de omvang

van de personele problemen aanzienlijk ge-
ringer zijn gebleken dat werd verwacht. De
invloed op dc door het Ministerie van Land-
bouw en Visserij genomen besluiten door de
KNMvD en CMHA zijn duidelijk aanwijs-
baar.

Op een aantal schoonheidsfouten na — met
name in de sfeer van de eenduidige cn duide-
lijke informatieverstrekking aan het personeel
— kan het reorganisatieproces van de RVV
als voorbeeld dienen voor andere reorganisa-
ties, zoals de overgang van de gemeentelijke
en provinciale Keuringsdiensten van Waren
naar een gedeconcentreerde Rijksdienst.
Tenslotte wil schrijver dezes zijn dank uit-
spreken aan de Advies-commissie KW van de
KNMvD. Zonder de begeleiding van die
commissie had hij de bekendheid met de
vleeskeuringsdiensten en de wensen die leven
onder de dierenartsen in het Bijzonder Over-
leg moeten ontberen.

De Adviescommissie vergaderde in 1984 elf-
maal, terwijl een delegatie van dc KNMvD,
waarin leden van de Adviescommissie waren
opgenomen, vijfmaal een bespreking had met
de directie RVV (voorheen Projectgroep
RVV).

De onderwerpen van bespreking zijn onder te
verdelen in een drietal categorieën:

a. rechtspositionele zaken met betrekking tot
de reorganisatie, waarbij de Adviescommissie
fungeerde als aangever en klankbodem van de
heer Hoekstra (CMHA), die de standpunten
van de KNMvD vervolgens in de Bege-
leidingscommissie RVV (het zgn. Klein Over-
leg) aan de orde stelde c.q. verslag uitbracht
van de gemaakte afspraken met de directie
RVV;

c. onderwerpen van meer algemene aard be-
trekking hebbend op de keuring van vee en
vlees en het welzijn van dieren.

Als voorbeelden van bovengenoemde catego-
rieën kunnen in willekeurige volgorde worden
genoemd:

Enkele data: 1 juni 1984: aanstelling kringdi-
recteuren; 1 juli 1984; splitsing VD/VHI (col-
legae Quaedvlieg en Hoenderken verlaten dc
Adviescommissie); 8 november 1984: Ophef-
fingsvergadering \'Vereniging\' (collegae Wes-
tendorp en Ter Schure verlaten de Advies-
commissie wegens functieaanvaarding in de
RVV).

De reorganisatie en aanmelding van de ge-
meentelijke vleeskeuringsdiensten verlopen
nagenoeg volgens plan. Naar het zich laat
aanzien zal medio 1985 de reorganisatie
kunnen zijn afgerond.

Na een wat moeilijke start en inloopperiode
(overdracht VD-taken aan de RVV) in 1984
volgt in 1985 het \'inrijden\' van de RVV-trein,
die zal dienen te arriveren bij de doelstellingen

— kostenbesparing door efficii:nter werken en
vermindering van het aantal dierenarts-
functies.

De tijd zal leren of de steeds herhaalde waar-
schuwende woorden aan het adres van de di-
rectie RVV bewaarheid zullen worden:
\'Binnen enkele jaren zal er een tekort aan keu-
ringsdierenartsen zijn\' en \'Met het gehanteerde
kraptemodel zal er niet volgens de EEG-voor-
schriftcn gewerkt kunnen worden\'.
Voor de KNMvD ligt er een taak om op het
eerste in te spelen en voor de Veterinaire
(Hoofd-) Inspectie om het laatste te ver-
hoeden.

Van 1 mei-1 juni voordringende gevallen mijn
secretaresse: mevr. M. C. Valkhoff, Buerweg
11, 1861 CG Bergen, tel. 2208-96030 of mr.
E. G. .lames. Albert Plesmanplein 89, 2805
Gouda. tel. 01820-13729.

De Commissie Gezondheid en Welzijn Gezelschaps-
dieren heeft haar werkterrein diersoortsgewijs ver-
deeld. Per diersoort is een Werkgroep in het leven
geroepen. In elke Werkgroep hebben zoveel mogelijk
landelijk werkzame organisaties en verenigingen,
welke zich met de betreffende diersoort bezighouden,
zitling. Elke Werkgroep maakt zelfstandig een inven-
tarisatie van de problemen binnen haar werkterrein en
stelt de prioriteit in de afhandeling van de problemen
vast. De Werkgroep Vissen heeft haar activiteiten
samengevat in de vorm van een basisstuk waarvan
hieronder, gezien het belang van hel stuk, de tekst in-
tegraal is weergegeven.

Bij het afbakenen van haar arbeidsterrein
heeft de Werkgroep Vissen besloten zich in
hoofdzaken te beperken tot de gezondheids-
en welzijnsproblemen van vissen in gevangen-
schap en in engere zin tot de aquarium- en
vijvervissen. Er zijn uiteraard raakvlakken
met onder andere de sportvisserij en de werk-
groep heeft dan ook organisaties op dit gebied
van haar bestaan op de hoogte gebracht en de
deur voor eventueel nader contact openge-
houden.

De Werkgroep is van mening, dat men vissen
over het algemeen ziet als dieren, die gevoe-
lens als pijn, angst en onbehagen niet kennen.
Men kan dus \'slordig\' met deze ongevoelige
dieren omgaan. De organisaties vertegen-
woordigd in de Werkgroep zijn echter van
mening, dat hoewel nog niet strikt weten-
schappelijk bewezen is, dat vissen deze gevoe-
lens subjectief beleven, zij dieren zijn waarvan
mag worden aangenomen (om redenen van ve-
lerlei aard), dat zij een zekere vorm van besef
bezitten. Daarom moeten wij er ernstig reke-
ning mee houden, dat vissen kunnen lijden en
door handelingen van ons mensen in hun
welzijn geschaad kunnen worden. In de prak-
tijk blijken, voor wie daar oog voor heeft en
onbevooroordeeld waarneemt, vissen dikwijls
gevoelige dieren, die snel reageren op allerlei
biotischc en abiotische factoren in hun omge-
ving. Zij reageren op eenzelfde wijze als an-
dere gewervelde dieren op deze stimuli cn
kunnen bovendien gemakkelijk in een toe-
stand van stress geraken.
Vanuit bovenstaande opvatting ziet de Werk-
groep als een van haar meest belangrijke prio-
riteiten het bevorderen van voorlichting over
vissen en hoe deze te behandelen als gezel-

schap.sdieren in gevangenschap. Een ombui-
ging van de heersende moraal tegenover vissen
is noodzakelijk. .luist daarom verdient voor-,
lichting aan dc jeugd via het basisonderwijs de
voorkeur. Eenzelfde voorlichting aan de be-
ginnende aquariumlicfhebber, speciaal ten op-
zichte van zijn verantwoordelijkheid voor het
levende dier, moet eveneens bevorderd
worden. Omdat het op juiste wijze houden
van vissen in aquaria in de meeste gevallen
een kwestie is van het toepassen van de juiste
technieken, die geleerd moeten worden, is de
Werkgroep van plan een folder samen te
stellen met beknopte informatie over toe te
passen aquariumtechnieken voor zowel zoet-
als zeewateraquaria en vijvers. Door verschil-
lende organisaties worden reeds dergelijke
folders uitgegeven, die echter doorgaans niet
veel verder dan de eigen leden komen. Hoe de
folders van de Werkgroep verspreid zullen
moeten worden, om een zo hoog mogelijk ef-
fect te bereiken, zal nog nader bestudeerd
moeten worden.

Eén van de meest gehouden vissoorten, in
wezen tevens één van de oudste huisdieren van-
de mens, is de goudvis. Deze vis wordt nog te
vaak onder erbarmelijke omstandigheden
verkocht en gehouden. Voorlichting lijkt ook
hier een vereiste. Medewerking van de handel
en beperking van de plaatsen, waar men
goudvissen kan kopen, lijkt hierbij onontbeer-
lijk (overigens ook bij andere vormen van
voorlichting!).

De Werkgroep beraadt zich over de wense-
lijkheid en uitvoerbaarheid van het opstellen
van een lijst van vissoorten, die niet of nauwe-
lijks in gevangenschap tc houden zijn. Dc im-
port van dergelijke soorten zou tegengegaan
moeten worden.

Het overschotprobleem bij vissen (voorname-
lijk door liefhebbers nagekweckte exemplaren,
te groot wordende dieren e.d.) heeft ook de
aandacht van dc Werkgroep. In dit verband
zoekt zij naar dc meest humane wijze van
doden van deze surplusvissen. Misstanden zijn
er op dit gebied zeker. Denken wc alleen maar
aan dc wijd verspreide methode om overtol-
lige vissen via het toilet in de riolering te laten
verdwijnen.

De Werkgroep is van mening, dat er bij het
houden van vissen in tropische en subtropi-
sche zee- en zoetwatcraquaria geen grote mis-
standen zijn. Voor, vooral kleinere tuinvijvers,
ligt dat anders. Vissen hebben hier nogal eens
te lijden onder vervuiling, zuurstofgebrek, ge-
brek aan het juiste voedsel cn/of parasitaire
ziekten.

Misstanden worden ook aangetroffen bij
vangst, opslag en transport van vooral tropi-
sche zee- en zoetwatervissen, waardoor op dc
verzorgings- en gezondheidstoestand van vis-
sen vaak een onverantwoorde aanslag wordt
gepleegd. Dc Werkgroep zal trachten be-
leidsaanbevelingen te formuleren op dit ge-
bied, al ligt dit eigenlijk buiten haar ar-
beidsterrein.

De aquariumliefhebberij in Nederland is goed
georganiseerd. Er zijn twee grote landelijke
bonden, waarbij een groot aantal plaatselijke
verenigingen is aangesloten. In deze bonden
en verenigingen is veel kennis gebundeld en er
wordt veel gedaan aan voorlichting ook bui-
ten het eigen georganiseerde verband. Het lijkt
de Werkgroep goed, om te stimuleren dat de
beginnende aquariumhouders op dc hoogte
worden gebracht met deze bestaande organi-
saties. De adressen van de beide overkoepe-
lende bonden zouden moeten worden opge-
nomen in eventuele folders (boekjes) en
eigenlijk duidelijk aanwezig moeten zijn bij dc
aquariumdetailhandel.

De Werkgroep ervaart het als zeer problema-
tisch, dat bij dierenartsen de kennis betref-
fende het houden van vissen en van ziekten cn
plagen van vissen vaak gebrekkig is. Daarom
is de Werkgroep van oordeel, dat in het kader
van gezondheid en welzijn van vissen, ccn
deskundige en adequate diergeneeskundige
begeleiding van de aquariumhoudcr wenselijk,
zo niet onontbeerlijk is. Het ligt derhalve voor
de hand, dat visziektenonderwijs een plaats
behoort in tc nemen binnen de diergenees-
kundige opleiding in ons land en dat visziek-
tcnonderzock in Nederland gestimuleerd diciu
te worden.

Verslag van de vergadering van de Union
Européenne des Vétérinaires Hygiénistes
de l\'Alimentation et Directeurs d\'Abbat-
toirs Publics (UEVHA) op 25 oktober 1984
te Athene

Aanwezig waren: vertegenwoordigers van
Frankrijk, België, Engeland, Denemarken.
Griekenland. Italië, Duitsland en Nederland.

Instemming is getoond met het streven om
binnen de EEG te geraken tot uniforme tarie-
ven voor de keuring van slachtdieren en
pluimvee. Het aldus verkregen geld dient door
de overheid in zijn geheel gebruikt te worden
ter financiering van dc vleeskeuring. Keu-
ringshandelingen ten gevolge van aanvullende
eisen in verband met export naar derde landen
of importkeuringen dienen door het bedrijfs-
leven bekostigd te worden.

Binnen de EEG dient een voorgeschreven
micro-biologische methode ingevoerd te
worden. De uitslagen van deze onderzoeken
moeten kunnen dienen als officiele ondersteu-
ning van de keuringsdierenarts bij het nemen
van maatregelen tegen niet-hygienisch wer-
kende bedrijven.

In Engeland, Duitsland en Denemarken kan
gestart worden met proeven om een IK B-mo-
del uit te testen. Afhankelijk van de informa-
tie uit de tnestperiode, verschaft door de kui-
kenmeester. worden de koppels ondergebracht
in de categorie A of B. De categorie A (geen
problemen tijdens de mestperiode) zal aan een
tuinder intensieve keuring behoeven te worden
onderworpen dan de categorie B (problemen
tijdens het mesten).

De pluimveekeurings-dierenarts moet de be-
voegdheid bezitten om de snelheid van de
slaehtband langzamer te laten zetten, indien
hij dit voor een goede uitvoering van de keu-
; ring noodzakelijk acht. Per uur 1200 kuikens
^ per keuringsambtenaar wordt als maximum
; aangegeven.

Gezondheidsverklaringen van produktie-mede-
werkers in slachthuizen en vleesverwerkende
j bedrijven

! De UEVHA betreurt het dat binnen de EEG
i nog geen overeenstemming over de tekst van
I deze verklaringen is bereikt,
i Groetbevorderende hormonen

Over een standpunt is geen overeenstemming
bereikt. De meerderheid spreekt zich uit voor
ihet toelaten van natuurlijke hormomen onder
jbepaalde strikte voorwaarden.
Een verbod met strenge sancties dient te be-
jstaan voor de niet-toegelaten stoffen. Enkele
delegaties wensen alle groeibevorderende
hormonen verboden te zien.

Het meerderheidsstandpunt, dat in principe
alle slachtdieren bedwelmd moeten worden,
voordat ze worden gedood, is niet overge-
nomen door de Franse en Deen.se afgevaar-
digden. Volgens hen behoeft een goed uitge-
voerde halssnede zonder voorafgaande
bedwelming niet nadeliger voor het slachtdier
te zijn, dan het doden met bedwelmingen en
bestaat het gevaar dat een verbod van het ri-
tueel slachten wordt uitgelegd als een racisti-
sche maatregel.

De keuringsdierenarts dient er in alle gevallen
op toe te zien dat de halssnede correct wordt
uitgevoerd.

In Frankrijk zijn twee proeven gestart, één
voor schapen en één voor runderen. Via een
coinputermatige verwerking van gevonden
afwijkingen bij de keuring voor en na het
slachten, wordt de veehouder hiervan in ken-
nis gesteld. De identificatie van de dieren is
van het grootste belang.

In Denemarken bestaat al lange tijd een derge-
lijk systeem voor mestvarkens,
In beide gevallen worden de gegevens alléén
aan de veehouder ter beschikking gesteld en
dient hij zelf te beslissen of er behandelingen
moeten worden ingesteld en wie er nog meer
inzage in deze informatie krijgt.
Voor de volgende vergadering staat dit on-
derwerp weer op de agenda. Een afvaardiging
van de UEVP (praktici) zal hiervoor worden
uitgenodigd.

De consument dient beter voorgelicht te
worden over de activiteiten van de vleeskeu-
ringsambtenaren met betrekking tot de vei-
ligheid van voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong. Delegaties is verzocht gegevens te
verzamelen over de activiteiten in de EEG-
landen in dit opzicht.

Tijdens de volgende vergadering zal een halve
dag samen tnet de EASVO worden vergaderd
over gemeenschappelijke problemen.

Bij het ter perse gaan van het \'preliminary
prograin\' van de \'Voorjaarsdagen\' waren en-
kele details van de \'Voorjaarsdagen 1985\' (26-
28 april 1985) nog niet bekend.
Onderstaand treft u ecn aanvullend overzicht
aan:

Donderdagmiddag 25 april: Oprichtingsverga-
dering en voordrachten van the European
Society of Veterinary Urology (ESVU), vanaf
15.00 uur.

Vrijdagmorgen 26 april: parallel aan \'KNO\' en
\'Chronische diarree bij de hond deel 1\':
Entcritis-svmptoms and their treatment;
P. T. Edvi\'

Pregnancy diagnosis in the dog: a comparison
between abdominal palpation and linear-array
real-time echography; M. Taverne
Significance of veterinary legislation (\'Trias
Vctcrinaria") for small animal practice;
J. Janssen

Lameness causcd by sesamoid bone abnorma-
lities in the non-racing dog; Y. Krooshof
Rupture ofthe gastrocnemius tendon in small
animals; T. A. Mason

Effect of time between feeding and dosing on
systcmic availability of pcnicillin V in dogs;
A. D. J. Watson

The Effcm prize 1985; P. Lcmbrechts
Shortening of the intcroestrus interval of the
cyclic dog by bromocryptine; A. C. Schacfers-
Okkcns

Determination ofthe ovulation period in the
dog. A comparison of the rapid progesterone
assay, vaginoscopy and vaginal cytology:

A method for surgical treatment of avulsion
of the extensor digitorum longus muscle in the
dog; M. E. Pceters

Vrijdagmiddag 26 april: seminar parallel aan
\'Prakticum\', \'Chronische diarree deel 11\' en
\'KNO\'; Pijnbestrijding en pijnbeleving (Neder-
landse Vereniging van Procfdierkundigen
(14.00-17.00 tuir)

Anaesthesie cn analgesic van kleine knaagdie-
ren cn konijnen; A. Bertens
Postoperatieve pijnbestrijding bij hond en kat;
L. J. Hellebrekers

Zaterdagmorgen 27 april: parallel aan \'Ortho-
pedic\' en \'Current research and New
Developments\': programmapunt 8.
09.00 8a. An introduction into clinical decision

8b. Referring of small animals:
09.30 Introduction; W. F. G. A. Immink
Internal medicine; E. Teske
Orthopedics and neurology; P. H. A.
Poll

10.35 Coffee break
11.00 Surgery; A. A. M. E. Lubberink
Radiology; K. J. Dik
Juridical consequences of referring;
Mr. van Rensch
Zaterdagmiddag 27 april: parallel aan
\'Chronische diarree deel III\', \'Orthopedie\',
\'Gedrag\', \'Current Research and New
Developments\': Sociely for Companion Animal
Studies (SCAS) (09.00-16.00 uur)
The bond between people and pets; a review
of research and activities in N. America and
Europe; B. Fogle

Role of companion animals in the mental
health of the elderly; D. Walster
A veterinary-cthological approach to problem
behaviour in dogs; B. W. Knol
Companion animals in fine art; A. Edney
Dog behaviour problems and their treatment;
R. Mugford

Animals in young children\'s life world;
M. Margadant-van Arcken
The pet/owner relationship in support of so-
ciety; M. Lloyd-Evans
General discussion.

Zondagmorgen 28 april: \'Ncusuitvociing\',
\'Trauma in kop en hals\',\'Gedragsproblemen en
contraströntgenologie\'.

Zondagmiddag 28 april: parallel aan \'Kaak- en
halswervclproblcmatiek\', \'Patiënten-dood\',
\'Prakticum hematologie\'; Dermatologie

Zaterdagavond 27 april: Informed wijn-, kaas-
en dansfeest; Royal Airforce Association Club
(Building 106, 2nd floor, Schiphol-Oost), tel.
020-435343, ƒ 30,— p.p. (incl. vervoer RAI-
RAFA v.v.).

Beginnerscursus inleiding in de veterinaire
homeothcrapie\'. Thema; \'De techniek van het
stellen van een geneesmiddekliagnose\'.

Plaats van samenl<omst
De Frerikshof, Frerikshof 2, 7103 CA Win-
terswijk, tel. 05430-17755 op vrijdag 10 mei en
zaterdag I 1 mei 1985.

M. ID. Dicke, apotheker (Alkmaar)
.1. van der Heul, dierenarts (Stadskanaal)
A. G. G. Kok, dierenarts (Ede)

De studiekosten bedragen ƒ425,— per per-
soon (leden van de Groep ƒ 400,—; kandidaat-
leden van de Groep ƒ240,—) inclusief over-
nachten, maaltijden, koffie en thee.
Dc korting voor overnachten met 2 personen
op één kamer (2-persootis) bedraagt ƒ 25,—; 3
personen op een kamer ƒ35,—; voor kan-
didaatlcden van dc Groep ƒ20,—.
Annuleringsregeling: bij annulering tussen 1
en 10 mei 1985 is 50% van het curstisgeld ver-
schuldigd. fJaarna is het volledige bedrag ver-
schuldigd. Indien u voor vervangende deelne-
ming kunt zorgen, vervallen de
annuleringskosten.

9.15 Aankomst der deelnemers (koffie).
9,45 Welkomstwoord en inleiding van de cursus
door de voorzitter van de Groep Veterinaire
Homoeopathie KNMvD.
10.00 Basisprincipes der homeopathie; A. Vrij-
landt.

14.15 Aanwijzingen voor de bestudering van de ve-
terinaire homeotherapic; 1. .A. T. Rigter.
15.15 Evaluatie cn sluiting van de cursus.

Westerhuis, A. H.; Inleiding in dc veterinaire
homeothcrapie voor dierenartsen (dient u ge-
lezen te hebben).

(Beide boeken zijn te verkrijgen via VSM Ge-
neesmiddelen bv. Postbus 321. 1800 AH Alk-
maar. tel. 072-615944.)
Aanmelden

Leden van dc KNMvD kunnen zich tol 1 mei
1985 voor deze cursus aanmelden door stor-
ting van het verschuldigde cursusgeld op bank-
rekening 51.72.25.700 t.n.v. penningmeester
Groep Veterinaire Homoeopathie van dc
KNMvD te \'s Gravenzandc. Hel gironummer
van de bank is 71 12 (ABN tc \'s Cjravcnzande).
Dc toelating tot de cursus zal geschieden in
volgorde van binnenkomst van dc betalingen.
Minimum aantal deelnemers; 20 personen;
maximum aantal deelnemers; 40 personen.

Vervolgcursus \'Inleiding in de veterinaire ho-
meothcrapie". i\'hcma; \'Potentiekeuze en in-
terpretatie van de reacties\'.

Plaats van samenkomst
Dc Frerikshof, Frerikshof 2, 7103 CA Win-
terswijk. tel. 05430-17755 op vrijdag 10 mei en
zaterdag 11 mei 1985.

L. Soetaerl, dierenarts (Hoboken, Belgic)
A. Vrijlandt, arts (Ede)
A. H. Westerhuis, dierenarts (cursusleider)
(Wageningen).

Dc studieko,sten bedragen ƒ 425,— per per-
soon (leden van de Groep ƒ 400,—; kandidaat-
leden van de Groep ƒ240,—) inclusief over-
nachten, maaltijden, koffie en thee.
De korting voor overnachten met 2 personen
op één kamer (2-persoons) bedraagt ƒ 25,—; 3
personen op één kamer ƒ 35,—; voor kan-
didaatleden van de Groep ƒ 20,—.

Annuleringsregeling: bij annuleren tussen 1 en
10 mei 1985 is 50% van het cursusgeld ver-
schuldigd. Daarna is het volledige bedrag ver-
schuldigd. Indien u voor vervangende deelne-
ming kunt zorgen, vervallen de
annuleringskosten.

10.00 Welkomstwoord en inleiding van de cursus,
inleiding in en bespreking van Hahnemann\'s
\'Organon der Heilkunde\'; A. H. Westerhuis.

18.00 Prakti.sch repertoriseren; L. Soctaert, A. H.
Westerhuis en W. G. Roelofsen.

Westerhuis, A. H.: Inleiding in de veterinaire
homoeopathie voor dierenartsen (dient u gele-
zen tc hebben).

(Beide boeken zijn te verkrijgen via VSM Ge-
neesmiddelen bv, Postbus 321, 1800 AH Alk-
maar, tel. 072-615944.)

Leden van de KNMvD kunnen zich tot 1 mei
1985 voor deze cursus aanmelden door stor-
ting van het verschuldigde cursusgeld op ban-
krekening nr. 51.72.25.700 t.n.v. penningmees-
ter Groep Veterinaire Homoeopathie van dc
KNMvD te \'s Gravenzande. Het gironummer
van de bank is 7112 (ABN te \'s Gravenzande).
De toelating tot dc cursus zal geschieden in
volgorde van binnenkomst van de betalingen.
Minimum aantal deelnemers: 20 personen;
maximum aantal deelnemers: 40 personen.

Ondanks dc slechte financicle situatie in de
drafsport in Nederland is de Diergeneeskun-
dige Studenten Kring blij en trots u te kunnen
mededelen dat het Peerdepieten dit jaar
wederom op Koninginnedag zal plaatsvinden.
Het feit dat de Peerdepieten zijn 28e versie te^
gemoet gaat, zegt genoeg over dit aantrekke-
lijke onuitroeibare hoogtepunt in dc veteri-
naire studentenwereld.
Naast de paardecourses die allen een veteri-
naire naam dragen, is er natuurlijk de Pecrdc-j
pictencoursc waarin twaalf veterinaire studen-
ten, op dit moinent nog in volle training,
zullen strijden om dc fel begeerde titel; Peer-
depiet/Peerdcpetra 1985! Ook dit keer heeft
de DSK wat slagroom in dc koffie gedaan
door in het pauzeprogramma een exclusieve
circus-show te verzorgen. De Engelse inslag
van de paardesport komt tot uiting in dc
Ascot-stylc, waarin vele bezoekers gekleed
zullen gaan. Hierdoor ontstaat cr een unieke
sfeer op de baan.

De schitterende folkloristische entourage van
de dralbaan in Hilversum moet het voor u
aantrekkelijk maken op deze dag de drafbaan
tc bezoeken. De DSK die deze dag in samen-
werking met dc NDR en de PSH organiseert
zal inet een grote opkomst bijzonder vereerd
zijn.

In de hoop dat wij naast studenten ook vele
dierenartsen mogen begroeten teken ik met
vriendelijke veterinaire groet, namens het
bestuur,

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Aarle, P. A. M. van; 1978; 5242 AH Rosmalen, Notaris v. d. Mortellaan 2,
Alink, Mevr. S. T.; 1984; 3981 ZM Btinnik, Vletweide 70.

Broek, Mevr. F. T. P. M. van den; 1984; 3581 XR Utrecht. Hugo de Grootstraat 11.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen;

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

J. W. M. Bactcn, Wijde Begijnestraat 126. 3512 AX Utrecht.
Mevr. M. E. Maus, Bovcnzevenwoudcn 40, 3524 CK Utrecht.
P. A. J. M. Stoop, Twijnstraat 75 bis, 3511 ZJ Utrecht.

Dr. K. H. Hermans te Arnhem per 8 januari 1985
A. Wagncr tc Dirksland per 1 maart 1985

Vicvr. E. F. Kleyn tc Emmen
vlevr. H. J. B. Anema-Willcms te "s-Gravenhage
/Icvr. dr. 1. Banerjee-Schotsman te Krimpen a/d IJsscl
;)r, A. C. Voeten tc Boxtel
D. M. N. van Vuren te Erp
. W. M. van Golstcin-Brouwcrs te Haelcn
E. Röders tc Zelhem

(afwezig) 30 jaar op 1 april 1985
(afwezig) 25 jaar op 8 april 1985
(afwezig) 25 jaar op 8aprill985
(afwezig) 25 jaar op 8 april 1985
(afwezig) 25 jaar op 8 april 1985
(afwezig) 30 jaar op 18 april 1985
(afwezig) 25 jaar op 26 april 1985

194 Bhmkcn. R.: 1984; 7475 SW Markclo. Diepcn-
daalsewcg 10; tel. 0548()-l.\'!441 (privé), 05476-
1764 (prakl.); p.. ass. bij J. Heek man en D. ,1. A.
de Groot.

198 Brauk. A. E. van de; 1977; Veenendaal; tel.
08-385-2.1974 (privé), 03429-2524 (bur.); wet.
medew. Denkavit Nederland B.V.. afd. Re-
search en Development.

199 Bronsvoon. G. I..: 1981; 5249 PB Rosmalen.
Kruisstraat 37; tel. 04192-18651 (privé), 073-
416666 (prakt.); p., ass. bij C. A. Dijkhuizen. J.
A. Roelofs cn .). M. Wijsmuller.

199 Brouwer. Dr. U. A.: 1953; U-1963; Hoofddorp;
Universitair Docent V.U. (l-.d.G.); h. Ccntr.
Inst. V. Experim. Geneesk. V.U.; vet. adv. Inst.
V. Veevoeding U.T.D. Maarssen.

20! Ca.uricum. Mevr M. ./. P.: 1984; 1934 PC Eg-
mond a/d Hoef, Heerenweg 154 b; tel. 02206-
1986; wnd. d. (toevoegen als lid).

201 Cloiseher. A. P.: 1977; 8474 EB Oldcholtepade.
Stellingenweg 32; tel. 05610-73,W (privé), 8555
(prakt.); p., geass. met S. R. v. d. Laan, mevr. E.
H. A. V. d. Laan-Truijens en W. F. Ouwerkerk.

203 Deden. Mevr. C. M.: 1984; 3584 HL Utrccht, A.
van Dalsumlaan 501; tel. 030-517038; wnd. d.
(toevoegen als lid).

205 Dirven.P./. C.\'1981; 5113 CA Ulicotcn, Postcl-
sestraat 2; tel. 04249-6.30 (privé), 016I9-I754
(prakt.).

205 Di.xhoorn. E iV. van: 1978; 4102 AJ Culcmborg,
Ravelijnstraat 95; tel. 0.3450-20491; d.

206 Dongen. E ./. M. van: 1980; Heesch; tel. 04125-
4262 (privé), 04142-1166 (prakt.); p., ass. bij R.
V. d. Linde.

206 Doremalen. A. H. M. van: 1982; 5076 AP Haa-
ren. Nemelaerstraat3 A; tel. 04117-2672 (privé),
04242-83535 (prakt.); p., gea.ss. met C. 1. M. M.
Achten. G. M. J. M. Boink. J. G. M. Claessens,
J. H. M. Maas en J. P. 1. van Wensveen (toe-
voegen als lid).

208 Elenbaa.s. L.: 1977; 1098 AN Amsterdam, Mid-
denweg 205; tel. 02942-4973(privé), 020-947578
(prakt.); p., kl. huisd. (toevoegen als lid).

214 Gijsman. P. H.: 1984; 3572 TG Utrecht, Oude
Kerkstraat 7; tel. 0.30-715647; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

215 Govers. Mevr. M. H. T.: 1984; 3981 ZM Bunnik,
Vletweide 80; tel. 0.3405-61807; wet. medew.
R.U. (E.d.D., vkgr. Geneesk. v. h. Kl. Huisd.)
(toevoegen als lid).

228 Hovius. M. P. J.: 1984; 3572 ED Utrecht.
Obrcchtstraat 57; tel. 030-718635 (privé),08380-
36802 (bur.); techn. adv. Upjohn-Ncderland
(toevoegen als lid).

229 Huvben. Mevr. M. W. €.: 1984; 8243 BR Lely-
stad, Gondel I5-.38; tel. 03200-33788; wnd. d.

233 Kalsbeek. 1..: 1973; 9008 SB Roordahuizum.
Ds. Boersstrjiltc 7; tel. 05660-15-19 (privé), 14.39
(prakt.).

233 Kamp. E. van der: 1984. 5142 LM Waalwijk.
Prof. de Savornin I.ohmanpark 56; lel. 04160-
30673 (privc). 34000 (pra k t.); p., ass. bi i J. J. W.
Coerwinkel. fh. J. A. M. van Gastel, A. L.
Heijkants cn N. M. van Hullen.

242 *l.aan. S. R. van der: 1972; Oldeholtpade; p..
geass. met A. P. Clotscher. mevr. E. H. A. v. d.
Laan-Truijcns cn W. F. Ouwerkerk.

242 * Laan-Truijens. Mevr. E. H. A. van der: 1973;
Oldeholtpade; p., H-D.. geass. mcl .A. P. Clot-
scher, S. R. V. d. Laan en W. F. Ouwerkerk.

245 *Liem. B. H: 1976; 1271 NA Huizen (N.H.),
Dahliaslraat 2; tel. 02152-51512; p.. kl. huisd.

250 Men.sen. G. H.: 1984; 4356 BP Oostkapellc,
Halve Maanstraal 32; tel. 01 I88-.1428 (privé),
1443 (prakl.); p., ass. bij L. Jobsc cn A. Meijns.

253 Muskens. ./. A. M.: 1983; 5481 LE Schijndel,
Ravelstraat 1; tel. 04104-98974 (privé). 93566
(prakt.); p., ass. bij D. S. Akkerman, G. A.
Bavinck en N. B. van der Meer.

255 Noordijk. Mevr. P ./..- 1984; Amersfoort; tel.
03.3-750891 (privé), 752425 (prakl.); p.

257 Ormel H. J.: 1983; 5025 VK Tilburg, Laarstraat\'
18 A; tel. 013-356846 (privé). 356174 (prakt.).

258 Ouevanger. H.: 1952; 1622 DB Hoorn. Astro-
naulenweg 17; tel. 02290-16149 (privé), -14953
(bur.); adj. dir. slachth.; k.d.; r.k. (toevoegen als
lid).

258 *Ouwerkerk. W. E: 1975; Oldeholtpade; p.,
geass. met A. P. Clotscher, S. R. v. d. Laan en
mevr. E. H. A. v. d. Laan-Truijens.

260 Peutz. J. S. H.: 1984; 3524 BN Utrecht, Five-
lingo 247; tel. 030-896258 (privé), 052.30-56202
(prakt.); p.. ass. bij A. G. M. Extcrcallc. T.\'
Mooiwecr cn K. H. Poppens (locvocgcn als lid).\'

266 Rook-Kampen. Mevr. M. C. B.: 1982; 4701 CD
Roosendaal, Vrouwemadestraat 73; tel. 01650-J
45944, -36786; wnd. d. (toevoegen als lid).

269 Schijf. J. P. M.: 1980; 5501 CP Veldhoven. I let
Lover 17; tel. 040-544103; p., ass. bij P. A. Ak-
kermans, J. Floor cn J. H. ten Hoopcn.

273 Smit. M.: 1984; 8096 PG Oldebroek, Bovcn-
straatwcg 62; tel. 05253-1562 (privé), 1312
(prakt.); p., ass. bij J. W. Masman en E. Sta-
tcma (toevoegen als lid).

273 Smolders. C. E. M.: 1975; Breda; tel. 076-658708
(privé), 658707 (prakt.); p.

276 *Slolp. R.: 1980; Emmeloord; tel. 05270-17679
(privé), 13500 (bur.); d. dicrgeneesk. centrum
Noord-Nederland.

279 Theije. R. J. C. de: 1984; 4651 ZB Steenbergen
(N. Br.), Noorddonk 94; tel. 01670-67388; p.,
ass. bij P. J. Mangnus (toevoegen als lid).

279 Tigchelaar. ./. /■■.,• 1984; 8915 GM Leeuwarden,
Gerben Colmjonwci 10; tel. 058-129259; wnd.
d.

280 Tolkamp. G. J.: 1984; 35 14 CM Utrecht, Merel-
straat 27; tel. 030-714281; wnd. d. (toevoegen
als lid).

2m Vges. Mevr. M. F. C. C.: 1984; 2726 KB Zoctcr-
mecr.Candida.schouw 58; tel. 079-418780; wnd.
d. (toevoegen als lid).
M)J Vaiulaele. W.: Brussel-1966; B-1.300 Wavre
(België), 87 Avenue Chev. Jehan; tel. 0032-
10-227838 (privé), 2-7621112 (bur.); man. reg.
aft. Monsanto Europe (toevoegen als lid).
2HH VuUnk.R. //../.; 1976; 7442 WP Nijverdal, Von-
delstraat 26; tel. 05486-15211 (privé), 15222
(prakt.).

2Htt Waenink. P. M. M.: 1984; 3582 XR Utrecht.
l.B.B.-laan 133; tel. 030-512903; wnd. d. (toe-
voegen als lid).
292 Wieisina. S.: 1984; 8513 CH Ouwsterhaulc. .1.
Veldstraweg 1; tel. 05137-1201; wnd. d. (toe-
voegen als lid).
294 *Wollhuis. T. J. M. H.: 1985; 3431 BV Nieuwe-
gein, Bremmerlaan 7; tel. 0.3402-40523; d.
296 Zuidhof. .Sj.: 1952; Drachten; r.d.

Op 6 februari 1985 werd op de jaarlijkse algemene
ledenvergadering op de Mariaplaats het volgende
DIG-Bestuur voor het jaar 1985 geïnstalleerd:
P. L. .A. M. Vos, voorzitter
H. Pott, secretaris
W. Back, penningmeester
E. E. G. Hermens, vice-voorzitter
W. G. M. Ridderbeks, baancommissaris
Dc heren S. E. C. Ouwerkerk en A. C. Stolp werden
onder de grootst mogelijke dankzegging gedechar-
geerd. H. Pon.

Daui: 14. 15, 21 en 22 mei 1985.
Pliwl.s: Vakgroep VvDO te Utrecht.
Onderwerpen: deze cursus, waarin een aantal gese-
lecteerde produkten aan de orde komen, zal gericht
zijn op de kwaliteit, de houdbaarheid, respectieve-
lijk veiligheid en voor zover van toepassing op
nieuwe bereidingswijzen en nieuwe ontwikkeling in
het vlak van de wetgeving. Tevens zal, waar moge-
lijk aandacht worden besteed aan fouten in het pro-
dukt.

Medewerkers: dr. ir. J. H. Houben, G. Keizer, prof,
ir. B. Krol. dr. ir. P. S. van Roon en een mede-
werker van Cl VO.

Iniiehtingen: omtrent de cursusinhoud zijn te ver-
krijgen bij dr. ir. P. S. van Roon, Vakgroep VvDO,
telefoonnummer 030-733814.
Opgave: schriftelijk aan het secretariaat PAO-D.

De cursus Anaesthesiologie bij kleine huisdieren is
verplaatst naar 6 en 7 juni 1985 (cursusnr. 68).
De cursus Konijnen is verplaatst naar 30 en 31 mei
1985 (cursusnr. 49).

Datum ingang: 1 maart 1985
Ampicilline 100 mg/ml van A.U.V., code 007
Colistine mix 1200 (4% col.), code 599 is vera
* was voorheen 1\'lumix 3%,

Zo nu en dan worden de Redaktie en de
lezer van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde en The Veterinary Quarterly gecon-
fronteerd met publikaties, waarin onder-
zoek met proefdieren wordt beschreven,
waartegen ethische bezwaren in te brengen
zijn. Hoe is de opstelling van dc Redaktie
in deze, welk beleid voert ze?
Het Tijdschrift voor Diergeneeskunde en
The Veterinary Quarterly hebben de bevor-
dering van de diergeneeskunde als voor-
naamste doel en dit streven vindt plaats tot
heil van mens en dier. Maar hiermee is het
verhaal niet af. Immers: het doel heiligt niet
(blind) de middelen. Er is zeer zeker recht-
vaardiging van de middelen te ontlenen
aan het doel, waarvoor zc zijn ingezet,
maar toch: cr zijn grenzen.
Zowel in verband met produktie- en gezel-
schapsdieren als in verband met proefdie-
ren worden nationaal en internationaal
discussies gevoerd over het welzijn van deze
dieren en hel Tijdschrift voor Diergenees-
kunde resp. The Veterinary Quarterly zou-
den aan deze discussie, juist gezien hun
doelstelling, cen zinvolle bijdrage kunnen
leveren. Daartoe uilgenodigd door de
Hoofdredaktie heeft een drietal proefdier-
deskundigen tc weten drs. H. Rozemond,
dr. V. Baumans cn dr. W, J. 1. van der Gul-
den zich beraden op de kwestie van het te
voeren redakticbelcid met betrekking tot
de publikatie van ethisch bezwaarlijk onder-
zoek.

De Hoofdredaktie heeft het uitgebrachte
advies onlangs besproken en stelt het vol-
gende voor:

1. Er wordt van uitgegaan, dat onder-
zoek resp. publikatie van onderzoek, waar-
bij dieren worden gebruikt en aan deze die-
ren ongerief of leed wordt toegebracht, in
ethische zin bezwaarlijk is, indien een en
ander niet kan worden gerechtvaardigd
met deugdelijke argumenten.
Bezwaren kunnen zich richten op de keuze
(het belang) van het onderzoek, op mate-
riaal en methoden cn op dc weergave van
waarnemingen.

De Redaktie is zich ervan bewust dal de-
zelfde ethische bezwaren niet altijd voor
een ieder gelijke geldigheid hebben cn dat
een oordeel mede kan worden beïnvloed
door persoonlijke overwegingen van intel-
lectuele, culturele en ethische aard.
Van dc onderzoekers mag worden ver-
wacht, dal zij in voorkomende gevallen re-
kenschap geven van ethische aspecten van
hun onderzoek. Onderzoekers zijn immers
als eersten verantwoordelijk voor (de pu-
blikatie van) hun onderzoek.

2. Gecodificeerde gedragsregels kunnen
als referentie-kader ccn uitnemend hulp-
middel vormen, vooral als zij binnen de
groep van betrokkenen in ruime mate
worden aanvaard.

Voor Nederland zijn zekere regels af te
leiden uit de Wet op dc dierproeven. Daar-
naast bestaan er regels opgesteld door
BION/FUNGO (Biologisch Onderzoek in
Nederland/Fundamenteel Geneeskundig
Onderzoek) resp. door de Nederlandse
Vereniging voor Proefdierkunde. Vastge-
steld moet echter worden, dat deze regels
zich niet of slechts zeer ten dele uitlaten
over de beoordeling van dc keuze van het
onderzoek met betrekking tot het maat-
schappelijk of wetenschappelijk belang,
dat ermee wordt gediend. Bovendien is hel
mede gezien The Veterinary Quartcrly cn
gelet op het mogelijke aanbod van kopij uit
het buitenland, gewenst, aansluiting te zoe-
ken bij internationaal aanvaarde gedrags-
regels.

Op internationaal terrein kan melding wor-
den gemaakt van de ontwerp-Conventie
voor de besclierming van gewervelde die-
ren die worden gebruikt voor experimen-
tele en andere wetenschappelijke doelein-
den. Dit ontwerp is thans binnen dc Raad
van Europa in behandeling (zie pag. 330).
Voor deze Conventie geldt echter, zij het
wellicht in mindere mate, hetzelfde be-
zwaar dat ten aanzien van de Wet op de
dierproeven is geopperd.
Een voorbeeld van gedragsregels, waarin
dit bezwaar uitstekend is ondervangen, zij
het niet op het terrein van proeven met
dieren, maar op dat met mensen, vormt de
Declaration of Helsinki (1964): Recom-
mendations guiding medical doctors in
biomedical research involving human sub-
jects (Tokyo 1975).

Een soortgelijke verklaring over dierproe-
ven bestaat, voorzover bekend is, niet,
maar is wc! in voorbereiding. Een werk-
groep van dc Council for International Or-
ganisations of Medical Scicncc (ClOMS),
waarvan ook de World Veterinary Asso-
ciation dcci uitmaakt, heeft namelijk een
ontwerp van \'Guiding Principes for Bio-
medical Research involving Animals\' op-
gesteld. Dit ontwerp is besproken tijdens
de 17c CIOMS Round Table Conference
gehouden op 8 en 9 december 1983 te
Gencve. Dc tijdens deze conferentie ge-
maakte opmerkingen worden thans in dc
definitieve tekst verwerkt. Aldus kan te
zijner tijd een document ontstaan, dat ook
voor dc Redaktie en voor aspirant-auteurs
van het Tijdschrift voor Diergeneesliunde cn
The Veterinary Quarterly als referentie-
kader kan dienen. Het voorlopig ingeno-
men redakticstandpunt zal hier tc zijner
tijd aan worden getoetst.

3. Dc weging van dc ethische aspecten
van publikaties ligt bij dc Hoofdredaktie.
Deze kan zich doen bijstaan door de We-
tenschappelijke Redaktie, een gedragslijn
die thans ook ten aanzien van wetenschap-
pelijke en technische criteria wordt ge-
volgd. f)e door de Redaktie aan reviewers
voorgelegde vragenlijst is dan ook uitge-
breid met ccn vraag die als volgt luidt: Ts
the paper acccptable from an ethica! point
of view?\' Dcze\'vraag zal onder het hoofd
\'General Aspects\' worden geplaatst vóór
\'Conclusions\'. De Hoofdredaktie neemt de
eindbeslissing.

4. Het isdenkbaardat reviewers en Hoofd-
redaktie allen van mening zijn, dat een pu-
blikatie ethisch niets bezwaarlijks heeft,
terwijl (diverse) lezers andere opvattingen
zijn toegedaan. Ook het omgekeerde is
mogelijk.

Zelfs binnen Hoofdredaktie en Weten-
schappelijke Redaktie is verschil van me-
ning mogelijk. Ten einde de duidelijkheid
over deze materie tc vergroten zal discussie
nodig zijn. In het algemeen is plaatsing van
het omstreden artikel met een discussie-
commentaar van dc Redaktie te verkiezen
boven niet-plaatsing; immers in het laatste
geval wordt dc opinievorming niet gediend.
Deze globale stelregel kent één uitzonde-
ring: een artikel, dat alle grenzen van ethi-
sche normgcving volledig te buiten gaat,
zou geweigerd moeten kunnen worden om
tc voorkomen dat door plaatsing erken-
ning wordt verleend aan weerzinwekkende
ondcrzockpraktijkcn (zoals ook publika-
ties kunnen worden geweigerd, die in tech-
nisch-wctcnschappclijk opzicht zinloos
zijn).

5. Oin dc besluitvorming tc dienen en het
discussiccommentaar van de Redaktie, dat
bij het omstreden artikel wordt geplaatst,
meer inhoud te geven, kan extra hulp wor-
den ingeroepen van een ethicus/proefdier-
deskundige. Hem/haar zou kunnen wor-
den verzocht dc ethische aspecten meer
doorzichtig tc maken aan dc hand van er-
varingen cn toetsingscriteria, die wettelijk
of via conventies zijn aanvaard. De proef-
dierdeskundige wordt hier gezien als advi-
seur cn niet als arbiter. Dit kan partijen,
naar wij hopen, ertoe brengen bepaalde
standpunten te heroverwegen.

6. Dc bevindingen van de reviewers in-
clusief dc procfdierdeskundigc cn dc Hoofd-
redaktie worden vervolgens aan de auteur
voorgelegd. Na eventuele bijstelling van cn
verantwoording of argumentatie in dc tekst
door de auteur neemt dc Hoofdredaktie dc
finale beslissing. Indien zij constateert, dat
aan de bedenkingen of bezwaren onvol-
doende wordt tegemoetgekomen geeft zij,
zoals is gezegd als regel de voorkeur aan
publikatie met een commentaar erbij van
de Redaktie. Hierin kunnen de aangelegen-

heden waarover tijdens het besluitvor-
mingsproces geen overeenstemming werd
verkregen in het kort worden vermeld, in-
clusief de bijdrage van de ethicus/proef-
dierdeskundige. De Redaktie geeft lezer en
auteur tot slot gelegenheid tot openlijke
discussie, waarvan mogelijk een normstel-
lende werking uitgaat.

7. In afwachting van de totstandkoming
van internationale gedragsregels op het
terrein van de dierproeven wordt de vol-
gende richtlijn vastgesteld voor de (poten-
tiële) auteurs en de Redaktie.

De Redaktie stelt zich op het standpunt,
dat publikaties van onderzoek waarin on-
gerief of leed aan dieren wordt toegebracht
in principe alleen worden opgenomen, in-
dien het onderzoekprogramma getoetst is
aan dc volgende criteria:

a. dat de (te verwachten) uitkomsten van
de proeven van belang kunnen zijn
voor het welzijn, de gezondheid en de
voeding van mens en dier dan wel een
belangrijke bijdrage kunnen leveren aan
het wetenschappelijk inzicht;

b. dat de proeven niet kunnen worden
vervangen door wetenschappelijk ver-
antwoord onderzoek, waarbij geen die-
ren worden gebruikt;

c. dat het gebruik van dieren beperkt blijft
tot ccn wetenschappelijk verantwoord
aantal;

d. dal met inachtneming van het boven-
staande door de keuze van de diersoort
dan wel door de toepassing van (hulp)
technieken het aan dieren berokkende
ongerief of leed zo veel mogelijk be-
perkt blijft.

De Stichting Koningin Wilhelmina Fonds- Ne-
derlandse Organisatie voor de Kankerbestrij-
ding (KWF) verstrekt fellowships, die bestemd
zijn voor aeadetnici, die in aansluiting op hun
opleiding zich willen bekwamen in het kanker-
onderzoek of dc behandeling van kanker. In
principe komen alleonderdelen van het kanker-
onderzoek in aanmerking. De opleiding kan
plaatsvinden bij diverse instituten.
Enige voorkeur zal worden gegeven aan kan-
didaten tnet belangstelling voor klinisch expe-
rimenteel oncologisch onderzoek. Deze zoge-
naamde klinische fellowships staan open voor
medische specialisten. Bij de niet-klinisehe fel-
lowships gaat de voorkeur uit naar kandidaten,
die gepromoveerd zijn of geruime tijd researeh-
varing hebben. In principe dienen alle kandida-
ten jonger te zijn dan 35 jaar.
Na de opleidingsperiode wordt de kandidaat
geacht zich in Nederland met de kankerproble-
matiek bezit te zullen houden.
Van de kandidaat wordt een uitvoerig curricu-
lum vitae verwacht, alsmede ideeën met betrek-
king tot de te volgen opleiding en het instituut
waar hij/zij de opleiding zou willen ontvangen.
Een fellowship is niet bedoeld voor medewer-
king aan een wetenschappelijk project van be-
perkte omvang of een promotie-onderzoek.
De Wetenschappelijke Raad voor de Kankerbe-
strijding draagt kandidaten voor cen K WF-fel-
lowship voor bij het Bestuur van de Stichting
KWF. Het fellowship geldt voor een periode
van maximaal twee jaar. Dc financiële onder-
steuning van de fellow komt in grote lijnen over-
een met het salaris van medewerkers op K WF-
projecten, dat wil zeggen BBRA-schaal 8, dan
wel voor klinische fellows schaal 10.
Aanvragen vóór I juli tc richten aan de Weten-
schappelijke Raad voor de Kankerbestrijding,
p/a Sophialaan 8, 1075 BR Amsterdam. In-
lichtingen zijn te verkrijgen bij de afdeling Re-
search Coördinatie van het KWF, tel. 020-
640991.

Bij koninklijk besluit van 2 januari 1985 nr. 62
is benoetnd tot ridder in de Orde van Oranje-
Nassau drs. P. .1. Bruins te Oss, dierenarts.

Economic Losses to Farms Duc to Paratuijercuiosis in Cattle
G. Benedictus\', A. A. Dijkhuizen^ en J. Stelwagen

SAM f\'N VA r I I NG In lUt artikel worden de resultaten beschreven vun een onderzoek naar de bedrijfs-
economische schade van paratuberculose bij melkvee. Het accent heeft gelegen op de kwantificering
van de produk tiedaling en op de vaststelling van de normschade door voortijdige afvoer met behulp van
modelberekeningen.

Bij dieren met klinische verschijnselen van paratuberculose is in de lactatie van afvoer een produktieda-
Itng vastgesteld van 19,5% ten opzichte van de twee na laatste lactatie. In de voorlaatste lactatie is de
daling van de produktie 5%o ten opzichte van de daar voorliggende lactatie. Bij dieren met niet-klinische
paratuberculose is de produktiedaling in de lactatie van afvoer 16% en in de voorlaatste lactatie 6%) ten
opzichte van de twee na laatste lactatie.

De gemiddeld afgevoerde koe met klinische verschijn.selen veroorzaakt in totaal een .schade van 2250
gulden, terwijl voor de gemiddeld afgevoerde koe met niet-klinische paratuberculose een schade is
gekwantificeerd van 1800 gulden.

SUMMARY The results of a study on economic losses to farms caused by paratuberculosis in dairy
cattle are reported. Quantification ofthe decrease in production and determination of standard losses
due to premature disposal using calculations ha.sed on a model were stressed.

.4 decrase in production of 19.5 per cent compared with the last lactation but two was recorded in
animals showing clinical symptoms of paratuberculosis. The decrease in production was 5 per cent
during the last lactation but one compared with the previous lactation. The decrease in production
during lactation on disposal was 16 per cent and 6 per cent during the last lactation but one compared
with the last lactation but two in animals with non-clinical forms of paratuberculosis.
The average showing clinical symptoms of paratuberculosis, which was disposedof, cau.seda total
loss of 2.250 guilders, whereas the average cow with a non-clinical form of .lohne\'s disease was
estimated to cause a loss of l.HOO guilders.

Dc bedrijfseconomische schade van para- schade geschat op 500 gulden per klinisch
tuberculose varieert per regio en per bedrijf aangetast dier. Deze schade wordt veroor-
(17). Op bedrijven die besmet zijn met pa- zaakt door het verlies van melk cn vlees. In
ratuberculose kan de schade zodanig oplo- een Amerikaans onderzoek is bij de dieren
pen dat een rendabele bedrijfsvoering on- met klinische paratuberculose een daling
mogelijk wordt (13). Mede daarom is in van de produktie geconstateerd van 16%.
Nederland een georganiseerde bestrijding Bovendien hadden de geïnfecteerde dieren
op vrijwillige basis van deze ziekte opgezet. een grotere kans op mastitis, een vermin-
Omtrcnt de omvang van de bedrijfseco- derde fertiliteit en een lagere levensvcr-
nomische schade van paratuberculose is wachting (12). Een nadere aanduiding van
nog maar weinig bekend. Door Van der het schadebedrag per rund ontbreekt (3,
Schaaf en Zantinga (18) is in 1955 de 12).

\' Drs. G. Bencdictus. praktizerend dierenarts. E. A. Borgerstraat 1,3, 8501 NC Joiire.
\' r:)r. ir. A. A. Dijkhuizen. Vakgroep Agrarische Bedrijfseconomie. Eandbouwhogeschool Hollandseweg 1

6706 KN Wageningen.
\' Ing. .1. Stelwagen, Vakgroep Zootechniek, Postbus 80.156, 3508 TD Utrecht.

Naarmate de omvang van de bedrijfseco-
nomische schade groter is, zal het accent
komen te liggen op meer stringente maat-
regelen cn zal de veehouder worden gesti-
muleerd adequate preventieve maatregelen
te nemen.

Dit onderzoek beoogt een kwantificering
van dc bedrijfseconomische schade van
klinische en niet-klinische paratuberculose.
Deze schade kan per dier zijn opgebouwd
uit één of meer van de volgende componen-
ten (14):

a. de schade voor afvoer: produktieder-
ving; onderzoek- en bchandclingskos-
ten;

b. de schade bij afvoer: verminderde slacht-
waardc; leegloop van produktiefacto-
ren;

Het beschikbare materiaal leent zich, zoals
zal blijken, met name voor een kwantifice-
ring van de produktiederving cn het gemist
toekomstig inkomen.

2.1.1. Produkliederving. De procentuele produktie-
derving voor afvoer is bepaald aan dc hand van de
melkcontroicgegevens van EH-dieren (zwartbont),
waarvan na de slachting paratuberculose is aange-
toond. Daarbij zijn twee categorieën onderscheiden:

Ciroep I bestond uit 61 dieren van 11 bedrijven, die
waren aangesloten bij de georganiseerde bestrijding
van paratuberculose. Deze dieren zijn afgevoerd met
klinische verschijnselen van paratuberculose.

Ciroep 11 bestond uit 52 dieren van 7 bedrijven. In het
kader van de georganiseerde bestrijding van paratu-
berculose waren deze dieren overgenomen door de
Ciczondhcidsdienst voor Dieren naar aanleiding van
de bevindingen bij het jaarhjks allergisch en serolo-
gisch onderzoek op paratuberculose (1). Deze dieren
zijn van het bedrijf afgevoerd zonder, of met mini-
male, klinische verschijnselen van paratuberculose.
De bedrijven waren aangesloten bij ccn melkcontro-
Icve reniging.

Dc overgenomen dieren zijn destijds patholoog-ana-
tomisch onderzocht, waarvan dc resultaten op de ad-
ministratie van de Gezondheidsdienst voor Dieren
aanwezig waren.

Om uit de gegevens van de melkcontrolc de produk-
tiedaling te kunnen berekenen, zijn dc lijsten van alle
dieren eerst omgerekend naar standaardkoc-niveau
(5, 7). De omgerekende produkties aan kilogram melk
en kilogram vet eiwit zijn derhalve gecorrigeerd
voor leeftijd (naar 8 jaar), seizoen van afkalven (naar
februari), lactatiestadium (naar de tweede maand van
de lactatie) en de lengte van dc lactatie (naar 305
dagen). De lactaticwaarde is al gecorrigeerd voor deze
factoren, maar was in dit materiaal niet van alle dieren
beschikbaar.

Dc diverse lijsten zijn cchtcr in verschillende kalender-
jaren tot stand gekomen en zijn daarom gecorrigeerd
voor een jaarinvloed. Alle lijsten zijn daartoe omge-
rekend naar dc periode van I juli 1982-30 juni 1983.
Het uitgangspunt voor de schatting van de jaarin-
vloed vormen de CMD-gegevens van zwartbont melk-
vee in Nederland en in Friesland van I juli 1972 tot 30
juni 1983. Deze gegevens zijn omgerekend naar een
lactatieduur van 305 dagen cn een gemiddelde leeftijd
bij an<alven van 8jaar(5). Dc produktie in kg melk is
bovendien gecorrigeerd voor een geschatte genetische
vooruitgang van l\'/f per jaar. Dc gecorrigeerde pro-
duktiegegevens van de verschillende jaarperioden zijn
vervolgens uitgedrukt als percentage van de gegevens
van de periode 1 juli 1982-30 juni 1983. Deze percen-
tages zijn dc corrcctiefactorcn. De gemiddelde jaar-
correctiefactoren voor kg melk. percentage vet cn
percentage eiwit zijn weergegeven in tabel 1. De eer-
dergenoemde gecorrigeerde produkties van dc indi-
viduele dieren zijn gedeeld door de respectievelijke
correctiefactoren voor de betreffende periode.

Tabel 1. Dc iaarcorrectiefactorcn voorde produktie.

drooggezet in dc periode 1/7—30/6	kg melk	<7, vet	\'/; eiwit
1972—\'73	0.920	0,980	1,005
1973—74	0,920	0,980	1,005
1974—\'75	0,920	0.970	1,020
1975— 76	0,940	0.980	1,010
1976— 77	0,960	0,985	1,005
1977—\'78	0,970	0,990	1.005
1978—\'79	1.000	0,990	1.015
1979—\'80	0,985	0,990	1.005
1980—\'81	0,975	0,985	1.000
1981—\'82	0.980	0,995	1.005
1982— 83	1,000	1,000	1,000

De omvangen de duur van de daling van de produktie
is vervolgens op drie manieren geanalyseerd:

a. De procentuele daling van dc gecorrigeerde pro-
duktics in de lactatie van afvoer is bepaald ten op-
zichte van dc voorgaande lactatie bij de dieren die zijn
afgevoerd in dc tweede lactatie of later. t)e procen-
tuele produktiedaling in deze lactatie is gelijk aan

b. De procentuele produktiedaling in dc laatste en
voorlaatste lactatie ten opzichte van de daar voor-
liggende lactatie is berekend bij dc dieren die zijn
afgevoerd in de derde lactatie of later.

c. Om te bepalen tot hoeveel lactatics dc produktie-
daling zich uitstrekt, is van dc verschillende lactatics
van een afgevoerd dier de eventuele procentuele pro-
duktiedaling berekend ten opzichte van de produktie
als vaars van dat dier.

2.1.2. Onderzoek- en hehandelingskoslen. Deze
kosten zijn geschat op basis van de ervaringen in dc
eigen praktijk van dc eerste auteur, omdat geregis-
treerde gegevens ontbreken.

2.2. f Verminderdeslachtwaarde. Dooreen erkend
taxateur wordt bij elk afgevoerd dier in een taxatie-
rapport de getaxeerde gebruikswaarde cn dc ge-ta-
xeerde slachtwaarde vermeld. Dczc gegevens zijn
slechts bekend van 18 dieren van één bedrijf uit groep
I.

Hieruit is de verhouding vast te stellen tussen de ge-
taxeerde slachtwaarde en de getaxeerde gebruiks-
waarde op het moment van afvoer. Uit dc gegevens
van tabel 8 zijn de normale slachtwaarde en ge-
bruikswaarde af te leiden voor vergelijkbare dieren
qua leeftijd en lactatiestadium. licn eventueel veran-
derde verhouding geeft een indruk van de verminde-
ring van slachtwaarde veroorzaakt door klinische pa-
ratuberculose.

2.2.2. Leegloop van produkiiejdctoren. Bij afvoer
van een dier is cr vaak een lijdelijke leegloop van
produktiefacloren. De bedrijfseconomische kosten
worden gevormd door de gedurende deze tijd ge-
derfde beloning voor arbeid, gebouwen en werktuigen
(14).

Bij dieren met ecn goede gezondheid en een normale
produktie-aanleg nemen de gemiddelde arbeidsop-
brengsten per jaar toe (1.1). De schade door (ge-
dwongen) voortijdige afvoer wordl vastgesteld door
het verschil te berekenen tussen de arbeidsopbrengst
van de betreffende koe gedurende dc resterende le-
vensverwachting (met een normale kans op afvoer
wegens andere gebruikelijke gezondheidsstoornissen)
en hel over dezelfde periode te verwachten gemiddelde
inkomen van een vervangende vaars met normale
produktie eigenschappen en normale afvoerkansen.

Door Dijkhuizen (6) is een vervangingsmodel ont-
wikkeld waarmee normschadcbedragen (= geniisl
toekomstig inkomen) zijn te berekenen voor verschil-
lende momenten van afvoer in dc lactatie.
Met dit computermodel zijn opnieuw berekeningen
uitgevoerd, met onder andere de volgende uitgangs-
punten:

— Elke lactatie is opgesplitst in periode van 2(1
dagen, behalve dc eerste periode, die 25 dagen omvat.

— Bij gemiddelde gehalten is de melkprijs ƒ 74,46 per
100 kg melk, inclusief nabetaling. Dit is gebaseerd op
een prijs van/ 11.—per kg vel, ƒ 10,50 per kg ciwil cn
een aftrek van ƒ 6,— per 100 kg melk.

— De gewogen gemiddelde kalvcrprijs voor vaars-cn
stierkalveren van vaarzenen koeien bedraagtƒ400,—
per stuk.

— Dc gemiddelde produktie in 305 dagen bij een
normale leeftijdsopbouw op ecn bedrijf is 5330 kg
melk met 4,04% vet cn 3,43% eiwit.

— Uitgegaan wordt van een tijdsvoorkeur voor hui-
dig boven toekomstig inkomen. Alle toekomstige
kosten en opbrengsten worden daarom teruggere-
kend (gedisconteerd) naar hel moment van berekenen |
tegen ecn disconteringsfactor van 4%, ofwel verme-
nigvuldigd met I . Hierbij heeft i betrekking op I

de periode in jaren tussen het moment van berekenen
cn het moment waarop de betreffende kosten, respec-
tievelijk opbrengsten, zich naar verwachting zullen
voordoen.

De normschadebedragen zijn vooral alliankelijk van
de leeftijd van dc afgevoerde dieren, het relatieve pro-
duktievermogcn ten opzichte van koppclgenoten en
het moment van afvoer in de lactatie (5). Om deze
bedragen voor dc dieren met paratuberculose te be-
palen. is naast dc gegevens van dc dieren uit groep I cn
groep II ook gebruik gemaakt van de gegevens van
materiaal uil een eerder onderzoek (I). Dit materiaal
is gebruikt om de leeftijdsopbouw van dc afgevoerde
dieren een bredere basis te geven. Dal onderzoek
betrof een steekproef uit de gegevens van alle dieren,
die door de Gezondheidsdienst voor Dieren in F-ries-
land in het kader van de georganiseerde bestrijding
waren overgenomen, voorzover de gegevens waren le
achterhalen. Uit dat onderzoek zijn alleen de gegevens
verwerkt van overgenomen dieren, waarvan na de
slachting paratuberculose is aangetoond. Deze dieren
zijn verdeeld in twecgrocpcn. Groep I bestond uit 235
dieren, die zijn afgevoerd onalliankelijk van het jaar-
lijks onderzoek. Groep 11 bestond uit 117 dieren, die
zijn afgevoerd naar aanleiding van de bevindingen bij
het jaarlijks onderzoek.

Het relatieve produktievermogen van de afgevoerde
dieren is bepaald aan de hand van de lactatiewaarde
van de vaarzenlijst van de afgevoerde dieren.

2.4. Dc slalislische verwerking
Bij de statistische bewerkingen is getoetst op signi-
ficantie met de Student t-toets voor alliankclijke
steekproeven (5).

.3. RESULTATEN
3.1. De schadecomponenten
3.1.1. De procentuele produktiedaling I n
label 2 is eeti procentuele daling van de pro-
duktie in de lactatie van afvoer en de voor-
gaande lactaties weergegeven voor de die-
ren uit groep 1; in tabel 3 voor dc dieren uit
groep II. Zowel de dieren in groep I als in
groep II vertoonden een sterk significante
daling van de produktie in de lactatie van
afvoer. De daling in de voorlaatste lactatie
was niet steeds significant. Dit geldt zowel
voor de melk- en de vet- -l- eiwitproduktie,
als ook voor de lactatiewaarde. Zoals uit
het procentuele produktieverschil van de
verschillende lactaties van de afgevoerde
dieren met de produktie als vaars blijkt, is
cr geen produktiedaling in de twee na laat-
ste lactatie (LL-2).

De weergegeven gemiddelde daling is een
gewogen getniddelde van de percentages
die voor elke analyse afzonderlijk zijn ge-
vonden.

3.1.2. Produktievermogen en lengte van de
laatste lactatie van de afgevoerde dieren.

Tabel 4 is een weergave van de lactatie-
waarde die de afgevoerde dieren als vaars
hadden, vergeleken met het bedrijfsgemid-
deldc. De dieren die zijn afgevoerd in de
derde lactatie of later, hadden als vaars een
lactatiewaarde boven de 100. Voor de die-
ren in groep 1 is dit sterk significant (P <
0,005). In groep II is net geen sprake van
significantie (p = 0,07) door het geringe
aantal dieren.

In tabel 5 is de lengte in dagen van de
lactatie van afvoer weergegeven. Voor bei-
de groepen dieren is dit gemiddeld ruim
200 dagen. De spreiding is echter aanzien-
lijk.

3.1.3. De verminderde slachtwaarde. In
tabel 6 is de opbrengstprijs bij de slacht en
de getaxeerde gebruikswaarde van een aan-
tal dieren uit groep I weergegeven. De op-
brengstprijs bedraagt gemiddeld 41,8% van
de getaxeerde gebruikswaarde.

In tabel 7 is de frequentieverdeling van de
leeftijd van de afgevoerde dieren weergege-
ven. In label 8 zijnde normschadcbcdragen
weergegeven bij afvoer van dieren van ver-
schillende leeftijden en verschillende rela-

1 abel 2. Dc procentuele produktiedaling in de verschillende lactaties bij dieren uit groep 1 (klinische para-
tuberculose.

dieren\'	eiwit n	,x	vet -1 n	h eiwit X	lactatiewaarde n X
afgevoerd in dc tweede
lactatie of later:
LL —(LL-1)	47	13,8***	47	13,8***	28	13,4»**
afgevoerd in de derde
lactatie of later:
LL-(LL-l)	.18	15,5***	38	15,9***	22	16,0***
(LL-1) —(LL-2)		5,9**	38	6,7***	36
I.L — VL	38	19.6***	38	20,8***	16	21,6***
(LL-1) — VL	38	4,1	38	5,2*	27	9,4***
(LL-2) — VL	27	-3,5^	27	-2,7-	17	3,4
dc gemiddelde daling: LL-(LL-2) (LL-1)-(LL-2)		19,5% 5 %		21% 6%		22%. 8%

LL = lactatie van afvoer ***: p < 0,(11)5

LL-1 = voorlaatste lactatie **: p<0,01

LL-2 = op 2 na laatste lactatie P < 0.05

VL = vaarzenlijst

d.w.z. een nict-significante produkticstijging bij dieren afgevoerd in de vierde lactatie of later.

tieve produktieniveaus. In tabel 8 is tevens
de normale slachtwaarde weergegeven bij
afvoer op 205 dagen na afkalven. De ge-
bruiks- of bedrijfswaarde van een dier is de
sommatie van de (normale) slachtwaarde
en de normschade bij afvoer (als normaal
doorgaan met produceren mogelijk zou
zijn).

De berekende gewogen gemiddelde nor-
male slachtwaarde van een afgevoerde koe
met klinische verschijnselen bedraagt
/\'I840,—. De gewogen gemiddelde ge-
bruikswaarde van de dieren met klinische
verschijnselen is ƒ2817,—. De opbrengst-
prijs bij de slacht van deze normale dieren
is 65% van de gebruikswaarde. De vermin-
dering van de slachtwaarde bij dieren met
klinische verschijnselen is zodoende ge-
schat op ruim 20% van de gebruikswaarde.
Dit komt overeen met ruim 30% van de
normale slachtwaarde.
3. l. 4. De normschade door voortijdige af-
voer (gemist toekomstig inkomen). Zoals
uit tabel 5 reeds bleek, worden de dieren
met klinische en niet-klinische paratuber-
culose gemiddeld afgevoerd op ruim 200
dagen na afkalven. In het model wordt ge-
werkt met perioden van 20 dagen plus 5 (zie
2.3). De berekeningen zijn daarom geba-
seerd op een gemiddelde lengte van de laat-
ste lactatie van 205 dagen.
Zoals uit tabel 8 blijkt, wordt de hoogte
van de normschade in sterke mate bepaald
door de leeftijd bij afvoer en het produktie-
vermogen van het dier.
Het gewogen gemiddeld gemist toekomstig
inkomen voor een gemiddeld produktieni-
veau van 108% van het bedrijfsgemiddeldc
(zie tabel 4) bedraagt ƒ977,—.
In vergelijking met de resultaten bij een
eerder prijsniveau (6), is dc normschade
voor dieren met een gemiddeld produktie-
niveau (100%) nauwelijks veranderd. De
normschade bij afvoer van hoogproduk-
tieve dieren is echter hoger en van de laag-
produktieve dieren lager geworden. Dc
hogere netto-melkprijs (melkgeld minus
voerkosten) speelt hierbij een rol.

Tabel .3. De procentuele produktiedaling in de verschillende lactaties bij dieren uit groep II
(klinische para- tuberculose.

dieren\'	melk n )	(	vet n	f eiwit X	lactatiewaarde n X
afgevoerd in de tweede
lactatie of later:
LL — (LL-I)	48	10,3**»	48	1 1,7***	26	9,4**
afgevoerd in de derde
lactatie of later:
LL — (LL-I)	.17	9,6***	37	1 1,4***	18	9,2*
(LL-l)-(LL-2)	.37	6,4*	37	5,8*	24	9,3**
LL — VL	37	16,8***	37	18,2***	8	19,6***
(LL-I) — VL	37	5,9	37	5,4»	13	9,2*
(I.I.-2) — VL	21	-2,0\'	21	-1,8-	2	7,3
de gcniiddeldc daling: LL-(Ll,-2) (Lt.-l)-(l.L-2)		16% 6%		17,5%, 5,5%-		18,5\'/, 9 %

LL ---- lactatie van afvoer p < 0,005

LL-I - voorlaatste lactatie **: p<(),01

LL-2 = op 2 na laatste lactatie *: p < 0,05

V[. = vaarzenlijst

d.w./. ccn nict-significantc produktiestijging bij dieren afgevoerd in de vierde lactatie of later.

3.2.1. Het afgevoerde dier met klinische
paratuberculose. De gemiddeld afgevoer-
de koe met klinische verschijnselen van pa-
ratuberculose is 5,5 jaar oud en ongeveer
200 dagen in lactatie. Op grond van de
produktie als vaars ligt de produktiecapa-
citeit op 108% van het bedrijfsgemiddeldc.

Daarbij is geen rei<ening gehouden met dc
genetische vooruitgang van het bcdrijt\'s-
gemiddelde door dc invoer van betere
vaarzen. Zoals uit bijlage 3 (6) blijkt, zou
dit slechts een gering verschil geven.
Op grond van de leeftijdsverdeling van de
afgevoerde dieren en de gemiddelde nor-
male produktie (zie bijlage 8 (5)) per lacta-
tie bedraagt de verwachte gewogen ge-
middelde produktie in de lactatie van af-
voer 5943 kg melk en in de voorlaatste
lactatie 5732 kg melk, als er geen sprake
van paratuberculose zou zijn.
Dc bedrijfseconomische schade bestaat uit:

a. Schade voor afvoer:
1. Produktiederving
— Een daling van de produktie met 19,5%
in de lactatie van afvoer. De hoeveelheid
geproduceerde melk na 200 dagen lactatie
ligt op gemiddeld 80% van het verwachte
jaartotaal (zie bijlage 8 (5)). De derving is
dus 19.5% van 4753 kg melk ä ƒ0,74 =
/686,—.

— Dc produktiedaling in dc voorlaatste
lactatie is 5%. De derving is 5% van 5732
kgè ƒ0,74 =ƒ 212,—.

Bij dc afvoer van dieren wegens gezond-
heidsstoornissen wordt bij dc berekening
van dc produktiedaling en het slachtwaar-
dcverlies een correctie toegepast voor het
lagere krachtvoergebruik (5).
Bij de krachtvoercorrcctic wordt veronder-
steld dat voor de niet geproduceerde melk
ook geen krachtvoer nodig is geweest.
Uitgegaan is van een besparing van \'A kg
krachtvoer per kg melk. tegen ccn prijs van
/■0,59 per KVEM. De maximale besparing
aan voerkosten kan bij het gemiddeld afge-
voerde dier uit groep I zijn: 606 kg x 0,940
KVEM ä ƒ0,59 = ƒ 336,—. Omdat dc eet-
lust is verstoord, nemen dieren met ccn
lagere produktie in het algemeen ook tnin-
der krachtvoer op. Bij paratuberculose
cchtcr, blijft dc eetlust van het dier goed.
Ook in het klinische stadium (8, 16, 18).
De vertnagering, waardoor verlies van
slachtwaarde ontstaat, wordt veroorzaakt
door een malabsorptiesyndroom en een
\'protein loosing\'enteropathic (2. 10). Hier-
door treedt ccn verlies op van opgenomen
voedingsstoffen, die niet kunnen worden
benut voor dc produktie. De omvang van
dit verlies is niet bekend. De besparing aan
voerkosten wordt dus gedeeltelijk teniet
gedaan.

De toegepaste krachtvoercorrectie is daar-
om arbitrair gesteld op 50% van de maxi-
male krachtvoercorrectie. De toegepaste
aftrek voor dc krachtvoercorrectie is dus
ƒ 168,—. De netto schade door de produk-

Meestal wordt door de praktizerend die-
renarts een klinisch onderzoek verricht bij
een dier met klinische verschijnselen. Hier
wordt een visitetarief ad ƒ31,— voor in
rekening gebracht. Om de diagnose te be-
vestigen kan een faeces- en/of een bloed-
monster worden genomen. De kosten hier-
van bedragen ƒ 10,—. Dc kosten voor
onderzoek van een ziek dier bedragen dus
maximaal ƒ 41,— en minimaal ƒ 10,—.
De gemiddelde kosten zijn geschat op
f 35,— per dier uit groep I.
Een aantal dieren is voor de afvoer door de
veehouder tegen diarree behandeld. Deze
kosten zijn geschat op gemiddeld ƒ 5,— per
afgevoerd dier in groep I. De onderzoek-
en behandelingskosten bedragen dus ge-
middeld ƒ 40,— per dier.

— De vermindering van de slachtwaarde
bedraagt 30% van ƒ 1840,— (zie tabel 8) =
/■552,—.

Omdat de dieren uit groep I bij de slacht
door gewichtsverlies een lagere opbrengst-
prijs hebben, dient nog een extra correctie
te worden toegepast. Bij dieren met een
afgenomen gewicht dienen lagere voerkos-
ten in rekening te worden gebracht. Uit de
gewichtsafname komt energie beschikbaar.
Evenals Dijkhuizen (5) wordt uitgegaan
van 3400 VEM per kg gewichtsafname.
Dczc energie wordt omgerekend in kg
krachtvoer, met een prijs van ƒ0,59 per
KVEM.

Bij een veronderstelde gewichtsafname van
100 kg dient op de slachtwaarde-verminde-
ring een aftrek te worden toegepast van
maximaal 100 x 3400 x 0,59 = ƒ 200,—. Dc
toegepaste krachtvoercorrectie bedraagt
50% hiervan: ƒ 100,—. De netto schade
van de verminderde slachtwaarde is dus
ƒ452,—.

2. De leegloop van produktiefactoren
De exacte leegstand is niet berekend. Deze
kostenpost is door Dijkhuizen (5) bere-
kend op ƒ 65,—, als wordt uitgegaan van
een leegstand van twee weken. Voor het
huidige prijspeil komt dit overeen met
ƒ75,-.

— Dc gemiddelde normschade wordt be-
rekend uit tabel 8 door weging van de
normschadcbedragen bij een produktieni-
veau van 108% met de leeftijdsopbouw van
de afgevoerde dieren (zie tabel 7). De
normschade bedraagt dan ƒ977,—.

De totale bedrijfseconomische schade be-
draagt ƒ 2250,— (zijnde ƒ 730,— ƒ 40,—
-h ƒ452,— -h ƒ75,— -h ƒ977,—) per ge-
middeld afgevoerd dier met klinische ver-
schijnselen. Bij een produktiecapaciteit die
gelijk is aan het bedrijfsgemiddelde (100%),
is het schadebedrag bij de gemiddeld afge-
voerde koe met klinische verschijnselen
ƒ1700,— (zijnde ƒ 716,— -F ƒ40,— -K
ƒ 452,— f 15 — f 434,—).

3.2.2. De afgevoerde koe met niet-klini-
sche paratuhercuIo.se. Het gemiddeld af-
gevoerde dier met niet-klinische paratu-
berculose is 5,8 jaar en ruim 200 dagen in
lactatie. Op grond van de produktie als
vaars, ligt de produktiecapaciteit op 109%
van het bedrijfsgemiddelde (zie tabel 4).
De gemiddelde produktie volgt uit weging
van de normale gemiddelde produktie in
Nederland met de leeftijdsverdeling van de
afgevoerde dieren. In bijlage 8 (5) zijn de
normale gemiddelde produktie en de rela-
tieve produktie per lactatie weergegeven.
De gewogen verwachte produktie in de lac-
tatie van afvoer is 6119 kg melk en is in dc
voorlaatste lactatie 5901 kg melk.

De bedrijfseconomische schade bestaat uit:
a. Schade voor afvoer:
I. De produktiederving

— Dc produktiedaling in de laatste lacta-
tie is 16 %. Bij een lactaticduur van 200
dagen is gemiddeld 80% van de verwachte
jaarproduktic gerealiseerd. De schade is
dan 16% van 4895 kg melk a ƒ0,74 =
ƒ579,—.

In de voorlaatste lactatie treedt een pro-
duktiedaling op van 6%.
Dit komt overeen met een derving van 6%
van 5901 kg melk a ƒ 0,74 = ƒ 262,—.
De maximale krachtvoercorrectie bij het
gemiddeld afgevoerde dier uit groep II is
568 kg X 0,940 KVEM a ƒ 0,59 = ƒ315,—.
De toegepaste aftrek voor de verminderde
voerkosten bedraagt ƒ 157,—. De netto

l abel 8. Dc norm.scliadc (in gld.) door voortijdige afvoer op 205 dagen na afkalven (gemist toekomstig
inkomen).

\' Waar geen bedrag staat vermeld, geeft afvoer geen schade (omdat bij aanbonden van lict dier minde

inkomen wordt verwacht dan bij vervanging).
\' Dc niet in dc tabel vermelde gebruikswaarde is tc berekenen als gemist toekomstig inkomen
normale slachtwaarde.

schade door de produktiederving is dan
dus ƒ684,— (zijnde ƒ 579,— ƒ262,—
-ƒ157,-),

1, De opbrengstprijs bij de slacht is
normaal, dus de slachtwaarde is niet ver-
minderd,

c. Schade door voortijdige afvoer:
De gemiddelde normschade wordt bere-
kend door weging van de normschadebe-
dragen bij een produktieniveau van 109%
(zie tabel 8) met de leeftijdsopbouw van de
afgevoerdè dieren (zie tabel 7). De norm-
schade bedraagt ƒ 1034,—.

De totale bedrijfseconomische schade be-
draagt dus ƒ1800,— (zijnde ƒ 684,— -f
f 75,— ƒ 1034) per gemiddeld afgevoerd
dier met niet-klinische paratuberculose. Bij

een produktiecapacitcit die gelijk is aan het
bedrijfsgemiddeidc (100%) is de totale be-
drijfseconomische schade/\' 1125,— (zijnde
[621 — ƒ75,— ƒ424,—) per afge-
voerd dier.

4.1. De produktiedaling
Paratuberculose is een infectieuze ziekte
(\'slow infectious discase\') met een zeer
chronisch karakter (19). Volgens Larsen
(11) gaat aan het klinisch stadium een 0,5
tot 2,5 jaar durend stadium vooraf, waarin
het dier wel uitscheider is van de smetstof
maar geen of minimale verschijnselen van
paratuberculose vertoont. Daarom is niet
alleen de produktiedaling in de lactatie van
afvoer nagegaan, maar ook in de voor-
gaande lactatics. Uit tabel 2 en tabel 3 blijkt
dat in dë lactatie van afvoer een daling van
dc produktie aan kilogram melk en kilo-
gram vet eiwit optreedt bij de dieren uit
groep I van 19,5% en bij dc dieren uit groep
II van 16%. In de voorlaatste lactatie treedt
bij de dieren uit groep 1 een daling van de
produktie op van 5% en bij de dieren uit
groep II een daling van 6%. Zoals verder
uit tabel 2 cn 3 blijkt, treedt geen produk-
tiedaling op in de lactatics die aan de beide
laatste lactatics voorafgaan. Dc periode
waarover dc produktiedaling zich uitstrekt
komt dus globaal overeen met de periode,
waarin het dier uitschcidcr van M. paratu-
ftercw/oiK-bacteriën is (II, 12, 13).
Dc produktiedaling bij dc dieren uit groep
II (niet-klinische paratuberculose) is hoog,
vergeleken met de produktiedaling van dc
dieren uit groep I (klinische paratubercu-
lose). Bij dc afgevoerde dieren wordt post-
mortaal geen cultureel onderzoek gedaan
naar de aanwezigheid van M. paratuhercu-
/oj/.v-bacteriën.

De geïnfecteerde dieren met minimale le-
sies zullen daarom niet worden gediagnos-
tiseerd (2). Alle dieren uit groep II waren
bij palholoog-anatomisch onderzoek van
darmen en adncxa positief op paratubercu-
lose. Deze dieren hadden dus waarschijn-
lijk al duidelijke Icsies.

De produktiedaling van de dieren met kli-
nische verschijnselen in dit onderzoek komt
overeen met de bevindingen van Buergelt
en Duncan (3). In dat Amerikaanse onder-
zoek is bij geïnfecteerde dieren met klini-
sche verschijnselen van paratuberculose
een daling van de melkproduktie in de laat-
ste lactatie geconstateerd van 16%j. Bij de
geïnfecteerde dieren zonder klinische ver-
schijnselen, bedroeg deze produktiedaling
6%. Er is niet nagegaan in hoeverre in de
voorlaatste lactatie ook een daling van dc
produktie optrad.

Dijkhuizen (5) vond bij de gemiddeld afge-
voerde koe wegens gezondheidsstoornis-
sen een daling van de produktie van 7%. Bij
paratuberculose is dc daling dus aanmerke-
lijk hoger dan gemiddeld.

Volgens Doyle (8) en Desmccht (4) hebben
dieren met een hoge produktie meer kans
op klinische paratuberculose. Uit tabel 4
blijkt, dat het relatieve produktieniveau
van dieren met paratuberculose 8-9% bo-
ven het bedrijfsgemiddeidc ligt. Er is dus
verband tussen het produktieniveau en dc
kans op afvoer wegens paratuberculose.
De gemiddelde leeftijd van afvoer van kli-
nisch aangetaste dieren is 5,5 jaar. De leef-
tijd waarop klinische paratuberculose over
het algemeen manifest wordt, is echter 3-5
jaar (4, 13, 18).

Na het al"kalven wordt paratuberculose
vaak klinisch manifest (16, 18). Uit tabel 5
blijkt dat de dieren in dit onderzoek meest-
al tussen 100 cn 300 dagen post-partum
worden geruimd. Doordat de eerste klini-
sche verschijnselen minimaal zijn, wordt
blijkbaar een aantal dieren met klinische
paratuberculose door de veehouder te lang
aangehouden. Dit wordt bevestigd door
Reinders (16).

Door de Gezondheidsdienst voor Dieren
in Noord-Nederland wordt gemiddeld bij-
na ƒ 1500,— boven de opbrengstprijs bij dc
slacht aan de veehouder uitgekeerd voor
overgenomen dieren met klinische ver-
schijnselen (zie tabel 6). Dc bedrijfsecono-
mische schade bij de gemiddeld afgevoerde
koe met klinische verschijnselen bedraagi
echterƒ 2250,—.

Dc bedrijfseconomische schade per gemid-
deld afgevoerde koe met klinische ver-
schijnselen van paratuberculose bedraagt

/"225(),—. Door Van der Schaaf en Zan-
tinga (18) werd de schade, veroorzaakt
door verlies van melk en vlees, per klinisch
aangetast dier geschat op ƒ 500,— (prijs-
peil 1955). Op een bedrijf dat niet is aange-
sloten bij de georganiseerde bestrijding van
paratuberculose, worden de dieren zonder
klinische verschijnselen van paratubercu-
lose niet gedwongen geruimd. De bedrijfs-
economische schade bij deze dieren bestaat
dan uitsluitend uit de daling van de gepro-
duceerde hoeveelheid melk en vet eiwit.
Volgens Merkal (12) hebben deze dieren
echter wel een lagere levensverwachting.
De gemiddelde leeftijd van alle afgevoerde
dieren in dit onderzoek is 5,66 jaar (tabel
7). Dit komt overeen met de gemiddelde
leeftijd (5,76 jaar) van alle afgevoerde die-
ren uit het onderzoek van Stellingwerf (20),
maar is niet in overeenstemming met de
bevindingen van Merkal (12). De afge-
voerde dieren met klinische en niet-klini-
sche paratuberculose in het onderzoek van
Buergelt c.s. (3) hadden een gemiddelde
leeftijd van 4,3-4,9 jaar. Naarmate een dier
een grotere dosis smetstof heeft opgeno-
men, openbaart de ziekte zich eerder.

Uit dit onderzoek kan worden geconclu-
deerd dat bij dieren met paratuberculose
een aanzienlijke daling van de produktie
optreedt in de voorlaatste lactatie en de
lactatie van afvoer. Dit geldt zowel voor
dieren met klinische verschijnselen als voor
dieren met niet-klinische paratuberculose.
De dieren die op verdenking van paratu-
berculose van een bedrijf zijn afgevoerd,
hadden in dit onderzoek een produktieca-
paciteit boven het bedrijfsgemiddeldc, even-
als de dieren met klinisch manifeste para-
tuberculose. De gekwantificeerde bedrijfs-
economische schade per gemiddeld dier
met klinische verschijnselen van paratu-
berculose bedraagt ƒ 2250,—. Dc bedrijfs-
economische schade per bedrijf kan met de
gegevens van dit onderzoek worden ge-
kwantificeerd.

I. ticncdicUis, G.: Evaluatie van de georganiseerde
bestrijding van paratuberculose in de provincie
1-riesland. Tijdschr. Dien^eneeskd. 1984; 109:
905-16.

2. Buergelt, C. D.: Johne\'s disease: a comparison of
cultural morphologic and immunologic techni-
ques. Diss. Cornell 1976.
Buergelt, C. D. en Duncan, J. R.: Age and milk
production data of cattle culled from a dairy herd
with paratuberculosis. Journal Am. Vet. Med.
Assoc 1978; 17.3: 478-80.

4. Desmecht. M.: La paratuberculose: symptoma-
tologie et facteurs favorisants. Ann. Med. Vet.
1975; 119: 371-81.

5. Dijkhuizen, A. A.: De economische betekenis
van gezondheidsstoornissen bij melkvee. 1. Voor-
tijdige afvoer. Publikatie no. 4, Afdeling Agrari-
sche Economie, Utrecht 1980.

6. Dijkhuizen. A. A.: Economische aspecten van
ziekten en ziektebestrijding bij melkvee. Diss.
Utrecht 1983.

7. Dommerholt. J.: Correctie van de melkgift van
koeien. 1. Methode van correctie. Bedrijfsont-
wikkeling 1976; 7: 43-6.

9. Gilmour, N. J. L.: The pathogenesis, diagnosis
and control of Johne\'s disease. Vet. Rec. 1976;
99: 43.3-4.

11. Larscn, A. B.: Johne\'s disease - immunisation
and diagnosis. Journal Am. Vet. Med. Assoc.
1973; 163: 902-4.

12. Merkal, R. S., Larsen, A. B., and Booth, G. D.:
Analysis of the effects of inapparent bovine para-
tuberculosis. ./ourna//lm. Vet. Med. A.s.wc. 1975;
36: 837-8.

13. Merkal, R. S.: Paratuberculosis. Proceed. Intern.
Coll. Paratuberculosis, Ames 1983.

14. Renkema, J. A. en Dijkhuizen, A. A.: Economi-
sche aspecten van dierziekten, in het bijzonder bij
melkvee. Tijdschr. Diergeneeskd 1979: 104: 977-
85.

15. Renkema, J. A. cn Stelwagen, J.: De gebruiks-
duur van melkvee en zijn economische betekenis.
111. Een economische evaluatie: uitkomsten van
m od e I be re k e n i n ge n. Tijdschr. D iergeneesk d.
1977; 102: 7.39-47.

16. Reinders, J. S.: Bestrijding van klinische paratu-
berculose bij runderen. Diss. Utrecht 1963.

17. Reimann. IL P. cn Abbas. B.: Diagnosis and
control of bovine paratuberculosis (.lohne\'s dis-
ease). Adv. Vet. Sc. and Comp. Med 1983; 27:
48l-.5()6. Academic press, New York.

18. SchaaL A. van der en Zantinga. J. T.: Over de
ziekte van .lohne, in het bijzonderde diagnostiek.
Tijdschr. Diergenee.skd. 1955; 80: 1002-19.

19. Sigurdsson, B.: Immunologie problems in para-
tuberculosis. liact. Rev. 1956; 20: 1-13.

20. Stellingwerf, 1).: De afvoerredenen en gebruiks-
duur van melkvee. Een inventarisatie op 76
melkveebedrijven in Overijssel, met 40-170 melk-
koeien, gedurende 1974-1976. Referaat, Instituut
Zootechniek, Utrecht 1977.

Enkele kanttekeningen bij de huidige situatie en de consequenties
ten aanzien van de praktijkuitoefening

Some commcnis on the curreni siluulion and the consequences for veterinary practitioners

SAMliNVA\'n INU Naar aanleiding van de recente uitbraken van Afrikaanse varkenspest in België,
wordt een aantal voor de praktijk belangrijke aspecten van deze ziekte vermeld.
Het feit dat er geen vaccin beschikbaar is wil zeggen dat de nadruk zal moeten liggen op politionele
maatregelen - zeker voor Nederland - op de preventie.

Voorts is in dit verband een aantal consequenttes voor de praktijkuitoefening aan de orde gesteld.

SUMMARY Referring to recent outbreaks of African swine fever in Belgium, a number of practical
aspects of this disease are reviewed.

The fact that a vaccine is not available means that general and special health measures by the
government and prevention should be emphasized.

Moreover a number of logical conclusions as regards to veterinary practice are discussed.

Op 8 maart 1985 werd Nederland gealar-
meerd door ccn bericht uit E^clgic, waar in
West-Vlaandcren op een vijftal bedrijven
uitbraken van Afrikaanse varkenspest
(AVP) waren vastgesteld. Op 11 maart
volgde ecn zesde geval. Er waren achttien
contactadressen, waarvan er op 18 maart
drie positief werden verklaard. Al dczc be-
drijven zijn geruimd. De overige contact-
adressen zijn nu eveneens geruimd.
De infectie zou tot stand zijn gekomen
doordat ccn buurman van één van dc be-
drijven, uil Spanje meegebrachte vleeswa-
ren bij de varkens heeft gegooid. De ove-
rige bedrijven zijn zeer waarschijnlijk be-
smet door ecn injectiespuit (de eerste 5
bedrijven lagen namelijk allemaal in de-
zelfde dierenartsenpraktijk!). De drie con-
tactbedrijvcn zijn besmet door aankoop
van biggen van de eerste besmette bedrij-
ven.

In het Tijdschriji voor Diergeneeskunde van
1 april j.1. heeft Terpstra (4) een aantal
aspecten van deze ziekte behandeld.
Voor de praktijk belangrijke zaken zijn de
volgende:

c. door bloedzuigende arthropoden (vast-
gesteld in Afrika, Zuid-Europa en het
Caribisch gebied, waar in bepaalde te-
kensoortcn het virus zich zelfs vermeer-
dert);

2. Het virus heeft zich in Europa aan het
Europese varken aangepast en hiermee pa-
rallel is het ziektebeeld meer en meer gaan
lijken op dat van klassieke varkenspest. Dit
betekent, dat de definitieve diagnose alleen
in het laboratorium gesteld kan worden.

b. omdat dieren die een infectie overleven
zeer lang viruscirager kunnen blijven;

Het zal duidelijk zijn, dat de bestrijding dus
vooral zal moeten bestaan uit politionele
en preventieve maatregelen.
Het verst doorgevoerd — en met succes —
is dit gedaan op Malta, waar de gehele
varkensstapel (± 80.000 varkens) werd af-
geslacht en gedurende 12 maanden daarna
géén produktie van varkensvlees heeft
plaatsgevonden. Op Cuba is AVP in 1971
binnen een half jaar uitgeroeid door de
varkensstapel van de provincie Havanna
(ruim 400.000 stuks) in zijn geheel af te
slachten. Ook de Dominicaanse Republiek
is door afslachting van 1,5 miljoen varkens
vrijgemaakt, met hulp van de Verenigde
Staten en de FAO (3).
Frankrijk heeft de bestrijding ook goed
aangepakt, door eik van VP verdacht geval
direct op te ruimen zonder te wachten op
dc definitieve diagnose, die pas nadien in
het laboratorium bevestigd werd (VP of
AVP). Tot nog toe is in dit landde ziekte in
hoofdzaak beperkt gebleven tot enkele ge-
vallen langs de Spaanse grens.
Wal zal er gebeuren wanneer wij straks in
Nederland met dezc ziekte geconfronteerd
worden?

Robijns (2) geeft een opsomming van en-
kele aandachtspunten betreffende preven-
tieve en bestrijdingsmaatregelen. Deze zijn
gebaseerd op nota\'s van 1978 van dc direc-
teur-generaal van het OIE (Office Interna-
tional des Fpizootics) te Parijs waarin de
volgende hoofdlijnen worden aangegeven:

— sanitaire maatregelen ten aanzien van
de internationale handel in vlees, slacht-
afvallen, vleesprodukten en grondstof-
fen afkomstig uit landen waar AVP
voorkomt;

— systematische destructie van voedselaf-
vallen van internationale treinen, boten
cn wegtransportvoertuigen;

— totale afslachting cn destructie van de
varkens op aangetaste bedrijven en
eventueel ook de contact- en buurbe-
drijven; tevens desinfectie van de be-
drijven en destructie van voedermidde-
len;

— instelling van totale vervoersverboden,
afvoerverboden en (lijdelijke) slacht-
verboden ruim rondom de infectiehaard
(totale \'stand-still\');

— klinische diagnostiek aangevuld met
verificatie door middel van sectie en
laboratoriumonderzoek (Cf^I);

Wat zullen bij dreigende uitbraken van
AVP in Nederland de consequenties zijn
ten aanzien van de praktijkuitoefening?
Deze zouden wij willen indelen in twee
fasen:

/. De preventieve fase. Dil wil zeggen in
de alarm-fase waarin er dreiging, maar nog
geen uitbraak in ons land is.
Punten die in deze fase grote aandacht ver-
dienen zijn:

— goede voorlichting geven, op de eerste
plaats aan de varkenshouders, maar ook
aan handelaren cn aan allen die direct of
indirect met dc varkenshouderij te maken
hebben.

Belangrijk is het ook ons inziens dat dc
varkens zoveel mogelijk binnen blijven cn
dat er geen varkens of vlecs(waren) uit be-
smette landen (bijv. België) in Nederland
binnenkomen.

Die voorlichting kan direct door middel
van vlugschriften en indirect via lokale
bladen, radio en TV gegeven worden. Hier-
bij dient vooral de aandacht gevestigd te
worden op het gevaar van het slordig om-

gaan met vlees en vleeswaren in de nabij-
heid van varkens. Daarnaast kan ook ge-
wezen worden op de \'sociale\' controle in
het algemene belang en uit eigen belang.

— grote nadruk leggen op structuur-ver-
beterende en bcdrijfsbcschcrmcnde maat-
regelen tegen ziekte-insleep, zoals deze
vermeld zijn in de Nota \'Vraagtekens\' (5)
en in het rapport van de Werkgroep ziekte-
preventie varkenshouderij (1).

— zorgvuldig omgaan met instrumenten,
injectienaalden, spuiten en dergelijke. Bij
voorkeur injectiespuiten van eigen bedrijf
gebruiken en aangebroken flesjes niet el-
ders gebruiken.

— zorgen vooreen snel onderzoek (-f sec-
tie naar Gezondheidsdienst) van verdachte
varkensstapels.

2. De bestrijdingsfase. Dit wil zeggen
wanneer er binnen uw praktijk of in de
naaste omgeving uitbraken zijn van AVP:

— extra zorgvuldigheid betrachten bij de
praktijkuitoefening (zie 1. De preventieve
fase);

— medewerking verlenen aan gezamen-
lijke inspanningen om dc ziekte uit tc
roeien;

— goede voorlichting geven, c.q. dc door
anderen gegeven voorlichting ondersteu-
nen.

Wij zijn van mening dat elk onverantwoor-
delijk handelen in dit verband zeer grote
consequenties kan hebben voor de getrof-
fen bedrijven, maar zeer zeker ook voor
alle varkenshouders, voor allen die in en
rondom de varkenshouderij werkzaam zijn
en voor dc economische situatie van ons
land. Een dergelijk onverantwoord han-
delen is zonder meer misdadig.

L Rapport Werkgroep ziektepreventie varkenshou-
derij. Uitgave Vereniging van varkenshouders van
de NCB. Spoorlaan ,150, 5038 CC Tilburg, 1984.

Robijns. K. G.: De huidige situatie omtrent Afri-
kaanse Varkenspest. Lezing gehouden voor dc
gezamenlijke vergadering van directeuren van
Gezondheidsdiensten en Inspecteurs van de Vee-
artsenijkundige Dienst te Ulrccht op 12 december
1978.

Robijns, K. G.: Varkenspestbestrijdingin het ver-
band van de Europese Gemeenschap. Lezing voor
de Groep Geneeskunde van het Varken d.d. 5
februari 1981.

Terpstra, C.: Enkele aspecten van Afrikaanse
Varkenspest. Tijdschr. Diergenee.skd. 1985; 110:
270-4.

\'Vraagtekens\'. Nota over de structuur van dc var-
kenshouderij in relatie tot dc gezondheidstoe-
stand van de varkensstapel. Gezondheid.sdienst
voor Dieren in Noord-Brabant, 1982.

Van Nederlandse bodem is onlangs bij de weten-
schappelijke uitgeverij Bunge (Utrecht 1985)het boek-
werk gepubliceerd getiteld: V/c/ klini.sch onderzoek hij
grote huisdieren\', geschreven door dr. R. Hajer. proL
dr. .1. Hendrikse, drs. L. J. E. Rutgers. drs. M. M.
Sloet van Oldruitenborgh-Oosterbaan en drs. G. C.
van der Weyden.

Het boek is een neerslag van een jarenlange ervaring
op het gebied van het onderwijs in de Klinische Dia-
gnostiek bij de grote huisdieren, zoals dal gegeven
wordt door de Vakgroep Inwendige Ziekten der
Grote Huisdieren, de Vakgroep Algemene Heelkunde
en Heelkunde der Grote Huisdieren en de Vakgroep
Verloskunde, Gynaecologie cn Kunstmatige Insemi-
natie.

Recent ontvangen, doch nog niet gerecenseerd boek. Eventuele boekbespreking zal te zijner tijd worden
gepubliceerd.

De rijksoverheid wil meer vrouwen in dienst nemen. Daarom worden
vooral ook zij uitgenodigd te solliciteren.

Het Centraal Diergeneeskundig Instituut (CDI) verricht o.m. onderzoek in
verband met het vóórkomen en bestrijden van dierziekten en onderhoudt
daartoe relevante contacten binnen het Instituut en tevens nationaal en
internationaal met zowel wetenschappelijke als veterinaire beleidvoerende
instanties.

Functie-informatie: hij/zij wordt in de functie van hoofd van het Mond- en
Klauwzeer (MKZ)laboratorium na een ruime inwerkperiode belast met de
eindcontrole van het door het CDI geproduceerde MKZ-vaccin. Hij/zij begeleidt
praktijkproeven van nieuwe MKZ-vaccins b.v. op basis van recombinant DNA
technologie of synthetische peptiden) en beantwoordt vragen aan practici,
gezondheidsdiensten en de Veterinaire Dienst inzake het gebruik van genoemd
vaccin. Daarbij wordt nauw samengewerkt met de afdeling Ontwikkeling
Vaccinproduktie. Voorts verantwoordelijk zijn voor het onderzoek van materiaal
verdacht van MKZ en materialen aangeboden in het kader van MKZ-
exportcertificering; ontwikkelen en toetsen van nieuwe diagnostische
technieken en verrichten van onderzoek naar de overleving van MKZ-virus in
dierlijke produkten. Daarbij zijn contacten met buitenlandse instituten
werkzaam op het gebied van MKZ van veel belang.

Vereist: diploma dierenarts of vrije studierichting diergeneeskunde;
belangstelling voor onderzoek. Enige ervaring op het gebied van infectieziekten
strekt tot aanbeveling.

Tel. inlichtingen worden verstrekt door dr. C. Terpstra, hoofd afdeling SZV en
drs. S.J. Barteling, hoofd afdeling VOP, onder nr. (03200) 2 68 14.

Bovengenoemde (bruto)salarissen zijn in het algemeen afhankelijk van
leeftijd, opleiding en ervaring en zijn exclusief 77:% vakantie-uitkering.

Schriftelijke sollicitaties, indien niet anders aangegeven, onder
vermelding van het bij de gewenste functie genoemde vacaturenummer (in
linkerbovenhoek van brief en enveloppe en voor elke vacature een
afzonderlijke brief) en uw huisadres met postcode, zenden aan de Rijks
Psychologische Dienst, Prins Mauritslaan 1. Corr. adres: Postbus 20013,
2500 EA \'s-Gravenhage.

Een mededeling van ontvangst van uw sollicitatiebrief wordt u door het
desbetreffende ministerie, de dienst of instelling toegezonden.

SUMMARY In ihis paper we discuss the advantages and disadvantages of using histometric and
chemical methods for delecting collagenous connective tissue in meat products. Twelve samples of
different kinds of smoked sausage meat of known recipe were examined chemically and by two
histometric procedures. The results obtained with the histometric procedures were almost identical (r =
.96) and there was a strong correlation (r = .88) between the results of one histometric procedure and
those obtained with the chemical method.

It is concluded that histometric and chemical testing methods are equally valuable in that they both
provide an objective quality judgement of the meat under investigation. However, since both methods
have certain drawbacks and involve certain errors they should be used in conjunction with each other
and not independently. In this way it should be possible to obtain a more complete picture of the
composition and/or quality of meats than that obtained via chemical analysis alone.

Quantitative liistological testing is a valu-
able means of determining tissue composi-
tion and meat quality. In the German Fed-
eral Republic this kind of testing is already
an integral part of the official quality con-
trol procedure for meat products, and spe-
cific standards, based on histometric and
chemical testing, are prescribed by law.
In the Netherlands quality control of meat
products is largely a matter of testing the
sensory quality; this type of control is nor-
mally supplemented by chemical analysis.
Little use is made of histological testing.
If meat products are subjected to histome-
tric examination the relative area of each
tissue type present in a cut slicc can be
determined directly by means of micro-
scopical identification and subsequent in-
tegration of the differences in the colour
and structure of these tissues via stained
sections. The relative area fraction that
each component occupies on the cut slice is
proportional to the relative volume frac-
tion of the component in the starting ma-
terial.

Chemical analysis enables one to detect
components such as nitrogen and the ami-
no acid hydroxyproline in the meat pro-
duct. Then, by means of conversion fac-
tors, the total protein content and the total
amount of collagen in the starting material
can be calculated. The amount of muscle
protein can be determined only indirectly
by subtracting the amount of collagen pro-
tein from the total amount of protein. The
total protein content however generally in-
cludes non-meat proteins and non-protein
nitrogen compounds.
As a first step in our investigation we re-
viewed the literature concerning the valid-
ity and uses of histometric testing of meats
(14). We came to the conclusion that his-
tometric analysis, if correctly interpreted,
can provide valuable objective information
about the tissue composition of meats. But
we realised that more work would have to
be done to discover (a) the relative merits
of chemical and histometric tests and (b)
which of the two types of histometric tests
is the more efficient. We therefore decided
to examine both histometrically and chemi-
cally the collagen content in twelve samples

of different types of smoiced sausage meat
of known recipe; these were selected as
being representative of the entire category
of comminuted, pasteurised meats. In order
to find out what effect normal manufactur-
ing processes had on the results of chemical
and histometric testing we added pork
rind, crackling, porcine stomach and meat
from the larynx in an uncooked, emulsified
or cooked form to the sausage dough. Two
different microscopical integration proce-
dures were used in the histometric tests.

The smoked sausages were made according to the
recipe given in Table 1. Besides the standard ingre-
dients other components, namely: (a) pork rind, (b)
crackling, (c) porcine stomach without mucosa and
(d) meat from the larynx, were added systematically in
an uncooked, emulsified and cooked form to the
sausage dough so that each made up 15% m/m of the
sausage dough. The 12 samples thus obtained were
put through a mincer (3 mm holes) and then chopped
(in an Alexanderwerk bowl chopper). The final
temperature of the sausage dough was 8° C. The
sausage dough was then mixed for 20 s under vacuum
and put into pork gut casings with a diameter of 30
mm. The final temperature of the vacuum mixed
sausage dough was II to 15° C.
The sausages were then smoked for 145 min at 40° C
(lime includes pre- and post-drying process), vacuum
packed and pasteurised for 45 min at 80"^ C.

Slices were cut systematically from two sausages in
each batch until a sample of 100 g had been collected.
The samples were put through a mincer (mincer plate
with 2 mm holes) and thereafter the fat was extracted
for a period of 30 min using a llask of diethyl ether.
The fat-free samples were placed in a folded filter and
put in a fume-cupboard untik the ether had evap-
orated. A moulinette homogenizer was used to com-
minute the samples for 30 s. Eight to ten samples (each
measuring 0.5 x 2.0 x 2.5 cm) from each batch were
then embedded in 10% sodium alginate and fixed for
24 h in Muller\'s Ouid in which 10%, CaClj had been
dissolved. Thereafter the samples were rinsed in dis-
tilled water. Frozen sections, 10 ^m thick, were cut
(.lung microtome) and stained for 10 min in aniline

blue-orange 11 solution (15); this procedure yielded
the following differentation: striated muscle - yellow-
ish brown and collagenous connective tissue - blue.
The first method used to determine the tissue compo-
sition was the point-counting method described by
Weibel. The microscope used (magnification 10 x 10)
was a Zeiss model equipped with a projection head
and a motor-driven stage which was moved automati-
cally by an electronic control unit. A step-motor
moved the specimen over present distances in the x- (1
mm) and y- (0.5 mm) directions (step scanning). The
specimen is moved stepwise across the microscope
stage while the sampling point is kept stationary. The
pictures of the sections appear on the screen of the
projection head in the middle of which there is a
reference point to register \'tissue-hits\' (point frac-
tions). Point fractions of tissues coinciding with the
sampling point were recorded on a laboratory coun-
ter, and points were counted in groups of 100. The
only tissue-hits recorded were those for collagen and
striated muscle; other tissues, vegetable material, ar-
tefacts and empty areas in the sections were not re-
corded. Eight to ten sections per batch of smoked
sausage were examined in this way until 20 groups of
100 hits had been recorded. We calculated the volume
fraction that connectiveand muscle tissue occupied in
the total point count of 2000 and worked out the ratio
of connective tissue to muscle tissue.
The same sections were also examined using another
integration method which this time involved a 16-
point graticule attached to the screen ofthe projection
head.^

Tissue-hits were recorded and the section was then
automatically moved over a set distance. About 12
fields of view were counted in 8 to 10 sections until 20
groups of 100 tissue-hits had been recorded. With this
method all tissue-hits were recorded and were divided
into three volume fractions: collagenous connective
tissue, striated muscle and remaining tissues. In addi-
tion the ratio of connective tissue to striated muscle
was calculated.

Total protein content of the 12 samples was deter-
mined by measuring nitrogen content (12). The hy-
droxyproline content was estimated according to
Stegemann-Stalder. Both determinations were done
in duplicate. The amount of connective tissue protein
in meat protein was calculated by means ofthe follow-
ing forinula: hydroxvproline x 8 ^^ iqqijj.
nitrogen x 6.23

The results ofthe histometric and chemical
analysis are shown in Table 2. The histo-
metric analysis revealed that (with the
single-point graticule procedure) the per-
centage v/v of collagen varied from 31.2 to
62.2 (according to the recipe used) and
from 26.7 to 64.2 with the I6-point gratic-
ule procedure; for striated muscle the per-
centage v/v ranged from 37.8 to 68.8 and
from 32.7 to 70.3 respectively.

Figure I. Connection between the results ofhistomctric and chemical tests to determine the collagen content.

According to tlie 16-point graticule proce-
dure the percentage v/v of tissue remaining
varied from 1.1 to 11.2. The standard devi-
ations in the estimate of the collagen con-
tent turned out to be lower with the single-
point graticule than with the 16-point
graticule: s = 3.8 versus s = 4.9 (n = 12).
However, this difference was not signifi-
cant (F = 2.05, p > 0.05). A close correla-
tion was found between the volume frac-
tions of connective tissue determined by
each of the histometric procedures (r = .96)
and between the ratios of connectivc
tissue to muscle tissue (r = .97).
The total amounts of protein present calcu-
lated chemically were fairly constant, aver-
aging 13%. The hydroxyprolinc content
varied from 0.347 to 0.885% according to
the recipe used. As can be seen from Table
2 the volume fractions of collagenous con-
nective tissue calculated histomctrically
(16-point graticule) are 12.9% higher than
the values obtained chemically. In addition
there is a fairly close correlation between
the percentage v/v of collagenous connect-
ive tissue and the calculated percentage
m/m of collagen protein (r = .88). This
correlation is shown in Figure 1. A correla-
tion of r = .90 was found between the his-
tometrically calculated ratios of collagen-
ous connective tissue to striated muscle
tissue (-1- tissues remaining) and the ratio of
collagen to protein established chemically.

The standard deviations in the results ob-
tained chemically (duplicate tests) appear
to be less than in those obtained histo-
mctrically.

Quantitative microscopy has proved to be
a valuable technique (3) and can readily be
applied to food analysis (4, 9). In our tests
we used two of the currently available
stcreological procedures. The close correla-
tion between the results of both of these
procedures (r = .96 for the collagenous
connective tissue determinations and r =
.97 for the collagenous connective tissue/
muscle tissue ratios) shows that the results
of histometric testing are reproducible.
Since the single-point graticule procedure
took longer than the 16-point graticule one
the latter method is to be preferred. This
observation agrees with the results of Ma-
thieu et al. (17).

The standard deviations found in these
experiments were relatively higher than
those found in an earlier study ( 1 ) (s"= 3.8
and s = 1.6 respectively). In both of our
experiments we complied with the follow-
ing statistical prerequisites; in countingthe
tissue-hits the distance between the sam-
pling points had to be larger than the di-
mensions of the tissue components (4) and
the total number of point counts had to be

Table 2. Results of histometric and chemieal tests on twelve samples of smoked sausages.

distributed over several sections (7). The
differences in the standard deviations indi-
cate that there is a different optimum ho-
mogeneity for the starting material for
each type of meat product. Apparently
complete homogeneity is a theoretical con-
cept and cannot be achieved in practicc;
therefore the histometric technique has
certain limitations when applied to meat
testing (10).

As we expected, the addition of various
components (a, b, c, and d) and the manu-
facturing processes involved affect the re-
sults of the connective tissue analysis. The
heating process plays an important role.
Up to 60° C hardly any or only very small
changes occur in the volume of the tissues.
At higher temperatures collagenous con-
nective tissue swells as a result of water
absorption and gelatinises with protracted
heating (9). This is demonstrated by the
reduced volume of connective tissue in
those batches to which cooked pork rind
and meat from the larynx had been added.
Factors such as heating and comminution,
which are commonly connected with the
manufacturing process, hardly affect the
reliability of histometric analysis. Inaccur-
acies tend rather to be the result of non-
random sampling and the inhomogeneity
of the samples used (10). Statistical analy-
sis and guidelines for histometric tech-
niques and the results achieved have been
fully described (17, 18, 26). Some of these
guidelines have been incorporated in the
current German regulations regarding his-
tometric testing of meat products (16).

Chemical analysis of collagen-free meat
protein has been incorporated in Austrian,
West German and Swiss legislation as a
standard procedure for judging the quality
and thus the commercial value of meats (8).
However, in some respects the technique is
inaccurate (9). In the calculation of the
total amount of protein on the basis of the
nitrogen content and the connective tissue
(as revealed by the hydroxyproline con-
tent) constant conversion factors are used -
but the protein composition of meats var-
ies (28). The conversion factor 6.25 is used
to calculate the meat protein content from
the nitrogen content. In collagen protein
however the protein/nitrogen ratio is only
5.55 (6). Thus the meat protein percentage
calculated for meat products containing a
large amount of collagenous tissue is larger
than it is in reality. This causes a shift in the
connective tissue protein/meat protein
ratio in favour of the meat protein (11).
The conversion factor 8, which is frequent-
ly used to convert hydroxyproline into col-
lagen, only gives correct results if pure col-
lagenous connective tissue is used in the
meat manufacturing process. In meat pro-
ducts however raw materials are used that
contain 15 to 17% elastic connective tissue.
The latter contains less hydroxyproline
than collagenous connective tissue (appro-
ximate ratio 1:5). Consequently when such
raw materials are used, the connective
tissue content is underestimated, since the
hydroxyproline content remains relatively
low in the chemical analysis of connective
tissue protein (24).

Yet another inaccuracy stems from the fact
that the ratio of collagen-free meat protein
to total protein can be altered by the addi-
tion of non-meat proteins and/or non-pro-
tein nitrogen compounds. Differences of
up to 8.5% can be found between the esti-
mated amount of collagen-free meat pro-
tein and the collagcn-frce meat protein
minus non-protein nitrogen compounds
(13). Sophisticated equipment and many
chcmicals are needed to determine the
presence of non-meat protein and non-pro-
tcin nitrogen compounds. This makes the
procedure rather expensive (5).

It is largely because of the above-menti-
oned factors that the results of determining
the collagen protein and meat protein are
unsatisfactory. In a ring-experiment in
which meats were tested in 5 laboratories
Palitzsch (19) found variations as high as
12.5% in the estimated amount of connec-
tive tissue. In another ring-experiment the
chemical composition of lean beef was
studied in laboratories in 8 countries. Of all
the results those for the collagen content
turned out to be the least accuratc (2).
On account of these inaccuracies experi-
ments are being carried out in order to
discover a less laborious and more direct
chemical method of determining the
amount of muscle protein present (actin
and/or myosin content) (20, 27).

Histometric and cliemical testing of con-
nective tissue are based on different prin-
ciples. The purpose of histometric testing is
to estimate the percentage v/v of tissues-
whereas chcmical testing aims to estimate
indirectly the percentage m/m of the
protein. In spite of this difference the
results of the two methods turned out to be
very similar. This agrees with the findings
of Horn and Seidler (11).
The average difference of 12.9% between
histometric and chemical results in our
experiments may be due to the decrease in
the volume of the muscle tissue and in-
crease in the volume of connective tissue
caused by heating while the sausage meat
was being manufactured. Other possible
explanations are that constant conversion
factors were applied or that the elastic
tissue content influenced the calculation of
the amount of connective tissue protein
(24). The large variance within the results
of the histometric analysis indicates that a
slight alteration in the amount of connec-
tive tissue in the starting material may
cause a relatively large alteration in these
results (11). Both methods have their ad-
vantages and disadvantages. It is extremely
difficult, on the basis of chemical analysis,
to differentiate between processed tissues
and other raw materials in the total protein
content of a meat product. The process of
determining the muscle protein by sub-
tracting all the non-muscle protein from
the total protein is very time-consuming,
laborious and relatively expensive com-
pared with the histometric technique (21).
Apparently when the connective tissue
protein is subtracted from the total protein
1.1 to 1 1.2%) of the remaining protein may
consist of other poor quality tissues. In
routine chemical analysis these remaining
tissues are included, erroneously, in the
collagen-free meat protein. \'I\'hus the colla-
gen/protein ratio does not provide suffi-
cient information about the amount of
striated muscle tissue in the rest of the pro-
tein - and it is this factor, after all, which
largely determines the meat quality.
By means of histological and histometric
testing one can obtain directly (one mea-
sures what one sees) an all-over picture of
the tissues that have been processed. A dis-
advantage of the histometric method how-
ever is that depending on the type of meat
product one cannot always comply with
the statistical prerequisite of optimum ho-
mogeneity of the starting material (10). In
interpreting histometric results one must
always take into account the degree of re-
duction and heating during the manufac-
turing process; the degree will depend on
the nature of the product and the type of
raw materials involved.
In our opinion a proper quality judgement
of the composition of a meat product can-
not be based solely on histological/histo-
rnetric analysis or solely on chemical analy-
sis. As early as 1919 Sccl (22) pointed out
that meat products composed of poor qual-
ity raw materials could show a constant
chemical composition whereas by histologi-
cal testing substantial differences between
these meat products could be demonstrat-
ed. Consequently he recommended that
proper quality control should involve both
chemical and histological analysis.
Neither method is entirely satisfactory and
both methods have their limitations.
The quality judgement obtained is based
on two different approaches and should be
interpreted accordingly. Both methods are
useful in their own specific ways and sup-
plement each other. In the author\'s opin-
ion in the Netherlands quality descriptions
of meat products should give both the
chemical composition and the composition
of the tissues and this should be made le-
gally binding. In the first place the con-
sumer will then have a guarantee that the
meat product that has been purchased is of
the desired quality and composition. Se-
condly the producer will then be able to use
legally recognised quality descriptions and
this will promote healthy competition.

This study was supported by the Netherlands Com-
modity Board for Livestock and Meat. Rijswijk. the
Netherlands, and by the Division for Nutrition and
Food Research TNO, Zeist, the Netherlands.

REFERENCES
1. Bijker. P. G. H., Koolmees, P. A., and Logte-
stijn, .1. G. van: Tissue Composition of Mechani-
cally Dcboncd Pork (MDP). Meat Science. 1983;
9: 257-69.

2. Dransfield, E., Casey, J. C., Broccard, R., Tou-
raillc, C., Buchter, E,, Elood, D. E,, Joseph. R.
L,, Schon, E, Casteels, M., Cosentino, E., and
Tinbergen, B. J.: Comparison of Chemical Com-
position of Meat Determined at Eight Eaborato-
ries. Meat Science 1983; 8; 79-92.

3. Flint, F. O.: Quantitative Aspects of Food Mi-
croscopy. Insl. Food Sci. Techno/. Proc. 1977; 10;
76-80.

4. Flint, F. O, and Meech, M. V.: Quantitative De-
termination of Texturised Soya Protein by a
Stereological Technique. 1978; 103:252-
8.

5. Gerhardt, U. and Heck, H.: Ways of Analytical
Determination of Meat Protein Free from Con-
nective Tissue Protein. Die Fleischerei 1982; 33:
135-7.

6. Grau, R.: Fleisch und Fleisehwaren. Paul Parey
Verlag, Berlin, Hamburg, 1969,

7. Gundersen, H. J. G. and Osterby, R.: Optimizing
Sampling Efficiency of Stereological Studies in
Biology: or\'DomorelesswelllV. Microsc. 1981;
121: 65-73.

8. Hauser, E,: Analysisof Meat and Meat Products.
Fleischwinschafi 1982; 62: 617.

9. Hildebrandt, G.: An Opinion on the \'Guidelines
for a Uniform Approach to the Histological Ex-
amination of Meat Products\'. Fleischwinschafi
1979; 59: 521-8.

10. Hildebrandt, G., Dornheim, O,, Hirst, E., Kö-
nigsmann, R,, and Muller, W,: Reliability of His-
tometric Determination of Connective Tissue in
Meat Products. Flei.ichwinschafi 1982; 62: 1464-
9.

11. Horn, D. and Seidler, D.: Histometric Analysis
of Brühwurst, Comparison with Chemical
Analysis. Fleischwirtschaft 1978; 58: 240-1.

12. ISO/R 937: Meat and Meat Products. The De-
termination of Protein Content. 1969.

13. Kaltwasser, E. and Thalacker, R.: The Quantita-
tive Determination of Pure Protein in Meat and
Meat Products. Fleischwinschafi 1980; 60: 1678-
9.

14. Koolmees, P. A. and Bijker, P. G. H.: Histomet-
ric Examination of Meats, A Review of the Eiter-
ature. Tijdschr. Diergeneeskd 1983; 108: 399-44.

15. Kotter, E., Degenkolb, E. und Eifert, E.: Zum
Nachweis kollagener Substanzen bei der histo-
logischen Wurstuntersuchung. Tierärzi/ Um-
schau 1956; 11: 140-1.

16. Lebensmittel- und Bedarfsgegenständegesetz, §
35 Amtliche Sammlung von Untersuchungsver-
fahren. Untersuchung von Lebensmitteln; Be-
stimmung der geweblichen Zusammensetzung
von Fleisch, Fleischerzeugnissen und Wurstwa-
ren, Bundesgesundheitsamt 1982; Band 1/1L:
06.00-13.

17. Mathieu, O., Cruz-Orive, L. M., Hoppeler, H.,
and Weibel, E. R.: Measuring Error and Sam-
pling Variation in Stereology: Comparison ofthe
Efficiency of Various Methods for Planar Image
Analysis. / Microsc. 1981; 121: 75-88.

18. Nicolson, W, L.: Application of Statistical
Methods in Quantitative Microscopy. J. Microsc.
1978; 1 13: 223-39.

19. Palitzsch, A.: What is New in the Guidelines for
Meat and Meat Products? The Manufacturer\'s
Point of View. Fleischwinschafi 1975; 55: 1053-4.

20. Poulter, N. H. and Lawrie, R. A.: The Practical
Application of 3-methylhistidine in Determining
the Lean Meat Content of Food Products. Meal
Science 1980; 4: 21-31.

21. Rantsios, A. T. and Papavasileiou. P. B.: Muscle
Tissue Content Estimations in Mortadella Saus-
ages and Luncheon Meat. Proc. 26th Eur. Meat
Res. Work 1980; D3: 144-5.

22. Seel, E,: Die Beurteilung von Wurstwaren auf
Grund der chemischen und mikroskopischen
Untersuchung. Z Lehensm. Unlers. Forsch. 1919;
37: 278.

23. Stegemann, H. and Stalder, K.: Determination
of hydroxyproline. Clin. Chim. Ada 1967; 18:
273-6.

24. Szeredy, L: Hydroxyproline Contents and Solu-
bility Relationships in Various Connective Tis-
sues. Fleischwirrschafl 1970; 50: 343-5.

25. Weibel, E. R.: An Automatic Sampling Stage
Microscope for Stereology. J. Microsc. 1970; 91:
1-18.

26. Weiss, H. and Hildebrandt, G.: Statistical Evalu-
ation of Histometric Analysis in the Course of
Food Inspection. Fleischwinschafi 1971; 51:
1331-9. 1511-20, 1635-44.

27. Wreede, 1. de and Stegemann, IL: Fractionation
of Muscle Protein, Collagen and Elastin by Ex-
traction with Buffers Containing Dodecylsulfat
(SDS). Z Lebensm. Unlers. Forsch. 1982; 174:
200-7.

28. Wyler, O. D.: Routine Methods of Examination
for Meat and Meat Products. Fleischwinschafi
1972; 52: 1088-90.

Beschreven wordl ecn geval van verspreide mas-
tocytosis bij cen hond. Slechts in 11% treden
mastceltumoren bij de hond multiple op. Vaak
kan hevige jeuk optreden als gevolg van hista-
mine release na degranulatie van de mastcellen.
Deze twee feiten kunnen leiden tot het missen
van dc diagnose. Men dient er vanuit te gaan dat
mastocytomen maligne zijn tot histologisch on-
derzoek het tegendeel heeft bewezen.
Therapeutisch kan bij solitaire mastocytomen
chirurgisch ingegrepen worden. Wanneer de
tumoren gegeneraliseerd voorkomen kan Pred-
nisolon (0,5 mg/kg) oraal of triamcinolone (1
mg/cm diameter) een enkele maanden durende
regressie geven. Cimetidine (Tagamet®) (4
mg/kg/4 dd per os) wordt aanbevolen voor
honden met systemische of lymfknoopmastocy-
tosis of voor honden met gastro-intestinale
haemorrhagic.

Ihrkc, P. J., Stannard, A. A., Ardans, A. A.,
and Griffin, C. E.: Pemphigus foliaceus in dogs;
a review of 37 cases. J. Am. Vet. Med. Assoc.
1985; 186; 59-66.

Pemphigus — Grieks voor blaar — wordt be-
schouwd als ecn auto-immuun-ziekte van de
huid. De ziekte is reeds lang bij de mens bekend
cn sinds 1975 ook bij de hond. De auteurs
beschrijven één bepaalde vorm van pemphigus
bij dc hond, pemphigus foliaceus. Ze gaan uit-
gebreid in op de kliniek, de eerste symptomen
(de bulleuze aandoening begint vaak op de
neusrug; uitbreiding geschiedt veelal naar de
zolen en daarna over het gehele lichaam) en de
diagnostiek. Circulerende auto-antistoffen te-
gen de huid — intercellulair — konden welis-
waar niet worden aangetoond, doch huidbiop-
ten, onderzocht met aan FITC gekoppelde
anti-hond IgG of anti-hond C3 waren meestal
wel positief.

Bij dc mens is sprake van ecn zekere praedispo-
sitic — genetisch aan het HLA 3 gebonden —;
ook bij de hond lijkt dit het geval. Rassen die
gevoelig zouden zijn; zijn o.a. de collie, de New-
foundlander en \'t Schipperkc.
■fherapic met corticosteroiden cn soms immuun-
suppressiva had in 53% van de gevallen succes.
Men dient dus niet te optimistisch te zijn in
dergelijke gevallen.

De langdurige behandeling met onder andere
corticosteroiden vermindert de immunologische
weerstand aanzienlijk. In dezelfde uitgave van
deze JAVMA beschrijven deze auteurs ernstige
recidiverende urineweginfecties bij deze dieren.
Belangrijk is te weten, dat zowel bij de mens als
bij de hond, de ziekte zich \'golfvormig\' voor-
doet met tussentijdse periodes, waarin verbete-
ring zich lijkt aan te kondigen. Als dit gepaard
gaat met antibiotische behandeling krijgen (die-
ren)arts cn eigenaar het — foutieve — idee, dat

D. cn Millard, B. J.; Eimeria praecox: Selection
and characteristics of precocious lines. Avian
Pathology 1984; 13; 669-82.

E. praecox\\s mild pathogeen voor pluimvee, een
zware infectie met E. praecox veroorzaakt ech-
ter verminderde gewichtstoenamc (Gore en
Long 1982). In 34 van de 46 isolaten (74%) van
Eimeria op pluimveebedrijven in Engeland was
E. praecox aanwezig (Chapman 1982). Daarom
werd geprobeerd om uit E. praecox cen geatte-
nuccrde stam tc verkrijgen die geschikt was
voor vaccinaties tegen coccidiosis.

De Houghton-stam van E. praecox was na 17
jaar op het laboratorium zijn virulentie ook
praktisch kwijtgeraakt, maar aangezien deze
stam niet meer representatief is voor de op de
pluimveebedrijven gevonden stammen werd aan
een geattenueerde vroegrijpe stam van E. prae-
cox de voorkeur gegeven.

Vroegrijpe geattenueerde stammen van E. prae-
cox werden ontwikkeld uit een stam van Hough-
ton laboratorium alsook uit de nakomelingen
van één enkele sporocyste (afkomstig van de
Houghton-stam; Ref.). Deze stammen werden
verkregen middels herhaalde selectie op vroeg-
tijdige ontwikkeling van oöcysten in de gast-
heer. De prepatentperiode van de parasiet werd
na 15 selectiegeneraties van 84 uur terugge-

bracht tot 64 uur. Het reproduktievermogen
van deze stammen bleek minder dan 10% te zijn
in vergelijking met de oorspronkelijke Hough-
tonstammen; bovendien waren ze minder pa-
thogeen.

Kuikens, die een klein aantal oöcysten kregen
toegediend van de geattenueerde stammen,
bleken bijna volledig immuun te zijn tegen be-
smetting met de oorspronkelijke Houghton La-
boratorium-stam (Ref.) alsook tegen een vijftal
veldstammen.

De cyclus van de geattenueerde stam en de oor-
spronkelijke stam was tot het derde schizonten-
stadium (54 uur p.i.)gelijk. Bij de geattenueerde
stam ontwikkelden de meeste merozoïten zich
hierna tot gamatocyten, terwijl bij de oorspron-
kelijke stam zich een vierde schizontenstadium
ontwikkelde.

MacPherson, A.: Long term effectiveness of
graded doses of copper oxide needies in suckler
eows. The Veierinarv Record 1984; 1 15 (6-10);
453-5.

Aan 72 in het voorjaar kalvende zoogkoeien
werd in januari 1983 extra koper verstrekt als
koperoxide-naalden in een dosering van O, 20,
40 en 60 gr per dier. Voor de behandeling en
vervolgens elke twee maanden werd het bloed-
kopergehalte bepaald. Tot april werden de die-
ren gevoerd met grassilage, daarna vertoefden
ze in de weide. Het kopergehalte van het gras
was voldoende, behalve in de herfstperiode
(0,11 mg/kg). In alle vier groepen werd in die
periode een daling van het bloedkopergehalte
waargenomen. Mogelijk heeft hierbij het ver-
hoogde Fc-gehalte een rol gespeeld.
L^e plasmakopergehalten waren het hoogst in
de groep die 60 g CuO kreeg toegediend; in de
controlegroep bleef het gemiddeld onder de
nortnalc ondergrens. In elke groep duurde hel
meer dan 300 dagen voor het plasmakoperge-
halte bij één of meer dieren onder de 9,42
;ljMoI/I daalde. In de groep met 20 g CuO bleef
het plasmakopergehalle gedurende 330 dagen
boven de 9,42 /jMoI/I, in die met 40 en 60 g CuO
gedurende 360 respectievelijk 396 dagen. Het
resultaat van de hogere doseringen (40 respec-
tievelijk 60 g CuO) is relatief dus weinig beter
dan van 20 g CuO. Er is derhalve geen aan-
leiding om meer dan 20 g CuO te verstrekken.
Bij voorkeur behandelt men zoogkoeien drie
tnaanden vóór de partus, waardoor de kalveren
met een voldoende reserve worden geboren. In
eerdere publikaties van MacPherson bleek al
dat een dosering van 5 g CuO voor kalveren en
10 g CuO voor pinken voldoende is om gedu-
rende zes maanden het bloedkopergehalte op
peil te houden. (Ook in Nederland verdient deze
wijze van kopertoediening aan rundvee, zowel
uit oogpunt van applicatie en benutting als uit
milicu-hygieniseh oogpunt, aandacht. Enige ac-
tiviteiten in deze zijn in gang; Ref.)

Whitelaw, A., Fawcelt, A. R., and MacDonald,
A. .1.; Cupric oxide needles in the prevention of
bovine hypocuprosis. The Veterinarv Record
1984; 115; (6-10)357.

Heringezaaide weilanden van de proel\'boerderij
te Sourhope gaven bij latnmeren regelmatig
aanleiding tot hypocupraemie en groeivertra-
ging. Bij rundvee werd op deze percelen van 15
juli tot 27 september 1983 een experiment met
toediening van CuO-naalden (CuOj^) uitge-
voerd.

Tien kalveren van gemiddeld 193 kg l.g. ont-
vingen 20 g CuO-naalden in gelatineeapsules (1
g/IO kg l.g.) per os. Het plasmakopergehalle
werd vóór de behandeling en daarna enkele
keren bepaald. Dc gemiddelde plasmakoperge-
halten op 15 juli waren 54.1 resp. 40,9 /ng/lOO
tnl in de behandelde resp. controlegroep. Op 27
september waren deze gehalten 79,5 resp. 14,8
Mg/IOO ml (de normale waarden worden aange-
geven als 60-160 ixg/\\00 ml). Tussentijds be-
reikten dc plastnakopergchallen in dc behan-
delde groep waarden boven de 80 /;/g/IOO ml,
daarentegen daalden de waarden in de contro-
legroep geleidelijk tol het niveau op 27 sep-
tember.

Dc gemiddelde dagelijkse groei van de behan-
delde kalveren bedroeg 864,8 ± 81,0 g. In de
controlegroep 682,2 ± 42 g. Aan het eind van de
proef werd een verschil in l.g. van 13,5 kg vast-
gesteld. De controlegroep vertoonde een ge-
ringe roodvcrkicuring van het haar als enig
verschijnsel. Op dit proeltedrijf te Sourhope is
een extra kopervoorziening permanent nodig in
verband met verhoogde Mo- en S-gehalten van
het gras. (Ook in Nederland zijn soortgelijke
situaties bekend in de Rijnmond. Toediening
van CuO-naalden aan het jongvee in preven-
tieve zin zou ook hier aanbeveling verdienen;
Ref).

Braniley. P. S. en Henderson, D.: Control of
sheep scab and other sheep ectoparasites with
propetamphos. Veterinary Record 19X4; 115:
460-3.

De terugkeer van schapeschurft in Engeland is
aanleiding geweest om bestrijdingsmiddelen te
zoeken als alternatief voor lindaan. Hiervoor
werd ook propetamphos, een organische fos-
forvcrbinding, onderzocht op werkzaamheid
tegen onder andere Psoroptcs ovis, Damalinia
ovis cn Ixodes ricinus.

Via dompelen werd het middel in verschillende
concentraties op schapen overgebracht. Con-
centraties tussen 100 en 200 ppm waren effectief-
tegen alle onderzochte parasieten. Ook de tijds-
duur waarbinnen herinfectie niet optrad was
voldoende. (In Engeland spreekt men van \'pro-
tection period\'. Behandelde dieren zijn binnen
deze tijd niet te besmetten, zodat contact tussen
behandelde cn nict-bchandclde, mogelijk be-
smette dieren niet tot uitbreiding van besmet-
ting leidt; Ref.) Tegen myiasis waren schapen na
behandeling 10-12 weken beschermd.
De auteurs concluderen dat propetamphos dank-
zij het grote wcrkingsspcctrum ccn waardevol
middel is tegen ectoparasieten.

Dysenterie van het varken: de invh)ed van
selenium in het dieet op klinische en patholo-
gische effecten van Treponema hyodysente-
riae infectie.

Teige jr., .Jon e.a.: Swine dysentery: The in-
llucnce of dietary selenium on clinical and
pathological effects of Treponema hyodysen-
teriae infection. Act. Vet. Scand. 1984; 25: 1-9.

24 Conventioneel gefokte biggen werden in 4
groepen verdeeld en een rantsoen gegeven, dat
deficiënt was in seicniurn. Drie van deze groe-
pen biggen werd een verschillend grote hoeveel-
heid selenium verstrekt. Na 51 dagen werden
alle biggen oraal met een reincultuur van Tr k.
besmet en de volgende 26 dagen geobserveerd.
Klinische verschijnselen van varkens dysenterie
werden in alle 4 groepen waargenomen, maar de
niet gesupplementeerde groep leed het meest.

Dc beste bescherming hadden de biggen, die
dagelijks 0,4 mg selenium kregen; maar een sup-
plement van 0,8 mg had een negatieve invloed
op-de resistentie tegen de infectie. Selenium
speelt waarschijnlijk een meer ingewikkelde rol
in dc verdedigingsmechanismen van de mucosa
dan tot nu toe werd aangenomen.

Wood, D. S., Collins-Thompson, D. L., Irvine,
D. M., and Myhr, A. N.: Source and Persistence
of Salmonella muenterin Naturally Contamin-
ated Cheddar Cheese. J. Fd. Protection 1984;
47: 20-2.

De auteurs beschrijven een uitbraak (in Ca-
nada) van Salmonellose veroorzaakt door het
eten van uit rauwe melk fabrieksmatig bereide
cheddar kaas. De kaas bleek besmet te zijn met
S. miienster.

Tiet bleek dat dc met dit micro-organisme be-
smette melk afkomstig was van 1 uit 35 melk-
koeien, die drie besmette kwartieren had. De
iTiclk werd vermengd en met die van 48 andere
bedrijven verwerkt. Dc uitgangsbesmetting in
het melkmaal bedroeg ca 200 kvc per ml. Elf van
181 partijen kaas geproduceerd op de betrok-
ken fabriek tussen mei en oktober 1982 bleken
een Salmonella-positieve wrongel tc hebben, 2
hiervan een positieve kaas en zelfs I partij bleek
na 90 dagen nog positief!

Het bleek dat na eliminatie van de besmettings-
bron S. muensterca vier maanden kan overle-
ven in de fabriek.

(Het is jammer, dat hel fabricageproces van de
kaas niet nader is omschreven, zodat niet is na te
gaan of dc kaasmelk via bactoftuge kiemarm is
gemaakt, in ons land wordt dit proces in die
fabrieken die kaas uit rauwe melk maken vrij
algemeen toegepast. Bij op de boerderij gefa-
briceerde kaas is bron-opsporing via het kaas-
merk eenvoudig, zodat snel ingegrepen kan
worden; Ref.)

Op de omslag van de tweede editie van dit boek wordt
gesteld, dat dit boek bedoeld is als het standard refer-
ence book on feline conditions. Helaas kan ik het
hiermee niet eens zijn. Daarvoor bevat dit boekje
teveel foutjes en is het weinig up-to-date.
Wanneer er gesehreven staat dat navelbreuken (p. 77)
en anaalz.akinfecties (p. 59) sleehts zelden bij de kat
voorkomen, dan vraagik mij af hoeveel praktijkerva-
ring de schrijver heeft. Ook de mening dat katten met
verstopping voortdurend op de faeces zitten te persen,
is niet juist: meestal zien we sleehts toenemende luste-
loosheid en anorexie.

Het hoofdstuk over lever- en pancreasziekten is ui-
terst vaag over de betekenis van biluribine in de urine
(p. 69). Biluribine in kattenurine is altijd abnormaal,
in tegenstelling tot de hond. Daar deze test ook in dc
praktijk zeer eenvoudig verricht 1 t worden, had
deze niet mogen ontbreken.

Hechten van een gespleten gehemelte met roestvrij
staal (p. 84) heeft niet de voorkeur, daar dit nogal
irriterend voor de tong is. Bovendien behoeft resor-
beerbaar hechtmatcriaal niet verwijderd te worden.
Drainage van het middenoor via de buis van Eusta-
chius door geforceerde insufflatie (p. 330) is een ui-
terst bedenkelijke therapie. In hetzelfde hoofdstuk
ontbreekt de operatie volgens Zepp, de totale ablatio
• van de uitwendige gehoorgang, maar vooral zelfs
maar de suggestie om de uitwendige gehoorgang door
spoelen te\'reinigen alvorens er een voor intramam-
mair gebruik bedoelde injector in te ledigen (p. 327).
Poliepen in de gehoorgang worden wel beschreven,
echter zonder therapie.

Het meest van alles mis ik het noemen vandcjugulair-
catheter bij intraveneuze vloeistoftherapie. In een
boek. dat zich op ziekten van de kat concentreert, mag
deze relatief eenvoudige, doch vaak levensreddende
techniek niet ontbreken.

Behandeling van cystitis door het afstrippen van de
blaasmucosa (p. 219) is obsoleet, en mijns inziens
gewoonweg dierenmishandeling.
De correlatie van de prolaps van het derde ooglid en
besmetting met lintworm (welke?) op pagina 335 blijft
maar voor rekening van de schrijver. Evenzo de bewe-
ring dal de ziekte van Aujeszky een potentiële zoö-
nose zou zijn (p. 413); er is absoluut geen bewijs dat dit
zo is.

Vaccinatie tegen rabies op drie maanden (p. 414) lijkt
rijkelijk aan de jonge kant. In dezelfde paragraaf
waarschuwt de schrijver tegen het gebruik van LEP-
vaccins. maar hij vergeet te vermelden dat ook HEP-
vaccins niet vollcdigzonder risico zijn, en het bestaan
van uitstekende dode vaccins wordt in het geheel niet
genoemd.

In de appendix ontbreekt taurine in de lijst van nutri-
tional requirements (p. 541).

De meeste referenties zijn totaal verouderd. In het
hoofdstuk ziekten van het oog bijvoorbeeld staan 114
referenties, waarvan slechts twaalf minder dan 10 jaar
oud zijn. En gemiddeld zijn deze twaalf dan nog bijna
8 jaar oud. Bovendien zijn de referenties niet genum-
merd, zodat men slechts kan gissen op welk gedeelte
van de tekst zij eigenlijk slaan.

Tenslotte, de beste manier om een kattendokler op de
kast te jagen is het vergelijken van de kat met een klein
hondje. Ook dit is niet achterwege gebleven: op pa-
gina 535 wordt voor de behandeling van toad poison-
ing verwezen naar de behandeling van honden.

Het lezen van een anatomic boek van pagina 1 t/m
330 zal voor het merendeel van de collegae geen een-
voudige opgave betekenen; het hierna te behandelen
\'Birds\' van de twee bekende vogelanatomen King en
McEelland laat zich echter lezen als een boeiende
roman. Het boek is overzichtelijk ingedeeld en voor-
zien van goede pentekeningen.
Hoewel het primair algemeen ornithologisch gericht
is hebben de beide, niet van realiteitszin gespeende
auteurs, zich voornamelijk beperkt tot de bespreking
van de kip, de eend, de kalkoen en de duif.
Enigszins geforceerd lijkt dan ook het per hoofdstuk
terugkerende uitstapje naar de Kiwi, een in gevangen-
schap uiterst zelden voorkomende loopvogel uit Nieuw-
Zeeland; mogelijk heeft één der auteurs het voorrecht
gehad post mortaal onderzoek te mogen verrichten op
het dier, dat enkele jaren geleden overleed in de Lon-
don Zoo.

Bij het doornemen van het boek kan iedere collega
warm lopen voor het fenomeen vogel. Na de voortref-
felijke inleiding volgt een zeer complete beschrijving
van de verschillende morfologische structuren, waar-
bij ook de verschillen in exterieur tussen de verschil-
lende vogelfamilies worden besproken.
Omdat het werk een louter morfologische benadering
geeft, doet het ietwat onevenwichtig aan als in het
hoofdstuk skelet, een viertal beengebreken, voorko-
mende bij mestkuikens en leghennen, gedetailleerd
behandeld worden en bij het zenuwstelsel plotseling
een hoofdstukje gewijd wordl aan de Marek-enting.
Spijtig dat een aantal onderwerpen ietwat onderbe-
deeld zijn; het wetenschappelijk en praktisch zeer be-
langrijke immunologischeapparaat wordt in twee pa-
gina\'s, en dan nog met onvolkomenheden, afgedaan,
terwijl aan de anatomie van dc staart(!)één hele blad-
zijde wordt gewijd. Hetzelfde geldt voor het genitaal
apparaat, waarbij vooral de onvolledige beschrijving
van de ovulatie-ruimte, het gebruik van de oude beti-
teling X en Y voor de geslacht.schromosomen en dc
vermelding dat alle vogeltestes éénkleurig geel zijn
met in enkele gevallen wat afzetting van pigment.
De bovenvermelde aanmerkingen staan echter in geen
enkele verhouding tot de buitengewone leesbaarheid
en volledigheid van dit enthousiasmerende vogelana-
tomie boek; een \'must\' voor iedere vogelliefhebber,
ornitholoog en pluimvee-dierenarts.

The eonstitutional meeting will be held at the RAI-
Congress Centre in Amsterdam, at 15.00 hours (free
entrance).

dog and cat; Dr. N. G. Wright, Glasgow.
16.40 Renal biopsy in the cat and dog; Dr. A. S.

Nash, Glasgow.
17.00 Hereditary renal cystadenocarcinomas and
generalized, nodular dermatofibrosis in the
German Shephard Dog; Moc & Lium, Oslo.
17..10 Discussion on;

— A monitoring scheme for renal dysplasia
on softcoatcd wheaten terriers in the UK (and
Scandinavia?) (Nash).

— Commercial diets for dogs and cats in
medical treatment of struvite stones (Hoppe).

The symposium is organised by the Coördinatie
Commissie Immunologie van de Nationale Raad voor
het LandbouwkundigOnderzoek, Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygicne, and Vakgroep
Immunologie, Faculteit Diergeneeskunde, Utrecht.
The symposium is organized under auspiccs of the
Nationale Raad voor het Landbouwkundig Onder-
zoek, Nederlandse Vereniging voor Immunologie.
Nederlandse Patholoog-Anatomen Vereniging, and
Nederlandse Vereniging voor Parasitologie.

10.00 H. van Lovercn, Bilthoven; Introduction.
10.05 P. W. Askenase, New Haven, CT, USA; De-
layed-type hypersensitivity (DTH); State of
the an in 1985.

10.50 H. van Lovercn, Bilthoven; T-cell dependent
differential release of mast cell mediators.

11.45 B. M. Czarnetzky, Munster, FRG; Mononu-
clear phagocytes as precursors of mast cells.

14.00 H. Parmentier, Utrecht; Kinetics of mucosal
mast cells in rat and mouse during a Trichinella
spiralis infection.

14.30 J. S. Teppema, Bilthoven; Ultrastructural ob-
servations on rat and mouse mucosal mast
cells in vilro and in vivo.

16.25 P. L. B. Bruynzeel. Utrecht; Synthesis of leu-
kotrienes by human basophilic granulocytes.

16.45 E. .1. Ruitenberg (Chairman), Bilthoven and
Utrecht; Summing up and general discussion.

The symposium will be held in the Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieuhygicne, Antoni van
I^eeuwenhocklaan 9, Bilthoven, on May 10, 1985.

Dr. H. van Lovercn, Laboratory for Pathology,
RIVM, P.O. Box I, 3720 BA Bilthoven, tel. 030-
742476.

Op 5 juni a.s. wordt in het Wiskundcgcbouw van dc
Universiteit van Amsterdam, Rocterstraat 25 te Am-
sterdam, een symposium gehouden met als thema;
\'Emissies van laboratoria, een risico voor de omge-
ving?\'

Binnen laboratoria wordt met tal van stoffen gewerkt
die schadelijk kunnen zijn voor mens en mileu. Het
gebruik van deze stoffen vormt niet alleen een risico
voor het laboratoriumpersoncel zelf, maar ook voor
de leefgemeenschap en het milieu buiten het laborato-
riumgebouw. Via emissies in lucht en water en de
afvoer van bepaalde afvalstoffen naar derden, komt
er een gedeelte van de gebruikte stoffen immers direct
in ^nraking met de omgeving.

Op genoemde studiedag zal een beschouwing worden
gegeven over de risico\'s die deze emissies kunnen
opleveren voor mens en milieu. Daarbij zal onder
meer worden ingegaan op dc situering van laboratoria
binnen woonwijken, de mate van vervuiling die door
laboratoria kan worden veroorzaakt, praktische meet-
methodes voor het bepalen van die vervuiling, de
vergunningverlening, de praktijk van afvalwaterzui-
vering, enz.

Het symposium •Emissies van laboratoria, een risico
voor dc omgeving?\' wordt gehouden ter gelegenheid
van de door de Verenigde Naties ingestelde Wercldmi-
lieudag.

Dc organisatie is in handen van de werkgroep \'Milieu\'
van de Interuniversitaire Adviescommissie Veilig-
heids-en Milieuwetgeving(lAVM). Aanvang van het
symposium is 10.00 uur. Opgave van deelname kan
geschieden bij het Secretariaat lAVM, ter attentie van
ing. P. Lantinga, Dienst voor Veiligheid en Milieu,
Vrije Universiteit, Postbus 7161, 1007 MC Amster-
dam (tel. 020-5483846) alwaar ook nadere informatie
is te verkrijgen.

Het 22e internationale jaarcongres van de Society for
Laboratory Animal Science (GV/SOLAS) wordt
georganiseerd van 17 t/m 20 september 1985 in Con-
grescentrum \'Koningshof te Veldhoven.
Het wetenschappelijk programma omvat de volgende
onderwerpen: anaesthesiologie, experimentele (micro-)
chirurgie, proefdiermodcllcn, microbiologische aspec-
ten, relatie tussen gedrag, welzijn en stress, alternatie-
ven voor dierproeven, alsmede wetgeving met betrek-
king tot dierexperimenten in onder andere Nederland,
Duitsland en Zwitserland.

Naast voordrachten van genodigde sprekers ter in-
leiding van bovengcnoetnde onderwerpen, worden cr
korte voordrachten en posters gepresenteerd en ko-
men enkele onderwerpen in discussievorm aan de
orde. Deelnemers worden hierbij tevens uitgenodigd
om een abstract in te dienen voor een voordracht (15
minuten, inclusief discussie) of een poster (indienen
vóór 15 mei a.s.).

De congreskosten bedragen ƒ 120,— bij inschrijving
vóór I juli 1985. De totale kosten voor hotelaccom-
modatie in Koningshof bedragen tussen de ƒ 425,—
en ƒ 500,— p.p.

Voor begeleidende personen wordt een apart pro-
gramma georganiseerd in de omgeving van Eindho-
ven.

Voor nadere informatie en aanvragen voor inschrijf-
en abstractformulieren, gelieve u contact op te nemen
met: GV/SOLAS-congres, Vakgroep Proefdierkun-
de, Faculteit der Diergeneeskunde, Postbus 80.166,
3508 TD Utrecht, tel. 030-532033.

10.00 Klinik der Läufigkeit - Kastration oder hor-
monale Unterdrückung; R. Czernicki, Gles-
sen.

11.30 Laktomanic der Hündin - Symptome - Ur-
sache - Therapie; Chr. Gümbcl-Ammclounx.
München.

14.00 Spennagewinnung, -bcurtciling, -konservic-
rung, Besamung bei der Katze; W. Lcidl,
nover.

14.30 Spermagewinnung, -beurteilung, -konservic-
rung, Besamung bei der Katze; W- Lcidl,
München.

Tagungsort: Schwabenlandhallc Fcllbach, Uhland-
saal. Tainer Str. 7, 7012 Fcllbach.

Tagungshüro: Schwabenlandhallc Fellbach Betriebs
GmbH, Sekretariat, Postfach 1963, 7012 Fellbach,
Tel. (071 1) 580055.

Tagungsgcbiihr: i:)ie Tagungsgebühr beträgt für D VG-
und ATF-Mittglicder DM 50,— für Nichtmitglicdcr
DM 80,— (incl. 14% M WST). Fellbacher Bank, BLZ
602 613 29, Kontonr.

Quartierhestel/ung: Zimmerreservierungen bitte über
das Tagungsbüro der Schwabenlandhallc Fcllbach
Betriebs Cimbll, ,Sckrctariat, Postfach 1963, 7012
Fcllbach, Tel. (071 1) 580055.

Anmeldung: Anmeldungen bitte bis spätestens
15.8.1985 an das Tagungsbüro der Schwabcnland-
halle Fellbach Betriebs GmbH, Sekretariat, Postfach
1963, 7012 Fellbach, Tel. (0711) 580055.

Fortbilclungsnachweis: Die Tagung wird von der ATF
nach § 11 als 1-ortbildungsveranstaltung anerkannt.
Es werden für dic Vortragsveranstaltung 4 Doppel-
stunden anerkannt.

In hel Tijdschrif! voor Diergeneeskunde van 1
april 1985 werd reeds melding gemaakt van een
zestal uitbraken van Afrikaanse varkenspest in
lielgic, alsook van de eerste tegen verdere ver-
spreiding daarvan in dat land en naar Neder-
land, genomen maatregelen.
Na dc eerste zes uitbraken volgden er op 18
maart nog eens drie, en wel in de gemeenten
Ichtegctn, Maarslede en Reninge.
De Belgische autoriteiten hebben direct — per 9
maart — al strenge maatregelen genomen om
verdere verspreiding te voorkomen van deze
zeer besmettelijke ziekte, die mogelijk een ge-
vaar zou kunnen betekenen voor niet alleen dc
Belgische varkensstapel, maar ook die van alle
andere landen in Noordwest-Europa. Zo zijn,
als in het vorige numtuer reeds vermeld, alle
varkens op de besmette bedrijven afgemaakt en
gedestrueerd, zijn die bedrijven na ruiming ge-
desinfecteerd cn is een volledig vervoerverbod
voor varkens van kracht geworden in het gebied
dat bekend staat als \'Zóne 1" in hun nationale
plan voor de uitroeiing van klassieke varkens-
pest. Dit gebied (5000 km^) ligt ten westen van
dc lijn: Kanaal van Cicnt naar Terneuzcn, de
-Schelde en het Kanaal van Spiere tot aan de
Franse grens. Tevens werd per 9 maart een ex-
portverbod ingesteld voor levende varkens, vers
varkensvlees en onvolledig behandelde vlees-
produktcn uit genoemd gebied alsook een ver-
bod op varkensmarkten door het hele land be-
halve voor slachtvarkens buiten Zóne I. Verder
werd het slachten van varkens in alle slachthui-
zen binnen die zóne verboden en werd daar
bovendien alle niet speciaal geautoriseerde per-
sonen dc toegang tot varkensbedrijven ver-
boden.

Tenslotte heeft men nog sanitaire maatregelen
genomen, inclusief het verrichten van serolo-
gisch onderzoek op alle binnen dc bescher-
mingszónes gelegen bedrijven en op alle bedrij-
ven die mogelijk direct of indirect contact
hebben gehad met dc besmette bedrijven.
Aan dc hand van het inmiddels ingestelde onder-
zoek neemt men aan, dat de oorsprong van de
uitbraken is gelegen in de vervoedering van een
hoeveelheid uit Spanje meegenomen varkens-
vlees, die op een van dc vijf oorspronkelijke
bedrijven werd aangetroffen. Verspreiding naar
de andere vier daarvan zou hebben plaatsge-
vonden via een aan een veevoedercoöperatie
verbonden dierenarts. De vier later geconsta-
teerde gevallen zijn via aflevering en/of vervoer
van biggen besmet.

In het vorige nummer werd reeds melding ge-
maakt van het door Nederland op 9 maart uit-
gevaardigde vervoerverbod voor het gedeelte
van Zeeuws-Vlaanderen ten westen van het Ka-
naal van Gent naar Terneuzen.
Vijf dagen later werd het vervoerverbod vei-
ligheidshalve uitgebreid tot heel Zeeuws-Vlaan-
deren. Een tijdelijke stopzetting van de invoer
van varkens en varkensprodukten uit geheel
Belgie volgde op 15 maart, nadat het Permanent
Veterinair Comité (PVC) van dc EG tot een
totaal importverbod voor de mede-lidstaten
had besloten. Andere EG-landen als Engeland,
Denemarken en Italië hadden individueel reeds
eerder extra beschermende maatregelen geno-
men tegen insleep van Afrikaanse varkenspest
op hun grondgebied. Onder het verbod dat tot
en met 23 maart van kracht bleef, vielen levende
en geslachte varkens, varkensvlees, vleesproduk-
ten waarin varkensvlees is verwerkt, beenderen,
klauwen, haren en mest. Een uitzondering gold
voor gepasteuriseerde of gesteriliseerde vlees-
produktcn.

Wel mogelijk gebleven was het vervoer van var-
kens en varkensprodukten vanuit Nederland
naar andere EG-lidstatcn via België, zij het
onder voorwaarde dat dit vervoer niet plaats-
vond door het gedeelte van België dat ligt ten
westen van dc lijn Kanaal van Gent naar Ter-
neuzen, Schelde, Kanaal van Spiere tot de
Franse grens. Toen zich geen verdere uitbraken
van Afrikaanse varkenspest hadden voorge-
daan, verviel het importverbod van het PVC
automatisch voor alle Belgische gebieden be-
halve de eerderomschreven, besmette \'Zóne 1\'.
Nederland opende, conform het eerdergenomen
PVC-besluit, met ingang van maandag 25 maart
te 00.00 uur dc grenzen weer voor import af-
konif\'ig uit het Belgische grondgebied ten oos-
teiV.van de lijn Kanaal van Gent naar Terneuzen

enz. Tegel ij ken ijd kwam het vervoerverbod in
oostelijk Zeeuws-Vlaanderen te vervallen. Dat
in het westelijk gedeelte bleef echter gehand-
haafd, waarbij wel, zoals voorgeschreven, op
woensdag 27 maart een ontheffingsregeling in
werking trad.

Teneinde de Nederlandse varkensstapel tc be-
schermen geldt een totaal importverbod voor
varkens en varkensprodukten uit landen waar
Afrikaanse varkenspest voorkomt. Verder wor-
den alle vocdselafvallen van internationale trei-
nen, vliegtuigen en schepen vernietigd. De re-
cente uitbraak in Belgic heeft aangetoond dat
dergelijke waakzaamheid inderdaad voortdu-
rend geboden blijft.

Gezien deze ontwikkelingen zal al het sectie-
materiaal alTcomstig van swillbcdrijven routine-
matig op het CDI worden onderzocht op Afri-
kaanse varkenspest en zal verder eens per 2
weken worden gecontroleerd of de verplichte
swillkookinstallatie nog functioneert enz.
In samenwerking met het CDl is op 21 maart
een voorlichtingsbijeenkomst gehouden voor
dierenartsen van de Rijksdienst voor de Keu-
ring van Vcc en Vlees en van dc Regionale Ge-
zondheidsdiensten voor Dieren. Behalve een al-
gemene toelichting over het verloop en de
symptomen enz. werden hier ook instructies ge-
geven hoe te handelen in een eventueel geval van
verdenking.

Op H maart 1985 zijn enige belangrijke stappen
gezet op weg naar de totstandkoming van de
Europese Conventie ter bescherming van labo-
ratoriumdieren. Het Comité van Ministers van
de Raad van Europa heeft zich in beginsel ac-
coord verklaard met het haar voorgelegde ont-
werp. Het voornemen bestaat de definitieve
tekst van dc Conventie cn van de Nota van
Toelichting vast te stellen in de zitting van het
Cotiiitc begin mei.

Zoals bekend had Ad hoe Committee of experts
for the protection of animals (CAflPA) in mei
1983 een ontwerp vastgesteld cn aangeboden.
Sindsdien had het Comité van Ministers ant-
woord tc geven op een tweetal vragen. Het eer-
ste probleem was of de Europese Gemeen-
schappen als verdragspartij zouden kunnen
optreden. Overleg binnen de EG in Brussel
heeft tot resultaat gehad, dat zulks inderdaad
kan geschieden. Daarnaast had echter hel Co-
mité van Ministers te oordelen over commen-
taren die door de Lid-Staten op het ontwerp
waren ingediend.

Deze commcntarcn. die in het totaal ruim 20
onderwerpen betroffen, waren afkomstig van
Denemarken. Italië, Nederland. Noorwegen en
West-Duitsland. Deze zijn besproken op 7
maart in een bijeenkomst van nationale des-
kundigen van de Lid-Staten. Deze vergadering
was documentair uitstekend voorbereid door
het secretariaat van dc CAHPA en werd verder
gestroomlijnd door een oriënterende bespre-
king van het secretariaat met dc voormalige
voorzitter (Noorwegen) en de voormalige vicc-
voorzittcr(Nedcrland)van CAHPA op6 maart.

De deskundigen konden het in overgrote meer-
derheid eens worden over de volgende wij-
zigingen:

1. De betekenis van de Guidelines for accom-
modation and care is versterkt (artikel 5).

2. Dc aanbeveling tot het onderzoek naar al-
ternatieven is versterkt (artikel 6).

3. Indien de toepassing van verdoving niet ver-
enigbaar is met het doel van de proef moeten
passende wettelijke en/of bestuurlijke maat-
regelen worden genomen zodat geen onno-
dige proeven worden verricht. Een soortge-
lijke bepaling is opgenomen voor proeven
die gepaard gaan met \'severe and enduring
pain\' (artikel 8 en 9).

4. Dicrprocfinstellingen dienen een dierenarts
of een andere deskundige aan tc stellen die
adviezen geeft overhel welzijn van proefdie-
ren (artikel 20).

5. I let voorschrift dat dierproeven in het on-
derwijs vooraf (\'prior\') moeten worden ge-
meld, is komen te vervallen (artikel 25).

6. Een nieuw artikel is toegevoegd, waarin dc
Verdragspartijen zich verplichten iedere vijf
jaar — of vaker indien zij dit wensen —
multilateraal overleg tc zullen houden over
dc tenuitvoerlegging van de Conventie. Het
instellen van ccn \'Standing Committee\' dat
zou moeten toezien op dc tenuitvoerlegging
van de Conventie, waarvoor Nederland zich
krachtig had ingezet, bleek opnieuw niet
haalbaar. De thans opgenomen voorziening
lijkt evenwel ook aanvaardbaar.

De wijzigingsvoorstellen der deskundigen zijn
op 8 maart besproken in het Comité van Minis-
ters in aanwezigheid van dc deskundigen. Daar
bleek, dat dc Lid-Staten zich met het ontwerp,
zoals hel thans werd gepresenteerd, konden ver-
enigen, Daarbij moet worden aangetekend dat
enkele landen zich van stemming onthielden,
omdal dc betreffende gedelegeerden onvol-
doende waren geïnstrueerd. Italië hield bezwa-
ren op enige punten, die echter niet door andere
Lid-Staten werden gedeeld.
Het werd tijdens de vergadering niet duidelijk
welke consequenties Italië hieraan zal verbin-
den. In dit verband zij er aan herinnerd, dat een

L.id-Sluat aanvaarding van cen Conventie niet
kan verhinderen. Het besluit een Conventie
voor ondertekeningopen te stellen, dient echter
met algemene stemmen te worden genomen.
Over dc consequenties van de wijzigingen voor
de Nederlandse situatie zal nader overleg moe-
ten worden gevoerd.

De veelvuldig terugkomende discussies, in cn
buiten dc onderwijswereld, over dc verplichte
deelname van studenten aan dierproeven, heelt
de Staatssecretaris van WVC doen besluiten de
Commissie van advies voor de dierproeven te
verzoeken cen advies over deze materie uit te
brengen.

Bij brief van 6 maart 1985 heeft de Commissie
haar opvattingen dienaangaande aan de Staats-
secretaris kenbaar gemaakt.
De Commissie onderscheidt drie groepen van
onderwijs: instellingen van wetenschappelijk
onderwijs, beroepsopleidingen en \'overige op-
leidingen\'.

Dc Commissie heeft zich vooral beziggehouden
met de instellingen van wetenschappelijk on-
derwijs. Zij zal in een later stadium ingaan op
het beroepsonderwijs, zoals de opleidingen voor
analisten, biotechnici en dierverzorgcrs. Over
de \'overige opleidingen\', waarbij met name
wordl gedacht aan scholcn voor voorbereidend
wetenschappelijk- en voor het algemeen voort-
gezet onderwijs, is de Commissie van mening
dat daar geen dierproeven in dc zin der Wet
behoren tc worden verricht.
Met betrekking tot dierproeven in het weten-
schappelijk onderwijs heeft dc Commissie ecn
aantal aanbevelingen gedaan die in essentie op
het volgende neerkomen:

— de docent dient voor elke dierproef aanne-
melijk te maken dat het beoogde onderwijs-
doel niet anders dan dooreen dierproef is te
bereiken; hij dient steeds alert tc zijn op
vervanging, vermindering cn verfijning van
dierproeven;

— bij keuzemogelijkheid tussen noodzakelijke
proeven, dient altijd de voor het dier minst
belastende proef te worden gekozen; proe-
ven waarbij hevige of aanhoudende pijn
wordt berokkend, dienen voor onderwijs-
doeleinden niet plaats te vinden.

— ccn eventuele verplichting tot het deelnemen
aan ccn dierproef door een student dient
alleen te worden opgelegd, indien de deel-
name essentieel is voor de latere taakuit-
oefening; onder bepaalde voorwaarden dient
ontheffing mogelijk te zijn;

— reeds tijdens de middelbare schoolfase dient
voorlichting tc worden gegeven over studie-
richtingen waar dierproeven een onderdeel
van dc opleiding uitmaken;

— van cen student die aanvankelijk niet aan
dierproeven heeft deelgenomen, maar in een
later stadium alsnog dierexperimenteel on-
derzoek wenst te doen, kan gevraagd wor-
den zijn achterstand in te halen;

— indien aan een gewetensbezwaarde een al-
ternatief programma wordt aangeboden
dient de studiebelastingevcnredig te blijven;

— gepleit wordt voor een regelmatig landelijk
overleg tussen gelijkgerichte vakgroepen
voor het uitwisselen van ervaringen met
dierproeven in het onderwijs.

Het Ministerie van Onderwijs en Wetenschap-
pen is uitgenodigd om in overleg met het Minis-
terie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur
te bezien hoe de adviezen van de Commissie
omgezet kunnen worden in beleid.
Het volledige advies met bijlage kan worden
aangevraagd bij: De Veterinaire Hoofdinspec-
tie, Sectie dierproeven. Postbus 439, 2260 AK
Leidschendam, tel. 070-209260 tst. 3374/3372.

In de regelingen voor gemedicineerde voeders
op basis van het Landbouwkwaliteitsbesluit
worden regelmatig wijzigingen aangebracht.
Deze worden door het Produktschap voor
Veevoeder in de door hen uitgegeven losbladige
bundel \'Gemedicineerd Voeder\' (het \'zilveren
boek\') verwerkt. De laatste aanvulling dateert
van 14 maart 1985. Deze bundel is verkrijgbaar
bij het Produktschap voor Veevoeder, Postbus
29739, 2502 LS Den Haag, en geeft recente in-
formatie over beschikbare recepten, wachtter-
mijnen en dergelijke. De prijs bedraagt ƒ 15,—.
Recente wijzigingen die bij gemedicineerde stan-
daardvoeders hebben plaatsgevonden zijn
onder andere dat;

b. gelijktijdige verwerking van dc toevoegings-
middelen genoemd onder A, D en K van
bijlage I van de Verordening Diervoeder
1975 is veranderd bij V3 (Neomycine; géén A
en K), V, cn V|fi(Dimetridazol; géén A en K
met uilzondering van spiramycine) en L,
(Amprolium; géén A).

Bij beschikking J 554 is het recept V, gewijzigd,
zodat dil recept slechts bij varkens tol 4 maan-
den mag worden toegepast en is een recept Vj,,
ingesteld voor nabehandeling bij V, of profy-
laxe van slingerziekte. Het recept V^,, bevat fu-
razolidone 100 gram per 1000 kg voeder.

Sinds de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde gemelde uitbraak van varkenspest (8
maart) deden zieh in Nederland 7 nieuwe ge-
vallen voor,

13 maart - Langeweg, gemeente Zevenbergen (N.Br.):
fokbedrijf met 3 zeugen en 2 biggen.
20 maart - Mill, gemeente Mill en St. Hubert (N.Br.):
fokbedrijf met 86 zeugen, 2 beren, 15 opfokzeugen en
337 lopers biggen.

20 maart - Bakel (N.Br.): gesloten bedrijf met 162
zeugen, 2 beren, 32 opfokzeugen, 906 mestvarkens,
673 lopers biggen; earrier-sow.
22 maart - Beers (N.Br.): gesloten bedrijf met 118
zeugen, 2 beren, 16 opfokzeugen, 665 mestvarkens en
473 lopers -1- biggen; aankoop gelten van vermeerde-
ringsbedrijf van 26 maart te Beers.
22 maart - Mill, gemeente Mill en St. Hubert (N.Br.):
gesloten bedrijf met 127 zeugen, 1 beer, 5 opfok-
zeugen, 395 biggen en 635 mestvarkens; buurtinfeetie
van fokbedrijf van 20 maart te Mill.
26 maart - Meerlo-Wanssum (Lb.): mestbedrijf met
1300 mestvarkens.

26 maart - Beers (N.Br.): vermeerderingsbedrijf met
95 zeugen, 15 opfokberen, 246 opfokzeugen, 6 mest-
varkens en 85 biggen.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE als de EG zijn op de hoogte
gesteld,

BESMETTELLIKE DIERZIEKTEN
Dierziektenbulletin nr. 5 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 maart 1985 vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

De Veterinaire Dienst te Bonn meldde bij telexen dd.
5. 13 en 20 maart 1985, dat in de periode van 23
februari t/m 15 maart in totaal weer 48 gevallen van
varkenspest waren geconstateerd in de Bondsrepu-
bliek:

— in Neder-Saksen: 8 gevallen in het district Lüne-
burg, 9 in het district Weser-Ems, 3 in het district
Hannover en 1 geval in het district Brunswijk;

— in Noord Rijnland-Westfalen: 5 gevallen in het
district Detmold, 6 in het district Münster, 1 geval in
het district Arnsberg en 1 in het district Düsseldorf;

— in Baden-Württemberg: 3 gevallen in het district
Karlsruhe en 1 geval in het district Stuttgart;

— in Beieren: 6 gevallen in het district Schwaben.
Alle varkens op de besmette bedrijven zijn afgeinaakt.
De noodzakelijke veterinair-politionele maatregelen
zijn genomen.

Volgens een telex dd. 14 maart 1985 van de Veteri-
naire Dienst te Rome was op 26 februari varkenspest
vastgesteld in de gemeente Giave, provincie Sassari,
regio Sardinië, opeen bedrijf met 19 varkens waarvan
I gestorven. De overige 18 zijn twee dagen later afge-
maakt. Veterinair-politionele maatregelen zijn ge-
nomen overeenkomstig EG-richtlijn 80/217.

Op 15 en 21 maart 1985 gaf de Belgische Veterinaire
Dienst kennis van in totaal vier nieuwe uitbraken van
varkenspest:

— op 20 maart te Balen, provincie Antwerpen.
Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen, zoals
het afmaken en destruercn van alle betrokken var-
kens, desinfectie en het instellen van een zóne de pro-
tection.

De Italiaanse Veterinaire Dienst deelde op 14 en 22
maart 1985 mede, dat op 25, 27 en 28 februari op-
nieuw 3 uitbraken van Afrikaanse varkenspest waren
bevestigd op Sardinië, respectievelijk in de gemeenten
Villasimius (provincie Cagliari) cn fortoli en Arzara
(beiden provincie Nuoro). De nog niet gestorven die-
ren zijn alle afgcinaakt en gedestrueerd.

Volgens een telex dd. 11 maart 1985 van de Cyprioti-
sche Veterinaire Dienst had zich op 21 februari weer
cen geval van schaapspokken voorgedaan, ditmaal op
een bedrijf met 158 schapen cn 113 lammeren in het
dorp Ncokharion van het district Paphos. Hiervan
waren 17 schapen en 8 lammeren gestorven.
Dezelfde bestrijdingsmaatregelen als bij de eerdere
uitbraken zijn ook hier toegepast.

De mond- en klauwzcer-epizoötie in Italië woedt
voort. Vooral de laatste tijd heeft de ziekte zich sterk
naar het zuiden verspreid. Tot en met 12 maart 1985
waren sinds de eerste uitbraak op 27 november 1984
in totaal 95 gevallen gemeld, waarvan 51 dit jaar.
De laatste gesignaleerde uitbraken zijn:

— op 23 februari: gemeente Vaillate, provincie Crc-
mona, regio Lombardije, 2130 varkens;

— op 25 februri: gemeente Ghedi, provincie Brescia,
regio Lombardije, 3800 varkens;

— 25 rcbriiari: gemeente Malito, provincie Cosenza,
regio Calabria, 14 runderen, 2 varkens en 3 schapen;

— op 28 lebruari: gemeente Cava dei Tirreni, provin-
cie Salerno, regio Campania, 4 runderen;

— op 28 februari: gemeente F-ragneto Monforte,
provincie Benevento, regio Campiana, 8 runderen, 25
schapen, 3 varkens en 1 geit;

— op 3 maart: gemeente Sala Consilina, provincie
Salerno, regio Campania, 6 runderen;

— op 5 maart: gemeente Castello Morrone, provincie
Caserta, regio Campania, 10 runderen;

— op 8 maart: gemeente San Rufo, provincie Sa-
lerno. regio Campania, 10 runderen;

— op 13 maart: gemeente San Rufo, provincie Sa-
lerno, regio Campania, 10 runderen;

— op 9 maart: gemeente Campagna. provincie Sa-
lerno. regio Campania. 7 runderen;

— op 8 maart: gemeente Dovera. provincie Cre-
mona. regio Lombardije. 203 runderen en 1 schaap;

— op 8 maart: gemeente Pessina Cremonese. provin-
cie Crcmona, regio Lombardije, 241 runderen;

— op 12 maart: gemeente Zumparo, provincie Co-
senza, regio Calabrië. 5 runderen.

Icn gerieve van dc Nederlandse lezers volgt
onderstaand dc samenvatting — uit het Engels
vertaald — van het in deze atlevering opge-
nomen artikel uit The Veterinarv Quarlerly. deel
7,an. 2, 1985;

Koolmees, P. A. and Bijker, P. G. H.; The
Veterinary Quarterly 1985; 7; 84-90.
Samenvatting In dit artikel wordt het verschil in
benaderingswijze van de bindweefselbepaling in vlees-
waren door middel van histometrisch en chemisch
onderzoek behandeld.

Vergelijkend histometrisch en chemisch onderzoek is
uitgevoerd in twaalf proefcharges rookworsten met
bekende receptuur. Hierbij werden twee verschillende
histometrische methoden toegepast. De histometri-
sche methoden leverden nagenoeg dezelfde resultaten
op (r ~ .96) en waren vergelijkbaar met dc resultaten
van het chemisch onderzoek (r = .88).
Cieconcliidcerd wordt dat zowel de histometrische als
de chemische bindweefselbepaling de voor de kwali-
teitsbeoordeling noodzakelijke objectiviteit kan wor-
den toegeschreven hoewel beide benaderingswijzen
beperkingen en methodefouten inhouden. Histome-
trisch en chemisch onderzoek vullen elkaar aan zodat
een completer overzicht van de samenstelling c.q.
kwaliteit van vleeswaren kan worden verkregen. Het
verdient derhalve aanbeveling de kwaliteitsbeoorde-
ling van vleeswaren niet alleen tc baseren op chemi-
sche analyse, maar daarnaast ook de weefselsamen-
stelling door middel van histologisch/histometrisch
onderzoek in de beoordeling te betrekken.

16 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor t)ieren, Zwolle; aanvang 14.00 uur.

17—20 16. Kongrcssder Deutschen Veterinärmedi-
zinischen Ciescllschaft (t^VG), Bad Nauhci.n
(pag. 842 1984 en 149).

23 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen Afd. Noord-
Holland. Excursie, Den Helder (Marine).

25 Afd. Overijssel KNMvD: Symposium \'Koeien-
voer op het bord van de dierenarts\', Raalte (pag.
170).

25 European Society of Veterinary Urology: Con-
stitutional Meeting. Amsterdam (pag. 327).

24—26 Reduction of animal usage in the develop-
ment and control of biological products, London
(Weybridge).

25—28 "\'Voorjaarsdagen 1985\', Groep Geneeskd. v/h
Kleine Huisdier KNMvD. RAI-Congress-centre,
Amsterdam (pag. 174 en 300).

26 Voorjaarssymposium Ned. Ver. voor Proefdier-
kunde (NVP): \'Pijnbeleving en pijnbestrijding\'.
Amsterdam (pag. 203).

27—28 Regionale Arbeitstagung \'Süd\' der Fach-
gruppe Kleinticrkrankheiten der DVG (deutsch-
sprachige Gruppe der WSAVA). Konstantz
(pag. 123).

2—5 Jahresversammlung der Schweiz. Vereinigung
für Kleintiermedizin, Lausanne (pag. 204).

7 Afd. Zuid-Ilolland KNMvD. Ledenvergadering:
\'Veterinairen in de EECJ\'; spreker drs. J. Jan.ssen,
insp. VD, sociëteit \'Standvastigheid\', Delft; aan-
vang 20.30 uur.

8—12 20. IntcrnationalesSymposion übcrGe.schich-
te der Veterinärmedizin der Welt-Gesellschaft
für Geschichte der Veterinärmedizin und der
l achgruppe \'Geschichte der Veterinärmedizin\'
der DVC; (A), Hannover (pag. 640 1984).

9 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studiever-
gadering Rest. Hoog Brabant. Utrecht; aanvang
I9..30 uur.

10 Ned. Ver. voor Microbiologic: 8e A. J. Kluyver
Herdenkingsrede, Delft (pag. 250).

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenverga-
ring. Motel \'Akersloot\'; aanvang 20.30 uur.

15 Management-aspecten van opname en afgifte
van dieren in een asiel. Utrecht (pag. 342).

21 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle, aanvang 14.00 uur.

22 \'Het Spelderholt\', Beekbergen; Contactdag voor
de pluimveehouderij, primaire sector.

28—31 Symposium \'Meat and Poultry Inspection in
a dynamic world\'. Den Dolder (Zeist); inl. tel.
070-792106 (pag. 204).

31 Symposium (BION lustrum): Biologisch onder-
zoek als levensvoorwaarde, Amsterdam (pag.
188).

1 Vanwege Hermelijn, Wezel en Bunzing: Con-
tactdag \'Werkgroep Kleine Marterachtigcn\'
(VVZ), Utrecht (pag, 288).

4—7 International Veterinary Academy on Dis-
aster Medicine. 4th World Congress, Brighton
(UK).

5 Symposium: \'Emissies van laboratoria, een risico
voor de omgeving?\', Amsterdam (pag. 327).

6 Ned. Kampioenschap KIciduivenschieten (6e
maal) voor dierenartsen. Biddinghuizen (opga-
ve/informatie: Boehringer Ingelheim, tel. 072-
618124).

23—26 Shecp Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048 1984),

24—26 Canadian Assoc. for Laboratory Animal
Science. Annual Convention, Toronto,

26—2 juli Animal health and productivity. Inter-
national Symposium, Cambridge/Warwickshire
(pag. 251).

9—12 Anim. Haematology Assoc. / Clin. Chem. /
Histol. Joint international meeting (all species),
Warwick Univ. (tel. 0403 50101).

5—9 1 Ith Conference World Association for the
Advancement of Veterinary Parasitology. Rio de
Janeiro. (Inlichtingen redaktie-seeretariaat).

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disea.se. Uppsala Sweden (pag. 569 1984 en 124).

25—30 9th International Symposium of W. A. V.F.H..
Budapest (pag. 982 1983, 469 1984 en 205).

26—29 Vlll. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A). Jeru-
salem.

27—28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Haifa,
Israel.

26—30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists, Buda-
pest.

1—5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

2—6 2nd Congress of the International Society of
Animal Clinical Biochemistry, .lerusalcm, Israel
(pag. 640 1984).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

10—13 V. Internationaler Kongress für Ticrhygie-
ne. Hannover (pag. 414 1984).

12 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen Afd. Noord-
I lolland. Excursie Wognum (.lumbo-fabriek).

12—15 British Veterinary Association Annual Con-
gress, Exeter (pag. 879 1984 cn 106).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615
1984).

23—27 X Panamerican Congress of Veterinary
Medicine and Zootechnics, Buenos Aires (inlich-
tingen redaktie-seeretariaat).

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, sec.retaris; T. W. te Giffel
secretaris.

Zoals tl reeds eerder in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde heeft kunnen lezen heeft het
Hoofdbestuur besloten deel tc nemen aan ccn
bcrocpsgrocpen-cnquctc.
Dczc enquête is uitgevoerd door het ondcr-
zockbtircau Lagendijk. In dit verband zijn
door mcdewerk(st)ers van bureau Lagendijk
eind januari 198.5 1100 Nederlanders, van 18
jaar cn otider, tezamen vorincnd ccn dwars-
doorsncc van de bevolking, ondervraagd. Hier-
onder volgt ecn beschrijving van dc bevin-
dingen bij dit onderzoek; in ccn volgende af-
levering van hel Tijdschriji voor Diergenees-
kunde zullen wij dieper op enkele vragen ingaan.

IJijna vier van dc tien Nederlanders zijn dc laat-
ste paar jaar persoonlijk met dierenartsen in
contact geweest.
met dierenartsen

Dierenartsen worden ervaren als een vriende-
lijk slag mensen. Zeker door degenen die veel
contacten met dierenartsen onderhouden.
dierenartsen zijn

In ccn enkel geval vindt men dat dierenartsen
zich verheven opstellen. Jongeren betichten
dierenartsen vaker van autoritair optreden.

Op initiatief van dc Hoofdrcdaktie en in over-
leg mcl het Hoofdbestuur van dc KNMvD is
dc Groep Geneeskunde van het Varken ver-
zocht — in aanvulling op de artikelen cn be-
richten in dc vorige aflevering (Tijdschr. Dier-
genee.skd 1985; MO; 270-4, 284, 289) — ccn
artikel le schrijven, waarin dc problematiek
van dc Afrikaanse varkenspest wordt belicht
vanuit dc praktijk cn wordt gewezen op de
consequenties voorde prakticus.

Dit heeft geresulteerd in een artikel getiteld;
\'Afrikaanse varkenspest; een bedreigende si-
tuatie\', dat u kunt lezen op pag. 320 van dit
Tijdschrift.

Opvallend is dat houders van huisdieren, die
zieh niet tot dierenartsen wenden, in drie van
de tien gevallen dierenartsen uit de hoogte
vinden doen.

Vier van de vijf vinden dat dierenartsen bij
plotselinge moeilijkheden voldoende bereik-
baar zijn.

Bij ontevredenheid zijn er weinig mogelijk-
heden om ergens beklag te doen, is de idee
van bijna de helft van de ondervraagden.

In vier van de tien gezinnen zijn honden en/of
katten. Sommigen melden persoonlijk geen
contact met dierenartsen, terwijl er in het
gezin wel honden/katten zijn, waarvoor men
zieh tot de dierenarts wendt. Dat ligt dan
kennelijk meer op de weg van een ander ge-
zinslid.

Zijn er honden/katten, dan was er afgelopen
jaar in drie van de vier gevallen contact met
dierenartsen.

Het houden van honden en katten heeft wei-
nig met inkomen te maken. Het zijn vaak
mensen tussen de laagste en hoogste
opleidingen in. Vrouwen blijken meer op deze
huisdieren gesteld dan mannen. Bij handwer-
kers en zelfstandigen komen we meer honden
en katten tegen dan elders.
In jonge gezinnen bestaat het meest kans op
een huisdier.

Het huisdier houdend publiek zal de dieren-
arts in de toekomst niet vergeten. Ook de-
genen die zich het afgelopen jaar niet tot een
dierenarts wendden, achten het mogelijk dat
dat in de toekomst wel gebeurt.

Twee van de drie Nederlanders staan sympa-
thiek tegenover de beroepsgroep. Degenen
met recente contacten met dierenartsen zijn
voor zo\'n 80% welgezind.
tegenover dierenartsen

Alhoewel sommige dierenartsen neerbuigend-
heid verwijten, is het niet zo dat het beroep
meer eer krijgt dan het toekomt.

Vier van de vijf vinden dierenartsen goede
vakmensen. Er worden, in verhouding tot wat
we elders zien, weinig fouten gemaakt, flet
aantal prutsers is gering.

veel/heel wat onbekwame dierenartsen ... l\'A
weinig/geen onbekwame dierenartsen .... 91%

De meningen lopen uiteen als het gaat om de
kwestie of het een zwaar of minder zwaar be-
roep is.

De inkomens zijn aan de lioge kam is nogal
eens dc opvatting. Men vermoedt zo ge-
middeld dat dierenartsen ccn kleine ton per
jaar verdienen.

Eén van de vier Nederlanders zou best dieren-
arts willen zijn. Bij de jongelui is dat zelfs één
op drie.
zou

Dierenartsen-inkomens zullen dalen noch
stijgen. Wel zal het moeilijk zijn om aan dc
slag te komen.

Ook de mensen die het vak zelf zouden willen
uitoefenen, spreken deze verwachtingen uit.

Dc kennis van de meeste mensen reikt niet
verder dan dat cr onderscheid valt te maken
tussen dierenartsen voor produktie- cn dieren-
artsen voor gezelschapsdieren.
Degenen die verhoudingsgewijs vaker weten
dat er nog verdergaande specialisaties zijn,
blijken jong, hoger opgeleid en woonachtig in
het Westen des lands in grote steden of nabij-
heid.

Nog maar een gering percentage (6%) van de
Nederlandse bevolking heeft met zijn of haar
dierenarts ooit gesproken over doorverwij-
zing.

Kwam dat ter sprake, dan voltrok dat zich
ook in zeven van de tien gevallen. Soms hield
de dierenarts, soms de eigenaar het tegen.
Behandelingskosten

De mensen met huisdieren die zich vorig jaar
tot een dierenarts wendden, hebben er ge-
middeld ƒ400,— voor over om een ziek of
gewond huisdier weer beter tc krijgen. Het in-
komen is van invloed. Mannen of vrouwen
reageren vrijwel gelijk.

Over dierenartsen lees of hoor je weinig.
Zijn ze cchtcr in de publiciteit, dan is dat
veelal positief
over dierenartsen

Het bedrag gemoeid met de premie luistert erg
nauw. Een bedrag van ƒ 100,— is zeer accep-
tabel. Dc stap naar ƒ 200,—, laat staan
f 300,—, valt niet te zetten.
zeker geïnteresseerde
dierenartshezoekers

Dierenartsen hebben een aantrekkelijke repu-
tatie. De ervaringen zijn goeddeels gunstig te
noetnen. Een enkel geval van autoritair op-
treden; een enkel geval van hapering in de
dienstverlening tijdens bijvoorbeeld week-
enden.

De vakbekwaamheid wordt over het algemeen
geprezen. Het publiek heeft niet de indruk dat
dierenartsen veel missers hebben. Mocht er
echter cen conflict rijzen, dan vermoeden
velen — wel of niet terecht — dat er geen ver-
.,haal-mogelijkheden zijn.
De inkomens zijn, zo vindt men, niet aan de
lage kant. Het vermoeden bestaat dat er geen
wijziging in zal komen. Wel is er zorg over de
werkgelegenheid in de branche.
Het ziet er niet naar uit dat de vraag naar die-
renartsen-diensten zal afnemen. Het aantal
gezinnen met honden en/of katten is indruk-
wekkend.

Het beroep oefent op jongelui voldoende
aantrekkingskracht uit.
Dierenartsen zijn een \'low-profile\' beroeps-
groep. Men herinnert zich weinig berichten uit
de pers. Dat wat men zich voor de geest kan
halen is veelal positief en dat is goed.
Dierenartsen-specialisaties zijn weinig bekend.
Om een ziek of gewond huisdier te redden
heeft men wel wat over. Voor een ziektekos-
tenverzekering heeft men bedragen van rond
f 100.— per jaar in het hoofd.

Volgens de voorzitter van de FVE, collega
Hagenloeher (BRD), heeft de superheffing in
Duitsland een aanzienlijke teruggang in de
werkzaamheden van de praktici teweeg ge-
bracht veroorzaakt door de afname van de
melkveestapel, waarbij logischerwijze de pro-
bleemkoeien als eerste geslacht zijn. De af-
zetmarkt voor vlees daarentegen is met een
percentage van 111% oververzadigd.

De UEVP heeft een resolutie opgesteld waarin
zij het gebruik van hortnomen als groeibevor-
deraars afwijzen, in tegenstelling tot de
FEVIR, die het gebruik van zowel de natuur-
lijke als de synthetische hormonen voorstaat,
alsmede een vrije toepassing daarvan. De FVE
besluit haar eerder ingenomen standpunt het
gebruik van natuurlijke hormonen aanvaard-
baar te vinden, mits deze door een dierenarts
worden toegediend, te handhaven. De FVE is
zich daarbij bewust dat het gebruik van hor-
momen als groeibevorderaars in veel lidstaten
nog is verboden, dat de controle op het ge-
bruik van natuurlijke hormomen verre van

eenvoudig is en dat de eis dat deze door een
dierenarts moeten worden toegediend zodanig
kostenverhogend kan werken, dat de toepas-
sing nauwelijks rendabel zal blijken te zijn en
waarschijnlijk druk op de Overheden zal
worden uitgeoefend om de toepassing door
lekenkrachten i.c. de veehouder zelf toe te
staan.

Professor Steel-Bodger (UK), voorzitter van
de werkgroep Antibiotica, geeft aan dat het
eerder door de werkgroep ingenomen stand-
punt dat geneesmiddelen welke niet zijn toege-
laten voor humaan gebruik ook niet veterinair
gebruikt zouden moeten worden, te idealis-
tisch is en in de praktijk niet haalbaar ge-
bleken. Hij stelt voor dit standpunt te verla-
ten.

Verder deelt Steel-Bodger meer, dat het ge-
bruik van trenbolone en zeranol in Amerika
door de FDA is toegestaan met de kantteke-
ning, dat een wachtperiode in acht moet
worden genomen. Het spijt hem dat de dier-
geneesmiddelen-commissie van de Europese
Gemeenschap niet zoveel competentie aan de
dag weet te leggen als de FDA in Amerika.

Met betrekking tot antibiotica in gemedici-
neerd voer wijst hij nog eens op het feit, dat
onderzoek heeft uitgewezen dat als dit voer
gepelleteerd wordt en penicilline is gebruikt,
80% van de werkzame stof wordt vernietigd.

De voorzitter, collega Hagenloeher, infor-
meert de vergadering dat het belangrijkste
punt van de laatste vergadering van het Raad-
gevend Comité de concept-richtlijn was voor
de harmonisatie van de kosten van de vlees-
keuring en sanitaire controle van de slachthui-
zen. De reden voor deze voorziene richtlijn is
gelegen in het feit, dat de handel cn de indus-
trie van de lidstaten klagen over de verschillen
in de kosten van de vleeskeuring daar dezc een
ongelijke concurrentiepositie binnen de lidsta-
ten veroorzaken. De Raad van Ministers heeft
zich voorgenomen tot een unifortne aanpak
van de problematiek van de vleeskeuring te
komen. In het kader hiervan heeft de Euro-
pese Commissie een onderzoek ingesteld wat
heeft aangetoond, dat er tussen de huidige re-
gelingen verschillen tot 100% voorkomen, In
de meerderheid van de gevallen worden de
kosten echter geheel of gedeeltelijk gedekt
door de slacht- en keurlonen. Dc Europese

Commissie is van mening dat het geen oplos-
sing is om alle keuringskosten door de Over-
heid te laten overnemen. Om deze kosten aan
de Staatsuitgaven toe te voegen zou niet rea-
listisch zijn. Bij het zoeken van een oplossing
gaat men uit van de volgende principes;

— Een ongelijke concurrentiepositie voor de
handel tussen dc lidstaten moet vermeden
worden door het scheppen van vergelijkbare
condities in de verschillende lidstaten.

— De kosten voor binnenlands gebruik moe-
ten zo weinig mogelijk verschillen van de kos-
ten voor de export naar de overige lidstaten.

— De Overheid moet noch de kosten voor de
vleeskeuring, noch de kosten voor de sanitaire
controle overnemen.

— De kosten verbonden aan de vleeskeuring
moeten worden gedragen door diegenen op
wiens verzoek het slachten plaatsvindt.

Dc discussie binnen het Raadgevend Veteri-
nair Comité hierover is nog niet afgerond. De
voorzitter uitte zijn zorg dat als de keurings-
kosten in de verschillende lidstaten geharmo-
niseerd zouden worden, dit in een aantal
lidstaten aanzienlijke teruggang in het in-
komen van de dierenartsen die de keuring uit-
voeren, zou kunnen betekenen. Men is dan
ook nog niet zover dat een beslissing reeds g.
nomen kan worden. Alle aspecten zullen eerst
bestudeerd en met dc Commissie besproken
moeten worden.

Dc Werkgroep wordt voorgezeten door col-
lega Rupprecht (BRD). De Werkgroep houdt
zich bezig met een voorstel van het Europese
Parlement voor cen richtlijn met betrekking
tot de distributie van diergeneesmiddelen. De
Werkgroep is van mening dat alleen een kort
commentaar waarin de voornaamste stand-
punten met betrekking tot de distributie van
diergeneesmiddelen zijn weergegeven, aan dc
Europese Commissie moet worden toege-
stuurd. De Werkgroep is verder van mening
dat het Europese Parlement een aantal doel-
stellingen probeert te combineren; het uit-
schakelen van de illegale handel in dierge-
neesmiddelen, het bewerkstelligen van een
dierlijke produktie tegen een lagere prijs en de
bescherming van de volksgezondheid. De
Werkgroep stelt zich op het standpunt, dat
I voor de toepassing van diergeneesmiddelen
een goed gefundeerde pathologische, pharma-
ceutische en toxicologische kennis noodzake-
lijk is cn dat de verkoop van diergenees-
middelen beperkt moet blijven tot de
apotheker cn de dierenarts en dat de introduk-
tie van de mogelijkheid van een vrije distribu-
tie van diergeneesmiddelen de gezondheid van
de veestapel niet zal bevorderen daar alleen
een professionele toepassing van genees-
middelen tot resultaat zal leiden. De Werk-
groep stelt voor de volgende standpunten aan
de Europese Commissie kenbaar te maken;

1. Het is noodzakelijk voor antibiotica, sul-
phonamides, vaccins, hormomen en antipara-
sitica, maar ook voor andere produkten welke
alleen op recept te verkrijgen zijn, inclusief
hun grondstoffen tot een harmonisatie van de
wetgeving in de Europese Gemeenschap met
betrekking tot de verkoop van deze produkten
te komen.

2. Voor de produkten welke alleen op recept,
te verkrijgen zijn, wordt het noodzakelijk
geoordeeld dat hiervan een administratie
vanaf producent via dierenarts of apotheker
tot aan de gebruiker wordt bijgehouden.
Ditzelfde geldt voor het gemedicineerd voer.

3. De dierenartsen moeten vrij zijn in hun
keuze van dc diergeneesmiddelen. Alleen in
die gevallen dat het de produktie van dieren
ten behoeve van produkten van dierlijke oor-
sprong betreft, moet het voor een Overheid op
grond van zwaarwegende argumenten moge-
lijk zijn dc vrije diergeneesmiddelenkeuze van
de dierenarts tc beperken.

De hoeveelheid geneesmiddelen die wordt ver-
strekt of voorgeschreven mag niet groter zijn
dan vanuit diergeneeskundig oogpunt voor de
betreffende veestapel noodzakelijk. Dit geldt
zowel voor dc therapeutische als voor dc pro-
filactische doseringen.

4. Het meenemen van diergeneesmiddelen
moet in die gevallen dat er bij de uitoefening
van de praktijk sprake is van grensoverschrij-
dend werken zodanig worden geregeld, dat de
normale beroepsuitoefening mogelijk is.

Het Nederlandse dierenpaspoort zal aan alle
Overheden van de lidstaten worden aange-
boden met verzoek om commentaar. Aan de
Europese Commissie zal tegelijkertijd het ver-
zoek uitgaan om stappen te ondernemen om
te komen tot een richtlijn ten behoeve van ecn
uniform paspoort voor het grensoverschrij-
dend vervoer van honden, katten en paarden.

Op 20 maart 1985 werd aan dc Staatssecreta-
ris van Landbouw en Visserij, de heer A.
Ploeg, door prof. dr. P. Zwart, het boek
\'Krankheilen der Heimliere\' aangeboden.
Prof. dr. P. Zwart van de vakgroep Pathologie
vormde met dr. K. Gabrisch dc eindredaktie
van het in de Duitse taal geschreven handboek
over allerlei bijzondere huisdieren. Het begrip
\'Hcimtiere\' omvat al die diersoorten die in
huis en hof gehouden worden, met uitzonde-
ring van de 16 soorten klassieke huisdieren.
Het boek handelt dan ook over de ziekten van
papegaai-achtigen, zangvogels, sierduiven en -
hoenders, schildpadden, slangen, hagedissen,
kikkers en tenslotte ook sierwatervissen.
De samenstellers hebben een aantal erkende
autoriteiten op diverse gebieden als auteurs
aangetrokken. Sinds mensenheugenis heeft de
mens dieren gehouden. Pas in dc laatste 25
jaar, is ook hun geneeskunde met rasse
schreden vooruitgegaan. Echter, verant-
woorde literatuur over ziekten van konijnen,
knaagdieren, amfibieën of vissen is zeldzaam.
Dit boek is daarom het eerste overzichtswerk
omtrent deze diersoorten.
De behoefte aan diergeneeskundige hulp voor
kleine gezelschapsdieren is snel gegroeid.
Aan de dierenartsen worden nieuwe en hoge
eisen gesteld om dieren te behandelen die tot
nog toe niet onder de patiënten voorkwamen.
De eigenaren verwachten terecht dat hun die-
renarts een brede en diepgaande kennis heeft
van de diersoorten, van hun eigenschappen,
voeding en verzorging en vooral van ziekten
en behandeling daarvan. Onder de huidige
dierenartsen bestaat veel belangstelling voor
de geneeskunde van bijzondere dieren. Mede
doordat tijdens de opleiding slechts weinig tijd
beschikbaar is voor onderwijs over de vele fa-
cetten, diende de kennis nadien op niveau ge-
bracht te worden.

Kennis en ervaring waren deels in vele afzon-
derlijke publikaties vastgelegd, die voor de
praktizerende dierenartsen slechts moeizaam
toegankelijk waren.

Per diersoort of groep van dieren worden er
korte karakteristieken gegeven over de biolo-
gische eigenschappen, anatomische en fysiolo-
gische bijzonderheden. De manier van dieren
houden en de fouten die daarbij gemaakt

kunnen worden, zijn telkens aan de orde ge-
steld. Uitgebreid wordt ingegaan op dc ziekte-
kundige aspecten en de geneeskundige behan-
deling.

Het Hoofdbestuur heeft gemeend aan dc ver-
schijning van dit boekwerk niet onopgemerkt
voorbij te moeten gaan. Ook vanaf deze plaats
wil het prof. dr. P. Zwart en dr. K. Gabrisch
van harte met dit bijzondere werk feliciteren.
Ter gelegenheid van de feestelijke uitreiking
hield prof. Zwart tot dc staatssecretaris van
Landbouw cn Visserij, de heer A. Ploeg, de
volgende toespraak:

De voorzitter van de Vakgroep, collega Gruys
heeft zijn dank, dat wij u hier mogen verwel-
komen reeds tot uitdrukking gebracht. Deze
dank geldt ook voor collega Gabrisch, de ver-
tegenwoordigers van Schiütersche Verlag, dc
heren BeierI en Schmidt en zeker in het bij-
zonder voor mij persoonlijk. Wij zijn u zeer
erkentelijk.

Het is bekend, dat regeringspersonen in Den
Haag op hun werkplek herhaaldelijk informa-
tie ontvangen van groepen die iets bepaalds
willen bereiken, doch dat informatie over dat-
gene wat in hel veld gedaan wordl slechts
mondjesmaat doordringt. Dat u zich, zoals uil
dit bezoek blijkt, ter plekke gaat oriënteren
waarderen wij bijzonder.
Wat is er gedaan? Sinds haar oprichting in
1956 heeft een kleine groep mensen, in om-
vang variërend tussen 2 cn 5 personen cn
thans al weer langere lijd 3 wetenschappelijke
medewerkers, gesteund door een veelal iels
kleiner aantal overige medewerkers, hel vak-
gebied van wat hier plaatselijk genoemd wordt
\'de Bijzondere Dieren\' binnen de vakgroep
Pathologie tot ontwikkeling gebracht. Zij
heeft dit gedaan op verschillende niveaus. Ten
eerste op wetenschappelijk niveau doordat een
viertal promoties werd begeleid, doordat in 29
jaar 218 publikaties uit deze groep voort-
kwamen. Ten tweede op nationaal cn interna-
tionaal niveau door het geven van weten-
schappelijke voordrachten (dc laatste jaren
ongeveer 8 per jaar). Ten derde landelijk ten
behoeve van dierenartsen en eigenaren van
dieren door per jaar ongeveer 1500 dieren tc
onderzoeken op ziekte en doodsoorzaak, als-
mede door jaarlijks ongeveer 400 dieren op
spreekuren tc behandelen. Ten vierde worden
regelmatig voorlichtingsavonden verzorgd
voor Nederlandse dierenartsen en voor lief-
hebbers in verenigingsverband. Ten vijfde
wordt in toenemende male onderwijs gegeven.

zodanig dat volgens recente berekeningen de
hoeveelheid onderwijs en patiëntenzorg, goed
is voor 3\'/, WP. U kunt zich voorstellen dat ik
dankbaar ben voor de inzet van dc medewer-
kers. Om even naar de toekomst tc kijken, is
het als ccn positieve ontwikkeling tc waarde-
ren. dat bij het tot stand komen van de twcc-
l\'asenstructuur het onderwijs in de ziektekunde
van \'Bijzondere Dieren\' in het officiële cur-
riculum is opgenomen en dat de verdere ont-
wikkeling van dc klinische aspecten van het
vakgebied bijzondere aandacht heeft ge-
kregen. Wij danken het Faculteitsbestuur voor
het in ons gestelde vertrouwen en hopen dat,
ondanks de thans wat moeizame bespre-
kingen. een positieve ontwikkeling kan
worden gerealiseerd.

Wat betekenen de verrichte werkzaamheden
wanneer wij ze afzetten tegen de omvang van
dc lienicbberij van het houden van kleinere
gezelschapsdieren? Het is moeilijk om getallen
tc geven over het aantal mensen dat dieren
houdt. Daarom tenminste enkele cijfers, na-
melijk van hel aantal georganiseerde liefheb-
bers.

Ned. postduivenhouders organisatie ± 50.000
Ned. Bond van Vogellielliebbers ± 50.000

Het aantal niet georganiseerde liefhebbers zal
tenminste het dubbele daarvan zijn, zodat in
totaal waarschijnlijk meer dan 350.()()() per-
sonen vele soorten en vormen van cavia\'s, ko-
nijnen, sierduiven, sierhoendcrs, volicrevogels,
reptielen, amfibieën en vissen houden. Allen
geëngageerde mensen die vreugde en levens-
vervulling, wat verrijking van hun ervaringen,
en hun kcnni.s cn gevoelswereld ervaren. Dc
Afdeling kan slechts ccn klein deel van de
problemen die zich bij zo\'n grote groep dieren
voordoen behandelen, zodat spreiding van de
kennis over dierenartsen noodzakelijk is.
De genoemde dieren worden veelal in kleine
groepen gehouden, waardoor een welzijnspro-
blcmatiek, zoals we die kennen uit dc bio-in-
dustric, zich hierbij niet of nauwelijks voor-
doet. Wetende dat er een wet op het welzijn
van dieren in voorbereiding is, kunnen wij ons
in de periferie afvragen hoe deze wet zal
worden ingevuld. Naar ik meen kunnen daar-
aan twee fundamentele aspecten ten grondslag
liggen. Enerzijds is er de zorg voor het indi-
viduele dier, waarvoor zodanige omstan-
digheden gccreëcrd moeten worden dat zijn
welzijn zo goed mogelijk gewaarborgd is.
Daarbij zijn vooral aspecten van het kennisni-
veau van alle betrokkenen, namelijk van eige-
naren en handelaren van belang. Een goede
voorlichting aan het publiek, gegeven door
vakbekwame handelaren is in deze een onmis-
bare schakel.

Anderzijds is er de zorg voor de soort, deze
overkoepelt als het ware de zorg voor het in-
dividu. Wij zien dat een toenemend aantal
soorten in hun voortbestaan in de natuur be-
dreigd wordt. Het zou ons inziens van een
beperkt verantwoordelijkheidsgevoel getuigen
deze diersoorten daar te laten uitsterven. De
Afdeling Bijzondere Dieren acht het een cul-
turele en morele verplichting om datgene te
helpen behouden wat door menselijk handelen
en veelal door menselijk opportunisme in de
natuur verloren dreigt te gaan. Ik meen dat,
vooral ten aanzien van de vele kleinere dier-
soorten, zonder medewerkers van dieren-
tuinen en biologen tekort te doen, de lief-
hebber met zijn speciale gaven cn interessen
een belangrijke bijdrage kan leveren in het zo-
danig vergroten van de kennis dat een aantal
diersoorten daardoor in gevangenschap in
stand gehouden kan worden. Thans reeds zijn
cr diersoorten bekend waarvan dc aantallen in
gevangenschap, die van de meldingen uit het
wild overtreffen. Het lijkt mij goed indien de wet
op het welzijn van dieren zo geformuleerd
wordt, dat zij tevens kan bijdragen tot het
welzijn van dicr500r/i?« door ze in stand te
helpen houden, f^aarin zal de licniebber een
belangrijke, hem rechtens toekomende taak
kunnen worden toebedeeld. Slechts op die
wijze kunnen doorslaggevende bijdragen van
de licOiebbers tot de wetenschap veilig gesteld
worden. Het zou jammer zijn, indien een dier-
soort zou uitsterven zonder dat ook maar een
poging was gedaan hem in gevangenschap
voort te planten. Het lijkt mij dat de wet een
constructieve bijdrage zou kunnen leveren tot
de twee genoemde belangen van elke dicrspc-
cies.

Terugkomend op het Handboek \'Krankheiten
der Mcitnticre\'. Het boek is door collega Ga-
brisch en mij geconcipieerd als een praktische
handleiding, een hulp voor de dierenarts,
waardoor deze beter zal kunnen voldoen aan
de eisen die aan hem worden gesteld. Moge
het voor u mede een teken zijn dat de dierge-
neeskunde in Utrecht zich snel en maatschap-
pelijk relevant ontwikkelt.
Wij hopen dat het tevens een bewijs mag zijn
van de betrokkenheid van de Faculteit en

meer in het bijzonder, binnen de Vakgroep
Pathologie van de Afdeling Ziektekunde Bij-
zondere Dieren, bij vele aspeeten van gezond-
heid en welzijn van bijzondere gezelschapsdie-
ren.

Excellentie, in deze context stel ik het, mede
namens collega dr, Gabrisch en Schiütersche
Verlag, op prijs het boek \'Krankheiten der
Heimtiere\' aan u te mogen overhandigen,\'

In zijn dankwoord vermeldde Staatssecretaris
A. Ploeg dat er steeds meer eisen aan de ken-
nis van de dierenartsen worden gesteld, dat de
opleidingsmogelijkheden aan de Faculteit met
betrekking tot Bijzondere Dieren nog gering
zijn en dat zijn suggestie was een Nederlandse
gepopulariseerde versie van het boek uit te
brengen.

Voorts ging hij in op het welzijn van dieren,
waarbij hij meedeelde van de licht kritische
ondertoon van het gesprokene goede nota te
hebben genomen en dat bij de uitwerking van
de wet zou blijken, dat er een grote mate van
overeenstemming was met het naar voren ge-
brachte,

Bovenstaande is het thema van de jaarlijkse
bijeenkomst van dierenartsen verbonden aan
een asiel, die gehouden zal worden op woens-
dag 15 mei 1985 in een van de zalen van het
vergadercentrum Hoog Brabant te Utrecht.
De bijeenkomst wordt door de Werkgroep
Asieldierenartsen, waarin naast vertegen-
woordigers van de KNMvD ook leden van de
Centrale Asiel Raad van de NVtBvD zitting
hebben, georganiseerd en geeft de mogelijk-
heid problemen, waarmee de asieldierenartsen
geconfronteerd worden, gemeenschappelijk te
bespreken.

De procedure bij het opnemen en herplaatsen
van de aan het asiel aangeboden honden en
katten, wordt door twee asieldierenartsen, te

weten collega H. J. A. .1. Heuthorst en collega
G. te Winkel, ter discussie gesteld. De lezing
zal worden gehouden in de vorm van een tien-
tal vragen, welke bij toerbeurt zullen worden
beantwoord. Vervolgens zal collega K. Crama
als eerste een reactie als prakticus niet-asiel-
dierenarts op de beantwoording van de vragen
geven.

Het programma voor woensdag 15 mei a.s.
ziet er als volgt uit:
13.45 Ontvangst met koffie of thee.
14,00 Opening en introduktie sprekers door

G. Rakhorst,
14.05 Lezing aan de hand van tevoren opge-
stelde vragen door G. te Winkel en H.
J. A. J. Heuthorst.
14.45 Lezing van collega K. Crama, niet ver-
bonden aan een asiel, maar in de prak-
tijk regelmatig met dieren uit het asiel
geconfronteerd.
15,00 Pauze. Hierin zal naast koffie en thee

reeds een drankje gereed staan.
15,30 Panel-discussie. In het panel hebben
zitting: G, Rakhorst, G. te Winkel, H.
J. A, .1. Heuthorst en K. Crama.
16.30 Sluiting. Gelegenheid tot hel drinken
van een borrel en het voeren van in-
formeel overleg tot 18.00 uur.
Wij hopen dat zoveel mogelijk dierenartsen
verbonden aan een asiel op deze bijeenkomst
aanwezig zullen zijn. Ook dierenartsen die niet
verbonden zijn aan een asiel zijn van harte
welkom.

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO Secretariaat, tel. 070-7931.37.

Enthousiaste dierenarts, 31 jaar, gehuwd, met 6 jaar ervaring in binnen- en
buitenland (spreekt vloeiend Frans, Engels en Duits), is geïnteresseerd in
associatie met, of overname van een

in de zóne Den Haag-Arnhem. Eventueel na een inwerkperiode als assistent.
Brieven onder nummer 1 6/85 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Voor het lidmaatschap van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Hoeve. Mevr. A. E. van; 19X5; .1581 TR Utrecht. Beekstraat 2 bis A.
Lans, .1. V. H.; 1985; 1015 .IS Amsterdam, Goudsbloemstraat 96 D.
Meehé, P. P. van der; 1985; 2726 KG Zoetermeer, Carmenschouw 13.
Niel. Mevr. M. H. F. van; 1985; 3572 EK Utreeht, Gildstraat 45.
Wette, E. C. van; 1984; 7334 AC Apeldoorn, Arnhemseweg 416.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen;

Baks. Mevr. M.; 1984; 3523 EB Utrecht, Smaragdpicin 37.
Garretsen. .1. W.; 1979; 3571 GC Utrecht, Prof. Wentlaan 20.
Linden. H. T. M. van der; 1984; 3067 DD Rotterdam, Koldingdreef 47.
Mirck. Dr. M. H.; 1972; U-1980; 3434 JC Nieuwegein, Anemoonstraat 36.
Mosel. Mevr. M. van; 1984; 3438 XA Nieuwegein, Mahlersingel 23.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoot~dbestuur aangenomen:

H. P. Braam, Chopinlaan 123, 4384 KX Vlissingen.
G. J. Ubbink, W. de Zwijgerlaan 56, 3583 HD Utrecht.

(afwezig) 30 jaar op 18 april 1985
(afwezig) 25 jaar op 26 april 1985
(afwezig) 30 jaar op 9 mei 1985
(afwezig) 30 jaar op 12 mei 1985
(afwezig) 35 jaar op 12 mei 1985
(afwezig) 30 jaar op 15 mei 1985
(afwezig) 30 jaar op 15 mei 1985

Voor het Dierenartsexamen slaagden:
d.d. 28 februari 1985
Geslaagd \'Cum I.audc\':
Mevr. M. H. F. van Niel
(ieslaagd:

Mevr. Y. M. A. Hoekstra
Mevr. A. E. van Hoeve
Mevr. J. M. 11. Knops
B. M. Koldeweij

Baks. Mevr. M.: 1984; 3523 EB Utrecht, Sma-
ragdplein 37; tel. 030-521537; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

*Roer. //. N. de: 1983; 7904 HJ Hoogeveen,
Helios 122; tel. 05280-76521; wnd. d.

Roersma. ./. W..\' 1981 ; 1841 H H Stompetoren,
Menningweerweg 3; tel. 02203-385; p., ass. bij S.
D. Blanksma, H. B. Nienhuis en L. C. Pillc.
Bruins. l\\ J.: 1943; Oss; r.d.; R.O.N.
Cysouw. C. J.: 1961; Moordrecht; tel. 01827-
2997 (privé), 070-793104 (bur.); i. V.D.
*Dwars. W. 11: 1969; Utrecht; p.
Eijhens. Th. K. A.: 1976; 4835 Rietberg 3-Mast-
holtc (B.R.D.), Am Hanebrink 5; tel. 09-49-
2944-2420; p.

*F.lzen. G. B. M. van den: 1985; 3583 SL Utrecht,
P. Potterstraat 15; tel. 030-518498; wnd. d.
*l-ranssen. T. P. F.: 1985; 3513 BT Utrecht, Sin-
geldwarsstraat 34 bis; tel. 030-321729; d.
Garret.sen../. W.: 1979; 3571 GC Utrccht, Prof.
Wentlaan 20; tel. 0.30-731420 (privé), 531251
(bur.); wet. medew. R.U. (F.d.G., vkgr. Radio-
logie) (toevoegen als lid).
Graaf. Dr. C. de: 1918; U-1925; 3582 KV
Utrecht, Burg. F. Andrealaan 100, kr. 33; tel.
030-510195.

Groenland. G. J. van: 1979; Vierlingsbeek; tel.
04781-1542 (privé), 04786-344 (bur.); d. afd.
Varkcnsonderz. centr. \'Nieuw Dalland\'.
»Hamhuis. D.: 1985; 3702 VK Zeist, Rozen-
straat 9; tel. 0.3404-20151; wnd. d.

22! Heijmans. J. F.: 1984; 5711 PV Somcren, Hoy-
serstraat 4; tel. 04926-1762 (privé), 04937-2888
(prakt.); p., ass. bij L. P. M. v. d. Brand, dr. A.
de Kriiif. M. M. F. H. van Kuijk, R. .1. M. L.
Raymakers, C. Sielsma en J. A. Westerbeek.

225 \'Hoeve. Mevr. A. E. van: 1985; 3581 TR Utrecht.
Beekstraat 2 bis A; tel. 030-521056; wnd. d.

233 Kaandorp. ./.; 1979; Tilburg; tel. 013-431250,
367641 (privé), 554131,554132, 366258 (prakt.);
p., H-D., kl. huisd., geass. met H. U. Dijk, C.
van Pinxteren en H. Fl. J. M. Timmermans.

236 Kleinjan. S. J.: 1977; Utrecht; tel. 030-523386
(privé), 310986 (prakt.); p., geass. met N. H.
Lieben (assoc. met W. B. Dwars beëindigd).

236 Klink. Mevr. K. H.: 1984; 7037 DD Beek (gem.
Bergh), Zuidermarkweg IA; tel. 08363-1198;
wnd. d.

238 \'Knops. Mevr. J. M. H.: 1985; 6861 CD Ooster-
beek, Cronjéweg 13; tel. 085-332774; wnd. d.

238 \'Koldeweij. B. M.: 1985; 3511 EV Utrecht, Ster-
renhof 10 bis; tel. 030-315371; wnd. d.

243 Lammers. J. C. H.: 1980; 5625 VT Eindhoven,
Hulstbosakker 36; tel. 040-413360; d.

245 Liehen. N. H.: 1971; Utrecht; p.. H.f;., geass.
met S. J. Kleinjan (assoc. met W. B. Dwars
beëindigd).

245 Linden. H. T. M. van der: 1984; 3067 DD Rot-
terdam, Koldingdreef 47; tel. 010-554466; p.,
ass, bij J.G.Hemmink.J.J.G. Rosegaar, G. .L
Veldhorst en W. .1. H. Verstraaten (toevoegen
als lid).

246 \'Loenen. H. W. M. van: 1985; 3512 XB Utreeht.
Agnietenstraat 10; tel. 030-316293; wnd. d.

25! \'Meurs. Mevr. E. A. van: 1975; 3605 HH Maars-
senbroek, Zebraspoor 571; tel. 03465-66775;
wnd. d.

251 Mirek. Dr. M. H.: 1972; U-1980; 3434 .IC Nieu-
wegein. Anemoonstraat 36; tel. 03402-63485
(privé). 030-5.34305 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.d.D., vkgr. Pathologie) (toevoegen als lid).

252 Mosel. Mevr. M. van: 1984; 3438 XA Nieuwe-
gein. Mahlersingel 23; tel. 0.3402-37132; d. (toe-
voegen als lid).

26! Pluimers. F H.: 1968; 2593 BL \'s-Gravenhage,
Laan van Nieuw Oost Indië 83; tel. 070-832360
(privé), 793443 (bur,); adj. dir. R.V.V.

269 \'Sehols. H.: 1979; 9161 CK Hollum-Ameland.
Pietje Miedeweg 8; tel. 05191 -4462; p., ass, bij T.
Feenstra.

281 \'Veer. T: 1985; 1722 XC Zuid Scharwoudc,
Lindenlaan .30; tel. 02260-7905; d.

289 Weeda. J. Th.: 1980; 5708 GH Stiphout. Dorps-
straat 6; tel. 04920-46617 (privé), 33808 (prakt.);
p,, ass. bij H. J. M. H. Duijsens, S. H. Ouwer-
kerk cn .). L. M. Regouin.

291 \'PVette. E. C. van: 1984; 7334 AC Apeldoorn,
Arnhemseweg 416; tel. 055-414060 (privé),
083.34-1007 (prakt.); wnd. d.

292 Wijlens. H. 11. J.: 1978; 1013 SW Amsterdam.
Spaarndammerstraat 24 A; tel. 020-860486
(privé), 826819 (prakt.); p., geass. met S. J. C.
M. Peeters.

\'Wij maken ons ernstig zorgen over de
groeiende belangstelling voor de hengelsport
op zee. Met name het takelen, de landings-
haak en het vaak ondeskundig doden van vis-
sen voor consumptie veroorzaken veel dieren-
leed\'.

Dit zegt dc Nederlandse Vereniging tot Be-
scherming van Dieren in verband met dc hen-
gelsporttentoonstclling Visma Ahoy\'85 in
Rotterdam. Zij vindt dat de overheid als recht-
hebbende op het visrecht primair verant-
woordelijk is voor het lot van de bejaagde vis
en daarom op korte termijn ethisch gerichte
voorlichting moet geven.
Staatssecretaris Ploeg (Landbouw en Visserij)
beschouwt de hengelsport als een \'rnaatschap-
pelijk aanvaard verschijnsel\'. De Dierenbe-
scherming deelt deze mening niet. Door het
vele leed dat door onwetendheid, onverschil-
ligheid of ruw gedrag onnodig aan vissen
wordt toegebracht, ziet zij de hengelsport in
haar huidige omvang meer als een \'maat-
schappelijk probleem\'.
Veel onnodig lijden wordt volgens de vereni-
ging onder meer veroorzaakt door gebroken
lijnen, geslikte haken, het lang afmatten, het
ruw onthaken, het opsluiten in lecfnetten en
het gebruik van levende aasvissen.

De kwaliteit van het colostrum in relatie tot
neonatale diarree bij kalveren tengevolge van
enteropathogene Escherichia coif

The Relationship Between the Quality of the Colostrum and Neonatal Diarrhoea
Due to Enteropathogenic Escherichia coli in Calves

SAMENVATTING Van de 107 hij het onderzoek betrokken kalveren, vertoonden 41 dieren (38%) in
de eerste levensweek diarree: slechts I van de 41 kalveren met diarree is gestorven. Bij 12 kalveren met
diarree werd E. coli A\'99^ geïsoleerd.

Uit het serologisch onderzoek is gebleken, dat het IgGI- en IgG2-gehalte op de eerste- en de tweede
levensdag bij zowel de kalveren met als de kalveren zonder diarree nagenoeg even hoog was. Met
betrekking tot het IgA- en IgM-gehaite, zijn de verschillen groter.

Tussen de Ig-fracties van het colostrum direct na de geboorte (t — 0), dat verstrekt is aan de kalveren
(later met en zonder diarree), bestaat geen verschil: het IgGI- en IgM-gehaite in het colostrum 24 uur
post partum (t = 24) is significant lager bij de runderen wier kalveren later diarree vertoonden.
In de discussie wordt nader op de betekenis van de bovenstaande resultaten ingegaan.

SUMMARY Of 107 calves studied, forty-one animals (38 per cent) showed diarrhoea during the first
week of life of life: only one of the forty-one calves showing diarrhoea died. E. coli K99" was isolated
from twelve calves.

Serological studies showed that the concentrations of IgG I and IgG 2 on the first and second days of life
were almost equally high in calves with and those without diarrhoea. The differences were more marked
as regards the concentrations of IgA and IgM.

The Ig fractions of the colostrum immediately after parturition (t = 0), which was supplied to the calves
(later, with and without diarrhoea) did not differ: the concentrations of IgG 1 and IgM in the colostrum
within 24 hours after parturition were significantly lower in those dams, the calves of which
subsequently showed diarrhoea.

al diarree bij kalveren in dc eerste levens-
dagen (40, 43); ook volgens Nederlandse
Escherichia coli behoort tot de normale onderzoekers (26, 27, 35), komen infecties
darmflora bij zowel mens als dier. In een met E. coli K99\'^-stammen vooral voor bij
aantal gevallen kan £■. co//oorzaak zijn van kalveren gedurende de eerste 4-5 levens-
onder andere sepsis, diarree, mastitis, ar- dagen. Deze E. co//-stammen kunnen zich
thritis, cystitis en endometritis. in de dunne darm handhaven, vermeerde-

Sepsis cn diarree ten gevolge van E. coli ren en produceren enterotoxinen; het ziek-
komen voornamelijk bij jonge dieren voor. tebceld wordt wel aangeduid als E. coli^cn-
Bij de mens kunnen bepaalde coli- terotoxicose (de dieren zijn suf, weigeren tc

stammen ook diarree bij volwassenen ver- drinken en hebben waterdunne diarree; de
oorzaken (29). lichaamstemperatuur is weinig of niet ver-

\' Gedeeltelijke samenvatting van een hoofdstuk uit de dissertatie; Colostrum en immuniteit; mogelijke factoren

die de immuunstatus van het jonge kalf beïnvloeden.
^ Dr. J. .1. Geene, Dierenartsenpraktijk, Noordstraat 20, 5446 RB Wanroij.

Infecties met rotavirus geven op latere leef-
tijd aanleiding tot diarree (19, 25, 46).
Moerman e.a. (26) konden een enkele keer
reeds vanaf de tweede levensdag bij kalve-
ren met diarree het rota- en coronavirus uit
de faeccs isoleren.

Infecties met coronavirus treden, evenals
rotavirus-infccties, vooral op vanaf de 5e
a 6e dag tot 2 ä 3 weken post partum (8,9).
Uitgaande van de opvatting van Neder-
landse onderzoekers (26, 27, 35) dat E. coli-
enterotoxicose vooral in dc eerste levens-
dagen optreedt, zullen virale infecties in dit
gedeelte van het onderzoek verder buiten
beschouwing worden gelaten.
E. coli K99\'-stammcn vermeerderen zich
in de dunne darm en produceren daar to-
xinen. Om zich in de darm te kunnen
handhaven zijn dezc bacteriespecies in het
bezit van fimbriae, die de bacteriën het
vermogen geven tot \'hechting\' (adhesie)
aan de darmwand. In of op de membraan
van de microvilli zijn zogenaamde recepto-
ren aanwezig voor deze aanhechtingsorga-
nellen van de E. coli K99\'-stammen.
Morris e.a. (30) hebben aangetoond, dat bij
bepaalde K99-posilieve stammen nog een
tweede adhesie-factor vóórkomt. Deze ad-
hesic-factor F41 zou op grond van immu-
no-electroforetisch onderzoek verschillen
vertonen ten aanzien van het K99-antigeen.
In een latere studie vonden Morris e.a. (31)
dat F4I niet steeds gecombineerd met alle
K99-positicvc E-coli\'s vóórkomt.
Zowel de produktie van enterotoxinen als
de aanwezigheid van een adhesie-factor
wordt door ccn plasmide gecodeerd (6).
Infecties met enteropathogene E. co//vin-
den langs orale weg plaats (10, 11). Bij pas-
geboren kalveren bereiken E. coli K99\'-
stammcn de dunne darm cn \'hechten\' zich
ter plaatse aan dc brushborder van het
darmepitheel. Deze adhesie van de bacte-
riën aan dc darmwand begint in het ileum
cn het laatste gedeelte van het jejunum en
breidt zich vervolgens uit tot in het meer
naar voren gelegen gedeelte, waardoor
soms wel ^^ deel van de darm wordt aange-
tast (33). De snelheid, waarmee de koloni-
satie van K99\'-stammen optreedt, staat
wellicht in verband met fysiologisch verlo-
pende processen in de darm (41). E. coli\'s
met het K99-antigeen zijn zowel in het
middelste en laatste deel van het jejunum
als in het ileum bij kalveren te vinden (15,
30, 40).

Dankzij deze grotef. ro//-tocname vindt er
eveneens een sterke produktie van hittc-
stabiele (ST) enterotoxinen plaats, met als
gevolg een specifieke stimulering van het
enzym adcnylcyclase in de enterocyten.
Deze stimulering van het enzym adcnylcy-
clase heeft tot gevolg dat het gehalte aan
cyclisch-AMP in de cel stijgt, waardoor de
secretie van wateren electrolytcn naar hel
darmlumen toeneemt; hetgeen kan resulte-
ren in diarree, dehvdratie en uiteindelijk
sterfte (13, 15).

De lokalie van de adhesieplaatsen voor het
specifieke E. fo//-aanhechtingsaniigeen\'is
afhankelijk van E. (:o//-type en diersoort
(38). E. co/Z-stammen bezitten een grote
diversiteit aan antigene determinanten.
Voor de typering zijn de 3 oppervlakte an-
tigenen (O, H en K) erg belangrijk (15, 28).
Alle enlero-pathogene E. ro//-stammen van
bovine oorsprong produceren enterotoxi-
nen (ST) en bezitten het K99-antigcen (15).
De diagnose van een enteropathogene E.
co//-infectie wordt alleen gesteld op grond
van dc aanwezigheid van het K99-antigeen
(15).

In dit gedeelte van het onderzoek wordl
nader ingegaan op het isoleren van E. coli
uit faeces van kalveren met diarree.
De IgGl-, IgG2-, IgA- en IgM-gehaltcs
van de kalveren met diarree worden verge-
leken met de Ig-gchaltes van dc kalveren
zonder diarree cn wel op diverse tijdstippen
post partum.

Verder zal nagegaan worden in hoeverre
het gehalte ten opzichte van de diverse Ig-
klassen in colostrum en matcrnaal scrum
bij runderen, waarvan de kalveren laler
geen diarree kregen, verschilt van die ge-
haltes bij dc runderen waarvan dc nakome-
lingen later wel diarree kregen.

Dc 107 kalveren waren alTionistig van \'al random\'
gekozen bedrijven met uitsluitend MRLI-runderen.
Deze bedrijven vormden met betrekking tot huisves-
ting, voedingen management een vrij unil\'ormegroep.
Het waren alle ligboxenstallen, waar naast maissilage
en voordroogkuil, het krachtvoer volgens de \'norm\'
gevoerd werd. De runderen waren minimaal een jaar

op het bedrijl\' aunwe/ig. Dc kalveren die in dc proef
werden opgenomen, waren afkomstig van tweede-
kalfs koeien in de periode januari tot cn met april.
Uiterlijk binnen 15 minuten na de partus werd ecn
colostrum-en cen bloedmonster genomen. Ecn tweede
colostrummonsterwcrd 24 uur post partum genomen.
Ook van alle kalveren werd direct na dc geboorte ecn
bloedmonster uit de vena jugularis genomen. On-
middellijk daarna werd door dc onderzoeker met be-
hulp van fles en speen aan alle proefkalveren ecn liter
colostrum toegediend. De biestverstrekking op latere
tijdstippen werd aan de eigenaar of verzorger overge-
laten. Er werd genoteerd respectievelijk de hoeveel-
heid colostrum dat ieder kalf per tijdseenheid van 12
uur opname, dc frequentie van toedieningen op welke
manier dat gebeurde.

Van dc kalveren werd respectievelijk op 24.48 en/of 7
dagen en/of 14 dagen post partum nogmaals een
bloedmonster genomen.

Een aantal van de kalveren werd reeds vóór de ze-
vende of veertiende dag verkocht. Bij enkele eige-
naren zijn sommige kalveren de eerste uren bij de
moeder gebleven.

Met de veehouders was afgesproken dat iedere afwi j-
king onmiddellijk gemeld zou worden, zodat een
eventueel klinisch, bacteriologisch of post-mortaal
onderzoek kon plaatsvinden. Alle colostrum- en se-
rummonsters werden zo spoedig mogelijk bij —20° C
geplaatst en bewaard. In al deze monsters is na afslui-
ting van de proef het IgGI-, lgG2-. IgA- en IgM-gc-
halte bepaald.

IgGI en IgA werden geïsoleerd uil colostrum. lgG2
en IgM uit serum. Isolatie van IgGI en lgG2 ge-
schiedde volgens dc door Eey (12) beschreven me-
thode.

IgM werd geïsoleerd uit serum door uitz.oulcn tot 40%
(NHjjjSO,, gelfiltratie over Ultragel ACA 22 in 0,1 m
Tris-Hcl, I m NaCI pH^ 8,0,gevolgddoorgelfiltratic
met de le piek over Sepharose-4B in dezelfde buffer.
De eerste piek hiervan bevat zuiver IgM.
IgA werd gezuiverd uit colostrumserum door uitzou-
ien tot .\'!.3%(NHJ,SO.„gelfiltraticover Ultragcl ACA
22, gevolgd door ion-exchange chromatografie met dc
Ie helft van dc 2e piek over DEAE-ccllulosc mei
stapsgewijze clulicdoor middel van 0,01 m. 0.05 m en
0,1 m phosphaatbuffer pH = 6,3.
De top van dc 3e piek (0,1 m) beval IgA met nog wal
IgGI. Dil kan eventueel nog verder gezuiverd worden
door immuno-adsorplie over CBBr-Sepharo.se 4b
waaraan anti-gamma aniilichamen zijn gekoppeld.

Antisera werden bij konijnen opgewekt. Ongeveer een
maand na intramusculaire cn subcutanc injectie van
de Ig-ffacties (circa 4 mg eiwit per konijn) met com-
pleet E\'reund\'s adjuvans werd \'gcbooslerd\' met de
Ig\'n alleen. Indien bleek dat de antilichaamtiter hoog
genoeg was, werden grotere hoeveelheden bloed (25 a
30 ml) afgenomen. Zonodig werd nogmaals \'geboos-
tcrd\'. Dc antisera werden (sub)klassenspecifiek ge-
maakt door immuno-ad.sorptie over CnBr-Sepharosc
4B, waaraan de Ig\'n waren gekoppeld en waartegen
het serum niet gericht behoort te zijn. De zuiverheid
werd gecontroleerd met behulp van de dubbele im-
munodiffusietechniek volgens Ouchicriony en de
immuno-electroforcse (32).

Kwantitatieve bepaling van immuunglobulinen
Hel Ig-gehalle van de serum- cn mclkmonsters werd
bepaald met de radiale immunodilïusiemcthode van
Mancini (24). Alle mclkmonsters werden van tevoren
afgedraaid gedurende 15 minuten bij 15.000 g. Bij al
deze kwantitatieve bepalingen werd een rcferentiese-
rum (als standaard) in verschillende verdunningen
gehanteerd, flet eiwitgehalte in dc zuivere fracties
werd bepaald door middel van de Lowrv-methode
(23).

Met behulp van een wattenstokdrager (swab) werd
van de daarvoor in aanmerking komende kalveren
(diarree) via het rectum facccs genomen; deze swab
werd op een bloedagarplaat en op briljantgroenfenol-
roodagar uitgestreken. Beide media werden gedu-
rende 24 uur bij 37° C geplaatst. Verdachte/;, coli-ko-
lonics werden separaat afgenomen cn op ecn Dorsel-
medium uitgestreken.

Bij het gestorven kalf werd materiaal uil organen en
uit ecn viertal plaatsen van dc dunne darminhoud op
de bij het faeces-onderzock genoemde platen uitge-
streken. Verdere behandeling vond plaats zoals bij het
faeces-onderzock aangegeven.

De bij dil onderzoek verkregen gegevens zijn verwerkt
met behulp van hel MBDl\' 7 D-programma (Acade-
misch computercentrum. Rijksuniversiteit Utrecht).
De vergelijking van beide groepsgemiddelden is uit-
gevoerd met de Sludcnt-toets, respectievelijk dc toets
van Welch, al naar gelang er geen, respectievelijk wel
een aanwijzing gevonden werd voor een verschil in
spreiding binnen dc groepen.

Tevens werden verschillende correlaties berekend. Dc
significanlie van de Pearson correlatiecocfficièntie
werd op dc gebruikelijke wijze (t-stalistic) onder-
zocht. Alle significantie-toetsen werden tweezijdig (a
-I- 0,05) uitgevoerd.

RESULTATEN
Bacteriologisch onderzoek
Van de 107 kalveren in dit onderdeel van
het onderzoek vertoonden 41 dieren (38%)
in de eerste 14 dagen na de geboorte diar-
ree. Van deze 41 kalveren hebben 2 dieren 4
ä 5 dagen na herstel opnieuw diarree
binnen 14 dagen post parturn gekregen.

Deze bepalingen werden uitgevoerd door de Vakgroep Bacteriologie.
Typering vond plaats door de heer Bijlsma in het RIVM.

Tabel 1. 1\'reqiientieverdeling
naar leeftijd van de kalveren,
waarbij diarree optrad.

De diarree bij de kalveren deed zich vooral
voor in de eerste drie levensdagen (tabel 1).
De sytnptomcn varieerden tussen een ge-
ringe mate van diarree tot waterdunne fae-
ces. De dieren waren iets traag en suf. De
zieke kalveren hadden waterdunne faeces,
weigerden te drinken en konden soms
moeilijk of helemaal niet staan; tevens een
verhoogde ademhaling cn pols, met soms
verhoogde lichaamstemperatuur. Ook een
begin van dehydratie (verminderde turgor)
werd bij enkele dieren vastgesteld. Eén van
de 107 kalveren is 48 uur post partum
gestorven.

Bij zieke kalveren of kalveren met diarree
werd op hel bedrijf de gebruikelijke thera-
pie toegepast. Deze bestond zonodig uit
het parenteraal en/of per os toedienen van
medicijnen, geen melktoediening en elec-
trolytcnoplossing per os, totdat geen diar-
ree meer geconstateerd werd.
Uit drie van de vier lokaties van de dunne
darm van het gestorven kalf, waaruit direct
na de dood bacteriologisch onderzoek is
verricht, kon een reincultuur van E. coli
0I01:K30(A):K99 geïsoleerd worden. Uit
het voorste gedeelte van het jejunum werd
eenf. ro//-typc050: K-geïsoleerd. Uit hart,
milt eh nieren is eveneens een reincultuur
van 0101:K30(A):K99 gekweekt.
Van de faeces van 40 van de 41 kalveren
met diarree is een E. co//-typering uitge-
voerd; bij 29 kalveren zijn E. co//-typen
geïsoleerd zonder K99. Veelvuldig werden
hier E. co//-stammen geïsoleerd als: 078:
080, 0101:K30, 0101 :K39, 08:K59..

Van de 195 onderzochte E. co//-stammen
(uitgezonderd van het gestorven kalQ bic-
ken er 17 (9%) het K99-antigeen te bezit-
ten. Deze 17 enteropathogene E. co//-spe-
cies, afkomstig van 12 kalveren zijn in drie
sero-typen onder te brengen:

De 12 kalveren, waarbij het K99-antigecn
geïsoleerd werd op een leeftijd, die va-
rieerde van de eerste tot de vierde dag post
partum, waren afkomstig van 7 bedrijven.
Slechts 4 van deze kalveren waren eveneens
ziek. Bij 5 andere zieke kalveren (totaal 9
zieke kalveren), werden de volgende E. co-
//-stammcn vastgesteld: driemaal 08:K59;
eenmaal 050:K- en eenmaal 086:K-.

Serologisch onderzoek
In de tabellen 2a, 2b, 2c en 2d worden de
immuunglobulinenklassen weergegeven in
respectievelijk colostrum, maternaal serum
cn kalverserum voor de groep kalveren,
welke geen diarree vertoonden en de groep,
waarbij wel diarree werd waargenomen.
Het IgGI- en IgG2-gehalte in kalverserum
op t = 24 (24 uur post partum) en t = 48 (48
uur post partum) verschilt voor de kalve-
ren met en zonder diarree slechts weinig
(tabel 2a en 2b).

Zoals uit tabel 2c en 2d blijkt, is vooral IgA
en in iets mindere mate IgM bij kalveren
met diarree op t = 48 lager.

Tabel 2a, b.cen d. Het IgG 1-, lgG2-, IgA-en IgM-gehalte in maternaal serum, colostrum en kalverscrum op
diverse tijdstippen post partum, voor de kalveren zonder resp. met diarree (mg/ml).

\'l abel 3a cn b. Het IgGl-, lgG2-. IgA-en IgM-gelialtc in kalverserum 24 uur (3a) en 48 uur (3b) post partum
van dc kalveren zonder diarree en van de kalveren met diarree, waarbij E. co/i K99\' is geïsoleerd (mg/ml).

Uit tabel 2a blijkt verder, dat gemiddeld
genomen het IgGl-gehalte op t = 7 dagen
(7 dagen post partum) van de kalveren met
diarree ten opzichte van de kalveren zonder
diarree vrij constant blijft.
Het IgA- en IgM-gehalte zijn ook iets lager
(tabel 2c en 2d). Met betrekking tot het
IgG2-, IgA- en IgM-gehalte in maternaal
serum op t = O is er geen verschil tussen de
runderen met kalveren, die later wel en
geen diarree hadden (tabel 2b, 2c en 2d).
Opvallend is wel, dat het IgG 1-gehalte van
de runderen, waarvan de kalveren later
diarree kregen, significant lager is (tabel
2a).

Om na tc gaan of aan de kalveren met
diarree colostrum verstrekt is met een lager
Ig-gehalte, werd naar de IgGl-, IgG2-,
IgA- en IgM-gchaltes van het colostrum op
t = O (O uur post partum) gekeken, dat aan
de kalveren verstrekt is, die later wel en
geen diarree kregen (tabel 2a, 2b, 2c en 2d).
Zoals uit deze tabellen blijkt, zijn de ver-
schillen slechts gering. Eventuele grote ver-
schillen zouden eveneens in het Ig-gehalte
in kalverserum op t = 24 en t = 48 terug tc
vinden moeten zijn.

Het IgGl-gehalte in het colostrum op t =
24 van runderen, waarvan de kalveren later
diarree kregen, is lager dan in het colos-
trum van de andere groep runderen (tabel
2a). Met betrekking tot het IgG2-gehalte
op t = 24 zijn er geen verschillen (tabel 2b).

Het IgA- en IgM-gehalte op t = 24 in het
colostrum, dat aan de kalveren versterkt is
die later diarree vertoonden, zijn duidelijk
lager dan in het colostrum dat verstrekt is
aan de kalveren, die geen diarree hebben
gehad (tabel 2c en tabel 2d).

Het IgGl-, IgG2-, IgA- en IgM-gehalte in
het serum van het gestorven kalf op t = 24
was respectievelijk 19,2; 1,98; 0,6 en 1,14
mg/ml; op t = 48 waren deze gehaltes re-
spectievelijk 33,6; 2,5; 0,54 en 1,38 mg/ml;
het IgGl-, lgG2-, IgA- en IgM-gehalte in
colostrum op t = O van de moeder van het
gestorven kalf was respectievelijk 48,0;
3,12; 1,3 en 4.0 mg/ml; in colostrum op t =
24 waren deze gehaltes respectievelijk 21,5;
1,35; 0,56 en 1,2 mg/ml.

In figuur 1 worden de immuunglobulincn-
klassen in colostrum op t = 24 en kalverse-
rum op t = 24, t = 48 en t = 7 dagen
weergegeven vaii de klinisch zieke kalveren
in relatie tot de klinisch gezonde dieren. Uit
figuur 1 blijkt, dat het IgA- en IgM-gehalte
in colostrum t = 24 significant lager zijn (p
<0,05). Dit geldt evcneens voor het IgA- (p
< 0,05) en het IgM-gehalte (p < 0,01) in het
kalverserum op t = 24 en t = 48. Op t = 7
dagen is alleen het IgM-gehalte duidelijk
lager (p< 0,05).

Indien een vergelijking gemaakt zou wor-
den tussen de gehaltes op bovenvermelde
tijdstippen van de zieke kalveren met de

l\'iguur 1. Het IgG I-. lgG2-, IgA- en IgM-gehalte in eolostruni op 24 uur post partum en in kalverserum op 24,
48 uur en 7 dagen post partum van de zieke kalveren (n = 9) in relatie tot de gehaltes in kalverserum van de
gezonde kalveren (n = 80)\'.

\' Gezonde kalveren: kalveren zonder en met diarree die niet ziek zijn geweest. Het gehalte van de gezonde
kalveren is gesteld op 100%.

gehaltes van de kalveren die geen diarree
vertoond hebben, dan zouden de verschil-
len nog groter zijn geweest.
Uit de tabellen 3a en 3b blijkt, dat de gehal-
tes van de kalveren zonder diarree en met
diarree, waaruit K99 is geïsoleerd, slechts
weinig verschillen (n.s.).

Zoals uit de resultaten blijkt, heeft bijna
40% van de kalveren diarree vertoond. Dit
mag als niet gering beschouwd worden.
Daarentegen is het aantal gestorven kalve-
ren minimaal (slechts 1). Bij een inventari-
satie bleek, dat er bedrijven zijn, waar bijna
alle kalveren diarree krijgen en daarnaast
bedrijven, die geen of nauwelijks proble-
men kenden. Ook Moerman (26) heeft deze
ervaringen. Bosma (4) en Kroeze (18) von-
den sterftepercentages van ca 10% en 12%.
Dat bij ons beperkte onderzoek het sterfte-
percentage zo gering is (1 %) kan mede ver-
oorzaakt zijn door het feit, dat betrokken
bedrijven aan een onderzoek meewerkten,
hetgeen gepaard gaat met meer begeleiding,
adequate adviezen en zonodig een snelle
therapie. Ongetwijfeld zal het vroegtijdig
verstrekken van colostrum hier ook een
bijdrage aan hebben geleverd.
Het percentage kalveren met diarree is veel
groter dan door Kroeze (18), namelijk
18%, in Noord-Brabant is gevonden. Dat
onderzoek strekte zich uit van maart 1975-
maart 1976 bij een gemiddelde bedrijfs-
grootte van 50 melkrunderen. Het onder-
havige onderzoek werd uitgevoerd in janua-
ri tot en met april, dus het jaargetijde
waarin een relatief iets groter aantal ge-
boortes plaatsvinden.
Dat infecties tijdens of zeer kort na dc ge-
boorte tot stand komen, is af te lezen uit
tabel 1.

Na het springen van de amnionblaas vindt
de eerste contaminatie van het kalf met
apathogcne en/of pathogene kiemen uit
het milieu plaats (3). Bij moeilijke geboor-
tes zal dc kans groter zijn dat cr tijdens het
geboorteproces eea infectie via neus of
mondholte van het kalf optreedt (2).
De kans op een mogelijke contaminatie
wordt nog vergroot, indien het kalf met de
stalbodem in contact komt; bovendien be-

schikt het kalf normaliter nog over weinig
of geen immuniteit. Bij moeilijke geboor-
tes kan de \'voorsprong\' van deze bacteriën
met enkele uren worden vergroot, door-
dat de colostrumverstrekking relatief ook
iets later plaatsvindt (2),
Het gestorven kalf, dat reeds na een halve
dag diarree vertoonde, was afkomstig van
een rund, dat reeds drie dagen ante partum
colostrum-afvloeiing vertoonde. Het ver-
zamelde colostrum was niet van melk te
onderscheiden en het gehalte aan immuun-
globulinen hierin moet als laag gekwa-
lificeerd worden (14). De hoeveelheid ver-
strekt colostrum kan als voldoende aange-
merkt worden. Wel was dit een bedrijf met
veel diarreeproblemen bij zeer jonge kalve-
ren.

E. coli 0101:K30 (A):K99 werd niet alleen
uit de darminhoud maar ook uit meerdere
organen gekweekt. Of deze bacteriaemie
tijdens de agonie is ontstaan, kon in het
kader van dit onderzoek niet worden vast-
gesteld.

De gevonden E. co//-typen met het K99-an-
tigeen werden reeds eerder in Nederland
geïsoleerd (26, 35).

Uit de resultaten blijkt dat het IgGl- en
IgG2-gehalte van de kalveren met en zon-
der diarree bijna even hoog zijn; hieruit
mag men concluderen dat zowel colostrum-
verstrekking als absorptie van de kalveren
met diarree niet anders zijn geweest dan
van de kalveren zonder diarree (tabel 2a,
tabel 2b). De iets lagere IgA- en IgM-gehal-
tes op i = 48 bij de kalveren met diarree,
worden dus zeer waarschijnlijk niet ver-
oorzaakt door factoren met betrekking
tot colostrumverstrekking.
De zeer sterke daling van het IgA- en IgM-
gchaltc in colostrum op t = O tot t = 24, bij
die moeders waarvan de kalveren later
diarree kregen cn de nauwe correlatie tus-
sen Ig-klassen in het colostrum op t = O cn t
= 24 en de Ig-klasscn in kalvcrserurn op die
tijdstippen (14), maakt dc iets lager IgA-cn
IgM-gehaltes in vergelijking met IgGl en
IgG2 binnen de groep kalveren verklaar-
baar. Uit dc significant lagere IgGl- en
IgA- en IgM-gehaltes in colostrum op t =
24 van die runderen waarvan de nakome-
lingen diarree kregen (tabel 2c en tabel 2d),
kan men concluderen dat deze Ig-klassen
waarschijnlijk toch een belangrijke rol spe-
len in de lokale immuniteit.
Het verzamelen van zoveel mogelijk colos-
trum direct na de geboorte en deze gedu-
rende meerdere dagen in geproportioneer-
de hoeveelheden aan jonge kalveren ver-
strekken, zou van belang kunnen zijn voor
een goede lokale immuniteit.
Dc antilichamcn-activiteit tegen E. co//-en-
terotoxinen zou zich hoofdzakelijk in dc
IgM-fractie bevinden, terwijl IgA en IgG in
dit kader van minder belang zijn (21). Por-
ter e.a. (34) vonden echter gelijke titers aan
antilichamen tegen ro//-enterotoxinen in
zowel IgG, IgA en IgM. Volgens Altman
e.a. (1) zou de antilichamcn-activiteit tegen
het K99-antigccn zich in de IgG- en IgM-
fractie bevinden en niet in dc IgA-fractie.
Naast dc humorale immuniteit zijn spe-
cifieke colostrum-immuunglobulinen lo-
kaal van groot belang om E. co//-cnteroto-
xicose te voorkomen. Deze lokale immuni-
teit zou bepaald worden door van colos-
trum afkomstige IgA (7, 22) en IgGl (5).

Dcentero-mammaire-link, zoals die bij het
varken voor IgA en IgM bestaat (5, 17),
zou er bij het rund voor IgGl zijn (39, 5).
Bovendien bezit het bovine IgGl ongeveer
gelijke weerstand tegen proteolytische en-
zymen als het IgA bij het varken (5).
Het significante verschil tussen het IgA- en
IgM-gchalte op t = 24 en t = 48 van de
zieke kalveren en de gehaltes van de ge-
zonde kalveren, kan er op wijzen dat IgA
cn IgM bij dc bescherming tegen \'ziekte\'
ook een zeer belangrijke rol spelen. Dc in-
fectiedruk, die zeer moeilijk te kwantifice-
ren is, kan naast de (min of meer) specifieke
lokale of humorale immuniteit een rol van
betekenis spelen.

Schmidt e.a. (36) vonden, dat het IgG-,
IgA- en IgM-gchalte op 2 uur post partum
van de kalveren, die later ziek werden, re-
spectievelijk 50%, 50% en 80% van de ge-
haltes waren van de gezonde kalveren. Op
t = 24 waren deze percentages respectieve-
lijk 70, 72 en 84, terwijl op t = 48 voor deze
Ig-klasscn slechts dc helft gevonden werd.
Deze resultaten stemmen redelijk overeen
met dc resultaten in dit onderzoek, uitge-
zonderd met betrekking tot het IgG, hoe-
wel het IgGl-gehalte relatief ook vrij laag
was (fig. I).

Husband e.a. (16) wijzen erop dat de ac-
tieve synthese van immuunglobulinen bij
hypogammaglobulinaemische kalveren bin-
nen één week begint, terwijl bij kalveren
met een hoge Ig-spiegel deze Ig-synthese
pas veel later begint (21). Bij de zieke kalve-
ren met een relatief lage Ig-concentratie
(fig. 1) is op t = 7 dagen relatief reeds een
duidelijke Ig-toename te zien, terwijl bij de
kalveren met diarree met een minder lage
Ig-concentratie op t = 7 dagen nog van een
daling sprake is (tabel 2c en tabel 2d).
Ook Schmidt e.a. (36) vonden vanaf de 7e a
8e dag relatief een duidelijke IgA- en IgM-
toename; voor IgG was dit minder duide-
lijk.

Porter e.a. (34) constateerden bij zieke kal-
veren zelfs vanaf t = 48 relatief een duide-
lijke IgM-toename, hetgeen mede veroor-
zaakt wordt door de korte halfwaardetijd
van IgM (4 dagen).

Wanneer er aan kalveren een E. co//-cnte-
rotoxine werd toegediend, daalde de nor-
male halfwaardetijd van respectievelijk
IgG, IgM cn IgA van respectievelijk 21, 4
en 2,8 dagen naar 11, 3,4 en 2,3 dagen (20).
Uit de gehaltes aan immuunglobulinen-
klassen in maternal serum direct na de par-
tus, zijn intussen de runderen waarvan de
kalveren later respectievelijk geen dan wel
diarree kregen, geen conclusies te trekken.
Opvallend is wel dat IgGI in maternaal
serum van runderen, waarvan dc kalveren
later diarree kregen, significant lager is.
Mogelijk is hier een relatief grotere transfer
van IgGI naar de mammae geweest, het-
geen echter niet tot uiting komt in het
IgG 1-gehalte in colostrum op t = O, hoewel
IgG 1 gemiddeld genomen iets verhoogd is.
Door Gecne (14) is vastgesteld, dat er tus-
sen IgGI in colostrum en maternaal serum
geen enkele correlatie bestaat, daarentegen
wel voor lgG2.

Tussen de kalveren zonder diarree en de
kalveren, waarbij uit de darminhoud E. coli
K99\' is geïsoleerd, bestonden met betrek-
king tot de Ig-klassen op t = 24 en t = 48
geen verschillen (tabellen 3a en 3b); hieruit
kan men concluderen, dat het al of niet
aanwezig zijn van \'specifieke antilichamen\'
in colostrum een belangrijke rol speelt in de
preventie tegen E. co//-cnterotoxicose. Bij
vaccinatie van runderen met een entero-
pathogene E. co//-stam (K99\') werd door

Trainin e.a. (42) vastgesteld, dat de spe-
cifieke antilichamen tegen K99^ voor meer
dan 50% in de IgM-fractic aanwezig waren.
De resterende antilichamen werden alleen
in dc lgGl-kla.sse gevonden. Deze anti-
lichamen geven slechts bescherming tegen
diarree indien ze per os en bovendien ge-
lijktijdig met, of vroeger dan de pathogene
E. co//-stammen, werden toegediend. Bij
vaccinaties tegen rotavirus-infecties beho-
ren de opgewekte antilichamen vooral tot
de IgG-klasse (44).

Geringe hoeveelheden specifieke antilicha-
men in het colostrum kunnen veroorzaakt
worden doordat:

De activiteit van het IgGI in maternaal
serum met betrekking tot het cytotoxisch
effect van granulocyten of monocyten zou
20 maal groter zijn dan van het IgGI in
colostrum of kalverserum (37).
Naast goede hygiëne \'rond de partus\' en
een optimale colostrumvoorziening zoals
uit dit onderzoek blijkt, is volgens Tournut
e.a. (41) en Wilson (45) een goede uierdes-
infectie ook van belang, daar bacteriën uit
het milieu via de uier in het colostrum te-
recht kunnen komen en op deze wijze de
darmtractus van de neonatus kunnen in-
fecteren.

1. .Mtmann, K., Mukkur, T. K. S.: Passive immu-
nisation ofneonatai lambs against infection with
entcropathogenic Eschcrichiii call via C\'olostnmi
of ewes immunised with crude and puril\'ied K99
pih. Res. Vci. Sci. 1982; .1.S; 234-9.

2. liaier, W., Walter, K.. Rüsse. 1.: Über die bactc-
riclle Kontamination des Kalbes während der
Geburt in den ersten Lebensstunden. Tierärzll.
Umschuu 1978; 118-24.

3. Beuche, W., Schulz. I., Schönherr. ll.L Kolos-
trumverabreichung an Kälber unmittelbar nach
der Geburt. Mh. Vei. Med. 1982; 37; 272-4.

4. Bosma, .).; Enkele aspecten van zicktc en sterfte
bij jonge kalveren. Diss. Utrecht, 1984.

5. Bourne, F. J.. Newby,T. J., Evans, P., Morgan,
K.; The immune requirements of the newborn
pig and calf. Ann. Rech. Vel. 1978; 9; 239-44.

6. Burrows. M. R., Sellwood, R., Gibbons, R. A.;
Haemagglutinaling and adhesive proporties as-
sociated with the K99-antigen of bovine strains
of Escherichia coli. ./. Gen. Microbiol. 1976; 96;
269-75.

7. Corley, L. 1).,.Slaley,T. E,, Bii.sli, L. F.,.Jones,E.
W.: Inlluencc ol\' colostrum on transepitliclial
movement of Escherichia co/i 055. J. /)airy Sci.
1977;60:1416-21.

8. Dubourguier, H.C.,Gouet, Ph.,Contrepois, M.,
Mandard, O., Scli\'errer, R., Faporte, J.: Experi-
mental reproduction of diarrhoea in the gnoto-
xenic calf, through the oral administration of
rotavirus, coronavirus and or Escherichia co/i
(entcropathogenic). Observation of the gastro in-
testinal mucous membrane with comprehensive
electronic microscopy. X Congreso mondial de
buiatria, Mexico 1978; 221.

9. Ellens, D. .1., Leeuw, P. W.de: Neonatale diarree
bij kalveren. Tijdschr. Diergenees/cd. 1980; 105:
644-9.

10. Evans, D. G., Silver, R. P., Evans, D. J., Chase,
D. G., Gorbach, S. L.: Plasmid-controlled colo-
nization factor associated with virulence in Esche-
richia co/i enterotoxigenic for humans. Infecl.
Immun. \\915\\ ]2: 656-67.

12. Fey, FL. Pfister, H. H., Messerli, Sturzenegger,
N., Grolimund, F.: Methods of isolation, pu-
rification and quantitation of bovine immuno-
globulins. Zhi. Vei. Med B. 1976; 23: 269-300.

13. Gaastra, W., Graaf, F. K. de: Host-specific fim-
brial adhesions of non-invasive enterotoxigenic
Escherichia co// strains. Microh. Reviews 1982; 46:
129-61.

14. Geene, J. .1.: Colostrum en immuniteit, moge-
lijke factoren die de immuunstatus van het jonge
kalf beïnvloeden. Diss, Utrcht 1984.

15. Gtiincc, P. A. M., .lansen, W. IL, Waterstrom, L,
Sellwood, R.: Escherichia co/i associated with
neonatal diarrhoea in piglets and calves. Currenl
topics in Vet. Med. and An. Sci. 1980; 13: 126-60.

16. Husband. A. .1., Lascelles, A. K.: Antibody re-
sponses to neonatal immunisation in calves. Res.
Vet. Sei. 1975; 18: 201-7.

17. Kortbeek-Jacobs, N.: Maternal immunity and
neonatal infections in swine. Diss. Utrccht 1981.

18. Kroeze, M.: De invloed van diverse bedrijfsfac-
torcn en het seizoen op kalversterfte en kalver-
diarree op melkveebedrijven in Noord-Brabant.
Gezondheidsdienst voor dieren in Noord-Bra-
bant. Vakgroep bedrijfsdiergcneeskunde en bui-
tenpraktijk 1979.

19. Leeuw, P. W. de, Nicuwstadt, A. P. K. M. 1. van.
Balken. J. A. M.. Ellens. D. ,L: Rotavirus infec-
tions in calvcs. 11. Experimental infections with a
Dutch isolate. Tijdschr. Diergeneesl<d. 1977; 102;
515-25.

20. Logan, E. F., Penhalc, W. .1., Jones, R. A.:
Changes in the scrum immunoglobulin levels of
colostrum fed calves during the first 12 weeks
post partum. Res. Vet. Sci. 1973; 14: 394-7.

21. Logan, E. F., Stenhouse, A., Omrod, D. J.: The
role of colostral iminunoglobulins in intestinal
immunity to enteric colibacillosis in the calL
Res. Vet. Sci. 1974; 17: 290-.301.

22. Logan, E. F., Pearson, G. R., McNulty, M. S.:
Studies on the immunity of the calf to colibacillo-
sis. Vll. The experimental reproduction of ente-
ric colibacillosis in colostrum fed calves. Vet.
Rec. 1977; 101: 443-7.

23. Lowry, O., Rosebrough, H. J., Tarr, A. L.. Ran-
dall, R. J.: Protein measurement with the folin-
phenol reagent.,/. Biol. Chem. 1951; 193: 265-75.

24. Mancini, G., Carbonara, A. O., Heremans, J. F.:
Immunochemical quantitation of antigens by
single radial immundiffusion. Immunochemistry
1965; 2: 235.

25. Mcbus, C. A., Uderdahl, N. R., Rhodes, M. B.,
Twiehaus, M. J.: Calf diarrhea (scours): repro-
duced with a virus from a field outbreak. Univer-
sity of Nebraska Agricultural Experimental Sta-
tion. Research bulletin 1969; 233.

26. Moerman, A., Leeuw, P. W. de. Zijdeveld, F. G.
de. Baanveger, T., Tiessink, J. W. A.: Prevalence
and significance of viral enteritis in Dutch dairy
calves. Xll World congress on diseases of cattle,
the Netherlands, Amsterdam 1982; 228-43.

27. Moerman, A.: Kalverziekten op grote bedrijven.
Cursus postacademiaal onderwijs, groep praktici
grote huisdieren, oktober 1980.

28. Moon, H. W., Nagy, B., Isaacson, R, E., Orskov,
J.: Occurrencc of K99-antigen on Escherichia coli
isolated from pigs and colonisation of pig ileum
by K99-1- enterotoxigenic E. coli from calves and
pigs. Inject. Immun. 1977; 15: 614-20.

29. Moon, H. W.: Mechanisms in the pathogenesis
of diarrhea. A review ,/. Am. Vel. Med. Assoc.
1978; 172: 44.3-8.

.30. Morris, J. A., Thorns, C. J., Sojka, W. K.:
Evidence for two adhesive antigens on the K99
reference strain Escherichia coli B4L ./. Gen.
Microh. 1980; 118: 107-13.

31. Morris, J. A., Thorns, C. J., Scott, A. C., Sojka,
W. J., Wells, G. A.: Adhesion in vitro and in vivo
associated with an adhesive antigen (F41). Pro-
duced by a K99 Mutant of the reference strain
Escherichia coli B4I. Infect. Immun. 1982; 36:
1146-53.

32. Ouchterlony, O., Nillson, L. A.: Immunodiffu-
sion and Immunoelectrophoresis, Chap. 19 in
Handbook of Experimental Immunology. Weir,
D. M. (editor). Blackwell 1973.

33. Pearson, G. R., Logan, E. F.: Fhe pathogenesis
of enteric colibacillosis in neonatal unsuckled
calves. Vet. Rec. 1979; 25: 159-64.

.34. Porter, P., Noaked, D. E,, Allen, J.: Intestinal
secretion of immunoglobulins in the prcrumi-
nant calf Immunology 1971; 23: 299-312.

35. Rozemond, IT: Neonatale/?. co/Z-infectiesbij het
kalL Verslag groep geneeskunde van het rund.
1977; I: 1-5.

36. Schmidt. F. W., Kim, J. W., Derenbach, J., Lang-
holz, H. J.: Kolostralimmunitiit und Aufzuch-
leistung von Kälbern in der Mutterkuhhaltung.
Tierärztl. Umschau 1982; 37: 485-8.

37. Schmitz, B., Possart Schmitz, P., Hammer, D.
K., Mossmann, H.: Der Kolostrale Transfer hu-
morale linmunität und sein Einllusz auf die zellu-
läre Abwehr des neugeborener Kalbes. Tierärztl.
Umschau 1982; 37: 481-5.

38. Sellwood, R., Lees, D.: Adhe<]ono(Escheria coli
pathogenic in pigs,calves and lambs to intestinal
epithelial cell brush-borders. Current topics in
Vet. Med and An. Set. 1980; 13: 163-70.

39. Sharpe. M. E., Latham. M. J., Reitcr, B.: 4th 42. Trainin, Z., Ungar-Waron, H.: IgM in the bovine
Int. Symp. on ruminants Physiologv 1974; 19.3- immune system and its relevance to di.sease. The
99. EditedbyMcDonald.W. and Warner, A. C. ruminant system. Butler, J. E. 1981; 169-96.

L, Armidale. NSW, Univ, New Eng. Publishing 43. T/ipori, S.: The aetiology of calf diarrhoea. Vet.

40. Smith, 11. W.. Muggings, M. B.: The innuencc of 44, Wells, P. W., Snodgrass, D. R.. Herring, J. A.,
plasmid-determined and other characteristics of Dawson, A, Mel.: Antibody titres to lamb rotavi-
enteropathogenic E. coli on their ability to pro- rus in colostrum and milk of vaccinated ewes,
liferate in the alimentary tracts of piglets, calves Vet. Rec. 1978; 103: 46-8.

and lambs../. Med. Microbiol. 1978; 11: 471-92. 45. Wilson. R. A.: Passive immunity of the gastro

41. Tournut, .1.. Bezille. P.. Redon. P.: Les entérites intestinal tract. The ruminant immune system,
colibacillaires du veau. Une nouvelle methodede Butler, J. E. l98l;603-33.

prophylaxe. Congres Rundveeziekten, Parijs 46. Woode, G. IL: Pathogenic rotavirus isolated

Residues of Anabolic Agents in Sites of Administration in Slaughtered Cattle,
f\'eriod from October 1983 to .lanuary 1985

SAMENVATTING Monsters uitgesneden bij 573 injectie- ofiinplantatieplaatsen, zoals opgespoord in
Nederland in de karkassen van geslachte runderen en mestkalvercn, werden onderzocht middels hoge
druk vloeistofchromatografie direct gekoppeld met een totaal UV-spectrum detector (\'diode array\'
opstelling).

In 462(100%) vande 573 monsters werden anabole preparaten geïdentificeerd. In de periode oktober
1983 tot januari 1985 werd nortestosteron het meest frequent (84%) aangetroffen. Andere gevonden
xenobiotische Steroiden waren medroxyprogesteron (14%). melhyltestosteron (2%) en trenbolon(2%o).
De lichaamseigen Steroiden testosteron, estradiol en progesteron werden gevonden in 29%, 66% en
respectievelijk 3% van de monsters. De stilbeenderivaten diethylstilbestrol (DES), dienestrol en
hexestrol werden gevonden in 2%, 3% en respectievelijk 0% van de monsters.

Na de herinvoering van de DES-keuringscontrole in runderurine in het begin van 1984 werden geen
DES-residuen meer aangetroffen in de monsters toedieningsplaats. Zeranol werd in het geheel niet
aangetroffen. Indien van toepassing, werden alle anabolica aangetroffen in meerdere veresterde
toedieningsvormen.

\' Dr. ir. E. H. J. M. Jansen, Stafmedewerker van het Laboratorium voor Endocrinologie, RIVM, Postbus 1,
3720 BA Bilthoven.

^ H. van Blitterswijk, Chemisch Analist van het Laboratorium voor Endocrinologie, RIVM, Postbus 1, 3720
BA Bilthoven,

\' Dr. R. W. Stephany, Hoofd van het Laboratorium voor Endocrinologie, RIVM, Postbus I, 3720 BA
Bilthoven.

SUMMARY Samples from 573 sites of injection or implantation in carcasses of slaughtered cattle and veal
calves in the Netherlands were sttjdied by high performance liquid chromatography associated with on-line
detection of the total UV spectrum (diode array detector).

Anaholica substances were identijied in 462 (100%) out of573 samples. Nortestosterone was most frequently
delected (H4%) during the period from October 1983 to.lanuary 1985. Other xenobiotic steroids observed were
medroxyprogesterone (14%), methyltestosterone (2%) and trenbolone (2%). The \'naturaf steroids testoste-
rone, oesiradiol and progesterone were found in 29%, 66% and 3% of the samples respectively. The stilbene
derivatives diethylstilboestrol (DES), dienoestrol and hexoestrol were found in 2%, 3% andO% of the samples.
After re-introduction of DES control in the urine of cattle early in / 984, DES residues were no longer detected
in the sai7iples from siles of administration. Zeranol n\'av not observed at all. If applicable, all anabolic agents
were found to be present in a variety of esterified dosage jbrms.

Uit een recent onderzoek (4) is gebleken
dat de materialen die geschikt zijn om bij
slachtrunderen het misbruik van diethyl-
stilbcstrol (DES) op te sporen zijn urine,
faeces, gal, toedieningsplaats cn in mindere
mate lever cn nier. In de praktijk wordt in
Nederland vooral de nadruk gelegd op
urine (8) en de laatste jaren ook op de
toedieningsplaats (6) als onderzoekmate-
riaal. Voor het onderzoek naar de aanwe-
zigheid van anabolica in urine zijn me-
thoden beschikbaar, zoals hoge druk vloei-
stofchromatografie (HPLC) gevolgd door
radioimmunochemische detectie (RIA) (5,

In de toedieningsplaatsen worden veelal
nog dc overblijfselen van de oorspronke-
lijke preparaten aangetroffen, waarin zeer
hoge concentraties van anabolica aanwezig
kunnen zijn. Hiervoor is in 1983 door ons
laboratorium een nieuwe detecticmethode
toegepast, waarbij gebruik wordt gemaakt
van \'reverscd phase\' HPLC met on-linc de-
tectie van een totaal UV-spectrum via het
diode array principe (6).
In deze mededeling worden dc resultaten
van deze methode beschreven van 15 maan-
den onderzoek van 1 oktober 1983 tot 1
januari 1985.

De monsters toedieningsplaats werden ter analyse in-
gestuurd door Vleeskeuringsdiensten ten dele op ge-
leide van de Algemene Inspectiedienst in de periode 1
oktober 1983 tot I januari 1985 en zijn afkomstig van
runderen en kalveren. Tot 1 oktober 1984 zijn alleen
preparaten onderzocht, die na sectie van dc monsters
hierin aangetroffen zijn, terwijl vanaf 1 oktober
1984 ook de monsters zelf geanalyseerd zijn indien er
geen preparaat zichtbaar aanwezig was. Gedetail-
leerde gegevens omtrent gebruikte apparatuur, me-
thode van analyse en identificatie-criteria zijn elders
beschreven (6, 7).

Lichaamsvreemde anabole stoffen die in
Nederland in de laatste jaren in de praktijk
voorkomen zijn: de stilbeen derivaten:
diethylstilbcstrol (DES), alfa-dienestrol
(t)E) en meso-hexestrol (HEX); het estro-
gene mycotoxine derivaat zeranol (Z) en het
estrogene Steroid ethynylestradiol; de an-
drogene steroïden: 17alfa-methyltestoste-
ron(MT), 19-nortestosteron (NT)en 17be-
ta-trenbolon (TB); het geslagene Steroid
mcdroxyprogcsteron(acetaat) (MPOAc).
Lichaamseigen steroïden die in de praktijk
eveneens als anabolicum worden toege-
past, zijn: het androgeen 17beta-testoste-
ron (T), het estrogeen 17beta-estradiol (E2)
cn het gestageen progesteron (P).
Behalve MP worden met uitzondering van
Z, MT, ethynylestradiol en P ook de andere
anabolica vaak in veresterde, lichaams-
vreemde toedieningsvormen toegepast en
aangetroffen. Deze esters werden in het al-
gemeen niet nader geïdentificeerd.
Van 1 oktober 1983 tot 1 januari 1985 zijn
in totaal 573 monsters toedieningsplaats
onderzocht. Hiervan bevatten er 462 (81%)
ccn aantoonbaar gehalte aan anabolica. In
dc resterende 111 monsters werden geen
residuen van anabolica aangetroffen. Mo-
gelijk bevatten deze monsters antibiotica
of andere diergeneesmiddelen. Van de ana-
bolica-houdende monsters is in tabel 1 een
overzicht gegeven van de frequentie van
voorkomen naar soort anabolicum per
kwartaal. Hierbij moet worden opgemerkt,
dat de monsters onderzocht in het 3e en 4c

kwartaal 1984 vaak afkomstig zijn van
koppels kalveren of runderen, zodat de
aantallen en percentages vermeld onder de
kolom 3/1984 en 4/1984 mogelijk een
scheef beeld van de werkelijkheid geven,
daar de desbetreffende monsters niet als
een aselecte steekproef zijn te beschouwen.
In de loop van 1984 is er een sterke afname
van het monsteraanbod waargenomen, ter-
wijl in het najaar een sterke toename te zien
was. Dit wordt geïllustreerd in figuur 1.
Ook zijn in de tijd verschuivingen waar te
nemen in de soort anabolica. NT en zijn
esters werd in veel monsters aangetroffen
(84%) naast MPOAc (14%) en de natuur-
lijke hormonen T (29%) en E2 (66%). Er is
een trend waar te nemen naar een frequen-
ter gebruik van met name estradiol(esters).
De samenstelling van de monsters naar
anabolica is voor de NT- en E2-houdende
monsters gegeven in tabel 2.
Het is verder opmerkelijk dat DES een
aantal malen (13 x) voorkomt in het 4e

l abel 1. Overzieht per kwartaal van het aantal onderzochte monsters tocdieningsplaats cn de hierin aange-
troffen anabolica.

* = Deze anabolica worden meestal aangetroffen in de vorm van esters zoals acetaten, propionaten, bcnzoaten,
lauratcn, enz.

Karakterisering van deze esters als zodanig werd in het algemeen alleen uitgevoerd indien slechts \'lichaams-
eigen\' anabolica in het monster aanwezig waren.

Fig. I. Frequentieverdeling van de aantallen monster.s-injectieplaats per maand: ■ aantal monsters waarin
anabolica aangetoond is.ö aantal monsters waarin geen anabolica aangetoond is.

De in dit rapport beschreven resultaten,
verkregen in ruim een jaar onderzoek naar
de aanwezigheid en de identificatie van ana-
bolica in toedieningsplaatsen, laten zien
dat de combinatie HPLC-diode array de-
tectie hiervoor zeergeschikt is. De relatief
grote hoeveelheid stof (circa 1 ug) beno-
digd voor deze techniek is voor toedie-
ningsplaatsen en injectiepreparaten geen
probleem, gezien de hoeveelheden die aan-
getroffen worden in het bereik van 10 t.ot
10.000 fxg.

De HPLC met diode array detectie kan
snel uitgevoerd worden. Indien één afge-
wogen monster beschikbaar is kan een
identificatie van alle aanwezige componen-
ten binnen twee uur beschikbaar zijn, in-
clusief basische hydrolyse en extractie. Ge-
durende een normale werkdag kunnen on-
geveer 8 monsters geanalyseerd worden.

Doordat deze techniek door ons volledig
geautomatiseerd is, onder andere door
middel van een automatische injector, kan
het HPLC en detectie gedeelte \'s nachts
uitgevoerd worden (ongeveer 20 mon-
sters). De gehele volgende werkdag is dan
benodigd voor uitwerking van de compu-
tergegevens en definitieve identificatie. Des-
gewenst kunnen via automatische fractie-
verzameling de extracten simultaan gezui-
verd worden voor verdere identificatie via
DLC en/of GCMS. Bovendien is de hier
beschreven methode een multimethode,
omdat door de eenvoudige opwerking en
uniforme HPLC-scheiding alle gangbare
anabole stoffen gedetecteerd kunnen wor-
den. Hierdoor wordt in principe een repre-
sentatief beeld verkregen over de soorten
en aantallen gebruikte anabolica. Of de
monsterneming op de slachthuizen repre-

sentatief is, is vanuit het laboratorium niet
te beoordelen. Geconstateerd wordt dat de
monsters ingestuurd worden door een be-
perkt aantal Vleeskeuringsdiensten en dat
deze aantallen erg wisselend zijn. Het aan-
tal onderzochte monsters is wel zodanig
van omvang, dat enige conclusies omtrent
het gebruik van de verschillende anabolica
gerechtvaardigd zijn.

In dc onderzochte monsters toedienings-
plaats werd in veel gevallen NT aange-
troffen. Ook MPOAc, T en vooral E2
kwamen veelvuldig voor. In de toekomst
zal aan deze laatste twee lichaamseigen
hormonen meer aandacht besteed moeten
worden. Bij kalveren leidt de toepassing
van NT-houdende combinatiepreparaten
mogelijk tot de steeds vaker waargenomen
\'verdachte\' histologie van prostaat of klier
van Bartholin (13). Vooral in het 4e kwar-
taal 1984 is de histologische screening
aanleiding geweest tot het hier beschreven
chemische vervolgonderzoek.
De waarneming dat de \'stilbenen\' DES,
DE en HEX in 1984 in spuitplaatsen nau-
welijks meer werden aangetroffen is in over-
eenstemming met de bevindingen van het
keuringsonderzoek in runderurine naar de
aanwezigheid van DES (8). Sinds de herin-
voering van dat keuringsonderzoek per ja-
nuari 1984 is het gebruik van DES kenne-
lijk drastisch afgenomen. Mogelijk is E2
hiervoor in de plaatsgekomen als estrogene
component.

I abel 2. Frequentie van voorkomen van NT en E2 in eombinatie met andere anabolica. Het totaal aantal
anabolica-houdende monsters bedraagt 462.

Combinat:ie anabolica met NT	aantal	m
NT-tioudend	387	(100)
NT alleen	97	( 25)
NT E2	166	( 43)
NT E2 MP	26	( 7)
NT E2 T	11	( 3)
NT E2 -1- T MP	16	( 4)
andere combinaties met NT	71	( 18)
Combinatie anabolica met E2	aantal	(%)
E2-houdend	303	(100)
E2 alleen	10	( 3)
E2 NT	166	( 55)
E2 T	56	( 18)
E2 NT T	11	( 4)
E2 -(- NT MP	26	( 9)
E2 NT T MP	16	( 5)
andere combinaties met E2	18	( 6)

Onze bevindingen in toedicningsplaatsen
komen niet overeen met die van Duchatel
en medewerkers (2), die in 1981 bij onder-
zoek in België van 40 toedieningsplaatsen
met DLC en HPLC in 50% van de gevallen
DES en MT vonden en slechts in enkele
gevallen NT. Ook bij een onderzoek in
Frankrijk gedurende 1977-1981 door Le-
lievre (9) werd nauwelijks NT aangetrof-
fen. Deze verschillen met de Nederlandse
situatie zijn mogelijk te verklaren door-
dat tussen de onderzoekingen een tijdsver-
schil van 2 tot 6 jaar ligt, doordat ze in ver-
schillende landen zijn uitgevoerd en door
de gevolgen van de grootschalige controles
op DES in Nederland.

Dat de combinatie van retentietijd en to-
tale vorm van het UV-spectrum (inclusief
maximale golflengte) in de praktijk ter
identificatie van anabolica een zeer grote
betrouwbaarheid vertoont, is gedurende
ruim één jaar onderzoek gebleken.
Tot op heden, na een vergelijkend onder-
zoek met circa 500 monsters, zijn er bij-
voorbeeld nog geen kwalitatieve discre-
panties tussen de resultaten van HPLC-
GCMS en de combinatie HPLC-diode
array detectie waargenomen. Gezien deze
resultaten en de snelheid van de HPLC-
diode array methode lijkt het verantwoord
om nu voor forensische doeleinden te vol-
staan met dc volgende onderzoekproce-
dure: dc screening cn identificatie via
HPLC-diode array detectie en aanvullende
identificatie via onafhankelijk (HPLC-)-
DLC-onderzoek of onderzoek via laag-op-
lossend vermogen HPLC-GCMS.
Voor bewakingsdoeleinden is de hier be-
schreven techniek eveneens uitstekend ge-
schikt, zonder een aanvullende tweede
methode. Bij ccn groot monstcraanbod
kan een voorselectie (screening) plaats-
vinden via HPLC met \'on-line\' UV-detec-
tie bij één golflengte, waar per nacht circa
40 monsters geanalyseerd kunnen worden.
IDezelfdc extracten kunnen dan voor ver-
volgonderzoek via HPLC met diode array
detectie gebruikt worden.
Dc hier medegedeelde onderzoeken werden
uitgevoerd op verzoek en ten laste van de
Veterinaire Hoofdinspectie in het kader
van de projecten 368302 en 368304.
Assistentie werd verleend door P. Stekc-
lenburg, R. Both-Micdema en P. W. Zoon-
tjes. Het GCMS-onderzoek van spuitplaats-
extracten vond plaats bij de AfdclingSpec-
trometric (Hoofd dr. J. Freudenthal).

3. .lansen. E. H. J. M., van den Berg, R. H., van
Rossum. H. J., Both-Miedema, R. en Stephany.
R. W.: De aantoonbaarheid van DES in kalver-
en runderurine door middel van dunnelaagchro-
matografie met voorafgaande HPLC-zuivering.
RIV Rapport 367910 004, augustus 1983.

4. .lansen, E. H. .1. M.. Stephany. R. W., Vos, J. G.
cn Ruitenberg, E. J.: Onderzoek naar het effect
van toediening van DES-dipropionaat bij vlees-
stieren: uitscheiding in urine en faeces, gehalten
in injecticplaats en andere musculatuur en histo-
logische veranderingen in de prostaat. Ministerie
WVC, VAR 1983:20: 160-4. ISBN 90 12 04467 7,

5. Jansen, E. H. J. M., van den Berg, R. H., van
Blitterswijk, H., Both-Miedema, R., and Ste-
phany, R. W.: Identification of several stilbene-
derivatives in bovine urine by means of high
performance liquid chromatographic fractiona-
tion and immunochemical detection. The Vfteri-
nary Quarterly 1984; 6: 5-7.

6. Jansen. E. H. J. M., van Blitterswijk, H., and
Stephany, R. W.: Monitoring and identification
of residues of anabolic preparations in slaughter-
ed cattle by HPLC with diode array detection.
The Veterinary Quarterly 1984; 6: 60-5.

7. Jansen, E. H. J. M., van Blitterswijk, H., Zoon-
tjes, P. W. en Stephany, R. W.: Onderzoek naar
residuen van anabolica in toedieningsplaatscn
met dc nieuwe combinatie hoge druk vloeistof-
chromatografie-diode array detectie. Ministe-
rie WVC, VAR 1984; 20: 188-91. ISBN 90 12
04808 7.

8. Jansen, E. H. J. M. en Stephany. R. W.: Diethyl-
stilbcstrol in urine van geslachte runderen. Tijd-
sehr. Diergeneeskd 1984; 109: 402-4.

9. Lelievre. H.: Utilisation d\'implants et de prepa-
rations a base d\'anabolisants. Bilan de cinq an-
nées de control. Bull. Soc. Vét. Prat. de France
1982; 66: 449-56.

10. Vleeskeuringswet. Wijziging Ondcrzoeksregula-
tief en kcuringsregulatief. Nederlandse Staats-
courant, nr. 250, 10-3, december 1983.

IL Smets, F. and Vandcwalle, M.: Purification of
biological samples by HPLC for the simulta-
neous determination of anabolics by HPTLC. Z.
Leben.sm. Unters. Forsch. 1982; 175: 29-30.

12. Tuinstra, L. M. G. Th.. Traag, W. A. en Keu-
kens, H. J.: Een op massaspectrometrie geba-
.scerde bevestigingsmethode van diethylstilbcs-
trol (DES) in runderurine op het Mg/kg niveau.
De Ware(n)-Chemicus 1981; 11: 129-40.

13. Vos, J. G.. RIVM Laboratorium voor Patholo-
gie. Persoonlijke mededeling, 1984.

1. Derks. H. .1. G. M., Freudenthal..!.. Litjens, J. L.
M.. Klaasen, R., Gramberg, L. G., and Borrias-
van \'I\'ongeren, V.: Identification and quantifica-
tion of diethylstilbcstrol in urine of cattle by both
low and high resolution gas chromatography
mass spectrometry. Biomed. Mass Speclrom.
1983; 10: 209-14.

2. Duchatel. J. P.. Evrard. P. et Maghuin-Rogister,
G.: Analyse qualitative de préparations anabo-
lisantes clandestines. Ann. Méd. Vét. 1981; 125:
405-8.

SAMENVATTING Bij 10 koeien zijn gedurende 10 uren om het uur melkmonsters genomen voor de
bepaling van het progesterongehalte. De gevonden gehaltes zijn gerelateerd aan die in de namelk. Al
deze monsters geven, mogelijk soms met uitzondering van die genomen in de laatste uren voor het
melken, een voldoende betrouwbare indicatie voor het aanwezig zijn van een actief corpus luteum.

SUMMARY Samples of milk were taken every sixiy minutes in len cows for a period often hours to
determine the concentrations of progesterone. The concentrations recorded were related lo those in the
strippings. AH these samples jurnished adequately reliable evidence of the presence of an active corpus
luleum. with ihe possible exception of those taken (hiring the last hours prior to milking in some cases.

Progesteron wordt gevormd door het cor-
pus luteum in het ovarium. Het corpus lu-
teum ontstaat in aansluiting op de ovulatie
en verdwijnt weer enkele dagen voor de
volgende ovulatie. De hoogte van het pro-
gesterongehalte hangt samen met dit cy-
clisch gebeuren in het ovarium.
Progesteron wordt ook uitgescheiden in
melk en is daar gebonden aan het melkvet.
Er wordt daarom geadviseerd voor de pro-
gesteronbepaling namelk te nemen, daar
dit het hoogste vetpercentage heeft. De
verschillen in progesterongehaltes tussen
koeien met en zonder actief corpus luteum
worden dan het grootst.
Stel, dat de prakticus (of de inseminator)
van een bepaalde koe graag het progeste-
rongehalte wil weten, dan kan hij de boer
vragen bij het melken een monster te
nemen, doch is er niet zeker van dat dit zal
gebeuren. In veel gevallen zal hij daarom
graag zelf het monster nemen. De vraag
dringt zich dan op hoe het gehalte aan pro-
gesteron van eenop een willekeurig tijdstip
genomen monster zich verhoudt tot dat
van de namelk, of dat van een geheel
melkmaal.

Teneinde hierin inzicht te krijgen, is van 10
dieren, tochtig en niet tochtig, gust en
drachtig, van twee achtereenvolgende melk-
malen en van de daarbij behorende na-
melk het progesterongehalte bepaald. Het-
zelfde is gedaan van melkmonsters tussen
beide melkmalen, om het uur genomen uit
steeds dezelfde kwartieren van deze 10
koeien.

1. Het gehalte aan progesteron in de na-
melk is gemiddeld 20% hoger dan dat in
een geheel melkmaal, met een variatie
van 30% lager tot 70% hoger.

2. Vergelijkt men de progesterongehaltes
van twee opeenvolgende melkmalen, of
van de twee daarbij behorende mon-
sters namelk, dan komen ook daarin
aanzienlijke schommelingen voor, waar-
bij de ene bepaling maximaal tweemaal
zo hoog is als de andere.

3. De verschillen van de gehaltes in twee
opeenvolgende monsters, om het uur
genomen tussen de twee melkmalen,
gaan tot 50%.

4. Grafiek 1 geeft een overzicht van de
gevonden gehaltes in de monsters, om
het uur tussen dc twee melkmalen ge-
nomen. De gehaltes zijn uitgedrukt in
percentages van de gehaltes in de na-
melk van de betreffende koe.

Het gemiddelde neemt geleidelijk af
van 100 tot 60. Opvallend is de grote
spreiding rond de lijn, die de gemiddel-
den verbindt.

Als het doel van het onderzoek is het on-
derscheid maken tus.sen een tochtig dier en
een dier met een duidelijke corpus luteum.

zijn (ie gevonden schommelingen van on-
dergeschikt belang, daar dc verschillen dan
veel groter zijn, minstens 1:8. Alleen tijdens
de vorming of afbraak van het corpus lu-
teum, dat is op dag 2 tot 4 en op dag 19 en
20 van de cyclus (dag O is de dag van de
tochtigheid), kan de uitslag dubieus zijn.
Maar dat kan dan ook gebeuren bij een
monster namelk.

De conclusie van dit onderzoek is, dat men
voor de progesteronbepaling ook een op
een willekeurig tijdstip genomen monster
kan nemen. Veiligheidshalve moet men het
liever niet nemen gedurende de laatste uren
voor het melken. Het verdient aanbeveling
de tijd tussen melken en monstername te
vermelden.

Bij de Faculteit der Diergeneeskunde van dc
Rijksuniversiteit te Utrecht houdt met zich
ondcr andere bezig met embryo-transplantatie
bij runderen.

De vakgroep Verloskunde, KI en Voortplan-
ting van deze Faculteit speurt op dit gebied in
het bijzonder ook naar methoden om via splij-
ting van embryo\'s het aantal levensvatbare em-
bryo\'s per moederdier te vergroten. Een van de
praktische resultaten van deze embryo-splyting
en transplantatie is de eerste nu in Nederland
geboren identieke rundertweeling.
Onder begeleiding van drs. H. Hoogenkamp
van de werkgroep Embryo-transplantatie, werd
deze tweeling kunstmatig als volgt opgewekt:
Nadat in mei 1984 uit een donorkoe (van vee-
houder Blanksma te Schalsum) zeven dagen na
de tochtigheid embryo\'s waren gewonnen, wer-
den enige (drie) ervan langs mechanische weg
opgedeeld in twee ongeveer even grote delen.
De helften werden vervolgens twee aan twee
getransplanteerd naar de baarmoeder van drie
ontvangsterkoeien. Twee ervan werden drach-
tig. Op 12 februari 1985 werden uit een van de
drachtige dieren twee stierkalfjes geboren. De
andere gaf helaas slechts één kalf.
Door middel van bloedgroepenonderzock kan
nu worden bevestigd dat het om een identieke
tweeling gaat, zodat met zekerheid gesteld kan
worden dat dit het resultaat is van genoemde
kunstmatige splitsing van een embryo.
Het voordeel van deze techniek is dat per do-
nordicr meer kalfjes geboren kunnen worden
waardoor de kostprijs per cmbryo-transplanta-
tie-kalf beduidend lager kan worden.
Informatie is verkrijgbaar bij de heer drs. H.
Hoogenkamp, tel. 030-531056.

Ten behoeve van het onderzoek naar de patho-
genese van dc koperstapelingsziekte bij Bed-
lington terriers heeft ondergetekende dringend
behoefte aan levers van Bedlington terriers zowel
lijders als gezonde dieren. Dc levers dienen in-
gevroren tc worden. Voor nadere inlichtingen:
dr. T. van den Ingh, Veterinaire Pathologie,
Yalelaan I, 3508 TD Utrecht, tel. 030-533114.

The intravenous administration of johnin in the
diagnosis of paratuberculosis in practice

SUMMARY The diagnostic value of the intravenous injection of 1.6 or 3.2 ml ofjohtiin was evaluated
in a total of 116 cattle. The sensitivity was 84% with clinically suspect cattle. A general reaction
occurred frequently as well as elevation of body temperature (average 1.47° C). The observance of a
general reaction was a good additional source of information when evaluating the test.
There was no significant difference in elevation of temperature between the cattle injected with 1.6 ml
and those injected with 3.2 mi A combination of diagnostic techniques such as the complement fixation
test, intravenous johnin test, microscopic examination of the faeces and a biopsy examination ofthe
rectal mucosa were necessary, in order to confirm the diagnosis of Johne\'s disease. In this ntanner a
diagnosis can be confirmed with clinically suspect cattle in 96% of the cases.

The sensitivity ofthe intravenous johnin test was considerably tower in cases of non-clinical Johne\'s
disease.

A wide variety of tests have been used to
diagnose clinical and non-clinical Johne\'s
disease in cattle (5, 8, 9, 10, 13, 15). The
diagnostic methods vary from serological,
immunological or microscopical to cul-
tural techniques. For the detection of clini-
cal as well as non-clinical Johne\'s disease
generally the following methods are used:
microscopic examination ofthe faeces, in-
tradermal johnin test, or complement fixa-
tion test (CFT).

From the literature we conclude that:
1-a. The serological methods are not suf-
ficiently specific nor sensitive enough to
confirm sub-clinical infection in individual
animals (2, 5, 9, 15).

1-b. The results ofthe CFT can be inllu-
enced by laboratory effects (17).
1-c. Where clinically suspect cattle are
concerned the CFT shows varying sensitiv-
ity because of the test turning negative in
the later stages of the disease (15).

2. 1 ntradermal johnin test gives false-posi-
tivc as well as false-negative results and is
therefore unsuitable for diagnosis of indi-
vidual cattle (2, 12).

3. The microscopic examination of the
faeces is highly specific. However, its shows
a positive result in only 45% of the cases of
clinical Johne\'s disease (11, 13). Micro-
scopic examination of the faeces is of no
importance for the detection of sub-clinical
Johne\'s disease (11, 13. 15).
It is evident that there is a need for a fast
method of confirming the diagnosis in in-
dividual cases of suspected clinical Johne\'s
disease. There are few diagnostic methods
which give no false-positive results.
According to Larsen (4) the only methods
to be considered with clinically suspect cat-
tle are faecal culture, intravenous johnin
test and biopsy of the intestinal mucosa of
the rectum.

A great disadvantage of faecal culture with
clinically suspect cattle is the time factor
(10-12 weeks).

Intravenous johnin is applicable without
the risk of obtaining a non-specific reaction
on account of tuberculosis, because the Ne-
therlands are free from tuberculosis in cat-
tle (1, 21).

In this study we evaluated intravenous
johnin and biopsy of the rectal mucosa as
rapid and highly reliable tests for clinical
and non-clinical Johne\'s disease in cattle.
At the same time the degree in which re-
sults were influenced by administration of
different doses of johnin was also evalu-
ated.

A total of 116 adult, female, Friesian cows were given
johnin. The cows werealloted to 3 groups: the groups
A, B and C.

Group A, the clinically suspect cows, consisted of 27
cows that had been presented for clinical examination
by 18 different farmers in the late summer of 1983. At
the clinical examination they were diagnosed as prob-
ably infected with Johne\'s disease. All cows showed
one or more of the following symptoms: poor condi-
tion, compared to comparable herd-mates, greatly
reduced milk-yield of poor quality, compared to pre-
vious lactation periods and diarrhoea (either intermit-
tently or continously); other diseases were excluded.
In this group 7 cows were past 7 months pregnant.
Eventually 25 cows were slaughtered, including the 7
in.advanccd pregnancy.

Group B, consisted of 18 cows, without any clinical
sign of paratuberculosis, from one farm. From each
animal a mesenteric lymph node in the region of the
terminal ileum was excised by surgical method (3) and
examined culturally. All these lymph node biopsies
were positive for the presence o{M. paratuberculosis.
All these cattle were slaughtered.
Group C consisted of 71 cows, including 18 cows
obtained from 3 farms participating in organized con-
trol of Johne\'s disease. When clinically examined no
sign of infection with Johne\'s disease was found in
these cows. In the previousyear a diagnostic examina-
tion of the same cows rendered the following results:
an intradermal johnin test with positive result and/or
a doubtful result of a GET and/or a microscopic
examination of the facces (MEF) showing only a few
single acid-fast bacilli.

Ten of the cows from the current study that showed a
doubtful or positive result in the GET, MEF, IJT or
biopsy of the rectal mucosa were slaughtered.
The remainder of group C were from the dairy herd of
53 cows from an infected farm participating in organ-
ized control of Johne\'s disease. Twenty-nine of them
showed one or more positive or doubtful results in
CFT, MEF, IJT or biopsy of the rectal mucosa and
were therefore slaughtered.

The same procedure was followed for all groups. At
the first call in the morningthe rectal temperature was
recorded, a blood sample was taken and 1.6 or 3.2 ml
of johnin were injected intravenously.
After 6 hours the rectal temperature was recorded
again with the same thermometer (1), a faeces sample
was taken and in some cases a biopsy of the rectal
mucosa was taken.

In non-clinical cases no sampling of a biopsy of the
rectal mucosa was done, as biopsy only shows a posi-
tive reaction in an advanced clinical state (8). Two of
the samples of the group A cows were mislaid.
The next day the farm was visited again and the cows
examined forthc presence of diarrhoea and any strik-
ing changes. Milk-yield was estimated. The appetite
was evaluated by estimate of the amount of roughage
and concentrates consumed.

The PPD (Purified Protein Derived) johnin was ob-
tained from the Central Veterinary Institute at Lely-
stad and contained 1.5 mg of johnin-protein/ml, cor-
responding to 75000 units/ml. The johnin was de-
livered in capsules of 1.6 ml cach. The cows were
injected into the mammary vein using a 2 or 5 ml
scringe.

— an intravenous johnin test was considered to be
positive ( ) if the rectal temperature rise was >0,9° C.
An elevation of body temperature of 0.5 to 0.9 ° C was
considered doubtful (±).

An intravenous johnin test was also considered posi-
tive in cases of general reaction, indicated by: ano-
rexia, tremors, decreased lactation and diarrhoea (12,
19).

In group A every third animal was given 1.6 ml of
johnin. The others were given 3.2 inl.
The cows in group B received 1.6 ml per head.
In group C each third animal was given 3.2 ml. The
remaining cattle from the infected fann were randomly
alloted to two equal groups. Half of them were
injected with 1.6 ml, the other half with 3.2 ml of
johnin.

Analysis of the information obtained was carried out
using Student t-tcsts and the chi-test (22).

CFT was done with 0.1, 0.05 and 0.02 ml of serum on
a perspcxplate. When 0,1 ml serum contained suffi-
cient antibodies that total fixation of the complement
was reached (= total inhibition of the haemolysis)
then the evaluation was \'4\'. A haemolysis without
inhibition was evaluated \'0\'. All intermediate values
are used to indicate serum quantities with partial
haemolysis. Interpretation of CFT: positive were the
scores from 440 to 444; doubtful were the scores from
310 to 430 and negative were the scores from 000 to
300.

After 24 hours the mixture was centrifuged. A srncar
of the sediment was made and the preparate was
stained according to the Ziehl-Ncelsen method and
examined for the presence of acid-fast rods.
Those faeccs samples that contained clumps of acid-
fast bacilli were evaluated positive (-F) for Johne\'s
disease. The evaluation doubtful (±) was given
when the preparate contained single acid-fast bacilli.
Any other finding was evaluated negative (—).

In order to take a biopsy of the rectal mucosa, the
rectum must be entered with bent forceps according
to Pcan (14 cm), protected with the hand. After clos-
ing the forceps on a piece of the mucosa the hand is
withdrawn irom the rectum. The biopsy of the mu-
cosa was rinsed in running water while still enclosed in
the forceps, thus preventing the mucosa being washed
out. The biopsy was placed between two glassplates
(unl\'ixed) and sent to the Animal Health Service at
Drachten for fixation and staining according to Ziehl-
Neelsen (8).

The evaluation criteria are the same as the ones that
were used in the microscopic faeces test.

At slaughter a blood sample was taken and examined
for CF antibodies. From the animals in group A and
C the ileocecal valve and the attached mesenteric
lymph nodes were examined microscopically and his-
tologically for the presence of an infection with M>to-
hacterium paraluherculosis. A Ziehl-Neelsen stained
smear of the intestinal mucosa was made from the
slaughtered cattle from the infected farm only.

Table 2. Elevation of temperature after intravenous .lohnin test in slaughtered cattle.

	temperature (in °	C)	elevation
pre-injection	post-injection
Group A	38,59	40,06	1,47\'
Group B	38,65	39,30	0,65\'
Group C	38,68	38,82	0,15
(negative necropsy)
Group C	38,48	39,71	1,23\'
(positive necropsy)

p< 0,001

The tiumbcr of positive johnin tests in the
different groups of examined cattle is given
in Table 1. The positive johnin tests have
been differentiated according to the occur-
rence of an elevation of body temperature,
a general reaction or both.
Among the group A cattle a general reac-
tion was recorded more frequently (10
times) than was among the cattle from
other groups (once). The remaining 105
cattle showed no additional symptoms
at the intravenous johnin test, not even
those in advanced state of pregnancy.
The number of positive johnin test is very
high among clinically suspect cattle (group
A), namely 84%.

Tabic 1. Tbc results of the intravenous johnin test.

	Number of cattle	Number slaugh- tered	Number of positive necropsies	Number of positive johnin tests	Number of positive temperature elevations	Number of general reactions	Sensitivity
Group A	27	25	25	21	18	10	84%
Group B	18	18	18	4	4	0	22%
Group G	71	39	14	8	7	1	57%
Total	1 16	82	57	33	29	11

TIte elevation of body temperature
The elevation of body temperature in the
different groups have been expressed in
Table 2. The difference between the pre-in-
jection and the post-injection temperatures
is significant (P < 0.005), except for the
animals which were negative at necropsy (P
= 0.21).

The elevation of body temperature is great-
est (average 1.47 ± 0.8° C; with a peak
of 3.2° C) in clinically suspect cattle.

A general reaction consisted of the follow-
ing symptoms: diarrhoea (9 times), ano-
rexia (6 times), 50% or more reduction of
milk-yield (5 times), tremors (twice).
The symptoms of diarrhoea, anorexia and
reduction of milk-yield regressed in 1 to 5
days. Tremors disappeared within 24 hours.

The results of the intravenous inoculation
of two different dose rates of johnin are.
given in Table 3.

The difference in elevation of temperature
with the different johnin doses was not
significant (P > 0.05). More general reac-
tions resulted from the 3.2 ml dose than
from 1.6 ml dose of johnin (P < 0.05).

The results of the different diagnostic tests
in the slaughtered cattle are given in Table
4. No single diagnostic method can detect
all clinical suspect cattle. However, a com-
bination of diagnostic methods (CFT, IJT,
microscopic examination of the faeces and
examination of the rectal mucosa) may
lead to confirmation of diagnosis for 96%
of the clinically suspect cattle.

With a simultaneous application of CF and
intravenous johnin tests confirmation of
the diagnosis may be obtained in 92% of the
cases. The discrepancy in the number of
positive test results (group A) between in-
travenous johnin and CFT is not signifi-
cant (p = 0,8).

Diagnosis was confirmed in only 22% of
the cattle in the B group. This applies to
both the intravenous johnin test and to the
CFT.

For the cattle in the C group which were
positive at necropsy, the diagnosis was
confirmed with the IJT in 57% ofthe cases
and with the CFT in 50% of the cases. In
one animal the rectal mucosa test (RMT)
was positive and all the other diagnostic
tests were negative. In cattle which were
negative at necropsy 16% showed a posi-
tive test result with the IJT.

The results ofthe CFT after the IJT
The results of the CFT before and 2-4
weeks after the IJT are given in Table 5. In
cattle which were positive at necropsy the
CFT before IJT showed a positive result in
27 cases (47%).

In 30 cattle (53%) the pre-injection CFT
was negative or doubtful. After the IJT 19
cattle (60%) showed a positive CFT result
(P<0,05).

Table 3. Elevation of temperature after the intravenous Johnin test with different Johnin doses.

Administration of 1,6 ml johnin temperature
prc-injection post-injection elevation (° G)

Administration of 3,2 ml johnin temperature
pre-injection post-injection elevation (° C)

Table 4. The results of the different diagnostic methods in the slaughtered cattle.

( ) sensitivity or specificity
IJT: intravenous johnin test
MEF: microscopic examination of faeces
RMT: rectal mucosa test

Table 5. The result of the pre-injection Cf-T as
related to the post-injection CFT after 2-4 weeks.

The sensitivity of a method is expressed as
the percentage of positive test results of the
total number of positive necropsies and the
specificity of a diagnostic method is ex-
pressed in the percentage of negative test
results in cattle with a negative necropsy
(20).

The sentitivity of the IJT in clinically sus-
pect cattle in this study is 84% (see Table 1 ).

This corresponds to Larsen\'s (12) findings,
namely a sensitivity of 80%. The sensitivity
ofthe IJT with non-clinically suspect cattle
is low, namely 22-57%. This is lower than
the findings of Larsen (12), who reported a
sensitivity of respectively 35% and 56,5%.
Larsen and Kopecky (12) were able to con-
firm through extensive post-mortem exam-
inations that the higher the degree of the
infection with Johne\'s disease the greater
will be the frequency of positive reaction to
the intravenous johnination. Our results
can be explained by the fact that the cattle
in group B were in an initial stage of the
disease, where sensitivity is lower.
In addition to the elevation of tempera-
tures, the observance of a general reaction
is a good additional source of information
when evaluatingthe LIT. General reactions
after intravenous administration of avian
tuberculin has been known for a long time
(19). In the clinically suspect cattle in this
study, a general reaction occurred more
often than with comparable cattle in other
studies (3, 10, 12).

The elevation of temperature after intra-
venous johnin is more extensive as the de-
gree of infection with Johne\'s disease is
higher in a specific group of cattle (12).
From the fact that the elevation of tempera-
ture is almost nil (0,15° C) after johnin in
cattle with a negative necropsy and 0,6° C
or more in cattle with a positive necropsy,
it may be concluded that this elevation of
temperature is caused by infection with M.
paratuberculosis.

In group B, minimally infected cattle with-
out clinical symptoms, the average eleva-
tion of temperature was 0,65° C. Conclu-
sively an elevation of temperature of 0,6°-
0,9° C may also be considered positive.
Larsen and Kopecky (12) considered an
elevation of 0,5°-0,9° C as doubtful. The
highest degree of temperature elevation
occurred with clinically suspect cattle: 1.47°
C. With some cattle the temperature were
as high 41,6° C. Similar results have been
found in examinations in the United States
(10, 12).

The size of the dose of johnin (1,6 or 3,2 ml)
had no influence on the temperature rise. A
general reaction occurred more often after
the use of 3,2 ml johnin in clinically suspect
cattle. Intravenous johnin had no disad-
vantageous influence on the cattle, not
even in the cattle in an advanced stage of
pregnancy.

The sensitivity is higher after the use of 3,2
ml dose of johnin because the general reac-
tion was taken into account in the evalua-
tion of the IJT. Allen et al. (1) and Larsen
et al. (12) used 2,5 to 5 ml. However the
concentration of their PPD-johnin per ml
was less, namely 0,5 mg.
The temperature elevation and/or the oc-
currence of a general reaction after intra-
venous johnin is according to Merkal et al.
of an immunological nature (15, 16). After
the administration of a high dose of anti-
gens (= johnin) a hypersensitivity reaction
occurs (direct sensitivity type I). This reac-
tion is based on a release of biologically
active components such as histamine, qui-
nines, eosinophilic chemotactic factor of
anaphylaxis (ECF-A) and serotonine.
These are liberated from mast-cells, sup-
posedly coated with cytophylic antibodies
that originated after earlier sensitization
with the antigens (18). On injection of a
large dose of johnin a local anaphylaxis
occurs in the intestine, causing diarrhoea
and the animal becomes anorectic. Poss-
ibly a delayed type of sensitivity (type IV)
plays a role as well. This cell-mediated de-
fence reaction is based in a strong inllam-
matory reaction by antigen-lymphocyte in-
teractions. The presence of sentitized T-
lymphocytes is necessary (18). The elevat-
ion of temperature that occurs indepen-
dently from the general reaction is sup-
posedly-caused by an endogenous pyrogen
factor (1).

Elevation of the temperature after intra-
venous johnin starts after approximately 3
hours and continues during approximately
7 hours, after which the temperature drops.
In most cattle a temperature peak is reach-
ed 6 hours after the injection. That is why
in this field study we decided to record the
temperature 6 hours after inoculation. The
IJT can be refined by determining the neu-
trophilic/lymphocyte ratio before and after
injection. However application of this
method is less suitable in practice, on
account of its laboriousness (10).

The sensitivity ofthe CFT with clinically
suspcct cattle is 64% (see Table 4). This is
considerabely lower than the 90% as con-
firmed in clinically suspect cattle by other
authors (6, 9). A possible cause is the ad-
vanced clinical stage of some cattle that
caused them to be anergic (4). This results
in negative CFT\'s (15, 19).
The specificity ofthe IJT in this study was
84% (see Table 4) and that ofthe CFT 48%.
Larsen and Kopecky (12) found a specific-
ity of the CFT of 42,5%; and Jorgcnscn (9)
one of 70%. Because at necropsy no de-
tailed cultural examination was done, the
specificity of the CFT may be slightly al-
tered.

As Table 4 shows the sensitivity of the dif-
ferent diagnostic methods with non-clini-
cal cattle is too low. No single diagnostic
method is able to confirm the diagnosis in
all cattle. Simultaneous application of a
number of diagnostic methods is prefer-
able. The methods to be considered are:
serological examination by CFT, IJT, mi-
croscopic examination of the faeces and
examination of a biopsy of the rectal mu-
cosa.

Although the biopsy of the rectal mucosa
was positive only in 3 cases, the use of this
method can be an additional source of in-
formation for diagnostic purposes. In one
case all other methods were negative.
The large number of cattle with a doubtful
microscopic examination of the faeces is
striking. Saprophytic or other mycobacte-
ria may have played a role here (7).
Another striking fact is that, in 60% of the
cattic with Johne\'s disease at necropsy, the
CFT 2-4 weeks after intravenous johnin
had become positive. Evidently immune
competent cells (the B-cells, which recog-
nise johnin as an antigen) were present at
the later test (18).

From this study it can be concluded that
the intravenous johnin test using 1,6 to 3,2
ml doses, in clinically suspect cattle is a
rapid and reliable method for confirming
an infection with Johne\'s disease. The sen-
sitivity was 84%. With non-clinical cattle
the sensitivity was remarkably lower, vary-
ing from 22% to 57%).

1. Allen, W. M., Berret, S.. and Patterson, D. S. P.;
A haematological study of clinical cases of
.lohne\'s disease and the assessment of an intra-
venous johnin diagnostic test. J. Comp. Path.
1967; 77: 71-7.

2. Bendixen. P. H.: Immunological reactions caused
by infection with Mycobacterium paratuherculo-
.i/.y. Nord Vet. Med. 1978; 30: 163-8.

3. Benedictus, G. and Bosma. J.: Paratuberculosis:
A surgical method of diagnosis in practice. The
Veterinary Quarterly 1985 (in press).

4. Davies, D. Fl., Corbeil. L., Ward. D., and Dun-
can, .1. R.: A humoral suppressor of m vitro lym-
phocyte transformation responses in cattle with
.lohne\'s disease. Proc. Soc. Exp. liiology and Med-
icine \\914: \\45: \\i72-7.

5. Gilmour, N. J. L.: The pathogenesis, diagnosis
and control of .lohne\'s disease. Vet. Rec. 1976;
99: 43.3-4.

6. Goudswaard,.I., Gilmour, N.,I. E.. Dijkstra, R.
G., and Beck, .1. J. van: Diagnosis of Johne\'s
disease in cattle: a comparison of five serological
tests under field conditions. Vet. Rec. 1976; 98:
461-2.

8. Hoffsis, Ci. F.: The current status of clinical di-
agnosis of Johne\'s disease. Proc. Int. Coll. Para-
tuberculosis, Ames 1983; 2-7.

9 Jorgenscn. J. B.: Diagnosis of clinical and non-
clinical paratuberculosis by immunological and
bacteriological methods. Proc. Int. Coll. Paratu-
berculosis, Ames 1983; 136-41.
10. Kopecky, K. E., Booth, G. D., Merkal. R. S.,and
Larsen, A, B.: Haematological changes asso-
ciated with intravenous johnin testing in cattle.
Am. J. Vet. Re.s. 1971; 32: 1343-7.

11. Kunz, W.: Klinische Untersuchungen zur Dia-
gnostik der Paratuberculose des Rindes und zur
Epidemiologie der Krankheit in Bayern. Tier-
ärtzliche Utnschau 1977; 32: 571-9.

12. Larsen, A. B. and Kopecky, K. E.: Studieson the
intravenous administration of johnin to diagnose
Johne\'s disease. Am. J. Vet. Res. 1965; 26: 673-5.

13. Larsen. A. B.: Paratuberculosis: thestatusofour
knowledge. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1972; 161:
1539-41.

14. Larsen. A. B.: Johne\'s disease - immunisation
and diagnosis../. A/n. Vet. Med. Assoc. 1973; 163:
902-4.

15. Merkal, R. S.: Laboratory diagnosis of bovine
paratuberculosis. J. A. Vet. Med. Assoc. 1973;
163: 1100-2.

16. Merkal, R.S., Kopecky, K. E., Larsen, A. B.,and
Ness, R. D.: Immunological mechanisms in bo-
vine paratuberculosis./Im. 7. Vet. Res. I970;31:
475-85.

17. Reinders, J. S.: Bestrijding van klinischc paratu-
berculose bij runderen. Diss. Utrecht 1963.

19. Sigurdsson. B.: Immunological problems in pa-
ratuberculosis. Bact. Rev. 1956; 20: 1-13.

20. Thomas, G. W.: Paratuberculosis in a large goat
herd. Vet. Rec. 1983; 113: 464-6.

21. Thijn, J. W.: Temperatuur, pols en morfologisch
blocdbecid na intraveneuze tuberculinatie bij tu-
berculeuze en niet-tuberculcuz.e runderen. Tijd-
schr Diergeneeskd 1968; 93: 1067-74.

The intravenous administration of johnin in
the diagnosis of paratuberculosis in practice

Samenvatting Bij 116 runderen is de diagnostische
waarde van de intraveneuze toediening van 1,6 of 3.2
ml johnine nagegaan. Bij klinisch verdachte dieren
waren dc specificiteit en de gevoeligheid beide 84%.
Behalve een temperatuurrespons (gemiddeld 1.47° C)
trad frequent een algemene reactie op. Toediening
van 1.6 of 3,2 ml gaf geen significant temperatuurs-
verschil. Om de diagnose paratuberculose te beves-
tigen, dient een combinatie van diagnostische tech-
nieken (complementsbindingsreactie, de intraveneuze
johninatie, het microscopisch faecesonderzoek cn
onderzoek van een afschraapscl van de mucosa van
het rectum) te worden toegepast. Bij klinisch ver-
dachte dieren kan op deze wijze in 96% van dc ge-
vallen de diagnose worden bevestigd. Bij niet-klini-
sche paratuberculose waren de gevoeligheid en de
specificiteit aanmerkelijk lager.

Rectificatie van de oproep in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde d.d, 1 april 1985.

Door een interne taakverschuiving is er géén behoefte meer
aan een dierenarts voor de georganiseerde runderziektenbe-
strijding, doch wél vraagt de Gezondheidsdienst voor Dieren in
Noord-Nederland een

voor de algemene rundergezondheidszorg. De taak zal omvatten
het verzorgen van de z.g. tweedelijns diergeneeskunde, met
name toegespitst op de klinische diagnostiek en de stofwisse-
lingsziekten met de daarbij behorende veevoedingsproblematiek.
Vereist wordt een meerjarige praktijkervaring, waarbij ook aan-
dacht is geschonken aan de moderne bedrijfsbegeleiding.
Leeftijd ± 35-40 jaar.

Gegadigden worden verzocht hun sollicitaties binnen twee
weken na het verschijnen van dit Tijdschrift te richten aan de
directeur van de Gezondheidsdienst \'Noord-Nederland\', postbus
361, 9200 AJ Drachten.

Brieven onder nummer 1 9/85 aan de Redaktie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Eimeria necatrix: selectie en kenmerken van
een vroegrijpe en geattenueerde stam

Shirley, M. W. and Bellati, M. A,: FAmerianeca-
trix: Selection and characteristics of a preco-
cious (and attenuated) line. Avian Pathology
1984; 13; 657-68.

Pogingen om een geattenueerde E. necatrix-
stam te verkrijgen die in een vaccin gebruikt zou
kunnen worden, zijn in het recente verleden al
vaker gedaan.

Shirley (1980) en Kogut c.s. (1982) ontwik-
kelden een stam die afgezwakt was door her-
haalde eipassages. Deze E. necatrix-siam was
echter niet stabiel en werd na 6 passages in
kuikens weer zeer pathogeen.
M. W. Shirley en M. A. Bellatti ontwikkelden
daarna een E. necatrix-stam die wel stabiel was
en die wel in een levend vaccin gebruikt zou
kunnen worden. Zij verkregen deze geattenueer-
de stam met een verkorte levenscyclus (verkorte
preparatenpcriode) door herhaalde infecties van
3-8 weken oude kuikens met de eerst verschenen
oöcysten van de voorgaande infectie.
Na 17 selectiegeneraties was de prepatentpe-
riode van de oorspronkelijke Houghton-stam
verkort van 138 uur tot minder dan 117 uur. Dc
verkregen vroegrijpe stam had een aanmerke-
lijk kleiner reproduktievermogen en was bedui-
dend minder pathogeen dan de oorspronkelijke
stam.

Het imrnunogeen-vermogcn bleef grotendeels
gelijk. Door de selectie op vroegrijpheid kwa-
men er veranderingen in de ontwikkeling van de
parasiet, waardoorde prcpatcntperiode verkort
werd.

De verschillen tussen de oorspronkelijke stam
en de vroegrijpe stam moeten wal betreft hun
endogene ontwikkeling nog nader bestudeerd
worden. Besmellingsproeven met de nieuwe
geattenueerde stam veroorzaakten in geen enkel
geval sterfte of ernstige darmslijmvliesbescha-
digingen. Besmellingsproeven met kuikens, die
gevaccineerd werden met een gering aantal
oöcysten van de geattenueerde necatrix-atam,
toonden aan, dat de kuikens een voldoende im-
muniteit hadden verkregen tegen infecties met
de oorspronkelijke pathogene E. necatrix-stam.
De vaccinatie met de vroegrijpe stam had geen
invloed op de gewichtstoename van de kuikens.
Om een levend geattenueerd vaccin te maken
tegen coccidiosis is deze vroegrijpe stam der-
halve veel geschikter dan de door eipassages
afgezwakte stam.

Neill. S. D.. Cambell, J. N. and Green, J. A.:
Campylobacter species in Broiler Chickens.
Avian Pathology 1984; 13; 777-85.

Campylobacter bacteriën komen voor in de in-
gewanden van vele dieren, weinig gevallen bij
landbouwhuisdieren gepaard gaande met darm-
ontsteking zijn bekend. Diarree bij kuikens
kunstmatig besmet met C. jejuni is vastgesteld.
De auteurs onderzochten het voorkomen van
C.-soorten bij braadkuikens in Noord-Ierland.
Het bleek dat de meeste monsters die genomen
waren op mesterijen, zowel als die afkomstig
van sectie-materiaal, positief waren (60-90%).
De meeste kuikens jonger dan twee weken
waren negatief, dat komt overeen met een on-
derzoek van eendagskuikens die bijna altijd ne-
gatief waren. Meestal wordt Cyeyu«/gevonden,
soms C. coli of een atypische stam.
Opvallend was dat isolatie van C. jejuni vaak
koppels betrof met klachten over nat strooisel.
Het voorkomen van negatieve koppels geeft aan
dat een C. jejuni-vx\\]s opfok mogelijk is, mede
afhankelijk van de slachtleeftijd. Als mogelijke
besmettingsoorzaak wordt aangegeven; besmet
drinkwater, voer, personeel cn wilde vogels.
De conclusie van de auteurs is dat diarree bij
braadkuikens als oorzaak kan hebben een be-
smetting met C. jejuni, met als gevolg vaak nat
strooisel (zoals al vermeld).
Bij lichte tot matige diarree bij de tnens dient
men ook aan een C. ycyw/tZ-infectie te denken.
Conclusie: een gewaarschuwd consument van
pluiinvccvlees lelt voor twee? (Ref.).

Hathaway, S. C., Little, T. W. A., Jones, T. W.
H., Stevens, H., and Butland, R. W.: Infection
by leptospires of the Pomona serogroup in
cattle and pigs in South West England. The
Veterinary Record 1984; 115; 246-8.

In dit onderzoek worden twee gevallen van een
acute haemolytische ziekte beschreven bij kal-
veren. In drie voorafgaande retrospectieve stu-
dies belichten de auteurs ziekte-uitbraken bij
jonge dieren waarbij haemoglobinurie, acute
icterus en sterfte optraden. Koppelgenoten (ook
oudere) hadden liters voor Pomona, waarvan
enkele zeer hoog. Leptospiren werden niet ge-
ïsoleerd.

Een vierde studie betrof een bedrijf met 2000
zeugen, in ongeveer 15 worpen, verdeeld over
vier maanden, werden biggen geboren die óf al
dood, óf geel waren, deze stierven dan binnen 24
uur. De desbetreffende zeugen bleven gezond.
Vier van deze zeugen, maar ook andere en
beren, hadden Pomona-titers.
Cultureel onderzoek verliep negatief.

1. Een aangekocht kalf van 1 week oud suc-
combeerde twee dagen na aankomst op het be-
drijf aan acute haemolyse met haemoglobinu-
rie.

2. Op een klein bedrijf stierven vijf van de acht
kalveren. Bij sectie bleek een acute haemolyse,
icterus, acute nefrose en haemoglobinurie. Se-
rologisch bleken twee van de drie resterende
kalveren en één van de drie koeien een Pomona-
titer te hebben.

Bij beide uitbraken werd tevens een leptospire
behorende tot de Pomona-serogroep geïsoleerd.
Nadere identificatie wees meer op verwant-
schap met de serovars Dania en Mozdok dan
met Pomona.

Verondersteld wordt een nog niet beschreven
serovar geïsoleerd te hebben, welke zich in de
wilde fauna handhaaft. Overbrenging kan plaats-
vinden door urinevervuiling van omgeving,
drinkwater of voedsel.

Vestweber, J. G. E. and Al-Ani, F. K.: Udder
edema: biochemical studies in Holstein cattle.
Cornell Vet. 1984; 74: 366-72.

Uieroedeem kan sterk variërend voorkomen tot
bij 96% van de dieren en wel kort voor en/of na
de partus. De gevolgen zijn dikwijls trauma,
speenbeschadiging en mastitis. De eigenlijke
oorzaak is onbekend.

In dit onderzoek werd bij 9 Holstein-koeien met
uieroedeem en bij 3 controledieren 2 weken
vóór en 2 weken na de partus een analyse ge-
maakt van het bloedserum betreffende totaal
eiwit, albumine. globuline, natrium, kalium,
chloor, calcium en anorganische fosfor. De leef-
tijd van de dieren varieerde van 2,5 tot 8 jaar. De
meeste dieren waren in de 3e of 4c lactatie.
Na de partus werden 1-2 cm lange en 5 cm diepe
incisies gemaakt in het uierweefsel en het inter-
stitiale weefselvocht opgevangen voor bepaling
van de bovengenoemde parameters.
De verschijnselen van uieroedeem traden op 7
dagen vóór en bleven aanwezig tot 9 dagen na
de partus.

Er werd een significant verschil gevonden in het
totaal eiwit-, albumine-, globuline- en calcium-
gehalte van het bloedserum en het weefselvocht
(P <0,5) bij de partus ten gunste van het bloed-
serum.

De gemiddelde concentraties totaal serutn-eiwit
en serumglobuline waren in beide groepen die-
ren gedurende de partus lager dan daarvoor en
herstelden in 2 weken tot normale waarden.
Aangenomen wordt dat de oorzaak van het ui-
eroedeem mogelijk is bepaald door de afname
van de osmotische druk ten tijde van de partus
door de afgifte van plasma-eiwit via het colo-
strum, Deze veronderstelling wordt door de ge-
gevens uit dit onderzoek niet bevestigd; er is
geen verschil tussen de serumgehalten van beide
groepen. Bovendien zou men mogen verwach-
ten dat, als hypoproteïnaemie de oorzaak zou
zijn, de oedeemvorming niet tot het uier beperkt
zou blijven en meer van algemene aard zou zijn.
De veronderstelling dat Na- en K-gehalten een
rol zouden spelen wordt evenmin bevestigd.
Ook de verhouding tussen het eiwitgehalte van
de oedeemvloeistof en het bloedserum, welke
tijdens de partus 0,31 bedroeg, wijst niet op een
toename van de permeabiliteit van de vaat-
wanden als mogelijke oorzaak van uieroedeem,

Brownlie,J., Clarke, M. C,,and Howard, C.J,;
Experimental production of fatal mucosal dis-
ease in cattle. The Vetermary Record 1984; 1 15;
535-6.

De auteurs presenteren een nieuwe hypothese
omtrent de etiologie van \'Mucosal Disease\'. Zij
stelden op drie bedrijven waar deze ziekte op-
trad, dat de dieren van dezelfde leeftijdsgroepen
allen drager waren van een niet-cytopathogeen
B VD-virus en tevens immuuntolerantie ten aan-
zien van BVD-virus vertoonden.
Dieren van dezc laatste groep hadden geen anti-
lichamen ten aanzien van BVD-virus of maar
heel weinig. Bij de op dezc bedrijven aanwezige
runderen, die wel antilichamen hadden (± 50%),
werd geen viraemie met BVD-virus aangetoond.
De onderzoekers veronderstellen dat de moe-
derdieren van de dragers in alle gevallen in het
begin van het draehtig-zijn geïnfecteerd werden
met het niet-cytopathogcne BVD-virus en zo
hun nakomelingen besmetten en immuuntole-
rant maakten; ook voor meer pathogene BVD-
virusstammen.

Vastgesteld werd dat dieren op deze bedrijven
die \'Mucosal Disease\' hadden, steeds ook be-
smet waren met een cytopathogene stam van het
BVD-virus, Deze zou dan in de immuuntole-

rante dieren zich ongehinderd hebben kunnen
vermeerderen, met een lethaal gevolg voor dc
gastvrouw.

Met een tweetal immuuntolcrante dragers van
de nict-pathogene BVD-virusstam werd ccn ex-
periment uitgevoerd. Deze dieren werden kunst-
matig besmet met het cytopathogene virus en
kregen in aansluiting daarop duidelijk \'Mucosal
Disease\'.

De schrijvers baseren op deze ervaringen hun
hypothese dat klinische \'Mucosal Disease\' be-
rust op een dubbel-infectie. Een persisterende
met een niet-cytopathogene stam en een tweede
mfectic met ccn cytopathogene BVD-virusstam.

Insecticide bevattende oormerken en vloei-
stoffen ter bestrijding van vliegen op rundvee

Wright, C. L..Titchener, R. N., and Hughes, J.:
hisecticidal eartagsand sprays for the control of
nies on cattle. The Veierinary Record 1984; 115;
60-2.

De auteurs gingen de effectiviteit na van een
twetaal oormerken, bevattende Cypermethrin of
fcnvalerate en van twee vloeibare, door sproeien
aan tc brengen middelen met Cypermethrin of
cyhalothrin. Dc effectiviteit werd vastgesteld
aan de hand van het verschil in aantal vliegen
tussen de behandelde en onbehandelde controle-
dieren. Er werd rekening gehouden met dc
weersomstandigheden. Stekende vliegen, hoofd-
zakelijke Haematohosca stimulans, werden met
alle vier middelen volledig bestreden.
De niet-stekende vliegen, Hydrothaeairritansen
Morellia simplex, werden door de oormerken
voor 60-80% en met de sprays voor 80-90%
bestreden.

Verschil in groei tussen behandelde en onbe-
handelde dieren kon niet worden aangetoond.
De auteurs voeren aan dat dit vermoedelijk een
gevolg is van het feit, dat waar verschil gevon-
den wordt, het grootste deel van de vliegenpo-
pulatic bestaat uit stekende vliegen. Dit is in
Schotland (plaats van het onderzoek) niet het
geval. (In ccn eerdere publikatie vermeldt Tit-
chener e.a. dat stekende vliegen in Schotland
circa 4% van de vlicgenpopulatie op rundvee
uitmaken. De steekvlieg I>\'/)eroi;a irritans, die
in Nederland tot 90% van de vlicgenpopulatie
uitmaakt, komt in Schotland niet voor. Kerato-
conjunctivitis (pink eye) en \'broken heads\' (bij
schapen) ten gevolge van H. irritans zijn grotere
problemen dan (zelden vermelde) zomerwrang;
Ref.)

Het effect van Escherichia coli endotoxinen
op het aantal leucocyten en thrombocyten,
het fibrinogeen-gehalte en de bloedstolling
bij met colostrum gevoerde kalveren en colo-
strum-deficiënte kalveren

Deldar, A., Naylor, J. M., and Bloom, J. C.;
Effects oï Escherichia coli endotoxin on leuko-
cyte and platelet counts, fibrinogen concentra-
tions, and blood clotting in colostrum-fed and
colostrum-deficient neonatal calves. Am. J. Vet.
Res. 1984; 45; 670-7.

Twee groepen van 5 kalveren, van ± 3 dagen
oud, werden geselecteerd met de refractometer-
methode op het totaal eiwitgehalte in het serum.
Eén groep had totaal-eiwitgehalten < 5,5 g/dl
(C.D. = colostrum deficient), de andere groep
had waarden > 6,0 g/dl (C.F. = colostrum-fed).
Aan beide groepen werden i.v. endotoxinen van
Escherichia coli (E. co//-Lipopolysaccharide
Ojö^B,,) toegediend. Het effect op het totaal aan-
tal leucocyten, de segmentkernige neutrofielen,
de lymfocyten, de thrombocyten en het fibrino-
geen-gehalte werd nagegaan.
Beide groepen kalveren ontwikkelden een ern-
stige leucopenie gedurende de eerste 5 uur na
toediening. De C.D.-kalveren hadden echter
een langer durende leucopenie en daarna een
geringere toename van het aantal leucocyten
dan de C.F.-kalveren. De C.F.-kalveren bereik-
ten 11 uur na toediening reeds de uitgangs-
waarde van het aantal leuco\'s, waarna de stij-
ging zich nog aanzienlijk voortzette. De C.D.-
kalveren bereikten pas na 17 en 20 uur de
normaalwaarden, zonder dat hierna een duide-
lijke verdere stijging van de leuco\'s volgde. De
beschreven verschillen waren sterk significant
(P < 0,005). Dit gold zowel voor de neutrofiele
cellen als voor de lymfocyten, waarvan de laat-
sten minder in aantal stegen en alleen bij de
C.F.-kalveren tot iets boven de uitgangswaar-
den kwamen. Ook was cr in het verloop van de
tijd een toenemend verschil in het aantal neutro-
fiele cellen ten gunste van de C.F.-kalveren. Dit
werd ook gevonden voor het aantal thrombocy-
ten en het fibrinogeen-gehalte.
De auteurs concluderen dat bij C.F.-kalveren
dc verkregen colostrale immuniteit de neutra-
lisatie van endotoxinen kan bevorderen en dat
daardoor een korter durende leucopenie ont-
staat met een snellere ontwikkeling van leucocy-
tosis. Bovendien zou met het colostrum overge-
dragen \'granulopoetic factor\' voor ecn grotere
respons van neutrofiele cellen zorgen. Het blijkt
dus dat biest-verstrekking een stimulerend ef-
fect heeft op de granulocyten-activiteit van het
jonge kalf.

Absorptie van cysticerci van de Taenia sagi-
nata bij runderen na behandeling met Prazi-
quantel

Harrison, L. J. S., Gailie, G. J,, and Sewell, M.
M. H.: Absorption of cysticerci in cattle after
treatment of Taenia saginata cysticercosis with
praziquantel. Research in Velerinary Science
1984; 37; 378-80.

Bij dit onderzoek werden twee groepen kalveren
van 10 en 15 weken oud oraal geïnfecteerd met
6000 óf 30.000 Taenia saginata eieren. Drie ä
vier maanden later werden de dieren behandeld
met Praziquantel (drie opeenvolgende dagen in
een dosering van 50 mg/kg lichaamsgewicht per
os). Na zes maanden werden de eerste dieren
geslacht en vervolgens elke paar maanden een
aantal tot 24 maanden na behandeling. Al de
cysticerci werden gedood en na 6 tot 9 maanden
waren vrijwel alle cysticerci geabsorbeerd.
Daarna vond geen verdere absorptie plaats en
verkalkte cysten werden tot 24 maanden na de
behandeling gevonden. Deze verkalkte cysten
werden in het algemeen in de hartspier aange-
troffen en zouden ongetwijfeld tijdens de vlees-
keuring ontdekt zijn.

(Waarschijnlijk had deze verkalking ook plaats-
gevonden voordat het middel werd toegediend.
Alhoewel men zou veronderstellen dat cysticer-
cosis in Nederland niet als koppelziekte voor-
komt, was er afgelopen winter in de Noord-
Oost Polder toch een geval van cysticercosis
onder slachtlammeren. 90% Van de dieren werd
afgekeurd ten gevolge van uitgebreide cysticer-
cosis in alle spieren; waarschijnlijk trad hierbij
de vos als tussengastheer op. Hierbij was sprake
van de Taenia ovis: Ref.)

Coussement, W., Castrijck, F., Ducatelle, R. en
Hoorens, J. VlaamsDiergeneestiundig Tijdschrift
1984;53:319-28.

Na het uitvoerige review-artikel van Ward in
The Veterinary Bulletin (1978) worden in dit
artikel nog enkele nieuwere inzichten ten aan-
zien van de etiologie van splayleg gegeven. (In
Nederland ook bekend als \'spreidzit\' cn \'zwem-
mers\'; Ref)

Bij electronenmicroscopisch onderzoek blijken
vrij typische degeneratieve veranderingen aan-
toonbaar bij splayleg-biggen. Dezelfde (rever-
sibele) aandoening kan bij mini-pigs worden
opgewekt door bij drachtige zeugen glucocor-
ticosteroïden in te spuiten. Hierna worden
biggen met splayleg geboren, wat bij dit ras
spontaan niet optreedt.

Een tweede opvallend gegeven is de mededeling,
dat bij \'zwemmers\' een vetstapeling in de spie-
ren plaatsvindt. Een soortgelijk beeld is bij
mensen bekend in gebieden met voedingsde-
ficicntic. Dit beeld kan ontstaan doorcarnitinc-
deficiëntie, die op zijn beurt kan ontstaan door
ccn tekort aan inethyldonoren zoals cholinc.
methionine, lysine of vit. C. (Cholinctherapic
lijkt in Nederland niet succesvol, met vit. C-sup-
plement bij drachtige zeugen wordt in België op
bedrijven met gecombineerd voorkomen van
gelcibiggen en splayleg wel effect gesorteerd:
Ref.)

McCracken, R. M., McFerran, J. B., McPar-
land, P. J., and McKillop, E. R.: Vaccination
against Aujeszky\'s disease: Field experiences.
The Velerinary Record 1984; 115: 348-52.

Over het gehele grondgebied van Noord-Ier-
land verspreid komen per jaar een 20- a 30-tal
klinische uitbraken voor. Bij een serologisch
onderzoek in 1978 bleek, dat op 18% van de
mest- en op 50% van de fokbcdrijven een deel
van de onderzochte dieren met virus in contact
geweest was. De schrijvers onderzochten het
effect van enting op een twaalftal bedrijven
waar de ziekte zich klinisch manifesteerde: 6
mest-, 3 fok- en 3 gesloten bedrijven. De toege-
paste vaccins waren \'levende\' of op basis van
NIA4-stam of dc Bartha K61-stam (Duvaxyn
Aujeszky).

De wijze van enten vond globaal als volgt plaats
op mestbedrijven: een uitgevoerde ééntnaligc
\'nood\'-enting van alle aanwezige dieren, ge-
volgd door een periode waarin alle nicuw-inge-
brachte dieren bij aankomst gevaccineerd wer-
den. Gestopt met enten werd pas dan, als het
laatste dier, dat op het moment van de klinischc
uitbraak aanwezig was, werd afgevoerd; op
fokbedrijven: een dubbel uitgevoerde \'nood\'-
enting van het fokmateriaal (met 3 weken tus-
sentijd) en een éénmalige enting van de aanwe-
zige biggen; daarna aangevoerde opfok werd
eveneens dubbel geënt. Daarna volgde een pe-
riode van 6- of 12-maandelijkse boostering voor
al het fokmateriaal. Afbouw vond wederom
plaats op het moment dat het laatste dier, dat
tijdens de oorspronkelijke uitbraak aanwezig
was, werd afgevoerd. Echter dieren, die in een

Nieuw aangekochte dieren werden niet meer
geënt. Degedachtengangachterdit programma
was, dat eenmaal ongeënt geïnfecteerde dieren
drager blijven die \'eens\' kunnen gaan uitschei-
den en die, in tegenstelling tot gevaccineerde
dieren na met veldvirus geconfronteerd te zijn,
wel als bron van besmetting voor andere dieren
kunnen functioneren (de excretie bij geënte die-
ren is minimaal). Meerdere jaren na de beëin-
diging van het enten werd op deze bedrijven
serologisch onderzoek verricht. Op tweederde
van de onderzochte bedrijven bleken er onder
de bloedmonsters sera aanwezig van dieren die
met AD-virus in contact geweest waren: óf het
virus persisteerde op dat bedrijf óf was er op-
nieuw geïntroduceerd. Toch menen de schrij-
vers, dat dergelijke entschema\'s, in combinatie
met afvoer van serologisch positieve dieren, een
goede bijdrage kunnen leveren tot \'vrij making\'
van bedrijven, een methode, die bovendien
goedkoper is dan stamping uit.

Bates, M. L., Lindsay, D. G., and Watson, D.
H.: A note on inhibitiontest and electrophoretic
detection limits of antibiotica used in British
animal husbandry. / Appl. Bacterial. 1983; 55:
495-8,

Met behulp van de vier platen-test en electrofo-
resis werden slachtdieren na therapeutische
toediening van antibiotica onderzocht op het
voorkomen van residuen. Onderzocht werden:
nitrofurazon, 5 sulfapreparaten, polymixine,
griseofulvine, nystatine,erythromycine, oxy-en
chloortetracycline, CAP, penicilline, streptomy-
cine, kanamycine, lincomycine, neomycine en
spectinomycine.

Met de gebruikte methoden is er geen duidelijke
identificatie mogelijk. Geen van beide metho-
den waren in staat om spectinomycine, nysta-
tine, griseofulvine, polymyxine en nitrofurazon
te detecteren. Voor de overige stoffen worden in
het artikel de detectiegrenzen vermeld. (Helaas
wordt nocht de dosering, noch de wachttijd
vermeld; Ref.)

Stern, N. J., Green, S, S., Thaker, N,, Krout, D.
.1., and Chiu, J.: Recovery of Campylobacter
jejuni from fresh and frozen meat and poultry
collected at slaughter. / Food Protect 1984; 47:
372-4.

Van medische zijde wordt gesuggereerd dat
Campylobacter jejuni minstens zo vaak de oor-
zaak is van humane gastro-enteritis als Salmo-
nella. Als oorzaak voor deze Campylobacter-
infecties wordt met name pluimveevlees ge-
noemd.

Op een viertal laboratoria werden 405 verse en
396 diepvries kuikens onderzocht op het voor-
komen van C. jejuni. Een tweetal laboratoria
vond zowel in het verse als in het diepvriespro-
dukt een besmetting van ca 3%. De andere twee
laboratoria vonden respectievelijk 0% en 3%
voor diepvrieskuikens en 21% voor verse kui-
kens. In eerder onderzoek werd vastgesteld dat
in diepvriesprodukten een lager percentage po-
sitief was. Deze bevinding komt overeen met
onderzoekresultaten bij andere vleessoorten.
Men concludeert dat door het diepvriezen een
zodanige beschadiging is opgetreden dat de bac-
terie niet meer levensvatbaar is. (Er wordt geen
verklaring gegeven voor het feit, dat twee labo-
ratoria geen verschillen gevonden hebben; Ref.)
Uit het onderzoek is gebleken dat levers zwaar-
der besmet zijn dan vlees.

Door een zestal Duitse pluimveespecialisten afkom-
stig uit vier universiteiten werd het bekende \'Kom-
pendium der Geflügelkrankheiten\' geheel herzien tot
een boekje dat, voor wat betreft omvang en inrichting,
mag gelden als één van de meest bruikbare in de
dagelijkse praktijk. Het handzame werk (21 x 15 x 2
cm) bevat ruim 200 dichtbedrukte bladzijden, in een
mogelijk ietwat klein uitgevallen lettertype, waarin op
zeer overzichtelijke en systematische wijze de wereld
van de pluimveeziekten uit de doeken wordt gedaan.

Deze systematiek geldt niet alleen voor de taxono-
misch verantwoorde indeling van de infectieziekten,
maar vooral ook voor de manier waarop iedere aan-
doening afzonderlijk besproken wordt. Opvallend
hierbij is het gebruik van een heldere telegramstijl en
een indeling in rubrieken, waarbij na een korte
omschrijving, etiologie (met epizoötiologic en patho-
genese), symptomen (klinisch, pathologisch-anato-
misch en histologisch), diagnose met differentiaal
diagnose, preventie en therapie, aan bod komen. Ook
van volièrevogels, watervogels en duiven.
Het boekje heeft echter een aantal in het oog lopende
tekortkomingen. Zo is het hoofdstuk osteo-pathiën
zéér onvolledig; dit onder andere omdat de frequent
voorkomende Tibiale dyschodroplasie en Draaipoten
niet worden vermeld. Ook aan Staphylokokken syno-
vitis, met name het onderscheid ten opzichte van Te-
nosynovitis, wordt in relatie tot het economisch be-
lang te weinig aandacht besteed.
In hun beschrijving van het \'Malabsorption Syn-
drome\' blijken de auteurs niet geheel op de hoogte van
de laatste bevindingen te zijn. Het is dan ook voorba-
rig en misschien wel onjuist om een Reo-virus als hét
etiologisch agens aan te wijzen, terwijl bovendien het
meest typische fenomeen, namelijk het gelijktijdig
voorkomen van rachitis en osteoporose, niet ge-
noemd wordt.

Tevens moet vermeld worden dat de rol van Alcalige-
nes faecalis bij influenza niet wordt genoemd, terwijl
van de vele manieren waarop coli zich kan manifes-
teren er slechts twee worden vermeld.
De auteurs blijven vooral in gebreke als het thera-
pieën betreft; slechts weinig geneesmiddelen worden
genoemd en zeer incidenteel worden er doseringen
bijgevoegd.

Het boekje zou aanmerkelijk in bruikbaarheid zijn
toegenomen wanneer meer concrete informatie zou
worden verschaft over geneesmiddelen-keuze, appli-
catie en doseringen.

Ondanks de hierboven vermelde tekortkomingen
moet het zonder meerals een uiterst bruikbaarpluim-
vee praktijk-boek gezien worden, waarin in kort be-
stek en zeer overzichtelijk gerangschikt, veel immuno-
logische, juridische, zoötechnische en vooral ziekte-
kundige informatie te vinden is.

De beide auteurs van dit 731 bladzijden tellend boek
over de varkensteelt zijn zeer bekende experts op dit
gebied. Zij beogen een gebalanceerde behandeling te
geven van de biologische, economische en teeltaspec-
ten van de varkensproduktie. Daartoe is het boek
ingedeeld in 4 delen.

Deel I handelt over gebruik van varkens als land-
bouwhuisdier. In 3 hoofdstukken worden aantallen,
kenmerken van varkens en varkensvlees als voedsel
behandeld. Zij gaan ook in op de samenstelling van
het dierprodukt. In deel II beschrijven zij de biologie
van het varken. Hierbij worden in 7 hoofdstukken
aspecten van fokkerij, pre-natale en post-natale ont-
wikkeling, groei, reproduktie. lactatie en ziekten be-
handeld. In dit deel wordt op duidelijke wijze met
behulp van veel illustraties de ontwikkeling van die-
ren en hun organen aangegeven. In het laatste hoofd-
stuk worden verschillende infectieuze en niet-infec-
tieuze ziekten (onder andere toxiciteit) besproken.
Deel III is het meest uitgebreide deel. In een 7-tal
hoofdstukken worden voedingsaspecten besproken;
voeding en bihoeften (ook gebreksverschijnselen),
granen en bijprodukten, knolgewassen, vettenen der-
gelijke, bronnen van dierlijk eiwit, bronnen van plan-
taardig eiwit, mineralen, vitaminen, additieven, effect
van technologische behandeling op voedingswaarde.
In deel IV worden omgevingsinvloeden, huisvesting,
verzorging behandeld in een hoofdstuk. Het 2e hoofd-
stuk van dit deel handelt over afleveringen marketing
van varkens (speciaal de USA).
Het boek beoogt een zo compleet mogelijk beeld te
geven van varkensproduktie. De auteurs zijn daar niet
helemaal in geslaagd. Ze geven weliswaar zeer veel
literatuur als basis van de behandeling. De Europese
literatuur, die in een aantal gevallen meer toonaange-
vend is dan de Amerikaanse, wordt niet volledigrecht
aan gedaan. Toch bevat het zeer veel goed gedocu-
menteerde kennis, zowel voor veterinairen als voor
landbouwkundigen. In het vervolgonderwijs is het
ook goed bruikbaar als tekstboek. Er wordt duidelijk
ingegaan op recente ontwikkelingen en terecht wordt
opgemerkt, dat door recente veranderingen in huis-
vesting (roostervloeren), ondanks de toegenomen
kennis, gebreksverschijnselen niet onmogelijk zijn.
Voor de geïnteresseerde in het functioneren van het
varken als landbouwhuisdier is het een goed boek met
zeer vele verwijzingen naar het onderzoek. Het voe-
dingsdeel is het meest uitgebreid.
Dit is niet verwonderlijk, omdat Wilson Pond als
voedingsonderzoeker nu hoofd is van het Ameri-
kaanse instituut voor vleesproduktie-onderzoek in
Clay Center (Nebraska), Als normenboek is het boek
niet rechtstreeks te gebruiken. Er staan nogal wat
verschillen in de schattingen van behoeftes in vergelij-
king met het Engelse ARC-boek voor varkensvoe-
ding. Het siert de auteurs dat ze eerlijkheidshalve
aangeven waar de normen schattingen zijn cn waar
niet. Dit maakt het voor de prakticus soms moeilij-
ker. maar het laat daardoor voldoende open ruimte
voor de vakman. Het is kortom een zeer bruikbaar
boek voor onderwijs en praktijk van de varkenshou-
derij, zowel voor veterinairen als landbouwkundigen.

Op het Centrum voor Onderzoek en Voorhehting
voor de Pluimveehouderij \'Het Spelderholt\' te Beek-
bergen zal, op woensdag 22 mei 1985, een contactdag
voor de primaire sector worden gehouden.
Op deze dag zullen 6 Spelderholt-medcwerkers in-
formatie verstrekken over de resultaten van het lo-
pende onderzoek. Het ochtendprogramma is vooral
gericht op de leg- en het middagprogramma op de
slachtsector.

Ir. W. M. M. A. Janssen zal een voordracht houden
over de invloed van vocdcrbeperking bij leghennen
tijdens de legperiode.

Dr. ir. P. C. M. Simons bespreekt de invloed van
verschillende lichtregimes op leghennen en ing. C. W.
Schede zal ingaan op de energiebenutting door
pluimvee.

Ir. H. Rozeboom zal de computermatige bedrijfsbege-
leiding in de pluimveehouderij bespreken en mevr. ir.
I\'. R. Lcenstra zal ingaan op dc effecten van selectie
op groei, voederconversie en vetaanzet bij slachtkui-
kens.

\'fenslotte zal ing. J. P. Holsheimer de technische re-
sultaten bespreken van een modelmatig voedingson-
derzoek bij slachtkuikens.

Aanmelding voor dczc dag kan geschieden, tot 8 mei,
door inzending van het op \'Het Spelderholt\' verkrijg-
bare aanmeldingsformulier onder gelijktijdige over-
making van ƒ25,— op postrekening nr. 91.46.11
t.n.v. \'Het Spelderholt\' te Beekbergen (deelnamekos-
ten, koffie, drankje en syllabus).
Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot de
heer G. P. Teunis, Public Rclations-funetionaris van
•Het Spelderholt\', tel. nr. 05766-1808.

Het symposium \'Dierlijke biotechnologie\' wordt ge-
houden onder auspiciën van de Coördinatiecommis-
sie Voortplantingsonderzoek Nationale Raad voor
Landbouwkundig Onderzoek.
Datum: donderdag 30 mei 1985.
Plaats: Cultureel- en Congrescentrum Stichting \'De
Reehorst\', Bcnnekomseweg 24, Ede.
Aanvang: 9.00 uur.

De organisatie van ditsymposium door de Coördina-
tiecommissie Voortplantingsonderzoek moet worden
beschouwd als de eerste opening tot periodiek overleg
tussen de onderzoekersen als een gelegenheid de geïn-
teresseerden op de hoogte te stellen van de stand van
zaken op dit vakgebied. De commissie nodigt u
gaarne uit aan deze dag deel te nemen.

Voorzitter ochtendzitting: A. H. Willemse
(Fac. Diergeneesk.).
9.30 A. H. Willemse: inleiding.
9.45 S. J. Dieleman (Fac. Diergeneesk.): Superovu-
latie-inductie bij het rund in het licht van de
normale ovarium-fysiologie.
10.30 M. Boerjan (LH, Wageningen): Kwaliteits-
beoordeling van eicellen en jonge embryo\'s.
11.00 Koffie.

11.30 H. Hoogenkamp (Fac. Diergeneesk.): Em-
bryo\'s klieven en conserveren.
12.00 P. Booman (IVO, Zeist): Sexen van embryo\'s.
12.30 Lunch.

maturatie en fertilisatie van rundereicellen.
15.00 P. de Boer (LH, Wageningen): Het karakteri-
seren van genen met behulp van DNA-probes
bij zoogdieren.
15.30 W. Sybesma: Samenvattende beschouwing en
sluiting.

Plaats: Schouwburg Junushoff, Plantsoen 3, 6701 CS
Wageningen (tel. 08370-12061).

9.30 uur: Ontvangst en koffie.
10.00 uur: Opening ir. J. de Groote, sectie-voorzitter,
drs. J. Vis.scr en dr. P. G. H. Bijker (Vakgroep Voe-
dingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong, RU Utrecht):
Bactcriclc Hora van slachtwarm gevacumeerd vlees.

F. K. Stekelenburg en drs. H. Labots (CIVO/TNO
Zeist): A TP-bioluminescentie als een snelle methode
voor de bepaling van de microbiologische besmetting
van vlees en vleesprodukten;

ir. E. de Boer (Keuringsdienst van Waren, Zutphen):
Isolatie van Yersinia enierocolilica en verwante soor-
ten uit voedingsmiddelen;

mevr. .1. Cremers-Molenaar, dr. ir. M. ,1. R. Nout, ing.
T. M. G. Bonants-van Laariioven (LH, Vakgroep
Levensmiddelentechnologie, Wageningen): Microbio-
logie van zuurdesem;

drs. A. J. Nooitgedagt (Keuringsdienst van Waren,
Nijmegen): De microbiologische gesteldheid van brie
en camembert uit de handel.
Lunch.

dr. J. de Smedt (General Chocolate, Herenthals):
Snelle detectie van Salmonella in levensmiddelen
door beweeglijkheidsaanrijking op een half-vaste
Rappaport-Vassiliadis bouillon;

A. Dolfing (Keuringsdienst van Waren, Assen) en ir.
H. J. Beckers (RIVM, Bilthoven): Ringonderzoek
Salmonella: isolatie uit referentiemateriaal met selec-
tieve ophopingsmedia bereid in het laboratorium uit
\'afzonderlijke\' ingrediënten en bereid uit commercieel
verkrijgbare, gedroogde, \'complete\' media;

ir. H. J. Beckers (RIVM, Bilthoven): Ontwikkelingen
rond de Salmonella-isolatie methodiek.
15.15 uur; sluiting\'.

Die nächste (34.) internationale Fachtagung für Fort-
pflanzung und Besamungder Bundesanstalt für Fort-
pflanzung und Besamung von ttaustieren in Wels
findet am 26. und 27. September 1985 in Wels statt.
Folgende Hauptthemen bzw. Referate sind vorge-
sehen:

D. R. Osterhoff, Pretoria, Südafrika: Zur l\'rage der
Genetik und Fruchtbarkeit beim Rind,
K. Schellander, Wien: Genetische Marker der Frucht-
barkeit bei Rind und Schwein,
U. Braun, Zürich, Schweiz: Chromosomal bedingte
Intersexualität bei Rind, Schaf und Pferd.
F. Pirchner, Freising-Weihenstephan, BRD: Selek-
tion auf Fruchtbarkeit - nur Wunsch oder auch Mög-
lichkeit?

H. Bader, Hannover, BRD: Beziehungen zwischen
Nebenhodenfunktion und Fruchtbarkeit beim Bullen.
A. Holzmann, Wien: Akupunktur - Einfluß auf die
Ejakulatqualität des Stieres.

S. Riznar, Zagreb, .lugoslawien: Der optimal postpar-
tale Besamungszeitpunkt beim Rind.
W. Kähn, München, BRD: Die Ultraschall-Echo-
graphie in der gynäkologischen Diagnostik des Rin-
des.

M. Rüsse, München, BRD: Zur Bedeutungder Adreno-
und Opioid-Rezeptoren im Rahmen der Rinderge-
burtshilfe.

///. Peripartale Fütterung beim Rind
K. Bronsch, Berlin, BRD: Peripartale Ernährung und
Fütterung beim Rind - eine Übersicht.
J. Leibetseder, Wien: Die Bedeutung der Energie- und
Rohproteinversorgung für die Milch- und Reproduk-
tionsleistung der Kuh,

H, Sommer, Bonn, BRD: Ernährungsbedingte Risi-
kofaktoren für die Milchkühe im peripartalen Zeit-
raum.

J. Haraszti, Budapest, Ungarn: Zur Rolle der Fett-
mobilisationsstörungen bei postpartalen Fortpflan-
zungsstörungen beim Rind.

E. Kudlac, Brno, CSSR: Peripartale Kälbcrverluste -
metabolische Profile und Immunoglobulinspiegel.
W. Zaremba, Hannover, BRD: Maßnahmen zur Ver-
hütung des Atemnotsyndroms beim neugeborenen
Kalb.

W. Heuwieser, Hannover, BRD: Der Einlluß der
chemotaktischen Aktivität in den Plazentomen auf
den Abgang der Nachgeburt beim Rind.
T. Glazer und A. Zebracki. Olsztyn. Polen: Umwelt-
einflüsse auf das Muttertier zur Zeit der Hochträch-
tigkeit und auf die frühe Kälbersterblichkeit.
K. Elze und J. Schulz, Leipzig, DDR: Zur Prophylaxe
von peripartalen Beckenphlegmonen bei Anpaarung
von Fleischrasscnbullen in Milchrinderherden.
R. Bouters, Gent, Belgien: Neuere Erkenntnisse über
Pathogenese und Behandlung der Nachgeburtsvcr-
haltung beim Rind.

H. Bostedt, Gießen, BRD: Spurenelementbedingte
Erkrankungen bei neugeborenen Wiederkäuern
(Kalb, Lamm),

II. Freie, vorwiegend andrologische Themen
J. Senegacnik, Ljubljana, Jugoslawien: Biochemische
Mechanismen der EDTA-Inhibition bei Ebersper-
mien in verschiedenen Medien.
F. Fischerleitner undN, Mrazek, Wels: Vergleichende

Aansluitend vindt om 16.00 uur in de Aula van de LH het afscheidscollege van proL dr. E. H. Kampelmacher
plaats.

Van de Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid en de Directie van de
Veterinaire Dienst

Na de eerste 9 meldingen van Afrikaanse var-
kenspest in België hebben zich daar géén nieuwe
gevallen van de ziekte meer voorgedaan.
Op 24 maart 1985 zijn in België nieuwe maatre-
gelen ter bestrijding van de ziekte in werking
getreden. Binnen zóne I zijn daarbij een infectie-
zóne rond 7 van de besmette bedrijven alsmede
een tweetal separate, kleinere zónes — elk met
een straal van 3 km — rond de 2 secundair
besmette bedrijven in Reninge en Ichtegem af-
gebakend. Bij constatering van overtredingen
zijn strenge maatregelen voorzien.
Op 3 april heeft het Permanent Veterinair Co-
mité van de EG de situatie opnieuw besproken,
hetgeen leidde tot opheffing met ingang van 18
april van het totale exportverbod voorde Belgi-
sche zóne I. Uitgezonderd Vliervan blijven echter
voorlopig de drie eerder genoemde infectiezó-
ncs daarbinnen. Vlccscn vlcesprodukten gepro-
duceerd vóór 15 januari cn afkomstig uit zóne
1 mogen weer in de vrije handel. Tenslotte mag
vlees uit de overige zónes, geproduceerd in de
periode van 11-24 maart voorzien van een
kruisstempcl worden gebruikt voor vlcespro-
dukten bestemd voor de intrahandel.

(aanvulling op mededeling in Tijdschrift voor
Diergerteesl<itnde van 15 maart 1985, blz. 253)

Naar aanleiding van bovenvermeld artikel werd
door ir. E. J. C. Paardekooper, hoofd Afdeling
Nederlands Centrum voor Vleestechnologic,
Instituut ClVO-Technologic TNO te Zeist, ge-
attendeerd op het afsterven van cysten van
Toxoptasma gondii door invriezen.
Dc VHI is hem erkentelijk voor de toezending
van het rapport over het onderzoek op dit ter-
rein, dat werd verricht door CIVO-TNO en het
Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Mi-
lieuhygiëne en komt daartoe tot de volgende
aanvulling.

Hieronder werd o.a. vermeld, dat verhitting
boven 60° C de Toxoplasma doodt. Het blijkt
dat invriezen — I etmaal bij —20° C — even-
eens de parasiet doodt.

In het kader van een onderzoek naar de vei-
ligheid van rauw te consumeren vleesprodukten
werd de inactivering (afsterven) van Toxoplas-
ma gondii in gemalen vlees nagegaan. Cysten
van Toxoplasma gondii in muizenhersenen wer-
den aan gemalen rundvlees en gemalen var-
kensvlees toegevoegd en na verschillende be-
waarperioden bij —20° C op behoud van het
vermogen tot het geven van een infectie onder-
zocht. Na een vriesbehandeling van één etmaal
kon dit vermogen niet meer worden aange-
toond.

Omdat Toxoplasma-bcsmetting van vlees mo-
menteel niet altijd uitgesloten is, kan een vries-
behandeling van (de grondstoffen van) rauwe
vleesprodukten aanbeveling verdienen.

Sedert de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde gemelde uitbraken van varkenspest
in Nederland (26 maart 1985) hebben zich in ons
land 2 nieuwe gevallen voorgedaan, waarmee
het totaal dit jaar op 18 is gekomen. Het betrof
een fok-/mestbedrijf in de gemeente Venray (29
maart) met 195 zeugen, 2 beren, 27 opfok-
zeugen, 1026 mestvarkens en 596 biggen, als-
mede een fokbedrijf in de gemeente Mill en St.
Hubert (2 april) met 153 zeugen, 4 beren, 45
opfokzcugen, 263 lopers en 504 biggen. In het
laatste geval was er sprake van een buurtinfeetie
van het op 22 tuaart in dezelfde gemeente posi-
tief bevonden fok-/mcstbedrijf. Alle gebruike-
lijke maatregelen zijn genomen en zowel het
OIE als de EG zijn op de hoogte gesteld.
In West-Duitsland was het aantal varkenspest-
uitbraken dit jaar volgens de laatste melding,
per 28 maart opgelopen tot 208. Sinds de vorige
mededeling in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, die tot en met 15 maart liep, hebben alle
gevallen zich voorgedaan in de deelstaten Noord
Rijniand-Westfalen, Neder-Saksen en Beieren.

Alle varkens op de besmette bedrijven zijn af-
gemaakt. De noodzakelijke veterinair-politio-
nele maatregelen zijn genomen.

In Belgic zijn in 1985 tot dusverre in totaal 12
gevallen bevestigd, waarvan 10 gedurende dc
maand maart. De laatste melding betrof 5 ge-
vallen; 2 in de provincie Oost-Vlaanderen (mest-
bedrijven in de gemeente Dendermonde en Ge-
raardsbergen op resp. 21 en 26 maart)en 3 in de
provincie Antwerpen (mestbedrijven in de ge-
meenten Kasterlee, Merksplas en Lier op resp.
26, 27 en 27 maart).

Belgiè heeft inmiddelseen standstill ingesteld in
een binnen hun zóne II gelegen gebied en in een
gedeelte daarvan tevens een entgebied vastge-
steld.

De Italiaanse Veterinaire Dienst gaf op 27
maart 1985 kennis van het zesde geval van klas-
sieke varkenspest in het land. Dit was 14 dagen
tevoren gemeld in de gemeente Cimina, provin-
cie Reggio Calabria. Veterinair-politionele maat-
regelen zijn genomen overeenkomstig EG-richt-
lijn 80/217.De beschikking van de Commissie
EG ter bescherming van de lidstaten tegen klas-
sieke varkenspest (83/453) is op 3 april 1985
gewijzigd in die zin dat invoerende landen bij
import van fok- en gebruiksvarkens uit Neder-
land, België en West-Duitsland bepaalde maat-
regelen mogen nemen gebaseerd op het principe
\'Isolation before investigation\'.

De mond-en klauwzeer-epizoötie in Italië woedt
ononderbroken voort. Sinds de eerste uitbraak
op 27 november 1984 hadden zich daar tot en
met 5 april 1985 reeds I 11 gevallen voorgedaan,
waarvan 67 dit jaar. De laatste tijd heeft de
ziekte zich ook sterk naar zuidelijke provincies
verspreid, zodat de ontwikkeling zorg blijft
baren.

In gezamenlijk overleg was in het Permanent
Veterinair Comité van de EG reeds eerder een
voorstel tot beperkende maatregelen aangeno-
men, Dit werd vastgelegd in een Commissie-be-
schikking ter bescherming van de lidstaten
tegen mond- en klauwzeer, die een importver-
bod inhoudt voor levende dieren, vlees en vlees-
produkten vanuit een aantal met name ge-
noemde Italiaanse provincies. In de PVC-ver-
gadering van 3 april 1985 werd de beschikking
opnieuw aangepast aan de zich steeds wijzi-
gende situatie. In dit geval betekende één cn
ander dat enerzijds een aantal beperkende maat-
regelen werd opgeheven en dat anderzijds en-
kele nieuwe provincies onder de maatregelen
kwamen te vallen.

Vanuit dc nieuw aangewezen provincie Milaan
geldt echter alléén ten aanzien van levende die-
ren een volledig importverbod. Ten aanzien van
de vlees- en vleesprodukten-import uit die pro-
vincie geldt slechts een verbod voor een 15-tal
gemeenten cn alléén wanneer zij afkomstig zijn
van na 10 maart 1985 geslachte dieren.
De overige provincies van waaruit de lidstaten
niet mogen importeren zijn Bologna, Brescia,
Caserta, Catanzaro, Cosenza, Cremona, Cuneo,
Mantua, Modena, Ravenna, Reggio Emilia en
Salerno, Voor levende dieren betreft het hier
een algeheel importverbod, terwijl ten aanzien
van vlees en vleesprodukten de verboden al naar
gelang de provincie aan bepaalde perioden zijn
gekoppeld.

Tenslotte gelden nog verboden voor alle andere
delen van het Italiaanse grondgebied binneneen
straal van 10 km rond iedere mond- en klauw-
zeer-haard, zij het met verschillen al naargelang
de periode waarin deze is geconstateerd. De
EG-commissie in Brussel blijft de MKZ-situatie
in Italië nauwlettend volgen.

Het sulfadimidine is verdwenen uit de stan-
daardreceptuur, daar voorlopige toelatingen niet
zijn verlengd, Dc reden hiervoor is meervoudig:
er ontbreken gegevens in dc dossiers, onder an-
dere ten aanzien van dc verwerking in varkens-
voeder, het toxicologisch profiel van de residu\'s
was onvolledig, maar bovenal was cr ernstige
twijfel gerezen over de huidige effectiviteit van
dc in deze rcccptcn vermelde doseringen sulfa-
dimidine.

Standaardrecepten zijn bedoeld voor behande-
ling van koppels tegen aandoeningen die bij dc
indicaties van het recept genoemd worden. In de
praktijk van de sulfadimidine recepten was dit
Atrofische Rhinitis (AR) bij varkens. Bij de in
de recepten vermelde concentraties sulfadimi-
dine (200 en 400 g per 1000 kg voer) was geen
effectiviteit aangetoond ten opzichte van de
ziekte. Door het uitblijven van nieuwe gegevens
met betrekking tot de effectiviteit van sulfadi-
midine, eventueel in hogere doseringen, zijn de
toelatingen daarom niet verlengd.
In afwachting van nieuwe gegevens van de aan-
vragers heeft men op de instituten, waarvan
vertegenwoordigers werkzaam zijn in de Recep-
tuur-commissie, getracht antwoorden te vinden

op een deel van de gerezen vragen cn onzeker-
heden. Uit de resultaten van een deels geïmpro-
viseerd onderzoek, waarin het CDI, het RI-
KILT, de RUU en het RIVM hebben deelge-
nomen cn dat binnenkort wordt gepubliceerd,
kan geconcludeerd worden dat:

— Sulfadimidine toegediend via varkensvoe-
der, met een gehalte van 1000 ppm, gedu-
rende de medicatie constant relatief hoge
bloedspiegels geeft, die echter lager zijn dan
de minimale remmingsconcentraties (MRC).

— Sulfadimidine weinig effectief bleek tegen
Bordetella bronchiseptica en Pasteurella mul-
tocida: MRC bedroeg voor circa tweederde
van de ondcrzochtestammen ^64 mcg.ml \'
(n = 80, steekproef uitCDI-collectie). Indit
in vitro onderzoek scoorde Oxytetracycline
goed (circa 90% van de stammen gevoelig).

Al met al bleken de twijfels over de effectiviteit
van de sulfadimidine receptuur juist, maar is nu
ook dc hoop dat sulfadimidine in een andere
dosering weer als AR-recept zou worden her-
steld, op grond van de huidige gegevens illusoir.
Echter naast Oxytetracycline zijn er wellicht een
aantal andere farmaca, die een effectieve thera-
pie bij AR mogelijk maken. Over deze farmaca
zijn echter geen verdere gegevens (aanvragen en
dossiers) bekend, zodat voorlopig daarvoor
geen standaardrcccpten opgesteld kunnen wor-
den.

Dierziektenbulletin nr. 6 van de Veterinaire Dienst
over liet tijdvak van 16 t/m 31 maart 1985 vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangiftepliehtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

2—4 JahrcsversammlungderSchweiz. Vereinigung
für KIcintiermedizin, Lausanne (pag. 204).

7 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergadering:
\'Veterinairen in de EEG\'; spreker drs. J. Janssen,
insp. VD, societeit \'Standvastigheid\', Delft; aan-
vang 20.30 uur.

8— 12 20. Internationales Symposion über Geschich-
te der Veterinärmedizin der Welt-Gesellschaft
für Geschichte der Veterinärmedizin und der
Fachgruppe \'Geschichte der Veterinärmedizin\'
der DVG (A), Hannover (pag. 640 1984).

9 Groep Vet. Homeopathie KNMvD. Studiever-
gadering Rest. Hoog Brabant, Utrecht; aanvang
19.30 uur.

10 Ned. Ver. voor Microbiologie: 8e A. J. Kluyver
Herdenkingsrede, Delft (pag. 250).

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenverga-
ring, Motel \'Akersloot\'; aanvang 20.30 uur.

15 Bijeenkomst voor dierenartsen verbonden aan
ccn asiel: \'Managemcnt-aspceten van opname cn
afgifte van dieren in een asiel\' (pag. 342 en 384).

21 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren, Zwolle, aanvang 14.00 uur.

22 Groep KI & Zoötechniek KNMvD. Lezingcndag.
\'Zoötechniek: theorie en praktijk\'. Beekbergen
(pag. 128 en .384).

22 \'Het Spelderholt\', Beekbergen: Contactdag voor
de pluimveehouderij, primaire sector (pag.
369).

28—31 Symposium \'Meat and Poultry Inspection in
a dynamic world\'. Den Dolder (Zeist); inl. tel.
070-792106 (pag. 204).

30 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenvergade-
ring. Postelse Hoeve, Tilburg; aanvang 20.00
uur.

31 Symposium (BION lustrum): Biologisch onder-
zoek als levensvoorwaarde, Amsterdam (pag.
188).

1 Vanwege Hermelijn, Wezel en Bunzing: Con-
tactdag \'Werkgroep Kleine Marterachtigen\'
(VVZ), Utrecht (pag. 288).

4—7 International Veterinary Academy on Dis-
aster Medicine. 4th World Congress, Brighton
(UK).

5 Symposium: \'Emissies van laboratoria, een risico
voor de omgeving?\', Amsterdam (pag. 327).

6 Ned. Kampioenschap Kleiduivenschieten (6e
maal) voor dierenartsen, Biddinghuizen (opga-
ve/informatie: Boehringer Ingelheim, tel. 072-
618124).

6 Ned. Ver. voor Microbiologie, Symposium
\'Eigen werk\', Wageningen (pag. 369).

12 Groep Geneeskd. v/h Kleine Huisdier KNMvD.
Vergadering (voordracht door dr. J. Gouds-
waard: \'Immunologie: relevantie voor de prak-
tijk\', Rest. \'Hoog-Brabant\', Utrecht; aanvang
20.00 uur,

23—26 Sheep Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048 1984).

24—26 Canadian Assoc. for Laboratory Animal
Science, Annual Convention, Toronto.

26—2 juli Animal health and productivity. Inter-
national Symposium, Cambridge/Warwickshire
(pag. 251),

9—12 Anim. Hacmatology Assoc, / Clin. Chem. /
Histol. Joint international meeting (all species),
Warwick Univ. (tel. 0403 50101).
10—13 Soc. Vet, Ethology. Internat. Meeting, Cam-
bridge (tel. 832312),
25 Kring Breukelen.

5—9 11th Conference World Association for the
Advancement of Veterinary Parasitology, Riode
Janeiro. (Inlichtingen redaktie-secretariaat).

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease, Uppsala Sweden (pag, 569 1984en 124).

25—30 9thInternationalSymposiumofW.A.V.F.H.,
Budapest (pag. 982 1983, 469 1984 en 205).

26—29 VIII. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-
salem.

27—28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Haifa,
Israel.

26—30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists, Buda-
pest.

1—5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

2—6 2nd Congress of the International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640 1984).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

10—13 V. Internationaler Kongress für Tierhygie-
ne, Hannover (pag. 414 1984).

12 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen Afd. Noord-
Holland. Excursie Wognum (Juinbo-fabriek).

12— 15 British Veterinary Association Annual Con-
gress, Exeter (pag. 879 1984 en 106).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615
1984).

23—27 X Panamcrican Congress of Veterinary
Medicine and Zootechnics, Buenos Aires (inlich-
tingen redaktie-secretariaat).

26—27 Bundesanstalt für Fortpllanzung und Be-
samung von Haustieren, Thalheim, Wels (pag.
370).

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel,
secretaris.

Tegen een dierenarts werd een klacht inge-
diend die erop neerkwam dat hem werd ver-
weten een hond, die kort tevoren was aange-
reden, onvoldoende te hebben onderzocht en
ondeugdelijk te hebben behandeld, en voorts
onjuist te hebben geadviseerd in het kader van
nabehandeling.

De Ereraad was van oordeel dat de dierenarts
in de behandeling van de rechter achterpoot
van het dier, waaraan door hem een tibiafrac-
tuur was geconstateerd en die naar uit onder-
zoek van de later geconsulteerde eigen dieren-
arts bleek niet goed was gezet, tekort was
geschoten.

De Ereraad overwoog dat weliswaar voor een
ongecompliceerde enkelvoudige tibiafractuur
de toepassing van een spalkverband juist mag
worden geacht, doch dat beklaagde bij voor-
keur ter controle of de repositie was geslaagd,
tot het maken van röntgenfoto\'s had moeten
overgaan. Zeker had hij moeten adviseren dat
indien de hond de volgende dag niet of moei-
lijk zou kunnen lopen, klagers bij hem moes-
ten terugkomen of zich tot hun dierenarts
moesten wenden, ook omdat de linker achter-
poot waar dc hond last van had extra belast
zou worden, terwijl hij bovendien had moeten
adviseren het spalkverband na enkele dagen te
laten controleren. De door de dierenarts in
deze in beginsel gestelde termijn van vier
weken achtte de Ereraad volstrekt onverant-
woord.

De Ereraad kwam tot de conclusie dat de die-
renarts de linker achterpoot waarvan het dier
last had en die, naar uit een later door de
eigen dierenarts van klagers ingesteld onder-
zoek, waarbij röntgenfoto\'s werden gemaakt
bleek, een heupluxatie had, terwijl tevens het
bekken bleek te zijn gescheurd, onvoldoende
had onderzocht. In plaats van een in derge-
lijke gevallen noodzakelijk nauwkeurig onder-
zoek van met name het skelet te verrichten en
over te gaan tot het maken van röntgenfoto\'s,
had hij de poot slechts betast en daarbij geen
afwijking geconstateerd.
De Ereraad achtte, van oordeel zijnde dat de
handelwijze van de dierenarts een handelen in
strijd met de eer en de waardigheid van de
diergeneeskundige stand opleverde, de klacht
gegrond en legde aan de dierenarts, in aan-
merking nemende dat hier van ernstig tekort-
schieten moest worden gesproken en ander-
zijds dat de dierenarts nog niet eerder door de
Ereraad terzake van onjuist diergeneeskundig
handelen tuchtrechtelijk was veroordeeld, de
volgende tuchtmaatregelen op;

I. een berisping en wel in dier voege dat de
Ereraad zijn handelwijze ernstig afkeurt.

2. een — voorwaardelijke — boete van
ƒ 1500,— (éénduizendvijfhonderd gulden)
te voldoen aan de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergenees-
kunde, met bepaling dat de boete niet zal
worden geëffectueerd indien beklaagde
zich gedurende een tijdvak van driejaren,
gerekend vanaf de dagtekening dezes, ont-
houdt van met betrekking tot diergenees-
kundig optreden handelen in strijd met de
eer en de waardigheid van de diergenees-
kundige stand,

bekendmaking van de bij de uitspraak op-
gelegde tuchtmaatregelen in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde zonder vermelding
van initialen.,

Na een bewogen teven, afgestolen door een langdurig
en zwaar tijden, is op 24 januari 1985 overleden J. H.
G. Geurls.

Jan Geurts werd op 15 april 1915 te Meerlo in Noord-
Limburg geboren in een grooi gezin. Zijn familie had
naast een brouwerij en café een gemengd landbouw-
en veeteeltbedrijf. Jan Geurts en zijn familie waren
daardoor zeer nauw verbonden met de samenleving
Meerlo en de samenleving Noord-Limburg. Die ver-
bondenheid met zijn afkomst is steeds bepalend ge-
weest voor zijn manier van teven.
Nauwelijks 18 jaar oud. na met lof het gymnasium-B
diploma behaald te hebben te Rolduc. begon hij zijn
veterinaire studie. Deze studie werd achtereenvolgens
onderbroken door de mobilisatie, daarna door ziekte
en het niet willen tekenen van de loyaliteitsverklaring
met de Duitse bezetter.

Doordat hij begiftigd was met een goed functionerend,
analyserend en combinerend verstand en doordat hij
lijdens zijn studie assistent was bij prof. Van der Plank
en na zijn afstuderen van 1945-1948 hoofdassistent was
bij prof. Hirschfeld, was hij iemand die de relatie ge-
zondheid - voeding - verzorging - huisvesting en fok-
kerij in geval van ziekte concreet kon aangeven. Hij
was daarin zijn tijd ver vooruit.
In de lijd dal hij werkzaam was bij prof. Van der Plank
gaf hij les aan de leerlingen van de Slagers vakschool
te Utrecht, gaf de cursus hoefkunde en werkte aan een
proefschrift over vitamine A-gehalte in bloed, vet en
melk bij runderen en paarden.

In 1948 nam hij de gemengde praktijk over van die-
renarts Van Gasselt te Venlo en werd tevens plaats-
vervangend directeur van het gemeentelijk slachthuis.

Zijn kennis, zijn gestalte, zijn eenvoud, zijn inne-
mende manier van spreken gaf hem gezag bij zijn boe-
ren. zoals ik dat verder nooit bij iemand heb aange-
troffen.

Zijn inlense manier van teven, de behoefte aan gezel-
ligheid, de voorliefde voor paarden, zijn liefde voor
auto\'s en rally\'s, zijn bourgondische levensinstelling
.stonden soms op gespannen voet met het gebonden
zijn van de prakticus. Vanwege zijn natuurlijke, onbe-
vangen uitstraling werd hij in zijn gezin, door vrouw
en kinderen en door zijn vrienden, kennissen en door
zijn boeren op handen gedragen.
Vanaf 1973 is hij bijna zonder ophouden achtervolgd
door ernstige ziekten. Telkens kwam hij er boven uit
en altijd bleef hij optimist. Zijn overlijden was uitein-
delijk een verlossing uit een tijden dat te zwaar was
om te dragen.

Tot op het laatst werd hij thuis liefdevol verpleegd
door zijn vrouw, die daarmee het onmogelijke van
haarzelf eiste en tot stand bracht.
Ik hoop dan ook dat het mengsel van respect, liefde,
verdriet, dat Jo. zijn vrouw, en zijn zeven kinderen nu
beleven, straks overstraald zal worden door trots en
vreugde in de herinnering aan hem.
De collega\'s zullen in Jan Geurts iemand herdenken,
die hel fundament gelegd heeft voor het vertrouwen in
de relatie tussen veehouders en dierenartsen.
Velen, en in het bijzonder zijn buurtcollega\'s, zullen
aan hem denken als een betrouwbare vriend en grote
deskundige. Moge dit een steun zijn voor zijn vrouw
en kinderen.

Op 16 oktober 1984 overleed in de gezegende leeftijd
van 90 jaren een in velerlei opzicht prominent collega,
dr. R. van Santen.

Hij werd geboren te De Bilt en studeerde in 1921 af
aan de toenmalige Veeartsenijkundige Hogeschool,
nadat hij in de oorlog 1914-1918 gemobiliseerd was
als reserve-luitenant der Inj\'anterie. Na een volontair-
schap bij het abattoir te Amsterdam, werd hij in 1921
benoemd tot keuringsveearts aan het abattoir le
Nijmegen, alwaar hij tol zijn pensionering in 1959 met
grote inzet werkzaam was, vanaf 1922 als adjunct-
directeur en vanaf 1929 als directeur.

Hij was een man met grote capaciteiten, vakbe-
kwaamheid en visie, zoals er maar enkelen in een gene-
ratie voorkomen.

Zijn blik reikte verder dan zijn directe Nijmeegse
werkomgeving: de schaalvergroting in de vleeskeu-
ring, welke thans in de RVV gestalte heeft gekregen,
werd door hem reeds tientallen jaren geleden bepleit.
Zowel wetenschappelijk als bestuurlijk heeft hij zich
grote verdiensten verworven.
Reeds in 1924 promoveerde hij als eerste in het vak
\'Kennis van voedingstniddelen van dierlijke oorsprong\'
cum laude op het proefschrift \'De waarde van het bac-
teriologisch vleesonderzoek bij het keuren van slacht-
dieren\' hij prof. C. F. van Oven.
Vele publikaties op het gebied van de vleeskeuring
verschenen van zijn hand en hij het 100-jarig bestaan
van de Maatschappij publiceerde hij een gedegen stu-
die over de historie van dit genootschap.
Gedurende vele jaren was hij Hoofdbestuurslid van de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Dierge-
neeskunde. tevens voorzitter van de afdeling Gelder-
land en voorzitter van de Vereniging van Slachthuisdi-
recteuren, alsook penningmeester van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde. Zijn ruime ervaring bij de
opleiding tot keurmeester vee en vlees resulteerde in
het plaatsvervangend voorzitterschap van de examen-
commissie voor deze cursussen.
De naam dr. Van Santen is bij de oudere keurmees-
ters nog een begrip. Ook na zijn pensionering bleef hij
een graag geziene deskundige, getuige zijn voorzitter-
schap van de Keuringscommissie ingevoerd gezouten
paardevlees en zijn optreden gedurende vele jaren als
veterinair adviseur van het Centraal Bureau Slacht-
veeverzekeringen.

De grote talenten van zijn hoofd gingen gepaard met
respectabele eigenschappen van zijn hart. Hij was een
eenvoudig man, wars van vertoon en pose, scherp en
welbespraakt in zijn formuleringen, maar toch aima-
bel en openstaand voor iedereen, die op zijn weg
kwam. Hij ging recht door zee. was principieel en
rechtvaardig.

In de oorlog zag hij zich genoodzaakt onder te
duiken, omdat hij vanzelfsprekend weigerde opgave te
doen van personeel voor tewerkstelling in Duitsland.
In zijn woonplaats Nijmegen, waar hij met zijn echt-
genote Hendrika Adriana Greven en hun beide kinde-
ren vele gelukkige en zorgzame jaren doorbracht, was
hij hij al zijn bedrijvigheid ook nog maatschappelijk in
velerlei opzichten betrokken.
De Ned. Hervormde Gemeente te Hees vond in hem
18 jaar lang een conscentieus President Kerkvoogd:
het Dierenasiel te Nijmegen een toegewijd secretaris
en voor de KNVB afd. Nijmegen trad hij op als voor-
zitter van de Commissie van Beroep voor Strafzaken.
Zijn vele verdiensten vonden erkenning in zijn benoe-
ming tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau en
het erelidmaatschap van de afdeling Gelderland van
de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde.

Tot het laatst bleef zijn belangstelling voor het vele,
dat hem in zijn werk en in zijn medemensen zo indrin-
gend geboeid had, levendig. De bewoners van het be-
jaardencentrum in Hattem, waar hij ook na het over-
lijden van zijn echtgenote nog verbleef, zulten zich
deze symphatieke en spirituele mens met dankbaar-
heid herinneren.

De crematie van collega van Santen vond in stille
plaats. Wij hadden het voorrecht hierbij aanwezig te
mogen zijn.
Hij ruste in vrede.

Beleidsintentie
\'De automatisering in de
diergeneeskunde voor praktijk
en nutsdierhouderij\'

Ook binnen de diergeneeskundige praktijk be-
gint het automatiseringsproces geleidehjk aan
ingang te vinden.

Dit heeft enerzijds betrekking op de automati-
sering van de praktijkadministratie, die in ±
50 praktijken reeds is ingevoerd. Anderzijds
gaat het om geautomatiseerde verwerking van
veterinair (zoö-)technische gegevens, waarvan
de toepassing nog in de beginfase verkeert.
Dit laatste aspect zal in zijn meest optimale
vorm toepassing vinden in de uitvoering van
bedrijfsbegeleidingsprogramma\'s.
Het ligt in de lijn der verwachting dat de be-
hoefte aan automatisering in de diergenees-
kundige praktijk snel zal toenemen, enerzijds
om in de praktijkvoering (financiën, admini-
stratie, apotheekbeheer en dergelijke) tot
grotere doelmatigheid te komen, anderzijds om
veterinaire bedrijfsbegeleidingsprogramma\'s
tot een optimaal rendement te brengen.
Anders gezegd, bedrijfsbegeleidingsprogram-
ma\'s zullen in de praktijk tot onvoldoende re-
sultaten leiden, indien deze niet gepaard gaan
met een geautomatiseerde verwerking van re-
levante bedrijfsgegevens.
Het is cen taak voor de bij dit proces betrok-
ken veterinaire organisaties de introduktie en
toepassing van automatiseringsprocessen in de
diergeneeskundige praktijk te bevorderen en
dc uitvoering ervan te begeleiden en verder uit
te bouwen.

Het Hoofdbestuur van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde en
het Bestuur van de Faculteit der Diergenees-
kunde besluiten gezamenlijk te komen tot de
oprichting van cen organisatie (BV, Orgaan of
Stichting) ten behoeve van de automatisering
in de diergeneeskundige praktijk.

Doelstelling van deze organisatie zal zijn;
1. De introduktie van automatiseringssys-
temen in de veterinaire praktijk ter onder-
steuning van:

Vv\'anneer met name ten aanzien van het
laatste aspect raakvlakken gaan ontstaan
met andere instanties, die zich ook be-
wegen op het gebied van de verzameling
en verwerking van dier- en bedrijfsgege-
vens die van belang kunnen zijn voor de
veterinaire verzorging van de bedrijven,
zal ecn goede samenwerking met deze in-
stanties worden opgebouwd.

2. Het mobiliseren, motiveren en begeleiden
van praktizerende dierenartsen via scho-
ling en training in het veld.

Voor de begeleiding van de praktizerende
dierenarts in het veld kan gedacht worden
aan het instellen van dierenarts-begeleiders
(\'extension veterinarians\').

3. Het ondersteunen van de praktizerende
dierenartsen bij het mobiliseren, motiveren
en begeleiden van de veehouders door de
praktizerende dierenartsen.

Het Hoofdbestuur van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde,
in samenwerking met het Bestuur van de
Groep Praktici Grote Huisdieren, en het Be-
stuur van de Faculteit der Diergeneeskunde,
in samenwerking met het Bestuur van de Vak-
groep Bedrijfsdiergeneeskunde en Buitenprak-
tijk, zullen op zo kort mogelijke termijn de
voorbereidingen treffen om te komen tot de
oprichting van de hierboven aangegeven or-
ganisatie, met de daarbij vermelde doelstel-
ling.

Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde
11\'..!,\'. drs. C. C. van de Watering.

Op 31 oktober 1984 werd door de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en de Faculteit der Diergeneeskunde
een beleidsintentie, getiteld: \'De automatise-
ring in de diergeneeskunde voor praktijk en
nutsdierhouderij\' ondertekend.
Het bestuur van de \'Stichting Automatisering\'
in oprichting dient op korte termijn ingevuld
te worden.

Tevens is, vooruitlopend op de definitieve or-
ganisatievorm een werkgroep gevormd, vol-
gens onderstaande samenstelling:
Prof dr. A. Brand;

Het bestuur van de Faculteit der Diergenees-
kunde en het Hoofdbestuur van de Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dierge-
neeskunde zullen activiteiten op het gebied
van de automatisering in de veterinaire prak-
tijk laten lopen via de op te richten Stichting.
Het bestuur van de Stichting heeft tot taak het
beleid te bepalen en de vertegenwoordiging
naar buiten toe te verzorgen.
Het bestuur stelt een technische commissie in
die verantwoording verschuldigd is aan dit
bestuur.

De werkgroep Automatisering, in de samen-
stelling als hierboven vermeld, is te beschou-
wen als een voorloper van deze technische
commissie. Deze werkgroep brengt regelmatig
verslag uit en is verantwoording verschuldigd
aan de beide besturen.

De Stichting draagt de eindverantwoordelijk-
heid voor alle technische cn organisatorische
aspecten met betrekking tot soft- en hardware,
alsmede het onderhoud ervan, al dan niet ge-
delegeerd. Tevens dient aandacht besteed te
worden aan de vorming van een automatise-
ringsnetwerk binnen de veterinaire professie.
In eerste instantie zal de werkgroep de respec-
tievelijke besturen adviseren met betrekking
tot de rechtsvorm van de Stichting.
Het orgaan richt zich met haar activiteiten ten
eerste op de veterinaire praktijken en op de

De Stichting draagt de eindverantwoordelijk-
heid voor het up-to-date houden van de pro-
grammatuur.

Het orgaan zal criteria opstellen aan de hand
waarvan de firma\'s die de hardware en/of soft-
ware en/of technisch onderhoud zullen leve-
ren, geselecteerd kunnen worden.
Deze geselecteerde firma\'s zullen via het or-
gaan toegang krijgen tot adressen van praktici
voor levering van stand-alone computers of
terminals aan veehouders. Deze terminals
kunnen in verbinding worden gebracht met
(mini)computers binnen een groepspraktijk.
Deze geselecteerde firma\'s die de programma-
tuur voor begeleiding verkopen, richten zich
tot de veehouders via de praktici, omdat met
dezen, het begeleidingsprogramma meer kans
van slagen heeft.

Het orgaan draagt ook de eindverantwoorde-
lijkheid voor het coachen van praktici met be-
trekking tot het hanteren van apparatuur, het
gebruik van de programmatuur en het inter-
preteren van bedrijfsbegeleidings-gegevens.
De revenuen voortkomend uit de verkoop van
programmatuur zullen in de eerste plaats ge-
bruikt worden voor de verdere uitbouw en op-
timalisering van de programmatuur.
De Vakgroep Bedrijfsdiergcneeskunde en Bui-
tenpraktijk van de Faculteit der Diergenees-
kunde streeft er naar enerzijds zorg te dragen
voor de optimalisering van de door haar gele-
verde programmatuur en anderzijds uitge-
voerde applicaties daarvan te evalueren, zo-
nodig contractueel geregeld.
De Groep Praktici Grote Huisdieren en de
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde verplichten zich binnen
hun respectievelijke discipline het werk van
het orgaan te stimuleren.

Ook binnen de diergeneeskunde doet de
automatisering zijn intrede. Van vele kanten
worden dierenartsen geconfronteerd met
automatiseringsactiviteiten, ontwikkeld door
een groot aantal van organisaties.
Men kan daarbij denken aan automatisering
op veehouderijbedrijven, aan automatisering
binnen dierenartspraktijken, aan het ontwik-
kelen van een automatiseringsnetwerk in dier-
geneeskundig Nederland, etc.

Om de positie van de praktizerende dierenarts
in deze te bewaken en om overleg over auto-
matisering met andere organisaties gestructu-
reerd te laten verlopen, is het noodzakelijk om
le komen tol een organisatie die zich met
automatisering len behoeve van dierenartsen
gaat bezighouden.

Overleg lussen hel Hoofdbestuur en het be-
stuur van de Faculteit der Diergeneeskunde
heeft geleid tot de instelling van een werk-
groep die het Hoofdbestuur en het Faculteits-
bestuur moet adviseren len aanzien van de au-
tomatisering en die plannen moet ontwikkelen
om zo mogelijk te komen tol een bundeling
van krachten van de KNMvD en Faculteit.
Deze werkgroep heeft geadviseerd om le
komen tot de oprichting van een Stichting
Automatisering.

Onderstaande nieuwsbrief is een eerste publi-
katie van de Stichting i.o., die gestuurd is aan
alle praktizerende dierenartsen.

Een initiatief van de Groep Praktici Grote
Huisdieren heeft ertoe geleid, dat er op het
gebied van de automatisering een samenwer-
kingsverband lussen de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde en
de Faculteit der Diergeneeskunde is gevormd.
Een en ander zal kunnen uitmonden in de op-
richting van een Stichting.
Enkele hoofddoelstellingen van deze Stichting
zullen zijn:

a. coördinerend, stimulerend cn adviserend
op te treden len aanzien van de automati-
sering in de (grote-/kleine-huisdieren) dic-
renartspraklijk;

b. coördinerend, stimulerend cn adviserend
op le treden ten aanzien van de automali-
sering len behoeve van de begeleiding van
varkens-Zmelkvee-bcdrijven en ten be-
hoeve van dc ondersteuning van de be-
drijfsvoering op deze bedrijven;

c. contacten te leggen, te onderhouden en te
intensiveren met instanties in den lande,
die zich bezighouden met automatisering
in agrarische en velerinair-belangrijke sec-
toren, zowel op hel gebied van a. als van
b.;

d. contacten te bevorderen tussen gebruikers
van computerprogrammatuur, zoals be-
doeld onder a. en b.

Vooruitlopend op de formele oprichting van
de Stichting kunnen nu reeds enkele concrete
mededelingen worden gedaan. Als distributeur
van de begeleidingspakketlen VAMPP-rund-
vee en -varkens op microcomputers is aange-
wezen de firma DIC (Dutch Information
Consultants) te Amsterdam, Dam 21, lel. 020-
269681 en le Tilburg, Reilseplein 7, lel. 013-
637750.

DIC distribueert beide VAMPP-programma\'s
(tegen voor eindgebruiker vaste soflware-prijs)
naar aangewezen dealers. Deze dealers ver-
zorgen de overdracht naar de gebruikers. Als
polentiijle dealers zijn in eerste instantie aan-
gewezen;

De VAMPP-pakketten zijn inmiddels getest en
goed bevonden op micro-computers van de
merken Wang, ITT, IBM, Olivetti, Dec. De
distributeur DIC kan u informatie verschaffen
over technische eisen van hardware en over
andere aspecten, zoals single-user of tnulli-
user configuraties, die sommige dealers wel en
andere niet leveren. Alleen DIC kan deze in-
formatie verstrekken, zodat het geen zin
heeft deze vragen te stellen aan de KNMvD of
aan de Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en
Builenpraktijk.

Nadere mededelingen over VAMPP-applica-
ties op andere hardware zullen volgen. Het
VAMPP-rundvee- en VAMPP-varken-pro-
gramma is in principe ook leverbaar voor
veehouders, zij hel na kennisgeving hiervan
aan de ter plaatse praktizerende dierenarts(en).
Een gebruik van deze pakketten door veehou-
ders zal alleen optimaal kunnen zijn indien dit
in combinatie met veterinaire begeleiding
plaatsvindt.

De dealers voornoemd leveren alle tevens
praktijkadniinistratie-progTamm-d\'s voor ver-
schillende microcomputers. Het feit, dat deze
dealers hier genoemd zijn voor VAMPP-ap-
plicalie houdt geenszins ccn evaluatie in van
de door hen geleverde praktijkadministratie-
programma\'s. De Stichting i.o. zal te zijner
tijd een dergelijk evaluatierapport uitbrengen.
Tot dan blijft dc dierenarts als eindgebruiker
van deze programma\'s uiteraard volledig zelf
verantwoordelijk voor de geinaakte keuze.
Nadere mededelingen betreffende de Stichting
en betreffende de voornoemde aulomali.se-
ringsaspeclen zullen volgen.

Stichting Aulomatisermg i.o.
Dr. ./. P. T. M. Noordhuizen.
ad interim secrctaris.\'

In de CCDF, het overlegorgaan van de Ko-
ninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergenceskunde (KNMvD) en de Vereniging
van Fabrikanten en Importeurs van Dierge-
neesmiddelen in Nederland (FIDIN) staat
uiteraard de komende \'Diergeneesmiddelen-
wet\' centraal.

Een belangrijke reden hiervoor is dat in de
nieuwe wet naast bepalingen met betrekking
tot de registratie van diergeneesmiddelen ook
een kanalisatieregime is opgenomen.
Bij de distributie van diergeneesmiddelen
neemt de praktizerende dierenarts een centrale
plaats in, waarbij de mogelijkheid open moet
blijven dat een beperkt aantal middelen buiten
de dierenarts om gedistribueerd wordt. De
vraag blijft open welke diergeneesmiddelen
uiteindelijk wel en welke diergeneesmiddelen
niet onder het kanalisatieregime via de prakti-
zerende dierenarts zullen worden gebracht.
Om deze vraag te beantwoorden, leek het zin-
vol om naar de Overheid toe duidelijk tc
maken welke criteria naar de mening van de
KNMvD en de FIDIN moeten worden gehan-
teerd om te komen tot een afbakening van de
diergeneesmiddelen welke wel en welke niet
onder het kanalisatieregime vallen.
De hiertoe gezamenlijk opgestelde nota \'Dc
kanalisatie van Diergeneesmiddelen\', welke
we hierbij integraal voor u afdrukken, werd
eind december 1984 aan dc Overheid aange-
boden.

Diergeneesmiddelen bevatten naast onwerk-
zame farmaceutische hulpstoffen doorgaans
zeer werkzame farmaca die niet altijd stabiel
zijn. Meestal worden ze toegediend met het
oogmerk pathofysiologische processen te
voorkomen (bijv. vaccins, sera) of te corrige-
ren (waarbij een onderscheid gemaakt kan
worden in substitutietherapie, symptomatische
therapie en causale therapie). Onoordeelkun-
dige omgang met diergeneesmiddelen levert in
principe niet alleen risico\'s op voor het dier
waarvoor het bestemd is, maar ook voor de
mens en het milieu. Afhankelijk van het soort

geneesmiddel en de toedicningswijze, bestaat
er kans op indirecte of direct toxische effecten
(acuut/chronisch), sensibilisatie, resistentie-
inductie bij pathogene en niet-pathogene or-
ganismen en op een negatieve beïnvloeding
van de kolonisatie-resistentie in onder meer
het maagdarmkanaal. Tevens bestaat er kans
op ongewenste residuen van diergenees-
middelen in voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong, waardoor de consument indirect
risico\'s loopt.

a. De diercnarts-prakticus is op het gebied
van de veterinaire farmacotherapie een des-
kundige. De kanalisatie van diergenees-
middelen kan daarom het beste geschieden via
zijn apotheek.

b. In artikel 29, lid 2, van de ontwerp Dier-
geneesmiddelenwet wordt bepaald dat voor de
kanalisatie van diergeneesmiddelen via de
apotheek van de dierenarts dié diergenees-
middelen worden aangewezen, welke bij toe-
passing zonder tussenkomst van een dierenarts
gevaar kunnen opleveren voor de gezondheid
van mens of dier.

c. In artikel 30 van het bovengenoemde
ontwerp wordt in eerste instantie bepaald (lid
I) dat de in artikel 29 bedoelde diergenees-
middelen niet mogen worden afgeleverd.

In lid 3 van artikel 30 wordt aangegeven dat
dit verbod echter niet van toepassing is op het
afleveren van diergeneesmiddelen door een
dierenarts aan de houder van de dieren waar-
voor de diergeneesmiddelen zijn bestemd.
In lid 4 wordt tenslotte bepaald dat dit afleve-
ren niet is toegestaan voor door de Minister
aangewezen diergeneesmiddelen, die bij toe-
passing door anderen dan dierenartsen gevaar
kunnen opleveren voor de gezondheid van
mens cn dier.

d. Artikel 31, lid 3, van het genoemde ont-
werp sluit hierop aan met overeenkomstige
bepalingen ten aanzien van het voorhanden
hebben van gekanaliseerde diergenees-
middelen.

e. Het sluitstuk wordt gevonden in artikel 7
van de ontwerp-Wet Uitoefening van de Dier-
geneeskunde ten aanzien van het toepassen
van diergeneesmiddelen bij dieren.

In het algemeen wordt de toepassing van dier-
geneesmiddelen, die bij of krachtens artikel 29
van de Diergeneesmiddelenwet zijn aangewe-
zen, door de houder der dieren zelf verboden.

Dit is echter weer niet van toepassing op die
diergeneesmiddelen, die door de dierenarts
aan de houder van dieren mogen worden afge-
leverd, voor zover en voor zolang de dieren-
arts, die de dieren behandelt, dit noodzakelijk
acht. Het verbod blijft uiteraard van toepas-
sing op die diergeneesmiddelen die door de
dierenarts zelf moeten worden toegediend.

Uit deze uiteenzetting blijkt dus dat er zich bij
kanalisatie van diergeneesmiddelen via de
praktizerend dierenarts twee mogelijkheden
voordoen: of de praktizerend dierenarts moet
het middel zelf toedienen of hij mag het afge-
ven aan de houder van dieren.

a. Bij de beantwoording van de vraag of
diergeneesmiddelen eventueel voor verkoop
buiten de apotheek van de dierenarts in aan-
merking komen, spelen de volgende factoren
een rol:

1. de intrinsieke activiteit van de werkzame
stof (zie de in de inleiding genoemde mo-
gelijke neveneffecten);

b. Stoffen, die voor verkoop buiten de apo-
theek van de dierenarts in aanmerking zouden
kunnen komen, moeten aan de volgende
voorwaarden voldoen:

1. Werkzaam zijn, maar niet zodanig dat ze
symptomen maskeren, zodat de dierenarts
in een later stadium toch een juiste diag-
nose kan stellen.

5. Eenvoudig toe te dienen zijn. De applicatie
dient niet het gevaar van oncontroleerbare
complicaties op te leveren, zoals dit bij-
voorbeeld kan ontstaan bij toediening via
injectie of via de sonde.

6. Geen aanleiding geven tot ongewenste re-
siduen in voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong.

c. Naast dat de stof aan de in de boven-
staande acht punten geformuleerde voor-
waarden dient te voldoen, dient tevens het in-
dicatiegebied in de overwegingen betrokken te
worden. Het indicatiegebied is echter onderge-
schikt aan de voorwaarde die vanuit farmaco-
therapeutisch oogpunt aan de stof gesteld
moeten worden. Bij het bepalen van het in-
dicatiegebied is in de eerste plaats het meest
op de voorgrond tredende verschijnsel van be-
lang.

Stoffen die voor de hier bedoelde verkoop in
aanmerking komen mogen slechts kortdurend
worden toegepast. Zonder nadere veterinaire
kennis zal een op de oorzaak gerichte behan-
deling niet mogelijk zijn.

d. Daarnaast zou men kunnen overwegen
diersoort specifieke indicaties te noemen
waarvoor \'middelen niet UD\' beschikbaar
zouden moeten zijn.

Ook hier geldt dan de voorwaarde dat het
middel geen stoffen bevat, waaraan farmaco-
therapeutische bezwaren kleven.

e. Met inachtneming van bovenstaande
aspecten kunnen samenvattend onderstaand
voorbeelden worden gegeven van stoffen die
buiten de apotheek van de dierenarts zouden
kunnen worden verkocht:

b. idem met betrekking tot antiprurigi-
nosa (niet corticosteroïdcn), rubefa-
eiënta en topicale preparaten voor toe-
passing op de huid;

Deze nota kan gezien worden als een leidraad
voor de advisering van de Overheid in het
kader van de toepassing van artikel 48 van de
Ontwerp-Diergeneesmiddelenwct.
Artikel 48 bepaalt dat nadere regelingen ter
uitvoering van de wet niet worden vastgesteld
dan nadat betrokken organisaties in de gele-
genheid zijn gesteld daarover hun oordeel te
geven.

Beleidsnota Commissie
Gezondheid en Welzijn
Gezelschapsdieren aan
Staatssecretaris Ploeg
aangeboden

Op 19 april 1985 heeft de Commissie Gezond-
heid en Welzijn Gezelschapsdieren aan Staats-
secretaris Ploeg van het Ministerie van Land-
bouw en Visserij haar beleidsnota
aangeboden.

De Commissie Gezondheid en Welzijn Gezel-
schapsdieren stelt zich ten doel de gezondheid
cn het welzijn van de gezelschapsdieren te be-
vorderen.

De Commissie is ingesteld in 1979 op initiatief
van de Nederlandse Vereniging tot Bescher-
ming van Dieren en de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde.
De Commissie wordt ondersteund door advi-
seurs van de Ministeries van Landbouw en
Visserij en van Welzijn, Volksgezondheid en
Cultuur en de Faculteit der Diergeneeskunde.
Daarnaast kan de Commissie steunen op een
zestal Werkgroepen, samengesteld uit de be-
langrijkste landelijk werkzame organisaties op
het terrein van de betreffende groepen van ge-
zelschapsdieren (honden, katten, vogels, vis-
sen, reptielen en amfibieén, knaagdieren en
konijnen).

Elke Werkgroep inventariseert de problemen
op zijn deelgebied en legt oplossingen voor
aan de Commissie, Op basis van deze advie-
zen probeert de Commissie tot een optimale
aanpak van de problemen te komen. Dc be-
langrijkste middelen van dc Comiriissie hier-
toe zijn:

— advisering aan de Overheid bijv. ten be-
hoeve van de Gezondheids- en Welzijn.s-
wct voor Dieren;

— voorlichting aan het publiek via de media.
In de achterliggende periode heeft dc Com-
missie standpunten ingenomen ten aanzien
van:

— een aantal reptielen, bijv,: de roodwang-
sierschildpad; de Jackson\'s Kameleon en
de Roodkeelanolis.

De relatie tussen honde- en kattehouders en
hun huisdieren is door middel van een NIPO-
enquête nader onderzocht.
Enige toekomstige activiteiten van de Com-
missie zijn:

— voorlichtings-campagne in 1985 met als
thema \'bezint eer gij begint\', waarin het
publiek wordt gewezen op de problemen
die kunnen onstaan na de aanschaf van
een huisdier.

In de beleidsnota staat uitgebreid een terug-
blik op de reeds verrichte werkzaamheden en
een overzicht van de activiteiten welke de
Commissie de kotuende jaren hoopt te ont-
wikkelen.

In de Algemene Vergadering van 6 oktober
1984 is het voorstel tot verlenging van de gel-
digheidsduur van het Bindend Besluit no. 3
betreffende ziekenfondsen in stemming ge-
bracht en aangenomen.
Volgens artikel 41 van de Statuten is er ver-
volgens een referendum gehouden. De uitslag
hiervan luidt als volgt:
Totaal aantal uitgebrachte stemmen: 1030.
Bindend Besluit no. 3

Dit betekent dat de geldigheidsduur van het
Bindend Besluit no. 3 betreffende ziekenfond-
sen verlengd is tot I januari 1990.

De staatssecretaris van Landbouw en Visserij maakt
bekend dat bij Koninklijk Besluit van 16 februari
1985, nr. 50, de heer Al-Hmuz Ghanayem, geboren
te Al-Fawwar in Jordanië, thans wonende in
Amsterdam, is toegelaten tot de uitoefening van de
diergeneeskunst in haar volle omvang.

Het bestuur van dc Groep Geneeskunde van het
Kleine Huisdier is(sinds 6 maart I985)als volgt
samengesteld:

10.15 Veehouderij onder veranderde eeonomisehe
omstandigheden; prof. dr. ir. J. A. Renkema,
hoogleraar Agrarische Economie EH Wage-
ningen.
11.00 Koffiepauze.

11.15 Is een \'dubbeldoelkoe\' in de fokkerij te reali-
seren?; drs. J. M. M. Goossens, directeur KI-
vereniging \'t Land van Cuyk.
11.40 Hoe draagt de fokkerij bij aan de produktivi-
teitsverbetering bij varkens?; dr. ir. E. W.
Brascamp, directeur Proefstation voor Var-
kenshouderij, tevens consulent Varkenshou-
derij.

12.05 Een zoötechnische analyse op het pluimvee-
bedrijf met hulp van computerprogramma\'s;
dr. M. T. Frankenhuis, hoogleraar Pluim-
veebedrijfsdiergeneeskunde, RU Utreeht.
12.30 Lunchpauze.

13.30 Melkveevoeding en gezondheid, nu en straks;
ir. IJ. Tj. Bakker, directeur CLO De Schot-
horst.

13.55 Zoötechnische ontwikkelingen in de var-
kenshouderij; dr. ir. M. J. M. Tielen, ad-
junct-directeur Gezondheidsdienst voor Die-
ren in Noord-Brabant.
14.20 Consequenties van huisvesting en bedrijfs-
voering voor de gezondheid van rundvee; ir.
M. P. de Jong, directeur Proefstation voor
Runder-, Schapen- en Paardenhouderij.
14.45 Theepauze.

De toegangskosten, inclusief de lunch, be-
dragen ƒ 15,—; te voldoen aan de zaal.
Men kan zich opgeven bij de secretaris/pen-
ningmeester; dr. D. J. Peterse, Gezond-
heidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland,
Morra 2, 9204 KH Drachten.

Op 4 mei 1985 organiseert de werkgroep een
vizsiektendag voor veterinairen met als on-
derwerp \'Viszicktendiagnostick cn -therapie\'.
Verschillende sprekers zullen aandacht be-
steden aan siervissenproblemen, meervallen,
paling en begeleiding van probleembedrijven.
De bijeenkomst start om 9.30 uur en wordt
gehouden in het gebouw van de Stichting Ge-
zondheidsdienst voor Pluimvee, Oude Rijks-
straatweg 43 te Doorn.
Kosten ƒ 50,— en lunch voor eigen rekening.
Informatie kan verkregen worden bij: P. J.
Werkman, tel, 033-943142; E, W. Liewes, tel.
033-946635 of M. Blom, tel, 03426-1629,

wetenschappelijk medewerker (immunogenetica)
wetenschappelijk medewerker (entomologie)

Senior lecturer/lecturer - anatomie
Senior lecturer/lecturer - microbiologie
Senior lecturer/lecturer - pathologie

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO Secretariaat, tel. 070-793137.

De ondertekenaars van beide onderstaande
brieven zijn na de tumultueuze vergaderingen
over het \'Structuurrapport Geneeskunde van
het Gezelschapsdier\' bijeen geweest met nog
een aantal andere collega\'s.
Gezamenlijk vertegenwoordigen zij enige tien-
tallen collega\'s.

Uit hun midden zijn de twee volgende brieven
gekomen die beide op een verschillende wijze
de gerezen problemen pogen weer te geven.
Daarom hebben de ondertekenaars cr voor
gekozen beide brieven voor publikatie in het
Tijdschrift aan te bieden, naast de brieven die
reeds door enkelen van de ondertekenaars aan
het Hoofdbestuur zijn verzonden.

Bij de door de Groep Geneeskunde van het
Kleine Huisdier georganiseerde vergaderingen
ter bespreking van \'het\' structuurrapport is
het nogal emotioneel toegegaan. Het meren-
deel der aanwezigen bleek op beide vergade-
ringen falikant tegen de teneur van het ont-
werp.

Daarom geeft voor ondergetekenden, maar
waarschijnlijk voor vele leden, het schrijven
van het bestuur van dc Groep aan het Hoofd-
bestuur, waarin gesteld wordt dat men \'gema-
tigd positief denkt over het rapport, niet weer
wat zij op twee vergaderingen beleefd hebben.
Het mag dan de letterlijke formulering zijn
van datgene wat collega De Moor enigszins
geforceerd uit de tweede vergadering los-
weekte, maar onbecommentariecrd geeft het
toch geen beeld van de onrust die uit de ver-
gadering sprak.

Een aantal collega\'s uit verschillende delen
van het land is zeer verontrust geraakt op en
door genoemde bijeenkomsten. Zij hebben
onderling contact gezocht en deze brief poogt
uitdrukking te geven aan hun verontrusting
over dc richting die onze Maatschappij dreigt
op te gaan met de behandeling van het struc-
tuurrapport.

Zeker mag gesteld worden dat bijkans ieder
het er over eens is, dat de diergeneeskunde in
Nederland nog wel voor verbetering vatbaar

is. Of dit valt op tc maken uit de, tot op heden
nog steeds niet geadstrueerde, \'signalen\' die
volgens de opsteller van het rapport waren op
tc vangen, is vooralsnog niet duidelijk.
Dc \'werkers in het veld\' weten zelf maar al te
goed dat cr nog wel degelijk het één en ander
te verbeteren valt. Zij hebben in de afgelopen
decennia ook gemerkt, dat er al heel wat ver-
beterd is en wel langs lijnen van een ontwikke-
ling die zich aanpaste aan de feiten van de
dag. Deze feiten waren toenemende welvaart,
toenemende bewustheid van het publiek en
toenemende kennis en vaardigheid van de die-
renartsen.

Dc angst bestaat nu bij velen dat de Maat-
schappij, niet tevreden met de langzame ont-
wikkeling van het proces (eerder is momenteel
overigens sprake van een \'vertraging\' als ge-
volg van de economische recessie), de ontwik-
kelingsgang probeert te versnellen door een
structuur op te leggen, waar noch de dieren-
artsen in de praktijk, noch het publiek rijp
voor zal blijken te zijn.

Bij velen bestaat ook de angst dat de Maat-
schappij zich te veel laat beïnvloeden door de
Faculteit, die blijkbaar graag de veterinaire
praktijk van alle dag wil aanpassen aan haar
onderwijs-programma. Dit mag voor de Fa-
culteit van belang zijn (misschien ook wel een
kwestie van \'overleven\'). Het is evenwel nog
maar zeer de vraag of de mensen in het veld
en het publiek het willen.
Bovendien is het in feite allang zo dat er in de
praktijk iets aan het veranderen is. En dat is
H\'f/een duidelijk signaal. In sommige grote
associaties (bijv. Rotterdam) is men intern al
bezig met het ontwikkelen van specialismen en
specialisten. Niet zo geavanceerd misschien als
menigeen graag zou zien, maar hier is onmis-
kenbaar een natuurlijke ontwikkeling aan de
gang.

Het bestaan van de AO-gespreksgroep wijst
erop dat de osteo-synthese allang een terrein
voor gespecialiseerde dierenartsen is ge-
worden.

De afdeling Friesland is bezig met het inven-
tariseren van in de provincie aanwezige spe-
cialistisch werkende dierenartsen. In Amster-
dam en Haarlem en wellicht ook elders zijn
aanzetten in deze richtitig te bespeuren.
Het voorstel van de ondertekenaars van deze
brief is nu: laat een afvaardiging van in de
praktijk werkzame collega\'s (bijv. 5 a 10 in
getal) besprekingen voeren met (een afvaar-
diging uit) het Hoofdbestuur en (een afvaar-

diging uit) het bestuur van de Groep Genees-
i<unde van het Kleine Huisdier. En laat deze
mensen de hele problematiek nog eens door
praten om zo te komen tot een structurering
waar iedereen zich in kan vinden.

De uitdrukking \'matig positief is wat beide
woorden betreft een onduidelijk gegeven en
lijkt als hij door het bestuur van de Groep
Geneeskunde van het Kleine Huisdier ge-
bruikt wordt om aan het Hoofdbestuur de
mening van haar leden ten opzichte van het
structuurrapport te verwoorden van politieke
aard. Wij, een grote groep praktici, leden van
genoemde groep, vinden dat de sfeer nog niet
zó hoeft te zijn, dat zaken op een dergelijke
wijze hun beslag moeten krijgen, en willen
hierbij ook de waarschuwing insluiten, dat een
blijvend veronachtzamen van de slechts geo-
grafisch verspreide groep praktici niet zonder
gevolgen kan blijven.

Hieronder volgen puntsgewijs enige vragen en
opmerkingen, opgevangen in vele delen van
het land, waarop ons inziens door de opstel-
lers van het plan een duidelijk antwoord gege-
ven moet kunnen worden. Door alle punten
lopen de lijnen: aard van de diergeneeskunde,
kosten hiervan en controleerbaarheid van het
systeem.

a. De aanzet tot en de behoefte aan de zeer
ingrijpende herstructurering komt voor-
namelijk van \'academische\' zijde. Het hele
plan ademt dan ook deze geest.

b. De omgekeerde weg wordl bewandeld:
eerst worden de specialisten opgeleid,
daarna moeten er plaatsen worden ge-
creëerd. Staan dezelfde inzichten, die deze
specialisten hebben voortgebracht ook aan
de basis van deze structuurnota?

b. De van oudsher beslaande verantwoorde-
lijkheid van de dierenarts ten opzichte van
de cliënt, die vaak gerelateerd is aan een
vertrouwensrelatie, wordl plotseling wel
erg in regeltjes gevat, waardoor het karak-
ter van beide (verantwoordelijkheid en
vertrouwensrelatie) aangetast zal worden.

d. Investeringen door praktici om zich in le
passen in hel systeem zullen in ecn aantal
gevallen lot financiële moeilijkheden
leiden. Om welk aantal dil gaal is onduide-
lijk.

e. Invoering van het plan brengt een struc-
tuur die kostenverhogend zal werken in de
richting van de eigenaren van kleine huis-
dieren. Hel is de vraag hoe het publiek op
deze kostenverhoging zal reageren. Ook
met htin reactie staal of valt het geheel.

f. Er is waarschijnlijk onvoldoende inzicht in
de hoeveelheid klinieken die op een finan-
cieel gezonde basis in ons land kunnen
functioneren. Het lijkt er sterk op dal hel
plan mede bedoeld is om len koste van de
\'huisartsen\' en hun mogelijkheden het aan-
tal klinieken op te kunnen voeren.

g. In de humane geneeskunde is de relatie pa-
liëni-specialisl naar de patiënt toe vaak
een onduidelijke en ongelukkige. Voor
hele groepen kan de begeleiding van een
huisarts in deze relatie eigenlijk niel ont-
breken. Hoe gaal dit diergeneeskundig
worden? De diereneigenaar is mondiger
maar niel verstandiger.

h. Als men in de humane geneeskunde naar
een specialist gaat wordt men regelmatig
behandeld door bijv. assistent-specialisten
in opleiding. Hoe gaat dit voorgeschreven
worden (en gecontroleerd)?

i. Zijn er mogelijkheden tot sancties ten aan-
zien van dierenartsen die zich niet wensen
aan le passen en hoe gaan die er uit zien?

Om le beginnen moet er een inventarisatie
komen van wat er op dil moment in dierge-
neeskundig Nederland in min of meer specia-
listisch opzicht gebeurt. Dit moet in kaart ge-
bracht worden en op zijn mérites en
tekortkomingen beoordeeld worden. Nadat
dit gebeurd is, is het mogelijk binnen een
kader van financiële beschouwingen le komen
lot een korte en lange termijn-planning len
aanzien van de uitbreiding van het dierge-
neeskundig handelen. Verder zou het nu reeds
verplicht stellen van post academische nascho-
ling in wat voor vorm dan ook het denken
over en de kennis van het diergeneeskundig
handelen kunnen vergroten.
Of is dit verplicht stellen al niel mogelijk?

Wij willen graag adhesie-betuigingen ont-
vangen, terwijl uiteraard kritiek ook welkom
is.

läij voorkeur schriftelijke reacties kunnen ge-
zonden worden aan het adres van ieder der
onderstaande collegae (zie Jaarboekje).

K. Crama. Rotterdam
J. Hoevers. Utrecht
II. ./. L. Kok, Santpoort
P. Kraayenhagen, Den Haag
P. H. A. Poll, Arnhem
G. M. Smits, Amsterdam

Alhoewel de Redaktie de diseussie rondom het
onderwerp \'Verplicht pensioenfonds dierenart-
sen" heeft gesloten (Tijdschr. Diergeneeskd.
1985; 110: 157-8), is naar aanleiding van deze
redaktionele beslissing de navolgende reactie
ontvangen, die zij de lezers niet wil onthouden -
Red.

Dc afgelopen maanden is in de Afdelingen en
cen deel van de Groepen uitvoerig gediscus-
sieerd over de Discussienota Structurering Ve-
terinaire Verzorging van Gezelschapsdieren.
Van vrijwel alle Afdelingen en een aantal
Ci roepen zijn de verslagen van deze discussies
nu ontvangen. Ook individuele reacties
hebben het secretariaat van de Maatschappij
bereikt. De komende maanden zullen deze
reacties worden geïnventariseerd en zal
worden bezien op welke wijze de discussienota
op grond van deze reacties moet worden bij-
gesteld alvorens de nota opnieuw ter discussie
aan dc leden zal worden aangeboden.
I loewel bovenstaande reactie, aangeboden in
de vorm van een ingezonden brief aan het
\'niilschrifi voor Diergeneeskunde, dus slechts
één van de vele en gevarieerde reacties op de
discussienota betreft en met publikatie van
deze reacties het risico wordt gelopen een deel
van de opgeroepen respons een te zwaar ac-
cent mee te geven, heeft het Hoofdbestuur
toch gemeend de ingezonden briefte moeten
publiceren.

Enerzijds omdat de briefschrijvers aangeven
mei deze reacties de mening van enige tien-
tallen collegae weer te geven, anderzijds
omdat wordt opgeroepen op deze reactie te
reageren. Het toezenden van een afschrift van
dc eventuele reacties aan het secretariaat van
dc Maatschappij ten behoeve van de Commis-
sie Structurering Veterinaire Verzorging van
tiezelschapsdieren zal zeer op prijs worden ge-
steld. De reacties kunnen dan direct in de
totale verwerking van alle commentaren
worden meegenomen.

Wanneer als maatstaf voor een vruchtbare
discussie gesteld mag worden dat zich geen
herhalingen voordoen, dan heeft de redaktie
van het Tijdschrift ongetwijfeld gelijk met het
sluiten van de discussie tussen de collegae
Remeo de Maar en Bosma. Tegelijkertijd
mogen wc dan echter vaststellen dat de demo-
cratie in het Nederlandse staatsbestel andere
maatstaven aanlegt. Via radio, pers en TV
worden we dagelijks geconfronteerd met zeer
tegengestelde meningen over allerlei onder-
werpen, waarbij de meningen zo vaak worden
herhaald dat we vaak al kunnen voorspellen
wat iemand in een bepaalde situatie te berde
zal brengen. Bovendien komt het zelden of
nooit voor dat een deelnemer aan een discus-
sie tijdens een debat zijn mening wijzigt, en
die van zijn opponent gaat belijden. Vaak
krijgt men zelfs de indruk dat tijdens een
debat de opponenten meer overtuigd geraken
van de juistheid van hun eigen mening.
Is dit nu verspilde energie, waarmee geen
enkel doel gediend is, of geeft deze menings-
uiting nu juist aan anderen de gelegenheid om
zich over het betreffende onderwerp te be-
zinnen, eventueel partij te kiezen voor één der
opponenten, of door overnemen van bepaalde
elementen uit de tegengestelde meningen, aan-
gevuld met eigen ideeën te komen tot nieuwe
gezichtspunten die in de discussie kunnen
worden ingebracht.

Het bovenstaande bedacht ik naar aanleiding
van de discussie tussen de beide collegae en de
daarop door de Redaktie vrij snel genomen
beslissing er een punt achter te zetten.
Het is mijns inziens volkomen onbelangrijk of
de beide collegae het nu wel of niet met elkaar
eens zijn of het ooit zullen worden. Wel denk
ik dat het verspilde energie zou zijn wanneer
de discussie tussen beiden, zonder toehoorders
of lezers zou worden voortgezet. Dat tegenge-
stelde meningen over onderwerpen die van al-
gemeen belang zijn zo scherp mogelijk ter
kennis worden gebracht van diegenen die
uiteindelijk door het uitbrengen van hun stem.

moeten beslissen wat er in concreto gaat ge-
beuren, is belangrijk. Ieder mag denken wat
hij wil, mag dit naar voren brengen, en trach-
ten voor zijn mening medestanders te krijgen.
Daarna komt het belangrijkste voor het goed
functioneren van een democratische ver-
eniging: namelijk wat er gaat gebeuren wan-
neer door stemming een uitvoeringsbesluit
wordt genomen.

Het is namelijk essentieel voor de geloofwaar-
digheid van een democratie dat in principiële
zaken beslissingen worden genomen, die door
alle leden worden nageleefd, ook al zijn ze het
daar individueel niet altijd mee eens. Het al of
niet aannemen van een bepaald voorstel dient
dus gebonden te zijn aan een meerderheid van
stemmen waarbij dan vooraf afgesproken
dient te worden hoe groot die noodzakelijke
meerderheid dient te zijn.
Is het besluit genomen dan dienen er garanties
te zijn dat het door de leden ook inderdaad
wordt nageleefd. In het geval van het pen-
sioenfonds voor dierenartsen is het besluit ge-
nomen en de uitvoering van het besluit is wet-
telijk verplicht.

Het verschil van mening of dit besluit wel vol-
doende zorgvuldig is genomen, kan worden
teruggebracht tot de vragen:

a. Heeft het bestuur de leden voldoende bij
dc besluitvorming betrokken, waarbij ook
de afwijkende meningen voldoende onder
de aandacht zijn gebracht.

b. Hebben dc leden, die een afwijkende me-
ning hadden, voldoende moeite gedaan
hun mening bij alle leden kenbaar te
maken en zo ja, hebben zc daartoe via het
bestuur voldoende gelegenheid gehad.

Hoe het ook zij, het besluit is genomen en de
medewerking is voor ieder bindend zelfs voor
diegenen die geen lid zijn van de KNMvD.
Persoonlijk ben ik het met dit besluit eens cn
heb er dus geen moeite mee. Degenen die het
er niet mee eens zijn, kunnen zich afvragen of
zij vooraf voldoende moeite hebben gedaan
medestanders voor hun standpunt te krijgen,
maar moeten zich toch bij de genomen beslis-
sing neerleggen. Uniformiteit van handelen is
dus gegarandeerd.

Dit is een van de weinige voorbeelden binnen
de KNMvD dat een meerderheidsbesluit
dwingend kon worden opgelegd, zelfs aan
niet-leden. En we noemen het niet eens een
bindend besluit. Moeten we het nu jammer
vinden dat een dergelijke dwang nit;t voor alle
door de KNMvD genomen besluiten geldt,
zelfs niet voor de \'bindende\' besluiten, of moe-
ten we het jammer vinden dat het zonder een
dergelijke dwang blijkbaar niet gaat, waar-
door bij de uitvoering van met meerderheid
van stemmen genomen besluiten, de verdeeld-
heid binnen de KNMvD blijkt.
Binnen de KNMvD kan naar aanleiding van
onderhandelingen met overheid en bedrijfs-
leven dc verzuchting beluisterd worden dat we
niet altijd serieus genomen worden. Tijl
IJyIenspiegel slaakte dezelfde verzuchting,
maar voegde er eerlijk aan toe dat hij het daar
zelf naar gemaakt had. Zover zijn we binnen
dc KNMvD nog niet. Maar wie weet?
Made Tholhuvsen.

Voor hel lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen;

Albcrdingk Thijm, J. F.; 1985; 3572 XE Utrecht, Adm, van Gentstraat 1.
Griendt, H. van der; 1984; 3571 BH Utrecht, Schimmelpennincklaan 10
Koek, F. R. de; 1985; 3513 CC Utrecht, Herenweg 63.
Murk, Mevr. A. A. M.; 1985; 3572 VG Utrecht, Klaverstraat 84.
Thywissen, Mevr. P. H. M.; 1985; 2921 AW Krimpen a/d IJssel, Waalsingel 2
Veltmeijer, S. C. H.; 1985; 3521 VM Utrecht, Huygensstraat 41 bis.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Mevr. E. C. H. Bobbert, Oudegracht .358, 3511 PN Utrecht.
E. G. M. Degen, St. Sebastiaanstraat 5, 5341 LE Oss.
T. de GraaL Joh. Camphuysstraat 13 bis, 3531 SB Utrecht.
J. S. Jonker, Warande 71, 3705 ZE Zeist.
P. W. Leyfelt, Donkere Spaarne 36, 2011 JH Haarlem.
R. W. Nawijn, Ambachtstraat 7 bis, 3512 ER Utrecht.

ProL dr. J. H. J. van Gils te Hilversum op 30 maart 1985
Prof. dr. Th. de Groot te Doorn op 3 april 1985

H. A. J. Goedemoed te Ferwerd
J. Mulders te Bergambacht
W. H. Smits te Soest
J. H. Colcnbrander te Lochem
C. A. Stolte te Olst
J. Siebelink te Wierden
A. P. Wijgergangs te \'s-Gravenhage

*Aur/e. P. A. M. van; 1978; 5213 XR \'s-Hcrto-
genbosch. Jan Sluyterstraat 57; tel. 073-14.3432;
d.

AIbcrdingk Thljm../. l\'.: 1985; 3572 XE Utrecht.
Adm. van Gentstraat I; tel. 030-714866; wnd. d.
(toevoegen als lid).

\'Angelina. Mevr. T. A. J. C.; 1985; 4051 AR
Ochten. 44 R.l.-straat 2; tel. 03444-1250; wnd.
d.

Anker-Hooghiemstra. Mevr../. S. van den: 1958;
7602 PV Almelo, Vriezenveenscweg 176; tel.
05490-61062; d.

Bakx. J. A. P. M.: 1973; Goirle; p., geass. met J.
J. M. van Riel en C. J. H. M. Smarius.
\'Berends. A. J. P.: 1985; 3571 BH Utrecht,
Schimmelpennincklaan 6; tel. 030-714453; wnd.
d.

Brakman. Mevr. E. C.: 1984; 3583 CiD Utrecht,
Koningslaan 33; tel. 030-522097; wet. medew.
R.U. (F.d.D., vkgr. Bedrijfsdiergeneesk. en
Buitenprakt.).

Cloudl. J. H. H.: 1955; 6602 EP Wijchen, Eve-
rardusplein 14; tel. 08894-12698; r.d.; plv. i.
201/299 \'Cohen. Dr Ph.: 1942; U-1956; Tivon (Is-
raël), Hashekedimstr. 36; r.d.

206 Dörscheid!. J. M. H. G.: 1982; Bladel; tel. 04977-
5757 (privé), 2534 (prakt.); p., geass. met P. B.
M. Leijdekkers en Th. M. H. van Woensel.

207 Ehbens.D.: 1975; 7625 PT Zenderen, De Reimer
10; tel. 074-664475 (privé), 661269 (prakt.).

207 Eeden. Mevr. K. van: 1975; 1071 MP Amster-
dam, Joh. Vcrhulststraat 13 bis; tel. 020-644756
(privé), 720101 (prakt.).

208 Egmond. E J. van: 1981; 8141 EE Heino, v. d.
Capcllenweg 3; tel. 05729-1219; p.

208 Egmond. P. .1. D. van: 1951; 8141 NC Heino,
Rozendaalscweg I; tel. 05729-29l9(pnvé), 1219
(prakt.).

214 Goedhart. G. J.: 1974; 7315 DK Apeldoorn,
Loseweg 335; tel. 055-217535 (privé), 05712-
1805 (bur.); k.d.

215 \'Greydanus. Y.: 1985; 3571 AC Utrecht, Van
Lieflandlaan ,30; tel. 030-732613; wnd. d.

215 Griendt. H. van der: 1984; 3571 BH Utrecht,
Schimmelpennincklaan 10; tel. 030-712251;
wnd. d. (toevoegen als lid).

227 Houben. Mevr. O. C.: 1980; 7152 DB Eibergen,
Kerkdijk 9; tel. 05454-74737 (privé), 05452-348
(prakt.); p., ass. bij J. H. G. Velthuis.

230 \'Janszen. B. P M.: 1985; 3511 KG Utrecht,
Lijnmarkt 45 bis; tel. 030-316698; d.

232 Jong. P. ./. de: 1983; 3524 DK Utrecht, Filip-
piinen 213; tel. 030-884662; wnd. d.

234 Kamp. J. P. M.: 1983; 7448 AM Haarie, A. T. L.
Hasselbachweg 19; tel. 05485-770; p., ass. bij H.
P. Kingma, R. Renting en T. J. de Vries.

234 \'Kamp-Mannens. Mevr. S. T. M.: 1984; 7448
AM Haarie, A. T. L. Hasselbachweg 19; tel.
05485-770; d.

Kock. F. R. de: 1985; 3513 CC Utrecht, Heren-
weg 63; tel. 030-312718; p., ass. bij K. M. L.
Böhm,, A. van Dorsser, J. A. .1. Giesen en M. G.
A. Gloudemans (toevoegen als lid).

244 Leijdekkers. P. B. M.: 1956; Hapert; tel. 04977-
1230; p., geass. met J. M. H. G. Dorscheidt en
Th. M. H. van Woensel.

253 Murk. Mevr. A. A. M.: 1985; 3572 VG Utrecht,
Klaverstraat 84; tel. 030-717873; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

259 Peelers. Mevr. M. F.: 1982; 3523 PB Utrecht,
Kariboestraat 57; tel. 030-523231 (privé),
531589 (bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr.
Geneesk. v. h. Kl. Huisd.).

302 "Ransu B. F J. Van: Gent-1980; 2670 Puurs
(België), Zeutestraat 1; tel. 0032-3-8896566
(privé),91-253371 (bur.); wet. medew. Fak.v.d.
Diergeneesk. te Gent.

264 Riel.J.J.M. va/i,-1969; Tilburg; p., H-D., geass.
met J. A. P. M. Bakx en C. J. H. M. Smarius.

265 Roerink. B.: 1983; 9861 AX Grootegast (Gr.),
Scholekster 12; tel. 05946-13909 (privé), 12014
(prakt.); p., ass, bij G. J. J. Hallink en H.
Wijma.

265 Roerink-Goudberg. Mevr. H: 1983; 9861 AX
Grootegast (Gr,), Scholekster 12; tel, 05946-
13909; d.

302 Rutgers. Mevr. H. C.: 1978; Liverpool L190PQ
(Engeland), 7 Salisbury Road, Fl. 5, Cressing-
ton Park; tel. 051-427-0326; d.

267 *Ruyter. Mevr. K. de: 1985; 3437 EK Nicuwc-
gcin, Hindcweide 6; tel. 03402-45694; wnd. d.

272 Smarius. C. J. H. M.: 1983; Tilburg; tel. 013-
685496 (privé), 674590(prakt.); p., geass. met .1.
A. P. M. Bakx en J. J. M. van Riel.

279 Thywissen. Mevr. P. H. M.: 1985; 2921 AW
Krimpen a/d IJssel, Waalsingel 2; tel, 01807-
12586; wnd. d. (toevoegen als lid).

2Sl Veen. F. van der: 1954; Bolsward; p., geass. met
R. Kingma cn .1. A. de Vries.

2H1 *Veer. Th. van der: 1985; 1722 XC Zuid-Schar-
woude. Lindelaan .30; tel, 02260-7905; p.. ass.
bij R. Wilmink.

282 Veltmeijer. S. C. U.: 1984; 3521 VM Utrccht,
Huygcnsstraat 41 bis; tel. 030-945307; d. (toe-
voegen als lid).

284 Vervoorn-Malinosky Blom. Mevr. A. C. W.:
1952; 3981 B,I Bunnik, Prinses Beatrixstraat 10;
tel, 03405-64217 (privé), 070-476018 (prakt.);
begel. d. Haagf Dierencentrum.

284 VerweiJ. Mevr. C. G.: 1981; 7511 KN Enschede,
Beatrixstraat 35; tel. 053-3066722; p., ass, bij dr.
A. L, van Zuylen.

286 Volwerk. M. M.: 1983; 5521 VG Eersel, Fran-
kenstraat 4; tel. 04970-17578 (privé), 12100
(prakt,); p,, ass. bij R. M. M. Hoekstra en J. A.
D. M. Ruijs.

287 Vrie.s. ,/. A. de: 1978; 8701 GT Bolsward, Dc
Slinken 11; tel. 05157-6357(privé), 2380 (prakt.);
p., geass. met R. Kingma en F. v. d. Veen.

288 \'Vrijburg. Mevr. K. I.: 1985; 3514 XB Utrecht,
Z. Jansenstraat 5; tel. 030-731507; d.

294 Woensel. Th. M. H. van: 1972; Bladel; tel. 04977-
2534; p., geass. met J. M. H. G. Dorscheidt en
P. B. M. Leijdekkers.

296 Zwolschen. J. W.: 1984; 5741 CX Beek en Donk,
Raagtenstraat 23; tel. 04929-2899, 3159 (privé),
04923-1402 (prakt.).

Hierdoor willen wij u de bijeenkomst van die-
renartsen verbonden aan een asiel, die ge-
houden zal worden op woensdag 15 mei 1985
in een van de zalen van het vergadercentrum
\'Hoog Brabant" te Utrecht, in herinnering
brengen.

Voor het programma verwijzen wij u naar het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde van 15 april
1985.

Wij hopen dat zoveel mogelijk dierenartsen
verbonden aan een asiel op deze bijeenkomst
aanwezig kunnen zijn.

Te küop: rönlgeneassettes 13 x 18 cm; 18 x 24 cm;
24 X .30 cm: 15 X 40 cm; 20 x 40 cm; 35,6 x 35,6 cm en
14 X 17 in. Prijs ƒ 50,—tot ƒ 100,—.
Tel. 013 - 674590.

SAMENVATTING Doordat het Chédiak-Higashi syndroom bij verschillende diersoorten slechts
zelden en vrijwel alleen bij zeer jonge tot jonge dieren voorkomt is het praktisch onbekend en kan het
aan de aandacht ontgaan. In dit artikel zijn daarom de verschijnselen zoals die bij onder andere de mens,
het rund. de kat en de nerts zijn waargenomen, bijeengebracht en vergeleken. De voornaamste
symptomen zijn de verdunning van het pigment van huiden vacht en een verhoogde infectiegevoeligheid.
Er worden sterk vergrote granula aangetroffen in onder andere de leukocyten. De oorzaak van deze
afwijking moet gezocht worden op microtubulair niveau. Verder wordt hier ingegaan op genetische
aspecten van een dergelijke afwijking en worden de mogelijkheden voor het stellen van de diagnose
besproken.

SUMMARY As the Chédiak-Higashi Syndrome (CHS) is rare in various species of mammal and occurs
almost only in very young to young animals, it is virtually unknown and may therefore pass unnoticed.
For this reason, the symptoms as reported for example in man, cattle, cats and mink are brought
together and compared in the present paper. The most important symptoms are dilution ofthe pigment
of skin and fur and increased susceptibility to infection. Enlarged granules are found in leukocytes and
various other types of cell. The basis for this defect should be sought at the level ofthe microtubules.
Moreover this report is concerned with genetic features of this type of defect. The criteria to be applied
in the diagnosis of the CHS are discussed.

Het Chédiak-Higashi syndroom (CHS) is
een tot nu toe zeer zeldzaam aangetroffen
recessief overervende genetische afwijking,
die, voorzover thans bekend is, voorkomt
bij de mens (5), de kat (34), de orca (34), de
muis (34), het rund (31), de bizon (32) en de
nerts (31). Bij de laatste diersoort is het
CHS beter bekend als de \'aleutian\' variant.
Het syndroom komt verspreid voor over de
hele wereld. De meest opvallende uitwen-
dige kenmerken van deze aangeboren af-
wijking zijn de pigmentverdunning in huid
en vacht, een bleke iris en een roze-rode
reflectie van de fundus. Daarbij is er een
sterk verhoogde gevoeligheid voor infec-
ties, zodat veel dieren op jonge leeftijd ster-
ven, indien er geen speciale maatregelen
genomen worden. Slechts enkele dieren
worden ouder. Afhankelijk van de soort
kunnen de dieren fotofobie en/of nystag-
mus vertonen. Er is in alle gevallen sprake
van een verlengde bloedingstijd, die soms
de doodsoorzaak is.

Bij iaboratoriumonderzoei< vallen grote
granula op in alle cellen waarin normaal
ook granula worden waargenomen, zoals
Icukocyten, pigmentcellen etc. In een aan-
tal gevallen komt anemie voor.
Bij de mens ontwikkelt zich in veel gevallen
een op lymfoma gelijkend beeld, dat tot de
dood voert en in de literatuur wordt aan-
geduid als de \'versnelde fase\'. Nertsen met
CHS zijn extra gevoelig voor een infectie
met het \'aleutian disease\' virus. Een virus
dat ook wel bij normale nertsen en fretten
voorkomt (18).

In het begin van de veertiger jaren kwamen
in de bonthandel de lichtere vachttinten in
de belangstelling. Dit was de reden voor
het fokken van \'aleutian\' nertsen, die die
naam kregen omdat hun pels lijkt op die
van de aleutian vos (18). In dezelfde tijd
kwam de \'aleutian disease\' steeds vaker
voor en werd volgens Gorham en Shen (18)
in 1956 voor het eerst beschreven. Ché-
diak (9) publiceerde in 1952 een studie van
3 CHS-gevallen bij de mens in Cuba.
Onafhankelijk daarvan beschreef Higashi
in 1954 hetzelfde syndroom in een Japanse
familie (45). Pas in 1964 werd de overeen-
komst i n het beeld bij mens en nerts be-
schreven (31). Daarna zijn overeenkom-
stige beelden gerapporteerd voor het rund
(31), de müis (34), de orca (34) en de kat
(34).

Tegelijkertijd vorderde het onderzoek naar
de oorzaak van de verschijnselen. Wind-
horst et al. (45) beschrijven, dat Higashi
reeds in 1954 de eerste cytochemischc expe-
rimenten verrichtte. White (47) stelde in
1966 vast dat de grote granula lysosomen
zijn. Oliver et al. (28) vonden in 1975 dat er
een microtubulair defect aan ten grondslag
ligt. Tanaka et al. (43) vonden in 1982 dat
CHS-cellen extra gevoelig zijn voor UV-
straling, doordat ze een defect DNA-repa-
ratie mechanisme bezitten.
Er is gezocht naar mogelijke behandelingen
van het CHS met farmaca. Met succes in
vitro maar in vivo zijn de resultaten nog
tegenstrijdig.

De diagnose CHS kan gemist worden door
onbekendheid met het syndroom en door-
dat de dieren op jonge leeftijd aan veel
voorkomende infecties kunnen sterven.
Mede daardoor is het zeker niet uitgesloten
dat het CHS bij nog meer diersoorten
voorkomt.

Padgett et al. (31) en Prieur en Collier (37)
hebben aangetoond dat het CHS enkel-
voudig autosomaal recessief wordt over-
geërfd.

Padgett et al. (31) hebben nakomelingen-
onderzoek verricht bij runderen en bij nert-
sen. Bij runderen bleken uit twee dragers
lijders geboren te worden, met afwijkend
pigment en abnormale leukocyten. Ook
zijn paringen bekeken van lijders met dra-
gers en van lijders met lijders. De resultaten
hiervan voldeden aan de verwachting bij
een enkelvoudig recessief overervingspa-
troon. De gepubliceerde aantallen waren
echter te klein om een definitieve uitspraak
te doen over de wijze van overerven. Bij het
nertsenonderzoek is van grote aantallen
sprake. Hierbij zijn 72 nesten onderzocht
waarin 332 jongen. Daarbij gaf de paring
Aa X aa 24 nakomelingen met en 28 zonder
verschijnselen van het CHS. Deze verhou-
ding voldoet aan de l:l-verwachting. De
paring aa x aa leverde 240 CHS-nakome-
lingen op en geen enkele zonder het CHS.
AA x aa gaf 42 jongen zonder en geen
enkele met CHS-verschijnselen. Bij de na-
komelingen was het aantal mannelijke die-
ren gelijk aan het aantal vrouwelijke die-
ren, zowel bij de CHS-dieren als bij die
zonder CHS-verschijnselen.
Een onderzoek van Prieur en Collier (37)
bij 67 nesten met 245 jonge katten, in een
experimentele populatie, leverde vergelijk-
bare resultaten op. Uit de hier vermelde
onderzoeken blijkt dat het CHS-gen niet
op het X-chromosoom is gelegen. Wind-
horst et al. (45) achten het onwaarschijnlijk
dat het gen op de albinolocus is gelegen cn
Prieur en Collier (37) hebben geen koppe-
ling met andere genen kunnen vaststellen.
Het fenotypische beeld komt bij de ver-
schillende diersoorten op veel punten over-
een: verdunning van het pigment, afwij-
kende granula in leukocyten en andere
cellen, verhoogde infectiegevoeligheid, sterf-
te op jeugdige leeftijd, verhoogde bloe-
dingsneiging en oculaire afwijkingen. Hoe-
wel de symptomen in grote lijnen overeen-

Bij de mens en het rund wordt nystagmus
duidelijk als onderdeel van het syndroom
beschreven (30, 31). Van de door Collier et
al. (10) onderzochte groep katten vertoon-
den vier van de negen dieren spontane nys-
tagmus. De geïnduceerde nystagmus door
ronddraaien duurde bij alle katten langer
dan bij de controlegroep. In deze groep
katten is eveneens bij alle CHS-dicren cata-
ract geconstateerd. De beschikbare gege-
vens geven echter onvoldoende aanleiding
om te concluderen dat het cataract tot het
CHS behoort.

Verhoogde bloedingsneiging is bij alle soor-
ten gevonden en berust waarschijnlijk op
eenzelfde defect mechanisme. Welk me-
chanisme is nog onbekend (1,2, 10),
Het kenmerkende symptoom, de grote
granula, komt bij alle soorten voor. De
cytologische en biochemische karakteris-
tieken van deze granula komen bij de ver-
schillende soorten overeen (26). Ook de
resultaten van de Concanavaline A cap-
test (28) zijn dezelfde voor mens en muis.
Gegevens over deze test bij de andere soor-
ten ontbreken. Op grond van de nu ter
beschikking staande gegevens is het waar-
schijnlijk dat de afwijkende granula ont-
staan door hetzelfde genetische defect bij
de verschillende soorten.
De belangrijkste doodsoorzaak bij de mens
wordt in de literatuur aangeduid als de
\'versnelde fase\'. Dit is een op lymfoma ge-
lijkend beeld, dat wordt gekarakteriseerd
door vergroting van milt, lever en lymfe-
knopen, als gevolg van proliferatie van
lymfoïde cellen (14). De aleutian dis-
ease (AD) vertoont een soortgelijk beeld.
Voor deze ziekte, waar aleutian nertsen (=
CHS) extra gevoelig voor zijn, is aange-
toond dat een virus de oorzaak is. Bij de
mens bestaan hiervoor wel aanwijzingen
maar is dit nog niet aangetoond (12, 33,45,
47).

epitheelcellen, neuronen, astrocyten, satel-
lietcellen van de dorsale spinale ganglia,
Schwannse cellen, histiocyten en capillaire
endotheelcellen.

De pigmentverdunning is ook terug te voe-
ren op de grote granula. In plaats van vele
kleine zijn er nu enkele grote pigmentgra-
nula (zie fig. 2). Naast de grote granula kan
in één en dezelfde cel ook een variërend
aantal normale kleine granula voorkomen
(45).

De grote granula zijn, evenals de gewone,
omgeven door een \'unit membrane\' (47).
Met verschillende cytochemische kleurings-
technieken blijkt dat ze dezelfde stoffen
bevatten als de normale granula van het
betreffende celtype. Deze granula zijn meest-
al lysosomen en bevatten elk hun eigen
lysosomale enzym. In de grote granula
worden verschillende enzymen naast el-
kaar aangetroffen. Dit heeft tot de veron-
derstelling geleid dat de grote granula ont-
staan door fusie van verschillende kleine
(42, 45, 46). Willingham et al. (46) stellen,
op grond van bevindingen uit electronen-
microscopisch onderzoek, dat dit fusiepro-
ces samengaat met de celrijping. De grote
granula zouden secundaire lysosomen zijn
(29, 39). Deze theorie wordt ondersteund
door het feit dat electronenmicroscopisch
deze grote granula kenmerken van degene-

ratie vertonen. Ze hebben een straatkei-
vormige sub.structuur (47), hetgeen afwij-
kend is van de normale fijnkorrelige struc-
tuur. Een straatkeivormige structuur komt
ook voor in secundaire lysosomen (24).
Bij het CHS is geen sprake van autofagie
(47). Waarschijnlijk worden door de ver-
schillende achtereenvolgende fusies enkele
lysosomale enzymen geactiveerd. Dat zou
dan kunnen leiden tot zelfdestructie van de
granula. Een andere mogelijkheid is dat
door de veranderde permeabiliteit van de
lysosomale membraan de enzymen geacti-
veerd worden met hetzelfde gevolg (47).
Deze fusies en degeneratieve processen
voltrekken zich ook in de pigmentgranula,
in bijv. de huid, waardoor kleurverdunning
optreedt. Oliver et al. (28) stellen verder dat
de afwijkingen niet alleen voorkomen in de
membranen van de granula, maar ook in
de celmembraan.

Uit onderzoek bij mensen met CHS is ge-
bleken dat de leukocytcn een verhoogd
sphingomyeline metabolisme vertonen en
dat in het serum een verhoogd muramida-
se-gehalte aanwezig is (4, 25). Dit wijst op
een verhoogde turnover van leukocytcn.
Bij sommige leukemie patiënten komt dit
ook voor. Hierbij moet wel rekening ge-
houden worden met het feit, dat de voor
deze onderzoeken gebruikte patiënten de
verschijnselen van de versnelde fase ver-
toonden, een op lymfoma gelijkend beeld.
Of de verhoogde waarden primair aan het
CHS tc wijten zijn valt daarom te betwij-
felen.

Aangezien de oorzaak voor de verschijn-
selen waarschijnlijk op microtubulair ni-
veau ligt, volgt hier eerst een korte be-
schrijving van de MT. Dustin (13) om-
schrijft de MT als volgt. MT zijn eiwit-
achtige organellen, die in vrijwel alle euka-
ryotische cellen aanwezig zijn. Ze zijn op-
gebouwd uit subeenheden, tubulines, die
tot langwerpige tubulaire structuren zijn
samengevoegd. Elk tubuline is een eiwit
met een molecuulgewicht van 55.000 Dal-
tons. Twee tubuline ketens vormen een
helix met een buitenste diameter van 24 nm
en met een niet gedefinieerde lengte. Door
samenvoeging of uiteenvallen van hun sub-
eenheden kunnen de MT snel in lengte wis-
selen. Met andere eiwitten bouwen de MT
complexen als mitotische spoelen, cen-
triolen, ciliae, flagellen, axonema en neuro-
tubuli. Ze zijn gevoelig voor koude, hoge
hydrostatische druk cn voor sommige
chemicaliën als colchicine en vinblastine.
Door behandeling met colchicine van cellen
in vitro kunnen MT selectief uitgeschakeld
worden. Na zo\'n behandeling is de gerichte
beweging van dc cel onmogchjk, de cel kan
nog wel bewegen maar is zijn \'richtingsge-
voel\' kwijt. Ook dc celdeling wordt ge-
remd. Na langdurige toediening van col-
chicine in lage dosis aan een normaal
proefdier, gaat dit symptomen van het
CHS vertonen (13).

De cyclisch Guanosine Mono Phosphaat
(cGMP)/cyclisch Adenosine Mono Phos-
phaat (cAMP) verhouding is van invloed
op het aantal MT in de cel (13, 28, 29).
cAMP regelt in de cel processen door de
activering van proteïne kinases en het
treedt op als second messenger van hor-
monen (41). De verhouding van de con-
centraties van beide stoffen is vooral van
belang, de feitelijke concentraties zijn niet
van grote invloed. Als dc concentratie van
cAMP relatief stijgt ten opzichte van die
van cGMP, dan daalt het aantal MT. Daalt
de cAMP-concentratie, of stijgt die van
cGMP, dan stijgt het aantal MT. Deze
stoffen hebben waarschijnlijk geen invloed
op de tubuline-produktie, wel op de as-
semblage van de MT (13, 28, 29).
De MT kunnen binnen de cel als transpor-
teurs functioneren (\'sliding filament\' theo-
rie) (13). MT zijn daarnaast verbonden met
verschillende celorganellen, zoals de lyso-
somen en cytoplasmatische insluitsels, zo-
als bijv. virussen. De MT spelen een rol bij
membraanfusics en door hun verbonden-
heid met de cclmembraan zijn ze verant-
woordelijk voor de gerichte motiliteit van
de cel, alsook voor de sensorische mem-
braanreceptoren (13).
Het functioneren van de MT kan worden
gemeten met dc Concanavaline A cap-test
(28). Deze is voor CHS-cellen identiek aan
die voor normale cellen die behandeld zijn
met colchicine. Behandeling met colchicine
heeft geen invloed op het resultaat van deze
test bij CHS-cellen (28). Het is met name
deze test die een nieuw licht heeft geworpen
op het CHS. Het blijkt dat er in CHS-cellen

normaal tubuline gevormd wordt en dat dit
ook normaal geassembleerd kan worden
(13, 29). De oorzaak van de storing in de
CHS-cellen moet waarschijnlijk gezocht
worden in een storing in het signaal tot
assemblage van MT in aanwezigheid van
bepaalde stimuli (13, 28).

Bij CHS-cellen vertoont een aantal proces-
sen een afwijkend verloop. Er is een ver-
minderde \'killer\'-activiteit na fagocytose
van bacteriën. De killeractiviteit is vooral
gestoord bij de Gram 4- bacteriën en her-
stelt zich na verloop van lijd (enkele uren)
bij experimenten in vitro (49). De fagocy-
tose zelf vertoont geen afwijkingen (45). De
daaropvolgende killing en digestie wel.
Normaal fuseren de lysosomen in een be-
paalde volgorde met het fagosoom. Bij
CHS-cellen zou dit niet meer mogelijk zijn
doordat de lysosomen al met elkaar gefu-
seerd zijn en hun inhoud al in een degcnera-
tieve fase verkeert (38). Ook zou het intra-
cellulaire transport van de lysosomen ge-
stoord kunnen zijn (13).
Door de afwijkend functionerende MT is
cr geen gerichte celbeweging meer moge-
lijk, ook de membraanreceptorfunctie of
de reactie op de membraanreceptorbinding
is gestoord (13).

De CHS-patiënten zijn wel in staat anti-
lichamen te vormen. Ze reageren normaal
op vaccinaties en kunnen ook een ver-
traagd type overgevoeligheid ontwikkelen
(45). Toch kunnen ze sterven aan een infec-
tie waartegen ze geïmmuniseerd zijn. Hoe
dit mogelijk is, wordt niet duidelijk uit de
literatuur. Mogelijk speelt hier de vermin-
derde macrofagenfunctie een rol, zodat het
antigeen niet of onvoldoende herkend dan
wel na complexering met antilichaam niet
afgebroken wordt.

Uit het colchicine onderzoek (13) zou afge-
leid kunnen worden dat de interferon-
vorming gestoord zou kunnen zijn bij het
CHS. Dit zou dan nog een extra reden zijn
voor de verhoogde infectiegevoeligheid.
De waargenomen fotofobie kan verklaard
worden uit de afwijkende pigmentgranula
in het netvlies, waardoor dit niet naar be-
horen functioneert.

De literatuur over chemotaxis is tegenstrij-
dig, sommigen vinden wel een afwijkende
chemotaxis (26), anderen niet (30).
Bij het CHS is tenslotte ook sprake van een
verlengde bloedingstijd (1, 2). Deze loopt
op tot ongeveer 15 minuten. De plaatjes
blijken slecht te aggregeren en een opslag-
defect van serotonine te vertonen (8). De
bloedplaatjes bevatten wel incidenteel een
groot granulum, maar zeker niet meer dan
er normaal voorkomen (48). Wat de oor-
zaak van het opslag-defect is, is nog onbe-
kend.

Voor het stellen van de diagnose CHS
kunnen de belangrijkste criteria als volgt
worden samengevat:

Het CHS wordt vrijwel alleen aangetroffen
bij jonge tot zeer jonge dieren. Opvallende
externe kenmerken zijn daarbij de ver-
dunde kleur en de oculaire afwijkingen:
bleke iris, roze-rode fundus reflectie, foto-
fobie en eventueel nystagmus. Uit de anam-
nese kan de verhoogde infectiegevoelig-
heid, alsook de verlengde bloedingstijd
naar voren komen.

De vergrote pigmentgranula kunnen ge-
makkelijk worden waargenomen wanneer
een paar haren onder de microscoop wor-
den gelegd (hierbij de haren met een paar
druppeltjes immersie-olie onder een dek-
glaasje leggen). Zie hiervoor fig. 2. Bloed-
uitstrijkjes gekleurd volgens Wright of
Giemsa kunnen worden gebruikt om de
grote granula in de leukocyten te zien. De
granula zijn vaak alleen licht eosinofiel
(36). Om de zekerheid te hebben dat het
CHS-granula zijn cn geen \'Döhle bodies\'
of toxische granula kan men uitstrijkjes
kleuren voor peroxidase. CHS-granula zijn
peroxidase positief (zwart). Commerciële
laboratoria en ziekenhuizen doen deze kleu-
ring routinematig.

De cyclische nucleotiden cAMP en cGMP
oefenen een antagonistische invloed uit op
de polymerisatie van de tubulines en dus op
het aantal MT (6, 28). Het gaat hierbij om
het cGMP zelf en niet om afbraakproduk-

ten (29). Ook cGMP-verhogende stoffen
hebben een positieve invloed op het aantal
MT (29). Evenals cAMP-verlagende stof-
fen, zoals ascorbinezuur (6,7). Laatstge-
noemde stof is, vanwege zijn lage giftigheid,
onderwerp geweest van uitgebreid onder-
zoek (6, 7, 17). Het bleek dat na behande-
ling met ascorbinezuur het aantal MT steeg
in de CHS-cellen, zowel in vitro als in vivo
(7). Ook de afwijkende chemotaxis werd
normaal (6, 23). Er waren echter geen ver-
anderingen zichtbaar in de morfologie van
de grote granula (6). Bij in v/vo-experimen-
ten is gebleken dat ascorbine-zuur in hoge
dosis enig levensverlengend effect heeft bij
muizen. Bij mensen is het effect te verwaar-
lozen (17, 23).

Men heeft ook corticosteroïdcn uitgepro-
beerd (4, 12). Deze gaven wel enige verbe-
tering maar werden toegepast bij mensen,
die de verschijnselen van de versnelde fase
vertoonden, die secundair te zien zijn aan
het CHS. Hetzelfde geldt voor antitumor
therapieën (23, 45). De resultaten van het
onderzoek naar de farmacologische beïn-
vloedbaarheid zijn voorlopig niet zeer be-
moedigend.

In hun streven om dragers van het gen voor
CHS langs directe weg op te sporen, hebben
Efrati en Jonas (14) leukocyten gevonden
bij heterozygoten, die enigszins afwijkend
zouden zijn. Ze zouden een grof chroma-
tine netwerk in de nuclei vertonen. Ook
zouden de granula wat grover zijn dan
normaal. In sommige leukocyten zouden
enkele grote granula voorkomen. Deze
komen echter bij individuen zonder het
CHS ook voor. Deze bevindingen worden
in latere publikaties niet bevestigd.

Gegevens over pleiotrope effecten, afwij-
kende karyotypen, koppelingen met an-
dere genen of afwijkende eiwitten waarvan
eventueel de activiteit, de concentratie of
de structuur bepaald kunnen worden, zijn
tot dusver niet gerapporteerd.

Proefparingen zijn, met uitzondering voor
de nerts, praktisch onuitvoerbaar door de
zeldzaamheid van het CHS. Op grond van
het voorgaande blijven de methoden voor
bestrijding van het CHS voorlopig beperkt
tot het uit de fokkerij halen van dieren, die
nakomelingen met CHS hebben gegeven

Het Chédiak-Higashi syndroom is een erfe-
lijk bepaalde afwijking, die bij zeer uiteen-
lopende zoogdierensoorten voorkomt. Dat
het CHS alleen gevonden is bij zoogdieren
kan komen doordat zoogdieren andere MT
hebben dan lagere dieren. De MT kunnen
in de loop van de evolutie kleine verande-
ringen hebben ondergaan (13).
Omdat de fenotypisch waargenomen ver-
schijnselen en de wijze van overerven bij
verschillende soorten overeenkomen kan
hier sprake zijn van een mutatie van het-
zelfde gen. De vraag is evenwel hoe het
mogelijk is dat eenzelfde mutant bij zoveel
verschillende soorten voorkomt en toch bij
elk van de soorten zeldzaam is.
Er zijn meer mutanten die zich bij verschil-
lende soorten op overeenkomstige wijze
manifesteren. Bekende voorbeelden daar-
van zijn de mutanten op de agouti haar-
kleur locus, het albinisme en de bloeder-
ziekte, zoals die bij een aantal soorten
voorkomen. Voor mutanten op de agouti
locus kan eventueel het \'survival ofthe fit-
test\' principe opgaan, maar dit geldt zeker
niet voor albinisme, de bloederziekte en het
CHS. Te verwachten zou zijn dat deze va-
rianten vanzelf uitgeselecteerd worden. De
vraag kan gesteld worden waarom dit niet
gebeurt en ook waarom dezelfde afwijking
bij zoveel soorten voorkomt. Voor beide
vragen zijn voorlopig verschillende ant-
woorden mogelijk.

1. Ecn verklaring kan zijn dat dc mutatie
vroeg in de evolutie is opgetreden. Dat kan
het voorkomen bij een groot aantal soorten
verklaren. Dit is een verklaring die onder
meer ook gevolgd wordt voor de transloca-
tie van het gen voor de a-keten van het
haemoglobine, die resulteerde in geschei-
den gelocaliseerde genen voor de a- en
keten bij de zoogdieren (21). Ook pleit het
\'minimal mutation criterion\' voor deze hy-
pothese (15). Het \'minimal mutation crite-
rion\' stelt dat er eerder een gemeenschap-
pelijke afstamming gezocht moet worden,
dan dat er naast elkaar dezelfde mutaties
opgetreden zijn. Omdat de mutant zeld-
zaam is en recessief overerft, kan deze zich
ongestoord binnen de soorten handhaven.

2. De vorming van eiwitten en aminozu-
ren verloopt als regel via een reeks van
stappen. Als één van de voor deze stappen
noodzakelijke genen uitvalt door een gene-
tisch defect, dan heeft dit tot gevolg, dat
een enzym en daarmee ook het eindpro-
dukt niet gevormd wordt (22). Uitval van
elke stap resulteert in hetzelfde effect.
Daarnaast kunnen verschillende mutaties
van eenzelfde gen hetzelfde effect teweeg
brengen, doordat ze allen het actieve cen-
trum van het eiwit verstoren (15). Omdat
de biochemische processen bij de verschil-
lende soorten langs dezelfde paden ver-
lopen, zal het ontbreken van een essentieel
eiwit bij de verschillende soorten hetzelfde
gevolg hebben. De zeldzaamheid van de
afwijking hangt hierbij af van de mutatie-
frequentie van de genen voor de enzymen
die voor het eindprodukt nodig zijn.

3. Naast niet-specifieke chemische en fy-
sische mutagentia, komen in het milieu
specifieke mutagentia voor, zoals bijv. de
restrictie-enzymen die door virussen en
plasmiden geproduceerd kunnen worden
en die specifiek op een bepaalde DNA-se-
quentie aangrijpen (15, 19). Door de over-
eenkomst van genen bij de verschillende
soorten zou een specifiek mutagens kunnen
aangrijpen bij die verschillende soorten.
De frequentie hangt af van het voorkomen
en de potentie van het mutagens.

De geconstateerde nystagmus bij mens, kat
en rund is waarschijnlijk secundair aan het
CHS. Er treedt vaker nystagmus op bij
oculaire pigmentafwijkingen, zoals albinis-
me of gedeeltelijk albinisme. Er is hierbij
sprake van een afwijkende beeldvorming in
de hersenschors doordat cr te weinig oog-
zenuwbanen overkruisen (II, 44).

De oorzakelijke afwijking is bij het CHS
waarschijnlijk op microtubulair niveau ge-
legen (13, 28). Wanneer de MT selectief
uitgeschakeld worden door middel van
colchicinc, vincristine of een ander MT-gif,
wordt de celdeling geremd (vandaar het
gebruik van deze stoffen in de kankerthe-
rapie) (13). Ook de endocriene secretie en
de functie van de neurotubuli worden ge-
stoord (13). Dit geldt bij het gebruik van
colchicine in hoge dosis. Bij het CHS wordt
in de literatuur nergens melding gemaakt
van verminderde celdeling, gestoorde en-

Bij een lage dosis colcfiicine blijkt de mi-
tose-frequentic juist enorm toe te nemen.
Er bestaat dan ook een verhoogde gevoe-
ligheid voor het ontwikkelen van maligni-
teiten (13). Bij het CHS bestaat deze gevoe-
ligheid ook zoals blijkt uit onderzoek van
Tanaka et al. (43). De versnelde fase en de
alcutian disease hebben met elkaar gemeen
dat ze kenmerken van maligniteit vertonen
(12, 13, 18) en dat er virussen in het spel zijn
(12, 18). Het gaat hierbij waarschijnlijk niet
om dezelfde ziekte, maar de overeenkom-
sten zijn te groot om toevallig le zijn (33).
Er kan een foutief afweermechanisme be-
staan tegen virussen of CHS-patiënten zijn
extra gevoelig voor oncogene virussen (12).
Het lijkt er dus op dat de versnelde fase,
evenals de AD, waarvoor het al vaststaat
(18), secundair is aan het CHS.
Uit het feit dat het CHS is tc induceren met
een lage dosis colchicine (13), is af te leiden
dat er bij het CHS sprake is van een gedeel-
telijke uitval van MT-functies. Omdat nor-
male tubuline eiwitten gevormd worden,
wordt gedacht aan het uitblijven van een
signaal tot assemblage van MT in aanwe-
zigheid van bepaalde stimuli (28).
Het CHS komt bij vele uiteenlopende soor-
ten voor. Het is mogelijk dat het bij nog
meer soorten voorkomt maar dat het door
de onbekendheid met het CHS en vanwege
de sterfte op jonge leeftijd aan veel voor-
komende infecties, niet als zodanig wordt
onderkend. In de literatuur zijn reeds ver-
schillende genetische defecten beschreven
die een meer of minder grote mate van
overeenkomst vertonen met het CHS. Dc
belangrijkste daarvan zijn: lethaal grijs bij
karakoel-schapen (27), een aantal pigment-
verdunningen bij katten (37), het gray
collie-syndroom bij honden (16), het white
tiger-enigma (3), de roan-factor bij paar-
den (20) en twee afwijkingen bij ratten (35,
40). Mogelijk dat deze publikatie er toe
kan bijdragen dat er nog een diersoort kan
worden toegevoegd aan de rij diersoorten
waarbij het CHS voorkomt.

Dc auteurs betuigen hun dank aan prof. dr. L. F. M.
van Zutphen van de Vakgroep Proefdierkunde en dr.
J. E. van Dijk van de Vakgroep Pathologie voor hun
suggesties en opbouwende kritiek bij de samenstelling
van deze publikatie. De heer H. H. Otter van de
Vakgroep Functionele Morfologie wordt bedankt
voor de produktie van de foto\'s.

1. Bell, T. G., Meyers, K. M., Prieur, D. .1., Fauci.
A. S., Wolff, S. M., and Padgett, G. A.: Decreas-
ed nucleotide and serotonin storage associated
with defective function in CHS cattle and human
platelets. Blood 1976; 48: 175-84.

2. Bell, T. G., Padgett, G. A., Patterson, W. R.,
Meyers, K. M., and Gorham, .1. R.: Prolonged
bleeding time in aleutian mink associated with
cyclooxygenase independent aggregation defect
and nucleotide deficit in blood platelets. Am. J.
of Vet. Research 1980; 41: 910-4.

3. Berrier, H. H., Robinson, F. R., Reed, T. H., and
Gray,C. W.:Thewhitetigerenigma. Vel. Med. &
Small Animal Clin. 1975; 70: 467-72.

4. Blume, R. S., Bennet, J. M., Yankee, R. A , and
Wolffs,S. M.: Defectivegranulocyt regulationin
the Chédiak-Higashi syndrome. New Engl. J.
Med. 1968; 279: 1009-15.

5. Blume, R. S. and Wolff, S. M.: The Chédiak-
Higashi syndrome: studies in four patients and a
review of the literature. Medicine 1972; 51: 247-
80.

6. Boxer, L. A., Watanabe, A. M., Rister, M.,
Besch. H. R., Allen, J., and Baehner, R. L.: Cor-
rection of leukocyte function in Chédiak-Higashi
syndromc by ascorbate. New Engl. J. Med. 1976;
295: 1041-5.

7. Boxer, L. A., Albertini, D. F., Baehner, R. L.,
and Oliver, J. M.: Impaired microtubule assem-
bly and polymorphonuclear leukocyte function
in the Chédiak-Higashi syndrome correctable by
ascorbic acid. Brilish.1. of Haematology 1979; 43:
207-13.

8. Buchanan, G. R. and Handin. R. L: Platelet
function in the Chédiak-Higashi syndrome. Blood
1976; 47: 941-8.

9. Chédiak, M.: Nouvelle anomalie leucocytaire de
caractcreconstitutionelet familial, /^ev. d\'Hema-
lologie 1952; 7: 362-76.

10. Collier, L. L.. Bryan, G. M., and Prieur, D. J.:
Ocular manifestations of the Chédiak-Higashi
syndrome in four species of animals. Journal of
the American Velerinary Medical Association
1979;175:587-90.

11. Creel. D., O\'Donnel, F. E., and Witkop, C. .1.:
Visual system anomalies in human ocular albi-
nos. Science 1978; 201:931-3.

12. Dent, P. B., Fish, L. A., White, J. G., and Good,
R. A.: The Chédiak-Higashi syndrome: Observa-
tions on the nature of the associated malignancy.
l.ah. Invest. 1966; 15: 1634-42.

14. Elrati, P. and Jonas, W. Chcdiak\'s anomaly of
Icukocytes in malignant lymphoma, associated
with leukemic manifestations: case report with
necropsy. Bhod 1958; 13: 1063-73.

16. Foley, G. W., Lasley, J. F., and Gosweiler, G.
D.: /\\bnormalities of companion animals 1979;
46-50, Iowa State,

17. Gallin, J. F, Elin, R. J., Hubert, R. T., Fauci, A.
S., Kaliner, M. A., and Wolff, S. M.: Efficacy of
ascorbic acid in the Chédiak-Higashi syndrome
(CHS) of man and mouse. Blood 1979; 53: 226-
34.

18. Gorham, J. R. and Shen, D. T.: Aleutian disease
of mink. Infectious diseases of wild mammals
1981; 196-201.

20. Hintz, H. F. and van Vleck, L. D.: Lethal domi-
nant roan in horses. Journal of Heredity 1979; 70:
145-6.

21. Huisman, T. H. J.: Hemoglobin types in some
domestic animals. Xth European conference on
animal bloodgroups and biochemical polymor-
phisms pp. 61-75. European society for blood-
group research & Institut national de la re-
cherche agronomique. Paris, 1966.

22. Florowitz, N. H.: Biochemical genetics of neuro-
spora. Adv. in genetics 3, pp. 33-71, Acad. Press
New York.

23. Saitoh, H., Komiyama, A., Norose, N,, Moro-
sawa, H., and Akabane, T.: Development of the
accelerated phase during ascorbic acid therapy in
the Chédiak-Higashi syndrome and efficacy of
colchicine on its management. British J. of Hae-
matology 1981; 48: 79-84.

24. Junqueira, L, C., Carneiro, J.,and Contopoulos,
A.: Basic histology. Lange, 1975.

25. Kanfer, J. M.. Blume, R. S., Yankee, R. A., and
Wolff, S. M.: Sphingolipid metabolism in leuko-
cytes in Chédiak-Higashi syndrome. New Eng. J.
Med 1968;279:410-13.

26. Leader, R. W., Padgett, G. A., and Gorham, J.
R.: Studies of abnormal leukocyt bodies in mink.
Blood 1963; 22: 477-84.

27. Nel, J. A. and Louw, D. J.: Die letale factor bij
grijs Karakoclskape, Boederij in Suid Afrika,
mei 1953; pp. 169-72.

28. Oliver, J. M., Zurier, R. B., and Berlin, R. D.:
Concanavalin A cap formation on polymorpho-
nuclear leukocytes of normal and beige (Ché-
diak-Higashi) mice. Nature 1975; 253: 471-3.

29 Oliver, J. M.: Impaired microtubule function
correctable by cyclic GMP and cholinergic ago-
nists in the Chédiak-Higashi syndrome. Am. J.
Pathoi 1976; 85: 395-418,

30. Page, A. R., Berendes, J., Warner, J., and Good,
R. A.: The Chédiak-Higashi syndrome. Biood
1962; 20: 3.30-43.

31. Padgett, G. A., Leader, R. W., Gorham, J. R..
and O\'Mary, C. C.: The familial ocurrence of the
Chédiak-Higashi syndrome in mink and cattle.
Genetics 1964; 49: 505-12.

32. Padgett, G. A,: The Chédiak-Higashi syn-
drome: Advances in veterinary science. Acade-
mic Press New York NY 1968; 139-284.

33. Porter, D. D., Dixon, F. J., and Larsen, A. E.:
The development of a myelomalike condition in
mink with aleutian disease. Blood 1965; 25: 736-
52.

34. Prieur, D. J. and Collier, L. L.: Chédiak-Higashi
syndrome: animal model of a human disease.
Am.J. Path. 1978;90:533-6.

35. Prieur, D. J. and Olson, H. H.: Partial oculocu-
taneous albinism in Mystromys albicaudatus
(rats). Nonhomology with the Chédiak-Higashi
syndrome. Lab. Animal Science 1979; 29: 40-3.

36. Prieur, D. J., Collier, L. L., Bryan, G. M., and
Meyers, K. M.: The diagnosis of feline Chédiak-
Higashi syndrome. Feline Practice 1979; 9: 26-32.

37. Prieur, D. J. and Collier, L, L.: Inheritance of the
Chédiak-Higashi syndrome in cats. Journ. of He-
redity 1981; 72: 175-7.

38. Rausch, P. G., Prygwansky, K. B., and Spitzna-
gel, J. K.: Immunocytochemical identification of
azurophilic and specific granule markers in the
giant granules of Chédiak-Higashi neutrophils.
New Eng. J. Med 1978; 298: 693-8.

39. Spicer, S. S., Vincent, R. A., Eguchi, M., and
Sato, A.: Pathogenesis of inclusions in the Ché-
diak-Higashi syndrome. Fed. Proc. 1980; 876
abst. 3204.

40. Starkey, J. R., Prieur, D. J., and Ristow, S. S.:
Genetic studies of natural killercell activity in
fawn hooded rats. Fed. Proc. 1983; 42(5) abs.
5436.

42. Sung, J. H., Meyers, J. P., Stadlan, E. M,,
Cowden, D., and Wolf, A.: Neuropathological
changes in Chédiak-Higashi disease. J. Neuro-
pathology and Exp. Neurol. 1969; 28: 86-118.

43. Tanaka, H., Ito, T., and Orii, T.: DNA repair
mechanisms in Chédiak-Higashi cells, J. Inherit-
ed Metabolic Diseases 1982; 5: 65-6.

44. Thörig, L.: Albino\'s hoeven niet spierwit te zijn.
NRC Handelsbl. 1984; 23 febr.

45. Windhorst, D.B., White, J,G.,Zelickson, A.S.,
Clawson, C. C., Dent, P. B., Pollara, B., and
Good, R. A.: The Chédiak-Higashi syndrome
and the aleutian trait in mink: Homologous de-
fect of lysosomal structure. Ann. NY Acad. Sci.
1968; 155: 818-46.

46. Willingham, M. C., Spicer, S. S., and Vincent, R.
A.: The origin and fate of large dense bodies in
beige mouse fibroblasts. Cell Res. 1981; 136:
157-68.

47. White, .1. G.: The Chédiak-Higashi syndrome a
possible lysosomal disease. Bhod 1966; 28: 143-
56.

48. White, J. G. and Gerrard, J. M.: Abnormal pla-
telet ultrastructure. Am. J. Pathol. 1976; 83: 590-
632.

49. Wolff, S. M., Dale, D, C,, Clark, R. A., Root, R.
K., and Kimball, H. R.: The Chédiak-Higashi
syndrome: studies of host defences, Ann. Int.
Med 1972; 76: 293-306.

Progesterone Levels in Milk, a Diagnostic Aid Used to Verify Early Pregnancy
in Mares

SAMENVATTING In een praktijkproef werd bij 21 merries het progesterongehalte bepaald in de
melk ten behoeve van drachtigheidsdiagnostiek in een vroeg stadium (15-19 dagen). Bij de 9 guste
merries varieerde het progesterongehalte van 0,0-4,2 ng/ml; bij de 12 drachtige merries van 6,7-30,0
ng/ml. De progesterongehalten werden bepaald met een ÉLISA-methode.

SUMMARY The concentrations of progesterone in milk were determined in twenty-one mares to
establish a diagnosis of pregnancy in an early stage (15-19 days). Progesterone levels variedfrom 0.0 to
4.2 ng/ml in nine non-pregnant mares and from 6.7 to 30.0 ng/ml in twelve pregnant mares.
Progesterone levels were determined by an enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA).

Het bepalen van progesteron in melk van
de koe om de oestrische cyclus te volgen en
de drachtigheid in een vroeg stadium vast
te stellen, is sinds het beschikbaar komen
van een progesteron-ELlSA (9, 10) moge-
lijk geworden zonder de nadelen van de
reeds langer bekende RlA-methode.
De ELISA-methode kan ook toegepast
worden bij de merrie. In Nederland is deze
methode niet eerder gebruikt voor drach-
tigheidsonderzoek in een vroeg stadium bij
de merrie.

Onze werkwijze was als volgt:
De onderzochte merries waren klinisch ge-
zond en normaal cyclisch. Het melkmon-
ster werd 15 tot 19 dagen na dekking of
inseminatie verzameld.
Het progesterongehalte werd bepaald vol-
gens een eerder beschreven methode (10).
De merries werden op ongeveer 3 weken na
de dekking of inseminatie geschouwd.
Drachtigheid werd op 35-42 dagen na de
dekking of inseminatie vastgesteld door
middel van rectaal exploreren.
Bij deze in de praktijk uitgevoerde proef
waren 21 merries betrokken. Hiervan wa-
ren bij rectaal onderzoek 9 dieren gust en
12 dieren drachtig. Het melkprogesteron-
gehalte varieerde bij de 9 guste merries van
0,0-4,2 ng/ml; bij de 12 drachtige merries
van 6,7-30,0 ng/ml. Bij een drietal heng-
stige merries werd ook een melkmonster
verzameld. Hier varieerde het progesteron-
gehalte van 0,0-2,9 ng/ml in de melk.
Progesterongehalten in het bloed bij de
merrie zijn bepaald zowel bij cyclische als
drachtige dieren (1, 3, 6, 7). Progesteron-
gehalten in melk zijn gecorreleerd met die
in het bloed (4,5) maar directe vergelijking^
van de literatuurgegevens met de gevonden
waarden is moeilijk in verband met ver-
schillen in de gebruikte laboratoriumtech-
nieken.

Zonder de verkregen resultaten te willen of
kunnen verabsoluteren — gezien het ge-
ringe aantal — zijn we van mening dat het
bepalen van progesteron in de melk van de
merrie een bruikbaar gegeven kan opleve-
ren voor het volgen van de cyclus en/of het
vroeg diagnostiseren van de drachtigheid
en een eventueel daaropvolgende vroeg-
embryonale sterfte. Het is noodzakelijk dat
dek- of inseminatiedata nauwkeurig wor-
den vastgelegd, zorgvuldig en vakbekwaam

klinisch onderzoek wordt uitgevoerd, zorg-
vuldig administratie wordt gehouden van
dat onderzoek en deze gegevens adequaat
gekoppeld worden aan de laboratorium-
bevindingen. Deze laatste moeten verkre-
gen worden met een betrouwbare en snelle
methode, uitgevoerd met perfect instru-
mentarium. In een verder gevorderd sta-
dium van de drachtigheid (40-120 dagen)
kan een serologische test ten aanzien van
PMSG (MlP-test (8), Rapitex-test (2)) ge-
bruikt worden wanneer rectale controle
niet kan of mag worden uitgevoerd.

1. Allen, w. E. and Hadley, J.C.: Blood progeste-
rone concentrations in pregnant or non-pregnant
mares. Eg. Vel. J. 1974; 6: 87-93.

2. Bostedt, H., Hirschhäuser, R., Blanco, C. und
Toth, T.; Über den Einsatz eines neuen Latex-
Testes zur indirekten Graviditätsdiagnose bei
der Stute. Beri u. Münch. Tierärzll. Wschr. 1983;
96; 192-4.

3. Holtan, D. W., Nett, T. M., and Estergreen, V.
L.; Plasma progestins in pregnant postpartum
and cycling mares. 7./tn/m. Sci. 1975;40; 251-60.

Hunt, B., Lein, D. H.,and Eoote, R. H.; Monitor-
ing of plasma and milk progesterone for evalua-
ting of post partum estrous cycles and early preg-
nancy in mares. J. Am. Vel. Med. Assoc. 1978;
172; 1298-1302.

Laitinen, J., Renes, E., Hannincn, O., Alanko,
M., and Simanainen, V.; Oestrous and preg-
nancy diagnosis by milk progesterone assay in
the mare. Br. Vel. J. 1981; 137; 478-84.
Nitschelm, D. and Horst, C. J. G. van der; Hor-
monal pattern in the blood of eight mares during
the first weeks of pregnancy. Tijdschr. Dierge-
neeskd 1976; 101; 83-9.

Plotka, E. D., Witherspoon, D. M., and Foley,
C. W.; Luteal function in the mare as reflected by
progesterone concentrations in peripheral blood
plasma. Am. J. Vel. Res. 1972; 33; 917-20.
Solomon, W. J. and HofL G.; An immunologic
pregnancy test for mares. J. Am. Vel. Med. Assoc.
1969; 155; 42-4.

Wiel, D. van dc, Kamonpatana, M., Ngramsurij-
aroy, Ch., Koops, W.,and Singhajan,S.; Enzyme-
immunoassay of milk-progesterone; its applica-
tion to oestrus confirmation and early pregnancy
diagnosis in cattle. Vel. Quarierly 1982; 4; 72-8.
Wiel, D. F. M. van de and Koops, W.; Direct
measurement of progesterone in milk and plas-
ma by a sensitive and simple enzymeimmunoas-
say./?r Vel. J. 1982; 138; 454.

SAMENVATTING Het chlooramphenieoi (CAP) staat Ier discussie wegens zijn humane bijwerkingen
en zijn eventuele residuen na een veterinaire therapie. Na een beschrijving van het middel en de
regelingen omtrent het gebruik van CAP, worden suggesties gedaan hoe residuen van CAP kunnen
worden voorkomen.

SUMMARY The use of chloramphenicol (CAP) is discussed in the light of the potential residues that
may occur when CAP is not used correctly in veterinary therapy. A description of CAP and of the
regulations in force is followed by suggestions of methods by which chloramphenicol residues may be
prevented.

\' Dr. .1. Frens, Veterinaire Dienst, Postbus 20401, 2500 EK Den Haag.
Tijdschr. Diergeneeskd.. deel HO, aß. 10. 1985

Chlooramphenicol (CAP) staat in het
middelpunt van de belangstelling. Er vin-
den op uitgebreide schaal discussies plaats
over de merites van dit antibioticum en
over zijn schadelijke effecten. Deze schade-
lijke effecten kunnen rechtstreeks bij de
(humane) patiënt optreden óf zouden ver-
oorzaakt kunnen worden door residuen
van CAP in voedingsmiddelen. De discus-
sie over residuen is vooral opgelaaid tenge-
volge van de ontwikkeling van een goede
detectietechniek voor CAP, die residuen
aan kan tonen op ppb (parts per billion =
delen per miljard == miljoenste grammen
per kilogram) niveau. Met behulp van deze
techniek kan CAP uitstekend worden aan-
getoond in hoeveelheden die aan de vroe-
gere (microbiologische) detectietechniek
ontsnapten. Hierdoor wordt bekend hoe
het patroon van residuen in voedings-
middelen nu eigenlijk ligt en wordt het tijd
om het gebruik van CAP nader te bezien.

CAP is een antibioticum, dat sedert 1950
commercieel beschikbaar is. Door deze res-
pectabele leeftijd is de prijs van het produkt
vergelijkbaar met die van andere oudere
antimicrobiële middelen. Ook heeft de leef-
tijd van het produkt tot gevoig dat de lite-
ratuur over CAP zeer uitgebreid is.
Het voordeel van veel kennis over een pro-
dukt is evident. Er is zoveel van CAP be-
kend in vergelijking met andere middelen,
dat ook de minder geslaagde bijwerkingen
epidemiologisch zijn onderkend.
Het CAP is een middel met een breed an-
tibacterieel spectrum dat in de dierzickte-
bestrijding kan worden gebruikt bij infec-
ties veroorzaakt door micro-organismen
die gevoelig zijn voor CAP. Als het infec-
tieuze agens niet gevoelig is voor andere
antibiotica, is het CAP relatief onmisbaar
in de therapie.

Het gevoeligheidspatroon van bacteriën
voor verschillende antibiotica is nogal wis-
selend naar tijd en plaats, waarbij resisten-
tie ten opzichte van CAP echter niet uitge-
sproken is.

Een vergelijking van het resistentiepatroon
van pathogene co//-stammen bij de hond
gaf aan dat 85% gevoelig was voor CAP,
68% voor furazolidon, 59% voor ampicil-
line en neomycine, en 58% voor trimetho-
prim. Van de overige geteste antibiotica
zoals Oxytetracycline, streptomycine en het
chemotherapeuticum sulfafurazol was min-
der dan de helft van het aantal stammen
gevoelig (1). Bij de kip is dit patroon onge-
veer hetzelfde (2).

Afgezien van de mogelijke resistentie kent
een therapie met CAP nog de beperking
dat er interacties met andere farmaca op
kunnen treden tengevolge van een rem-
ming van lever-enzymen. Hierdoor wordt
de kinetiek van andere farmaca (met name
anesthetica) beïnvloed.
Bij een normale dosering van CAP zijn er
— uitgezonderd het zeer zelden optreden
van een allergie — geen andere bijwer-
kingen bij het dier beschreven. Bij de mens
ligt dit echter anders. Of dit speciesverschil
berust op een erfelijke oorzaak binnen de
menselijke populatie (3), de duur van en de
dosis in de therapie bij de mens of een
nauwkeuriger observatie, is nog geen uit-
gemaakte zaak.

Bij de mens kan een onderscheid gemaakt
worden tussen dosis afhankelijke en dosis
\'onafhankelijke\' bijwerkingen.
Van de dosis afhankelijke bijwerkingen is
het bekendste het zogenaamde gray syn-
droom, dat bij jonge kinderen door een
gebrekkige eliminatie van CAP kan ont-
staan (4). Bij hoge doseringen van CAP aan
deze individuen (100-200 mg/kg/dag) ont-
staat er een intoxicatie die vaak dodelijk is.
Het CAP kan ook een depressie van het
beenmerg veroorzaken, waardoor er rever-
sibele veranderingen in het bloedbeeld ont-
staan. Dit effect treedt regelmatig op bij
CAP-bloedspiegels boven de 25 mcg/ml,
overeenkomend met een dosis van 50-70
mg/kg.

Als dosis afhankelijke bijwerkingen van
CAP zijn verder gevonden effecten op het
zenuwstelsel (oog, oor) en het immuunsys-
teem (5, 6). De bijwerkingen van CAP bij
de mens, waarbij geen relatie tot de dosis is
aangetoond, zijn overgevoeligheidsreacties
(< 1%) en het optreden van aplastische
anaemie.

Het is vooral het optreden van deze aplasti-
sche anaemie die het gebruik van CAP ter
discussie heeft gebracht, in relatie tot dc
residuen van het CAP. De relatie tussen
CAP en aplastische anaemie is vooral vast-
gesteld bij patiënten die langdurig lage
doses CAP gebruiken, vooral in de vorm
van oogdruppels.

Als een dier met CAP wordt behandeld is
er CAP in het lichaam van het dier aanwe-
zig. Daar CAP gemakkelijk membranen
passeert, heeft ook bijvoorbeeld een orale
of intramammaire toediening tot resultaat
dat CAP door het dier wordt opgenomen.
Door eliminatie via biotransformatie en
uitscheiding wordt het CAP weer verwij-
derd. De eliminatie verloopt exponentieel.
Afhankelijk van diersoort, individu en pre-
paraat heeft intraveneus toegediend CAP
een halfwaarde tijd in de orde van 8-16 uur.
De MRC-waarde (dat wil zeggen de Mini-
maal Remmende Concentratie) van CAP is
10-20 mcg/ml in vitro.
Uit halfwaarde tijd en MRC-waarde zou in
principe een wachttermijn te berekenen
zijn, waarna het CAP beneden het detec-
ticniveau is gedaald, en er \'dus\' geen residu
meer aanwezig is. Een dergelijke berekende
wachttermijn heeft echter weinig prakti-
sche waarde, omdat er grote individuele
variaties bestaan in de vorm waarin de the-
rapie gegeven wordt en de mate waarin de
dieren het CAP elimineren, alsook in het
detectieniveau van CAP. Pragmatisch lijkt
het juist om er vanuit te gaan dat een CAP-
bchandeling residuen tot gevolg heeft en
dat men een aantal weken moet wachten
voordat dit residu niet meer aantoonbaar
is. De uitscheiding van CAP vindt onder
meer plaats via de melk en bij pluimvee via
de eieren. De uitscheiding van de melk (of
de opname via het uier als CAP intra-
mammair wordt gegeven) staat in relatie
tot dc relatieve CAP-concentraties in bloed
en uier. Er kan van worden uitgegaan, dat
gedurende de tijd dat CAP in het dier aan-
wezig is, dit CAP ook in de melk wordt
uitgescheiden.

Dc uitscheiding via het ei is een saillant
gegeven, daar CAP wordt opgenomen in
eieren die in aanleg zijn. Hierdoor kunnen
eieren nog aantoonbare hoeveelheden CAP
bevatten, lang nadat het CAP in de kip niet
meer aantoonbaar is. Duitse onderzoekers
zeggen in staat te zijn om 70 dagen na
toediening aan de kip nog CAP in de eieren
aan te tonen (7).

Uit het bovenstaande volgt dat residuen in
melk en eieren niet zijn te voorkomen als de
dieren die deze produkten leveren met
CAP worden behandeld.
Het gaat niet aan om te trachten de CAP-
concentratie in melk onder het detectie-
niveau te brengen door dc melk te mengen,
daar de inhoud van één mastitis-injector
nog aan te tonen is in 1.000.000 liter melk.

WAAROM NOG CHEOORAMPHENICOL?
Gezien de dosis onafhankelijke effecten
van CAP bij de mens en het optreden van
residuen van CAP na een veterinaire be-
handeling, is de vraag gewettigd of het ge-
bruik van CAP nog wel zinvol is.
Het alternatief voor het gebruik van CAP
is het gebruik van een ander antimicrobieel
middel. Afhankelijk van de gevoeligheid
van de ziekteverwekker komen hiervoor
een aantal middelen in aanmerking, zoals
nitrofuranen, sulfonamiden, tetracyclines,
breedspectrum penicillines, streptomycine
cn neomycine. Zoals bij elk farmacon zijn
bij deze middelen nevenwerkingen of re-
siduproblemen niet uitgesloten. Zolang het
echter mogelijk is om residuen van CAP uit
het voedsel te weren, is het gebruik van
CAP aangewezen in een aantal ziektege-
vallen, waarbij een alternatief middel een
minder optimale werking heeft.

Een totaalverbod van CAP ligt niet in de
rede omdat dan de veterinaire therapie ern-
stig kan worden verstoord, een totaal vrij-
laten is niet mogelijk, omdat dan residuen
— met name in melk en eieren — onont-
koombaar zijn. In een samenspel tussen
regelgeving en \'good veterinary practice\'
moet het mogelijk zijn om CAP rationeel te
gebruiken. Mocht dit samenspel misluk-
ken, dan zal de regelgeving de overhand
krijgen op de \'good veterinary practice\'.
Het gebruik van CAP kan geregeld worden
via de toekomstige Diergeneesmiddelen-
wet en via Produktschapsverordeningen.

Zolang de Diergeneesmiddelenwet nog niet
van kracht is, wordt waarschijnlijk via
produktschapsverordeningen de toedie-
ning van CAP aan melkgevende runderen
en leggend pluimvee verboden en wordt
een residutolerantie voor vlees gegeven. Bij
het in werking treden van de Diergenees-
middelenwet zullen CAP-preparaten wor-
den onderworpen aan voorschriften over
het gebruik bij bepaalde diersoorten, de
residutolerantie en de daarvan afgeleide
wachttermijn.

Via de Antibiotica wet en opvolgend via de
Diergeneesmiddelenwet wordt het CAP
gekanaliseerd.

Het CAP is een gekanaliseerd middel. Dat
betekent dat CAP het dier formeel slechts
kan bereiken via de dierenarts. Het is dus
belangrijk dat de dierenarts een goede stra-
tegie toepast om te voorkomen dat van
hem afkomstig CAP op ongewenste plaat-
sen wordt aangetroffen of als residu in
voedingsmiddelen optreedt. De strategie
voor een verantwoord CAP-gebruik zou de
volgende componenten kunnen bevatten:

— De afgifte van CAP moet restrictief
zijn. De afgifte zou plaats moeten vinden
voor bekende patiënten en in hoeveelheden
die nodig zijn om die dieren te behandelen
waarbij het gebruik van CAP noodzakelijk
is gebleken.

— Bij het toedienen van CAP aan vee of
pluimvee dient de eigenaar er op te worden
gewezen dat er een aanzienlijke wachtter-
mijn (circa 3 weken) bestaat voordat het
dier geslacht kan worden.

— Het is uitgesloten dat melkgevende run-
deren en legkippen die consumptie-eieren
leggen worden behandeld met CAP. Bij
deze groepen zal dus naar een alternatief
moeten worden omgezien.

— Bij het toepassen van een antibioticum-
therapie moet men zich realiseren, dat de
handelsnaam van een preparaat niet altijd
aangeeft dat het preparaat CAP bevat.

— In de gezelschapsdieren-praktijk gelden
geen principiële restricties voor het gebruik
van CAP. Bij zijn afgiftebeleid moet men er
echter rekening mee houden, dat de dosis
voor een grote hond en voor een klein kalf
niet zo ver uiteenlopen.

— De prijs van een CAP-behandeling ver-
schilt in het algemeen niet veel van de prijs
van een behandeling met chemotherapeu-
tica die als alternatief kunnen dienen. Een
CAP-therapie op uitsluitend economische
gronden is geen goede therapie.

1. Rozenthal, R. L. and Blackman, A.: Bone mar-
row hypoplasia following use of chloramphenicol
eyedrops. / Am. Med. Assoc. 1965; 191: 148-9.

2. Taylor, D. J.: Antibacterials and resistance to
them in the treatment and control of animal dis-
ease. In: Safety and quality in food. Elsevier, 1984;
159-72.

3. Goren, E.: Therapie van bacteriele infectieziekten
bij bedrijfspluimvee. Tijdschr. Diergeneeskd. 1983;
108; 350-8.

4. Weiss, C. F., Glazko, A. J., and Weston, J, K.:
Chloramphenicol in the newborn infant. New
Engl. J. Med 1960; 262; 787-94.

5. Cogan, D. C., Truman, J. T., and Smith, T. R.:
Optic neuropathy, chloramphenicol and infantile
genetic agranulocytose, Invesi. Ophial. 1973; 12:
534-7.

6. Weisberger, A, S., Daniel, T. M., and Hoffman,
A.: Suppression of antibody synthesis and pro-
longation of homograft survival by chloramphe-
nicol. J. Exp. Med 1964; 120: 183-96.

Op het bedrijf D. le A. worden ± 300 kalveren
gehouden om als start-kalveren voor de rood-
vleesproduktie te worden ingezet of verkocht.
De jonge kalveren krijgen enkele weken \'start-
melk\' cn daarna kunstmelk, dat bereid wordt
uit een produkt dat ±65% melkpoeder bevat,
en een zogenaamd \'nul-produkt\', waarin geen
melkpoeder zit maar voornamelijk weipoeder.
De kalvermelk die aan kalveren van ± 4 weken
en ouder wordt gegeven, bestaat uit 25 kg nul-
produkt en 37,5 kgmelkpoederproduktper400
liter. Dit komt neer op 156,25 gram per liter.
Na ± 8 weken op het kalverbedrijf krijgen de
dieren minder kunstmelk en worden op ± 11
weken gespeend.

Naast kunstmelk krijgen ze maissilagcen kracht-
voer in de vorm van biks. Bij het terugnemen
van de melk wordt er meer ruwvoer en biks
opgenomen dat snel meer is als 1 kg droge stof.

Begin december 1984 deden zich ziekteverschijn-
selen op het bedrijf voor bij kalveren die nog
melk kregen en eveneens bij de pas gespeende.
De oorzaak van deze ziekteverschijnselen was
onduidelijk. De dieren vertoonden wat neusuit-
vloeiing cn versnelde ademhaling en gingen dan
vrij acuut dood. Bij post mortaal onderzoek van
twee dieren viel bruinvcrkleuring van de kada-
vers op en waren er overigens geen duidelijke
afwijkingen. Gedacht werd aan methaemoglo-
binaemie, mogelijk ten gevolge van een ni-
trietvergiftiging. Verder onderzoek hieromtrent
verliep negatief Op 18 december 1984 werd het
bedrijf door de gezondheidsdienst bezocht. Er
waren toen van de 200 kalveren, die 6 weken op
het bedrijf waren en volop melk kregen, 14 die-
ren gestorven en een zestal van 100 andere kal-
veren van ± 11 weken oud. Bij onderzoek
bleken dc dieren icterisch en sommige waren
wat kortademig. Er werd bij cen enkel dier
pneumonie vastgesteld.

Differentieel diagnostisch moest worden ge-
dacht aan een eventuele kopervergiftiging. Bij
verdere navraag bleek een deel van de melk-
poeder met een koperverbinding vermengd te
zijn voor denaturatie.

Bij bloedafname viel de sterke donkere kleur
van het bloed op bij enkele dieren. Onderzoek
hiervan leverde sterk verhoogde gehalten aan
bilirubine op en er werden extreme waarden van
koper gevonden. De activiteiten van de leveren-
zymen SDH, yGT en GOT waren sterk ver-
hoogd (zie tabel I).

Een analyse van het gehalte aan koper in het
verdachte produkt resulteerde in 1150 ppm in
de droge stof. Omgerekend bevatte het ge-
bruikte mengprodukt voor de kalvermclk 700
ppm koper in de droge stof. Als grens waarbo-
ven intoxicaties te verwachten zijn, wordt voor
niet-herkauwende kalveren 1 15 ppm aangege-
ven, terwijl deze voor functionele herkauwers
veel hoger ligt (tot 900 ppm).
Geadviseerd werd met het voeren van dc gede-
natureerde melkpoeder te stoppen, het voerni-
veau tc verlagen en ammoniummolybdaat te
verstrekken gedurende twee weken.
Op 28 december 1984 werd het bedrijf voor ccn
tweede maal bezocht. Er bleken nog 5 jongere
kalveren en één ouder dier te zijn gestorven. De
toestand was veel verbeterd.
Van een zestal andere dieren werden bloed-
monsters genomen voor onderzoek. Ook de
hierin gevonden waarden wezen op een snel
optredend herstel (zie tabel 1).
Een overeenkomstige oorzaak van koperver-
giftiging bij kalveren werd door ons enkele jaren
geleden eveneens vastgesteld.

I lajer, Hcndriksc, Rutgers,Sloct van Oklruitenborgh-
Oostcrbaan en Van der Weyden

Het boek \'Klinisch onderzoek bij grote huisdieren\' is
tot stand gekomen met medewerking van veel docen-
ten van de vakgroepen Inwendige Ziekten. Heelkunde
en Verloskunde. Het is dan ook de neerslag van jaren-
lange ervaring met onderwijs in de klinische diagnos-
tiek.

Het boek geelt de lezer theoretische achtergronden
van en feiten over het klinisch onderzoek. Het is over-
zichtelijk ingedeeld en bevat een groot aantal duide-
lijke schetsen en foto\'s. Na een inleiding worden in
aparte hoofdstukken de ziektegeschiedenis, de alge-
mene indruk, het algemeen onderzoek en de diverse
\'apparaten\' behandeld. Tot slot is een uitgebreid re-
gister geplaatst. Het geheel bevat 217 bladzijden.
Het boek richt zich voornamelijk op het klinisch on-
derzoek van hel paarden de herkauwers. Het varken
komt vrijwel niet ter sprake.

Aangezien het stellen van een juiste diagnose slechts
mogelijk is na het verrichten van een gedegen klinisch
onderzoek, kan het boek dan ook van harte worden
aanbevolen. a. de Kruif.

De auteur, dr. Verwer, vermeldt in zijn voorwoord,
dat dit boek moet worden gezien als een vervolg op
het eerder gesehreven boek \'Wat bezielt die hond\'.
Stof voor dit werk werd gedeeltelijk ook geleverd
door onder andere kolommen in \'De Hondenwereld\'
en door lezingen van de schrijver.
Het keurig uitgevoerde boek (met slappe kaft) bevat
99 hoofdstukjes en is ingedeeld in 3 delen: \'Beest te
zijn op aarde\', \'De hond van huis uit\' en \'Het avon-
tuur hond\'.

Deel 1 is — de titel vertelt dit al — wat meer filosofisch
geschreven met literatuurverwijzingen naar onder
andere Teilhard de Chardin, Aristoteles, Descartes,
etc. Het is ook niet typisch toegespitst op de hond,
maar behandelt meer algemene zaken, welke meestal
ethologisch van aard zijn. Schrijver laat wel overdui-
delijk zien aan welke zijde hij staat als het om inten-
sieve veehouderij gaat (legbatterijen, mestvarkenpro-
blematiek); zijns inziens is voor een dier niets ergers
dan een prikkelarme omgeving. De gedichtjes welke
hier en daar het geschrevene moeten larderen, spraken
referent minder aan. De tekeningen — met een onder-
titeling, die wonderlijk genoeg lang niet altijd in ver-
band kon worden gebracht met het gepubliceerde op
dezelfde pagina — zijn echter grandioos: alle hulde
voor Annemarie Lieshout, die deze heeft verzorgd.
Het tweede deel is duidelijk geschreven door een man,
die niet alleen een enorme belezenheid en kennis van
de wolf heeft, doch er ook een grote sympathie voor
koestert. Referent las dit boeiende gedeelte in één
adem uit. Er staat zoveel in, dat ook de — gemiddelde
— dierenarts niet weet, dat hierom alleen al referent
het lezen van dit boek sterk aanbeveelt, niet alleen aan
de leek, doch ook aan collegae. De \'feedback\' van
wolf naar hond is veelal meesterlijk naar voren ge-
bracht en ach, dat de schrijver zo nu en dan in herha-
ling valt: het zij hem licht vergeven. .lammer is wel, dat
niet altijd de referenties naar namen (bijv, naar een
artikel/boek van proL Bladergroen) worden terugge-
vonden in de literatuurlijst. Dit is echter het enige
minder zorgvuldige in dit overigens uitstekend ver-
zorgde boek: de zinsbouw is een lust voor oog en
verstand: in het hele boek werd door referent één
zetfout gevonden; op de magnifieke tekeningen werd
eerder al de aandacht gevestigd.
De laatste 20 pagina\'s zijn weer meer voor de leek
geschreven: vanuit de zienswijze van de auteur wordt
de keuze voor een hond benaderd. De auteur heeft
doelbewust afstand genomen van de typische \'honde-
rasboeken\' en behandelt genoemde keuze slechts zij-
delings. Het gaat hem er om de lezer wat meer bij tc
brengen over de \'zielcroerselen\' van zijn hond en hier-
in is hij ten volle geslaagd. Warm aanbevolen!

Mortality, morbidity, and external injuries in
piglets housed in two different housing systems

SUMMARY Following an investigation concerning the well-being of piglets in a farrowing house, the
study was continued in a rearing house. The same parameters were used: mortality, morbidity, and
externa! injuries. Two housing systems were involved: one with a fully slatted concrete floor and one
with a solid concrete floor with straw bedding. The investigation was carried out three times in each
system, with approximately 550 piglets each time.

Statistical analyses showed that morlality, morbidity, and frequency of external injuries were signifi-
cantly higher in piglets reared in the slatted floor system than in the system with straw. The main
diseases and causes of death were post-weaning enteritis and bowel oedema. Especially in ihe first
examination (in the second week of the rearing period) ihe level of injury was strongly influenced by the
housing system in the farrowing house.

Sex, breed, origin of the piglets, litter size, and parity of the ion\' had no injluence on the incidence of
disease, but the breed had an influence on the frequency of injuries.

The intensification in pig management system (pens with a fully slatted concrete

which has taken place in the last decades, floor)and in a classic housingsystem (solid

was made possible in part by the introduc- concrete floor and straw), by evaluating

tion of labour-saving systems. In particu- veterinary parameters (mortality, morbid-

lar, various kinds of slatted floors are used. ity, and external injuries) as we have done

are employed on a large scale (flat-deck In the literature percentages of 0.5-2% of

cagcs with different kinds of perforated piglets are discarded after weaning (5, 10,

metal lloors, and pens with concrete slats 12). The mortality in these piglets is due

being often used). Unfortunately, these mainly to the infectious diseases, gastro-

systems are used without sufficient know- enteritis and pneumonia (8). Little infor-

for the piglets and for the breeder/piglet piglets is available. Hani «/. (8) indicated

producer. In recent years, debate has cen- that gastro-enteritis, respiratory diseases,

tered on the well-being of animals kept in tail biting, and cannibalism occurred most

We have attempted to compare the well-be- be representative, for they were based on

\' Zoötechnical Institute, Faculty of Veterinary Medicine. State University, Yalelaan 17, P.O. Box 80.156, .3508

TD Utrecht, the Netherlands.
2 Present address: Department of Large Animal Medicine, State University, Yalelaan 16,3508 TD Utrccht, the
Netherlands.

Algers (1) found more external injuries in
weaned piglets in cages with partly netting
or perforated plate floors than in piglets in
conventional pens with bedding; he sug-
gested the difference in occurrence of leg
injuries could be traced to the differences in
flooring. Danielsen and Nielsen (5), how-
ever, did not find feet injuries in piglets in
flat-deck cagcs with an expanded metal
floor.

The aim of our investigation was to study
the influence of the housing system as well
as the influence of other factors, such as
sex, breed, and type of housing system in
the farrowing house, on the mortality,
morbidity, and external injuries in weaned
piglets during rearing.

The investigation was carried out in the period Jan-
uary 1980-February 1981. Six groups of piglets, totall-
ing 3366 animals, were involved. The animals be-
longed to different breeds and cross-breds (13), but
most were purebred Dutch Landrace or Great York-
shire. All piglets were born in the same farrowing
house, which had pens of either a partly metal-slatted
floor or a solid lloor and straw bedding (13). In the
first days of life the eye-teeth of the piglets were
clipped and the tails docked.

At an average age of 5.5 weeks the weaned piglets
were removed from the farrowing house to the rearing
house, which had been thoroughly cleaned and disin-
fected. The investigation was terminated when the
average weight of the piglets was about 22 kg (at an
age of about 10 weeks). Litters from one and the same
farrowing housing system were mixed to produce the
correct number of animals per pen in the rearing
house. For a good distribution within the rearing
house, groups from the two farrowing housing sys-
tems were placed in alternate rearing pens. The study
was carried out three times in a rearing house with
pens with a fully slatted concrete floor (\'SLATS\') and
three times in a rearing house with a solid concrete
lloor with straw bedding and a dunging passage
(\'STRAW\').

— average stocking density: 14 piglets per pen (lloor
space ± 0.24 m^/piglet).

— pen, bedded area: 3.00 m wide, 1.80 m deep;
dunging area: 1.50 m wide, 1.35 m deep;

— average stocking density: 16 piglets per pen (total
floor space 0.46 mVpiglet).

Water was supplied by means of a drinking nipple and
the piglets were fed ad lib with commercial pellets.
Depending on the type of floor and the age of the
animals, the climate (particularly temperature) was
adjusted in accordance with the usual norms (7).
Clinical inspection of the animals was done daily. The
cause of death was established from clinical signs and
autopsy findings.

In the second and in the last week of the rearing period
all piglets were examined for external injuries of ears,
snout, teats, navel, tail, preputium/vulva, and the
claws of fore- and hindlegs, according to the ideas of
Ekesbo (1,6,11,13). The injuries were coded as to site
and severity: code 0(= no injury), 1 (= slight injury), 2
(= moderate injury) or 3 (= severe injury).
The data concerning external injuries were statisti-
cally tested by multiway frequency tables (log linear
model (3)), without distinguishing the different parts
of the body: for this analysis a total score for each
piglet was calculated by adding the injury scores of all
parts of the body obtained at one examination. The
data concerning total morbidity were tested by step-
wise logistic regression (4), and the total mortality
data also by x^-test.

Table 1 shows the rate of mortality and the
causes of death in the two housing systems.

The mortality rate in piglets kept in the
rearing pens with fully slatted floor was
higher than in piglets kept in the rearing
pens with straw. This almost applied to all
scries: on slats the three groups had a mor-
tality rate of, successively, 1.58, 1.37, and
0.72%; on straw the mortality was 0.73,
0.40, and 0.17%,. With either system the
main cause of death was post-weaning en-
teritis/bowel oedema. Respiratory diseases
were not found in the straw system (see also
Table 2).

By far the most frequently occurring dis-
ease was post-weaning enteritis/bowel oe-
dema: on straw 84% and on slats 93% of
the total morbidity. On slats these diseases
occurred more than twice as often as on
straw. The percentages of the other dis-
eases were also somewhat higher on slats,
except \'other causes\' (exudative epidermi-
tis, runts, ear- and eye-infections). Statisti-
cal analysis showed that the difference in
total morbidity between the two systems
was significant (p < 0.001). There was also a
significant difference in total morbidity be-
tween the three series in the same housing
system (straw: p < 0.001; slats: 0.005 < p <
0.01). Sex, breed, origin (farrowing hous-
ing system) of the piglets, litter size, and
parity of the sow had no influence on the
incidence of disease.

Figures 1 and 2 show the data concerning
external injuries. Figure 1 concerns the ex-
amination in the second week, and Figure 2
in the last week, of the rearing period. For
each part of the body an injury index (= the
product ofthe percentage of injured piglets
and the average injury score) is presented
per housing system. Froin the figures it
appears that in the piglets on slats the in-
jury indices for most parts of the body were
higher than in animals on straw, with the
exception of the injury index for the tail
and soles of the hindlegs (in the first exam-
ination), and the hoof walls (in both exam-
inations). In most parts of the body, almost

Fig. 1. The injury index per part of the body in two
housing systems (second week of the rearing period).

Fig. 2. The injury index per part ol the body in two
housing systems (last week of the rearing period).

all injuries were slight. However, in the
ears, teats, and bursae, moderate injuries
occurred about as often as slight injuries.
Severe injuries were seen very rarely.
Table 3 shows that the data of the external
injuries in the rearing house were compli-
cated by the origin (farrowing housing sys-
tem) of the piglets.

In both examinations the total index was
lowest in piglets originating from the far-
rowing house with straw and reared on
straw, and the index in piglets reared on
slats and originating from the farrowing
house with slats was the highest. This ap-
plied mainly to the indices of frontleg and
hindleg, looking at the separate groups of
parts of the body. The indices of the
\'slats-straw\' (farrowing-rcaring housing
system) and the \'straw-slats\' group were at
an intermediate level. In the first examina-
tion, the total as well as the separate indices
ofthe former were somewhat higher than
the indices of the latter. In the second ex-
amination it was reversed.

In comparing the first and the second ex-
aminations within each of the four groups
of animals, a tendency toward improve-
ment with regard to external injuries was
shown, except in the \'straw-slats\' animals
and the rest group (parts of the body) of the
\'slats-slats\' animals.

Table 3. Injury indices of three groups of parts ofthe body (frontleg, hindleg, and the rest) per examination
and housing system (rearing and farrowing house).

examination	1	2
house farrowing hous\'?~—	straw	slats	straw	slats
no. of piglets
straw	852	881	850	878
slats	798	811	798	810
index frontleg
straw	5.1	27.2	3.0	24.2
slats	35.5	54.8	17.2	37.1
index hindleg
straw	9.1	36.6	4.3	38.4
slats	37.0	61.3	18.5	51.7
index rest
straw	64.5	66.2	57.7	72.2
slats	68.5	77.4	60.5	91.8
total index
straw	23.0	39.9	19.1	43 .4
slats	45.0	64.4	31.3	57.4

frontleg: coronary border, sole, bulb, and wall,
hindleg: coronary border, sole, bulb, wall and bursae.
rest: tail, preputiimi/vulva, snout, ears, and teats.

Statistical analysis showed that piglets rear-
ed on slats had a significantly higher level
of external injuries than piglets reared on
straw (p< 0.001). This difference was more
distinct in the second examination than the
first examination (see also Table 3, total
index). Between the three series within the
same rearing system, differences were also
significant (p < 0.001) but obviously of a
smaller quantity than those between series
of different systems. The piglets from the
farrowing house with slats had in the rear-
ing house a significantly higher level of
injuries than the piglets from straw (p <
0.001), which was more pronounced in the
first than in the second examination (see
also Table 3). Also a connection between
the breed of the piglets and the incidence of
injuries was revealed; the piglets of the
Dutch Landrace had much fewer injuries
than the piglets of the Great Yorkshire
breed (p < 0.05).

The mortality level in the weaned piglets in
this investigation agreed with results found
by otherinvestigators(5, 10, 12).Thesmall
number of deaths did not allow testing of
other influences besides the influence of the
rearing housing system. The mortality rates
of the series within one rearing housing
system dit not differ greatly. The main
causes of death were post-weaning enter-
itis/bowel oedema (with either system) and
respiratory diseases (on slats); this was in
accordance with other investigations (2, 8,

The diseases encountered in this investiga-
tion were mentioned also by Hani et al. (8),
but exact figures concerning the frequency
of the different diseases were not presented
by them.

There was a wide difference in morbidity
between the two housing systems, in spite
of the differences between the series. This
effect of the series might be caused by sea-
sonal influences and fluctuations in infec-
tion pressure, for it concerned infectious
diseases in almost all cases. In the farrow-
ing house, where we compared systems
with and without straw at the same time
and in the same room (13), there was also a
significant difference in the incidence of
diseases. This too concerned mainly infec-
tious di,seases (13).

The parity of the sow and the type of far-
rowing housingsystem had an effect on the
morbidity in the farrowing house (13), but
not on the morbidity in the weaned piglets
in the rearing house. Thus it appeared that
the housing system influenced the inci-
dence of disease as long as the animals
stayed in these systems. The disappearance
of the effect of the parity could be expected
considering the age of the piglets and the
fact that they had been weaned for some
time.

The data of the external injuries (Figures 1
and 2) answered to the expectations, in
view of the results in the farrowing house
(13). As opposed to what was established
with the diseases, the origin of the piglets
(farrowing housing system) was positively
an important factor with regard to the in-
juries. This was more clear with the first
than with the second examination. Expla-
nations for this might be that some of the
injuries received in the farrowing house
had not healed and/or certain behaviour
(for example nibbling at penmates) ac-
quired in the farrowing house, continued in
the rearing house. It is obvious that with
decreasing influence of the origin of the
piglets, the influence of the rearing system
was expressed more clearly.
The difference in the level of injuries be-
tween the Dutch Landrace and the Great
Yorkshire piglets might be of importance
for pig breeders, and certainly should be
taken into account in further similar
studies.

In almost all cases (Tabic 3) the indices
were lower in the sccond than in the first
examination. Injuries received in the far-
rowing house could have healed at the time
of the second examination in the rearing
house. In addition,duringthe initial period
in the rearing house, social rank order
competition (fighting) occurred because of
the mixing of the litters. Besides ear and
snout injuries this may have resulted in
many claw injuries.

On the contrary in the \'straw-slats\' and the
\'slats-slats\' animals the index of particu-
larly the \'rest\' group was higher at the sec-
ond than the first examination. The hous-
ing system without straw and with little

floor space offered little stimulation, so
that the animals directed themselves, to
their penmates (nibbling), by which the in-
jury level of tail, ears and teats showed an
increasing tendency. Troxler (11) also
found a clear increase in injuries of tail and
teats in weaned piglets (housed in flat-deck
cages) in the course of the rearing period.
With regard to carinjuries he found a peak
at the end of the first week of the rearing
period (due to fighting (rank order)) fol-
lowed by a decrease. We observed, how-
ever, that many ear injuries were caused by
ear biting by penmates, which was also
found by Algers (1).

Different seasons and variations in infec-
tion pressure, by way of their influence on
behaviour and diseases, will have indirectly
caused the differences in injury level be-
tween the series within one housingsystem.
There is always a continuous interaction
between all these factors.

The authors wish to thank Mrs. T. van Bracht, Mrs.
C. M. Baud, and Messrs. II. W. Antonisse (t), A. H.
Kuypers, and P. van Ekiik for their advice and assist-
ance.

1. Algers, B.: Incidence of disease in cage versus
floor rearing of early weaned pigs. Europ. Ass.
Anim. Prod.: 29th Ann. Meet., M-P/4.09, Stock-
holm. 1978.

2. Aumaitre. A.: Cited in: Veterinärmedizin und
industricmäszige Schwcineproduktion. Ed. H.
Prange and .1. Bergfcld. Gustav Fischer Verlag,
.lena, 1975.

3. Bishop, Y. M. M., Fienbcrg, S. E., and Holland,
P. W.: Discrete multivariate analysis. Lhc MI L
Press, 1975.

5. tianiclscn. V. and Nielsen. FL E.: Rearing of
early weaned piglets on llatdecks or on concrete
lloors. Europ. A.ss. Anim. Prod.: 29th Ann.
Meet.. M-P/4.08, Stockholm, 1978.

6. Ekesbo, L: Methods for the assessment of the
environment from Ihe point of view of animal
welfare. Europ. Ass. Anim. Prod.: 32nd Ann.
Meet.. MIV-4. Zagreb, 1981.

7. Gezondheid van de varkensstapel in relatie tot
huisvesting cn bedrijfsvoering: Report of the
working group. Consulentsehap i.a.d. voor Var-
kenshouderij. Utrecht, 1979.

8. Hani, H., Brandli. A., l.uginbühl. H.,and König,
H.: Vorl<ommcn und Bedeutung von Sehweine-
l<ranl<lieiten: Analyse eines Sektionsguts (1971-
1973); II. Krankheits-und Todesursachen in ver-
schiedenen Altersgruppen. Schweiz. Anh. Tier-
heilk. 1976; 118; I-II.

9. Prange, H.; Herdendiagnostiek, in: Veterinär-
medizin und industricmäszige Schweincproduk-
tion. Ed. H. Prange and J. Bergfeld. Gustav
Fisher Verlag. .lena, 1975.

10. Toets merkvarkens 1979-1981. Stichting voor het
Fokkerijwezen in de Varkenshouderij en Insti-
tuut voor Veeteeltkundig Onderzoek \'Schoon-
oord\', IVO-rappon B-180, 1981.

11. Troxler, .1.: Beurteilung zweier Haltungssysteme
für Absatzferkel, in: Aktuelle Arbeiten zur art-
gemäszen Tierhaltung 1980. K I\'BL-Schrift 264,
1980.

12. Varkcnsproeftedrijf Zuid-en West-Ncdcrland,
Sterkscl: De opfok-cn mcstcrijresultatcn van op
3Vi weck gespeendeen naargrondhok of batterij
verplaatste biggen cn van op SVi week gespeende
en niet-verplaatste biggen. Proefverslag no. 3,
1974.

13. Vellenga, L., Veen, H. M. van, and Hooger-
brugge, A.: Mortality, morbidity, and external
injuries in piglets housed in two different housing
systems. I. Farrowing house. The Velerinarv
Quarierly mi: 5: ]()i-6.

Mortality, morbidity, and external injuries
in piglets housed in two different housing

Veen, H. M. van, Vellenga, L.,and Hoogerbrugge, A:
The Veterinary Quarterly 1985; 7: 127-32.

Samenvatting Een onderzoek naar het welzijn van
biggen in de kraamstalperiodc werd gevolgd in dc
opfokperiode na spenen. Dezelfde parameters werden
gehanteerd: mortaliteit, morbiditeit en uitwendige be-
schadigingen. Twee huisvestingssystemen werden ver-
geleken: één met ccn volledige betonroostervloer en
één met ccn ingestrooide, dichte betonvloer. Het on-
derzoek werd in elk systeem driemaal uitgevoerd, met
per ronde ± 550 biggen.

Na statistische bewerking van de gegevens bleek dat
mortaliteit, morbiditeit en frequentie van uitwendige
beschadigingen bij de biggen in het roostcr-.systeem
significant hoger waren dan bij de biggen in het sys-
teem met stro. De belangrijkste ziekten cn doodsoor-
zaken waren enteritis en slingerzicktc. Vooral bij de
eerste beoordeling (in de tweede week van dc opfok-
periode) werd het beschadigingsniveau sterk beïn-
vloed door het huisvestingssysteem in de kraamstal.
Dc variabelen geslacht, ras/kruising, herkomst van
de biggen, worpgrootteen pariteit van de zeug hadden
geen invloed op het optreden van ziekte, maar wel was
er sprake van een invloed van het ras op de frequentie
van beschadigingen.

Miller, M. R. and Inglis, T. J. J.: Serious Group
C Streptococcal Disease. The I.ancel 1985; 1;
694-5.

De auteurs zijn werkzaam aan het algemeen
ziekenhuis in Leeds. afd. Microbiologie. Ze ves-
tigen cr de aandacht op, dat het aantal berichten
over infecties bij dc mens ten gevolge van Groep
C-Streptokokken (veelal Sir. zoöepidemieus)
lijkt toe te nemen. Meningitis cn sepsis (bacte-
riaemie) zijn niet zeldzaam meer. Een verslag
wordt aangehaald, waarbij tijdens één uitbraak
12 mensen overleden! Een goede verklaring
voor dc gemelde toename in Groot-Brittannié
lijkt niet zo gemakkelijk te vinden.
De schrijvers wijzen op het, ook in veterinaire
kringen bekende, Swann-report, opgrond waar-
van het onderzoek op penicilline residuen in
melk steeds meer is geïntensiveerd. Het ge-
middelde pcnicilline-gchalte in de melk in 1961
was 0,01 ug/ml cn thans (in Groot-Brittannié)
0,00018 ug/ml. Voorkomen van Str. Zoöepide-
mieus in de melk is niet bijzonder zeldzaam; de
besmetting leidt bij het rund niet altijd tot kli-
nisch manifeste mastitis.

Op grond van enige experitnenten tonen de
schrijvers aan, dal dc melk thans zo weinig pe-
nicilline beval, dal (de goed voor penicilline
gevoelige) zoöepidemieus Km \\n blijft leven.
Drinken van ongepasteuriseerde melk is dus
ook om deze reden sterk af te raden. (Ook op
het Streeklaboratorium \'Zeeland\' zijn wc enige
malen geconfronteerd met zeer ernstige Ciroep
C-streptokokken-infecties, waartegen geen \'an-
tibiotisch kruid\' leek gewassen; Ref.)

Invloed van citroenzuur en Pasteureila mul-
tocida-\'infecüe op orale absorptie van chloor-
tetracycline

Pollet. R. A., Glatz, C. E., and Dyer, D. C.; Oral
absorption of Chlortetracycline in turkeys. In-
fluence of citric acid and Pasteurella multoeida-
infection. Poultry Science 1984; 6.3; 1110-4.

Het is geruime lijd bekend, dat tweewaardige
kalionen zoals calcium en magnesium de ab-
sorptie van oraal toegediende tetracyclines na-
delig beïnvloeden. Toediening van bepaalde or-
ganische zuren, waaronder citroenzuur, helpt,
waarschijnlijk door binding van die twccwaar-
dige ionen.

In dit onderzoek zijn plasma- cn wecfselcon-
centraties van chloortctracyclinc bepaald na
orale toediening, direct in de krop, van verschil-
lende doses, al of niet samen met verschillende
doseringen citroenzuur, bij gezonde en bij met
Pasteurella multocida besmette kalkoenen. Ook
de invloed van Ca- en Mg-ionen in het drink-
water is nagegaan. (Uit het verslag kan worden
opgemaakt, dat de doseringen 15 mg CTC en
150 mg citroenzuur per kg lichaamsgewichl het
meest gebruikt zijn; Ref.)
De belangrijkste resultaten zijn;

1. De plasmaconcenlratie is vrijwel recht even-
redig met de chloorletracycline-dosis.

2. Als in hel drinkwater en in le verstrekken
CTC-oplossing tweewaardige kalionen aan-
wezig zijn (0,3 Ca\'" per liter en 0,1 gr Mg "
per liter), dan verhoogt toevoeging van ci-
troenzuur aan de CTC-oplossing dc te be-
reiken plasma-concentraties (sterk; Ref).

3. De concentraties in lever en nier zijn aan-
zienlijk hoger dan in spier-en hersenweefsel.

4. De CTC-concentratic in het plasma van met
P. multocida besmette dieren is significant
(en aanmerkelijk; Ref.) hoger dan die bij
gezonde dieren.

5. Orale toediening van CTC verhoogt het
overlevingspcrccnlage van de dieren, die
met P. multocida besmet waren door een
intramusculaire injectie van 2325(!) Pasteu-
rella-baclericn, 18 uren voor dc éénmalige
toediening van CTC.

Maenhout, D., Ducatcllc, R., CoussemctU. W.,
Nuyttcn, J., Thooncn, H., and Hoorens, .1,;
Space occupying lesions of cranial nerves in
calves with facial paralysis. The Veterinary Rec-
ord 1984; 115; (20-10) 407-10.

Op een bedrijf mcl 60 Groningse blaarkop-
koeien traden in dc loop van 6 maanden bij 16
kalveren verschijnselen op van aangezichlsvcr-
lamniing en gestoord gezichtsvermogen. De
dieren waren op een leeftijd van 3 weken ont-
hoornd met een pasta van 35% NaOfl. Gedu-
rende de uitbraak werd met onthoornen ge-
stopt. In hel begin vertoonden de dieren koorts,
leucocytis, daarna een eenzijdige verlamming
van de N. facialis, scheve kop en gestoord ge-
zichtsvermogen. De dieren werden behandeld
met ampicillinc.chlooramphenicolen thiamine.

Dc behandeling had geen invloed op het ver-
loop. Desalniettemin herstelden dc dieren spon-
taan na verloop van enkele wckcn.
Bij 4 kalveren werd een sectie verricht. Hierbij
werden macroscopisch in de hersenholte \'ruim-
te-opvullende\' laesies (tumorachtige woekerin-
gen) gevonden, gesitueerd langs de wortel van
de N. facialis, N. vestibulocochlearis en hun ver-
loop in het os pctrosum. Bij één kalt werden
deze knobbelige veranderingen waargenomen
aan dc N. cornualis cn in het weefsel rond de
onthoorningsplaats. Het aangrenzende hersen-
weefsel vertoonde cotnpressicvcrschijnselen.
Het histologisch onderzoek ten aanzien van
zuurvasten cn schimmcis verliep, evenals het
bacteriologisch onderzoek, negatief Bij elec-
troncn-microscopisch onderzoek bleken dc woe-
keringen histiocytcn, plasmacellen cn reuzcn-
ccllen tc bevatten; geen bacteriën en vreemde
lichamen. In het verloop van dc axoncn werd
dcmyclinisatie gezien.

De laesies zijn tc omschrijven als een granulo-
matcuze ontstckingsreactic en gelijken op het
histopathologisch beeld van dc cauda cquina
ncuritis, doch zijn in tegenstelling met deze
aandoening niet progressief van aard en rever-
sibel. Ook het bij dc mens beschreven ziekte-
beeld sarcoïdosis of ziekte van Bcsnier-Boeck
vertoont overeenkomst. Evenals van beide laat-
ste ziektebeelden is van het hier bcschrcvcn
ziektebeeld dc aetiologie onbekend.

Stem. E. S., Shin, S. .1., and Ariitsch. H. S.;
Bacteracmia after rectal examination in cattle.
The Vetcrmary Record 1984; 115; 638.

Bij dc mens zijn bactcriaemieën beschreven na
manipulaties aan slijmvliezen. Onderzoek aan
geslachtsorganen via rcctalc exploratie is ccn
routinetnatige handeling bij vruchtbaarhcids-
bcwakingsprogramma\'s in dc veterinaire prak-
tijk.

Deze studie werd uitgevoerd om vast te stellen
of routinematige rectale onderzoekingen ccn
bacteriaemie zoutlen ktmncn veroorzaken. Koei-
en zonder afwijkingen werden voor dit onder-
zoek gebruikt. Onder zeer steriele omstandig-
heden werd uit de vena jugularis vlak vóór en 5
minuten na rcctalc exploratie bloed afgenomen.
Een aantal bacteriën werd gevonden welke
tot de normale huidflora behoort. Deze werden
als verontreiniging beschouwd.

In 4 monsters werden /:. coH cn Citrobacter
aangetoond. Deautcurs veronderstellen
dat dc lever zeer snel dc bacteriën uit het circule-
rende bloed verwijdert.

Het iszecrtwijfclachtigdat na rectale exploratie
ccn bactcriaemic van enig belang is. Auteurs
willen dan ook geen wijziging aanbrengen in dc
huidige gang van zaken betreffende dc rectale
onderzoeken bij dc vruchtbaarheidsbewaking.

Schrijvers werden in korte tijd geconfronteerd
met klauwbevangenheid op 5 melkveebedrij-
ven, waar alle afkalvende vaarzen deze aandoe-
ning kregen. De dieren waren ernstig kreupel.
Om dc risicofactoren op tc kunnen sporen
werden 5 vergelijkbare bedrijven uitgezocht
waar klauwbevangenheid onbekend was. Dc
volgende risicofactoren werden op beide groe-
pen van bedrijven (100-250 stuks melkkoeien)
met elkaar vergeleken;

Uit dc resultaten kwam naar voren, dat crgccn
verschillen aantoonbaar waren in dc melkgift,
het optreden van pensacidose en tekorten aan
bepaalde sporenelementen.
Wel werden grote verschillen tussen beide groe-
pen bedrijven gevonden waar het de andere fac-
toren betrof. Zo ondergingen de vaarzen op de
probleembedrijven grote veranderingen in het
management; ze kwamen plotseling in de ligbox-
enstal, op ccn andere roostervloer, zc kregen
ccn totaal ander rantsoen en ze werden aan dc
mclkvcestapcl toegevoegd. Bovendien was op 4
van dc 5 probleembedrijven het NH,-gehalte
van de kuil hoger dan 15%. terwijl dit slechts bij
I van de controlebedrijven het geval was. Op 3
probleembedrijven werd een eiwit-supplement
gevoerd dat meer dan 25% eiwit bevatte. Dit
was op geen van de controlebedrijven het geval.
Schrijvers concluderen dat acidose in de etiolo-
gie van klauwbevangenheid niet zo\'n grote rol
speelt als wel is gedacht. Volgens hen zijn plotse-
linge nianagemcnt-vcranderingen rond dc par-
tus, hoge NHj-gehaltcn van het kuilvocren zeer
hoge eiwit-giften etiologisch van groot belang.

Steffan, J., Adriamanga, S., and Thibier. M.:
\'frcalmcnt of metritis with antibiotics or pros-
taglandin F2 a and influence of ovarian cyc-
licity in dairy cows. Am. J. Vet. Res. 1984; 45;
1090.

Schrijvers onderzochten 30 dagen post partum
op 4 bedrijven (40-200 stuks melkvee) alle run-
deren rectaal en vaginoscopisch. Bij in totaal
153 runderen was de uterus onvoldoende geïn-
volueerd of bevatte de uitvloeiing pus. Deze
koeien werden \'at random\' ingedeeld in 3
groepen; controlegroep, een groep die 3 keer
met steeds een week tussentijd intra-uterien met
antibiotica (chloramfenicol en framycetine)
werd behandeld en een groep die 2 keer met 2
weken tussentijd prostaglandine F2 a kreeg
toegediend.

L3e resultaten waren als volgt; het interval par-
tus-conceptie bedroeg in de 3 groepen respec-
tievelijk 147 ± 47, 137 ± 52 en 123 ± 55 dagen;
het aantal inseminaties per conceptie bedroeg
respectievelijk 2,38,2,36 en 2,06; het percentage
opgeruimde dieren bedroeg respectievelijk 38,
32 en 23%.

Statistische analyse bracht aan het licht dat de
resultaten van groep 1 cn 2 niet significant ver-
schilden. De resultaten van groep I en 3 ver-
schilden wel significant. Schrijvers adviseren
dan ook bij koeien, lijdende aan een endometri-
tis, een PG-behandeling in te stellen,
(Een groot gemis bij bovenbeschreven onder-
zoek is, dat alle endometritis-gevallcn op één
hoop zijn geveegd. Sommige koeien zullen vrij-
wel geen endometritis hebben gehad, anderen
echter een pyometra. Komen die laatste bij-
voorbeeld in de controlegroep terecht, dan zal
genezing uitblijven. In elk geval komt wel naar
voren dat een behandeling met antibiotica van
endomctritis-patienten weinig zinvol is; Ref.)

•lacobs, D, E, and Fox, M. T.; Relationship
between date of spring turnout and lungworm
infection in calves. The Veterinarv Record 1985;
116; 75-6,

Een aantal onderzoekers heeft er de laatste tijd
op gewezen dat er een groot verschil bestaat
tussen de epidemiologie van parasitaire gastro-
enteritis en parasitaire bronchitis.
Een duidelijk voorbeeld hoe de weersomstan-
digheden het infectiepatroon kunnen beïnvloe-
den wordt weergegeven door het vergelijken
van gegevens over 1981, 1982 en 1983, Het be-
treft het onderzoek op 5 ha weiland waar al
verscheidene jaren kalveren graasden. In 1981
was er een milde uitbraak van longworm en het
gras was derhalve zwaar besmet in de herfst van
dat jaar. In 1982 werden de kalveren eind april
uitgebracht maar in 1983 kon dat pas per 20 mei
door het te natte weer. Grasmonsters werden
wekelijks verzameld en faecesmonsters iedere
3-5 weken. Het blijkt nu dat de kalveren in 1982
direct na het uitbrengen geïnfecteerd werden en
grote aantallen larven begonnen uit te scheiden
binnen 6 weken. Het gevolg was dat de weide
zwaar besmet achterbleef In het opvolgende
seizoen (in 1983) werden geen verschijnselen
van longworm gezien, waarschijnlijk als gevolg
van de reductie in infectieuze larven voor het
(late) uitbrengen.

In Denetnarken heeft .lörgensen hetzelfde fe-
nomeen waargenomen. Hij vond dat de over-
winterde longwormlarven abrupt verdwenen
omstreeks eind april/begin mei. Het blijft even-
wel onverstandig om. uitgaande van deze gege-
vens, er vanuit te gaan dat laat uitbrengen van
kalveren een veilige methode van weiden bete-
kent. Soms zijn longworm-uitbraken gezien bij
kalveren die werden uitgebracht op etgroen.
Herbesmetting kan mogelijk worden beïnvloed
door het verplaatsen van de larven uit aangren-
zende percelen via de schimmel Piloholus. ter-
wijl ook wordt beweerd dat de larven zeer lang
kunnen overleven inde bodem cn dan later weer
in het gras verschijnen, H. Heinrich.

Clifton-Hadley, F. A,, Alexander, T. J. L,, En-
right.M. R. and Guise,,!.; Monitoring herds for
Streptococcus suis type 2 by satnpling tonsils of
slaughter pigs. The Veterinary Record 1984;
115; 562-4.

Sinds 1973 is Streptococcus suis type 2 (Lance-
llcld groep R) in het Verenigd Koninkrijk aan-
getoond. Het belang van deze zoönose moge
blijken uit de vele artikelen hieraan gewijd in de
Angelsaksische literatuur.
Om na te gaan in welke mate ook oudere var-
kens drager zijn van Str. suis type 2 werden van
16 fok/mestbedrijven de slachtvarken gecontro-
leerd op het voorkomen van Sir. suis type 2 in
de tonsillen.

Van 12 bedrijven met klinische verschijnselen,
in de vorm van tneningitis bij biggen, werd ook
bij slachtvarkens de Str. suis type 2 aangetoond.
Zelfs werd op 2 van de 4 bedrijven zonder klini-
sche verschijnselen toch de Str. suis type 2 bij
slachting gevonden.

Niet alleen tussen de bedrijven was er een sterke
wisseling in mate van vóórkomen, ook binnen
de bedrijven verschilde dit sterk tussen groepen
van slachtdieren. Een relatie met het aantal
ziektegevallen of\'met andere factoren zoals be-
drijfsgroottc, leeftijd van aantasting of wijze
van huisvesten, kon niet worden aangetoond.
Gebruik van gemedicineerd voer deed de Sir. suis
type 2 niet verdwijnen uit de tonsillen (op 1
bedrijf verdwenen wel de klinische verschijn-
selen). Helaas is de techniek van tonsil-onder-
zoek van slaehtvarkens niet geschikt voor rou-
tine-onderzoek van fok- en vermeerderings-
bedrijven. Een mogelijkheid van vals-positieve
beoordeling van een bedrijf zou kunnen zijn,
dat er minder pathogene of a-pathogene varian-
ten bestaan van Sir. suis type 2. Nader onder-
zoek hiernaar vindt plaats.

King, R. H. and Williams, I. H.: The effect of
nutrition on the reproductive performance of
first-litter sows. 2. Protein and energy intakes
during lactation. Animal ProducUon 1984; 38:
249-56.

Met 68 le worpszeugen van het ras Large White
werden tijdens dc lactatie 2 energie- cn 2 eiwit-
niveaus vergeleken.

— Hoog-cnergie (HE): 53,1-59,5 MJ verteer-
bare energie p.d.p.d. (komt overeen met 4.23-
4.74 E.W.).

— Laag-cnergie (LE): 25,4-27,1 MJ verteer-
bare energie p.d.p.d. (komt overeen met 2.02-
2.16 E.W.).

— Laag-eiwit (LP): 302-318 gram eiwit p.d.p.d.
(Ter vergelijking zij vermeld dat in ons land
zeugenvocder vaak per kg 0.97 E.W. en ± 150
gram ruw eiwit bevat.)

Dc gcwichtsvermindering tijdens de lactatie be-
droeg voor de groepen HEHP, HELP, LEHP,
LEEP respectievelijk 3,9, 32,5, 29,8 en 35,8 kg.
I3e verandering in rugspekdiktc was voor de
groepen respectievelijk: -l-0,3, 1,4, 7,2 en 5,4
mm.

Bij het hoge energie- en eiwitniveau (ad lib voe-
dering) in het rantsoen kwamen meer dieren
binnen 8 dagen na het spenen in oestrus dan bij
dc groepen waarbij tijdens de lactatie de hoe-
veelheid energie cn/of eiwit was beperkt (88% vs
53%). Tussen 18 en 22 dagen na het werpen
werden N-balanscn van de zeugen bepaald. Al-
leen de zeugen op het hoge energie- en eiwitni-
veau hadden positieve N-balansen. De zeugen
uit dc andere 3 groepen hadden ongeveer verge-
lijkbare cn allemaal negatieve N-balansen.
Voor dc zeugen op het hoge energie- en eiwitni-
veau bedroeg de lengte van het interval tussen
spenen en weer in oestrus komen gemiddeld 6,9
dagen. Voor de andere groepen (HELP, LEHP,
LELP) was dat respectievelijk 21,2, 14,6 en 21,2
dagen.

De hoeveelheid voer die dc le worpszeugen vol-
gens de in ons land door het Centraal Veevoc-
derbureau (zie verkorte tabel 31ste druk, 1983)
gehanteerde normen zouden moeten opnemen
bedraagt minimaal: voor onderhoud: ± 1% van
het lichaamsgewicht, in dit geval ± 1,5 kg;
voor lactatie: het aantal gezoogde biggen x 0,4,
in dit geval ± 7,5 x 0,4 = ± 3 kg.
Dc proef demonstreert nog eens het belang van
een hoog niveau voor le-worpszcugen tijdens
de lactatie. Zelfs bij ad lib voedering zullen le
worpszeugen met grote tomen er soms moeite
mee hebben om voldoende voer op te nemen om
hun energiebehoefte te dekken. R. v. d. Berg.

Hamm, R. und El-Badawi, A. A.: Subzellulärc
Verteilung einiger Mitochondricn-Enzyme im
Muskelgewebe. Fleischwirlschaft 1984; 64: 471-
3.

Bij het diepvriezen van vlecs worden in meer of
mindere mate dc membranen van de spiermi-
tochondricn beschadigd. Hierdoor komen cr
enzymen vrij in het sarcoplasma.
Verschillende van deze enzymen zijn al eerder
aanbevolen als indicator voor het bevroren ge-
weest zijn van vlecs: aconitase, fumarase cn
GOT (Glutamaat-Oxaalacetaat-Transamina-
se). Het vrijkomen van deze enzymen is moge-
lijk niet alleen een gevolg van de vorming van
ijskristallen maar evenzeer een gevolg van dc-
hydralie. Wanneer dit laatste ccn belangrijke
rol speelt dan is bij vriesdrogen ecn sterke ver-
hoging van dc met name genoemde enzymen tc
verwachten.

In het beschreven onderzoek wordt de enzym-
activiteit vergeleken in vers vlecs, ontdooid vlees
en gerehydrateerd vlecs (dit vlees was na 2
dagen diepvriezen gevriesdroogd). Duidelijk
kwam naar voren dat door vriesdrogen dc en-
zymactivitcit veel sterker toenam dan door al-
leen bevriezen. Geconcludeerd wordt dat bij
invriezen van vlees de dehydratie veel meer ver-
antwoordelijk is voor dc toename van de en-
zymconcentratie in het sacroplasma dan de ijs-
kristalvorming.

In dit uitgebreide handboek over allerlei bijzondere
huisdieren wordt achtereenvolgens ingegaan op dc
huisvesting cn huisvcstingsfouten, op het klinisch on-
derzoek, de diagnose en de therapeutische mogelijk-
heden van de voornaamste ziekten bij exotische die-
ren, dit alles verduidelijkt met maar liefst 162 kleuren-
foto\'s, talrijke tabellen en zwart-wit afbeeldingen.
Dc eindredacteuren zijn erin geslaagd een uiterst lees-
baar en vooral een uiterst praktisch boek samen te
stellen. Om dit tc bereiken hebben ze een aantal des-
kundige medewerkers aangetrokken voor het schrij-
ven van een aantal hoofdstukken. Zo ziet de inhoud cr
als volgt uit.

Hoofdstuk 1: Konijnen, geschreven door H. Schall.
Hoofdstuk 2: Cavia\'s, geschreven door E. Wasel.
Hoofdstuk 3; Goudhamsters, geschreven door E.
Wasel.

Hoofdstuk 4: Narcose cn chirurgische ingrepen bij
knaagdieren, geschreven door W. Küpper.
Hoofdstuk 5: Egels, geschreven door E. Saupe en W.
Poduschka.

Hoofdstuk 1 I: Slangen, geschreven door P. Zwart.
Hoofdstuk 12: Hagedissen,geschreven door P. Zwart.
Hoofdstuk 13: Narcose en chirurgische ingrepen bij
reptielen, geschreven door K. Gabrisch.
Hoofdstuk 14: Amfibieën, geschreven door P. Zwart.
Hoofdstuk 15: Siervissen, geschreven door H. Herk-
ner.

Elk hoofdstuk heeft in grote lijnen de volgende inde-
ling: bijzondere aanwijzingen - specifieke onderzoek-
methoden - infectieziekten - orgaanziekten - intoxica-
ties - tumoren.

De samenstellers van bovengenoemd hoek schrijven
in de inleiding zeer terecht: \'Dc wens van de inenscn
om meer contact met de natuur te hebben heeft ertoe
geleid dat bijzondere huisdieren in toenemende mate
gehouden worden\'. Bij veel liefliebbers was er een
grote mate van deskundigheid op het gebied van huis-
vesting, verzorgingen kweek van bijzondere en exoti-
sche dieren. Helaas heeft de diergeneeskundige zorg
voor deze groep van diersoorten geen gelijke tred
gehouden met bovengenoemde ontwikkeling. Door
desinteresse, grote ondeskundigheid en door gebrek
aan goede literatuur, zijn er in het verleden grove
fouten gemaakt door praktizerende dierenartsen,
waardoor er soms uitermate kostbare dieren verloren
zijn gegaan. Vanaf nu kan geen enkele dierenarts zich
verontschuldigen dat er geen goede literatuur op het
gebied van exotische dieren voorhanden is. Het is dan
ook dc grote verdienste van de eindredacteuren van
dit boek geweest, dat zij in staat geweest zijn om de
veelvoud van vakliteratuur uit de gehele wereld goed
tc ordenen en mede door hun praktische ervaringen
samen met de ervaringen van de verschillende mede-
werkers een uitermate praktische handleiding samen te
stellen. Het boek is geschreven door praktici en be-
stemd voor praktici.....

Hoewel de egel geen \'Heim tier\' Isen weinig dierenart-
sen regelmatig een egel op het spreekuur krijgen, is er
toch een hoofdstuk aan besteed.
Toch zal elke prakticus wel eens geconfronteerd
worden met een zieke of gewonde egel. Met name in
dc herfst zien we nog weleens zieke of ondervoede
jonge egels uit een late zomerworp. Kan men zulke
dieren — met de hulp van dit boek — toch helpen dc
winterperiode te overleven, dan heeft men toch ook
weer een klein steentje bijgedragen tot instandhou-
ding van dc bedreigde natuur direct om ons heen.
Bij de meeste hoofdstukken staan doscringstabellen
van de meest gebruikelijke medicijnen. Helaas staat er
een groot aantal medicijnen vermeld, dat in Neder-
land niet verkrijgbaar is.

Opvallend is ook de doscringsverschillen ten aanzien
van fenbendazole bij verschillende vogelsoorten. Zo
wordt bij zangvogels (blz. 124) een dosering aangege-
ven van 50 mg per liter drinkwater, terwijl fenbenda-
zole niet oplosbaar is in water. Bij papegaaien staat 50
mg/kg lichaamsgewicht vermeld (blz. 193), terwijl
uitstekende resultaten behaald worden met 25 mg/kg;
Ref.) Bij sierduiven en sierhoenders wordt weer 8-10
mg/kg lichaamsgewicht aangegeven.
(Bepaald onzorgvuldig wordt het gedeelte over de
narcose bij papegaaien afgehandeld (blz. 188). Keta-
mine alleen geeft ook bij parkietachtige vogels zeer
vervelende en gevaarlijke excitatieverschijnselen, die
zoveel mogelijk voorkómen kunnen worden met een
toevoeging van ccn lage dosering Xylazine (I mg/kg);
Ref)

Dc combinatie Ketamine-Xylazine (I -2 mg/kg) wordt
echter wel aangegeven als narcoticum bij de over het
algemeen veel stress-en excitatiegevoelige zangvogels
(blz. 143).

(Inhalaticnarcosc met methoxylluran (blz. 188) komt
met name bij dc cndoscopische geslachtsbepaling niet
in aanmerking wegens chronisch intoxicatiegevaar
voor dc operateur (open verbinding abd. luchtzak -en-
doscooptubus - operateur; Ref.)).
Een klein schoonheidsfoutje is dc verkeerde bena-
ming van de vogel op blz. 189. Deze vogel heet niet
Arachloroptera nvdar Ara macao. {Dc Ara macaostaul
namelijk op de BUD-lijst; Ref.)

Ook jammer vind ik dat de ultrasonore vcrnevelings-
therapie als bchandclingsmogclijkhcid bij aspcrgillo-
sis niet duidelijk uit de verf komt. Recente weten-
schappelijke onderzoekingen in Amerika hebben name-
lijk aangetoond, dat bij gebruik van goede ultrasonore
vernevelaars (druppclgroottc van 0,2 tot 2 mikron)cr
goede therapeutische concentraties behaald worden
in de luchtzakken en de longen.
Al met al kunnen wevertellen dat het boek \'Krankhei-
ten der Heimtiere\' in een zeer grote behoefte voorziet.
Het is ccn bock dat elke praktizerende dierenarts elke
dag binnen handbereik moet hebben.

Ter gelegenheid van het afscheid van ir. F. de Boer als
directeur van het Instituut voor Veevoedingsonder-
zoek (IVVO) te Lelystad wordt een studiebijeenkomst
gehouden waar een aantal actuele onderzoekthema\'s
aan de orde wordt gesteld. De bijeenkomst vindt
plaats \'s morgens op vrijdag 7 juni a.s. inde AGORA,
Agoraweg 2 te Lelystad.

9.30 Ontvangst met koffie.
10.00 Y. S. Rijpkema: Van \'Hoorn\' naar \'IVVO\'.
10.25 A. W. Jongbloed: Mineralen in mest uit vee-
voer, een zorg voor IVVO, burger en boer,
10.50 S. Tamminga: Wel en wee van vre bij Neder-
lands melkvee.
11.15 Pauze.

Belangstellenden, die wensen deel te nemen, maar dat
nog niet kenbaar hebben gemaakt, worden verzocht
zich zo spoedig mogelijk aan te melden bij het IVVO,
Postbus 160, 8200 AD Lelystad of telefonisch 03200-
22514 (de heer Landman).

Antonie van Leeuwenhoeklaan 9, Bilthoven, Verga-
derzaal T (begane grond). Aanvang 14.00 uur.

14.00 C. J. van Nie: Congenitale misvormingen bij
het kippeëmbryo (HH 39) veroorzaakt door
variaties in stand en beweging van het be-
broede kippeci.

14.50 D. Tibboel: Pathogenetische aspecten van gas-
troschisis; vergelijkend klinisch en experimen-
teel onderzoek.

15.30 Ph. Hageman: Het nut van enkele monoclo-
nale en polyclonale antistoffen bij de tumor-
diagnostiek.

Location: Institut Straumann, Waldenburg/Switzer-
land, sponsored by the Association for the Study of
Internal Fixation in Animals (AO VET).

9.00 Welcome; F. Straumann
9.05 Hip Dysplasia and Coxarthrosis; W. D. Prieur.
9.30 History, Indications and Contraindications of
the Total Hip Replacement (THR); B. Hohn.
9.50 Indications, Surgical Technique and Results of
the Intertrochanteric Osteotomies; W. D.
Prieur.
10.30 Coffee Break

10.50 Preoperative Considerations and Surgical
Technique of the Total Hip Replacement; B.
Hohn.

11.10 Surgical Demonstration (Large Screen Televi-
sion) of Intertrochanteric Osteotomy; W. D.
Prieur.
13.00 Lunch.

14.00 Surgical Demonstration of Total Hip Re-
placement (Large Screen Television); B. Hohn.
15.45 Coffee Break.

16.00 Postoperative Treatment and Radiographic
Evaluation of Total Hip Replacement; B.
Hohn.

16.30 Complications and Results of Total Hip Re-
placement; B. Hohn.
17.00 Pelvic Osteotomy; B. Hohn.
17.30 Discussion.
18.00 End of the Symposium.

The Avian Group (German branch of WVPA) ofthe
DVG (German Veterinary Medicine Society), in con-
junction with the Institute for Avian Diseases of the
Ludwig-Maximilians-Universität/Munich proposes
to conduct on the 5th, 6th and 7th of March 1986 a
conference on \'Diseases of Birds\' with primary em-
phasis upon Pigeons and Raptors.
In addition to topics in the areas of maintenance and
feeding as well as sicknesses - their treatment and
prophylaxis in the aforementioned bird groups, also
open topics may be submitted to ProL Dr. J. Kösters
at the Institute for Avian Diseases ofthe Ludwig-Ma-
ximilians-Universitat/Munich, Mittcnheimerstr. 54,
8042 Obersehleißheim (up until October 15, 1985).
The presentations shouldcontain results not previous-
ly publicated.

All presentations will be in either German or English
without simultaneous translation.

A.O. Basic equine course - internal
fixation of fractures and associated
soft tissue injuries

I he above course will be held at the Royal Veterinary
College, Field Station, Flawkshead Lane, North
Mvmms, Hatfield. Herts, UK, Alg 7TA. Tel. Potters
Bar 55486.

fhe course is residential with accommodation in
Northumberland Hall, the students\' hall of residence.

Lectures will take place in the Clinical Lecture
Theatre and workshop sessions in the adjoining teach-
ing Laboratory in the Clinical Block.

Breakfast
Lag screw fixation
Approaches to the carpus
Carpal fractures
Intra articular chip fractures
Coffee
Workshop

Compression and neutralisation plates
Plate fixation
Limb casts
Osteochondrosis
Tea

Villonodular synovitis
Sesamoid fractures
Discussion
End of session
Bar and dinner
Problem cases from practice
End of session

9.35 Fractures of mandible and maxilla
10.10 Surgical drainage
10.30 Coffee
11.00 Implant removal

11.30 Complications of fracture patient management
12.00 Final discussion
12.30 Bar and lunch

The Association for the Study of Internal Fixation in
Animals (AO VET) in cooperation with the Swiss
Association for the Study of Internal Fixation (AO)
will organize the following courses for veterinarians
at Davos:

Theoretical basis and practical principles in internal
fixation of fractures and nonunions in small animals
(basic coursc in English language).

Internal fixation ofcomplicated fractures and nonun-
ions and reconstructive bone surgery in small animals
(advanced course in English language).
For further information and registration forms (avail-
able in July) please write to: Secretariat of the Swiss
Association for Internal Fixation, Promenade 4,
CH-7270 Davos, or call: 083/36661.

In de tweede helft van april heeft het Ministerie
van Landbouw en Visserij nieuwe maatregelen
tegen varkenspest genomen in drie delen van het
land, te weten in het westen van Noord-Bra-
bant, in Zeeuwsch-Vlaanderen en in het zuiden
van Limburg. Een en ander hetzij om verdere
verspreiding, hetzij om overslaan van de ziekte
te voorkomen. Wat betreft Noord-Brabant
lagen hieraan enkele nieuwe gevallen aldaar als-
mede hun contacten ten grondslag, ten aanzien
van Zeeuwsch-Vlaanderen vormde een aantal
uitbraken van varkenspest in het aangrenzende
deel van België de reden en in het geval van
Limburg gaf het regelmatig optreden van de
ziekte in de omringende landen — België en
West-Duitsland — hiertoe aanleiding. In ver-
band hiermee is een drietal regelingen van
kracht geworden met ingang van de volgende
data:

— 24 april de \'Regeling Varkenspestmaatre-
gelen Zeeuwsch-Vlaanderen 1985\' en

De regeling voor West-Brabant houdt in, dat
vervoer van varkens verboden is en een tweetal
aangrenzende gebieden die samen grofweg lig-
gen binnen de lijn: Breda, Achtmaal, Belgische
grens, Schelde-Rijnkanaal, Krammer, Volke-
rak, Hollandsch Diep, Bergsche Maas, Maas,
kruising met de A2, Den Bosch, Tilburg, Breda.
Voor slachtvarkens met een levend gewicht van
minimaal 85 kg gold het verbod slechts tot en
met 30 april 1985, terwijl het vóór die datum al
niet van toepassing was op het vervoer van der-
gelijke slachtvarkens afkomstig van buiten de
gebieden en bestemd voor een slachterij daar-
binnen. Uiteraard moest dit vervoer zonder
oponthoud, rechtstreeks en langs de kortste weg
plaatsvinden. Voor varkens afkomstig van en
met een bestemming buiten deze gebieden is
doorvoer toegestaan, mits dit zonder opont-
houd en rechtstreeks plaatsvindt via de Rijks-
weg A 27, dan wel de Rijksweg A 58.

Tevens werd binnen de grenzen van de eerder-
omschreven gebieden de entplicht voor alle
varkens met de daartoe toegelaten vaccins in-
gesteld, en wel in de periode van 17 april t/m 30
april 1985.

De regeling voor Zeeuwsch-Vlaanderen houdt
in, dat vervoer van varkens in dit gebied ver-
boden is.

Voor slachtvarkens met een levend gewicht van
minimaal 85 kg gold het verbod slechts tot en
met 7 mei 1985, terwijl het vóór die datum al
niet van toepassing was op het vervoer van der-
gelijke slachtvarkens afkomstig van buiten het
■gebied en bestemd voor een slachterij daar-
binnen. Vanzelfsprekend moest dit vervoer zon-
der oponthoud, rechtstreeks en langs de kortste
weg geschieden. Voor varkens afkomstig van en
met een bestemming buiten dit gebied is door-
voer toegestaan, mits dit zonder oponthoud en
rechtstreeks plaatsvindt via de nationale weg
N 58, dan wel via de nationale weg N 60. Vanaf
8 mei is bovendien het vervoer van geënte fok-
en gebruiksvarkens toegestaan, mits de vaccina-
tie minstens 5 dagen voor het transport heeft
plaatsgevonden.

Binnen de grenzen van Zeeuwsch-Vlaanderen
werd verder de entplicht voor alle varkens met
de daartoe toegelaten vaccins ingesteld, cn wel
in de periode van 24 april t/m 7 mei 1985.

De regeling voor Zuid-Limburg houdt in, dat
vervoer van varkens in een gebied dat ligt ten
zuiden van de lijn Susteren-Roosteren is ver-
boden. Ook hier gold voor slachtvarkens tnct
een levend gewicht van minimaal 85 kg het ver-
bod slechts tot en met 7 mei 1985, terwijl het
vóór die datum al niet van toepassing was op het
vervoer van dergelijke slachtvarkens afkomstig
van buiten het gebied en bestemd voor een
slachterij daarbinnen. Eens te meer moest dit
vervoer zonder oponthoud, rechtstreeks en
langs de kortste weg plaatsvinden. Voor var-
kens afkomstig van en met een bestemming bui-
ten dit gebied is doorvoer toegestaan, mits dit

zonder oponthoud en rechtstreeks plaatsvindt
via de Rijksweg A2, dan wel de Rijksweg A76,
dan wel de nationale weg N278, dan wel de
Rijksweg binnen de gemeente Eijsden voor
zover gelegen tussen de Belgische en Neder-
landse grens en de op- en afrit van de Rijksweg
A2 ter hoogte van kilometerpaal 267,5. Tevens
is sedert 8 mei het transport van geënte fok- en
gebruiksvarkens toegestaan, mits de dieren ten-
minste 5 dagen van tevoren zijn gevaccineerd.
Tenslotte werd binnen de grenzen van het eer-
deromschreven gebied de entplicht voor alle
varkens met de daartoe toegelaten vaccins inge-
steld, en wel in de periode van 24 april t/m 7 mei
1985.

Het onderstaande heeft betrekking op alle vier
eerdervermelde gebieden. Van de entplicht uit-
gezonderd waren varkens jonger dan twee we-
ken, varkens die reeds geënt waren tegen var-
kenspest, slaehtvarkens met een levend gewicht
van minimaal 85 kg van buiten de gebieden en
bestemd voor een slachterij daarbinnen, als-
mede varkens afkomstig van en met een be-
stemming buiten de gebieden. Voor alle varkens
jonger dan twee weken is in de na-entingspe-
riode een verplichting tot vaccinatie van kracht
op een leeftijd tussen de 5 en 9 weken. Tevens
moeten alle nieuw-aangekochte, ongeènte die-
ren voor zover het een fok- of mestbedrijf be-
treft, binnen 4 weken na toevoeging daaraan
gevaccineerd worden.

Terstond na de enting dienen de varkens te
worden voorzien van een door de Veterinaire
Dienst aangewezen oormerk.
In bijzondere gevallen kan de Directeur van de
Veterinaire Dienst ontheffing verlenen van de
entplicht en het vervoerverbod en daar voor-
schriften en beperkingen aan verbinden.
Sedert 8 mei is uitwisseling van geënte fok- en
gebruiksvarkens tussen de — oudere — entge-
bieden 1 t/m 18 mogelijk.

Mobiele electrocutie-apparatuur
voor het doden van met varkenspest
besmette varkens

In het kader van de Veewet worden varkens die
besmet zijn met varkenspest of hiervan worden
verdacht, overgenomen door de overheid, ten-
einde te worden gedood en gedestrueerd. Dit is
een belangrijk onderdeel van de varkenspestbe-
strijding en dient ter preventie van verdere ver-
spreiding van het virus.

Tot voor kort werden de dieren levend per
veewagen vervoerd naar de terreinen van de
destructorondernemingen. Op de destructiebe-
drijven werden de overgenomen dieren vervol-
gens gedood, en wel door vergassing in contai-
ners. Tegen deze wijze van doden bestaan
vanuit welzijnsoogpunt (langdurige doodsstrijd)
grote bezwaren. Verder verdient uit cen oog-
punt van preventie van virusverspreiding de af-
voer in de vorm van kadavers de voorkeur. Dit
was echter niet mogelijk omdat een praktische
methode voor doden op de boerenbedrijven niet
voorhanden was.

Gezocht is naar een methode van doden waar-
aan evengenoemde bezwaren niet zijn verbon-
den. De aan zo\'n methode te stellen eisen waren
derhalve:

Hiervan uitgaande is gekozen voor electrocutie-
apparatuur ingebouwd in een verrijdbare, wa-
terdichte oplegger. Aan de inrichting van de
oplegger en de uitvoering van de apparatuur
zijn hoge technische en veiligheidseisen gesteld.
Verder zal de apparatuur geheel zelfstandig
kunnen opereren. Hiertoe zijn de opleggers uit-
gerust met een dieselaggregaat voor de eigen
stroomvoorziening alsook met eigen renigings-
en ontsmettingsapparatuur.

Permanente beschikbaarheid
In totaal zullen vier opleggers worden ingezet
bij de dierzicktenbestrijding.
Met een tweetal ondernemingen zijn contracten
afgesloten voor de stalling, het vervoer en het
onderhoud. Deze bevinden zich in de onmiddel-
lijke nabijheid van de grote varkensconcentra-
tiegebieden, te weten in:

Vandaar zal in geval van varkenspest worden
uitgerukt op basis van een 24 uur per dag/7
dagen per week beschikbaarheid.
Met de bediening van de apparatuur op de be-
drijven zullen medewerkers van de RVV onder
leiding van het Dierziektenbestrijdingsteam van
de VD worden belast.

Niet voor biggen tot 2 weken
Alhoewel met het doden van varkens door
middel van electrocutie in het algemeen zeer
goede resultaten zijn behaald, is gebleken dat
deze methode voor biggen tot 2 weken oud niet
geschikt is. Een en ander houdt verband met de
snelle hartslag van deze dieren. De biggen tot 2
weken zullen dan ook door middel van een in-
jectie met een barbituraat (T.61) worden ge-
dood.

De afvoer van alle dode varkens zal geschieden
door de gesloten containerwagens van de des-
tructorondernemingen.

De toelating van furazolidon in de standaard-
receptuur is per 1 juli gewijzigd. Er bestaat nu
een recept V, met 300 gram furazolidone per ton
voeder voor therapie bij darmaandoeningen
geassocieerd met E. coli bij varkens en een re-
cept V20 met 200 gram furazolidone per ton
voeder voor een eventuele nabehandeling of
profylaxe. De wachttijd is in beide gevallen 30
dagen. De stoffen genoemd onder A en K van
bijlage I behorende bij de verordening dier-
voeder 1975 mogen bij de bereiding van stan-
daardrecepten niet worden verwerkt.

Sinds de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde gemelde uitbraak van varkenspest (2
april) hebben zich in Nederland 2 nieuwe ge-
vallen voorgedaan, waarmee het totaal dit jaar
op 20 is gekomen.

10 april - Wagenberg, gemeente Terheijclen (N.Br.):
fok-/mestbedrijf met 120 zeugen, 4 beren, 40 opfok-
zeugen, 320 mestvarkens en 400 biggen.
17 april - Heusden/Asten (N.Br.): fok-/mestbedrijf
met 198 zeugen, 3 beren, 847 mestvarkens, 776 lopers
en biggen.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE als de EG zijn op de hoogte
gesteld.

Dierziektenbulletin nr. 7 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 april 1985 vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Sedert de laatste in het Tijdschrift voor Diergenees-
iiunde gemelde uitbraken van varkenspest, hebben
zich in Belgie 5 nieuwe gevallen voorgedaan.
In de provincie Oost-Vlaanderen waren het er 3 — een
mestbedrijf te Hamme (12 april), een fokbedrijf te
Hamme (15 april) en een mestbedrijf te Kruibeke (15
april) — terwijl in de provincie Antwerpen 2 gevallen
werden gemeld — beide fokbedrijven te Ravels-
Weelde (19 april).

Bij telexen van 29 maart en 3 april meldde de Veteri-
naire Dienst te Wenen 3 nieuwe uitbraken van var-
kenspest:

— op 18 maart in de omgeving van Salzburg op een
bedrijf met 23 varkens, waarvan 2 besmet. De oor-
sprong van de besmetting was onbekend.

— op 21 maart in de gemeente Reith bei Kitzbühel,
district Kitzbühel, provincie Tirol, op een bedrijf met
4 varkens, waarvan één besmet.

— op 1 april in de gemeente Anif in de omgeving van
Salzburg, provincie Salzburg, op een bedrijf met 12
varkens, waarvan één besmet. De herkomst van de
ziekte was onbekend.

De Italiaanse Veterinaire Dienst gaf op 12 en 13 april
kennis van een tweetal gevallen van varkenspest:

— op 25 maart in de gemeente Cossoine, provincie
Sassari, regio Sardinië op een bedrijf met 3 varkens.

— op 5 april in de gemeente Cimina, provincie Reg-
gio Calabria, regio Calabria op een bedrijf met 13
varkens.

Veterinair-politionele maatregelen zijn genomen con-
form EG-richtlijn 80/217. Alle varkens op dc betrok-
ken bedrijven zijn afgemaakt en gedestrueerd.

Het aantal varkenspest-uitbraken in West-Duitsland
was per 18 april gestegen tot 241. Alle varkens op dc
besmette bedrijven zijn afgemaakt. De noodzakelijke
veterinair-politionele maatregelen zijn genomen.

15 Afd. Noord-Holland KNMvD. Lcdcnvcrga-
ring, Motel \'Akersloot\'; aanvang 20..10 uur.

15 Bijeenkomst voor dierenartsen verbonden aan
een asiel; \'Management-aspectcn van opname cn
afgifte van dieren in een asiel\' (pag. 342 en 384).

21 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost. Geb. Gez.d.
voor Dieren. Zwolle, aanvang 14.00 uur.

22 \'Het Spelderholt\', Beekbergen; Contactdag voor
de pluimveehouderij, primaire sector (pag. 369).

22 Symposium in het kader van de lancering van het
\'Contracoli immunisatie programma\' (Cyana-
mid), Apeldoorn. (Inl. op het redaktiesecreta-
riaat verkrijgbaar).

23 Symposium in het kader van de lancering van het
\'Contracoli immunisatie programma\' (Cyana-
mid), Mierlo. (Inl. op het redaktiesecretariaat
verkrijgbaar).

28—31 Symposium \'Meat and Poultry Inspection in
a dynamic world". Den Dolder (Zeist); inl. tel.
070-792106 (pag. 204).

30 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenvergade-
ring. Postelse Floeve, Tilburg; aanvang 20.00
uur.

31 Symposium (BION lustrum): Biologisch onder-
zoek als levensvoorwaarde, Amsterdam (pag.
188).

1 Vanwege Hermelijn, Wezel en Bunzing: Con-
tactdag \'Werkgroep Kleine Marterachtigen\'
(VVZ), Utrecht (pag. 288).

4—7 International Veterinary Academy on Dis-
aster Medicine. 4th World Congress, Brighton
(UK).

5 Symposium: \'Emissies van laboratoria, een risico
voor de omgeving?\', Amsterdam (pag. 327).

6 Ned. Kampioenschap Kleiduivenschieten (6e
maal) voor dierenartsen. Biddinghuizen (opga-
ve/informatie; Boehringer Ingelheim, tel. 072-
618124).

6 Ned. Ver. voor Microbiologie, Symposium
\'Eigen werk\', Wageningen (pag. 369).

7 Studiebijeenkomst t.g.v. afscheid ir. F. de Boer
als directeur IVVO, Lelystad (pag. 412).

12 Groep Geneesk. v/h Kleine Huisdier KNMvD.
Vergadering (voordracht door dr. J. Gouds-
waard; \'Immunologie; relevantie voor de prak-
tijk\'), Rest. \'Hoog-Brabant\', Utrecht; aanvang
20.00 uur.

15 AO-VET; Symposium Surgical Treatment of
Hip Dysplasia, Waldenburg (Switzerland) (pag.
412).

23—26 Sheep Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048 1984).

24—26 Canadian Assoc. for Laboratory Animal
Science, Annual Convention, Toronto.

26—2 juli Animal health and productivity. Inter-
national Symposium, Cambridge/Warwickshire
(pag. 251).

9—12 Anim. Haematology Assoc. / Clin. Chem. /
Histol. Joint international meeting (all species),
Warwick Univ. (tel. 0403 50101).

5_9 1 Ith Conference Worid Association for the
Advancement of Veterinary Parasitology, Riode
Janeiro. (Inlichtingen redaktie-secretariaat).

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease, Uppsala Sweden (pag. 569 1984 en 124).

19—31 Second International Workshop on Enzyme-
immunoassay Techniques in Animal Reproduc-
tion and Health, Bangkok (Thailand) (Inlichtin-
gen redaktiesecretariaat).

25—30 9th International Symposium of W. A. V.F.H.,
Budapest (pag. 982 1983, 469 1984 en 205).

26—29 VIII. Internat. Kongreß der Worid Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-
salem.

27—28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Haifa,
Israel.

26—.30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists, Buda-
pest.

I —5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

2—6 2nd Congress of the International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640 1984).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag, 640 1984).

10—13 V, Internationaler Kongress für Tierhygie-
ne, Hannover (pag. 414 1984).

12 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen Afd. Noord-
Holland. Excursie Wognum (Jumbo-fabriek).

12— 15 British Veterinary Association Annual Con-
gress, Exeter (pag. 879 1984 en 106).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag, 615
1984).

22—25 A.O. Basic equine course - internal fixation
of fractures and associated soft tissue injuries,
North Mymms, Hatfield, UK (pag. 413).

23—27 X Panamerican Congress of Veterinary
Medicine and Zootechnics, Buenos Aires (inlich-
tingen redaktie-seeretariaat).

26—27 Bundesanstalt für Fortpflanzung und Be-
samung von Haustieren, Thalheim, Wels (pag.
370).

2 DVG-Fachtagung \'Fortplanzung- und Fort-
pflanzungsstörungen bei Kleintieren\', Stuttgart/
Fellbaeh (pag. 328).

2—6 Fortbildungsreisedes Bundesverbandes prak-
tischer Tierärzte e. V. auf die Insel Malta (A),
Malta.

3—5 31. Jahrestagung der Fachgruppe \'Kleintier-
krankheiten\' der DVG (A), Fellbach bei Stutt-
gart.

8—10 Anaesthesia. 2nd Internat. Congress, Davis
CaliL/USA (tel. 0934 852581, Bristol/UK).

28—2 nov. 4th International Symposium on veterin-
ary epidemiology and economics, Singapore.
(Inlichtingen: red. secretariaat) (pag. 938 1984).

8—10 10th World Congress of the World Small
Animal Veterinary Association, Tokyo (pag.
879 1984 en pag. 84, 433),

18—22 International Soc. Vet. Epidemiol. & Econ-
omics. 4th Internat. Symp., Singapore.

11 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Motel \'Akersloot\'; aanvang 20.00 uur.

25—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications, Berlin (West).

30— 1 juni Schweizerische Ver. für Kleintiermedizin
Jahresversammlung, Luzern.

25—29 Fourth International Symposium on Equine
Reproduction, Calgary, Canada (pag. 227).

22—25 32. Jahrestagung der DVG-Fachgruppe
\'Kleintierkrankheiten\'. Oldenburg.

C. C, van de Watering, voorzitter; W. J. Nijhof, vice-voorzitter; L. Nauta, penning-
meester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier, lid; Dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel.
secretaris.

Bureau Waarnemingen Inge van den Biezenbos; Ageeth Koning.
PAO-Diergeneeskunde Mw. S. van Langelaan, secretaris.

Uit de vergaderingen van het Hoofdbestuur
dd 13 februari 1985; 6 maart 1985 en
27 maart 1985

Het Hoofdbestuur stemt in met de ontwerp-
verordening van het Landbouwschap met be-
trekking tot de bestrijding van de Ziekte van
Johne, waarbij het Hoofdbestuur de mogelijke
consequenties van het enten voor de georgani-
seerde tuberculosebestrijding onderkent.
De keuze van entstof en de voorwaarde voor
de afgifte van verklaringen dient nog nader
geregeld te worden.

Het Hoofdbestuur gaal accoord met de in pa-
ritair overleg tussen Landbouwschap en
KNMvD overeengekomen tarieven. Deze ta-
rieven staan vermeld in de publikatie betref-
fende de tarieven voor de consultatieve prak-
tijk d.d, december 1984,

Evaluatiebezoek door AVMA in verband
met continuering erkenning Nederlands
dierenartsdiploma door Amerikanen van
5 tot 8 november 1985

Op verzoek van het bestuur van de Faculteit
der Diergeneeskunde zal ook het Hoofdbe-
stuur van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeslunde een bijdrage
leveren. De voorzitter zal de KNMvD verte-
genwoordigen bij dit bezoek van de American
Veterinary Medical Association. Ook zal de
KNMvD een financiële bijdrage leveren in de
kosten van het evaluatiebezoek.

Het Hoofdbestuur besluit gevolg te geven aan
de uitnodiging van de Rijksuniversiteit
Utrecht tot het bijwonen van de officiële start
van de bouw van het Gemeenschappelijk Die-
renlaboratorium.

Dit startsein zal worden gegeven door drs. W.
.1. Deetman, Minister van Onderwijs en We-
tenschappen, Op dit moment is de verwachting
dat in 1988 de Faculteit der Diergeneeskunde
volledig in de Uithof gevestigd zal zijn.

Het Hoofdbestuur neemt kennis van het over-
leg dat plaatsvindt met Cyanamid en UTD
over de kanalisatie van Contra-coli/Utogeen
en de gehanteerde marges.
De Tarievencommissie heeft op 9 mei be-
sproken welk advies aan de praktici gegeven
zal worden.

In de adviescommissie KW is de opsporings-
bevoegdheid van het keuringspersoneel ter
sprake gekomen. Naar aanleiding daarvan is
door collega G. M. Vogely een discussienota
opgesteld. Het Hoofdbestuur gaat accoord
met deze nota en besluit deze te agenderen
voor het overieg tussen KNMvD en RVV.

Naar aanleiding van discussies in een aantal
Afdelingsvergaderingen over het toezenden
van gevoeligheidsbepalingen aan veehouders,
heeft in het Hoofdbestuur een uitvoerige dis-
cussie plaatsgevonden. Hoewel het Hoofdbe-
stuur in het recente verleden aan een Gezond-
heidsdienst heeft laten weten geen voorstander
te zijn van het toesturen van gevoeligheidsbe-
palingen aan veehouders, zal het Hoofdbe-
stuur alle voor- en nadelen nog eens op een rij
zetten in verband met de standpuntbepaling in
de betrokken Afdelingsvergaderingen.

Commissie Bevordering Diergeneeskundig
en Vergelijkend Ziektekundig Onderzoek
(BDZVO)

Het Hoofdbestuur gaat als beheerder van het
D. F. van Esveldfonds accoord met een conti-
nuering van de samenwerking in de Commis-
sie Bevordering Diergeneeskundig en Verge-
lijkend Ziektekundig Onderzoek, voor
onbepaalde tijd.

Het Hoofdbestuur gaat eveneens accoord met
een wijziging van de statuten van de Prof. de
■long Stichting (die eveneens deelneemt in de
Commissie BDVZO), hetgeen inhoudt dat het
Hoofdbestuur bereid is een bestuurslid aan te
wijzen als de Commissie BDVZO opgeheven
zou worden.

Naar aanleiding van het Rapport prijsdoor-
zichtigheid in de medische sector heeft ten
aanzien van de beroepsgroep dierenartsen een
gesprek plaatsgevonden tussen vertegenwoor-
digers van het Ministerie van Economische
Zaken en de KNMvD. De Overheid geeft er
de voorkeur aan dat de betrokken beroeps-
groepen zelfinitiatieven nemen om te komen
tot een grotere prijsdoorzichtigheid.
Pas indien dit binnen een redelijke termijn niet
zou leiden tot een naar het oordeel van de
Overheid aanvaardbare regeling, overweegt de
Overheid op te treden op grond van de Prij-
zenwet. Hierbij wordt met name gedacht aan
een lijst van meest voorkomende verrichtingen
in de gezelschapsdierensector, die in de
wachtkamer opgehangen zou kunnen worden.
In overleg met de Tarievencommissie van de
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
en de Tarievencommissie van de KNMvD zal
een dergelijke lijst opgesteld worden. Over-
wogen wordt deze lijst \'kant en klaar\' te ver-
spreiden.

In aansluiting op de advertentie in het Tijd-
schrift voor Diergeneestcunde waarin de RVV
een oproep deed om te solliciteren, heeft het
Hoofdbestuur aan alle werkzoekende dieren-
artsen een brief geschreven, waarbij het
Hoofdbestuur met nadruk heeft gewezen op
de mogelijkheid als dierenarts werkzaam te
zijn bij de RVV. Het is de eerste keer dat het
Hoofdbestuur op een dergelijke wijze dieren-
artsen heeft gestimuleerd om te solliciteren
naar bepaalde functies. Voor zover bekend op
17 april hebben er 18 dierenartsen gesollici-
teerd.

Op woensdag 26 september 1984 heeft in
Motel Bunnik cen overleg tussen het Hoofd-
bestuur en de Groepen van de KNMvD met
betrekking tot de secties PAO-Diergenees-
kunde plaatsgevonden.
In deze vergadering is afgesproken dat door
het Hoofdbestuur ecn voorstel met betrekking
tot de secties PAO-D zou worden uitgewerkt
en aan de Groepen om commentaar voorge-
legd. Het Hoofdbestuur heeft recent het be-
treffende voorstel aan de Groepen toege-
stuurd. Het Hoofdbestuur verwacht de
reacties hierop uiterlijk eind mei te ontvangen.
Na verwerking van de reacties van de
Groepen zal een definitief Maatschappij-
standpunt aan het Orgaan PAO-D kenbaar
worden gemaakt.

De voorbereidende werkzaamheden om tot
een Orgaan te kunnen komen bevinden zich in
een afrondende fase zodat verwacht mag

worden dat de oprichting van het Orgaan op
niet al te lange termijn zal kunnen plaats-
vinden.

Vrijwel alle reacties van Afdelingen en
Groepen, naast enkele reacties van individuele
leden, zijn binnengekomen.
Het Hoofdbestuur heeft besloten deze reacties
gebundeld aan te bieden aan de Commissie
Structurering Veterinaire Verzorging Gezel-
schapsdieren met de opdracht deze te inventa-
riseren en de knelpunten in de vorm van kern-
vragen te formuleren. Deze kernvragen
waarvan de beantwoording richting bepalend
zal zijn voor de verdere structuur van de vete-
rinaire verzorging van gezelschapsdieren
dienen vervolgens door de Commissie aan het
Hoofdbestuur voorgelegd te worden. De
kernvragen zullen door het Hoofdbestuur in
nauwe samenwerking met het bestuur van de
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier
worden beantwoord. Na beantwoording van
de kernvragen door het Hoofdbestuur zal het
de taak van de Commissie zijn het rapport
\'Structurering van de Veterinaire Verzorging
van Gezelschapsdieren\' overeenkomstig de
door het Hoofdbestuur nieuw uitgezette
richting aan te passen.
Verder heeft het Hoofdbestuur besloten dc
Commissie met een aantal praktici uit tc
breiden om de stem van de praktijk nog wat
zwaarder in de Commissie te doen door-
klinken.

Het Hoofdbestuur gaat accoord met de voor-
gestelde wijziging van de Verordening NCD
bestrijding 1976 en neemt kennis van het ont-
wcrp-model entkaart tevens medicijnkaart.

In overleg tussen VEDIAS en de KNMvD is
een modelarbeidscontract overeengekomen,
alsmede geadviseerde primaire en secundaire
arbeidsvoorwaarden.
Deze in overleg tot stand gekomen voor-
waarden, die grotendeels aansluiten bij de fei-
telijke situatie zijn inmiddels ook goedgekeurd
door het Hoofdbestuur van de KNMvD en
het bestuur van de VEDIAS en verspreid tij-
dens de Voorjaarsdagen. Dierenartsen, leden
van de KNMvD kunnen deze modelovereen-
komst en advies arbeidsvoorwaarden gratis
aanvragen bij het secretariaat van de
KNMvD.

In 1987 is het 125 jaar geleden dat de KNMvD
werd opgericht. Een moment waaraan niet
ongemerkt voorbij gegaan mag worden. Het
Hoofdbestuur heeft dan ook besloten op korte
termijn een Voorbereidingscommissie \'125-
jarig bestaan KNMvD\' in te stellen, die als
taakopdracht zal krijgen de grote lijnen van
de viering van het 125-jarig bestaan aan te
geven.

In de discussies die tot nu toe hebben plaats-
gevonden over de vraag op welke wijze aan-
dacht aan het 125-jarig bestaan zou moeten
worden geschonken, zijn de volgende aspecten
genoemd;

1. het feit dat het 125-jarig bestaan zou aan-
gegrepen kunnen worden door alle geledingen
van de KNMvD (Afdelingen, Groepen,
Commissies en dergelijke) om zich in de loop
van 1987 in den lande, ieder op hun eigen spe-
cifieke wijze, te manifesteren en daarmee de
diergeneeskunde onder de aandacht te
brengen;

2. de viering zou in belangrijke mate gericht
moeten zijn op de leden van de KNMvD;

3. de viering zou stijlvol en zinvol moeten
zijn, waaraan het gezelligheidsaspect niet mag
ontbreken.

Bij de samenstelling van de Voorbereidings-
commissie is uitgegaan van de volgende opzet.
Naast de voorzitter en een secretaris van de
KNMvD, is een zodanige keuze van de leden
gemaakt, dat zowel de Afdelingen als de
Groepen van de KNMvD, de Overheid, de
Faculteit der Diergeneeskunde en dergelijke in
de Voorbereidingscommissie herkenbaar zijn.

Verslag van de vergadering van de Union
Européenne des Véterinaires Hygiénistes
de l\'Alimentation et Directeurs d\'Abbat-
toirs Publics (UEVHA) op 25 oktober 1984
te Athene

Aanwezig waren; vertegenwoordigers van
Frankrijk, België, Engeland, Denemarken,
Griekenland, Italië, Duitsland en Nederland.

Instemming is betoond met het streven om
binnen de EEG te geralcen tot uniforme tarie-
ven voor de Iceuring van slachtdieren en
pluimvee. Het aldus verkregen geld dient door
de overheid in zijn geheel gebruikt te worden
ter financiering van de vleeskeuring. Keu-
ringshandelingen ten gevolge van aanvullende
eisen in verband met export naar derde landen
of importkeuringen dienen door het bedrijfs-
leven bekostigd te worden.

Binnen de EEG dient een voorgeschreven
micro-biologische methode ingevoerd te
worden. De uitslagen van deze onderzoeken
moeten kunnen dienen als officiële ondersteu-
ning van de keuringsdierenarts bij het nemen
van maatregelen tegen niet hygiënisch wer-
kende bedrijven.

In Engeland, Duitsland en Denemarken kan
gestart worden met proeven om een IKB-mo-
del uit te testen. Afhankelijk van de informa-
tie uit de mestperiode, verschaft door de kui-
kenmester, worden de koppels ondergebracht
in de categorie A of B. De categorie A (geen
problemen tijdens de mestperiode) zal aan een
minder intensieve keuring behoeven te worden
onderworpen dan de categorie B (problemen
tijdens het mesten).

De pluimveekeurings-dierenarts moet de be-
voegdheid bezitten om de snelheid van de
slaehtband langzamer te zetten, indien hij dit
voor een goede uitvoering van de keuring
noodzakelijk acht. Per uur 1200 kuikens per
keuringsambtenaar wordt als maximum aan-
gegeven.

Gezondheidsverklaringen van produktie-mede-
werkers in slachthuizen en vleesverwerkende
bedrijven

De UEVHA betreurt het dat binnen de EEG
nog geen overeenstemming over de tekst van
deze verklaringen is bereikt.

Over een standpunt is geen overeenstemming
bereikt. De meerderheid spreekt zich uit voor
het toelaten van natuurlijke hormonen onder
bepaalde strikte voorwaarden.
Een verbod met strenge sancties dient te be-
staan voor de niet toegelaten stoffen. Enkele
delegaties wensen alle groeibevorderende
hormonen verboden te zien.

Het meerderheidsstandpunt, dat in principe
alle slachtdieren bedwelmd moeten worden,
voordat ze worden gedood, is niet overge-
nomen door de Franse en Deense afgevaar-
digden. Volgens hen behoeft een goed uitge-
voerde halssnede zonder voorafgaande
bedwelming niet nadeliger voor het slachtdier
te zijn, dan het doden met bedwelmingen en
bestaat het gevaar dat een verbod van het ri-
tueel slachten wordt uitgelegd als een racisti-
sche maatregel.

De keuringsdierenarts dient er in alle gevallen
op toe te zien dat de halssnede correct wordt
uitgevoerd.

In Frankrijk zijn twee proeven gestart, één
voor schapen en één voor runderen. Via een
computermatige verwerking van gevonden
afwijkingen bij de keuring voor en na het
slachten, wordt de veehouder hiervan in ken-
nis gesteld. De identificatie van de dieren is
van het grootste belang.

In Denemarken bestaat al lange tijd een derge-
lijk systeem voor mestvarkens.
In beide gevallen worden de gegevens alléén
aan de veehouder ter beschikking gesteld en
dient hij zelf te beslissen of er behandelingen
moeten worden ingesteld en wie er nog meer
inzage in deze informatie krijgt.
Voor de volgende vergadering staat dit on-
derwerp weer op de agenda. Een afvaardiging
van de UEVP (praktici) zal hiervoor worden
uitgenodigd.

De consument dient beter voorgelicht te
worden over de activiteiten van de vleeskeu-
ringsambtenaren met betrekking tot dc vei-
ligheid van voedingsmiddelen van dierlijke
oorsprong.

Delegaties zijn verzocht gegevens te verza-
melen over de activiteiten in de EEG-landen
in dit opzicht.

Tijdens de volgende vergadering zal een halve
dag samen met de EASVO worden vergaderd
over gemeenschappelijke problemen.

Op 25 januari 1985 werden wij geeonfronleerd met
het zeer plotselinge overlijden van Simon E. Offeringa.
Hij was nooit ziek, had geen klaehten en dan komt zo
maar len gevolge van een ruptuur in de aorta een
einde aan een sprankelend leven met veel ups en
downs.

Nadat hij aan de middelbare schooi zijn diploma ge-
haald had ging hij in Utrecht studeren. Hier heeft hij
veel gestudeerd, feestgevierd, en in de oorlogsjaren
zijn studie moeten onderbreken.
In 1947 is hij afgestudeerd. Hij heeft eerst enige iijd
als waarnemer gewerkt, maar volgde at vrij vlug zijn
oom op en werd prakticus in Usquert. waar hij nauw-
gezet en trouw zijn werk verrichtte.
Inmiddels was hij met Anne Bolhuis getrouwd, die
hem een dochter en een zoon schonk.
In de dorpsgemeenschap vervulde Simon een belang-
rijke rot. Hij hield ervan om. behalve mei dieren om
te gaan, zich ook heel intensief met de dorpsgenoten
bezig le houden. Hij had vele vrienden in allerlei disci-
plines van de sport zoals jagers, tennissers, kege-
laars. .maar zijn grote liefde ging uit naar de auto-en
motorsport. Zijn organisatorische gaven werden snel
bekend, zodat hij voor vele wedstrijden en festiviteiten
de promotor werd.

Simon heeft ook zijn moeilijke tijden gehad: de
scheiding van Anne, zijn vertrek uil Usquert: maar ge-
lukkig vond hij in 1968 een tweede levensgezellin,
Jenny Tillema, en tegelijkertijd een nieuwe levenstaak
in de vleeskeuring in Assen. Hier bloeide hij weer he-
lemaal op. Hij was een prima collega, die mei ieder-
een in de Vleeskeuringsdienst en in het vleesverwer-
kende bedrijf Coveco goed kon opschieten. Eerst
werkte hij als keuringsdierenarts bij de Coveco maar
in 1976 werd hij adjunct-directeur van hel slachthuis
en waarnemend hoofd van de Vleeskeuringsdienst
Assen. In mei 1975 werd hij aangesteld als plaatsver-
vangend inspecteur bij de Veeartsenijkundige Dienst,
waarvoor hij tot de dag van zijn overlijden nog werk
verrichtte.

Als docent aan de opleiding voor keurmeesters genoot
hij veel waardering van zijn cursisten.
In Assen heeft hij zich weer volop ingezet voor maat-
schappelijke en sportieve zaken. Als voorzitter van de
kegelctub. de motorclub, lid van de gemeentelijke
sportraad en zeer nauw betrokken bij de organisatie
van de ijs-speedwaywedstrijden heeft hij volop geno-
ten en veel gedaan voor de mensen en de sport, vooral
de laatste vier jaren van zijn leven, nadat hij op 30 ok-
tober 1980 met een groot feest aan zijn pensioen
begon.

En dan ineens, zomaar, zonder enige waarschuwing, is
hel afgelopen. Simon. we missen je .spontane gezellige
meelevendheid heel erg. We hopen dal onze .steun aan
je vrouw en haar dochter zal helpen om hun verdriet
te verwerken.

Het grote aantal aanwezigen hij de crematie en de ge-
voelvolle woorden van de diverse sprekers zijn voor
mevrouw Offeringa en de kinderen een dierbare her-
innering.

In de vorige allevering van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1985; 110: 383, werd reeds
melding gemaakt van het aanbieden van de
Beleidsnota aan Staatssecretaris Ploeg (Land-
bouw en Visserij). Onderstaand volgt thans de
volledige tekst van de betreffende Beleidsnota.

De Commissie Gezondheid en Welzijn Gezel-
schapsdieren werd in 1979 ingesteld op initia-
tief van de hoofdbesturen van de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en de Nederlandse Vereniging tot Be-
scherming van Dieren. Vanaf het begin
werden door het Ministerie van Landbouw en
Visserij, het Ministerie van Cultuur, Recreatie
en Maatschappelijk Werk (nu het Ministerie
van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur), als-
mede door de Faculteit der Diergeneeskunde
adviseurs toegevoegd die zowel aan de vorm-
geving van de Commissie als aan het werk in
de Commissie als in de Werkgroepen, actief
hebben medegewerkt. Daarnaast ontvangt de
Commissie voor bepaalde projecten subsidies
van het Ministerie van Landbouw en Visserij.
De overweging van de beide organisaties om
tot de instelling van de Commissie over te
gaan, is gelegen in het feit dat in een groot
aantal organisaties, instellingen, groepen en
commissies deelaspecten van zowel gezond-
heid als welzijn ter discussie werden gesteld en
voorstellen en wensen werden ontwikkeld, die
veelal slechts op het betreffende deelaspect
zijn toegespitst. De vraagstukken betreffende
gezelschapsdieren zijn echter veelal slechts
oplosbaar wanneer een meer algemene bena-
dering plaatsvindt met een inbreng en afwe-
ging van meer deelaspecten.

Om organisaties die voor wat betreft gezel-
schapsdieren landelijk werkzaam zijn bij het
werk te betrekken, is gekozen voor een orga-
nisatie waarbij door de Commissie Werk-
groepen worden ingesteld, welke ieder be-
paalde categorieën gezelschapsdieren
omvatten. Via een in de Werkgroep zelf op-
gestelde prioriteitenlijst worden diverse pro-
blematieken behandeld en eventuele adviezen
aan de Commissie voorgelegd. De wijze van
handelen met deze adviezen is uiteenlopend.
In een aantal gevallen wordt het advies aan de
Overheid doorgegeven, in andere gevallen
wordt gekozen voor voorlichting aan het pu-
bliek.

De Commissie heeft als doel de bevordering
van de gezondheid en het welzijn van gezel-
schapsdieren.

In een schrijven aan de landelijk werkende or-
ganisaties op het gebied van de gezelschaps-
dieren, heeft de Commissie aangegeven dat in
verband met de binnen redelijke tijd te ver-
wachten Gezondheids- en Welzijnswet voor
Dieren het van het grootste belang is dat or-
ganisaties die zich op het terrein van de gezel-
schapsdieren bewegen zoveel mogelijk een in-
breng hebben bij de invulling van algemene
maatregelen van bestuur met betrekking tot
de gezelschapsdieren. Bij de start van de
Commissie werd een aantal gebieden aangege-
ven waar het welzijn van gezelschapsdieren in
het geding kan zijn:

1. de wijze van houden van gezelschapsdie-
ren, zoals omgang, verzorging, voeding en
huisvesting;

3. het verrichten van operaties, waarvoor
geen medische indicatie aanwezig is (couperen
van oren en staarten, amputeren van nagels
bij katten, sterilisaties, castraties en derge-
lijke);

Per Werkgroep zal de prioriteit van de punten
anders kunnen liggen en zullen er problemen
aan worden toegevoegd. In de Werkgroepen
worden de problemen geïnventariseerd en sys-
tematisch aangepakt. Vanuit de Commissie

zijn vragen, en bij de Commissie binnenge-
komen problemen, naar de Werkgroepen
doorgegeven en werd om advies gevraagd.

Het beleid van de Commissie is er op gericht
om gezondheid en welzijn van de gezelschaps-
dieren te verbeteren. De Commissie tracht dit
doel te bereiken door:

1. het ondernemen c.q. stimuleren van acti-
viteiten ter bevordering van de gezondheid en
het welzijn;

2. het uitbrengen van adviezen inzake ge-
zondheid en welzijn van gezelschapsdieren;

4. het publiceren van adviezen en het ver-
strekken van informatie met betrekking tot
gezondheid en welzijn van gezelschapsdieren;

5. het uitbrengen van adviezen inzake de
wetgeving met betrekking tot gezelschapsdie-
ren.

De Commissie realiseert zich dat niet alle
problemen tegelijkertijd kunnen worden aan-
gepakt en dat er prioriteiten gesteld moeten
worden. De lijst van prioriteiten wordt mede
bepaald door de probleemstellingen vanuit de
Werkgroepen en door verzoeken vanuit de
Overheid in verband met de toekomstige Ge-
zondheids- en Welzijnswet voor Dieren.
De Commissie heeft op basis daarvan voor
1985 een aantal aandachtspunten vastgesteld
in aansluiting op en ter aanvulling van activi-
teiten die reeds in voorgaande jaren hebben
plaatsgevonden.

Er is veelal sprake van continue aandachts-
velden die in elkaar overvloeien. Daarom ook
is er ten aanzien van de hierboven genoemde
beleidspunten I tot en ttiet 5 moeilijk een
scheiding te trekken. Immers, het probleem
wordt waargenomen, naar de oplossing wordt
gezocht en dat mondt dan veelal uit in het
uitbrengen van adviezen, welke in de meeste
gevallen, om meer effect te sorteren, ook ge-
publiceerd dienen te worden. In de verschil-
lende Werkgroepen zijn zo in de afgelopen
jaren de volgende problemen behandeld c.q.
op dit moment nog in discussie.

Doordat honden veelal niet bedrijfsmatig
worden gehouden maar bij particulieren, is
het toezicht op huisvesting en verzorging
uitermate moeilijk. In vele gevallen waar

knelpunten worden geconstateerd, is er geen
sprake van onwil, doch eerder van onwetend-
heid en onkunde.

Aan voorlichting met betrekking tot huisves-
ting en verzorging zal veel aandacht moeten
worden besteed. Daartoe zullen in de eerste
plaats de bestaande kanalen, dierenartsen,
dierenspeciaalzaken, rasverenigingen, dieren-
bescherming, etc. worden benut. Daarnaast is
voorlichting via de media van belang. Hieraan
zal ook in 1985 alle aandacht worden besteed.

Gedragsprobiematiek/Rasstandaarden
Het ondoordacht aanschaffen van honden met
mogelijk als gevolg een onjuiste behandeling
en benadering vooral van jonge honden, het
op onjuiste wijze fokken van honden en het
bewust fokken op agressiviteit hebben in een
niet onaanzienlijk aantal gevallen tot ernstige
gedragsproblemen geleid. Daarnaast zijn bij
sommige honderassen rasstandaarden voor-
geschreven die kunnen leiden tot een (sterk)
verminderd welzijn en gezondheid van de die-
ren. In beide probleemgebieden zocht de
Commissie naar oplossingen.
Voor de gedragsproblematiek in het algemeen
zocht de Commissie het, evenals bij de huis-
vesting en verzorging, in voorlichting via de
gevestigde kanalen. Ten aanzien van de ras-
standaarden heeft het Ministerie van Land-
bouw en Visserij te kennen gegeven deze pro-
blematiek van een zodanig belang te binden,
dat het heeft gemeend zelf hierin het voortouw
te moeten nemen en een Werkgroep, de
Werkgroep Rasproblemen Hond en Kal, in te
stellen. Een ontwikkeling waarmee de Com-
missie volledig kan instemmen.

De Commissie Gezondheid en Welzijn Gezel-
schapsdieren is, evenals de Werkgroep
Honden, van mening dat tatouage een zinvolle
vorm van registratie is, die zal kunnen bij-
dragen tot een zo succesvol mogelijke bestrij-
ding van de illegale hondenhandel en die ertoe
zal bijdragen dat het traceren van zwerf- c.q.
gestolen honden in de toekomst aanzienlijk
makkelijker zal vedopcn. Daarnaast zal de
uitgebreide, landelijke registratie van gegevens
betreffende de gezondheid door middel van
het aan de tatouage gekoppelde \'hondenpas-
poort\' leiden tot een meer efficiënte gezond-
heidsbewaking. In 1985 zal ten behoeve van
de Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren
een advies worden opgesteld ten aanzien van
het eventueel tatoueren van alle honden na het
in werking treden van de wet.

Ten aanzien van het couperen is door de
Commissie een standpunt bepaald. Dil stand-
punt luidt:

Niet alleen schaadt hel couperen het welzijn
van de betreffende dieren, het is tevens een
ethisch niet aanvaardbare handelwijze.
De huidige wetgeving dient gewijzigd te
worden om het couperen effectief te kunnen
bestrijden. Een wezenlijke oplossing voor dit
probleem dient gezocht te worden in een in-
ternationale aanpak. Het \'couperen\' op medi-
sche indicatie dient uiteraard mogelijk te blij-
ven.

De Commissie heeft haar standpunt ter kennis
gebracht van het Ministerie van Landbouw en
Visserij ten behoeve van de Gezondheids- en
Welzijnswet voor Dieren. Zij vindt het van het
grootste belang dat er wettelijke regels worden
gesteld waardoor het verbod op het couperen
van honde-oren ook wordt geëffectueerd.

Op initiatief van de Werkgroep Katten is door
de Commissie een standpunt bepaald ten aan-
zien van het amputeren van nagels bij katten.
Dit standpunt luidt:

Het ontnagelen van katten behoort niet plaats
te vinden. Hierbij is uitgegaan van het ethisch
normbesef van de leden van de Commissie en
van de meningsvorming in de onder de Com-
missie ressorterende Werkgroep Katten en van
het referaat \'Nagelamputatie bij katten\' van
mevr. drs. T de Jonge.

— hel aangeven van omstandigheden waar-
onder toch tot deze amputatie kan worden
overgegaan kan leiden tot vergaande oprek-
king van het geweten van de bij de behande-
ling betrokkenen;

— het niet volledig afwijzen van nagelampu-
taties bij katten betekent dal ook aan deze
stap in de serie van manipulaties met dieren
geen absoluut halt wordl toegeroepen;

— vooralsnog door de wetenschap niet over-
tuigend is aangetoond, dat de kat — in het
bijzonder de huiskat — in zijn gezondheid,
zijn gedrag of zijn welzijn van betekenis wordt
geschaad door deze amputatie, ofschoon er
indicaties zijn dat het ontnagelen het betrok-
ken dier belemmert in een aantal gedragingen;

— het afwijzen van de amputaties in inciden-
tele gevallen kan leiden lot handelwijzen die
ethisch meer afkeuringswaardig zijn;

— kattenhouders die in een uiterst geval moe-
ten kiezen tussen de kat en hun huisraad en

Dit laat onverlet dat een dergelijke ingreep in-
dien noodzakelijk op grond van een dierge-
neeskundige indicatie moet kunnen worden
verricht.

In verband met de Gezondheids- en Welzijns-
wet voor Dieren is het standpunt ter kennis
gebracht van het Ministerie van Landbouw en
Visserij. Daarnaast heeft de Commissie fol-
ders doen verspreiden wat gedaan kan worden
om het krabben van katten, aan bijvoorbeeld
het meubilair, tegen te gaan.

Huisvesting van katten die het grootste deel
van de tijd in hokken worden gehouden

In de meeste gevallen betreft dit dekkaters,
maar ook bij poezen komt dit voor. Deze
worden door hun eigenaars in afzonderlijke
hokken gehouden, die naar inzicht van de
leden van de Werkgroep Katten niet altijd
voldoende ruim zijn. De Werkgroep is ener-
zijds van mening dat voor de huisvesting re-
gels gesteld moeten worden, waardoor be-
werkstelligd wordt dat de dieren voldoende
ruim worden gehuisvest, anderzijds is ze van
mening dat het houden van deze katers in
hokken, van welke omvang dan ook, gedu-
rende hun hele leven, onjuist is. De Werk-
groep is met een advies aan de Commissie ge-
komen. De Commissie heeft op grond
daarvan besloten de feitelijke informatie met
betrekking tot de huisvesting van dekkaters
aan de rasverenigingen rond te sturen, ter pu-
blicatie in hun verenigingsbladen. Dit heeft tot
gevolg gehad dat raskattenverenigingen
hebben besloten het advies in hun Huishoude-
lijk Reglement op te nemen. In verband
daarmee heeft de Commissie aan prof dr. J.
Bouw, hoogleraar Faculteit der Diergenees-
kunde, Vakgroep Zootechniek, gevraagd te
onderzoeken wat de mogelijkheden van
kunstmatige inseminatie bij katten zijn.

Naarmate men zich meer verdiept in de wijze
van omgang met gezelschapsdieren en de van-
zelfsprekendheid waarmee bepaalde hande-

lingen worden verricht, zoals bijvoorbeeld cas-
tratie en sterilisatie van katten, moeten wij
ons afvragen of deze uit het oogpunt van wel-
zijn en gezondheid wel juist zijn. Wij dienen
daarom te onderzoeken of de dieren door be-
paalde ingrepen die ons het houden van be-
paalde gezelschapsdieren mogelijk maken of
veraangenamen, niet in hun gezondheid en
welzijn worden benadeeld. Er zal bij constate-
ring van benadeling een goede afweging
dienen plaats te vinden tussen de nadelen van
de handelingen en de gevolgen voor de dieren
als deze handelingen achterwege zouden blij-
ven. De Werkgroep Katten is zich van het bo-
venstaande terdege bewust. Zij acht het echter
op dit moment van groot belang dat, gezien
het steeds groeiend aantal katten, en de el-
lende die daar ten aanzien van deze dieren uit
voortvloeit, de katten worden gesteriliseerd/
gecastreerd. De Commissie is haar daarin ge-
volgd en heeft een sterilisatie/castratiefolder
uitgebracht welke onder andere via de dieren-
artsen, dierenspeciaalzaken en dierenbescher-
ming onder de aandacht van het publiek
wordt gebracht.

Evenals bij honden worden op dit moment in
een aantal gevallen ook bij raskatten afwij-
kingen geconstateerd als gevolg van de fokke-
rij. De Commissie onderkent deze problema-
tiek en juicht het toe dat in de Werkgroep
Rasproblemen Hond en Kat, ingesteld door
het Ministerie van Landbouw en Visserij, hier-
aan ook aandacht besteed wordt.
De Commissie zal daar, indien noodzakelijk,
in 1985 op inspelen.

Bij honden en katten heeft de Commissie een
inventarisatie van problemen laten verrichten.
Immers, willen problemen daadwerkelijk en ef-
fectief kunnen worden aangepakt, dan dienen
eerst deze problemen en haar randverschijn-
selen helder boven tafel te komen. Voor de
Commissie is eind 1984 een NIPO-onderz.oek
gehouden om meer kennis te krijgen over het
houden van honden en katten en alles wat
daarmede samenhangt. De resultaten van dit
onderzoek worden nader uitgewerkt.
Dat NlPO-onderzoek is mogelijk gemaakt
door een subsidie van het Ministerie van
Landbouw en Visserij.

De Commissie verwacht medio 1985 een aan-
tal eerste gegevens welke gepubliceerd zal
kunnen worden. Een totale uitwerking heeft
meer tijd nodig.

In Nederland zijn meer dan honderd opvang-
tehuizen (asielen). In overgrote meerderheid
worden deze beheerd door afdelingen van de
Nederlandse Vereniging tot Bescherming van
Dieren, of stichtingen waarin bestuurders van
deze afdelingen zitting hebben. Het Honden-
en Kattenbesluit verplicht de asielen de zwerf-
dieren te bewaren onder omstandigheden die
in het Honden- en Kattenbesluit zijn geregeld.
Voor de onderbrenging van de opgevangen
zwerfdieren maken de gemeenten als regel ge-
bruik van deze voorzieningen.
Niet alle gemeenten zijn bereid om de daaraan
verbonden kosten te voldoen. Daardoor
kunnen asielen in ernstige financiële moeilijk-
heden komen. Ook de VNG (Vereniging van
Nederlandse Gemeenten) is van oordeel, dat
gemeentebesturen zich aan de gevolgen van
het Honden- en Kattenbesluit dienen te on-
derwerpen. De Commissie gaat tezamen met
de Centrale Asielraad van de Nederlandse Ver-
eniging tot Bescherming van Dieren een asiel-
nota samenstellen, waarin de totale problema-
tiek rond de dierenasielen zal worden belicht.
Speciale aandacht daarin zal worden gevraagd
voor de kosten verbonden aan de opvang van
zwerfdieren ten behoeve van gemeenten en de
wijze waarop hierover met de gemeenten af-
spraken te maken zijn, het gebruik van de
hondenbelasting, de huisvesting en verzorging
van dieren, etc.

De Werkgroep Knaagdieren en Konijnen is
eerst medio 1984 van start gegaan. Bij de in-
ventarisatie van de taken voor deze werkgroep
is gebleken dat problemen bij het houden van
deze dieren zich vooral voordoen bij mensen
die onvoorbereid cn zonder kennis van zaken
met het houden van deze dieren beginnen. Het
fokken van dieren die in hun gezondheid of
welzijn geschaad worden als gevolg van ex-
centrieke eisen volgens de rasstandaard ge-
steld aan de lichaamsbouw van de dieren,
komt bij deze soorten slechts in uitzonde-
ringsgevallen voor.

Onvoldoende kennis van zaken bij veel begin-
ners leidt er veelal toe dat de dieren gehuisvest
worden in te kleine, vooral te lage en in een
aantal gevallen tochtige hokken. Het ont-
houden of niet tijdig verversen van drinkwater

en van ruwvoeder geeft daarbij in veel ge-
vallen aanleiding tot zeer ernstig ongerief voor
de dieren. In 1985 zal de Werkgroep Knaag-
dieren en Konijnen nagaan op welke wijze
voorlichting op dit gebied tot ontwikkeling
kan worden gebracht.

Naar het zich laat aanzien zullen dierenartsen
en dierenspeciaalzaken daarbij een belangrijke
rol kunnen spelen. Bij de fokkers en liefheb-
bers in verenigingen georganiseerd geven de
huisvesting en verzorging vrijwel geen aan-
leiding tot problemen.

De Werkgroep heeft vastgesteld dat er drin-
gend behoefte bestaat aan meer kennis van
ziekten en van behandeling van ziekten bij
knaagdieren en konijnen. Gelet op de aan-
tallen waarin deze dieren gehouden worden en
op de betekenis van deze dieren, blijkt dat de
diergeneeskundige kennis voor deze diersoor-
ten sterk is achtergebleven. De Werkgroep
onderzoekt welke stappen ondernomen
kunnen worden om deze achterstand te ver-
kleinen. De Werkgroep onderzoekt verder of
en in hoeverre het fokken van extreem kleine
dieren — lange oren, misvormde gebitten en
dergelijke — kan worden ingeperkt.

De Werkgroep vraagt zich af of het doden van
knaagdieren in vele gevallen wel pijnloos ge-
beurt. Ook hier zou onwetendheid en onbe-
kendheid met de juiste en pijnloze manier een
grote rol kunnen spelen. De Werkgroep zal
zich in dit probleem nader verdiepen en bezien
op welke wijze voorlichting kan worden gege-
ven.

De Werkgroep Vogels wil behalve aan de
huisvesting en verzorging van alle vogels aan-
dacht besteden aan een aantal vogels dat in
veel gezinnen in een kooi wordt gehouden en
waarbij dikwijls de zo nodige kennis ont-
breekt. De Werkgroep Vogels heeft voor-
lichtingsfolders gereed over het houden van
grasparkieten en kanaries. Ook heeft de
Werkgroep ernstige zorgen over gezondheid
en welzijn van papegaaien, die als enkeling in
de huiskamer als gezelschapsdier worden ge-
houden. Inzake de voorlichting daarover zal
de Werkgroep voorstellen aan de Commissie
doen.

Ook bij duiven en kippen komen, net als bij
vele andere soorten gezelschapsdieren, uitwas-
sen voor bij het fokken. De Werkgroep heeft
dit uitgebreid bekeken. Een inventarisatie van
de problemen en een goede voorlichting aan
fokkers en het publiek behoren tot de moge-
lijkheden. De Werkgroep houdt de vinger aan
de pols.

De handel in dieren vereist geen bijzondere
vakbekwaamheidseisen ten aanzien van het
omgaan met dieren met uitzondering van de
eisen die het Honden- en Kattenbesluit ten
aanzien van handelaren in honden en katten
stelt. Dit is een ongewenste situatie. Bij de
Overheid zal worden aangedrongen om ten
aanzien van alle gezelschapsdieren vakbe-
kwaamheidseisen aan de handel in deze dieren
te stellen.

Door de Commissie is, op initiatief van de
Werkgroep, een aanvang gemaakt met het
verder bevorderen van het welzijn van rep-
tielen en amfibieën door voorlichting, en wel
door middel van folders en stickers over ka-
rakteristieken en dc verzorging van enkele
diersoorten uit deze groep van gezelschapsdie-
ren.

Deze voorlichting wordl voornamelijk vanuit
de verkoopadressen gegeven. Evaluatie heeft
uitgewezen, dat het oordeel van de betreffende
handelaren ten aanzien van de folders over-
wegend zeer positief was. De stickers werden
als weinig zinvol gezien. Het experiment
wordt voortgezet.

De Werkgroep bereidt enkele nieuwe folders
over andere diersoorten uit deze groep voor.
Deze zijn recent door de Commissie goedge-
keurd en subsidie voor de produktie is aange-
vraagd. Wel heeft de Commissie hierbij de
kanttekening gemaakt dat de omvang van de
verspreiding in principe die van de huidige
houders niet te boven mag gaan. De informa-
tie is primair bedoeld als aanvullende infor-
matie voor diegenen die deze dieren reeds
houden en niet om in zijn algemeenheid het
houden van deze dieren te stimuleren.

Ten aanzien van het transport van deze dieren
is door de Werkgroep actie ondernomen om

cr op aan te dringen, dat de administratieve
afwerking van luchttransporten op de Neder-
landse luchthavens versneld wordt. Overigens
is bij inspectie van een groter transport van
ongeveer 300 dieren door de Werkgroep ge-
constateerd, dat de wijze van verzending ade-
quaat was en dat de lATA-voorschriften, mits
intelligent toegepast, voldoende zekerheid
voor een goed transport bieden.

De Werkgroep Reptielen en Amfibieën bereidt
een enquête voor over de relatie tussen men-
sen en deze diersoorten. Er zijn nog geen fi-
nanciële middelen gevonden om deze enquête,
die inzicht kan verschaffen in de mate van
zorg voor de dieren en dus in garanties voor
hun welzijn, te doen uitvoeren.

De Werkgroep acht het haar taak mede door
middel van voorlichting, zoals met behulp van
folders en andere daartoe geëigende middelen,
het welzijn van deze dieren te bevorderen.

Vissen worden over het algemeen gezien als
dieren die gevoelens van pijn, angst en onbe-
hagen niet kennen. Het \'slordig\' en ongevoelig
met hen omgaan wordt hierdoor in de hand
gewerkt. Hoewel nog niet strikt wetenschappe-
lijk is bewezen, dat vissen deze gevoelens sub-
jectief beleven, mag men op grond van argu-
menten van velerlei aard, toch aannemen dat
vissen wezens zijn met een zekere vorm van
besef. Daarom moeten wij er ernstig rekening
mee houden, dat vissen kunnen lijden en door
handelingen van ons mensen in hun welzijn
geschaad kunnen worden. Een ombuiging van
de heersende moraal ten opzichte van vissen is
dus noodzakelijk. Hiernaar kan gestreefd
worden door voorlichting, vooral aan de
jeugd via het basisonderwijs.

In Nederland worden meer dan 5 a 6 miljoen
aquariumvissen gehouden. Gelukkig doen
zich bij de lielTiebbers aangesloten bij liefheb-
bers-verenigingen, ten aanzien van vissen die
in aquaria gehouden worden, geen grote mis-
standen voor. De aquariumliefhebberij is goed
georganiseerd. Het georganiseerde gedeelte
van de mensen, dat aquariumvissen houdt,
wordt dan ook goed bereikt, waardoor het ni-
veau van de lielbebberij zeer hoog ligt ten op-
zichte van andere landen. Problematischer is
het bij de niet-aangeslotenen. De Werkgroep
Vissen onderzoekt samen met de liefhebbers-
organisaties en de vakhandel hoe men de
voorlichting van de niet-georganiseerde aqua-
riumliefhebber het beste kan aanpakken en
coördineren.

De goudvis is een van de meest gehouden vis-
soorten. In tegenstelling tot andere aquarium-
vissen wordt deze soort bijna altijd alleen ge-
houden en meestal niet volgens de geldende
aquariumtechnieken. Zijn grote aanpassings-
vermogen is hier \'schuld\' aan. Het gevolg is
echter wel, dat juist de goudvis nog te vaak
onder erbarmelijke omstandigheden wordt
gehouden èn verkocht. Voorlichting is hier
een vereiste. Medewerking van de handel en
beperking van de plaatsen, waar men goudvis-
sen kan kopen, lijken hier onontbeerlijk. Wat
voor goudvissen in de huiskamer geldt, geldt
in mindere mate ook voor goudvissen en an-
dere vissoorten in tuinvijvers. Vooral in klei-
nere tuinvijvers hebben de dieren nogal eens te
lijden onder watervervuiling, zuurstofgebrek,
voedseldeficiëntie en/of parasitaire ziekten.
Juiste en eenvoudige voorlichting is hier weer
op zijn plaats.

Bij aquariumhouders doet zich het probleem
van een overschot aan dieren voor ten gevolge
van dc gemakkelijke wijze waarop een steeds
groter aantal vissen zich in aquaria voortplant
(ten gevolge van de steeds beter wordende
aquariumtechnieken). Een gedeelte van deze
nakweek komt weer in de handel, maar een
ander gedeelte kan men \'aan de straatstenen
niet kwijt\'. In dit verband wordt gezocht naar
de meest humane wijze van doden van deze
surplusvissen om misstanden op dit gebied te
voorkomen.

Misstanden worden aangetroffen bij vangst,
opslag en transport van vooral tropische zee-
en zoetwatervissen bestemd voor de aqua-
riumhandel. De Werkgroep zal trachten be-
leidsaanbevelingen te formuleren op dit
gebied.

Het is bijzonder problematisch, dat in Neder-
land de kennis bij dierenartsen betreffende
problemen met betrekking tot gezondheid en

welzijn van vissen nog onvoldoende is. Een
goede diergeneeskundige begeleiding van de
aquariumhouder ontbreekt daardoor. Daar-
om moet er naar gestreefd worden dat visziek-
tenonderwijs een plaats krijgt binnen de dier-
geneeskundige opleiding in ons land. Tevens
moet visziektenonderzoek in Nederland ge-
stimuleerd worden.

Naast de problemen per soort gezelschapsdier
zijn er twee onderwerpen waaraan naar de
mening van de Commissie in 1985 apart aan-
dacht besteed moet worden.

Het aantal gezelschap.sdieren is in de laatste
jaren zeer sterk toegenomen. Momenteel
worden 22 miljoen gezelschapsdieren ge-
houden. Uit de probleemstellingen in de
Werkgroepen is duidelijk geworden, dat een
deel van de gezelschapsdieren niet de huisves-
ting, voeding en verzorging krijgt, die het
nodig heeft om optimaal te functioneren. In
vele gevallen is er duidelijk sprake van versto-
ring van gezondheid en welzijn. De Commis-
sie is van mening dat niet alle houders van
deze dieren dat zo gewild hebben, dat dit
veelal door de omstandigheden is ontstaan,
doordat men zich verantwoordelijkheden op
de hals heeft gehaald die men bij de aanschaf
van het gezelschapsdier niet heeft voorzien.
Indien wij een beter inzicht zouden hebben
waarom gezelschapsdieren worden aange-
schaft, zou ondoordachte aanschaf beter
kunnen worden bestreden. Minder huisdieren
zouden dan op grond van verkeerde beweeg-
redenen worden gehouden.
De Commissie is van mening dat, indien het
publiek voor de aanschaf van een huisdier
meer over deze verantwoordelijkheden zou
nadenken, veel gezelschapsdieren niet zouden
worden aangeschaft, wat veel dierenleed zou
voorkomen. Met medewerking van het Minis-
terie van Landbouw en Visserij wordt in 1985
een reclamespot via Postbus 51 uitgezonden
met als motief bezint eer gij begint. Tevens
zullen in samenhang daarmee folders worden
uitgegeven.

Dieren die niet of minder geschikt zijn om als
gezelschapsdier te worden gehouden

Er worden in een aantal gevallen dieren ge-
houden waarbij het gerechtvaardigd is zich af
te vragen of deze dieren in feite wel geschikt
zijn om als huisdieren te worden gehouden.

Daardoor kunnen zowel voor mens als dier
ongewenste toestanden ontstaan en kan met
name het welzijn van deze dieren ernstig
worden geschaad. Duidelijk is dat bij gebrek
aan kennis van de kant van de houder met
betrekking tot de huisvesting, voeding en ver-
zorging van deze dieren ernstige aantasting
van de gezondheid en het welzijn van deze
dieren het gevolg kan zijn. In goed overleg
met haar Werkgroepen wil de Commissie dan
ook bezien of het mogelijk is tot criteria te
komen waaraan met betrekking tot het
houden van de verschillende soorten gezel-
schapsdieren voldaan moet worden. Afhanke-
lijk van de diersoort zouden dan meer of
minder stringente eisen kunnen worden ge-
steld. Daar waar in redelijkheid niet aan de
gestelde criteria voldaan kan worden, zou de
Overheid de mogelijkheid moeten hebben het
houden van deze diersoorten sterk te limiteren
zo niet te voorkomen. De Staatssecretaris van
Landbouw en Visserij heeft de Commissie in
1984 hierover om advies gevraagd. Dit advies
zal in 1985 worden uitgebracht.
Commissie en Werkgroepen zullen in 1985
eendrachtig moeten samenwerken om de in
deze nota aangegeven problematiek de baas te
kunnen of zelfs maar een aanzet tot een oplos-
sing te kunnen geven. De goede verstandhou-
ding tussen de Commissie en haar Werk-
groepen zal verder worden bestendigd; niet
alleen omdat dit voor het werk noodzakelijk
is, maar ook uit waardering voor de inzet van
iedereen.

Tot nu toe heeft de Commissie zich naar bui-
ten toe nog onvoldoende geprofileerd. Wil de
Commissie goed kunnen werken en voldoende
zeggingskracht krijgen, dan dienen zowel de
Overheid, als het publiek en de media op de
hoogte te zijn van het bestaan en de doelstel-
lingen van de Commissie. Reeds enkele malen
is de Commissie tijdens behandelingen in de
Tweede Kamer als adviescollege genoemd.
De Commissie is van mening dat het nog on-
voldoende is.

Daarnaast zal de Commissie actiever informa-
tie naar de Overheid toe dienen te geven over
gezondheid en welzijn van gezelschapsdieren.
Deze informatie zal zich toespitsen op drie
punten:

1. de al dan niet ad hoe informatie samen-
hangend met vragen vanuit de Overheid of de
Volksvertegenwoordiging;

2, het vanuit de Werkgroepen en/of de
Commissie op eigen initiatief doorgeven van
adviezen;

3. het adviseren met betrelcking tot de invul-
ling van de Algemene Maatregel van Bestuur
van de Gezondheids- en Welzijnswet voor
Dieren.

Ook de voorlichting naar het publiek zal ver-
sterkt moeten worden. De Commissie heeft
daarvoor een Werkgroep Voorlichting inge-
steld waarin, naast een lid van de Commissie,
een afgevaardigde van iedere Werkgroep deel-
neemt. De afdeling Voorlichting van het Mi-
nisterie van Landbouw en Visserij assisteert en
adviseert deze Werkgroep.
De Commissie realiseert zich dat zeer velen
- zowel dierenartsen, dierenbeschermers als
houders van gezelschapsdieren - bij de proble-
matiek betrokken zijn. De Commissie tracht
de problemen in alle nuchterheid te benaderen
en met oplossingen in het belang van de die-
ren te komen, daarmee uitdrukking gevend
aan haar doelstelling. Zij spreekt de hoop uit
dat een ieder, die zich in welke relatie dan ook
met gezelschapsdieren bezighoudt, zich steeds
op basis van respect voor het dier zal ge-
dragen.

De Commissie wil deze beleidsnota eindigen
m.et haar dank uit te spreken aan alle bij het
werk van de Commissie betrokken orpnisa-
ties, met name de beide moederorganisaties,
de Nederlandse Vereniging tol Bescherming
van Dieren en de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde, het Mi-
nisterie van Landbouw en Visserij, hel Minis-
terie van Welzijn, Volksgezondheid en Cul-
tuur en de Faculteit der Diergeneeskunde.
Zonder de daadwerkelijke steun van alle be-
trokkenen is het voor de Commissie niet mo-
gelijk haar werkzaamheden goed te verrichten.

\'Ik hecht er grote waarde aan dat men zich bij
het houden van gezelschapsdieren meer en
meer bewust wordt van het welzijn van het
dier. In overleg — zowel nationaal als interna-
tionaal — zal ook ik zoveel mogelijk de voor-
waarden trachten te scheppen om dit welzijn
te optimaliseren\'. Aldus Staatssecretaris Ploeg
(Landbouw en Visserij) bij het in ontvangst
nemen van een beleidsnota van de Commissie
Gezondheid en Welzijn Gezelschapsdieren op
19 april jl. Deze Commissie, bestaande uit ver-
tegenwoordigers van de Nederlandse Ver-
eniging tot Bescherming van Dieren en de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde, geeft onder meer de Over-
heid adviezen over het te voeren beleid ten
aanzien van de gezondheid en het welzijn van
gezelschapsdieren. In de beleidsnota wordt
een overzicht gegeven van de tot nu toe ver-
richte werkzaamheden en in de toekomst te
ontplooien activiteiten.
Er bestaat volgens de Commissie nog niet
over alle soorten gezelschapsdieren voldoende
kennis ten aanzien van gezondheids- en wel-
zijnsaspecten. De heer Ploeg zegde toe met de
Minister van Onderwijs en Wetenschappen in
overleg te zullen treden over de mogelijkheden
de opleidingen voor dierenartsen op sommige
terreinen uit te breiden.

De Commissie toonde zich ingenomen met de
aandacht die het Ministerie van Landbouw en
Visserij aan gezondheid en welzijn van gezel-
schapsdieren besteedt, onder andere aan de
rasproblemen die zich bij het fokken van
honden en katten kunnen voordoen.

The government welcomed the growing re-
cognition by the scientific community and re-
gulatory bodies that formal LD50 tests need
not be necessary, said Mr David Mellor,
Under Secretary of State, Home Office, in a
written reply to Mr Roland Boyes (Lab.
Houghton and Washington) in the Commons
on February 4.

He said that where the tests were found to be
necessary, they would continue to be allowed,
subject to strict controls. Wherever possible a
limit test or some other alternative method
should be employed.

Doctoraal studenten diergeneeskunde (in casu
studenten, die het onderwijs van de eerste drie
cursusjaren hebben bijgewoond) moeten in het
tweefasencurriculum een stage \'kennismaking
met de diverse sectoren van de beroepsuitoe-
fening\' lopen. De Faculteit der Diergenees-
kunde heeft zeer recent besloten dat deze
stages een verplicht karakter zullen hebben.
Veel dierenartsen hebben in een eerder sta-
dium al schriftelijk te kennen gegeven mee te
willen werken aan deze kennismaking met de
beroepsuitoefening.

Het doel van de kennismaking met de praktijk
is het onderbouwen van de keuze voor één
van de differentiatierichtingen landbouwhuis-
dieren/dierlijke produktie en gezelschapsdie-
ren in het postdoctoraal deel van de opleiding
èn het terugkoppelen door de student van het
functioneren van de beroepsuitoefenaar naar
haar/zijn eigen opleidingssituatie.
De totale stageperiode neemt drie weken in
beslag en is als volgt ingedeeld:

De stagiaires worden door de afdeling Studie-
zaken van het Faculteitsbureau opgedeeld in
het door de dierenartsen aangegeven tijdvak,
waarbij de dierenartsen hun voorkeur hebben
kunnen kenbaar maken met behulp van een
tijdvak-stageformulier.

Als de student door de afdeling Studiezaken is
ingedeeld, dan moet hij/zij geruime tijd voor
het begin van de stage persoonlijk contact op-
nemen met de dierenarts ten aanzien van het
verblijf in de praktijk; in onderling overleg
kunnen dan sluitende afspraken worden ge-
maakt over het tijdvak van de stage en andere
relevante zaken.

In dit verband mag niel onvermeld blijven,
dal de voorkeur van de Faculteit uitgaat naar
stageweken die in principe beginnen op de
maandagochtend en die eindigen op de zater-
dagochtend; het is uiteraard aan begeleider en
stagiaire om deze \'spelregels\' definitief vorm
le geven.

Voor zover haalbaar worden de dierenartsen
verzocht om de student \'kost en inwoning\' te
verschaffen; als dit niet mogelijk is, dan ver-
zoeken wij u om samen met de stagiaire hier-
voor een passende oplossing te zoeken.

De student is er schriftelijk op gewezen, dat
hij/zij twee nette witte jassen moet mee-
brengen, alsmede behoorlijke prakiijkkleding,
laarzen, koortsthermometer, fonendoscoop,
percussiehamer met plessiemeter en een
kromme schaar. Het behoeft voorts geen be-
loog, dal de stagiaire erop geattendeerd is dat
hij/zij zich tijdens de stageperiode actief en
coöperatief dient op te stellen en dat normaal
meegegaan moet worden met avond- en
nachtdiensten.

De Rijksuniversiteit Utrecht vergoedt aan de
student voor kost en inwoning een bedrag van
ƒ65,— per week (in casu een som van ƒ 13,—
over 5 werkdagen). Dierenartsen die kost en
inwoning verschaffen kunnen aanspraak
maken op een vergoeding; die dierenartsen
kunnen dil rechtstreeks met hun stagiaire ver-
rekenen.

De Faculteit heeft ter voorkoming van moge-
lijke (financiële) calamiteiten voorzien in een
collectieve aansprakelijkheidsverzekering voor
de stagiaires.

Indien door onvoorziene omstandigheden een
slageperiode niet volledig doorlopen kan
worden, dan kan wellicht door de dierenarts
en de stagiaire en eventueel in overleg met de
afdeling Studiezaken, een passende regeling
getroffen worden.

De studenten hoeven tijdens de stage niet uit-
gebreid en diepgaand beoordeeld te worden.
Wel stelt de Faculteit er prijs op, als het eva-
luatieformulier wordt ingevuld waarop enige
vragen zijn opgenomen met betrekking tot de
betrokkenheid van de stagiaire tijdens de
praktische werkzaamheden. Dit stage-cvalua-
tieformulier zal door de afdeling Studiezaken
tijdig worden toegestuurd. Het is de bedoeling
dat dit evaluatieformulier te zijner tijd in aan-
sluiting op de stage direct naar de afdeling
Studiezaken wordt geretourneerd. Een ant-
woord-enveloppc zal hiertoe worden toege-
zonden.

Op 23 april 1985 is het dagelijks bestuur van
de Voorbereidingscommissie PAO-D gewis-
seld. Prof. dr. H. J. Breukink (voorzitter)
werd opgevolgd door prof. dr. H. W. de Vries,
drs. M. Bosman (vice-voorzitter) werd opge-
volgd door drs. .1. K. Prins.

Vanaf de instelling van de voorbereidings-
commissie PAO-D in 1980 hebben prof. dr.
H. J. Breukink en drs. M. Bosman de com-
missie getrokken en is er samen met de secre-
taris veel tot stand gebracht. Vooral in de be-
ginjaren moest heel wat onbegrip en
weerstand worden overwonnen, zowel aan de
kant van de docenten, als aan de kant van de
consuirienten. Het PAO-D is in deze periode
uitgegroeid van een wat verdachte nieuw-
komer uit ministeriele pen tot een institutie,
die alom wordt gewaardeerd en waar een dui-
delijke taak aan wordt toegedacht.

Van prof Breukink is bekend dat hij zich
steeds heeft geïdentificeerd met het PAO-D en
dat er voor hem een onnoemelijke hoeveelheid
tijd en energie in is gaan zitten. Het resultaat
is niet uitgebleven: zo werden er in 1984 maar
liefst een dertigtal cursussen onder de PAO-
paraplu gerealiseerd. Hij heeft ook gezorgd
voor de goede naam die het PAO-D heeft
zowel centraal als in de periferie. De voorbe-
reidingscommissie is prof Breukink dankbaar
voor de plezierige en correcte leiding die hij
heeft gegeven en dat hij het PAO-D gebracht
heeft aan de poort van de instelling van een
Orgaan PAO-D.

De terugtredende dagelijkse bestuursleden
verdienen alle waardering en dank van veteri-
nair Nederland.

Duphar Nederland BV organiseert van 5 t/m
16 november a.s. een gezamenlijke reis naar
het 10e WSAVA-congres in Tokyo en daarop
aansluitend een rondreis door één van de inte-
ressantste streken van Japan. Een reisfolder
wordt u graag toegezonden door Duphar Ne-
derland BV, Veterinaire afdeling, tel. 020-
440340/440911.

Uitgeverij Roermond heeft aan het Hoofdbe-
stuur te kennen gegeven voornemens te zijn
een \'adresboek voor de complete dierenwe-
reld\' uit te geven. Ook dierenartsen zouden
tegen betaling hun naam, adres en dergelijke
in dit adresboek vermeld kunnen zien. Naar
aanleiding hiervan heeft het Hoofdbestuur de
uitgeverij laten weten dat de verantwoorde-
lijkheid voor de uitgave van een dergelijk
adresboek met name ten aanzien van de vraag
of aan een dergelijk adresboek behoefte be-
staat geheel bij de uitgeverij ligt. Tevens dat
voor zover als dierenartsen worden benaderd
met de vraag of zij tegen betaling in het be-
treffende adresboek wensen te worden opge-
nomen de beslissing van deze mogelijkheid
gebruik te maken geheel bij de betrokken die-
renartsen ligt. Eveneens is aangegeven dat die-
renartsen hierbij de in de Code voor de Die-
renarts vastgelegde bepalingen met betrekking
tot de vermelding van de praktijkuitoefening
nauwgezet in acht dienen te nemen.
Verder is de uitgeverij gewezen op het feit dat
bij de KNMvD de indruk bestaat dat niet alle
argumenten die door de uitgeverij worden ge-
bruikt om dierenartsen te bewegen hun naam
en dergelijke in het adresboek te laten op-
nemen, de toets der kritiek kunnen doorstaan.
De uitgeverij is dan ook verzocht in het ver-
volg bij de benadering van de dierenartsen de
uiterste zorgvuldigheid ten aanzien van de in-
formatie die verstrekt wordt te betrachten.

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO-Secretariaat, tel. 070-793137.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Rath, Mevr, A.; 1977; Berlijn-1981; 2000 Hamburg 50 (Duitsland), Bei der Johanniskirche 15.
Tacken, G. P, M. M.; 1984; 3551 CJ Utrecht, Amsterdamsestraatweg 321.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen;

Aarle. P. A. M. van; 1978; 5213 XR \'s-Hertogenbosch, Jan Sluytersstraat 57
Alink, Mevr, S. T.; 1984; 3981 ZM Bunnik, Vletweide 70.

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

R. B. M. Bomers, Parklaan 17, B-9000 Gent (België).
Mevr, A. M. Both, Furkabaan 699, 3524 ZG Utrecht,
Th. J. G. M. Lam, Frans Halsstraat 24, 3583 BR Utrecht.
Mevr. M. D. F. v. d. Meer-Barth, Vletweide 14, 3981 ZL Bunnik.
Mevr. K. Siereveld, G. Bromlaan 48, 3571 AL Utrecht.
Mevr. M. M. Warmerdam, Lijnmarkt 33, 3511 KG Utrecht.
M. A. Willemen, Zevenwouden 171, 3524 CN Utrecht.

B. Bosch te Elburg per 1 februari 1985
N. P. Saathof te Nijeveen per 1 mei 1985
A. van Doorn te Lisse per 1 juni 1985

C. J. Okkerse te \'s-Hertogenbosch per I januari 1985
A, van Doorn te Lisse per 1 juni 1985

Aarle. P. A. M. van: 1978; 5213 XR \'s-Hertogen-
bosch, Jan Sluytersstraat 57; tel. 073-143432; d,
(toevoegen als lid).

Alink. Mevr. S. T.: 1984; 3981 ZM Bunnik, Vlet-
weide 70; tel. 03405-61578; wnd, d, (toevoegen
als lid).

Belt. A. ,/. M. van den: 1982; 3512 NP Utrecht,
p/a Hamburgerstraat 27 bis; tel. 030-317683;
wnd, d,

Bistervels. G. E. M.: 1983; 7722 RH Dalfsen,
Vossersteeg 19; tel, 05293-4243 (privé), 1435
(prakt,); p., ass. bij B. C. Koeslag, W. D. J.
Laanbroek, J. W. Lesschen en A. Smit.

195 Boer. J. W. den: 1983; 8926 KC Leeuwarden,
Koudenburg 42; tel. 058-675238 (privé), 443313
(bur.); k.d. R.V.V., kr. 1; r.k.

199 Broek. Mevr. F. T. P. M. van den: 1984; 3581 XR
Utrecht, Hugo de Grootstraat 11; tel. 030-
313637(privé),531323(bur.);wet. medew. R.U.
(F.d.D., vkgr, Alg. Heelk.) (toevoegen als lid).

201 Chtscher. A. P.: 1977; Oldeholtpade; tel. 05610-
8555; p., geass. met S. R. v. d. Laan en W. F.
Ouwerkerk (assoc. met mevr. E. H. A. v. d.
Laan-Truijens beëindigd).

203 Dernollin. M. G. M.: 1984; 3572 GN Utrecht,
Griftstraat 29; tel. 030-719568; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

205 *Doeschate. H. G. A. M. ten: 1985; 7351 TL
Hoenderloo, Krimweg 125; tel. 05768-391
(privé), 03423-1848 (bur.); vet. medew. Equine
Repro Lab. BV.

220 "Hanssen. Mevr. A. M. W. M.: 1983; 1053 TH
Amsterdam, Schimmelstraat 32-1; tel. 020-
185128; wnd. d.

225 Hoeve. Mevr. A. E. van: 1985; 3581 TR Utrecht,
Beekstraat 2 bis A; tel. 0.30-521056; wnd. d.
(toevoegen als lid).

225 Hof. Mevr. M.: 1985; 2026 XK Haarlem, Ekster-
laan 158; tel. 023-384563; wnd. d. (toevoegen als
lid).

233 *Joosten. Mevr. 1.: 1984; 3514 TS Utrecht. Ha-
vikstraat 40; tel. 030-719922 (privé), 532022
(bur,); wet, medew, R.U. (F.d.D., vkgr. Zoo-
techniek).

236 Klink. Mevr. K. H.: 1984; Beek (gem. Bergh); tel.
08363-1198; p., ass. bij G. C. M. Jansen en J. J.
M. Voermans.

243 Lans. J. V. H.: 1985; 1015 JS Amsterdam,
Goudsbloemstraat 96D; tel. 020-270427; wnd.
d. (toevoegen als lid).

243 Lautensehutz. A. J. G.: 1976; Ruurio; p., geass.
met A. Snijders (assoc. met H. S. v. d. Meulen
beëindigd).

249 Meehé. P. P. van der: 1985; 2726 KG Zoeter-
meer, Carmenschouw 13; tel, 079-315818 (pri-
vé), 312769 (prakt.); p., ass. bij G. J. A. Schuil
(toevoegen als lid).

250 Meijns.A.: 1979; 4.364 RD Grijpskerk, Oostka-
pelseweg 12; tel. 01189-1273 (privé), 01 188-1443
(prakt.).

251 Meulen. H. .V. van der: 1954; Ruurio; tel. 05735-
1605; r.d. (assoc. met A. J. G. Lautensehutz en
A. Snijders beëindigd).

25/ Minnema. S.: 1982; Bathmen; tel. 05704-3086
(privé), 05483-62835 (prakt.); p., H-D.

254 Niel. Mevr. M. H. /•". van: 1985; 3572 EK Utrecht,
Gildstraat 45; tel. 030-732812; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

258 Otievanger. A.: 1978; Heeten; tel. 05726-1820
(privé), 070-793103; adj. i. V.D.

302 *Rath. Mevr. A.: 1977; Berlijn-1981; 2000 Ham-
burg 50 (Duitsland), Bei der Johanniskirche 15;
tel. 040-4391998 (privé), 438979 (prakt.); p.

266 Romme. C. P. A. M.: 1984; 4871 NW Etten-
Leur, Molenaarstraat 4; tel. 01608-12507; wnd.
d. (toevoegen als lid).

267 Rutgers. H. J.: 1984; 9561 TX Ter Apel, Heeren-
landweg 41; tel. 05995-3377 (privé), 1434
(prakt.), p., ass. bij L. Dijkhuis, J. v. d. Heul,
Mevr. M. T. C. v. d. Heul-Thiadens, Y. M.
Siegersma en A. D. van Tuinen (toevoegen als
lid).

270 Schuitemaker. Mevr. E A. J.: 1985; 3521 CM
Utrecht, Bolksbeekstraat 19 bis; tel. 030-946524;
wnd. d. (toevoegen als lid).

272/303 Smit. B. H. W. G. M.: Gent-1983; Dauphin,
Manitoba R7N 3A5 (Canada), c/o Cruise Cres-
cent; d.

273 Snijders. A.: 1963; Ruurio; p., geass, met A. J.
G. Lautensehutz (assoc. met H. S. v. d. Meulen
beëindigd).

303 Stafford-van der Veen. Mevr. Y. M.: 1974; Killi-
ney, county Dublin (Ierland), 38 Brackenbush-
road; tel. 857607; d.

274 Stapel. P. €.: 1984; 7156 LE Beltrum, Avester-
weg 36; tel. 05448-1538; wnd. d.

275 Steege. K. N. ter: 1984; 8096 CD Oldebroek,
Zuiderzeestraatweg 134; tel. 05253-1877 (privé),
1312 (prakt.),

276 Stolp. R.: 1980; 8303 EK Emmeloord, Piloten-
weg 18 B;tel.05270-17679(privé), I3500(bur.);
d. diergeneesk. centrum Noord-Nederland (toe-
voegen als lid).

276 Swierstra, S.: 1979; 8701 GS Bolsward, De
Bunders 18; tel. 05157-5888; p., kl. huisd.

277 "Swierstra-Luinstra. Mevr. F.: 1983; 8701 GS
Bolsward, De Bunders 18; tel. 05157-5888; p.,
kl. huisd.

283 Verbeek. Mevr. M.: 1981; 2023 SX Haarlem,
Berkenstraat 71; tel, 023-277666; d,

286 Vor. Mevr. G. de: 1979; Kedichem; tel. 01831-
2400 (privé), 010-364243 (prakt.); p., a.ss. bij H.
J. A. J. Heuthorst.

291 Werkhorst. P.: 1957; 8271 BG IJsselmuiden,
Baan50;tel.05202-14()68(privé), 12255 (prakt.).

291 Wette. E. C. van: 1984; 7334 AC Apeldoorn,
Arnhemseweg 416; tel. 055-414060 (privé),
08334-1007 (prakt.); wnd. d. (toevoegen als lid).

292 Wiersma. H. D.: 1984; 8255 AM Swifterbant,
De Smaragd 16; tel. 03212-2369 (privé), 03200-
73358 (bur.); wet. medew. C.D.L (afd. bedrijfs-
diergeneesk. en path.).

294 * Wonder. Mevr. C. /.; 1984; 7351 TL Hoender-
loo, Krimweg 125; tel. 05768-.39I; wnd. d.

Als dierenarts wordt
u geconfronteerd met de
verantwoordelijkheden en
risico\'s van eon eigen
praktijk. De sterke
persoonsgebondenheid van
de werkzaamheden brengt
extra risico\'s met zich mee.
Deze worden pas merkbaar
in geval van ziekte en
ongeval en hebben dan
direkte gevolgen voor uw
inkomsten en wellicht voor
de continuïteit van uw
praktijk.

De fmanciële risico\'s
ingeval van tijdelijke of
blijvende arbeids-
ongeschiktheid kunt u
beperken door een
verzekering aan te gaan,
afgestemd op uw specifieke
praktijksituatie.

De MOVIR-DTO is
een onderlinge
verzekeringsmaatschappij
die zich specialiseert in
arbeidsongeschiktheids-
verzekeringen-op-maat voor

ZOVEEL
medici, die voor hun
inkomsten geheel of gedeel-
telijk afhankelijk zijn van
een vrije praktijk.

De MOVIR-DTO
biedt u mogelijkheden
tegen een premie die laag is
in verhouding tot de kwali-
teit van de risicodekking.

Uw verzekerings-
adviseur bekijkt graag met u
uw voorzieningen in het
licht van uw specifieke
omstandigheden om er de
passende MOVIR-DTO-
oplossing bij aan te geven.

Susceptibility of Some Avian Species Other than Chickens to Infectious
Laryngotracheitis Virus

SAMENVATTING Aansiuilenil op een overzicht van de relevante literatuurgegevens worden de
resultaten van proefinfecties met ILT-virus bij pauwen (Pavo cristatus),/öza«/e« (Pliasianus col-
cliicus, Lophura swinhoeii en Lopliopliorus impejanus), kanaries C&cüms canana), grasparkieten
(Melopsittacus undulatus), Japanse kwartels (Coturnix coturnix japonica) en parelhoenders (Nu-
mida me\\<iagr\\s) beschreven.

Pauwen bleken gevoelig en jonge dieren kunnen met heftige ademhalingsbezwaren reageren op intra-
tracheale inocuiaties met virulent virus, zoals dit reeds langer bekend is van kippen en fazanten. Bij
fazanten werd geconstateerd dat inoculatie met een matig virulent ILT-vaccinvirus heftiger reacties
opriep dan bij kippen.

SUMMARY Susceptibility to infectious laryngotracheitis virus was studied in peafowl (Pavo
cristatus), various species of pheasant (Phasianus colchicus, Lophura swinhoeii, Lophophorus
impejanus),g!//«<?a:/bw7(Numida meieagris),cü«a^■«(Scrinuscanaria),/J«^/gOT\'!J^ïn■ (Melopsittacus
undulatus) and Japane.se quail (Coturnix coturnic japonica).

Apart from clinical observations, experiments were evaluated in terms of histopathology, immuno-
fluorescence, serology and recovery of virus.

Only peafowl and pheasants were found to be susceptible, pheasants responding more strongly than
chickens to ocular vaccination and intratracheal inoculation. The other species were found to he
refractory.

Een aanzienlijk deel van dc literatuurgege- vatbaarheid voor ILT meer genuanceerd

tieuze Laryngotracheitis (ILT) van andere spraak met de bovenstaande gegevens —

vogels dan kippen dateert uit dc jaren der- publiceerden Winterfield cn So (9), dat

tig en beperkt zich feitelijk tot het al of niet jonge kalkoenen, in leeftijd variërend van 1

optreden van klinische verschijnselen na dag tot 32 dagen, na inoculatie wei degelijk

experimentele of natuurlijke infectie van klinischc verschijnselen kunnen vertonen

ccn of enkele dieren. De gegevens kunnen en dat virus terug te isoleren is uit dc lac-

als volgt samengevat worden: ongevoelig sies. In hetzelfde artikel vermelden zij tc-

blckcn kraai, spreeuw, mus, eend, parel- vens dat ILT-virus werd geïsoleerd uil dc

\' Drs. E. W. Hilbink, oud-medewerker van het Centraal Diergeneeskundig instituut. Postbus 65. Lelystad.

rimentele infecties. Ool< een uitgebreid
onderzoel< bij eenden leidde tot een meer
genuanceerde conclusie. Yamadae?«/. (10)
vonden bij Peking-eenden na infectie met\'
ILT-virus weliswaar geen klinische afwij-
kingen, maar histologischc afwijkingen en
seroconversies (7 dagen na inoculatie) wa-
ren wel aantoonbaar. Tevens werd uit één
van de zes proefdieren 7 dagen na inocula-
tie virus teruggcïsoleerd.
Bij duiven daarentegen bleek de in de jaren
dertig gerapporteerde onvatbaarheid be-
vestigd te kunnen worden. Vindevogel en
Duchatel (11) vonden na infectie met ILT-
virus geen histologischc afwijkingen of se-
roconversie. Ook reïsolaties verliepen ne-
gatief.

Naar aanleiding van vragen uit de praktijk
en mede om een bijdrage te leveren aan een
meer compleet beeld van het dierspectrum
van ILT-virus werden enige experimentele
infecties uitgevoerd bij pauwen, fazanten,
parelhocnders, kanaries, grasparkieten en
.lapansc kwartels.

[)c procfintcctics werden uitgevoerd met seronega-
tieve vogels, aangekocht van pluimveebedrijven of
vogclhandclarcn. De leeftijd van deze vogels va-
rieerde van 6 weken tot circa I jaar. In totaal werden
gebruikt: 10 pauwen (l\'avo crislams) van I jaar en
10 van 6 weken; 60 fazanten W;r7.ï/a/i».v coichicusj van
12 weken; 6 Swinhoefazantcn (I.ophuru swinhoeii) cn
10 glansfazantcn (Lophophori/s impejanus) van ± 1
jaar; 20 parelhoenders (Numida meleagri.s) van 10
weken; X kanaries (Serinus cunaria) van ± 1 jaar; 8
grasparkieten (Meiopsinaeus undululus) van 1 jaar
cn 40 .lapansc kwartels (Coiiirnix colurnix japuniea)
van cen \'/■ jaar. Als conirolediercn werden Sl\'1-
kippcn gebruikt, afkomstig van het toeleveringsbe-
drijf van het t\'DI.

Dc dieren werden gcïnoculccrd met twee vergelijk-
bare virulente ILT-stammen (stam C\'vanamid en de
officiele Amerikaanse challcnge-stam) en met de vac-
cinstam Stcrwin-broilertrakc\'.

De proelïnfecties werden uitgevoerd in isolatoren of
geïsoleerde stallen. Voorafgaand aan en drie weken
na de inoculaties werden scrummonstcrs verzameld
voor gepaarde bepalingen van 1 L f-antistoftiters in dc
microtitcrvirusneutralisatietest. Aangezien uitgegaan

werd van seroncgatieve dieren, werd elke titerstijging
met ccn factor 2 of meer als seroconversie aange-
merkt.

In dc experimenten met fazanten cn kwartels werd
vaccinvirus gebruikt. Bij een deel van dc proefgroepen
werd dit oculair, bij cen ander deel intratracheaal
toegediend. In alle andere proeven werd virulent virus
gcïnoculccrd in de luchtpijp, de sinus infraorbitalis of
tegelijkertijd op beide plaatsen.
Alle inoculaties werden uitgevoerd met lO\'ElDjo
virus.

De inoculaties van de kanaries cn parkieten vonden
plaats onder narcose van Vetalar® (Ketamicine HCL).
Gedurende 14 dagen volgend op de inoculatie werden
dc dieren klinisch geobserveerd. Van het in aanmer-
king komend weefsel werd histologisch onderzoek en/
of onderzoek met behulp van de IFT gedaan op dag 2,
4 en 6 na inoculatie. Reïsolatie-pogingcn werden uitge-
voerd op dc 4c dag na inoculatie. Met door middel van
swabs of via homogenisatic verkregen geïnfecteerd
materiaal, werden kuikenembryonicrcellen en 11 da-
gen voorbcbrocde SPF-kippeëiercn geïnoculeerd.
Minimaal twee passages werden uitgevoerd. Per proef-
groep werd minimaal 25% van de dieren op deze wijze
onderzocht.

Na inoculatie van virulent virus in trachea
en sinus infraorbitalis bij ± 1 jaar oude
dieren traden slechts geringe klinische ver-
schijnselen op. IFT en virusrcïsolaties ver-
liepen echter positief Ook een seroconver-
sie (met een factor 6 of meer) werd bij alle 7
overgebleven dieren geconstateerd.
Bij de 6 weken oude pauwen waren de
symptomen heftiger en bij 3 van de 10
volgde sterfte. Afwijkingen typisch voor
I LT werden aangetroffen bij sectie. I FT en
virusrcïsolaties verliepen positief. Bij de
resterende 7 dieren werd een titerstijging
gevonden, de titers waren echter lager dan
bij de volwassen vogels (factor 3 a 6).

f^e oogdruppelvaccinatie met Sterwin-broi-
lertrake leidde bij alle fazantcnspecies tot
een duidelijke conjunctivitis en rhinitis. Dc
verschijnselen waren aanzienlijk heftiger
dan de entreactie die normaal bij kippen
wordt gezien. Bij glansfazanten trad na de
oogdruppelvaccinatie zelfs sterfte op door
een trachea obstructie ten gevolge van een
pseudo-membraneuze ontsteking van de
luchtpijp.

Intratracheale inoculatie van vaccinvirus
bij 3 dieren leidde in alle drie gevallen tot de
dood.

IFT en reïsolaties verliepen positief en bij
dc resterende 71 fazanten werden serocon-
versies aangetoond.

Kanaries en grasparkieten
Na inoculatie vande luchtpijp met virulent
virus werden geen klinische afwijkingen
geconstateerd. Ook sectie leverde geen af-
wijkingen op. Het aansluitend histopatho-
logisch onderzoek, alsmede IFT en virus-
reïsolatie verliepen negatief. Geen der res-
terende 5 kanaries en 5 grasparkieten ver-
toonden cen seroconversie.

Bij 40 Japanse kwartels leidde zowel de
oogdruppelvaccinatie als de intratracheale
inoculatie met vaccinvirus niet tot klini-
sche verschijnselen. IFT, histologisch on-
derzoek en virusreïsolaties verliepen nega-
tief en bij geen der resterende 27 dieren
werd een seroconversie gevonden.

Klinische verschijnselen werden niet waar-
genomen na inoculatie in luchtpijp en sinus
infraorbitalis. Ook bij sectie en histolo-
gisch onderzoek werden geen afwijkingen
gevonden. De IFT verliep eveneens nega-
tief. Seroconversie was afwezig bij alle res-
terende dieren.

In onze experimenten kon worden bevcs-
: tigd dat pauwen inderdaad te infecteren
; zijn met I LT-virus en na infectie ook klini-
\' sehe verschijnselen kunnen vertonen. De
i ernst van dc verschijnselen is hierbij gerela-
teerd aan de leeftijd: evenals bij kippen
neemt dc ernst van de reactie met de leeftijd
in die mate af, dat bij oudere dieren de
ziekte in het algemeen subklinisch ver-
loopt. Inmiddels is in Nederland ook in de
praktijk ILT-virus aangetoond bij pauwen
(2).

Van fazanten was reeds eerder gepubliceerd
dat zij gevoelig waren voor ILT-virus (7).
De informatie van Crawshaw en Boycott
(5) en dc berichten uit de praktijk dat en-
tingen tot heftige \'uitbraken\' aanleiding
kunnen geven, werden door ons experi-
menteel bevestigd. Op het in Nederland
gebruikte vaccin Sterwin-broilertrake rea-
geerden fazanten duidelijk heftiger dan
\' ACE, Utrecht.

kippen. Oogdruppelenting cn intratrache-
ale inoculatie veroorzaakten bij glansfa-
zanten, zelfs bij oudere dieren, sterfte. Bij
oudere kippen treedt sterfte hoogstens in-
cidentcel op.

Op grond van deze bevindingen moet vac-
cinatie van fazanten met de meer virulente
ILT-vaccins, zoals Sterwin-broilertakc,
worden afgeraden. Mogelijk dat een mild
vaccin als bijv. ASL-LTivax\' een oplossing
biedt. Bij kanaries, parkieten, kwartels en
parclhocndcrs werden onder de gegeven
experimentele omstandigheden geen infec-
ties vastgesteld.

Geconcludeerd moet worden uit de hier
gerapporteerde experimenten en de litera-
tuurgegevens, dat, behalve kippen en fa-
zanten, ook kalkoenen en pauwen klini-
sche infecties met ILT-virus kunnen door-
maken. Volgens de literatuur (10) kunnen
Peking-eenden subklinische infecties door-
maken. Japanse kwartels, kanaries, gras-
parkieten en parelhoenders zijn niet ge-
voelig voor het virus.

1. ticach..!. R.: A lïltcrabic virus the cause ol\'Inl\'ee-
tious Laryngotracheitisol\'chickcns../. Exp. Med.
1931; 54:\'801.

2. Borst, G. H. A. en Lambers, G. M.: Infectieuze
Laryngotracheitis bij dc pauw in Nederland.
Tijd.schr. l)icrgcm-csl<d 1983; 108: 199.

3. Brandly, C. A.: Studies on the egg propagated
viruses of Infectious Laryngotracheitis and fowl
pox../. Am. Vd. Med A.s.soc. 1936; 88: 587.

4. Brandly, C. A. and Bushnell, L. D.: A report of
some investigations ILL. Poidr. .Sci. 1934; 13:
212.

5. Crawshaw, G. .1. and Boycott, B. R.: Infectious
Laryngotracheitis in peafowl and pheasants.

6. Kernohan, G.: Infectious Laryngotracheitis of
fowls../. Am. Vet. Med. A.ssnc. 1931; 78: 196.

7. Kernohan, Ci.: Infectious Laryngotracheitis in
pheasants../. Am. Vet. Med. As.soc. 1931:78: 553.

8. Seddon. H. R. and Hart, L.: Infeclivity experi-
ments with the virus of Laryngotracheitis of
fowls. Austr Vd. J. 1936; 12: 13.

9. Winterfield, H. R. and So. 1. G.: Susceptibility of
turkeys to Infectious Laryngotracheitis. Avian
Di.seases 1968; 12: 191,

10. Yamada, S., Matsuo. K., Fukuda.\'f., and Uchi-
nuno, Y.: Susceptibility of ducks to the virus of
Infectious Laryngotracheitis. Avian Dis. 1980;
24: 930.

11. Vindevogel. H. and Duchatcl, .1. P.: Etude dc la
réceptivité de différentcs cspcecs animales au
virus herpès du pigeon. 2. Resistance du pigeon
au virus de la laryngotracheite infectieuse aviaire.
Ann. Méd Vét. 1979; 123: 63.

SAMENVATTING Dit literatuuroverzicht beoogt de dierenarts op de hoogte te stellen van het
voorkomen van een voor hem nog onbekende zoönose in Nederland. Het Hantaan-virus veroorzaakt in
West-Europa het syndroom nephropathia epidemica hij de mens. Over de epidemiologie zijn ook in ons
land nog maar schaar.se gegevens bekend, al moeten tot de smetstofbronnen diverse muize- en
rattespecies worden gerekend. Ook de dierenarts kern daar zijn bijdrage aan leveren.

SUMMARY A compilalion of the literature on Hantaan virus infections in the form of zoonoses.

Uit een recente mededeling van de collegae
Osterhaus, Van Steenis e.a. (39) blijkt, dat
Hanta-virusinfecties ook in ons land voor-
komen. De laatste paar jaar zijn talrijke
publikaties in de voor de Nederlandse
praktizerende dierenarts weinig toeganke-
lijke medische literatuur over het voor-
komen van Hantaan-virusinfecties bij de
mens uit talrijke ons omgevende landen
verschenen (9, II. 12, 17, 18,21,23,26, 30,
33, 35,49). Dat de veterinaire literatuur op
deze infectieziekte geen of nauwelijks acht
slaat, berust waarschijnlijk op het gegeven,
dat het virus bij de dierlijke bronnen er van,
geen ziekteverschijnselen veroorzaakt, er
louter latent bij voorkomt.
Daarom leek het zinvol een samenvattend
overzicht het licht te doen zien, opdat de
Nederlandse diergeneeskundigen zich op
de hoogte kunnen stellen van een voor hen
nog onbekende zoönose. Niet alleen vor-
men dierenartsen en hun vaak op het plat-
teland wonende en werkende cliënten een
risicogroep, tevens kunnen eerstgenoem-
den uit hoofde van hun functie een rol
spelen bij het opsporen en de bestrijding
van de ziekte-oorzaak, respectievelijk de
bronnen van infectie.

In de isolatie van het virus dat Koreaanse
haemorrhagische koorts (KHF), thans om-
gedoopt in haemorrhagische koorts met
renaal syndroom (HFRS) (4), bij de mens
veroorzaakt slaagde men pas in 1978, in
aanmerking nemend dat ruim 30 jaar voor-
dien een ernstige epidemie van deze ziekte
zich had voorgedaan (2, 3, 24). Het Han-
taan-virus is genoemd naar een Koreaanse
rivier in wiens stroomgebied KHF ende-
misch voorkomt. Later bleek dit Hantaan-
virus te behoren tot de familie van de Bu-
nyaviridae, waartoe ruim 150 arbovirusscn
(arthropod-borne) behoren, zoals onder
andere het Rift Valley koorts virus. Han-
taan-virus stamt echter uit een aantal
knaagdierspecics, het is \'rodent-borne\';
overdracht door bij deze knaagdieren voor-
komende ectoparasictcn is niet aange-
toond. Het bleek niet antigeen verwant met
enig ander virus behorend tot deze familie
(10). Het is voorgesteld als vijfde genus
daar van, de \'Hanta-virussen\'.
Van het prototype Hantaan-virus-stam 76-
118-(34, 42, 43,50) is het virus:
— ovaal tot bolvormig, de grootte varieert
van 80-115 nm in diameter, al beweren
Chinese onderzoekers grotere waarden
te hebben vastgesteld van 110-160 nm
(20);

— opgebouwd uit een enl^elstrengig RN A-
genoom met 3 nucieocapside segmen-
ten van uiteenlopende grootte;

— stabiel in anorganische en organische
bufferoplossingen, pH 7-9 bij 4° C tot
20° C, doch niet meer bij 37° C;

Hantaan-virus-prototype stam 76-118- kan
worden gekweekt in type 2 alveolaire epi-
theelcellen, dc A-549 cellijn van longcarci-
noom van de mens (13, 22, 34). Het veroor-
zaakt in deze cellen geen cytopathische
veranderingen. Met een immunofluores-
centie antistofreactie (IFAT) is het an-
tigeen aan te tonen in deze cellen en is voor
ongeveer tweederde aan de cellen gebonden
en het overige bevindt zich extracellulair.
Chinese onderzoekers beweren insluitli-
chaampjes in met virus besmette cellen te
hebben waargenomen (15, 20). Het is ver-
volgens geadapteerd aan een Vero E6-cel-
lijn afkomstig van een apeniercellijn (groe-
ne meerkat) (34) cn vormt daarin plaques.
Bij het in Europa voorkomende haemor-
rhagische koorts met renaal syndroom
(HFRS) type virus, dat de mild verlo-
pende vorm: nephropathie epidemica (NE)
bij de mens kan veroorzaken, heeft men
wel seriepassages via de longen van woel-
muizen (Clethrionomys glareolus) verkre-
gen, doch het liet zich niet repliceren in
weefselkweekccllen (Puumala virus) (5).
Daarbij loopt men evenwel risico dat men
de bij wilde knaagdieren veel voorkomende
reovirussen mede passeert.
Meer succes hadden Zweedse onderzoe-
kers, ook met dc Vero E6-cellijn. Na 5 tot 6
blinde passages, waarbij na 7 dagen werd
overgeënt op verse cellen, gelukte het aan
beide groepen onderzoekers (37, 53) uit
longen van in het wild levende rosse woel-
muizen (Cl. glareolus), waarbij antigeen in
de longen met de IFAT was aangetoond,
een virus te isoleren, dat in antigene struc-
tuur veel op Hantaan-virus geleek, doch
niet geheel identiek was (44, 45).
Het in de Verenigde Staten van Amerika
aan Hantaan-virus verwante Prospect Hill-
virus bleek kweekbaar in celkweken. Ziek-
tebeelden zijn nog niet bij de mens beschre-
ven (52). Het blijkt daar algemeen verspreid
onder knaagdieren voor tc komen.
Experimenteel zijn laboratoriumratten -
Wistar- en Fisherstammen, met Hantaan-
virus te besmetten. Het specifieke antigcen
is na 14 tot 64 dagen na besmetting in de
longen van de dieren aangetoond (27),
evenwel ook in andere organen, waaronder
de milt. De ratten toonden geen ziektever-
schijnselen, zij behouden wel een persiste-
rende virusinfectie, wat blijkt uit het an-
tigecn dat in dc longen aanwezig blijft
(IFAT), ondanks hoge antistoftiter in het
serum.

Met aan Vero E6-cellen geadapteerd Han-
taan-virus kan men ook zuigelingmuizen
van 2 tot 4 dagen oud, intracerebraal of
intraperitoneaal besmetten, wat bij deze
dieren een gegeneraliseerde infectie ver-
oorzaakt (47). Seriepassage deed de viru-
lentie voor muizen toenemen, het antigcen
werd in talrijke organen aangetoond.

Klinische verschijnselen van Hanta-virus-
infecties bij de mens variëren van een
asymptomatisch verlopende infectie, infec-
ties met een mild beloop tot een ernstige
haemorrhagisch koortsende ziekte met re-
naal syndroom (HFRS), welke laatste vorm
tot heden vrijwel alleen in Azië is waarge-
nomen. De ernstige vorm van HFRS heeft
een incubatietijd van 1 tot 5 weken, met een
gemiddelde van 2 a 3 weken, manifesteert
zich als hoge koorts, hoofdpijn, spierpijnen
vooral van rug- cn lendestreek, soms hypo-
tensie, ernstig ziek zijn cn haemorrhagische
diathese. De lethaliteit van HFRS wisselt
van land tot land en van epidemie tot
epidemie, in Korea, China, Oost-Europa
van 1 tot 8%, elders in Azië van ongeveer
5%, tot meer dan 20% tijdens enkele epi-
demieën beschreven in de USSR cn Bulga-
rije.

Gedurende de Koreaanse oorlog (1951-
1954) heeft men aanvankelijk gedacht aan
een Icptospirose onder de militairen van de
Verenigde Naties in de gedemilitairiseerde
zóne. Meer dan 3000 patiënten met KHF
zijn geregistreerd (4,8, 14), de verwekker is
ondanks naarstige pogingen toen niet ge-
vonden.

Retrospectief blijkt genoemd ziektebeeld al
eerder beschreven in Siberisch Rusland
onder diverse benamingen, en onder Ja-
panse troepen in Mantsjoerijc (1932). Ook
komt het vrij veel en algemeen verspreid in
China voor (8). Al die uiteenlopende namen
hebben er toe geleid het gehele complex
van ziekten thans algemeen HFRS te noe-
men (WGO).

De mild verlopende vorm die in de Euro-
pese gebieden het syndroom nephropathie
epidemica (NE) veroorzaakt, toont een
combinatie van de volgende symptomen
bij de mens (1, 54):

— Het begin is acuut - hoge koorts tot
40.5° C - welke 3 tot 5 dagen aanhoudt,
zonder dat er sprake is van bijvoor-
beeld een respiratoire aandoening;

— een hevige, doch passagère proteinuric
en azotaemie zonder hypertensie, mi-
croscopisch is vaak een lichte haematu-
rie waarneembaar, overgaand in

— een tijdelijke oliguric, gevolgd door po-
lyurie die soms wel enkele maanden
kan blijven bestaan, maar geleidelijk
aan geneest.

Het grootste deel van de symptomen berust
op cen acute, soms haemorrhagische, in-
terstitiéle nephritis cn cen lichte glomerulo-
nephritis. Incidenteel zijn afwijkingen in de
functies van hart en lever waargenomen,
duizeligheid en sporadisch mcningeale
prikkeling of meningoencephalitis.
Ondanks het acute optreden is NE in vrij-
wel geheel Europa een ziekte met een be-
trekkelijk goedaardig beloop. Bij kinde-
ren is het beloop doorgaans veel milder
dan bij volwassenen. Voor deze laatsten
geldt ccn sterftecijfer bij NE die lager is dan
0,5%. Tot op heden zijn er geen aanwij-
zingen dat de infectie leidt tot een blijvende
nierinsufficientie.

De immuniteit is, zoals door serologisch
onderzoek naar het voorkomen van neu-
traliserende antistoffen is gebleken, lang-
durig, mogelijk zelfs levenslang. Herhaling
van het ziektebeeld bij eenzelfde persoon is
nog niet waargenomen.
Uit sero-epidemiologisch onderzoek is ge-
bleken, dat de besmetting vaak subklinisch
moet verlopen, omdat meer dan 4% van de
bevolking in endemische gebieden over
specifieke antistoffen beschikt zonder aan
een op ffFRS of NE gelijkend ziektebeeld
te hebben geleden (4).
Over de Pathogenese van de ziekte is nog
weinig of niets bekend omdat het lange tijd
heeft ontbroken aan een daarvoor geschikt
proefdier. Afgaande op het klinische beeld
zou men een viraemie verwachten in het
beloop van het begin van het ziekteproces
en het haemorrhagische beeld in talrijke
organen bij de mens, necrose in de hypo-
fyse, het niermerg en de rechter kamer,
gevonden bij sectie (4). Ook de hersenen en
ruggemerg toonden afwijkingen. De bloe-
dingen zijn waarschijnlijk terug te voeren
op endotheelcelbeschadiging van de capil-
lairen, waardoor dysfunctie optreedt in de
vorming van prostacycline, gevolgd door
thrombocytopenie en andere stoornissen
in de bloedstollingsmechanismen. Geval-
len met gedissemineerde intravasculaire
coagulatie zijn beschreven.

De vroegste mededelingen dateren van
1934 in Zweden; tijdens de tweede wereld-
oorlog hebben zich in Finland (1942) bij dc
Fins-Duitse frontlijn bij militairen ruim
1000 gevallen van NE voorgedaan, later
gevolgd door incidentele waarnemingen in
Noorwegen (1949) en Denemarken (1958).
Klinische waarnemingen van dit ziekte-
beeld zijn verder afkomstig uit Europees
Rusland (1930-1934), Joegoslavië (1950),
Hongarije (1953), Tsjechoslowakije( 1955),
Bulgarije (1956), Roemenië (1964) (de tus-
sen haakjes geplaatste jaartallen betreffen
alleen de vroegst beschreven waarnemin-
gen) en nu zeer recent ook serologisch ge-
vestigde gevallen in Griekenland (1981)
(26), Frankrijk (1983) (1 I, 12,21, 35), Bel-
gië (1983) (9, 18, 19, 54), Engeland (1984)
(33), Schotland (1984) (49) en Nederland
(1984) (39).

Sero-epidemiologisch onderzoek in Cen-
traal (C.A.R. en Gabon) en West Afrika
(Benin en Bourkino Fasso (Boven Volta))
door toepassen van de IFAT heeft uitge-
wezen dat ook daar onder de bevolking
antistoffen tegen Hantaan-virus voorko-
men (17).

Over het algemeen zijn het bij de mens
incidentele gevallen van NE, echter onder

bijzondere omstandigheden, laboratorium-
infecties bij en door ratten (9, 48), oor-
logen, vluchtelingenkampen, kunnen zich
epidemietjes of zelfs epidemieën voordoen.

HFRS is een zoönose gebleken, waarbij
vooral in het wild levende bos-, brand-,
veld- en woelmuizen, maar ook wilde rat-
ten en tamme laboratoriumratten als la-
tente dragers (6, 7, 9, 33, 39, 48) voor de
mens de besmettingsbron blijken te vor-
men.

Men onderscheidt in hoofdzaak drie epi-
demiologische typen, omdat is gebleken
dat de epidemiologische omstandigheden
van land tot land sterk kunnen verschillen.

— In de uitgestrekte Aziatische gebieden
is het vooral een ziekte die bij de manne-
lijke landbouwende bevolking voorkomt
met epidemische verheffingen in het begin
van de zomer en in de nazomer. In die
gebieden komt vooral de Koreaanse brand-
muis (Apodemus agrarius coreae) voor.
Deze dieren worden vooral actief in het
plant- en oogstseizoen, tijdens hun repro-
duktiefase. Zij scheiden dan grote hoeveel-
heden besmette excreta — speeksel, urine,
faeces — uit, waardoor de landbouwers
worden besmet, hetzij aerogeen (25, 29),
hetzij via wondjes van de huid door be-
smette aarde. De ziekte komt daar hoofd-
zakelijk bij 20-50-jarige mannen voor. Hoe-
wel in Korea een 10-tal knaagdierspecies
voorkomt, beperkte de infectie zich tot de
brandmuis (28, 29, 40). Russische onder-
zoekers beweren evenwel, dat in de door
hen onderzochte gebieden de hoogste graad
van besmettingen met Hantaan-virus voor-
kwam bij de bruine rat (Rattus norvegicus)
met 25%, bij de rosse woelmuis (Clethrio-
nomys glareolus) (12,8%), maar ook bij
Apodemus species (bosmuis) en Microtus
(veldmuis) species, als ook de huismuis
(Mus musculus) (6, 7, 16, 37, 41, 46). In
andere delen vonden zij de kleine rosse
woelmuis (Clethrionomys rutüis) drager van
het virus (6, 7).

— vier maal zo vaak bij de plattelandsbe-
volking voor, echter met epidemische ver-
heffingen speciaal in de wintermaanden.

oktober tot maart. Meer dan 70% van de
patiënten zijn mannen, waarvan 60% va-
rieert in de leeftijd van 15 tot 40 jaar. Als
natuurlijke drager van het virus fungeert
daar de rosse woelmuis (CL glareolus), die
vooral in de wintermaanden in grotere aan-
tallen met dc mens in contact kunnen
komen (1, 5) in huizen en in kasten.

— In verstedelijkte gebieden, waaronder
havensteden van Korea, Japan en China is
gebleken, dat daar de bruine rat (R. norve-
gicus) en de zwarte rat (R. raltu-s) het virus-
reservoir vormt voor de mens (31, 36, 46).

— Behalve dat wilde ratten de besmet-
tingsbron kunnen vormen van infecties en
ziekte bij de mens, is de laatste jaren
vooral, vanwege het vele biomedische on-
derzoek in laboratoria, gebleken dat tal-
rijke laboratoriumratten latent besmet blij-
ken te zijn met Hantaan-virus. Niet alleen
in Korea (28, 48), echter ook in Europa (9,
18, 27, 32, 33, 39) zijn incidentele, maar
ook omschreven epidemietjes door labora-
toriuminfecties voorgekomen, waarbij dier-
handelaars, dierverzorgers, artsen, dieren-
artsen en biologen die met deze ratten
experimenteerden, het slachtoffer waren.
Het beloop van de ziekte na besmetting
door ratten is in het algemeen milder dan
na infectie door in het wild gevangen
brandmuizen (28). In Europa heeft spe-
ciaal de LOU/M-stam van de Wistar-labo-
ratoriumrat een keten van infecties bij de
mens veroorzaakt, waaronder in Neder-
land (39).

Interhumane infecties zijn niet waargeno-
men, zodat de natuurlijke viruscirculatic
via de mens lijkt dood tc lopen.

Omdat men aanvankelijk meende dat een
arbovirus oorzaak was van KHF-HFRS
heeft men insectenbestrijding met repel-
lants in Korea, evenwel zonder enig resul-
taat, toegepast. In China is men overge-
gaan tot dc bestrijding van de kleine knaag-
dieren, met als gevolg een duidelijke afna-
me van het aantal ziektegevallen in dat
bepaalde gebied.

Zulk een bestrijding is op het platteland en
in de natuur een moeilijk, zo niet haalbare
en kostbare zaak. Men roeit daarmede de
natuurlijke smetstofbron niet uit, men be-

werkstelligt hoogstens een lokale en tijde-
lijke vermindering van de infectiekansen.
Men zal dus al wat mogelijk is moeten doen
om contacten tussen knaagdieren en men-
sen tot een minimum te beperken. Nu het
echter mogelijk is het virus te kweken en te
adapteren aan bepaalde celkweken en er
ook in de natuur sterke verschillen in pa-
thogeen vermogen voor de mens bij de
thans geïsoleerde virusstammen zijn waar-
genomen, lijkt de bereiding van een vaccin
in de toekomst zeer wel mogelijk, maar dan
alleen voor bijzonder geëxponeerden.
Tenslotte dienen zij die de verantwoorde-
lijkheid hebben over de zorg van ratten en
andere knaagdieren in proefdierruimten,
zich ervan te overtuigen dat deze dieren vrij
zijn van een Hantaan-virusinfectie, en ook
bij aanschaf of import van nieuwe dieren
hierop attent te zijn.

Door ratte- en muizebestrijding is gebleken
dat men het aantal gevallen van HFRS
sterk kan doen afnemen, ook in subtropi-
sche gebieden.

Al werpt het voorkomen van Hantaan-vi-
rus in Nederland nu niet direct problemen
voor de volksgezondheid op, toch is het
zinvol aan de aanwezigheid de nodige aan-
dacht te geven en tc blijven besteden.

Aan de lijst van besmettelijke dierziekten,
die direct of indirect op de mens kunnen
worden overgedragen is één toegevoegd. In
aanmerking nemend, dat deze smetstof
niet alleen op het Euraziatische continent
algemeen verbreid voorkomt, maar ook in
Noord- en Zuid-Amcrika cn Centraal-Afri-
ka, lijkt het slechts ccn kwestie van tijd, dat
nog meer landen zullen volgen met mel-
dingen over het voorkomen van dit virus
bij mens en/of dier binnen hun landsgren-
zen.

De uiteenlopende verschillen in klinische
verschijnselen bij de mens in de diverse
regio\'s maken het soms moeilijk een juiste
diagnose te stellen, doch nu men zich ge-
steund weet door specifieke serologische
reacties, zullen in de naaste toekomst onge-
twijfeld talrijke nieuwe feiten aan het licht
komen, waardoor ons inzicht ook in dit
virus aanmerkelijk zal worden verdiept en
verbreed.

Hetzelfde geldt ook voor de epidemiologie
van, voor wat ook deze varabiliteit betreft,
dit zeer interessante virus. Vooral dit laat-
ste aspect vereist een multidisciplinaire
aanpak.

Welgemeende dank aan prof. dr. K. H. Voous voor
zijn informaties over muizen en aan mevr. E. Seinen
voor het aeeuraat administratief verwerken van het
manuscript.

Behoudens een enkele monografie en bibliografie
waarnaar onder 1 cn 2 in de literatuurlijst wordt ver-
wezen, is volstaan met voornamelijk de literatuur
over HFRS en nephropathie epidemica te vermelden
na 1981 verschenen.

1. Lahdevirta, J.: Nephropathia epidemica in Fin-
land. A clinical, histological and epidemiological
study. Annals of Clinical Research 1971; 3: suppl.
8, 1-27.

2. Gajdusek, D. C.,Goldgaber, B.,and Millard, E.:
\'Bibliography of hemorrhagic fever with renal
syndrome\'. March 1983. Uitgave: U.S. Dept. of
Health and Fluman Services. NIH Publication
No. 83-2603.

3. Anonymus: Haemorrhagic fever with renal syn-
drome: Memorandum from a WHO Meeting.
Bulletin of the Worid Health Organization 1983;
61: 269-75.

4. Anonymus: Arthropod and rodent-borne viral
and rickettsial diseases in the WHO South East
Asian and Western Pacific regions: Memoran-
dum from a WHO Meeting. Bulletin of the World
Health Organization 1983; 61: 435-46.

5. Brummer-Korvenkontio, M., Vaheri, A., Hovi,
T., Bonsdorff, C. H. von, Vourimies, .1., Manni,
T., Penttinen, K., Oker-Blom, N., and Lahde-
virta, J.: Nephropathia epidemica: Detection of
antigen in bank voles and serologic diagnosis of
human infection. Journal of Infectious Diseases
1980; 141: 131-4.

6. Chumakov, M. P., Gavrilovskaya, 1. N., Boiko,
V. A., Zakharova, M. A., Myasnikov, Yu. A.,
Bashkirev, T. A., Apckina, N. S., Saviullin, V.
A., and Potapov, V. S.: Detection of hemorrha-
gic fever with renal syndrome (HFRS) virus in
the lungs of bank voles Clethrionomys glareolus
and red backed voles Clethrionomys rutilus trap-
ped in HFRS foci in the European part of USSR
and serodiagnosis of this infection in man. Archi-
ves of Virology (Vienna) 1981; 69: 295-.300.

7. Chumakov, M. P., Gavrilovskaya, 1. N., Zakha-
rova, M. A.. Boiko, V. A., and Apckina, N. S.:
Detection of virus of haemorrhagic fever with
renal syndrome (HFRS) in organs of rodents
from natural foci of the infection in the USSR
and serodiagnosis of the disease. Voprosy Viruso-
logii 1981; 6: 757-61.

8. Cohen, M.S.: Epidemic hemoorhagic fever revis-
ted. Reviews of Infectious Diseases 1982; 4: 992-7.

9. Desmyter, J., Le Due, J. W., Johnson, K. M.,
Brasseur, F.. Deekers, C., and Ypcrsele de
Strihou, C. van: Laboratory rat associated out-
breaks of haemorrhagic fever with renal syn-
drome due to Hantaan-like virus in Belgium.
Lancet 1983; ii: 1445-8.

10. Donets, M. A., Rezaphin, G. V., Korolev, M. B.,
and Tkachenko, E. A.: Taxonomie features of
causative agent of haemorrhagic fever with renal
syndrome. Lancet 1982; i: 794-5.

11. Dournon, E., Brion, N., Gonzalez, J. P., and
McCormick, J. B.: Further case of haemorrhagic
fever with renal syndrome in France. Lancet
1983; ii: 1419.

12. Dournon, E., Morinière, B., Matheron, S., Gi-
rard, P. M., Gonzalez, J. P.. Hirsch, F., and
McCormick, J. B.: HERS after a wild rodent bite
in the Haute Savoieand risk ofexposureto Han-
taan-like virus in a Paris laboratory. Lancet 1984;
i: 676-7.

13. French, G. R., Fouike, R. S., Brand, O. A., Eddy,
G. A., Lee, H. W., and Lee, P. W.: Korean he-
morrhagic fever: Propagation of the etiologic
agent in a cell line of human origin. Science 1981;
211: (4486) 1046-8.

14. Gajdusek, D. C.: Muroid virus nephropathies
and muroid viruses of the Hantaan-virus group.
Scandinavian Journal of Infectious Diseases 1982;
suppl. 36: 96-108.

15. Gan., S., Chang-Shou, H., Hua-Xin, L., and
Jian-Lin, F.: Antigenic comparison of virus
strains of mild and classical types of epidemic
haemorrhagic fever isolated in China and adap-
tation of these to cultures of normal cells. Lancet
1984; I: 677-8.

16. Gravilovskaya, 1. N., Apekina, N. S., Myasni-
kov, Yu. A., and Chumakov, M. P.: Features of
circulation of hemorrhagic fever with renal syn-
drome (HFRS) virus among small mammals in
the European USSR. Archives of Virology 1983;
75: 313-6.

17. Gonzalez, J. P., McCormick, J. B., Baudon, D.,
Gautun. J. P., Meunier,D. Y., Dournon, E.,and
Georges, A. J.: Serological evidence for Han-
taan-related virus in Africa.1984; ii: 1036-
7.

18. Groen, G. van der. Tkachenko, E. A.. Ivanov, A.
P., and Verhagen, R.: Haemorrhagic fever with
renal syndrome related virus in indigenous wild
rodents in Belgium. Lancet 1983; ii: 110-1.

19. Groen, G. van der. Piot, P., Desmyter, J., Co-
laert, J.. Muylle, L., Tkachenko, E. A., Ivanov,
A. P., Verhagen, R., and Ypersele de Strihou, C.
van: Sero-epidemiology of Hantaan-related virus
infections in Belgian populations. Lancet 1983; ii:
1493-4.

20. Hung, T., Xia, S. M., and Zhao, T. X.: Morpho-
logical evidence for identifying the viruses of he-
morrhagic fever with renal syndrome as can-
didate members of the Bunyaviridae family.
Archives of Virology 1983; 8: 137-44.

21. HaraultdcLigny.B., Prieur, J. P., Schmitt, J. L.,
Kessler, M., Gantou, Ph., Dureux, J. B., Rollin,
P. E., Sureau, P., McCormick, J, B., and Dour-
non, E.: Ten new cases of HFRS in north-eastern
France. Lancet 1984; ii: 864-5.

22. Kitamura, T., Morita, C., and Komatsu, T.: Iso-
lation of virus causing hemorrhagic fever with
renal syndrome (HFRS) through a cell culture
system. Japanese Journal of Medical Science and
Biology 1983; 36: 17-25.

23. Lähdevirta, J., Enger, E., Hundcri, O. H., Traa-
vik, T., and Lee, H. W.: Hantaan virus is related
to haemorrhagic fever with renal syndrome in
Norway. Lancet 1982; ii: 606.

24. Lee, H. W., Lee, P. W., and Johnson, K. M.:
Isolation of the etiologic agent of Korean he-
morrhagic fever. Journal of Infectious Diseases
1978; 137: 298-308.

25. Lee, P. W., Gibbs, Jr. C. J., Gajdusek, D. C., and
Xu, Z. Y.: Virus hemorrhagic fever with renal
syndrome (HERS): A sylvatic zoonosis of the
Eurasian continent. III. Evidence for respiratory
infection and airborne dissemination of the virus.
Abstract 10th Internalional Congress on Tropical
Medicine and Malaria, Manila 1980; 41.

26. Lee, H. W. and Antoniades, A.: Serological
evidence for Korean haemorrhagic fever in
Greece. Lancet 1981; i: 8224, 832.

27. Lee, P. W., Amyx, H. L., Gibbs, Jr., C. J., Gaj-
dusek, D. C., and Lee, H. W.: Propagation of
Korean hemorrhagic fever virus in rats. Infection
and Immunity 1981; 31: 334-8.

28. Lee, H. W., French, G. R., Lee, P. W., Back, L.
J., Tsucheya, K., and Fouike, R. S.: Observa-
tions on natural and laboratory infection of ro-
dents with the etiologic agent of Korean hae-
morrhagic fever. American Journal of Tropical
Mediane and Hygiene 1981; 30: 477-82.

29. Lee, H. W., Lee, P. W., Back, L. J., Song, C. K.,
and Seong, 1. W.: Intraspecific transmission of
Hantaan virus, etiologic agent of Korean hae-
morrhagic fever in the rodent Apodemus agra-
rius. American Journal of Tropical Medicine 1981;
.30: 1106-12.

30. Lee, P. W., Svedmyr, A., Amyx, H. L., Gadju-
sek, D. C., Gibbs, Jr., C. J., Löfgren, O., and
Nyström, K.: HERS antigen and antibody in two
species of Swedish voles. Scandinavian Journal of
Infectious Diseases 1982; 14: 315-6.

31. Lee, H. W., Back, L. J., and John.son, K. M.:
Isolation of Hantaan virus, the etiologic agent of
hemorrhagic fever from wild urban rats. Journal
of Infectious Diseases 1982; 146: 638-44.

32. Lee, P. W., Yanagihara, R., Franko, M. C.,
Amyx, H. L., Gibbs, Jr., C. J., Gajdu.sek, D. C.,
and Traub, R.: Preliminary evidence that Han-
taan or a clo.scly related virus is enzootic in do-
mestic rodents. New England Journal of Medicine
1982; 307: 624-5.

33. Lloyd, G.. Bowen, E. T. W., Jones, N., and Pen-
dry, N.: HERS outbreak associated with Labora-
tory rats in U.K. Lancet 1984; i: I, I 175-6.

34. McCormick, J. B., Sasso, D. R., Palmer, E. R.,
and Kiley, M. P.: Morphological identification of
the agent of Korean haemorrhagic fever (Han-
taan virus). Lancet 1982; 1: 765-8.

35. Mery, J. P., Dard, S., Chamouard, J. M., Dour-
non, E., Bricaire, F, Vaheri, A., Brummer-Kor-
venkontio, M., Gonzalez, J. P., and McCormick,
J. B.: Muroid virus nephropathies. Lancet 1983;
ii: 845-6.

36. Morita, C., Sugiyama, K., Matsuura, Y.: Detec-
tion ol\'antibody against hemorrhagic fever with
renal syndrome (Mf-\'RS) virus in sera of house
rats captured in port areas of Japan. Japanese
Journal of Medical Science and Biology 1983; 36:
55-7.

37. Niklasson, B. and Le f)uc, J.: Isolation of the
nephropathia epidemica agent in Sweden. Lancet
1984; I: 1012-3.

38. Noskov, F. S., Vershinskii, B. V., Zhebrun, A.
B., Beliaev, A. P., Zakrevskaya, A. V., Kozhev-
nikov, V. S., and Bashkirev, T, A.: Detection of
the aetiologic agent of haemorrhagic fever with
renal syndrome in the lungs of wild rodents. Vo-
prosy Virusologit 1981 ; 2: 207-9.

39. Osterhaus, A. D. M. F., Spijkers, H. E. M.,
Steenis, G. van en Groen, G. van der: Hanta-vi-
rusinfecties in Nederland, Nederlands Tijdschrift
voor Geneeskunde 1984; 128; 2461-2.

40. Park,J. J.: Propagation and distribution of Han-
taan virus, the etiologic agent of Korean he-
tnorrhagic fever, in natural reservoir Apodemus
agrarius coreae. Korea University Medical Journal
1981; 18: 25-32 (abstract).

41. Ryl\'tseva, E.V., Tkachenko, E. A., and Donets,
M. A.: Epizootiologyof small mammals in natu-
ral foci of haemorrhagic fever with renal syn-
drome around Ufa, Bashkiria, USSR. Meditsin-
skaya Parazilologiya i I\'arazitarnye Bolezni 1983 ;
61: 15-8.

42. Schmaljohn, C. S., Hasty, S, E., Harrison, S. A.,
and Dalrymple, J. M.: Characterization of Han-
taan virions, the prototype virus of hemorrhagic
fever with renal syndrome. Journal of Infectious
Diseases 1983; 148; 1005-12.

43. Schmaljohn, C. S. and Dalrymple, J. M.: Analy-
sis of Hantaan viruses RNA: evidence for a new
genus of Bunyaviridae. Virology 1983; 131:482-
91.

44. Svcdmyr, A., Lee, P. W., Gajdusek, D. C.,
Gibbs, Jr., C. J.. and Nyström, K.: Antigenic
differentiation of the viruses causing Korean
haemorrhagic fever and epidemic (endemic)
nephropathy of Scandinavia. Lancet 1980; ii:
315-6.

45. Svcdmyr, A., Lee, P. \\V., Goldgaber, D., Yana-
gihara, R,, Gajdusek, D. C., Gibbs Jr., C. J., and
Nyström, K.: Antigenic differences between Eu-
ropean and East Asian strains of HFRS-virus.
Scandinavian Journal of Infectious Diseases 1982;
suppl. 36: 86-7.

46. Tkachenko, E. A., Ivanov. A. P.,and Donets, M.
A.: Potential reservoir and vectors of haetnor-
rhagic fever with renal syndrome (HERS) in the
U.S.S.R. Annales de la Société Belge de Méde-
cine Tropical 1983; 63; 267-9.

47. Tsai, T. F., Bauer, S., McCormick, J. B., and
Kurata, T.: Intracerebral inoculation ofsuckling
mice with Hantaan virus. Lo/ifcr 1982; 11:503-4.

48. Umenai, T., Lee, H. W., Lee, P. W., Saito, T.,
Toyoda, T., Hongo, M., Yoshinaga, K., Nobu-
naga. T., and Ishida, N,: Korean haemorrhagic

49. Walker, E., Pinkcrton, 1. W. and Lloyd. G.: Scot-
tish case of haemorrhagic fever with renal syn-
drome. Lancet 1984; ii: 982.

50. White, J. D., Shirey, F. G., French, G. R., Hug-
gins, J. W., Brand, O. M., and Lee, H. W.: Han-
taan virus, aetiological agent of Korean hae-
morrhagic fever, has Bunyamviridae like mor-
phology. Lancet 1982; i: 768-71.

51. Yanagihara, R., Svcdmyr, A., Amyx, H. L., Lee,
P. W., Goldgaber, D., Gajdusek, D. C., Gibbs,
Jr.,C. J,,and Nyström, K.: Isolation and propa-
gation of nephropathia epidemica virus in bank
voles, Scandinavian Journal of Infectious Diseases
1984; 16: 225-8.

52. Yanagihara, R., Gajdusek, D. C., Gibbs, Jr., C.
J., and Traub, R.: Prospect Hill virus: serologic
evidence for infection in mammalogists. New
England Journal of Medicine 1984; 310: 1325-6.

53. Yanagihara, R., Goldgaber, D., Lee, P. W.,
Amyx, H. L., Gajdusek, D. C., Gibbs Jr., C. J.,
and Svcdmyr, A.: Propagation of nephropathia
epidemica virus in cell culture. Lancet 1984; 1:
1013.

54. Yperscle dc Strihou, C, van, Vandenbroucke, J.
M., Levy, M., Doyen, C,, Cosijns, J. P., Groen,
G. van der and Desmyter, J.: Diagnosis of
epidemic and sporadic interstitial nephritis due
to Hantaan-like virus in Belgium. Lancet 1983; ii:
1493.

SAMF.NVATTING In dit artikel wordt de procedure beschreven, die wordt aanbevolen tot het
opstellen van microbiologische referentie-trajecten voor voedingsmiddelen in het kader van microbio-
logisch controle-onderzoek, als onderdeel van de integrale kwaliteitsborging. Dergelijke referentie-
waarden dienen le stoelen op programma\'s voor \'dood Manufacturing Practices\' (GMP).
Gericht interneviërend optreden door middel van lijnbeheersing. teneinde manifeste GMP-fouten te
corrigeren, is een eerste vereiste voor de microbiologische kwaliteitsborging. Daarnaast blijft hygië-
nisch-microbiologische controle van eindprodukten onmisbaar, namelijk met het doel te verifiëren dat
de preventie effectief is geweest. Eventueel voorheen gemiste occulte fouten kunnen aldus worden
opgespoord en geëlimineerd.

F.r wordt nadrukkelijk op gewezen, dat alleen door collegiale samenwerking van deskundigen uit
diverse disciplines, werkende in de eerste lijn van de gezondheidszorg, onder één en dezelfde \'paraplu\',
de beste garantie voor een afdoende consumentenbescherming kan worden geboden.

SUMMARY This article describes the procedure recommended for .setting up the ranges of microbio-
logical reference values for foodstuffs, to be u.sed in the microbiological inspection procedures ofthe
integrated quality guarantee system. .Such reference values should be based on \'Good Management
Practices\' (GMP) programmes.

Strategic intervention, through control ofthe production line, in order to correct the contraventions
evident in the GMP programme, is the first necessity in guaranteeing microbiological quality. Also, the
hygienic/microbiological supervision of end products remains indispensibte. so that the effectiveness of
prevention procedures can he verified. In this way, errors which may have previously escaped detection
can be found and eliminated.

It is emphatically pointed out that only through cooperation between experts of various disciplines
involved directly in animal health, working under one\' umbrella\' organisation, can the best guarantee oj
efficacious protection he offered to the consumer.

rence Value\') is afkomstig uit de klinische In de medische kliniek worden referentie-

geneeskunde en vormt een wctenschappe- waarden bijvoorbeeld toegepast bij de eva-

lijk beter verantwoorde term dan micro- luatie van de resultaten van haematologi-

biologische \'norm\' of \'eis\'. Zonder 7.ulke sehe en biochemische analyses (3, 4).

referentiewaarden kunnen de bij het micro- In de somatometrie worden referentieta-

biologisch onderzoek verkregen resultaten bellen voor maten en gewichten gebruikt;

\' Drs. M. P. Smit, Vleeskeuringsdienst Friesland-Noord, Snekertrekweg 49, 8912 AA Leeuwarden.
Tijdsehr. Diergeneeskd. deet HO. afl II. I^li.\'i 447

zekering (6). Ook voor iiet microbiologisch
milieubeheer zijn referentiewaarden nood-
zakelijk, teneinde aan te kunnen geven of
hindergrenzen worden overschreden (10).
Een gekwantificeerde benadering van con-
sumentengcvaren is degelijk uitgewerkt
voor toepassing in de toxicologie (21). De
medisch-biologische principes waarop deze
berust, gelden evenzeer voor veiligheids-
marges in de medische levensmiddelen-
microbiologie (9).

Tenminste 90% van alle voedingsmiddelen
en maaltijden, die etiologisch betrokken
zijn bij door voedsel overgebrachte infec-
ties en/of intoxicaties van microbiëlc aard,
zijn van dierlijke origine (8). Een retrospec-
tieve analyse van ziektegevallen, veroor-
zaakt door in medisch-microbiologische
zin ondeugdelijk voedsel heeft aangetoond,
dat de fouten in dc meeste gevallen liggen
bij (her)besmetting van het voedingsmid-
del, als regel gevolgd door vermeerdering
van het pathogene agens door \'temperature
abuse\', dat wil zeggen bewaring of vervoer
bij te hoge temperatuur. Het geheel wordt
aangeduid als \'The Dual Failure in Food
Handling\'.

Het voorkómen van door voedsel overge-
dragen ziekten van microbiële etiologie
kan uitsluitend worden bereikt door inter-
ventie (12, 15). Dit houdt in, dat de gehele
keten van winning, aankoop, be- en ver-
werking, opslag, distributie en verkoop
aan de consument beheerst moet worden.
Interventie dient tc steunen op program-
ma\'s voor longitudinaal geïntegreerde
microbiologische kwaliteitsbeheersing, die
met dc naam \'Good Manufacturing Prac-
tices\' (GMP) worden aangeduid. Onder-
zoek van eindprodukten dient daarna uit-
sluitend ter controle van \'trouw aan GMP\'.
Ook bij de interpretatie van dc daarbij ver-
kregen analyse-uitkomsten vormt GMPde
basis: refercntietrajecten worden gebaseerd
op wat aldus bereikbaar is (14).

In de levensmiddelenmicrobiologie is de
normstelling niet gemakkelijk te realiseren,
omdat:

a. de levensmiddelenmicrobiologie zich
pas in de laatste decennia heeft ontwik-
keld tot een autonome wetenschap (13)
en referentiewaarden eerst gedurende
de laatste jaren worden geformuleerd;

b. er zich diverse disciplines met levens-
middelenmicrobiologie bezighouden,
terwijl dit van land tot land ook nog
sterk verschilt;

c. van een dynamisch systeem sprake is:
de microbiële associatie van een voe-
dingsmiddel is steeds in beweging, ver-
andert voortdurend (9, 14).

Bij het microbiologisch onderzoek van
voedingsmiddelen — met name bij de bo-
vengeschetste retrospectieve controle —
zijn referentiewaarden niettemin onmis-
baar, want aan het eind van dc analyse is
een referentiekader nodig, waartegen de
verkregen resultaten kunnen worden afge-
zet.

In de voedingsmiddelenmicrobiologie
moet er terdege rekening mee worden ge-
houden, dat bij gebruik van referentie-
waarden enerzijds voor de industrie enor-
me economische belangen op het spel kun-
nen staan, terwijl anderzijds bij de overheid
risico\'s voor de volksgezondheid niet on-
onderkend mogen blijven. Daarom, zal
steeds een verstandig compromis moeten
worden nagestreefd tussen de veiligheids-
marges die dc volksgezondheidsautoritci-
ten zouden willen garanderen en de ruimte,
die de best mogelijke bedrijfsvoering toe-
laat.

Het opstellen van microbiologische refe-
rentiewaarden van voedingsmiddelen is een
objectieve aangelegenheid, waarin emotio-
nele factoren geen rol behoeven te spelen
(8). In de praktijk wordt daartoe de hier-
onder volgende procedure aanbevolen.

Evenals in de geneeskunde behoren refe-
rentiewaarden van voedingsmiddelen ex-
perimenteel te worden afgeleid uit onder-
zoekingen van ecologisch deugdelijke speci-
mina van de tc bestuderen waar. Daartoe
dienen zowel dc aperte als de occulte ge-
breken te worden opgespoord en geëlimi-
neerd. Nadat eventueel correctieve maat-
regelen zijn genomen, moet de effectiviteit
daarvan door hernieuwde analyse worden
geverifieerd.

Allereerst wordt een voldoend aantal be-
drijven uitgekozen, die de te bestuderen
waar fabriceren en daarbij een verantwoor-
de bedrijfsvoering (GMP) volgen. Hiertoe
worden de volgende etappes doorlopen:

a. zorgvuldig \'doormeten\' van de betrok-
ken bedrijven, teneinde risico\'s met be-
trekkingtot gezondheid en/of kwaliteit
te ontdekken, te meten, te evalueren en
te elimineren. Daartoe worden, door
visuele inspectie, instrumentele meting-
en en bacteriologisch onderzoek, de-
tails van GMP\'s beoordeeld, zoals:

— bewerkingen met een microbicide
effect (zoals verhitting), respectie-
velijk een microbiostatisch effect
(zoals koeling);

— verblijftijden van bederfelijke pro-
dukten bij een gegeven, in micro-
biologische zin niet geheel veilige,
temperatuur;

— bouwtechnische voorzieningen voor-
zover betreft in microbiologische
zin onveilige situaties;

— de microbiostatische eigenschappen
van produkten met een eigen in-
trinsieke houdbaarheid;

— hygiënisch verantwoorde behande-
ling van voedingsmiddelen door het
personeel;

c. eliminatie van eventuele occulte, dat
wil zeggen uitsluitend door bacteriolo-
gisch onderzoek detecteerbare, GMP-
fouten;

d. validatie van het eventueel bijgestelde
produktieproces, waaronder controle
van de effectiviteit van getroffen cor-
rectieve maatregelen.

Pas nadat op deze wijze GMP\'s gevalideerd
zijn, worden op geschikte plaatsen in dc
produktielijn per bedrijf en per produkt
circa 10 monsters getrokken. De aldus ver-
kregen deugdelijke specimina worden on-
derzocht op de, daarvoor in ecologische zin
relevante, microbiologische kengetallen.
De ervaring heeft geleerd, dat als regel
eerder te veel dan te weinig groepen micro-
organismen als criterium worden benut (5).
Op grond van microbicel-ecologische ge-
gevens dient voor elk produkt een mini-
mum aantal criteria tc worden gekozen.
Maatstaf is, dat met behulp daarvan de
\'dual failure\', dit is het onvoldoende be-
strijden van contaminatie en navolgende
proliferatie, moet kunnen worden aange-
toond.

In de meeste gevallen zal een kwantitatieve
bepaling van kweekbare Enterobacteria-
caea en/of Staphylococcus aureus reeds
veel informatie kunnen verschaffen. Bij
sommige produkten is daarnaast telling
van Lanceficld D-streptokokkcn, E. coli
(MacConkey agar, anaëroob bij 44° C (8)),
Clostridia, salmonellae, of de bepaling van
de aerobe en de anaerobe kolonisatie nut-
tig, bij een enkel produkt zelfs vereist. In
geval van onderzoek op bederf van bijv.
vleeswaren kan, al naar de aard van het
produkt, een kwantitatieve bepaling van
Lactobacillen, schimmels en gisten. Bacil-
lus cereus of Brochothrix zinvol zijn.
Vervolgens worden de verkregen resulta-
ten uitgezet in een frequentic-distributic-
curve. Deze is in de regel iets scheef (figuur
1). Rekening houdend met (a) de intrin-
sieke variabiliteit van de methoden van
microbiologisch onderzoek en (b) geringe
overschrijdingen van koloniegetallen als ge-
volg van niet te vermijden kleine fluctuaties
in de parameters van GMP\'s, wordt het 95e
percentiel berekend (figuur 1). In de regel
zijn dezc 95e percentiel-waardcn tenminste
één tot twee log. cycli verwijderd van de
\'gevarenzone\'. Deze laatste wordt gedefi-
nieerd als de kolonisatiegraad die, verme-
nigvuldigd met de gebruikelijke portie die
van een voedingsmiddel wordt gegeten,
van dezelfde orde is als de minimaal infec-
tieuze dosis, c.q. minimaal toxische dosis

Figuur 1 Distributie-diagram van de resultaten van het microbiologisch
onderzoek van een bepaald soort voedingsmiddel
(J) - 95® percentiel = telling, die niet overschreden werd door een
totaal ad c. 95% van de monsters
tolerantie

d - aantal monsters,per totaal ad s,dat afwijkend (d.i. telling>m,
doch < M) mag worden bevonden

van het betrokken organisme. In geval van
dreigend kwaliteitsverlies wordt de \'geva-
renzone\' gedefinieerd als het niveau van
beginnend verderf.

De eerste referentiewaarde (kleine m in
figuur 1) van een deugdelijke distributie-
curve wordt gedefinieerd als het 95e per-
centiel met een ingebouwde tolerantie. De
grootte van deze tolerantie hangt af van
twee variabelen, namelijk de normale bio-
logische variaties in kwaliteit van de eind-
produkten en de precisie van microbiologi-
sche controlcmethoden.

De tweede referentiewaarde (grote M in
figuur 1) is het onder GMP-omstandig-
heden te verwachten absolute maximum.
De afstand tussen m en M is bijgevolg het
\'gebied van clementie\', soms ook wel \'ge-
bied van verhoogde waakzaamheid\' ge-
noemd. De praktijk leert, dat bij verant-
woorde bedrijfsvoering, transport en dis-
tributie, slechts 20% van de monsters kolo-
niegetallen tussen m en M behoeven te
bezitten. Anders gezegd, niet meer dan x
van y monsters mogen m overschrijden en
geen enkel monster mag M passeren, waar-
bij in de regel x/y wordt gefixeerd op 0,2.
De juiste omvang van het \'gebied van cle-
mentie\' hangt af van ecologische factoren,
die voor de diverse produkten duidelijk
kunnen verschillen, bijv. gekoelde versus
bevroren of gefermenteerde waren. Zulke
factoren omvatten:

1. het \'lot\' van de onderzochte groep
micro-organismen tijdens de voor het
produkt gebruikelijke methoden van
distributie en opslag;

2. het effect van de gebruikelijke methode
van culinaire bereiding op de aantallen
micro-organismen;

3. ingeval van indicator-organismen: de
kwetsbaarheid van de meest gevoelige
groep consumenten.

Een nauwkeurige vaststelling van rcferen-
tie-trajecten en toleranties kan slechts wor-
den ontleend aan een onderzoek naar het
zogenaamde impact van hun gebruik. Uit-
eindelijk moet namelijk de effectiviteit van
de produktiemethode van een voedings-
middel — dat overigens voldoet aan een
gegeven referentiewaarde — worden beoor-
deeld naar de mate waarmee het voedings-
middel de morbiditeit van door voedsel
overgebrachte ziekten beïnvloedt, of het
optreden van bederf vermindert. In af-
wachting van de uitkomst van zulk retro-
spectieve lange-termijn-evaluatie, lijkt het
onjuist om partijen voedingsmiddelen ge-
woonweg af te keuren vanwege geringe
microbiologische gebreken met betrekking
tot zelfs met alle voorzorgen verkregen re-
ferentiewaarden. Indien afkeuring onver-
mijdelijk lijkt wegens de aanwezigheid van
ernstige gebreken, dan dient het besluit tot
vernietiging van partijen voedingsmiddelen
(a) te stoelen op gegronde redenen; (b) ver-
gezeld te gaan van een aanbeveling wat met
de partij te doen.

Uiteindelijk gaat het tenslotte om de vraag,
of de microbiele belasting van een voe-
dingsmiddel aanvaardbaar of niet aanvaard-
baar is. Hierbij dient duidelijk te worden
onderstreept, dat een referentiewaarde geen
eis is, doch een bijgestelde streefwaarde
(\'target valuc\').

De geschetste specifieke procedure voor
het opstellen van microbiologische referen-
tiewaarden werd speciaal ontwikkeld voor
de toepassing op indicator-organismen
(bijv. Enterobacteriaceae). Op het eerste
gezicht lijkt een tolerantie niet te kunnen
worden toegestaan in gevallen, waar streef-
waarden voor pathogene micro-organis-
men moeten worden opgesteld. Om statis-
tische redenen kan echter dc volledige
afwezigheid van enig pathogeen micro-or-
ganisme (bijv. Salmonella) in een partij
voedingsmiddelen nooit worden gegaran-
deerd en zeker niet in verse voedingsmid-
delen van dierlijke oorsprong. Bijgevolg
moet hetzelfde principe worden toegepast
met betrekking tot het opstellen van rede-
lijke, dat wil zeggen bereikbare criteria
voor pathogenen.

Bij het hanteren van microbiologische refe-
rentiewaarden wordt alleen van het rechter
gedeelte, met andere woorden de hoge
kant, van de distributiecurve (figuur 1) ge-
bruik gemaakt. Het linker gedeelte, dat wil
zeggen dc lage kant, van de curve staat in
verband met de aantoonbaarheid van een
(pathogeen) micro-organisme.
In de chemie is de aantoningsdrempel van
bepaalde stoffen door verbetering van de
analytische technieken steeds verder naar
beneden gegaan. Ook in de levensmidde-
lenmicrobiologie zijn de detectiemethoden
sterk verbeterd, waardoor het thans moge-
lijk is, om bijvoorbeeld slechts enkele sal-
monellae in een beperkte hoeveelheid van
een voedingsmiddel aan te tonen.
Evenwel kan men zich afvragen, welk ri-
sico aan een bepaalde hoeveelheid van een
toxische stof of een pathogeen micro-orga-

nisme is verbonden met betrekking tot de
gezondheid van de consument. De weten-
schap die zich met de hier gesignaleerde
problematiek bezig houdt wordt risico-
analyse genoemd (11, 18).
Op verschillende terreinen van de medische
wetenschap is de toepassing van risico-ana-
lyse gewenst of zelfs noodzakelijk, zoals
blijkt uit de volgende vragen, die aan de
levensmiddelendeskundige worden voor-
gelegd:

a. Hoeveel nitriet mag een voedingsmid-
del (bijv. vleeswaar) bevatten, zonder
gevaar voor de volksgezondheid?

b. Vrijwel ieder geneesmiddel is in geringe
mate toxisch; de curatieve dosis en de
toxische opname moeten echter zover
mogelijk uit elkaar liggen; welke mini-
male therapeutische breedte is nog aan-
vaardbaar?

In de levensmiddelenmicrobiologie is ri-
sico-berekening een bijzonder moeilijke
aangelegenheid, omdat met verschillende
factoren rekening moet worden gehouden,
die elders niet of minder spelen. Voor de
bepaling van het risico met betrekking tot
een pathogeen micro-organisme in een
voedingsmiddel is kennis nodig omtrent;

1. de minimale infectieuse of toxische do-
sis van het betreffende pathogene orga-
nisme, die sterk varieert met het be-
trokken voedingsmiddel cn vooral met
de gezondheidstoestand van de meest
gevoelige consumenten;

2. de verdeling van het betreffende micro-
organisme over het voedingsmiddel,
bepaald door de

— veranderingen tussen het moment
van produktie en het moment van
consumptie (groei dan wel afster-
ving).

5.2. Evaluatie van remanent risico
Bij het gebruik van op GMP stoelende refe-
rentiewaarden ligt het absolute maximum
(grote M in figuur 1) voldoende ver verwij-
derd van de \'gevarenzone\'. Af cn toe blijkt
echter het 95e percentiel de \'gevarenzone\'
te naderen en soms ligt een groot aantal
van de onderzochte monsters in die zone.
Dan is er — retrospectief — geen sprake
van GMP, doch van \' Bad Manufacturing

Practices\'. In dat geval zullen voorheen
gemiste occulte fouten moeten worden op-
gespoord en geëlimineerd.

Er zijn talloze voorbeelden van verborgen
gebreken, die pas na intensief onderzoek
ontdekt konden worden, zoals:

a. bouwkundige gebreken, waardoor een
regelmatige uitstoot van micro-organis-
men plaatsvindt in de langsstromende
vloeistof (bijv. een loze buis in het wa-
terleidingsnet van een vleeswarenfa-
briek);

b. onvoldoende wering van ongedierte,
waardoor nabesmetting van de eind-
produkten tijdens de opslag plaats
vindt;

c. besmetting van voedingsmiddelen door
personeel met besmette handen (bijv.
steenpuisten) of via met subklinische
gastro-enteritis van vakantie terugge-
keerden, gevolgd door bewaring bij te
hoge temperaturen (\'dual failure\').

Wanneer de gebreken eenmaal zijn opge-
spoord en geëlimineerd, moeten opnieuw
monsters worden onderzocht, teneinde te
controleren of de correctieve maatregelen
effect hebben gesorteerd. Is het dan nog
niet in orde, dan dient andermaal te worden
gezocht naar fouten. In sommige gevallen
wordt de juiste bron van de besmetting
echter nimmer gevonden.
Een bekend voorbeeld daarvan is de explo-
sie van Salmonella indiana-tnicnU?, tijdens
de Eurotop-conferentie in 1981, waarbij
600 ä 700 personen ziek werden. Vermoe-
delijk lag de oorzaak van de explosie bij dc
bereiding van een salade-basis, waarbij
ernstige fouten zijn gemaakt, waardoor S.
Indiana zich tot grote aantallen (10\' per
gram) heeft kunnen vermeerderen. De uit-
eindelijke bron van de S. (W/ö«tf-besmet-
ting is evenwel nooit vastgesteld (1).
In de vleeswarcnindustrie is longitudinaal
geïntegreerde microbiologische kwaliteits-
bescherming zeker toepasbaar op gepas-
teuriseerde vleesprodukten. Zeer moeilijk
ligt echter de problematiek bij produkten,
die niet aan een thermische eindbehande-
ling worden onderworpen, zoals vers ge-
hakt, tartaar, en dergelijke. Terecht klagen
consumenten over de soms slechte kwali-
teit van het in slagerijen ter verkoop aan-

geboden gehakt (7). Niettemin moet het
althans mogelijk zijn de medisch-microbio-
logische kwaliteit, ook bij rauwe produk-
ten, te optimaliseren door strikte toepas-
sing van GMP\'s.

Onze ervaring heeft geleerd dat, ook in
geval van rauwe vleesprodukten, aanmer-
kelijke verbeteringen zijn te bereiken door

(i) intensieve visuele controles, gecombi-
neerd met microbiologisch lijnondcrzoek;

(ii) een nauwkeurige registratie van de on-
derzoekresultaten; (iii) eventueel gevolgd
door het opsporen en corrigeren van fou-
ten (20).

Hoewel gericht interveniërend optreden
middels lijnbeheersing een eerste vereiste is
voor de microbiologische kwalitcitsbescher-
ming van voedingsmiddelen, blijft hygië-
nisch-microbiologische controle van half-
fabrikaten, eindprodukten en maaltijden
op het moment van verkoop voor con-
sumptie echter onmisbaar, zoals eerder be-
nadrukt, met het doel tc verifiëren dat de
preventie effectief is geweest.
Gezien de veelal gedeelde verantwoorde-
lijkheid voor Good Manufacturing Prac-
tices, is collegiale interdisciplinaire samen-
werking in dc eerste lijn de enige modus om
aldus afdoende consumentenbescherming
tc kunnen garanderen (8).
Het levensmiddelenonderzock — zeker het
onderzoek van voedingsmiddelen van dier-
lijke oorsprong — heeft zich gedurende dc
laatste decennia dermate stormachtig ont-
wikkeld, dat daarbij samenwerking tussen
deskundigen uit diverse disciplines princi-
pieel noodzakelijk is (17). Het zal duidelijk
zijn, dat alleen door collegiale samenwer-
king van deze deskundigen onder één cn
dezelfde \'paraplu\', de beste garantie voor
een afdoende consumentenbescherming zal
kunnen worden geboden. De permanent
hoge morbiditeitscijfers voor via levens-
middelen overgedragen infectieziekten en
microbiële intoxicaties (14) tonen aan dat
in deze sector nog veel te verbeteren valt.

Dc auteur is prof. dr. D. A. A. Mossel en drs. K. E.
Dijkmann, Vakgroep Voedingsmiddelen van Dier-
lijke Oorsprong, Faculteit der Diergeneeskunde,
Rijksuniversiteit Utrecfit, zeer erkentelijk voorde kri-
tische beoordeling van het manuscript.

1. Beckers, Fl. .1., Danicls-Bosman. M. S. M.,
Ament, A.. Daencn, .1., Hanekamp. A. W. J..
Knipschild. P.,Schuurman, A. H. H.en Bijkerk,
ft.: Twee explosies van Salmonella indiana tc
Maastricht; een overzicht van de salmonellose
ten tijde van de Eurotop-conferentie. Ned.
Tijdschr. Geneeskd 1982; 126: I.105-11.

2. Bryan, F. t..: Hazard analysis of food service
operations. Food Technol. 1981. 35: 78-87.

3. Giles, A. M. and Ross, B. D.: Normal or refe-
rence values for biochemical data. Oxford Text-
book of Medicine, Oxford University Press, Vol.
2; 1983.

4. Grasbeek, R.: \'Normal\'and \'reference\' values for
laboratory data. Lancel 1976; I: 244-5.

5. Ingram, M.: Microbiological standards for foods.
Food Technol. 1961; 15: 4-16.

6. Luyken, R.: [3e nieuwe Metropolitan tabellen
voor gewicht naar lengte (referaat). Voeding
1984; 45: 104-5.

7. Lydia, M. B.. Rotterdam: Een beetje meer hy-
giëne graag! Margriet 1984; nr. 13: 5.

8. Mossel, D. A. A.: Veterinair-hygiénische be-
trokkenheid bij en verantwoordelijkheid voor,
dc medisch-microbiologische deugdelijkheid van
voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong. Tijd-
schr. Diergeneeskd 1977; 102: 147-56.

9. Mossel, D. A. A.: Microbiology of Foods.
Utrecht, Faculty of Veterinary Medicine; 1982.

10. Mossel, D. A. A. en Harrewijn. G. A.: Normstel-
ling hindergrenzen bij microbiologisch milieu-
beheer. Chem. Weekbi. 1972; 68: 10.

11. Mossel, D. A. A.and Drion, E. F.: Risk analysis,
lts application to the protection of the consumer
against food-transmitted diseases of microbial
aetiology. Anionic van Leeuwenhoek 1979; 45:
321-3.

12. Mossel, D. A. A. and Kampelmaeher, E. H.:
Prevention of Salmonellosis. Lattcet 1981; L 208.

13. Mossel, D. A. A. and Dijkmann. K. E.: A Centc-
narv of Food Microbiology. Anionic van Leeu-
wenhoek 1984; 50: 641-63.

14. Mossel, D. A. A., Zee, H. van der, Corry, 3. E. L.,
and Netten, P. van: Microbiological quality
control, p. 79-168. ln:S. M. Herschdoerfer(ed.).
Quality Conlrol in the Food Industry, Vol. 1,
2nd. Edn., Academic Press, London 1984.

15. Oyen. C. F\'. van: Over de grondslagen der hy-
giene ten opzichte van viecsch en melk. Rede,
Universiteit van Utrecht, 1919.

16. Roberts, D.: Factors contributing to outbreaks
of food poisoning in England and Wales 1970-
1979../. Hyg. (Camb.) 1982; 89: 491-8.

17. Smil, M. P.: Dierenarts en vocdingsmiddelcnon-
derzoek. Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 337-
8.

19. Todd, E. C. D.: I\'actors that Contributed to
Foodborne Disease in Canada, 197.3-1977. ./.
FoodProlecl. 1983; 46: 737-47.

21. Weil, C. S.: Statistics vs. safety factors and scicn-
tific judgement in the evaluation of safety for
man. Toxicol. appL Pharmacol. 1972; 21: 454-63.

Dat men zich bij voorkeur niet op glad ijs moet
begeven om aldus niet in een situatie te geraken
die men niet aan kan, is bekend. Wat de ge-
volgen kunnen zijn voor dieren die glad ijs be-
treden — uiteraard in hun onwetendheid —
wordt in de navolgende gevallen, waarmee de
Gezondheidsdienst de afgelopen winter werd
geconfronteerd, beschreven,

1. In een koppel buiten lopende schapen treedt
plotseling sterfte op. Twee dieren zijn reeds ge-
storven; vrijwel alle overige vertonen verschijn-
selen van paresc en paralyse. Bij sectie op één
der gestorven dieren wordt het typische beeld
van enterotoxaemie gezien; helder vocht met
fibrine in het pericard, bloedingen op thymus,
epicard, darmserosae en nieren. De doodsoor-
zaak lijkt derhalve vast te staan, maar deze is
niet in overeenstemming met de anamnese die
meer op een vergiftiging wijst.

Bij verder onderzoek worden in de pensinhoud
delen van de wortelstok van de zeer giftige wa-
terscheerling (Cicuia virosa L.) aangetroffen.
De wortelstok van dc plant is op doorsnede
duidelijk herkenbaar aan de door schotten ge-
scheiden holten. Deze plant blijkt voor te
komen in de vennen dic grenzen aan het weiland
waarin de schapen lopen en die over het ijs
gemakkelijk kunnen worden bereikt.
De schade blijft beperkt tot vier dode dieren,

2. Groter is de sterfte die zich voordoet in cen
koppel schapen dat eveneens over het ijs trekt
op zoek naar voedsel en op een kerkhof terecht-
komt, waarop zich taxusbomen bevinden. De
gevolgen zijn rampzalig. Her en der liggen
schapekadavers.

In dc pens van twee ter onderzoek aangeboden
dieren worden taxusbladeren in grote aantallen
gevonden.

3. Hetzelfde lot is een pony beschoren. Het
dier heeft kans gezien over het ijs een hoop
gesnoeide taxustakken, gelegen in de tuin van
dc buurman, te bereiken.

Aanvankelijk merkt de eigenaar niets aan het
dier; dc pony wordt bereden, maar blijkt na
korte tijd moe te worden, gaat zweten en valt
dood neer.

In de wei worden sleepsporen van taxustakken
aangetroffen. In de maaginhoud die na slach-
ting ter onderzoek wordt aangeboden bevinden
zich taxusbladeren.

De schade wordt naar genoegen onderling gere-
geld, zodat ook hier een goede buur weer eens
beter blijkt te zijn dan een verre vriend, al lijkt
het aanvankelijk daar niet op!

4. Hetzelfde geldt voor de buurtnan aan wie
wordt toegestaan wat gesnoeide elzetakken te
gooien op de hoop die zich reeds in het weiland
van de eigenaar van een koppeltje van zeven
schapen bevindt. Op zekere dag vertonen alle
dieren ziekteverschijnselen; geen eetlust, suf,
parese, Eén dier sterft na enkele uren na het con-
stateren van de hiervoor vermelde symptomen.
De eigenaar vermoedt een vergiftiging, mogelijk
veroorzaakt door giftige plantedelen in het uit
de Lauwersmeer afkomstige verstrekte hooi.
Bij sectie van het gestorven dier blijkt hel eerste
juist te zijn, hel tweede niet. In de pens worden
namelijk resten van rhodondendronbladeren
aangetroffen.

Deze bevinden zich niet in het hooi, maar zijn
door de buurman — zich niet bewust van de
giftigheid ervan — op de hoop gegooid.
Ook hier is de schade (die beperkt blijft tot dc
sterfte van twee dieren) naar genoegen geregeld.

Uit nader onderzoek is gebleken, dat er geen
aanwijzingen zijn dat de tnond- en klauwzeer-
gevallen, die zich eind 1983 cn begin 1984 in de
Noordoostpolder hebben voorgedaan, hun oor-
sprong vonden in hel Centraal Diergeneeskun-
dig Instituut (CDl) te Lelystad.
Dit schrijft staatssecretaris A. Ploeg (Land-
bouw en Visserij) aan de Tweede Kamer der
Staten-Generaal. Zijn brief gaat vergezeld van
een rapport met conclusies uit drie onafhanke-
lijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken.
Eind 1983 en begin 1984 werd in de Noordoost-
polder en Noord-Holland op enkele bedrijven

mond- en klauwzeer geconstateerd. Laborato-
riumonderzoek in Pirbright (Engeland) heeft
uitgewezen dat de identiteit van het op het CDI
gebruikte virustype gelijk is aan het type dat op
een bedrijf in de Noordoostpolder is aange-
troffen. Ook de korte afstand tussen de afdeling
Virologie van het CDl en de besmette bedrijven
was een aanleiding om de eventuele betrokken-
heid van het instituut nader te onderzoeken.
Uit de bevindingen zijn de volgende conclusies
getrokken:

Er heeft geen transport van het MKZ-virus van-
uit het CDl via de lucht kunnen plaatsvinden.
Ook zijn er geen aanwijzingen dat personeels-
leden van het CDl bij de besmetting van de vee-
houderijbedrijven een rol hebben gespeeld, ter-
wijl er evenmin gebreken in technische voorzie-
ningen en sterilisatiemethoden zijn vastgesteld.

Naar aanleiding van het interne onderzoek bij
het CDl doet het rapport enkele aanbevelingen
met betrekking tot de veiligheidsvoorschriften.
Ondanks het feit dat de veiligheidsvoorschriften
in ruime mate aan de in internationaal verband
gestelde normen voldoen, verdient het aanbeve-
ling de ondersteuning voor het dagelijkse toe-
zicht op de veiligheid van hel instituut door dc
veiligheidsommissie uit tc breiden.
Als aanvulling op de aanbevelingen is besloten
.in het najaar in de Noordoostpolder en Flevo-
land aanvullende preventieve vaccinaties uit te
voeren. Deze vaccinaties zullen gedurende twee
jaar worden verricht.

SUMMARY A case of zinc intoxication in youngj\'emaie cattle is described. The clinical signs consisted
of reduced appetite, emaciation, submandibular oedema and diarrhoea. The source of zinc proved to he
roughage harvested in the vicinity of a j\'actory galvanizing steel lubes. In this roughage zinc levels
between 3000 and 7300 mg/kg dry weight were found. In the liver of four animals zinc levels varied
between 420 and 1600 mg/kg, and between 910 and 1680 mg/kg dry weight in the kidneys.

In mammals zinc is relatively nontoxic. A
wide margin of safety exists between nor-
mal intakes and those producing deleter-
ious effects. This is probably one of the
reasons why few cases of zinc poisoning in
cattle have been recorded. Allen (1) dia-
gnosed zinc poisoning caused by accidental
contamination of dairy-nuts with zinc
oxide. Van Ulsen (16) described acute zinc
poisoning after ingestion ofthe remains of
zinc-containing paini. The first compre-
hensive description of the pathology of
zinc toxicity in ruminants was presented by
Allen et ai. (2).

In this paper a case of zinc poisoning in
calves fed with roughage harvested in the
vicinity of a factory galvanizing steel tubes
is reported. Aspects of the clinical syn-
drome, pathology and chemical-toxicol-
ogical analyses are discussed.

HISTORY AND CLINICAL OBSERVATIONS
In December 1982 abnormalities were ob-
served in a group of calves, born in No-
vember and December 1981. The first
symptoms noticed were described as pica:
the animals licked all materials in their en-
vironment but did not eat them. Signs of
disturbance of the nervous system had not
been noticed. Later, severe diarrhoea had
commenced. Pica was only evident in the
first week of illness, but severe scouring
continued.

The Animal Health Service was consulted
in February 1983. Eight animals, then 14
months old, were in a very poor condition.
Some of the animals had oedema between
the rami ofthe mandibulae. Muscular de-
velopment on the upper limbs and back
was poor; the abdomen was moderately
filled. All animals produced green watery,
homogeneous faeces. The animals were
alert and no signs of excitation were pres-
ent. Rumination and swallowing were
normal. On clinical examination pale mu-
cous membranes were noticed, but further-
on no abnormalities were found. Locomo-
tion, joints and claws were normal.
The animals were fed grass silage, maize
silage, hay and 1 kg of concentrates. They
had not been on pasture during the sum-
mer. Food appetite was poor. The grass
silage was of poor quality and had been
made in 1981 from pastures in the imme-
diate vicinity about 300 m of a factory gal-
vanizing steel tubes. Dust from this factory
was regularly observed on the pastures.
The maize silage had been made in 1982;
some of it came from a field near the fac-
tory (distance 50-300 m), and some from a
field near the farm, a few kilometers from
the factory. The products of both fields has
been haphazardly mixed. The hay had been
bought from other regions of the country.
Six pregnant heifers showed a similar clini-
cal picture as the above mentioned group.

These animals had been on pasture (during
the summer season, and had recei^ved no
treatment against gastrointestinal para-
sites. Since housing, the heifers were )fed the
1981 grass silage and maize silage. Ajppetite
was depressed. The same ration wass fed to
the dry cows, but they did not sho)w any
disease symptoms.

In addition to the above cattle, therre were
ten calves of about five months old on the
farm. Two animals were reluctant to eat,
produced watery green faeces ancd were
emaciated. These symptoms had coimmen-
ced some weeks after maize silage haid been
added to their ration, which up till thten had
consisted of hay and 2 kg of concemtrates.
The milking cows were in a normal condi-
tion. Milk production was above aiverage
for the Province of Noord-Brabant.. These
animals were fed the above menitioned
maize silage, grass silage made in I9>82 and
concentrates.

During consecutive visits, blood siamples
were collected from alternate anjrmals of
each group from the coccygeal vcim, using
Vacutainer tubes. The samples were; tested
according to routine clinical-chiemical
methods. As the farmer assumed a rcilation-
ship between the dust from the fac tO)ry and
the disease symptoms, investigalicons on
toxic metals were also carried out.
In animals (14 and 18 months old),, show-
ing disease symptoms, hypoproteimacmia
(31-60 g/1), moderate hypoalbumiinaemia
(32-44%), moderate anaemia (246-3416 mg/l
Fe(Hb)), and low serum Ca and Mj^g levels
(Ca 61-84 mg/l, Mg 13-23 mg/ll) were
found. In the heifers aged 18 montthis mod-
erately elevated urea levels (504 aind 605
mg/l) were detected and an increasced per-
centage of neutrophils was found.
In all groups serum zinc levels as, deter-
mined by atomic absorption spec:trome-
try\', were increased: in the dairy co^ws 1.8
and 2.1 mg/l, in the dry cows 4.3 aind 9.9
mg/l, in the pregnant heifers 2.0 aind 3.3
mg/l, in the calves aged 14 months ^4.3 and
6.0 mg/l, and in the calves aged 5» rmonths
2.0 and 3.3 mg/l were found. Only in dis-

eased animals aged 14 months and in the
dairy cows were the lead levels in total
blood determined; in the dairy cows a
normal lead content was found (0.10-0.15
mg/1), but in the calves aged 14 months the
levels were elevated (0.54-1.12 mg/1).

One animal had died, and four were killed
because of the poor prognosis. Livers and
kidneys of the latter animals were collected
for chemical-toxicological analysis. In all
animals a catarrhal enteritis was found. In
one of the 14 month old animals some
small ulcers in the oesophagus were also
detected, and BVD-virus was detected in
these lesions, using immunofluoresccnt an-
tibodies. The other animals were negative
for BVD-virus using this procedure. In the
two 18 month old heifers a chronic gastritis
was present with eosinophilic cell infil-
trates, due to parasitic infection. No fur-
ther abnormalities were detected in any of
the animals. Routine bacteriological, para-
sitological and virological investigations
for agents causing diarrhoea (Salmonella,
coccidiosis, cryptosporidiosis, enteric para-
sites) produced negative results.

Livers and kidneys of four killed calves and
representative .samples of roughage were
stored at —20° C until analysis. All sam-
ples were dried at 110° C, ground and
homogenized.

To destroy organic matter, samples were
digested by heating in a mixture of nitric
acid, sulphuric acid and perchloric acid.
During heating nitric acid was added to
prevent carbonizing of organic matter.
Destruction was stopped when the solution
was clear. Excess nitric acid and perchloric
acid was volatilized by further heating.
Digestates te be analyzed for zinc, cad-
mium or lead were buffered at pH = 3.0
(Cd and Pb) or pH = 4.0 (Zn), after which
the metals were chelated with ammonium-
pyrrolidincdithiocarbamate. The chelates
were extracted in methylisobutylketon.
Destruatcs for copper analysis were diluted
with distilled water. All methylisobutyl-
keton extracts and dilutions for copper de-
termination were analyzed by atomic ab-
sorption spectrometry based on methods
described by Delves et al. (4).

Table 1. Levels of zinc, lead, eadmium and copper In livers and kidneys of 4 killed calves (mg/kg dry weight).

Table 2. Levels of zinc, lead, cadmium and copper in roughage samples (mg/kg dry weight).

The disease symptoms shown by the calves
and heifers were reduced appetite, and re-
duced weight gain, and emaciation and
submandibular oedema in the more se-
verely affected animals. These symptoms
can be attributed to the intake of roughage
contaminated with toxic levels of zinc.
Other authors (1,2, 12) described the same
phenomena in natural and experimental
zinc toxications. Ott et al. (12) also noted
salt licking and wood chewing, and thus a
relationship between the signs of pica in the
first week of illness and the toxic zinc levels
can be stated. Neither the BVD-virus infec-
tion in one calf, nor the parasitic gastritis
explain the animal\'s very poor condition,
although the gastritis especially would have
exacerbated their condition.
The catarrhal enteritis was probably due
tot the elevated zinc level, as this lesion was
also noted by Allen (2) in experimental and
natural zinc intoxications.
In the literature 500 and 1000 mg/kg dry
dry weight are suggested (10, 15) as the
maximum tolerable levels of zinc in cattle
feedstuffs. The level of 500 mg/kg is sug-
gested for young animals, which tolerate
much lower levels than mature animals (7,
13). Several authors (8, 9, 14) concluded,
from experimental feeding of zinc to cattle,
that a marked decline in the homeostatic
control of zinc occurred when the dose
administered exceeded 600 mg/kg dry
weight. Ott etal. (12) determined the toxi-
city threshold in feedlot cattle. Zinc, pro-
vided as zinc oxide, at levels of 900 mg/kg
diet caused reduced weight gain and
lowered feed efficiency. Zinc levels of 500
mg/kg or lower had no detrimental effects.
In this ca.sc roughage containing far beyond
the maximum tolerable level of zinc was
consumed. Based on an estimation of the
ration for the different groups of animals,
the daily doses of zinc per animal and per
kilogram body weight were calculated. The
results are given in Table 3. The zinc levels
found in livers and kidneys were above
normal. Normal zinc levels (dry weight
basis) in liver and kidney of respectively
72-248 and 40-144 mg/kg (16), 100-150 and
50-100 mg/kg (6) and 116-220 and 79-88
mg/kg (5) have been reported. Compared
with other documented cases of zinc poi-
soning under field conditions (1, 2, 16) the
zinc levels in livers and kidneys in this
study were in the same order of magnitude,
although individual variations were found.
In acute poisoning, levels of 500 mg/kg
zinc dry weight of liver are considered to be
indicative of lethal intoxication (6, 13).
This suggests that levels of 420 mg/kg in
liver and 910 mg/kg in kidney of calves
may be indicative of chronic zins poison-
ing.

As a result of mutual antagonism between
zinc and copper in the absorptive process
(17) high zinc levels correlate with low
copper levels in liverand kidney. Although
it is difficult to give normal copper levels in
these organs in cattle because of large indi-
vidual variations depending on age and
season, it is evident that the copper levels in
our calvcs were too low. The cadmium
levels measured may be considered to be
normal.

Several authors give different indications
of toxic levels of lead in blood, liver and
kidney. Verhoeff etal. (18) considered levels
of 0.1-0.2 mg/1 in blood as normal, and
cited two rcfcrenccs, which suggested that
0,19-3.8 and 0.36-2.36 mg/1 might be in-
dicative for lead intoxication. Osweiler( 11)
observed clinical signs of lead intoxication

Tabic i. Estimated doses of zinc per animal per day and per kg body weight of the different groups of animals.

in eight of twenty four calves; the unaf-
fected animals had blood levels ranging
from 0.44-1.18 mg/1, while calves suffering
from clinical lead intoxication were found
to have 8.5-9 mg/kg lead in liver and 5.5 to
15.5 mg/kg lead in kidney, on wet weight
basis.

De Corte-Baeten and Debackere (3) con-
sidered 0.8 mg/1 in blood, and 1.6 mg/kg in
liver, and 1.8 mg/kg in kidney (wet weight)
as the upper limit of the normal range in
healthy cattle. Although the lead levels
measured in our examination indicated an
elevated lead intake, it seems likely that
this intake was of minor importance, as no
clinical symptoms indicating lead intoxica-
tion were observed.

Following detection of the elevated zinc
levels in the crops and in the dust from the
galvanizing factory, the board of the fac-
tory was informed. As a result, all filters
have been replaced. Furthermore, in the
near future all crops from fields near the
factory will be checked for their zinc con-
tent, at the expense ofthe factory. In 1983,
zinc contents below 500 ppm were found in
the feedstuffs.

1. Allen, G. S.: An outbreak of zinc poisoning in
cattle. Vet. Ree. 1968; 83: 8.

2. Allen. .1. G.. Masters, H. G., Peet, R. 1... Mullins,
K. R.. Lewis. R. D., Skirrow, S. Z., and Fry, .L:
Zinc toxicity in ruminants,/ Comp. Path. 1983;
93: 363.

3. De Corte-Baeten. K. and Debackere, M.: Onder-
zoek naar de loodgehalten bij gezonde en gcïn-
toxiceerde runderen en bij gezonde varkens.
Viaarns Diergeneeskd. Tijdschr. 1973; 42: 233.

4. i;)elves, 11. 1., Shcperd, G., and Vinter, P.: De-
termination of eleven metals in small samples of
blood by sequential solvent extraction and
atomic-absorption spectrophotometry. Analyst
1971; 96: 260.

5. Doyle, .1. .1. and Spaulding, .L W.: Toxic and
essential trace elements in meat - A review. J.
Anim. Sei. 1978; 47: 398.

6. ftapkc, H. .1.: Toxikologie für Veterinärmedi-
ziner. l-erdinand Enke Verlag, Stuttgart, 1975.

7. Miller, J, K. and Cragle. R. G.: Gastrointestinal
sites of absorption and endogenous secretion of
zinc m dairy cattle../. Dairy Sei. 1965; 48: 370.

8. Miller, W. .1.. Blackmon, D. M., Gentry, R. P..
and Pate, F. M.: Effects of high but nontoxic
levels of zinc in practical diets on \'\'\'Zn and zinc
metabolism in Holstein calves. 7. Nutr. 1970; 100:
893.

9. Miller, W. .1., Wells, E. S., Gentry, R. P., and
Neathery, M. W.: Endogenous excretion and
"Zn metabolism in Holstein calves fed interme-
diate to high but non-toxiczinc levels in practical
diets../. Niur. 1971; 101: 1673.

10. Neathery, M. W. and Miller, W. J.: Tolerance
levels, toxicity of essential trace elements for
livestock and poultry. Feedstuffs 1977; 29: 18.

1 1. Osweiler, G. D.: Eead poisoning in feeder calves.
J. Atn. Vet. Med Assoe. 1978; 172: 498.

12. Ott, E. A., Smith, W. H.. Harrington, R. B.,and
Beeson, W. M.: Zinc toxicity in ruminants. II.
Effect of high levels of dietary zinc on gains, feed
consumption and feed efficiency of beef cattle. 7.

13. Rosenberger, G.: Krankheiten des Rindes. Ver-
lag Paul Parey, Berlin und Hamburg, 1970,

14. Stake, P. E., Miller, W. J., Gentry, R. P., and
Neathery, M. W.: Zinc metabolic adaptations in
calves fed a high but nontoxic zinc level for vary-
ing time periods. J. Anim. Sci. 1975; 40: 132.

15. Subcommittee on mineral toxicity in animals:
Mineral tolerance of domestic animals. National
Academy of Sciences, Washington D.C., 1980.

17. Underwood, E. J.: Trace elements in human and
animal nutrition. Academic Press, New York,
1977.

18. Verhoeff, J., van der Wende, T., and Schotman,
A. .1. H.: Een onderzoek naar het loodgehalte van
het bloed van runderen, welke gevoerd werden
met ruwvoer, afkomstig van de bermen van auto-
snelwegen. Tijdschr. Diergeneeskd. 1981; 106:
917.

Wcnlink, G. H.. Spierenburg, Th. J., Graaf, G. .1. de,
and Exsel, A. C. A. van: The Veterinary Quarterly
1985; 7: 15.3-7.

Beschreven wordt een geval van chronische zinkver-
giftiging bij pinken. De klinische symptomen be-
stonden uit verminderde eetlust, uitdroging, subman-
dibulair oedeem, vermagering en diarree.
De bron van het zink bleek het ruwvoer te zijn, dat
gewonnen was in de onmiddellijke nabijheid van een
zinkfabriek.

1 n dit ruwvoer waren zinkgehaltes tussen 3000 en 7.300
mg/kg d.s. aanwezig. Dc zinkgehaltes van vier dieren
varieerden in de lever tussen 420 en 1600 mg/kg d.s.
en in dc nieren tussen 910 en 1680 mg/kg d.s.

t.b.v. de Faculteit der Diergeneeskunde, vak-
groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier

in de opleiding tot de uitoefening van de
Geneeskunde van het Kleine Huisdier op spe-
cialistisch niveau

de totale opleidingsduur bedraagt 4 jaar waar-
van de eerste 2 jaar een scholing in de breedte
betreft en de laatste 2 jaar een scholing in een
deelgebied. De toegang tot de laatste 2 jaar is
aan voonA/aarden verbonden. Tot de opleiding
behoort een aktieve participatie in het onderwijs
en de patiëntenbehandeling.

per 1 september 1985; in tijdelijke dienst telkens
voor de duur van 1 jaar te verlengen tot een
maximum van 4 jaar.

Sollicitaties: aan de afdeling Personeelszaken van het
Bureau van de Faculteit der Diergeneeskunde,
Yalelaan 1, De Uithof, 3508 TD Utrecht.

• Salariëring vindt plaats volgens Rijksregeling en is afhankelijk
van leeftijd, opleiding en ervaring.

• Sollicitaties voorzien van een curriculum vitae worden schrif-
telijk onder vermelding van het vacaturenummer, binnen 14
dagen na verschijnen van deze advertentie ingewacht bij de
in de vacature genoemde personeelsdienst.

• Met het oog op het streven meer vrouwen in dienst van de
RUU te nemen, wordt bij gebleken gelijke geschiktheid de
voorkeur gegeven aan een vrouw.

• Tenzij anders wordt aangegeven in de advertentie kan de
functie parttime worden vervuld.

Kantor, S.,Schcnkcl,R. H.,and Kennctt Jr,, R.
1..: Floor-pen Trials. Poultry Science 1984; 63:
1506-11.

Nadat in batterijproeven gevonden was dat CL
259.971 (een nieuw polyether inofoor anticoc-
cidiosemiddel; synonym: prinicin ammonium =
Cygro® American Cyanamid Co.; Ref.) met 5
ppm. werkzaam was tegen 6 Eimeria-species,
werd het middel in drie proeven op strooisel
gezet. Hierbij werd CL 259.971 in verschillende
doseringen vergeleken met monensin en arpri-
nocid.

I n de eerste proef werden de proefdieren besmet
door middel van \'seederbirds\', die met 10 maal
de normale dosering van een levend vaccin
waren geïnfecteerd. Bij geen van de proefgroe-
pen werden laesies waargenomen, blijkbaar was
de infectie te licht geweest. Alleen de dieren die
2,5 en 5 ppm CL 259.971 of arprinocid in het
voer kregen, gaven significante gewichtstoe-
natnen vergeleken met de niet-gemedicineerde
controlegroep te zien. 10 Ppm CL 259.971 resul-
teerde in significante gewichtsdepressies.
In de tweede proef werden de groepen besmet
door middel van seederbirds die geïnfecteerd
waren met veldisolaten. Bovendien werden de
dieren nog op de 14e levensdag via het drinkwa-
ter besmet. De coccidiose-infectie bleek licht te
zijn geweest, gezien de laesies die werden waar-
genomen in de niet-gemedicineerde controle-
groepen. Medicatie met CL 259.971 bleek on-
voldoende om dc lage infectie te onderdrukken;
reeds met 5 ppm werd geen enkele laesie waar-
genomen.

Monensin 120 ppm resulteerde in lage laesie-
scores maar de gewichtsontwikkeling was signi-
ficant lager.

In de derde test werd het strooisel besprenkeld
met gesporuleerde oöcysten en werden de die-
ren bovendien via het drinkwater geïnfecteerd.
De coccidiose-besmetting bleek nu ernstig te
zijn. Groepen die gemedicineerd waren met 5 of
6 ppm CL 259.971 vertoonden de beste resulta-
ten, zowel in coccidiosepreventie als in ge-
wichtstoename en voederconversie. (Opvallend
was wel weer dat relatief gezien de werking
tegen E. maxima zwakker was, evenals trouwens
van monensin; Ref.)

Vergelijkend onderzoek met het sialodacryo-
adenitisvirus bij vier rattenstammen

Percy, D. H., Hanna, P. E., Paturzo, F., and
Bhalt, B. H.: Comparison of strain susceptibility
to experimental Sialodacryoadenitis in rats.
Lab. Anim. Sci. 1984; 34: 255-60.

Sialodacryoadenitis is een ontsteking van de
traan- en speekselklieren die bij ratten regelma-
tig voorkomt. De ziekte wordt veroorzaakt
door een coronavirus. Het virus kan ook ver-
dere gevolgen hebben, zoals aantasting van de
Harderse klieren, keratoconjunctivitis, ulcus-
corneae en verminderde vruchtbaarheid. Ge-
bleken is dat ook het gedrag van de dieren ver-
andert.

Aangezien bij een aanverwant virus verschillen
in gevoeligheid tussen inteeltstaiumen van rat-
ten vastgesteld waren, werd een vergelijkbaar
onderzoek met het sialodacryoadenitisvirus ge-
daan bij vier rattenstammen.
Het virus werd intranasaal geïnstilleerd bij 9
weken oude dieren. Antilichamen waren reeds
na 8 dagen aantoonbaar. Er waren weinig te-
kenen van klinische ziekte, van de 4e tot de 8e
dag na infectie niesten de dieren wat. De meeste
dieren vertoonden zwelling van de submaxil-
laire speekselklieren.

Histologisch werd in de speekselklieren necrose
van ductuli, oedeem en leucocytaire infiltratie
gezien. Dit vooral in de submaxillaire speeksel-
klier en de parotis. Op den duur trad geringe
fibrose en een blijvende metaplasie van het epi-
thcel der acini op. In de longen werden op de 4e
tot 8e dag na infectie hyperplasie tot necrose en
leucocytaire infiltratie rond broncholi gezien.
Virusantigecn was alleen in het acute stadium
van de ziekte, namelijk tussen de 4e en de 8e dag
na de infectie in weefsel aantoonbaar. Alle vier
onderzochte rattenstammen waren vrijwel even
gevoelig, zodat een selectie op virusresistentie
geen zin heeft.

Een nader onderzoek naar de mogelijke beteke-
nis van het sialodacryoadenitisvirus als co-pa-
thogene of als predisponerende factor bijv. voor
mycoplasmose is nog noodzakelijk.

Jones, T. O., Knight, R., and Evans, R. K.:
Chronic udder oedema in milking cows and
heifers. The Veterinary Record 1984; 115: 218.

Uieroedeem als een koppelprobleem wordt be-
schreven. Andere oorzaken van oedemen, zoals
mastitis en verkeerde melktechniek werden uit-
gesloten.

Indien de koppel kuilvoer kreeg van percelen,
welke waren bemest met zeer grote hoeveel-
heden koeiendrijfmest, dan ontstonden de
oedeemproblemen. De oedemen verdwenen na
het voeren van aangekocht kuilvoer of het in de
weide doen van de dieren.
Nadat het volgend jaar veel minder drijfmest op
de in te kuilen percelen was gereden, vermin-
derden de problemen zeer sterk.
Rundveedrijfmest bevat grote hoeveelheden
natrium- en kaliumchloride, welke van belang
zijn bij het ontstaan van chronisch uieroedeem.
De exacte etiologie wordt door de auteurs ech-
ter jammer genoeg niet uit de doeken gedaan.

Selman, I. E., Allan, E. M., Gribbs, H. A.,
Wiseman, A., and Yound, W. B.; Effect of anti-
prostaglandin therapy in experimental parain-
fluenza type 3 pneumonia in weaned, conven-
tional calves. Vet. Rec. 1984; 115; 105.

Ontstekingsprocessen komen onder andere
onder invloed van een bepaald prostaglandine
lot ontwikkeling. Zo ook bij virale pneumo-
nieën. Beperking van de produktie van deze
mediator zou remmend werken op het ontsie-
kingsproces en zo een gunstig therapeutisch ef-
fect sorteren. In een proef werd deze anti-pros-
taglandine-therapie getest met flunixin meglu-
mine (Finadyne).

Door de onderzoekers werd bij een tiental kal-
veren experimenteel een Plj-viruspneumonie
opgewekt. Dit gebeurde door de klinisch ge-
zonde dieren van drie maanden oud tweemaal
daags, gedurende twee dagen achtereen, zowel
intratracheaal als intranasaal te besmetten. Het
virus was geïsoleerd uit kalveren met een spon-
taan opgetreden natuurlijke infectie en enkele
malen overgeënl. Vijf van de tien kalveren
kregen op Dl, 2 en 3 i.v. Finadyne®\' toege-
diend; de andere vijf niet. Alle dieren werden
intensief vervolgd en op D4 en D9 werd uit
beide groepen een kalf geslacht en de overige zes
op D12.

Post mortaal werden beelden van viruspneu-
monie vastgesteld, terwijl alleen op D4 het PI3-
virus werd aangetoond. Overigens werden bij
9/10 kalveren post mortaal ook geringe chroni-
sche onlsiekingsprocesjes gevonden, met hel
beeld van \'Cuffing-pneumonie\' en bij alle dieren
werden ook mycoplasma\'s geïsoleerd. (Aan

deze bevindingen wordl door de onderzoekers
wel wat gemakkelijk voorbijgegaan; Ref.)
De met Finadyne behandelde dieren vertoonden
na zes uren al een klinische verbetering. Post
mortaal bleken de pneumonische veranderingen
bij deze behandelde dieren duidelijk minder uit-
gebreid. De schrijvers concluderen een gunstig
effect van de anti-proslaglandine-therapie en
menen er een waardevolle aanvulling in te zien.
(Onder praktijkomstandigheden zal met een
dergelijke behandeling wel veel laler begonnen
kunnen worden; Ref)

Downey, N. E. and O\'Shea, J.; Efficacy of low
doses of fenbendazole and its administration
via drinking water in the prophylaxis of nema-
todiasis in grazing calves. The Veterinarv Record
1985; 116; 4-8.

Onderzoek op kleine schaal werd uitgevoerd
met kunstmatig met Ostertagia, Cooperia en D.
viviparus besmette kalveren. De dieren werden
dagelijks oraal behandeld met fenbendazole in
doseringen van 0,4 en 1,0 mg/kg.
Aan de hand van faecesonderzoek bleek de ei-
uilscheiding beter te worden onderdrukt met de
hogere dosering, indien gedurende 19 dagen
toegediend. Met dit gegeven als uitgangspunt
werd een experiment uitgevoerd in de weide.
Hierbij werden 24 kalveren gebruikt met een
gemiddeld lichaamsgewicht van 90,6 kg, ver-
deeld over twee groepen. Beide groepen werden
apart gehouden op 2,2 ha weiland, waarin nor-
maal een besmetting met larven van maag-
darmwormen en longwormen aanwezig was.
De behandelde groep kreeg I mg fenbendazole
per kg per dag via een speciale doseerinrichling
die in de weide was opgesteld en wel gedurende
7 opeenvolgende dagen van 26 mei-I juni. van
16-22 juni, van 7-13 juli en van 8-14 augustus.
De ontwikkeling van de besmettingen werden
gevolgd door wekelijks onderzoek van gras en
faecesmonsters. Tegen het einde van september
trad in de controlegroep parasitaire gastro-en-
teritis op. Klinische verschijnselen van long-
worm werden in geen van de groepen gezien,
hoewel in de grasmonster van de controleweide
vanaf eind september voortdurend longworm-
larven werden gevonden. Het is onzeker of vol-
doende immuniteit kan worden opgebouwd
door dieren onder een dergelijk behandelings-
schema en aangeraden wordt de dieren in geen
geval te verweiden naar percelen waar eerder

dat seizoen rundvee heeft gelopen. Een aanwij-
zing voor dit gebrek aan immuniteit wordt ge-
vonden in dc duidelijke uitscheiding van larven
in de faeces in september en oktober.
De conclusie luidt dat het doseringsschema via
het drinkwater, zoals in deze proef wordt be-
schreven, niet in alle gevallen in staat is om
longworm-infecties te voorkomen, maar dat het
zeker een bijdrage kan leveren in de strijd tegen
de schade veroorzaakt door maagdarmwormin-
fecties bij grazende kalveren.

Mazcek, J. M., Appell, L. H., Hoffman, C. C.,
Mozedick, P. T., and Swanson, L. V.: Effect of
supplemental ^-carotene on incidence and re-
sponsiveness of ovarian cysts to hormone treat-
ment. ,/. Dairy Sei. 1985; 68: 71-7.

Een aantal jaren geleden kwam uit in Duitsland
verricht onderzoek sterk naar voren dat j8-caro-
teen ecn zeer gunstige invloed op de fertiliteit
zou hebben. (Ondertussen is wel gebleken, dat
dit buiten Duitsland niet het geval was; Ref.)
Het hieronder beschreven onderzoek is in Ame-
rika verricht. Men heeft nagegaan of/3-caroteen-
toevoeging aan het rantsoen een gunstige in-
vloed heeft op het voorkomen van cysteuze ova-
riële follikels (COF)en op dc genezingskans van
COF.

Hiertoe werd opéén melkveebedrijfaan de helft
van de koeien extra /J-caroteen gevoerd (300 mg
/3-caroteen per koe per dag), vanaf 10 dagen
post partum tot 120 dagen post partum. Alle
koeien werden regelmatig rectaal geëxploreerd.
Van een aantal koeien werd bloed genomen
voor onderzoek op j3-caroteen. Van alle koeien
werden mclkmonsters genomen voor progeste-
ron-bepaling. Behandeling van koeien met COF
vond plaats met HCG of met GnRH.
De volgende resultaten werden verkregen: ß-ca-
roteen-toevoeging deed het percentage COF
niet verminderen (controlegroep 24%; )3-caro-
teengroep zelfs 34%); ^-caroteen-toevoeging
leidde niet tot een hoger genezingspercentage
van COF (controlegroep 73%, /3-caroteengroep
75%).

Schrijvers concluderen dan ook dat het zinloos
is extra /3-caroteen toe te voegen aan rantsoenen
van redelijk goede samenstelling. Bovendien is
/3-caroteen duur.

Harwood D. G.: Apparent iatrogenic clostridial
myositis in cattle. Vet. Rec. 1984; 115: 412.

Bij het Veterinary Investigation Centre in Wales
werden in korte tijd 18 gevallen van (para-)
houtvuur waargenomen. Alle gevallen waren
veroorzaakt door injecties met geneesmiddelen.
Op één bedrag waren 8 pinken ingespoten,
waarna er 6 de infectie kregen. Alle dieren stier-
ven in korte tijd. Het betrof in alle gevallen
injecties met anthelinintica en/of met multivi-
taminen toegediend in de bilspieren door zowel
dierenartsen als veehouders.
De symptomen, sterke zwelling en ernstige
kreupelheid, ontstonden na 4 dagen. De meeste
dieren stierven, ondanks het toedienen van anti-
biotica.

In de meeste gevallen kon Clostridium chauvoei
of C. septicum worden aangetoond.
Volgens de schrijver zijn de infecties waarschijn-
lijk te wijten aan het gebruik van besmette
naalden. Waarom de besmetting juist de laatste
tijd de kop heeft opgestoken, is moeilijk te ver-
klaren. Misschien speelt het toenemende ge-
bruik om injecties in de bilspieren te geven een
rol.

Walliman, M., Hanimann, R., von Rotz, A. und
Jucker, H.: Zur Selen- und Vitamin E-Versor-
gung des Schweines. Beziehung zur Maulbeer-
herzkrankheit (2 Teilen). Schweiz. Arch. Tier-
heilk. 1984; 126: 553-70 en 621-31.

In het eerste artikel worden voerproeven be-
schreven, waarbij in het basisrantsoen 50 /jg Se
en 5 mg vit. E per kg voer aanwezig was. Als
supplement werd in verschillende proefgroepen
100 en 500 ßg Se en 50 mg vit. E toegevoegd.
Door dc Se-tocvoeging steeg het Se-gehalte in
bloed en organen (vooral in de lever). Ook het
Se-bevattende enzym glutathionperoxidase in
de erythrocyten vertoonde een duidelijke stij-
ging bij Se-suppletie. (In een recent referaat,
bewerkt bij de Gezondheidsdienst voor Dieren
in Overijssel, werd door Se-suppletie via éénma-
lige injectie geen verhoging van het g-p-enzym
aangetoond; Ref.) Ook vit. E-suppletie resul-
teerde in verhoging hiervan in bloed en or-
ganen.

Bij de vari<ens op de basisrantsoenen met zeer
lage Se- en vit. E-gehaltes ontstond geen moer-
beihartziekte (MHD) en ook niet de andere
ziektebeelden, die met deze nutriënten in ver-
band worden gebracht, namelijk hepatosis die-
tetica en spierdystrofie.

In het tweede artikel wordt een vergelijkend
onderzoek beschreven bij 17 biggen gestorven
aan MHD en 17 biggen niet aan MHD gestor-
ven, afkomstig van hetzelfde bedrijf.
In de organen van de MHD-varkens werd wel
minder Se aangetoond dan bij de controle-var-
kens, maar toch duidelijk meer dan bij de
voerproeven met basisrantsoenen.
Vit. E werd bij MHD-varkens in veel lagere
concentraties aangetoond (ongeveer overeen-
komend met de basisrantsoen-varkens).
Geconcludeerd wordt dat MHD niet ontstaat
door Se- of vit. E-deficiënt voer, maar dat een
secundaire vit. E-deficiëntie mogelijk wel een
rol speelt.

Vogt, R. L., Little, A. A., Patton, C. M., Bar-
rett, T. J., and Orciari, L. A.: Serotyping and
Serology Studies of Campylobacteriosis Asso-
ciated with Consumption of Raw Milk. / din.
Microbiol. 1984; 2,0: 998-1000.

Een uitbraak (15 gevallen) van acute gastro-en-
teritis veroorzaakt door C. jejuni bleek te zijn
veroorzaakt door het drinken van ongepasteu-
riseerde melk. De auteurs waren in staat middels
een epidemiologisch en bacteriologisch onder-
zoek niet alleen de betrokken zuivelinrichting
(een melkverkopende veehouder) op te sporen,
maar eveneens de (zieke) koe waarvan de stam
afkomstig was. Bij serologisch onderzoek vol-
gens twee verschillende schema\'s en biotype-
ring, bleek dat de uit het dier geïsoleerde Camp.
jejuni-stam overeen kwam met die uit het pa-
tiënten-materiaal.

(In Nederland geldt nog steeds een pasteurisa-
tieplicht. Ook komen volgens een uitstekend
onderzoek van collega Van Oosterom Campy-
lobacter-stammen slechts weinig bij melkvee
voor. Maar de verkoop van rauwe melkproduk-
ten vanaf de boerderij neemt sterk toe en wordt
nu reeds op 7% van de totale produktie geschat
(met lokale uitschieters lol 17%).
Hel wordt hoog tijd dal, óf de regelgeving — ten
behoeve van de consumentenbescherming —
wordt aangepast en de controle geïntensiveerd,
óf dat pasleurisalieplicht stringenter wordt ge-
handhaafd; Ref.).

Het enthousiasme waarmede hel Hoofdbestuur
van de KNMvD reageerde op de uitreiking van
het boekwerk \'Krankheiten der Heimtiere\' is
verheugend le noemen (zie Tijdschr. Dierge-
neeskd. 1985; 110; 340). Het is echter niet nodig
buiten zinnen le geraken. Hel opnemen van een
passage als \'Echter verantwoorde literatuur
over ziekten van konijnen, knaagdieren, am-
fibieën of vissen is zeldzaam\' getuigt van ondes-
kundigheid op het betreffende gebied en van
veronachtzaming van een groep dierenartsen
binnen en buiten de KNMvD, alsmede van art-
sen en biologen die zich actief met ziekten van
deze diersoorten bezighouden. Ons beperkend
tot de knaagdieren en konijnen behoeven on-
dergetekenden het Hoofdbestuur alleen maar le
wijzen op de uitstekende boekenserie van dc
\'American College of Laboratory Animal Me-
dicine\' (4 boeken gewijd aan de muis, 2 aan de
rat, I aan hel konijn en binnenkort komt hier
nog de hamster bij), het tweedelige boekwerk
\'Pathology of Laboratory Animals\' (K. Be-
nirschke, F. M. Carner & T. C. Jones, eds.
Springer-Verlag, New York, 1978) en het boek-
werk van J. D. Burek, getiteld \'Pathology of
Aging Rats\' (CRC Press, West Palm Beach, FL,
1978). Dil is dan nog maar hel topje van de
ijsberg.

De reactie van het Hoofdbestuur past op gener-
lei wijze in hel door de Maatschappij nage-
streefde beleid dal uiterste voorzichtigheid en
zorgvuldigheid betracht moeten worden bij hel
naar builen toe optreden van dierenartsen.

Zuchthygiene Rind is het 46c deel van Pareys studien-
textc. In deze reeks, die, zoals de naam al aangeeft,
voor studenten is bedoeld, verschijnen paperbacks
van 100 tot 200 bladzijden over allerlei onderwerpen.
De nadruk ligt tot op heden op de Diergeneeskunde
cn de Landbouwwetenschappen.
De schrijvers verstaan onder Zuchthygiene dat gebied
van de diergeneeskunde, waarbij door middel van
vcterinair-hygiënische maatregelen het fokkerij-ge-
beuren in gunstige zin wordt beïnvloed. Het zal duide-
lijk zijn dat door deze zeer ruime begripsomschrijving
bijzonder veel onderwerpen onder het begrip Zucht-
hygiene zullen vallen. Het boek bevat 145 bladzijden.
De onderwerpen zijn overzichtelijk ingedeeld. Het
geheel maakt een zeer verzorgde indruk. Ieder hoofd-
stuk bevat een literatuur-verwijzing.
De volgende onderwerpen komen aan de orde: de
economische betekenis van de fertiliteit, de fysiolo-
gische aspecten van de vruchtbaarheid, de tussenkalf-
tijd en de verkorting van de tussenkalftijd, de perina-
tale sterfte, tweelingdracht, embryotransplantatie,
vele aspecten van de KI, oestrussynchronisatie, gene-
tische aspecten vandc fertiliteit en de \'Herden-Sterili-
tat\'. Hierbij zij nog opgemerkt, dat bovenstaande op-
somming verre van volledig is. Het kan dan ook niet
anders of de onderwerpen worden slechts summier
besproken. Het boek maakt de indruk dat schrijvers
getracht hebben zoveel mogelijk onderwerpen onder
het hoofd Zuchthygiene te plaatsen, hetgeen het boek
een wat overladen indruk geeft.
I let betreft dus zeker geen naslagwerk, maar meer een
op een nette manier uitgegeven studentendictaat.

In dit eerste deel van Buiatrik (304 blz.) komen aan de
orde: uier- en tepelaandoeningen, verloskunde en gy-
naecologie, andrologie en KI. I n het tweede deel komen
de inwendige ziekten en de heelkunde aan de orde.
Het boek is geschreven voor studenten en praktize-
rende diercnart.sen. Het maakt dan ook geen aan-
spraak op volledigheid.

Het boek is zeer schematisch ingedeeld en duidelijk
geschreven. Het is een typisch leerboek. Zo ontbreekt
een literatuurlijst. Als leerboek is het zeker geslaagd.
Bij iedere afwijking of aandoening worden zeer sche-
matisch achtereenvolgens de ethiologie, de symp-
tomen, de diagnose, de DD en de therapie kort en
duidelijk besproken.

Een groot aantal kritische kanttekeningen is echter
zeker op zijn plaats. Zo wordt bijvoorbeeld aange-
raden een totale foetotomie altijd bij het liggende dier
tc doen. Ook op de door de schrijvers aanbevolen
techniek van de foetotomie is veel kritiek mogelijk.
Hetzelfde geldt voor talloze andere onderwerpen
zoals onder andere het drachtigheidsonderzoek, de
sectio caesarea, de therapie van mastitis en de aanpak
van bedrijven met fertiliteitsproblemen.
Hier wreekt zich het uitgangspunt van het boek: geen
ruimte te laten voor andere inzichten. Het is daardoor
een boek geworden dat alleen de zienswijzen en thera-
pieën vermeldt, zoals ze in Hannover op de Klinik für
Geburtshilfe worden onderwezen en toegepast.
Het zal waarschijnlijk een uitstekend leerboek zijn
voor studenten in Hannover, doch hun Nederlandse
collega\'s zouden er zelfs een onvoldoende mee kun-
nen scoren! A. de Kruif

Voor beide soorten is er wetgeving. Het boek Ge-
neesmiddclenwetgeving geeft een goed overzicht van
wat er op het humane gebied aan wetgeving is en wijdt
een hoofdstuk aan diergeneesmiddelen. De humane
wetgeving is momenteel een vrij stabiel gebied, zodat
het overzicht een redelijke actualiteitswaarde heeft.
Volgens het voorwoord is de stand van wetgeving tot
september 1984 verwerkt. Dit heeft tot gevolg dat het
hoofdstuk Diergeneesmiddelen helaas nu al verou-
derd is. Immers in oktober 1984 heeft de Tweede
Kamer de ontwerp Diergeneesmiddelenwet goedge-
keurd, en sindsdien is er meer zicht op de ontwikke-
lingen zoals die zullen plaatsvinden op dit gebied.
Naar verwachting zal de Wet nog dit jaar van kracht
worden en moet het hoofdstuk over diergeneesmid-
delen herschreven worden.

Voor de — humane — geneesmiddelenwetgeving is
het boek een degelijk naslagwerk om na te gaan wat
waar geregeld is en hoe zo\'n regeling er uitziet. De
charme van een dergelijk boek boven de formele wets-
teksten is dat de gebruikte tekst in het boek niet
juridisch waterdicht hoeft te zijn en daardoor aan
zeggingskracht wint. Zo spreekt het boek over \'dro-
gist\', terwijl de (Geneesmiddelen-)wet het begrip om-
schrijft in een tekst van ruim 200 woorden, die begint
met: \'personen aan wie volgens artikel 2 van het Ves-
tigingsbcsluit kleinhandel in drogisterij-artikelen
1961.....".

Het boek behandelt in verschillende hoofdstukken
onder andere de Wet op de Nederlandse Farmacopee,
de Wet op dc geneesmiddelenvoorziening, de Opium-
wet, de Sera en Vaccins, het Menselijk bloed, de Dier-
geneesmiddelen en de Radiofarmaca. Er is een in-
houdsopgave toegevoegd die het werk zeer toeganke-
lijk maakt.

Het zou voor de dierenarts een goede zaak zijn als een
dergelijk boek ook bestond over de diergeneesmidde-
Icnwctgeving. Je zou dan aanraden om het boek te
kopen. Zoals het boek nu opgezet is, lijkt het van
grote interesse voor de apothekers, artsen en anderen
die zich bezighouden met, of geïnteresseerd zijn in
geneesmiddelenwetgeving. Dat de diergeneesmidde-
lenwetgcving een andere benadering vraagt, blijkt al
uit de eerste zin van het hoofdstuk over diergenees-
middelen, waar staat: \'De kwaliteit van diergenees-
middelen is van groot belang voor de volksgezond-
heid\'. Er zijn best nog een paar minstens zo belang-
rijke redenen te bedenken. / Frens.

Het dertiende symposium van de EAAM werd
van lOtot 13maart 1985 gehouden in Duisburg.
Het sociale programma en de technische ver-
zorging lagen in handen van dr. Gewalt, direc-
teur van de 50-jarige Zoo in Duisburg. Het doel,
namelijk ondersteuning van het zware, op hoog
peil staande wetenschappelijke programma,
werd volledig bereikt.

De opbouw, de uitwerking en de leiding van dit
wetenschappelijke programma lagen in de ver-
trouwde handen van collega Van Foreest. Hij
introduceerde een sectie \'Students activities\'.
Een sectie die slaagde dankzij de kwaliteit van
de voordrachten van Roosje, Kuiken, Gelens
(Nederlandse studenten in de diergeneeskunde),
M. Winnubst (verbonden aan het dolfinarium
te Stein) en Van Wezel (Nederlands student bio-
logie). Dit initiatief en de uitwerking ervan ver-
dienen alle hulde.

De workshop onder leiding van mevrouw dr.
Klinowska bracht de werkgroepen \'Strandingen
en waarnemingen van Cetacea\' in Europa sa-
men. Gestreefd zal worden naar uniformering
van de verkregen gegevens.
Een kleine sectie was gewijd aan de Jacobita\'s
(dr. Gewalt) en de Cephalorhynchus commerso-
nii) (C. Locker); vele unieke dia\'s over deze
Cetacea en hun habitat werden getoond.
In de vrije voordrachten kwamen de ecologie en
het gedrag van de Cetacea in gevangenschap ter
sprake.

Opvallend was de voordracht van dr. Klinowska
over de vraag \'Waarom hebben de dolfijnen
zulke omvangrijke hersenen?\'. Zij bracht dit in
verband met het ontbreken van de droomslaap.
Iedere vorm van anthropocentrisch denken
over dit vraagstuk wees zij van de hand.
In de sectie \'Geneesmiddelen en pathologie\' be-
sprak dr. Knieriem (Duisburg) een geval van
een acute dood bij een Beluga; histologisch
toonde hij een fibrosering van de sinuatriale
knoop aan.

Dr. Baker (Liverpool) ging in op het gebruik
van Carfentanil en Ketamine/Xylazine meng-
sels voor het immobiliseren van in het wild le-
vende zeehonden.

Van der Kamp (Gezondheidsdienst voor Die-
ren Noord-Nederland) besprak de resultaten
van de secties van zeehonden in de jaren 1982,
1983 en 1984 in Pieterburen. Hij vermeldde de
vondst van een herpesvirus (publikatie volgt).

Van Nie ging in op de relatie tussen smuairiale
knoop en autonoom zenuwstelsel en hun bete-
kenis voor het duiken.

Kamminga en Wiersma (TH Delft) verdiepten
zich in de \'sonar click train\' en gaven een me-
thode voor de analyse ervan aan.
De drukke studiedagen werden eenmaal onder-
broken door een excursie naar de Zoo van
Duisburg. De rondleiding door dr. Gewalt
richtte zich speciaal op de waterzoogdieren (.la-
cobita\'s en Beluga\'s)en op de verrichtingen van
de dolfijnen in het dolfinarium.
In 1986 zal het jaarlijks symposium van de
EAAM van 9-12 maart gehouden worden in
Barcelona, Spanje.

De volgende hoofdonderwerpen zijn voorge-
steld; a. de huid en b. het gedrag van zeezoog-
dieren en e. studentenactiviteiten betreffende de
cetacea; daarnaast zal er een sectie \'Vrije voor-
drachten\' zijn.

Belangstellende collegae, studenten en andere
geïnteresseerden kunnen zieh voor nadere in-
formatie wenden tot; drs. A. W. van Foreest,
Van Lenncpweg 7, 6862 BK Oosterbeek.

In het Puhlil<aiiehiad van de Europe.\\e (lemeen-
.sehapd.d. I I maart 1985 lazen wij het volgende;

Schriftelijke vraag Nr. 980/84 van de heer Ernesl
Mühlen (PPE-L) aan de Commissie van de Euro-
pese Gemeenschappen (H november 1984)
(85/C62/39)

Kan de Commissie met het oog op de ernstige
ongerustheid onder dc imkers over de bedreigin-
gen van de bijenstand door \'varroase\' dc vol-
gende vragen beantwoorden;

3. Is het waar dat de Commissie voornemens is
ccn onderzoek tc laten instellen naar \'var-
roase\'? Zo ja, wanneer kan de Commissie de
eerste resultaten van het onderzoek bekend-
maken?

I. De op bijen parasiterende mijt breidt
haar verspreidingsgebied voortdurend uit.
Eind 1984 zijn de tneeste Lid-Staten in
meerdere of mindere mate getroffen;

(Iriekenland: de parasiet komt voor op heel
het grondgebied met inbegrip van dc ci-
hinden;

Hondsrepubliek Duitsland: de mijt heeft zich
verspreid over het hele land met uitzonde-
ring van het noorden en het zuid-oosten;
25% van de bijenvolken is aangetast;
Italië: dc parasiet is waargenomen op het
gehele grondgebied behalve in het noord-
westen, waar nog niets is gemeld. In Friuli-
Venezia Gitilia cn in Lazio is reeds aanzien-
lijke schade aangericht. De regio\'s Toscane,
Campanië, Sardinië en Sicilië zijn minder
erg getroffen;

Frankrijk: de parasiet manifesteert zich op
het gehele grondgebied, doch in beperkte
mate. Vooral het oosten (Elzas en Lotha-
ringen) is getroffen en de plaag briedt zich
uit naar het noorden;

België en Luxemburg: waarschijnlijk zijn de
grensgebieden voor een deel besmet, ook al
zijn daarover geen officiële mededelingen
gedaan;

2. De Commissie volgt de verspreiding
van de parasiet met aandacht. Zij heeft ccn
actieprogramma van tien punten opgesteld
naar aanleiding van de vergadering van des-
kundigen die op 7-9 februari 1983 in Wage-
ningen is gehouden en waaraan is deelge-
nomen door vertegenwoordigers van dc
Europese beroepsorganisaties (Copa en
Cogeca).

Uitgaande van de bij die gelegenheid vast-
gestelde prioriteiten, heeft de Commissie
een gemeenschappelijke actie opgezet waar-
bij twaalf gespecialiseerde institiUcn uit
zeven Lid-Staten (Bondsrepubliek Duits-
land, Belgic, Frankrijk, Griekenland, Italië,
Nederland cn Verenigd Koninkrijk)bctrok-
ken zijn. Deze actie geeft voorrang aan de

meest dringendeaspecten (vroegtijdige diag-
nose, bestrijding, tegengaan van een verdere
vcrspreidmg) en heeft meer in het bijzonder
betrekking op:

- ontwikkeling van biologische cn chemische
methoden voor een vroegtijdige diagnose;

- onderzoek naar nieuwe methoden voor toe-
passing van bekende geneesmiddelen, voor
evaluatie en voor ontwikkeling van nieuwe
werkzame stoffen;

- vergelijking van de verschillende werkzame
produkten in uiteenlopende omstandighe-
den en klimaten;

— onderzoek naar de effecten die door var-
roasc veroorzaakte secundaire infecties (vi-
russen en bacteriën) hebben op bijen.
Voor de komende vijfjaren is een omvangrijker
actieprogramma vastgesteld.

3. Op grond van Verordening (EEG) nr.
1196/81 tot invoering van een steunregeling
voor de bijccntcclt\', gewijzigd bij Verordening
(EEG) nr. 1994/83^ financiert de Commissie
gemeenschappelijke acties met hoge prioriteit.
Zij beheert tevens cen onderzoekprogramma
dat de Raad bij Besluit 83/641/EEG\' heeft
vastgesteld in het kader van de coördinatie van
het landbouwkundig onderzoek en waarin het
probleem van de varroase een plaats heeft ge-
kregen. De eerste resultaten worden verwacht
over ongeveer ecn jaar.

\' PB nr. L 122 van 6.5.198L biz. 1.
^ PB nr. L 196 van 20.7.1983, blz. 8.
\' PB nr. L 358 van 22.2.1983, blz. 36.

In \'FeUkat Magazine\' (aprilnummer, 1985), het
tweemaandelijkse verenigingsorgaan van de
Nederlandse Vereniging van Fokkers en Lief-
hebbers van Katten Felikat, is onderstaand
overzicht gepubliceerd. Hieruit blijkt, dat het
door Felikat vanaf 20 maart 1976 gevoerde leu-
kemie-belcid met succes bekroond is.

Van het European Veterinary Laboratory van
dr. K. Weijer ontvingen wij de navolgende lan-
delijke cijfers. Totaal aantal in 1984 geteste kat-
ten in Nederland: 4625 negatief cn 167 positief
= 3,6%. Verder werden er 1780 testen afge-
nomen voor het buitenland waarvan er 221 po-
sitief waren ^ 12,3%. In vergelijking met voor-
gaande jaren is er landelijk gezien sprake van
cen lichte afname van het aantal katten dat
positief was voor het kattenlcukcmic-virus.

Organisation: Dt. Gruppe WPSA in Zusammenarbeit
mit dem Institut für Kleintierzucht, Celle.
Koordinator wiss. Programm: Prof. Dr. Rose-Marie
Wegner, Institut für Kleintierzucht, Celle.

3. Federverlust unter Berücksichtigung von Physio-
logie, Verhalten und Umwelt (4eingeladene Refe-
renten).

Weitere Information und Anmeldeformulare erhal-
ten Sie auf Anfrage bei der Organisation: Sympo-
sium.ssekretariat, c/o WPSA Deutsche Gruppe, Insti-
tut für Kleintierzucht, Postfach 280, Dofnbergstr.
25-27, 3100 Celle, Tel. (0 51 41) 3 10 31-2.

Hörsaal des Anatomischen Instituts der Tierärzt-
lichen Hochschule Hannover, Bischofsholer Damm
15

Thema: Krilerien für die Beurteilung von Haltungssys-
temen für landwirtschaftliche Nutztiere.

Reg.-Dir. Dr. Voetz, Bonn: \'Die Haltung landwirt-
schaftlicher Nutztiere im nationalen und internatio-
nalen Tierschutzrecht\' (Übersichtsreferat).
Prof. Dr. V. Mickwitz, Schwarzenbek, Berlin: \'Ein-
führung in das Tagungsthema\'.
Prof. Dr. Tschanz, Hinterkappeln (Schweiz): \'Kore-
ferat aus ethologischer Sicht\'.
Prof. Dr. Groth, Weihenstephan: \'Zur Beurteilung
von Haltungssystemen für Rinder aus klinischer
Sicht\'.

Dr. Zeeb, Freiburg: \'Zur Beurteilung von Haltungs-
systemen für Rinder aus ethologischer Sicht\'.
Prof. Dr. Sambraus, Weihenstephan: \'Zur Beurtei-
lung von Haltungssystemen für Kälber\'.

ProE Dr. Bollwahn, Hannover: \'Zur Beurteilung von
Haltungssystemen für Schweine aus klinischer Sicht\'.

Prof. r:)r. Grauvogl.Grub: \'Zur Beurteilung von Hal-
tungssystemen für Schweine aus ethologischer Sicht\'.
Dr. Marx, Hohenheim: \'Zur Beurteilung von Hal-
tungssystemen für Ferkel\'.

Prof. Dr. Löliger, Celle: \'Zur Beurteilung von Hal-
tungssystemen für Nutzgeflügel aus klinischer Sicht\'.
Prof. Dr. Bessei, Hohenheim: \'Zur Beurteilung von
Haltungssystemen für Nutzgeflügel aus ethologischer
Sicht\'.

Um schriftliche Anmeldung wird bis spätestens Mitte
Mai gebeten an: Sekretariat der Tierklinik der Uni-
versität Hohenheim, Postfach 70 05 62,7000 Stuttgart
70, Tel. (07 11) 45 01-24 10, vormittags (nicht an die
Tierärztliche Hochschule).

Die Teilnehmergebühr beträgt für Mitglieder der Ge-
sellschaft 40 DM, für Nichtmitglieder 60 DM. Sie
wird bei Eröffnung der Tagung in bar einkassiert,
bitte nicht überweisen. Die Tagung wird mit 4 Dop-
pelstunden bei der ATF anerkannt.

Second International Workshop on
enzymeimmunoassay techniques in
animal reproduction and health

The objective of the workshop is to educate scientists
from developing countries to improve animal repro-
duction and health by employing the technique of
enzymeimmunoassay (EIA).
Emphasis will be put on

Steroid hormone measurement for monitoring of fer-
tility in buffaloes, cattle, goat, sheep and pigs:
Detection of antibodies or antigens and the develop-
ment for the purpose of diagnosis of infectious diseas-
es in several domestic animals.
The course is opened to candidates from developing
countries. Those candidates should have a university
degree in veterinary science, medicine, pharmacy,
biology, chemistry of endocrinology.
I\'his second international workshop will be held dur-
ing August 19-31, 1985 and covers

The duration of the workshop is approximately 2
weeks. Introductory lectures will be given by speakers
with international reputation in this field. Most of the
time however will be spent on work in the laboratory,
where the participants will be made familiar with the
practical aspects ofthe EIA technique. One and a half
days will be reserved for country statement and round
table sessions. Two days will be spent on visiting to
buffalo and cattle breeding stations.

Prof. Dr. D. Zwart, Dr. P. H. Bool, Prof. Dr. J.
Ruitenberg, Dr. l.eeflang. Prof. Dr. Kasem Suwan-
nakul. Dr. Kanichad Mongkolktil and Dr. Rabin
Ruttanaphani.

Faculty of Veterinary Science, Chulalongkorn Uni-
versity, Henri Dunant Street, Bangkok 10500, Thai-
land.

1. El A-methodology: Dr. B. G. .loyce, Ms. Dr. A. H.
G. Bosch, Mr. W. Koops, and Mr. Ir. P. Booman,

2. Application of EIA techniques in animal repro-
duction: Dr. W. Sybesma, Dr. D. F. M. van de Wiel,
and Mrs, Prof. M. Kamonpatana.

3. Apllication of EIA technique in veterinary labor-
atory diagnosis: Dr. V. van Zaane and Dr. J. C,
Baars.

fhe course is open to candidates from government
institutes, universities and industries which are en-
gaged in the field of animal reproduction and/or
health. They should have a university degree in
chemistry, veterinary science, endocrinology, biology,
medicine of pharmacy.

Het complete programma is desgewenst op het redak-
tie-secretariaat verkrijgbaar.

Gezondheidsstoornissen veroorzaken economische
schade, die op ongeveer 15% van de waarde van de
totale produktie wordt geschat. Nu de nadruk in de
veehouderij ligt op het handhaven van de produktie
met zo laag mogelijke kosten, wordt ziektepreventie
van steeds groter belang. Daarnaast heeft onderzoek,
dat een bijdrage levert aan de dierziektebestrijding,
een snelle ontwikkeling doorgemaakt. Dit geldt met
name voor de immunologie en de immunogenetica,
voor ontwikkelingen op het terrein van de voortplan-
ting (endocrinologie en embryotransplantatie) als-
mede de huisvesting en verzorging, inclusief de klima-
tologie.

De cursus (georganiseerd door de Stichting Post-A-
cademisch Onderwijs, LH Wageningen) is bestemd
voor afgestudeerden van de LH, het hoger agrarisch
onderwijs en voor dierenartsen. Medewerkers van ge-
zondheidsdiensten, voorlichtingsdiensten, K I-organi-
saties en docenten uit het agrarisch onderwijs kunnen
zich op de hoogte stellen van ontwikkelingen in het
fundamentele onderzoek en de toepassing op het ter-
rein van gezondheid en vruchtbaarheid.
De cursus zal worden ingeleid met een behandeling
van begrippen zoals gezondheid en ziekte en hun rela-
tie tot produktie.

De cursus zal worden afgesloten met een bespreking
van bedrijfsbegcleidingssystemen over diersoorten
heen.

De cursus \'Gezondheid en vruchtbaarheid in relatie
tot produktie\' zal worden gehouden op 29, 30 augus-
tus en 3, 4 september 1985, Aan de cursus kunnen 30
personen deelnemen.

De cursuskosten bedragen ƒ725,— per persoon,
waarbij kosten van syllabi, lunches, koffie/thee zijn
inbegrepen, (De overige reis- en verblijfkosten vallen
hier vanzelfsprekend niet onder.)
Belangstellenden kunnen zich opgeven door een inte-
kenformulier in te vullen en uiterlijk 24 juli 1985 te
zenden aan: Bureau PAO-LH,Postbus9I01,6700 HB
Wageningen.

Nadere inlichtingen en een intekenformulier zijn op
verzoek verkrijgbaar bij het Bureau PAO-LH(ing. F.
Appel), tel. 08370-84094/84093/84092.

Met ingang van 1 juni 1985 heeft collega J. H. M.
Nieuwenhuijs de functie aanvaard van Veteri-
nair Inspecteur van de Volksgezondheid belast
met dc wering en bestrijding van zoönosen en de
coördinatie van het onderzoek dat wordt uitge-
voerd in opdracht van de Hoofdinspectie.
Collega Nieuwenhuijs werd in 1940 geboren in
Utrecht en verwierf in 1969 zijn dierenartsdi-
ploma. In 1976 promoveerde hij aan de Facul-
teit der Diergeneeskunde op het proefschrift:
\'Kontraktiliteit van de linker ventrikel\'.
Dc heer Nieuwenhuijs is gehuwd en heeft 3 kin-
deren.

Sinds 1970 was hij werkzaam aan het fysiolo-
gisch laboratorium van de Medische Faculteit
van dc Rijksuniversiteit te Utrecht, vanaf 1976
als wetenschappelijk hoofdmedewerker. Het
werk omvatte onderwijs en onderzoek.
Hij is 5 jaar voorzitter geweest van de Stichting
Artibus en heeft in deze periode bijgedragen aan
de fusie van de kunstacademie Artibus met de
lerarenopleiding in het kunstonderwijs uit
Amersfoort.

Naast de werkzaamheden met betrekking tot dc
zoönosen, zowel nationaal als internationaal en
de coördinatie van het totale onderzoek van de
Veterinaire Inspectie, zal hij onder meer deel-
nemen aan overleg met de KNMvD, de Facul-
teit der Diergeneeskunde, het Ministerie van
Landbouw en Visserij en andere takken van het
Staatstoezicht.

Op 8 februari 1984 heeft de Staatssecretaris van
Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur aan dc
Commissie van advies voor de dierproeven
schriftelijk verzocht:

1. te onderzoeken of het mogelijk is algemene
ethische beginselen op te stellen, die een
ruim draagvlak hebben in de samenleving
en die kunnen worden gehanteerd bij het
verrichten van dierproeven;
in het bevestigende geval daarvoor concrete
voorstellen te doen;

aan te geven hoede naleving van deze begin-
selen eventueel het beste kan worden ge-
waarborgd.

Uit de toelichting in de brief blijkt dat het vooral
gaat om criteria/procedures die men zou kun-
nen gebruiken om het aan dieren te berokkenen
ongerief af te wegen tegen het belang van dc
dierproef.

De Commissie van advies heeft in haar schrij-
ven van 17 april 1985 onder meer geantwoord,
dat ethische uitgangspunten slechts in globale
termen zijn te formuleren. Voor het beoordelen
van de toelaatbaarheid van allerlei specifieke
dierproeven dienen bestaande ethische codes
door middel van toetsingsprocedures operatio-
neel te worden gemaakt en binnen de instel-
lingen waar onderzoek wordt verricht te worden
toegepast.

De mogelijkheid lot toetsing van afwegings-
normen en uitvoeringscriteria komt het beste
tot haar recht via daartoe bevoegde commis-
sies, waarover de Commissie van advies in cen
bijlage aanbevelingen doet ten aanzien van
doel, taken, bevoegdheden, samenstelling,
plaats in dc organisatie en openbaarheid.
De Commissie tekent aan dat haar advies mede
is gebaseerd op een bij het advies toegevoegde
discussienota van één van haar leden. In deze
nota zijn commentaren van andere commissie-
leden cn van enkele ethici verwerkt. Vanwege
hun verschillende achtergronden leggen de com-
missieleden hier en daar andere accenten, maar
over de grote lijnen en de essentie van dit stuk
bestaan geen verschillen van mening. Dc Com-
missie is van oordeel dat ruime kennisname van
deze nota een bijdrage kan zijn aan het verant-
woord denken over dierproeven.

Het advies kan worden aangevraagd bij het se-
cretariaat van dc Commissie, p/a Sectie dier-
proeven van de Veterinaire Hoofdinspectie,
Postbus 439, 2260 AK Leidschendam. Telefoon
070-209260, toestel 3374.

Aan de belanghebbenden is een concept Kana-
lisatie diergeneesmiddelen voorgelegd, die onder
meer regelt welke diergeneesmiddelen gekana-
liseerd zullen worden, welke middelen niet door
dc dierenarts uit handen gegeven mogen wor-
den en over welke gekanaliseerde middelen de
dierverloskundige/castreur mag beschikken.

In de mededeling over Ronidazol in het Tijd-
schrift voor Diergeneesl<unde van 15 april staat
deze stof abusievelijk vermeld als Zonadizol.
Ook dc wachttijd is niet juist overgekomen.
Dcz.c bedraagt geen 50 dagen, doch 30 dagen.

Sinds dc laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neeslcunde gemelde uitbraak van varkenspest
(17 april) hebben zich in Nederland vier nieuwe
gevallen voorgedaan, waarmee hel totaal dit
jaar op 24 is gekomen.

25 april - Oterleek, gemeente Schermer (N.IL): mest-
bedrijf met 47 mestvarkens.

29 april - Durgerdam, gemeente Amsterdam (N.H.);
mestbedrijf met .1.10 mestvarkens.
I mei - Óverasselt, gemeente Heumen (Gld.): ver-
mecrdcringsbedrijf met 50 zeugen, 2 beren, 24 gelten
en 140 biggen.

.1 mei - Ciendt (Gld.): mestbedrijf met 876 mestvar-
kens; aankoop biggen van vermeerderingsbedrijf van
I mei.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIK als de EG zijn op dc hoogte
gesteld.

— op 23 april twee secundaire gevallen, in de ge-
meente Kitzbühel,district Kitzbühel, provincieTirol,
op bedrijven met in totaal 31 varkens, waarvan 2
besmet.

Het aantal varkenspest-uitbraken in West-Duitsland
was per 3 mei gestegen tot 259. Alle varkens op dc
besmette bedrijven zijn afgemaakt. De noodzakelijke
veterinair-politionele maatregelen zijn genomen.

Naast de twee in het vorige Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde gemelde uitbraken op 19 april, deed zich op
die dag in België nogeen geval voor, en wel te Kaster-
lee, provincie Antwerpen. Het betrof een fok-/mest-
bedrijf met 200 varkens. Sanitair-politionele maatre-
gelen zijn genomen, zoals het afmaken en destrueren
van alle varkens, het overgaan tot desinfectie en het
instellen van een zóne de protection.

In Italië was het totaal aan mond- en klauwzeeruit-
braken per 26 april gekomen op 118, waarvan 74 dit
jaar. De laatste uitbraken hebben zich op één na
(Toscane) alle voorgedaan in de provincie Salerno
van de regio Campania.

De Veterinaire Dienst te Rome meldde op 26 april
1985 dat vier dagen tevoren twee gevallen van pseudo-
vogelpest waren vastgesteld op 2 pluimvecbedrijven
in de gemeente Pesaro. regio Marchc.
Van de in totaal 76 opdie bedrijven aanwezige kippen
zijn er 56 gestorven.

1 Vanwege Hermelijn, Wezel en Bunzing: Con-
tactdag \'Werkgroep Kleine Marterachtigcn\'
(VVZ), Utrecht (pag, 288).

4—7 International Veterinary Academy on Dis-
aster Medicine. 4th World Congre.ss, Brighton
(UK).

5 Symposium: \'Emissies van laboratoria, een risico
voor de omgeving?\', Amsterdam (pag. 327).

6 Ned. Kampioenschap KIciduivenschieten (6e
maal) voor dierenartsen. Biddinghuizen (opga-
ve/informatie: Boehringer Ingelheim, tel. 072-
618124).

6 Ned. Ver. voor Microbiologie, Symposium
\'Eigen werk\', Wageningen (pag. 369).

7 Studiebijeenkomst t.g.v. afscheid ir. F. de Boer
als directeur IVVO, Lelystad (pag. 412).

10—13 Zweites europäisches Symposium \'Tier-
schutz in der Geflügelhaltung\', Celle (pag. 462).

12 Groep Geneesk. v/h Kleine Huisdier KNMvD.
Vergadering (voordracht door dr. J. Gouds-
waard: \'Immunologie: relevantie voor de prak-
tijk\'), Rest. \'Hoog-Brabant\', Utrecht; aanvang
20.00 uur.

15 AO-VET: Symposium Surgical Treatment of
Hip Dysplasia, Waldenburg (Switzerland) (pag.
412).

23—26 Sheep Veterinary Society (Division B.V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048 1984).

24—26 Canadian Assoc. for Laboratory Animal
Science, Annual Convention, Toronto.

26—2 juli Animal health and productivity. Inter-
national Symposium, Cambridge/Warwickshire
(pag. 251).

9—12 Anim. Haematology Assoc./Clin. Chem. /
Histol. Joint international meeting (all species),
Warwick Univ, (tel. 0403 50101).
10—13 Soc. Vet. Ethology. Internat. Meeting, Cam-
bridge (tel. 832312).
25 Kring Breukelen.

5—9 11th Conference World Association for the
Advancement of Veterinary Parasitology, Riode
Janeiro. (Inlichtingen redaktie-seeretariaat).

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease, Uppsala Sweden (pag. 569 1984 en 124).

19—31 Second International Workshopon Enzyme-
immunoassay Techniques in Animal Reproduc-
tion and Health. Bangkok (Thailand) (pag. 462).

25—30 9th Internationalsymposium of W.A.V.F.H.,
Budapest (pag. 982 1983, 469 1984 en 205).

26—29 Vlll. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-

27—28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Haifa,
Israel.

26—30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists, Buda-
pest.

1 —5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

2—6 2nd Congress ofthe International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640 1984).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

10—13 V. Internationaler Kongress für Tierhygie-
ne, Hannover (pag. 414 1984).

12 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen Afd. Noord-
Holland. Excursie Wognum (Jumbo-fabriek).

12—15 British Veterinary Association AnnualCon-
gress, Exeter (pag. 879 1984 en 106).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615
1984).

17 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergadering.
Sociëteit Standvastigheid, Phoenixstraat 9 te
Delft, aanvang 20,30 uur,

22—25 A.O. Basic equine course - internal fixation
of fractures and associated soft tissue injuries,
North Mymms, Hatfield, UK (pag. 413).

23—27 X Panamerican Congress of Veterinary
Medicine and Zootechnics, Buenos Aires (inlich-
tingen redaktie-secretariaat).

26—27 Bundesanstalt für Fortpflanzung und Be-
samung von Haustieren, Thalheim, Wels (pag.
370).

2 DVG-Fachtagung \'Fortplanzung- und Fort-
pllanzungsstörungcn bei Kleintieren\', Stuttgart/
Fellbach (pag. 328).

2—6 Fortbildungsreisedes Bundesverbandes prak-
tischer Tierärzte e. V. auf die Insel Malta (A),
Malta.

3—5 31. .lahrestagung der Fachgruppe \'Kleinticr-
krankheiten\' der DVG (A), Fellbach bei Stutt-
gart.

4—5 .laarcongres KNMvD, tevens 132e Algemene
Vergadering, Valkenburg (pag. 470).

8—10 Anaesthesia. 2nd Internat. Congress, Davis
Calif./USA (tel. 0934 852581, Bnstol/UK).

28—2 nov. 4th International Symposium on veterin-
ary epidemiology and economics, Singapore.
(Inlichtingen: red. secretariaat) (pag. 938 1984).

8—10 lOth World Congress of the World Small
Animal Veterinary Association, Tokyo (pag.
879 1984 en pag. 84,433).

18—22 International Soc. Vet. Epidemiol. & Econ-
omics. 4th Internat. Symp., Singapore.

11 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Motel \'Akersloot\'; aanvang 20.00 uur.

5_7 Tagung der DVG-Fachgruppc \'Geflügel\'
1986 über \'Krankheiten der Vögel\', München.

25—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications. Berlin (West).

30— I juni Schweizerische Ver. für Kleintiermedizin
Jahresversammlung, Luzern.

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot het
VACO-secretariaat, tel. 070-793137.

COLLEGA (GEHUWD)
Bij voorkeur enige jaren ervaring in de grote huisdierenpraktijk, met belangstel-
ling voor kleine huisdieren.

Brieven met curr. vitae en referenties onder nummer 23/85 aan de redaktie van
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

in een gemengde praktijk in het zuidoosten van het land. Voor twee dagen per
week en vanaf 15 juli 5 weken vakantie-waarneming. In de toekomst mogelijk-
heden voor taakuitbreiding. Ervaring gewenst.

Brieven onder nummer 22/85 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE
Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11

C. C. van de Watering, voorzitter; W. J, Nijhof, vice-voorzitter; L. Nauta, penning-
meester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier, lid; Dr. W. F. G. A. Immink, lid;
J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur,

A. P. Wijgergangs, aigemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

Op J april 198.1 overleed prof. dr. Th. de Groot na
een hartaanval twee dagen tevoren. Dit was de laatste
van een aantal dat begon met een zwaar infarct in
december 1971 en een tweede in februari 1973 dat per
l Januari 1974 leidde tot zijn afscheid als hoogleraar
in de voeding van herkauwers, paard en varken. Moe-
dig heeft hij. op bijzondere wijze geholpen door zijn
vrouw, gedragen dat op betrekkelijk jonge leeftijd een
einde kwam aan werk dat hij zo graag, zo goed en
tnet zoveel inzet deed.

Thomas de Groot werd op 14 september 1912 als boe-
renzoon in Akkrum (Fr.) geboren. Na lagere school.
Mulo-B en HBS volgde de studie in de diergenees-
kunde in de kortst mogelijke tijd: september 1932 tot
december 1937. Na enkele waarnemingen werd hij in
mei 1938 tijdelijk assistent bij het Zoötechni.sch Insti-
tuut op een salaris vanf 960.- \'s jaars. Hier bleef hij.
met een korte onderbreking wegens opkomst als mili-
tair paardenarts, in welke hoedanigheid hij. nu beter
gesalarieerd, op 22 februari 1940 trouwde met A fke
Gorter die hij van jongsaf kende, lot augustus 1941
toen hij assistent werd hij dierenarts O. W. Mulder te
Hemelum (Fr.).

Maar de zootechniek had hem in zijn greep en in
november 1942 werd hij leraar veeteelt aan de Hogere
en Middelbare Landbouwschool te Groningen, na op

9 januari 1942 bij prof. dr. G. M. van der Plank ge-
promoveerd te zijn op de dissertatie: \'Bijdrage tot de
kennis van de gladde tong van het rund\'.
In april 1942 volgde zijn benoeming tot lector aan de
l.andlyouwhogeschool te Wageningen om onderwijs te
geven in gezondheidsleer, anatomie en rassenkennis.
Hier was hij als rechterhand van prof ir. W. de Jong.
die door organisatorische functies veel aan De Groot
overliet, de steunpilaar van de afdeling Veeteelt en
van de studenten voor onderzoek en scripties.
Hoewel zijn perspectieven op wat langere termijn in
Wageningen goed waren, nam hij in juli 1957 ontslag en
werd onderzoeker bij het landbouwkundig bureau van
de Nederland.se Stikstof Meststoffenindustrie om zich
te wijden aan de relatie kunstmestgebruik en dierge-
zondheid met als werkbases het Laboratorium voor
Fysiologie der Dieren in Wageningen en de proefboer-
derij \'de Olde Wije\' te Vaassen. Intussen had hij aan
het eind van de veertiger jaren een hoogleraarschap in
Veeteelt aan de Faculteiten van Diergeneeskunde en
Landbouw in Bogor (Indonesia) van de hand gewezen.
In 1964 werd hij. naast zijn hoofdbetrekking bij de
stikstof-industrie, buitengewoon hoogleraar aan de
Faculteit der Diergeneeskunde. Eerst om onderwijs te
geven in de teelt, huisvesting en verzorging van paard
en herkauwers: met ingang van I januari 1968 in de
voeding van paard, herkauwers en varken. In januari
1970 werd dit laatste gelijktijdig met zijn ontslag bij
de Ned. Stikstof Meststoffenindustrie. omgezet in een
gewoon hoogleraarschap. Als zodanig heeft hij door
de ernstige hartaanval op 6 december 1971 nauwelijks
twee jaar kunnen werken. Maar in zijn korte tijd als
hoogleraar \' Voeding\', heeft hij naast zijn belangstel-
ling over de verhouding bodem-plant-dier nieuwe acti-
viteiten ontplooid ten aanzien van de voeding van
schaap en paard. Met name concentratie op deze dier-
soorten omdat de hem bij zijn aanstelling beloofde
proefaccommodatie voor varkens eerst in 1985
gerealiseerd zal worden.

De Groot was een intelligent en crmscientieus man die
zich zeer snel inwerkte in alles wat op zijn weg kwam.

Ook een goed docent die veel werk maakte van zijn
onderwijs. Men zou kunnen zeggen, voor zijn tijd een
\'allround\' zoötechnicus. Naast zijn publikaties op het
gebied van de toegepaste genetica, vooral over erfe-
lijke gebreken, heeft hij veel gepubliceerd en voor-
drachten gehouden over onderwerpen uit de toege-
paste voedingsfysiologie, met name de mineralenvoor-
ziening van herkauwers. Zijn deskmuligheid op dit ge-
bied werd ook internationaal erkend, getuige bijvoor-
beeld zijn voorzitterschap van de sectie dierlijke pro-
duktie van het FA O-congres over de
wereldvoedselvoorziening in Washington in 1968.
Als geboren onderzoeker heeft hij het in de laatste
jaren van zijn werkend bestaan weieens moeilijk ge-
vonden zoveel tijd le moeten besteden aan bestuurlijke
bezigheden als de leiding van de Vakgroep Zootech-
niek en Examencotnmissies. hoewel deze werkzaam-
heden hem. mede door zijn beminnelijk karakter, uit-
stekend lagen. Wel heeft het hem gekrenkt dat door
een enkeling zijn rechtvaardigheid als voorzitter van
de Examencommissie in twijfel getrokken werd. Dit
stond haaks op zijn geworteld zijn in een Friese
\'doopsgezinde gemeenschap en traditie\', met eenvoud
en eerlijkheid als grondtrekken van het bestaan. Ook
van zijn gezin. Bijgaande foto. genomen van een
groepsfoto ter gelegenheid van zijn 45-jarig huwelijks-
feest met zijn vrouw, vier dochters, schoonzonen en
kleinkinderen, laat hem zien als een gelukkig mens.
Behalve voor zijn werk en zijn gezin heeft hij zich
vooral ingezet voor het behoud van de Friese cultuur,
onder andere door werk in \'jryske kritem\' en voor de
belangen van de doopsgezinde gemeenschap, waarin
hij. vooral in Wageningen. vele functies vervulde.
Voor familie, vrienden en bekenden zal Thomas de
Groot in herinnering blijven als een bekwaam en
consciëntieus zoötechnicus met een brede belangstel-
ling en als een eenvoudig, rechischapen en blijmoedig

stemmen als erelid gekozen wegens zijn grote
verdiensten voor de pluimveehouderij in het
algemeen en de Groep Pluimveeweten-
schappen in het bijzonder.

Erelidmaatschap prof W. J. Roepke
Zantinga gaf een uitvoerig exposé over de
verdiensten en dc betekenis van collega
Roepke. Hij sprak erover dat we Roepke
konden beschouwen als onze Groot-ouder-
vader-haan. Met algemene stemmen werd
Roepke daarna door de vergadering tot erelid
benoemd.

Roepke bedankte de vergadering en riep de
collegae op om toch vooral actief op nieuwe
ontwikkelingen te blijven inspelen. Bedrijfsbe-
geleiding en specialisatie staat voor de deur.
In het belang van de pluimveehouderij, maar
ook van de praktici, is het van belang om
daarin een rol te blijven spelen.
Er zijn samen met andere groepen bespre-
kingen om het PAO diersoortgericht te organi-
seren, en niet alleen in de secties 1) Land-
bouwhuisdieren, 2) Volksgezondheid en 3)
Kleine Huisdieren. De Groep is bang dat ze in
de sectie Landbouwhuisdieren \'onderge-
sneeuwd\' dreigt te geraken.
In 1989 is er een WVPA-congres. De vraag is
gesteld of Nederland zich kandidaat moet
stellen. Een antwoord is niet gegeven. In de
overweging moet het feit betrokken worden
dat de WPSA misschien in 1988 een congres
organiseert.

De contributie is vastgesteld op ƒ 35,—.
De liascommissie bestaat uit de collegae Visser
(2e zittingsperiode) en De Vries (le zittingspe-
riode).

Naar aanleiding van de vraag van de redaktie
van het Tijdschrift \'Moeten er ethische normen
aangelegd worden bij een te publiceren onder-
zoek?\' is de vergadering in overgrote meerder-
heid van mening, dat de eindverantwoording
van een onderzoek bij de onderzoeker ligt en
niet bij de redaktie.

In het verslagjaar zijn drie wetenschappelijke
vergaderingen gehouden, namelijk:
op 3 mei 1984: thema: Ortho-Para-myxovirus-
sen bij pluimvee. Dit thema is toegelicht door
J. H. H. van Eck, J. C. van den Wijngaard en
B. Kouwenhoven. Collega Van Eck deed ver-
slag van experimenteel onderzoek bij mest-
kuikens ten aanzien van NCD. Gesproken
werd over bescherming, HAR, entreactic, coli
scpsis en entschema\'s. Collega Van den Wijn-
gaard ging vooral in op de entmethoden,
waarbij hij het belang benadrukte van een
constante druk in het spray-apparaat en het
tempo waarin de enting wordt uitgevoerd.
Ook de hoeveelheid water is van belang. Col-
lega Kouwenhoven gaf een overzicht van de
symptomen van Paromixo-virusinfecties en hij
gaf informatie over virusisolaten. Daarnaast
gaf collega Kouwenhoven een uiteenzetting
over Influenza, die in de VS zulke desastreuze
gevolgen heeft gehad.

op 30 augustus 1984: thema: IB-problematiek
in Nederland. De collegae Davelaar en Voeten
deden verslag van onderzoek en ervaringen.
De verschillen van inzichten die bestonden.

zijn weliswaar besproken, maar bestonden
ook na de vergadering nog.
op 13 december 1984: collega Kouwenhoven
gaf hier een uiteenzetting over REO-virussen,
speciaal wat tenosynovitis betreft. Voer, ver-
ticale transmissie, ras (slachtrassen) en leeftijd
spelen een rol bij het optreden van tenosyno-
vitis. In Nederland komt het voor, maar niet
zodanig dat enten nodig is. Vervolgens be-
handelde Kouwenhoven het Malabsorption
syndrome (MAS), waarbij ook vaak reo-virus-
sen geïsoleerd worden. Door een aantal on-
derzoekers worden deze als mogelijk aetiolo-
gisch agens beschouwd. Collega Krasselt
behandelde het thema \'Gumboro\', waarbij
achtereenvolgens aan de orde kwamen: clas-
sificatie van het virus, soorten entstof en dan
vooral toegespitst op het gebruik van geïnac-
tiveerde entstoffen. Hierna ontstond een zeer
levendige discussie.

Tijdens deze vergadering werd door collega
Zantinga de oorkonde uitgereikt waarop het
erelidmaatschap van collega Roepke staat. Dit
erelidmaatschap werd door de vergadering
nogmaals met een applaus ondersteund. Dit
applaus gold ook voor mevrouw Van de Kieft,
die de oorkonde gemaakt heeft.
Een samenvatting van de vergadering van 19
januari 1984, die handelde over \'specialisatie\',
is gepubliceerd in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde wan 15 augustus 1984.

4 oktober (Werelddierendag) en 5 oktober
1985 in het congrescentrum \'Cocarde\' te Val-
kenburg.

Congresthetna: \'Dierenarts en informatica\'.
Uitgebreid \'social program" op 4, 5 cn 6 ok-
tober 1985. Het congrescentrum is gevestigd
in het casino. Dus reserveer nu 4 en 5 oktober
(cn bij voorkeur ook 6 oktober) in uw agenda
en waag een gokje met de Maatschappij.

Voor het hdmaatschap van de Koninkhjke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae;

Franssen. T. P. F.; 1985; 3513 BT Utrecht, Singeldwarsstraat 34 bis.
.Jelsma, A.; 1980; 9012 DV Rauwerd, Slot.sdijk 5.

Ms Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

Renediaus. Dr. C,.: 1976; U-1985; .loure.
Feenstra. [\'.: 1949; Zwolle; tel. 038-532873; r.d.
Hage. .]. E.: 1954; 1852 XD Heiloo, De Ronge
56; tel. 072-332358; k.d.; r.k.; .secr. Ereraad
KNMvD.

Heijden. P.J. vander: 1984;3201 JESpijkenisse,
Hoeklaan 32; p., ass. bij .1. Schep (proefassoc.
met H. .1. Nip beëindigd).
*Hoeksira. Mevr. Y. M. A.: 1985; zie: Velde-
Hoekstra, Mevr. Y. M. A. van der.
lloff.J. P. van\'i: 1983; Utrecht; tel. 030-431291
(privé), 332320 (prakt.); p.
*Key. J.: 1965; Weert; tel. 04950-35258 (privé),
.39185 (bur.); k.d.; hoofd Lab. R.V.V.; kr. 15.

235/30! Kiemeneij. Mevr. E..!.: 1981; 22330 Le Gou-
ray (Frankrijk), p/aSasem, Le Bourg; tel, 1696-
349625; p.

239 Kooi. H. S.: 1983; 7215 SB .loppe. Eikeboom-
laan 4; tel. 05759-4160 (privé), 05700-5.3000
(prakt.); p., ass. bij A. Baas, G. Diekerhof, K.
A. M. Herder, L. FL Hotsma, H. Lieuwenen P.
J. V. d. WerL

242/30! Kuip. Dr. E. J. van der: 1956; U-1966; Tegu-
cigalpa P.C. (Honduras), Apartado 128; co-di-
rector Proyecto CEE/NA-82.14; O.O.N.
Oirschol. Dr. J. T. van: 1973; U-1980; Lelystad;
tel. 03200-22408 (privé), 26814 (bur.); wet.
medew. C.D.l.

Singewald. Mevr. S. E. A.: 1980; 5081 GL Hilva-
renbeek, Elsakkersstraat 9; tel. 04255-3894
(privé), 04254-1666 (prakt.).
Terpsira. J.: 1962; Eibergen; tel. 05454-74350
(privé), 71828 (prakt.); p.

282 * Veide. M. van der: 1985; 6006 SG Tungelroy,
Tuurkesweg 5; tel. 04955-1225 (prakt.); p., ass.
bij A. Th. E. Kooien, M. 1. M. Linthorst, K. G.
P. Pouwels, J. W. H. Scheres en E. J. A. Scheij-
mans.

6006 SG Tungelroy, Tuurkesweg 5; wnd. d.
290 Werf. J. T. van der: 1984; 5343 GA Oss, Sta-
ringstraat 1; tel. 04120-42901 (privé), 34407
(prakt.); p., ass. bijG. P. C. M. Jenniskensen A.
.1. M. van Nistelrooij.

Het op 1.3 februari 1985 gehouden DSK-sym-
posium \'De computer, knecht of meester?\' is
een groot succes geworden. Voor het naar
aanleiding van dit symposium verschenen ver-
slag, bleek van de zijde van de dierenartsen
veel belangstelling te bestaan. Om deze reden
willen wij u nog eenmaal in de gelegenheid
stellen dit verslag in uw bezit te krijgen.
Bestellen is mogelijk door overmaking van
f 10,— op gironummer 271994 ten name van
DSK, onder vermelding van; \'De computer,
knecht of meester?\'.

Een oriënterend onderzoelc naar de
aanwezigheid van Atrofische Rhinitis en AR-
pathogene Bordetella bronchiseptica- en
Pasteurella multocida- bacteriën bij de biggen
op certificaatwaardige varkensfokbedrijven

Prospective Studies for the Presence of Atrophic Rhinitis Pathogen Bordetella
bronchiseptica ««(/\'Pasteurella multocida in Piglets on Pig-Breeding Farms,
Having Certificates of Health

SAMliNVA i riNCl Van 20fokhedrijven, klinisch onverdacht van AR, werden 200biggen van H weken
oud op AR onderzocht. De klinische parameters waren hrachygnathia superior (BS) en kopasdevialie
(KD). Op IJ bedrijven waren biggen met BS (n = 4Hj. Op 8 bedrijven waren biggen met KD (n = 16).
Patholoog-anatomisch werden tmder andere bepaald, septum deviatie (SD) en ventrale conchae atrofic
(A VC). SD werd hi/ 76 biggen vastgesteld, afkomstig van 17 bedrijven. Op 20 bedrijven werden biggen
met AVC-gradatie ^ 1 genoteerd. Cradatie A VC ^ J kwam voor op 12 bedrijven. De gemiddelde
A VC \'-gradatie voor alle bedrijven was 1,J en varieerde van 0,2 tot 2,9. De biggen werden bacteriologisch
onderzocht op B. bronchiseptica (BB) en op AR pathogene P. muhocida (PM ).
De A VC-score steeg significant op bedrijven besmet met PM en HB. Aangegeven wordt dat bedrijven
met een gemiddelde A VC \'-gradatie ^ 0.7 een kans kleiner dan 10% hebben, besmet te zijn met PM .
BB werd bij S2 biggen geïsoleerd respectievelijk bij 49 uil de neus en hij 27 uit de trachea.
PM werd bij 6 7 biggen geïsoleerd. Via de paardebloedplaat bleken in de neus /5 biggen positief en via de
muis J2. Via de muis uit dc tonsillen waren dil 59. Van de 45 biggen besmet met type D waren 16
AR-pathogeen in de caviahuidtesl. 2 werden als dubieus beoordeeld.

Bij een epidemiologisch onderzoek naar BB en PM op 117fokbedrijven in Overijssel, bleek 92\'/t van
de bedrijven hestnei met BB en 28%\' met PM .

Om jokbedrijven als \' AR-onverdachl\' te kunnen kwalificeren, is intensief klinisch, patholoog-anato-
misch en bacteriologisch onderzoek nodig.

SUMMARY Two hundred eight-week-old piglets from 20 pig-breeding farms, on which the clinical
findings did not provide any justification for suspecting the presence of atrophic rhinitis (AR), were
examined for this di.sease.

Clinical parameters were brachygnathia superior (BS) and snout-distorston (KD). Piglets with BS (n =
48) were observed on 13 farms and with Kl) on 8 farms. Morbid anatomical parameters were deviation
of the nasal.septum (SD) and atrophy of the ventral conchae (A VC). SD was observed in 76 piglets frimt
17 farms.

Piglets with A VC\' gradation > I were recordedon 20 farms and with grade > 3 on I2jarms. The average
gradation of A VC over all farms was 1.3. varying from 0.2 to 2.9.

Bacteriological studies u \'ere done in the piglets for Bordetella bronchiseptica (BB) and AR pathogen
Pasteurella nuiltocida (PM^). The score of AVC showed a signiftcant increase on farms on which
infections with l\'M and BB was present.

It is indicated thai pig-herds with an average A VC gradation smaller than 0.7 do have a chance ofle.ss
. than 10\' i to be infected with PM^. BB was isolated from 52 piglets, from the nose in 49 cases and from
the trachea in 27 ca.ses respectively. PM was isolated from 67 piglets. Examination by equine bloodagar
showed that 15 pigleis were positive for PM in the no.se. 32 animals being found to he positive for PM by
examination using mice.

\' Urs. M. t . dc .long.Gc/ondhcidsdicnst voor Uicrcn in Overijssel. Postbus 1.1. Zwolle. t/m 19X0 verbonden
aanhclC\'Dl.

When mice were used in studies of the tonsils. 59 were found to he positive for PM. Of 45 piglets
injected with type D. 16 were found te he PM following the guinea-pig skintest. the results heittg
regarded as douhtjul in two cases.

Epidemiological studies for BR and PM on 1/7 hreeding-farms in the Province of Overijssel showed
that 92\'/(- of lhe.se farms were injected with BB and 28\'X, with PIVH .

To he able to qualify breeding-farms as \'not being suspected of A R\' concentrated clinical, pathological
and bacteriological studies are required.

Atrofische Rhinitis(AR) veroorzaakt jaar-
lijks voor miljoenen guldens schade aan de
Nederlandse varkenshouderij (20a). In dc
literatuur wordt aangegeven dat Atrofi-
sche Rhinitis behoort tot de infectieuze fac-
torcnziektcn (1,2,3). Door Akkermans (3)
wordt ondcr infectieuze factorcnziekten
verstaan, die ziekten waaraan infectieuze
componenten ten grondslag liggen en waar-
bij het klinisch beeld in belangrijke mate
mede wordt bepaald door cn het milieu èn
het dier.

Uil onderzoek, verricht door het CDI
bleek Bordetella bronchiseptica (BB) en/of
Paste \'urella multocida (PM) op meer dan
90% van dc Nederlandse varkcnsfok- en
vermeerderingsbedrijven voor tc komen en
aldaar tc kunnen worden aangetoond bij
5-100% van dc biggen van 4-8 weken oud
(3).

Akkermans geeft aan dat verschijnselen
van AR op alle Nederlandse fok- en ver-
meerderingsbedrijven kunnen voorkomen,
wanneer de infectiedruk wordt verhoogd,
hetgeen minder geschiedt door insleep van
micro-organismcn van buiten hel bedrijf,
maar vrijwel uitsluitend door veranderde
omstandigheden binnen hci bedrijf (3).
Dc laatste jaren is echter uit onderzoek
gebleken, dal er tussen BB cn PM ver-
schillen in AR-palhogcnitcit bestaan (18,
20b, 22. 23. 24, 29. 30, 31, 35, 38), Daar-
dc-jr kan dc opvatting ten aanzien van het
besmet zijn met BB en PM van de varkens
op alle varkensfokbedrijvcn, om het ont-
staan van AR te verklaren via ccn verho-
ging van de infectiedruk. ter discussie ge-
steld worden (3).

Pcderscn (28), Schöss (33, 34). Ruiter (30,
31, 32) cn Th iel (38) geven namelijk aan dat
dc infccticuzc klinische, rcspccticvclijk pro-
gressieve vorm van AR op dc varkcnsfok-
bcdiijvcn gepaard gaat met dc aanwezig-
heid van de AR-pathogene PM-baclericn,
al of niet tezamen met BB.
AR kan alleen dan tot ontwikkeling komen
bij de varkens op een bedrijf, indien de
AR-pathogenc Pm en/of BB-bacteriën aan-
wezig zijn, of nadat deze werden ingeslecpl
(28, 33,\'34).

De AR-controle bij de varkens op de fok-
bedrijvcn verschilt van land tot land. Tot
cn met augustus 1980 was in Nederland de
AR-diagnose op de fokbedrijven hoofdza-
kelijk gebaseerd op een klinische beoorde-
ling van de varkens. Deze diagnose AR
geeft geen problemen wanneer het dier
duidelijke afwijkingen vertoont, zoals een
ernstige kopasdcviatic cn/of ccn ernstige
brachygnathia superior, dat wil zeggen
wanneer het dier lijdende is aan klinische,
respectievelijk progressieve AR (20,25, 28,
31, 36). Minder ernstige afwijkingen zijn in
dc praktijk nogal eens aanleiding tot dis-
cussie. In dczc gevallen kan op grond van
het macroscopisch patholoog-anatomisch
onderzoek van de conchae tol nu toe dc
diagnose AR gesteld worden.
In Duitsland (34), Engeland (17) cn Dene-
marken (28) worden fokbedrijven klinisch
cn patholoog-anatomisch beoordeeld.
Door Schöss werd in Duitsland aange-
toond. dat de hcrbevolking van AR-bcdrij-
ven met goede resultaten kan geschieden
met dieren afkomstig van fokbedri jven. die
klinisch cn pathologisch onverdacht zijn
van AR (34). Voor het patholoog-anato-
misch onderzoek dienen dc varkens echter
gedood tc worden, waardoor dczc methode
betrekkelijk duur is. In dc IJS.A werden bij
de AR-bestrijdingfokbedrijven alleen bac-
teriologisch gecontroleerd op BB (14, 37).
Na augustus 1980 kan in Nederland, vol-
gens de richtlijnen van het Reglement Var-
kensgezondheidszorg\', dc diagnose AR op
certificatilwaardigc fokbedrijven tevens wor-

den gesteld via een proel\'slachting van een
tiental dieren. De criteria die gehanteerd
worden om een bedrijf AR-positief, respec-
tievelijk -negatief te verklaren, zijn in 1980
arbitrair vastgesteld. Dit kan betekenen,
dat afwijkingen van een geringere graad
dan vereist voor dc officiële diagnose AR-
positief. toch wel AR-afwijkingen kunnen
zijn. waardoor bedrijven ten onrechte als
AR-negatief beoordeeld worden. Daardoor
is een mogelijkheid aanwezig dat fokdieren
besmet met de AR-pathogenc bacteriën,
naar nog niet besmette fokbedrijven ver-
voerd kunnen worden (28, 38).
Als klinische- en patholoog-anatomische
parameters veerden die afwijkingen be-
schouwd, die in de literatuur bij biggen met
AR als indicatief voor deze ziekte werden
beschreven, zoals een neusdcviatic, bra-
chygnathia superior, septum deviatie en
alrofie van de vcntrale conchae (A VC) (5,
6. 10, 11. 13).

Via het hier beschreven onderzoek werd
getracht inzicht te verkrijgen in dc vol-
gende aspecten:

1. Dc frequentie van klinische en patho-
loog-anatomische AR-paramctcrs op
klinisch niet van AR-verdachtc fokbe-
drijven.

2. Dc relatie tussen de klinische parame-
ter BS en dc patholoog-anatomische
parameter AVC.

3. De relaties tussen dc patholoog-ana-
tomisciie parameter AVC cn de isolatie
van BB- cn/of PM-bactericn op deze
bedrijven. Op grond van aanwijzingen
inde literatuur werd hierbij tevens aan-
dacht besteed aan de AR-pathogeni-
tcitsverschillcn van deze beide bacterie-
species.

4. Dc methode van isolatie, dc isolaticfrc-
quentic en dc locatie bij de big, waaruil
cie BB- cn/of PM-bacteriëii werden gc
isoleerd.

Hierbij werden de isolaties van PM uil
neus, trachea cn tonsil via de bloed-
agarplaai vergeleken met de isolatie
van PM via de muis.
Aan dc hand van de caviahuidtest werd
dc AR-pathogcniteit van dc BB- en
PM-isolalen bepaald. Ook werd een
kapscllypering van de PM-isolatcn uit-
gevoerd (8. 9). Op een aantal van de 20
bedrijven werd hel bacteriologisch on-
derzoek herhaald, omdat het percen-
tage biggen besmet met BB en/of PM
niet in overeenstemming was met dc in
de literatuur aangegeven percentages
(3, 28, 37).

5. De epidemiologie op 117 certificaat-
waardige fokbedrijven in de provincie
Overijssel. Nagegaan werd welk per-
centage bedrijven besmet was met al
dan niet AR-pathogene BB en PM.

A. Tweehonderd biggen van 20 fokbedrijven werden
onderzocht op klinische patholoog-anatomische- en
bacteriologische parameters.

B. Op 117 fokbedrijven in de provincie Overijssel
werd een oriënterend bacteriologisch onderzoek uit-
gevoerd. Hierbij werd nagegaan of dc onderzochte
biggen op deze bedrijven besmet waren met al of niet
AR-pathogene BB-en PM-bacteriën. Dit onderzoek
werd in 1981 en 1982 verricht aan de Gezondheids-
dienst voor Dieren te Zwolle.

Door de provinciale gezondheidsdiensten werd(en)
één tot drie certificaatwaardige fokbedrijven per pro-
vincie aangewezen.

De 20 aangewezen fokbedrijven waren gedurende 5
jaar of langer certificaatwaardig. Dit hield in dat er.
volgens het Reglement Varkensgezondheidszorg van
de Stichting Ciezondheidszorg voor Dieren, op deze
bedrijven geen A7//i/.s(7;(\'verschijnselen bij de varkens
aanwezig waren van de volgende ziekten: varkens-
pest. mond- en klauwzeer, brucellosis, leptospirosis.
ziekte van Aujeszky, •Vomiting and Wasting Di-
sease\'. Transmissible Gastro Enteritis, salmonellosis,
Treponema hyoilyscnicriae dysenterie en van aandoe-
ningen van dc ademhalingsorganen die de gezond-
heidstoestand van de dieren nadelig beïiwloeden,
zoals Enzocitische pneumonie en Atrofische Rhinitis.
Bij dit onderzoek werd de aandacht vooral gericht op
de categorie fokbedrijven met 20 tot .SO zeugen.

Deze fokbedrijven voldeden ten tijde van het eerste
bacteriologisch onderzoek aan de onder A.L be-
schreven voorwaarden van hel Reglcnicnt Varkens-
gezondheidszorg. Deze bedrijven waren minstens
een jaar klinisch onverdacht van AR.

A: 2. Door ccn dierenarts van dc gezondheidsdienst
werden per bedrijf 10 biggen van ca 8 weken oud
aangewezen en gemerkt. In afzonderlijke containers
ter voorkoming van contaminatie, werden de biggen
naar het CDl afd. Rotterdam vervoerd. Na aankomst
op het CDl werden de biggen, hct/ij dirccl geseceerd
of anders per bedrijf gehuisvest in een isolatiebox cn
de volgende dag onderzocht.

A: 3. Dc biggen werden levend beoordeeld op de
mate van Brachygnathia superior (BS) en op afwij-
kingen van dc kopas(= kopasdeviatie, R = recht, D =
deviatie) (6). Vervolgens werden dc biggen genarcoti-
seerd en verbloed. De koppen werden daarna doorge-
zaagd ter hoogte van ± Pracmolare 1 ä Praemolare 2.
De volgende kenmerken werden beoordeeld:

d. de hypertrofie van de dorsale conchae (FIDC).
Deze parameters werden reeds beschreven (6, 14) en
zijn afgeleid van parameters aangegeven door Bcndix-
en(5)cn Done (11, 12).

A: 4.1. Bij aankomst op het CDl werden van de
biggen ncusslijm-monstcrs verzameld voor het bacte-
riologisch onderzoek (1, 18, 19).
Van dc gesececrde dieren werd met ccn tampon een
tracheaslijm-monstcr genomen. Ook werden de ton-
sillen bemonsterd: deze werden uitgcprepareerd cn
oppervlakkig gcllambecrd. Met de pincet werd de
tonsil dubbel gevouwen, zodanig dat dc crypten lecg-
gcdrukt werden. Dit materiaal werd met een tampon
opgevangen cn verderop dezelfde wijze verwerkt als
de neus- en trachea-tampon.

A: 4.2. Een halfjaar later werden I I van dc twaalf
bedrijven, die negatiefscoordcn voor BB, bezocht. Bij
dat onderzoek werden van 14 tot 18 biggen in de leef-
tijd van 4 tot 8 weken oud, neusslijmmonsters ver-
zameld voor het bacteriologisch onderzoek.

Voor dc isolatie van PM werd alleen de isolatie-me-
thode via dc muis toegepast. Voor dc isolatie van PM
uit deze muizen werden hier schapebloedagarpla-
ten gebruikt. Na ca 3 tot 6 maanden werd op deze
bedrijven dit onderzoek nogmaals uitgevoerd.

A.B:5. Van elk neusgang-en tracheamonster gesus-
pendeerd in Tryptose Phosphate Broth (1) werd 0,1
ml op ccn Mc.Conkey-agarplaat met l\'/i glucose uit-
gespatcld (15). Vanelkc Bordetella hronchiseptica-po-
sitieve plaat werd ccn kolonie afgecnt in runderbouil-
lon. Na een incubatie van 48 uur bij 37° C werd 0,2 ml
intradermaal mgespotcn bij ccn cavia (GpHi van het

CPB-TNÜ tc Zeist). Dc caviahuidtest weid na 48 uur
afgelezen cn bij het ontstaan van cen haemorrhagi-
sche huidnecrosc met een diameter van 10 of meer mm
werd dc BB als AR-pathogeen (BBF) aangemerkt
(20b).

6. Isolatie, palhogenileilsonderzoek en de typering
van Pasteurella muitocida (/"A/^

A, B: 6. Van elk ncusslijm-, tracheaslijm- cn tonsil-
monstcr werd een paardeblocdagarplaat (lOV; paar-
deblocd) voor de helft met één ösc materiaal beent.
Van elke big werd van het ncusslijm. het trachcaslijm
en het tonsilmonster vervolgens 0,2 ml intrapcrito-
neaal ingespoten in muizen van 14 a 18 gram (CPB-SF
van het CPB-TNOtc Zeist).

Dc hersenen en levers van dc muizen die stierven,
werden bacteriologisch onderzocht door deze op
paardeblocdagarplatcn (CDl) of schapeblocdagar-
platen (Gezondheidsdienst) te enten.
Van dc PM-positicvc bloedagarplaten wcrd(en) één
tot drie losliggende PM-kolonics afgecnt voor dc pa-
thogcnitcitsbepalingin dc caviahuidtest (19, 22). Een
haemorrhagische huidnecrose van > 15 mm in door-
snede werd als positief (PM-f) beschouwd, van 10 tot
15 mm als dubieus (PM ) en kleiner dan 10 mm als
negatief (PM—). Dc kapseltypering werd uitgevoerd
met de acriflavine en hyaluronidase-test (8, 9). De
AR-pathogene isolaten van de kapseltypen A, res-
pectievelijk D, werden aangeduid als A-l- respectieve-
lijk D-f cn de niet AR-pathogenc als A— respectieve-
lijk D—.

A: 7. Dc verschillen tussen groepen biggen met BS-
gradatic O en I en groepen biggen met A VC-score <
2 cn ^ 2, werden op significantie getest met de Chi-
kwadraatstocts (tabel 3).

Nagegaan werd of er een relalic bestond tussen dc
gevonden bactericn cn dc A VC-score (tabel 4). Hier-
voor werden de gestandaardiseerde cumultatieve fre-
quentieverdelingen van de A VC(score) per groep be-
drijven met eenzelfde bedrijfsbcsmctting berekend cn
uitgezet tegen de logaritme van de AVC(score)(fig. I).
Dc verschillen tussen de groepen bedrijven werden
met behulp van dc Chi-kwadraatstoets getoetst op
significantie. NS - niet significant. * " p<0.05. ** -
p < 0,01, *** p< 0.005 (tabel 5).

In tabel 1 wordt een overzicht gegeven vati
dc klini.sche, patholoog-anatomische en
bacteriologische parameters, zoals deze per
bedrijf genoteerd werden.
Dc bedrijven zijn gerangschikt op grond
van de gemiddelde ventrale conchae atrofie
(AVC) van de linker en rechter conchae
tezamen. Voorts is vcrtneld hel aantal

Tabel 1. Overzicht van de klinische, patholoog-anatomische en bacteriologische bevindingen, waargenomen bij de 200 onderzochte biggen allsomstig van 20
certificaatwaardige fokbedrijven.

biggen dat besmet was met B. bronchisep-
tica en/of/\', multocida en/of deze isolaten
al dan niet AR-pathogeen waren. Omdat
alle B. bronchiseptica-\\so\\diltn AR-patho-
geen waren, is alleen deze kolom vermeld.
De frequenties waarmee de afzonderlijke
klinische, patholoog-anatomische en bac-
teriologische AR-parameters op de onder-
zochte bedrijven werden gevonden, zijn
vermeld in tabel 2.

Uit tabel 1 en 2 blijkt, dat naast de klinische
afwijkingen, zoals kopasafwijkingen en BS,
ook de patholoog-anatomische afwijkin-
gen, zoals AVC, in meerdere gradaties bij
de biggen werden aangetoond. Ook BB-|-,
PM en PM werden frequent geïsoleerd.

In tabel 3 zijn de klinische parameter BS en
de patholoog-anatomische parameter AVC
(score) met elkaar vergeleken.
Uit deze berekeningblijkt, dat in dit onder-
zoek de dieren met een afwijkende BS (gra-
datie ^ 1) een significant grotere kans
hebben op een gemiddelde AVC-gradatie
1 (0,0I<P<0,05). Dit betekent dat ook

label 3. De relatie tussen de l<linische parameters
BS gradaties O cn ^ 1 en de patlioloog-anatomisclic
parameter AVC-score < en > 2.

op klinisch niet van AR-verdachtc bedrij-
ven een afwijkende BS een aanwijzing kan
geven voor de aanwezigheid van biggen
met conchae atrofie.

In dit onderzoek werd nagegaan of er op
grond van de bacteriologische verschillen
tussen bedrijven en de verschillen ten aan-
zien van dc A VC-scores, significanties aan-
getoond konden worden.
Per big werden dc AVC-gradaties van de
linker en rechter conchae gesummeerd en
ingedeeld in 8 scorcs (6).

Tabel 2. Frequentie van voorkomen van dc afzonderlijke klinische, patholoog- anatomische en bacterio-
logische AR-parameters.

Paraitieter	frequentie waarin de	parameters voorkomen:
op de bedrijven	bij de biggen
aantal	perc.	aantal	perc.
Kopas deviatie	8	40	16	8
BS grad. ^ I	13	65	47	24
BS grad. II	5	25	7	4
septum dev.	17	85	76	38
AVC grad. 1	20	100	93	47
" (1-1)	18	90	52	26
2	15	75	57	29
(2-2)	15	75	25	13
3	12	60	27	14
4	1	5	2	1
ADC " >/ 2	7	35	22	11
HDC " 2	8	40	12	6
BB-l-	8	40	52	26
PM totaal	12	60	67	34
PM-I-*	7	35	18	9

Op 1 bedrijf werden bij 2 biggen P.muit.bacteriën geisoleerd
die in de caviahuidtest als dubieus werden gekwalificeerd.

Op grond van gegevens uit dc literatuur
(28, 30, 33) zijn de bacteriologische gege-
vens gerangschikt naar de AR-pathogcni-
teit (AR respectievelijk —) van Borde-
tella bronchiseplica en Pasteurella multo-
cida. respectievelijk de combinatie van deze
bactcricn.

Op één bedrijf werden P. multocida-bacte-
riën geïsoleerd, die in dc caviahuidtest als
dubieus (±) werden gekwalificeerd. Bij dc
vergelijkingen tussen de groepen bedrijven
met een PM of een PM— besmetting,
werd dit bedrijf buiten beschouwing gela-
ten.

Er werd nagegaan of er een relatie bestond
tussen de gevonden bactcrieflora cn de
AVC-scorc. Hiervoor werden de gestan-
daardiseerde cumulatieve frequentie-ver-
delingen van de AVC-scorc per bacteriolo-
gisch onderscheiden bedrijfsgroep bere-
kend cn uitgezet tegen de logaritme van de
AVC-score (fig. 1). De verschillen tussen
de rechte lijnen werden met behulp van de
Cbi-kwadraattoets getest op significantie.
Dc significanties zijn vermeld in tabel 5.

Uit tabel 5 volgt dat dc AVC-score op be-
drijven met dc combinatie BB/PM-f- signi-
ficant verschilt van alle overige groepen
bedrijven. Op bedrijven waar naast PM
ook BB aanwezig is, wordt de invloed op de
AVC-score significant versterkt.
Zowel BB en/of PM blijken een invloed te
hebben op de AVC-scorc, gezien dc signi-
ficantie ten opzichte van de BO-ncgaticvc
groep. Er werd nagegaan of dc gemiddelde
AVC, berekend per bedrijf in tabel 1, in-
formatie zou kunnen verschaffen ten aan-
zien van de kans of deze groep dieren be-
smet was met BB cn/of PM-I-.

Aangegeven wordt dat dc differentiatie van
toxine positieve van negatieve P. multocida
belangrijk is voor het stellen van de dia-
gnose AR en voor epidemiologisch onder-
zoek ten aanzien van AR (32). Daarom is
hier aan bedrijven met een PM-H-besmet-
ting aandacht geschonken. Uit tabel 4 en
figuur 1 kan worden berekend welke be-
smettingskans men bij een bepaalde AVC-
scorc (respectievelijk gradatie = scorc:2)
kan verwachten.

Tabel 4. De relatie tussen dc AVC-scorc en een bedrijlsinfectic met B. hronchiscpucu (MM) cn/of P. muhodita
(PM).

(\'ig. 1. Dc A VC-score uitgezet tegen de standaarddeviatie-eenheden en het cumulatief percentage, afliankelijk
van de bacteriële bedrijfsinfectic.

Een gemiddelde bedrijfs-A VC kan zodanig
gekozen worden, dat inen met een nader te
bepalen zekerheid.spercentage (bijv, bij ca
95%) bedrijven met cen PM -besmetting
uit kan .sluiten (bijv, bij een gemiddelde
AVO 0,5).

4. Isolatieplaats en frequentie van BB en
PM. kapseltypering en pathogeniteitsbepa-
ling van PM

Uit tabel 6 blijkt, dat er bacteriologisch
gezien grote verschillen tussen de bedrijven
te constateren zijn. Voor de isolatie van

PM blijkt van grote invloed te zijn of hier-
bij de isolatiemethode via de muis werd
toegepast. Op 7 bedrijven werd noch BB,
noch PM geïsoleerd. Deze bedrijven staan
in de bovenste helft van de tabel, terwijl de
7 bedrijven met 32 biggen met een gecom-
bineerde BB- en PM-besmetting in de on-
derste helft van de tabel staan. Dc ver-
schillen in bacteriële besmetting tussen de
bedrijven lopen vrijwel parallel met de stij-
ging van dc gemiddelde AVC (tabel 1).
Voorts blijkt dat PM uit 15 neusslijmmons-
ters werd geïsoleerd met de paardebloed-
agarplaat, terwijl via dc muis 32 biggen PM
leverden. Met de isolatieinethodc via de
muis waren van de tonsillen 59 monsters
positief cn van dc trachca-monsters 16. Te-
vens blijkt uit deze tabel dat van de 6 be-
drijven waar PM via de bloedplaat uit de
neusslijmmonsters werd aangetoond, 15
van de 60 biggen (25%) positief waren, via
dc muis waren 26 positief (43%) en via de
tonsillen 40 (67%,).

Van de 14 bedrijven met 140 biggen waar
geen PM via de bloedagarplaat in de neus
werd aangetoond (0%), waren via de muis
6 positief uit het neusslijmmonster (4%) cn
19 uit de tonsillen (14%).
Van de 67 PM-posideve biggen waren 10
alleen in de neus besmet, 22 in de neus en
tonsillen en 35 alleen in de tonsillen.

Tabel 5. Significantieberekeningen van de AVC-scores tussen de groepen bedrijven die al of niet besmet zijn
met AR-pathogene BB en/of PM uit tabel 4.

	BO neg .	PM-	BB-t-	BB/PM	tot. BB, PM-, BB/PM-	Ph-h	BB/PM-1-	tot. PM-I-, BB/PM 4-
BO neg.	-
PM-	*3M	-
BB-H	3e	-	-
bb/pm-	3le3iLX	3t	-	-
tot. BB, PM-, BB/PM-	XXX	-	-	-	-
PM-^•	XXX	-	-	-	-	-
BB/FH	XXX	XXX	3Ï3M	X	XXX	*	-
tot . PM-l-, BB/PM-H	XXX	-	*	-	XXX	-	-	-

Ook zijn de resultaten weergegeven van de
kapseltypering van de PM-positieve biggen.
Uit één big werd in dit onderzoek steeds
één en hetzelfde type geïsoleerd, hetgeen
mogelijk mede werd veroorzaakt door het
grote aantal PM-isolaties dal via de muis
werd aangetoond (38). Via de kapseltype-
ring waren 45 biggen besmet met het type
D; dczc werden bij 21 biggen uit neus en/of
tonsillen geïsoleerd en bij 24 biggen alleen
uit de tonsillen. Hiervan waren respectieve-
lijk 10 en 6 caviahuidtest positief cn respec-
tievelijk 1 en 1 dubieus (bedrijf 15). Er
waren 22 biggen besmet met het type A,
waarvan 11 besmet waren in neus en/of
tonsillen en 11 alleen in de tonsillen. Dczc
type A-stammcn waren alle caviahuidtest
negatief.

Om na te gaan of BB als bedrijfsinfcctic,
door welke oorzaak dan ook, minder vaak
voorkwam dan op grond van dc in dc in-
leiding genoemde percentages verwacht
mocht worden, werd onderzoek II verricht
(tabel 1). L:)aarom werden van dc BB-ncga-
tieve bedrijven weer biggen bacteriologisch
onderzocht. Op 6 van de 11 onderzochte
bedrijven werd nu wel BB geïsoleerd. Dc
hiervoor geopperde mogelijkheid voor een
lage BB-bedrijfsbesmetting wordt hierdoor
ondersteund. Dezelfde motivering kan ook
voor de isolatie van de PM aangevoerd

Tabel 6. Isolatieplaats en frequentie van BB en PM, kapseltypering en pathogeniteitsbepaling van PM.

2) Kapsel type D resp. A^ cavia-huidtest positief ( ), negatief (-), dubieus («).

3) Totaal aantal biggen positief t.a.v. P.mult. via bloedagar = 15. 4) bedrijfsvolgorde zie tabel 1.

Tabel 7. Het voorkomen van H. hnmchiseplica en /\' muitocida bij biggen na een tweemalig bacteriologisch
bedrijfsonderzoek op 117 certificaatwaardige fokbedrijven.

BB = B.bronchiseptica, caviahuidtest positief
PM = P.muitocida, caviahuidtest positief

worden. Op 3 van deze 11 bedrijven werd
nu ool< dc PM geïsoleerd.
Op één bedrijf werden, evenals bij het eer-
ste onderzoek het geval was, weer cavia-
huidtest dubieuze isolaten geïsoleerd.
Op basis van de twee uitgevoerde bacterio-
logische onderzoeken, blijkt dat 14 van de
20 bedrijven (70%) besmet waren met BB
en ca 9 van de 20 bedrijven met PM-I- (45%)
en één met PM± (5%).

5. Epidemiologisch onderzoek op 117 cer-
tificaatwaardige fokbedrijven in de provin-
cie Overijssel

Uit de reeds gepresenteerde gegevens kotnt
naar voren dat AR-laesies, evenals de be-
smetting met de AR-pathogenc BB- cn
PM-bacteriën, op de ccrtificaalwaardige
fokbedrijven voorkomen (dit lijkt in tegen-
stelling tot dc eerder in de inleiding cn in
materiaal en methoden genoemde werk-
wijze van dc Gezondheidsdienst ten aan-
zien van het klinisch vrij zijn van deze fok-
bedrijven van AR).

In tabel 7 wordt een overzicht gegeven van
een tweemalig bacteriologisch bedrijfson-
derzoek op het voorkomen van H. bronchi-
septica en P. muitocida in neuzen van
biggen. Dit onderzoek werd uitgevoerd op
fokbedrijven die in het kader van het ge-
zondheidscertificaat door de Gezondheids-
dienst voor Dieren in Overijssel onder an-
dere werden gecontroleerd op AR.

Daar er in het verleden onvoldoende duide-
lijkheid over de aetiologie van AR bestond,
werden de AR controle- cn bestrijdings-
iTiaatregelen gebaseerd op klinische en/of
patholoog-anatomische afwijkingen (5, 6,
10, 12, 20c). Door onvoldoende inzicht in
de aetiologie en de Pathogenese ontstond
echter ook een gebrek aan duidelijkheid
over welke minimale afwijkingen, voor
zowel de klinische- als ook de patholoog-
anatomische parameters, reeds als speci-
fiek voor AR dienden te worden be-
schouwd. Sinds aangetoond werd dat de
ontwikkeling van de klinisch progressieve
vorm van AR samengaat inet bepaalde to-
xine vortncndc P. multocida-b\'dclcncn, al
of niet tezamen mei toxine vormende B.
bronchiseptica-baclerïën, werd het moge-
lijk dc aetiologie te betrekken in het (epi-
demiologisch) AR-onderzoek (27, 31, 38).
Uit de gegevens zoals weergegeven in tabel
1 en 2 blijkt, dat dc in Nederland toegepas-
te klini.sche beoordelingsmethode (dat wil
zeggen op het oog, op afstand) onvol-
doende zekerheid geeft over het vrij zijn
van klinische AR. Kenmerken van AR,
zoals een scheve neus, respectievelijk kop-
asdeviatie en/of afwijkende BS, werden
op 8, respectievelijk 13 bedrijven aange-
toond bij 8%, respectievelijk 24% van dc
biggen. Dergelijkeafwijkingcn werden niet
verwacht op bedrijven gekwalificeerd als

zijnde i<linisclT vrij van AR. Het aantal
biggen met de gradaties 2-2 en ?> is hier
vermeld op grond van het Reglement Var-
kensgezondheidszorg. Deze gradaties zijn
op certificaatwaardige bedrijven van be-
lang voor het stellen van de diagnose AR,
indien een proefslachting dient te worden
uitgevoerd.

Indien er bij 3 van de 10 biggen jonger dan
4 maanden, een AVC-gradatie 3 of meer
wordt gevonden, wordt het bedrijf AR-po-
sitief verklaard. Indien volgens de richtlij-
nen van de Stichting Gezondheidszorg
voor Dieren dit onderzoek in het kader van
een AR-proefslachting zou zijn uitgevoerd,
zouden 4 bedrijven (namelijk de bedrijven
met drie of meer biggen met een AVC ^ 3)
als AR-positief beoordeeld zijn.
Uit tabel 3 volgt dat groepen biggen met en
biggen zonder BS-afwijkingen significant
verschillen van biggen met een AVC-score
van < 2 en 2 (0,01 < P < 0,05). De AVC
score 2 komt overeen mei de gemiddelde
AVC-gradatie 1 (6).

Bij dc biggen van deze klinisch onver-
dachte AR-bedrijven werd lussen BS en
AVC een correlatie van r = 0,23 berekend
In een eerder uitgevoerd onderzoek (6)
werd op bedrijven mèt klinische AR een
correlatie r = 0,79 aangetoond.
Aangegeven is dat ventrale conchae afwij-
kingen macroscopisch sneller waarneem-
baar zijn dan dic aan de andere neus- en
kaakbeenderen (23). Hel verschil in corre-
latie tu.sscn klinische AR- cn onverdachte
bedrijven suggereert verschillen in infectie-
type, respectievelijk infectieduur en/of in-
fecliedruk lussen beide groepen bedrijven
(16,21).

Omdal het ontstaan van AR mede van be-
drijfsfactoren afiiangt (3) werden dc biggen
van de bedrijven ingedeeld in bedrijfsgroe-
pen met eenzelfde bacteriologisch besmet-
tingspatroon (tabel 4).
Of de biggen die nu bacteriologisch nega-
tief waren ook altijd negatief zijn geweest,
valt buiten het kader van dit onderzoek.
Ook van dc biggen die besmet waren, kan
niet worden aangegeven hoe lang en in
welke mate deze infectie(s) had(den) ge-
duurd cn welke bijdrage daarmee aan de
AVC werd geleverd. Daar rekening ge-
houden moet worden met vals negatieve
bacteriologische bevindingen, werd deze
kans geringer geacht bij een bedrijfsmatige
vergelijking, dan via een vergelijking van
dc individuele dieren.
De invloed van een bepaalde bedrijfsbe-
smctting op de AVC-score is te zien in
figuur 1.

De verschillen tussen de groepen bedrijven
werden getoetst op significantie (tabel 5).
Alle groepen bedrijven mcl een BB- en/of
PM-besmetting verschillen significant qua
AVC-scorc van de BO-negatieve groep be-
drijven.

De bedrijven met een BB/PM-besmetting
verschillen weer significant van bedrijven
met een PM-besmetting. De groep met al-
leen PM4- verschilt niet significant van de
groepen PM—, BB, BB/PM—.
De met BB/PM-j- besmette groep bedrij-
ven verschilt significant van alle groepen
bedrijven. Onder bepaalde omstandighe-
den, zoals bijv. een BB-besmetling, wordl
de AVC-score op bedrijven met een PM4
besmetting het sterkst beïnvloed.
Er dient opgemerkt te worden dat de
meeste groepen, kleine aantallen bedrijven
respectievelijk biggen bevatten en dat de
berekeningen betrekking hebben op een
eenmalig bacteriologisch onderzoek cn wel
bij dieren die op de bedrijven hebben
blootgestaan aan ongecontroleerde natuur-
lijke infecties en niet aan experimenteel
toegediende besmettingen onder gecontro-
leerde omstandigheden (16, 20, 27, 31).
Door de beperkingen die in het algemeen
aan bacteriologische isolatietechniekcn
zijn verbonden, kan het betekenen dat niet
alle bedrijven in onder andere de BO-nega-
tief groep, negatief zijn, respectievelijk zijn
geweest. Hel tweede bacteriologische on-
derzoek op deze bedrijven ondersteunt
deze indruk (tabel 1).
Het stellen van een bedrijfsdiagnose AR
kan langs twee wegen worden benaderd,
namelijk via de aetiologie, dat wil zeggen
door het aantonen van een PM-t\' bcsmel-
ting op het bedrijf, al of niet in cotnbinatie
met BB, of via klinisch en/of patholoog-
anatomisch onderzoek (32, 17).
Voor het stellen van de bedrijfsdiagnose
AR hebben alle drie technieken ten aanzien
van hun toepasbaarheid in de praktijk be-
perkingen. Herhaalde onderzoeken op een
(gesloten) fokbedrijf lijken nodig te zijn,
alvorens tnen een definitieve uitspraak kan

doen ten aanzien van AR. Indien op grond
van kiiniscii cn patholoog-anatomisch on-
derzoek de fokbedrijven op AR worden
gecontroleerd, dienen duidelijke en prakti-
sche criteria gehanteerd te worden.
Goodwin (17) beschrijft dat op AR-vrije
bedrijven de gemiddelde AVC niet boven
de 0,5 mag stijgen. Kort durende over-
schrijdingen gedurende één kwartaal wor-
den getolereerd, bijv. tot ca. 0,7.
Indien de norm van Goodwin (AVC ^ 0,7)
wordt toegepast op de gemiddelde AVC,
aangegeven in tabel I, dan voldoen slechts
4 bedrijven aan deze norm, waaronder 1
bedrijf waar PM± werd geïsoleerd.
De criteria van Goodwin hebben echter
betrekking op varkens van 65 ä 100 kg.
Omdat de ventrale conchae atrofie gedu-
rende de mestperiode kan herstellen (27), is
het nodig bij varkens op slachtgcwicht een
laag gemiddelde AVC te kiezen voor de
detectie van infectieuze AR.

Uit figuur 1 kan worden berekend, dat men
bij een gemiddelde AVC van 0,7 ca 8%
kans heeft bedrijven met PM-I- aan te
treffen. Bij een AVC-gradatie I bedraagt
deze kans ca 20% en bij een AVC-gradatie
1,3 ca 40%. De gemiddelde bedrijfs-AVC
kan als toetsingscriterium worden toege-
past bij een pathologische AR-bewakings-
mcthode.

Uit tabel 6 blijkt dat BB tweemaal zo fre-
quent uit de neus wordt geïsoleerd als uit de
trachea. Voor het verschil in BB-isolatie in
het onderzoek bij de 200 biggen cn de in de
inleiding genoemde BB-besmettingop fok-
bedrijven, kan geen duidelijke verklaring
worden gegeven. Mogelijk bestaat er op
een aantal fokbedrijven ccn intermitteren-
de BB-besmetting (21). Vaccinaties en me-
dicaties tegen BB en PM werden op deze
bedrijven niet uitgevoerd (4, 7, 20c, 26).
Voor het onder 3 beschreven onderzoek
bleek het van belang dat over ccn goede
methode voor dc isolatie van PM beschikt
kan worden.

De isolatie van PM via de muis leverde
duidelijk meer besmette biggen op dan via
de directe isolatie op de bloedplaat (27).
Met uitzondering van bedrijf 15 (PM )
werd van dc 7 bedrijven, waar PM uit dc
helft of meer biggen via de muis-methode
werd geïsoleerd, ook bij 1 tot 3 biggen PM
via de blocdplaten uit de neus geïsoleerd.
Dit betekent dat alleen bedrijven met een
duidelijke PM-besmetting ook met de iso-
latiemcthode via bloedagarplatcn opge-
spoord kunnen worden. Dit is van belang
omdat het verzamelen van tonsil-monsters
in de praktijk lastiger is dan het verzamelen
van neusslijmmonsters. Bij 67 van dc met
PM besmette biggen werd het D-type bij 45
aangetoond (67%) en het A-type bij 22
(33%), hetgeen inhoudt dat het r3-type fre-
quenter in het voorste deel van de respira-
tietractus werd geïsoleerd dan het type A.
Alleen bij het D-type werd hier (de AR-
pathogene) PM aangetoond.

Van de 21 biggen, besmet met het D-type in
neus en tonsillen, waren 10 AR-pathogeen
(48%) cn van dc 24 biggen, besmet met het
D-type alleen in de tonsillen, 6 (25%).
Uit de tabel 7 kan worden geconcludeerd
dat epidemiologisch gezien 92% van de
Overijsselse fokbedrijven met BB besmet
zijn en 82% met PM. Het aantal bedrijven
waar PM werd geïsoleerd, bedroeg 28%.
Slechts op 3% van dczc 28% werd deze
AR-pathogene PM bij ecn tweede onder-
zoek geïsoleerd. De (gesloten) fokbedrij-
ven dienen frequent bemonsterd tc worden,
voordat aan dc bacteriologische gegevens
conclusies kunnen worden verbonden.
Sinds de start van het klinisch en bacterio-
logisch onderzoek op deze bedrijven, werd
in de groep van 34 bedrijven, besmet met
BB en PM-f, op 16 bedrijven klinische AR
vastgesteld (47%).

Van dc overige 18 bedrijven was uit de
bedrijfshistorie bekend dat op 10 bedrijven
reeds voor 1980 AR was vastgesteld (29%,).

Uit de gepresenteerde onderzoeken blijkt
dat het klinisch onderzoek op de Neder-
landse certificaatwaardige fokbedrijven
nog verscherpt kan worden. Naast een ver-
scherpt klinisch onderzoek is het ook nood-
zakelijk een regelmatig patholoog-anato-
misch en bacteriologisch onderzoek in een
AR-bewakingsprogramma voor fokbedrij-
ven op te nemen. Op bedrijven waar de
combinatie BB en PM-h werd geïsoleerd,
werd ook de sterkste invloed op dc ventrale
conchae atrofie aangetoond. Epidemiolo-
gisch gezien dient verspreiding van dc AR-
pathogene PM naar nog niet besmette be-
drijven voorkomen te worden.

Naast intensief Iciiniscii onderzoel< zijn
herliaalde patlioloog-anatomisclie en bac-
teriologische onderzoekingen nodig om
aan een uitspraak \'AR onverdacht bedrijf
betekenis toe te mogen kennen.

Bijzondere dank is verschuldigd aan dr. G. Counotte
voor het verzorgen van de statistische bewerkingen.

1. Akkermans. .1. P. W. M.. Ouwerkcrk. H. en
Terpstra, .1. L: liorilelellahronchi.seplica cn infec-
ties van dc voorste luchtwegen van dc big.
Tijdschr. Diergeneeskd 1968; 93: 964-73.

2. Akkermans, .1. P. W. M.: The importance of
bacterial investigation of the nasal Hora of pigs in
connection with the occurcnce of diseases of the
respiratorv tract. Proc. LP.V.S. Hannover 1972;
9.

3. Akkermans..I. P.W. M.: Dc betekenis van facto-
renzicktcn voor dc nutsdierhouderij in Neder-
land. nu en in de toekomst. Tijdschr. Dierge-
nee.skd 1977; 102: 188-204.

4. Baars. .1. C., .long, M. F. de. Storm, P. K., Wil-
lems H.,and Pennings, A.: Atrophic Rhinitisand
its control with an adjuvant vaccine consisting 5.
hronchiseptica and P. muhocida strains. Proc.
l.P.V.S. Mexico 1982; 121.

5. Bendixen, 11. C.: Om nysesyge hos swinct. Chro-
nic dystrophic s. atrophy s. infectious rhinitis in
pigs. Nord. Vet. Med.. 23 Suppl. I, 177.

6. Bcrcovich, Z. cn .long, M. F. de: Brachygnathia
superior als klinisch kenmerk van Atrofische
Rhinitis bij dc big op een leeftijd van ± 8 wieken.
Tijdschr. Diergenee.skd 1976; 101: 1011-22.

7. Bcrcovich, Z. and Oostcrwoud, R. A.: Vaccina-
tion with Rordelelia bronchiseplica vaccine on a
farm with atrophic rhinitis, an evaluation of a
field experiment. Tijd.schr. Diergeneeskd. 1977;
485-94.

8. Carter, Cj. R. and Subronto, P.: Identification of
type D strains of Pasteurella muitocida with
acriHavinc. Am. ./. Vci. Res. 1973; 34: 293-4.

9. Carter, G. R. and Rundell,S. W.: Identification
of type A strains ot Pasieureiia muilocida using
staphylococcal hyaluronidasc. Vel. Rec. 1975;
96: .344.

10. Done. .1. T.: Monitoring of atrophic rhinitis in
pigs. C.E.C. Report Eur. 8643 EN, Office for
official publications of the European Communi-
ties L 2985, Luxembourg, 1983.

11. Done,.LT., Richardson, M. D.,and Herbert, C.
N.: Rhinitis of swine: a survey carried out in
Britain in l956-\'57. Animal Diseases Survey no.
3 London. ILM. Stationen\' Office 1964; 29-48.

12. Done, ,1. T.: Control charts for Herdmonitoring
for Rhinitis. Dep. Of Pathology Central Vet.
Lab. M.A.F.F. Weybridge, Surrey 1972.

13. Done, J.T.: Herd monitoring for control of atro-
phic rhinitis. Proc. l.P.V.S. Zagreb Mg. 1978.

14. Eikclenboom, G., Dik, J. K. en .long, M. F. dc:
De waarde van het röntgenologisch onderzoek
voor dc diagnostiek van Atrofische Rhinitis.
Tijd.schr. Diergenee.skd 1978; 103: 1002-8.

15. Farrington, D. O. and Switser, W. P.: Evaluation
of Nasal culturing procedures for control of Atro-
phic Rhinitis caused by Bordeleila bronchiseplica
in swine../. Am. Vei. Med Assoc. 1977; 170: 34-6.

16. Goïs, M., Barnes,H..I.,and Ross, R. F.: Potenta-
tion of turbinate atrophy in pigs by long-term
nasal colonization with Pasieureiia muhocida.
Am. J. Vd. Res. 1983; 44: 3-372-8.

17. Goodwin R. F. W. and Whittlcstone. P.: Moni-
toring for atrophic rhinitis: Five years\' expe-
rience with a pilot control scheme. Vd. Rec.
1983; 113: 411-2.

18. .long, M. F. dc: Enkele aspecten van het onder-
zoek betreffende Atropischc Rhinitis bij het
varken. Tijdschr. Diergeneeskd. 1980; 105:

19. .long, M. F. de. Oosterwoud, R. A. en Weeda,.).
T.: Het gebruik van Oxytctracycline-Hcl neus-
spray bij biggen ter bestrijding en preventie van
Atrofische Rhinitis. Tijdschr. Diergeneeskd. 1980;
105: 519-25.

20. .long, M. F. dc: a. Atrophic Rhinitis in the Ne-
therlands. b. Atrophic Rhinitis caused by intra-
nasal or intramuscular administration of broth-
culture and broth-culture filtrates containing AR
toxin oi Pasieureiia muhocida. c. Treatment and
control of Atrophic Rhinitis in the Netherlands.
C.E.C. Report Eur. 8643 EN Office for official
publications of the European Communities L
2985 Luxembourg, 1983.

21. .long,M. 1 .deand Bartelse, A.: The inlluence of
management and housing on the isolation fre-
quency of Bordeleila bronchiseplica and Pasteu-
rella mutocida in piglet populations. Proc.
l.P.V.S. Copenhagen 1980; 212.

22. Jong, M. F.de,Oei,H. L., and Fctenburg, G. J.:
AR pathogenicity-tests for Pasteurella muho-
cida isolates. Proc. l.P.V.S. Copenhagen 1980;
211.

23. Martineau, G. P., Broes, A., Jong, M. F. de, and
Martineau-Doize, B.: Experimental reproduction
of Atropic Rhinitis with Pasteurella muhocida in
gnotobiotic and conventional piglets. Proc.
l.P.V.S. Mexico 1982; 88.

24. Miniats, O. P. and Johnson J. A.: Atrophic Rhi-
nitis study in gnotobiotic pigs. Proc. l.P.V.S.
Zagreb M. 1978; 12.

25. Nistelrooy, A. J. M. van: Atrofische rhinitis in
rassen en standen. Bcdrijfsdiagnostick cn enkele
zoötechnische aspecten. Publikatie Gezondheids-
dienst voor Dieren Boxtel, 1979.

26. Pedcrsen, K. B. and Barfod, K.: Effect on the
Incidence of Atropic Rhinitis of vaccination of
sows with a vaccine containing Pasteurella mui-
tocida toxin. Nord. Vet. Med 1982; 34: 293-302.

27. Pedersen, K. B. and Barfod, K.: The aetiological
significance of Bordetella bronchiseptica ané Pas-
teurella muitocida in Atrophie Rhinitis of swine.
Nord. Vet. Med. 1981; 33: 51.3-22.

28. Pedersen, K. B.: Cultural and serological diagno-
sis of Atrophic Rhinitis in pigs. Atrophic Rhinitis
in swine. C.E.C. Report Eur. 8643 EN Office for
official publication of the European Communi-
ties L 2985, Luxembourg, 1983.

29. Ross, R. F., Switser, W. P., and Duncan, J. R.:
Comparison of pathogenicity of various isolates
oi Bordetella bronchiseptica in young pigs. Can. J.
Comp. Med Vet. 1967; 31: 5.3-7.

30. Riitlcr..!. M.: Virulence ol /\'o.v/CHfc//« mu/fo(/(/« 34.
in Atrophic Rhinitis ofgnotobiolic pigs, infecteci

31. Rutter,.!. M. and Rojas. X.: Atrophic Rhinitis in
gnotobiotic piglets: dilTercnces in (he pathoge- 35.
nicity of fasleiirellamullocicia in combined infec-
tions with Bordelelia tnonchisepiica. Vet. Ree.
1982; I 10: 531-5.

32. Rutter. .1. M. and l.uther. P. D.: Cell culture
assay for toxigenic Pasleurella mulloeiila from 36.
atrophic rhinitis of pigs. Vei. Rec. 1984; 114:
.»3-6. 37.

33. Schöss. P.: Occurence of toxin producing PM
and BB. Atrophic Rhinitis in swine. C.I:.C. Re-
port Fur. 8643 EN Office for official publications

Schöss. P.. Kayser, G.. .lahnkc. I-., Fedkc. P..
Dahms. L. tnid Dilmar, N. .1.: Rhinitis Atro-
phicans der Schweinc: Ergebnisse der Bestands-
sanierungen im Weser-Ems Gebiet seil 1971.
Disch. licrcirzll. Wschr. 87: 425-88.
Shimi/u. T.. Nakagawa, S., Shibata. S. und Su-
zuki. K.: Atrophie Rhinitis produced by intrana-
sal inoculation of Bordelelia hnnuhiseplica in
hvslcrcclomv produced colostrum-deprived pigs.
Cornell Vei.\' 1971; 61 -4. 696-705.
Smith. B.: Conlrollingsnufncs. Pig farming sup-
plement vet. 1972; 66-9.

Switscr. W. P. and Farrington. D. O.: Progress in
the control of Atropic Rhinitis caused by Borde-
tella hronchiseplica in swine. ,/. Am. Vet. Med.
A.twc 1972; 161: 132.5-31.

\'1 hid. C. P.: Untersuchungen über das Vor-
kommen toxi nbi Idener/\'a.s7(\'i//(\'//«»iH/?f«/V/(/-und
Bordetella hroiichiseptica-?,\\/Ammc bei der Rhini-
tis Atrophicans des Schweines, l\'hesis. Ticrär/t-
lichc Hochschule Hannover. 1983.

SAMENVA TFINCi Be.sehreven wordt een geval van voedselvergijnging opgetreden na het eten van hoerenmet-
worst. Hoewel de ziekteverschijnselen en het laboratoriumonderzoek wijzen op een veigij\'tiging door Staphylo-
coccus aurcu.s enterotoxine. is het bewijs niet onomstotelijk geleverd. In de discussie wordt gewezen op de
problematiek van hel enterotoxinen-onderzoek en de verantwoordelijkheid van het bedrlj/sleven bij de produk-
tie van voedingsmiddelen.

SUMMARY Six children became seriously ill after eating dry sausages. The clinical symptoms and
laboratory test suggested a case of poisoning by Staphylococcus aureus enterotoxin. The problems of
enterotoxin analysis and the re.sponsibility of the industry are discussed.

Naar schatting doen zich in Nederland
jaarlijks ongevcerenigc honderdduizenden
gevallen voor van door voedsel overge-
brachte infecties en intoxicaties (I). Vele
incidenten worden echter niet geregistreerd,
daar de ziekte niet wordt onderkend als
door voedsel te zijn overgebracht of door-
dat dc klachten geen aanleiding geven om
een arts of een levensmiddelencontrole-
dienst tc waarschuwen (2). Zowel voor
producent, consument als overheid is het
raadzaam om lering te trekken uit gecon-
stateerde gevallen.

ZIEKFECiESCIIIEDENIS
Tijdens een familiefeestje in februari 1984,
werd rond 11.00 uur door dc aanwezige
personen koffie of frisdrank met gebak ge-
nuttigd.

Terwijl de volwassenen nog aan de koffie
waren, kregen de acht kinderen frisdrank
en stukjes kaas en droge worst (boerenmet-
worst). Omstreeks 13.00 uur werd door
iedereen de lunch gebruikt, die bestond uit
belegde broodjes. Omstreeks 15.00 uur
werden de eerste kinderen misselijk en
moesten braken. Ongeveer een uur later
kregen zc ook nog diarree. In de loop van
die middag werden in totaal 6 kinderen, in
leeftijd variërend van 3 tot 13 jaar, ziek. De
verschijnselen bij de kinderen waren dus-
danig ernstig, dat tot ziekenhuis-opname
werd besloten.

Daar de huisarts een voedselvergiftiging
veronderstelde, werd onmiddellijk de Pro-
vinciale Keuringsdienst van Waren gewaar-
schuwd.

Uit de door de keuringsdienst opgestelde
anamnese rees verdenking tegen de fris-
drank en de droge worst. De verdenking
tegen de droge worst werd versterkt door
het gegeven dat twee volwassenen, gasten
van de familie die de avond tevoren op
bezoek waren geweest en ook droge worst
hadden gegeten, in de loop van de nacht
eveneens ziek waren geworden. Het gebak,
de belegde broodjes en de vleeswaren ervan
vielen buiten de verdenking, omdat naast
de kinderen ook de volwassenen ervan
hadden gegeten en deze niet ziek waren
geworden.

1 n de twee weken erop volgend werden nog
6 klachten ontvangen, waarbij 3 volwas-
senen cn 5 kinderen eveneens na het nut-
tigen van droge worst ziek waren gewor-
den. Alle worsten bleken afkomstig te zijn
van dezelfde producent.

Door de Keuringsdienst van Waren wer-
den restanten vleeswaren, droge worst en
frisdrank onderzocht. Toen het onderzoek
uitwees dat in de droge worst grote aan-
tallen, meer dan 10 miljoen per gram worst.
Staphylococcus aureus aanwezig waren, wer-
den eveneens de plaatselijke Vleeskeurings-
dienst en de Regionale Veterinaire Inspec-
tie van de Volksgezondheid bij het onder-
zoek betrokken evenals het Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne te
Bilthoven.

Van 5 slachtoffers werden faecesmonsters
onderzocht. Salmonella. Shigella, Campy-
lobacter jejuni, Yersinia enterocolitica. Vi-
brio sp. en Bacillus cereus waren niet aan-
toonbaar.

Clostridium perj\'ringens werd in alle 5 mon-
sters gevonden in aantallen variërend van
minder dan 10.000 tot 100.000 per gram
faeces. Gelet op de ziekteverschijnselen en
de relatief korte incubatietijd, kon Cl. per-
fringens echter niet als oorzaak worden
aangemerkt. Staph, aureus werd aange-
toond in monsters faeces van twee patiën-
ten. De stammen hadden verschillende
faagpatronen; enkele stammen afkomstig
van beide patiënten hadden echter een-
zelfde patroon, een gemeenschappelijke
herkomst suggererende.
Diverse monsters droge worst werden on-
derzocht op het Staph, awreuj-kiemgetal.
Dit was steeds groter dan 10\', veelal zelfs
groter dan 10" per gram. Faagtypering van
uit worsten geïsoleerde Staph, aureus-
stammen gaf opnieuw verschillende faag-
patronen te zien. Enkele stammen hadden
eenzelfde faagpatroon als de stammen, ge-
ïsoleerd uit de faeces van patiënten.
Naast Staph, aureus werden in de droge
worsten ook Enterobacteriaceae (kgt. 6 x
10" per gram), maar geen Cl. perj\'ringens oi
B. cereus (kiemgetallen kleiner 10^ per
gram) aangetroffen.

De uit facces en uit droge worsten geïso-
leerde Staph. öwrciAï-stammen werden on-
derzocht op enterotoxine(n)-vorming. Van
de in totaal 132 onderzochte isolaten, ble-
ken er 41 enterotoxinc A (SEA) te vormen.
Vorming van andere enterotoxinen dan A
werd niet waargenomen. Daarop werden
ook 5 droge worsten op SEA onderzocht.
Bij één droge worst kon een geringe hoe-
veelheid SEA (160-200 ng/100 g) worden
aangetoond.

Wekelijks wordt in het bedrijf ongeveer
250 ä 300 kg boerenmetworst geprodu-
ceerd, waarna verkoop plaatsvindt via twee
aan het bedrijf verbonden winkels. Het be-
drijf maakte qua inrichting en hygiëne een
goede indruk.

doorzouten: 1 nacht bij i<oelceitcmpcra-
tuur. Per kilogram varkensvlees wordt toe-
gevoegd; 25 gram colorozozout, 7 gram
boerenmetworstkruiden en 10 gram droge
worst preparaat.

zweten/rijpen: in klimaatkast, 1 uur 35° C
bij 95% rel. vochtigheid; 24 uur 20° C bij
90% rel. vochtigheid.

drogen: in klimaatkast, 2 a 3 dagen 20° C
bij 85% rel. vochtigheid; buiten de kli-
maatkast, enkele dagen bij kamertempera-
tuur in afwachting van de verkoop.

Teneinde te komen tot een efficiënter ge-
bruik van de klimaatkast werd op voorstel
van een medewerker van de leverancier van
de klimaatkast, een versnelde bereidings-
procedure gevolgd. Het zweet/rijpings-
proces werd gewijzigd, een half uur bij 35°
C bij 95% rel. vochtigheid en 24 uur bij 35°
C bij onbekende rel. vochtigheid, waarna
het drogen van de worsten plaatsvond op
\'zolder\', dat wil zeggen 2 a 3 dagen bij een
temperatuur van 12° C. Dit experiment,
waarbij ongeveer 400 worsten werden ge-
produceerd en vervolgens alle verkocht,
kreeg helaas het fatale vervolg. Na dit in-
cident werd dc boerenmetworst weer be-
reid volgens de gebruikelijke procedure.
De verkoop van de worsten werd pas weer
toegestaan nadat de vleeskeuringsdienst
enkele worsten bacteriologisch had onder-
zocht.

In deze worsten werden geen Staph, aureus
aangetoond, evenmin Enterobacteriaceae.

Door ecn gewijzigde bereidingswijze heeft
de daling van de zuurgraad en het vochtge-
halte van de worsten waarschijnlijk niet
voldoende kunnen plaatsvinden, waardoor
een ongecontroleerde groei van reeds ini-
tieel aanwezige Staph. aureus (etterbacte-
riën) heeft kunnen plaatsvinden. Uit het
onderzoek is echter niet onomstotelijk ge-
bleken dat de voedselvergiftigingen veroor-
zaakt zijn door in de worst gevormde ente-
rotoxine. Immers enterotoxine werd slechts
in één van de vijf worsten aangetoond en
wel in een concentratie die ca. 1/5 bedroeg
van de hoeveelheid die geacht wordt het
intoxicatieniveau te zijn, nl. 1 ng per 100 g.
Ecn intoxicatie doorenterotoxine kan ech-
ter toch niet uitgesloten worden geacht in
verband met de mogelijke heterogene be-
smetting met Staph. aureus. De resultaten
van zowel de faagtypering als van de ente-
rotoxine-bepalingen van geïsoleerde stam-
men wijzen in deze richting. Anderzijds
zou ook cen vraagteken geplaatst kunnen
worden bij het veronderstelde toxiciteits-
niveau. Kinderen zouden gevoeliger kun-
nen zijn voor enterotoxine dan volwas-
senen. Ook een gebrekkige extractiepro-
cedure, waardoor een belangrijk deel van
de aanwezige enterotoxinen verloren gaat,
zou een mogelijke verklaring kunnen zijn
voor het niet of slechts in geringe hoe-
veelheden detecteren van enterotoxinen.
Verdere evaluatie van de extractie- en de-
tectiemethoden is dan ook noodzakelijk.
De indruk bestaat dat het aantal klachten
omtrent boerenmetworst de laatste jaren
toeneemt. Met een klein incident als hier
beschreven zijn, naast persoonlijk leed,
veel kosten gemoeid. De medische kosten
in de vorm van ziekenhuisbehandeling van
de 6 kinderen, bedroegen alleen al ruim
/■ 8.000,—. Het bedrijf was niet W.A.-ver-
zekerd voor deze schade.
Goede en veilige bereidingsmethoden (3)
voor droge worst zijn reeds geruime tijd
voorhanden. Dit roept de vraag op of pro-
duktie van droge worst niet beter wettelijk
geregeld moet worden. Daarnaast toont dit
voorval weer eens duidelijk aan dat des-
kundige begeleiding van de produktie van
levensmiddelen onontbeerlijk is. Het be-
drijfsleven draagt hierin de eerste verant-
woordelijkheid.

, tiouwcr-llerlzbcrgcr. S. A.: Eoocl-Transmitted
Disease of Microbial Origin. Dissertatie Utrecht
1982.

in Nederland. fo«//ni; 1984; 45; 326-31.
. Recepten voor Vleeswaren CIVO TNO, 1970.

I. Clinical manifestation and elimination of the disease with a
combination of lincomycin and spectinomycin

SUMM ARN\' An acute outbreak of swine dysentery (Doyle) on a farrowing farm is descril)ed. Besides
clinical signs of enteritis a general loss of condition was seen throughout the herd. This resulted in a
decreased fertility and breeding peiformance among .you\'.v and an increase in piglet mortality. Several
dehydrated sows aborted.

The outbreak was stopped by oral treatment with lincomycin/spectinomycin 1:1. In the course of the
treatment all animals and buildings were washed and disinfected. The use of pharmacotherapeutics
in treating swine dysentery is discus.sed with emphasis on the involuntary induction of carriers.

Swine dysentery has been reported from all
major pig-rearing countries. The pattern of
the disease has altered: acute outbreaks
seldom occur, due to the widespread use of
drugs in feedstuffs (8). Where clinical signs
of enteritis do occur, they may be mild,
appearing as greyish diarrhoea.
Swine dysentery may effect pigs of all ages.
The predominant features, in addition to
diarrhoea, are growth retardation and an
increase in the feed conversion rate. How-
ever, sometimes serious outbreaks of swine
dysentery in sow herds are reported (1,2).
The primary etiologic agent of swine dys-
entery is a spirochete, Treponema hyody-
senteriae( 12). In naturally occurringswine
dysentery infections often T. hyodysente-
riae as well as Salmonella spp. are isolated
(7).

Elimination of swine dysentery by tncdica-
tion is possible (9, 1 I), although relapses
after medication often occur (I). 7". hyody-
sentcriae can survive in faeces or liquid
waste over a period of several weeks, de-
pendingon environmental temperature and
humidity (3). The prevalence of asympto-
matic carriers of swine dysentery following
withdrawal of lincomycin-medication has
been described (9). Shedding of T. hyody-
senteriae can occur in convalescent pigs for
several months, even after medication (4).
Pigs clinically recovered from swine dysen-
tery are resistant to reinfection with T. hyo-
dysenteriae for at least several months (5,
6).

In the present study cleaning, disinfection
of pens and animals combined with medi-
cation wascarriedout in eliminatingswine
dysentery in a sow herd. Regular observa-
tion of the animals and bacteriological ex-
amination of faecal samples (10) was con-
tinued for two years to evaluate the results
of this therapy.

At the time of the outbreak the herd in-
cluded 170 sows. For renewal and expan-
sion of stock, gilts and boars were pur-
chased frequently. Newly bought animals

\' Department of Herd Health and Ambulatory Clinic, E\'aculty of Veterinary Medicine. P.O. Box 80.152,
.3580 TD Utrecht, the Netherlands. Present address: Central Veterinary Institute, P.O. Box 65, 8200 AB
l.clystad.

- Department of Bacteriology, Faculty of Veterinary Medicine, P.O. Box 80.151, 3580TD Utrecht, the Nether-
lands.

\' Department of Herd Health and Ambulatory Clinic, Faculty of Veterinary Medicine, P.O. Box 80.152,
3580 TD Uirecht, the Netherlands:

were housed without quarantine together
with boars and sows after weaning. During
pregnancy the sows were housed in a se-
parate unit with a slatted concrete floor,
restrained by harness. The animals stayed
there till they were moved into one of the
six farrowing units, each subdivided into
eight to fourteen farrowing pens. The far-
rowing units were cleaned between groups
with a high pressure spray gun without
disinfection.

Weaned pigs were housed in flatdeck cages
on slatted metal floors. At an average of 10
weeks, weighing about 22 kg, they were
sold to fattening operations. The food of
weaned piglets contained 50 ppm carba-
dox. Adult animals received no in-feed
medication.

CLINICAI. HISTORY AND MEDICATION
The first symptoms of swine dysentery, viz.
watery faeces containing mucus and blood,
were noted about the middle of April 1979
among gilts which had been bought 4
weeks earlier. Faccal samples were taken
and the affected animals were treated with
10 mg/kg tylosin tartrate\' intramuscularly
for five days. The responses varied, but in
nearly all cases the symptoms disappeared
in the course of ten days. However, within
two weeks the disease had spread through-
out the herd despite further individual
treatment and more stringent hygicnic
measures.

At this point in-feed medication of the herd
was adopted. In the second half of May all
adult animals received an in-feed medica-
tion of 400 p.p.m. arsinilic acid for 9 days.
After an initial improvement the outbreak
continued. Between May 15th and June
15th twelve sows aborted about 1-3 weeks
before expected delivery. All had had vary-
ing degrees of diarrhoea for more than a
week, which dit not respond to intramuscu-
lary treatment with tylosin tartrate. As a
conscqucncc they became dehydrated and
aborted. Serologically there was no evi-
dence of Icptospirosis, erysipelas, or Au-
jeszky\'s disease.

About the middle of July the situation had
more or less stabilised and only a few eases
of mild diarrhoea were recorded. From
•luly 9th till July 18th 400 p.p.m. arsinilic
acid in-fccd medication was given again.

Some sows had recurrent clinical signs
of dysentery. During the second half of
August serious cases of acute dysentery
reappeared, also among piglets before and
after weaning.

In the last week of September 64 asympto-
matic sows were sampled at random, 16 of
which were found positive for T. hyodysen-
teriae (W). Salmonella spp. were isolated as
well. As the condition of many sows was
declining despite an increase in daily ra-
tion, general treatment was once more in-
dicated.

From September 25th all adult animals re-
ceived in-feed medication with lincomycin
and spectinomycin at a level of 66
p.p.m. for eight days. This was followed by
a 44 p.p.m. level medication for twenty
days. Piglets were treated for seven days
only immediately after weaning with lin-
comycin via the drinking water in a con-
centration of 80 mg/1. The latter procedure
was continued until the end of the medica-
tion of the sows.

An intensive cleaning program of animals
and buildings, followed by disinfection
with a 2% chloramine-T solution^ was
carried out from the 8lh to the 11 th day of
the treatment.

At the first check in January 1980, by
means of selective culture (10), three
weaned piglets, while premedicated with 50
p.p.m. carbadox, were found positive,
though without showing distinct symp-
toms. Therefore drinking water treatment
of the piglet unit was repeated.
In the same period swine dysentery was
seen at the fattening operation where the
piglets had been sold to.
The herd was checkcd again in June 1980.
One month later it was discovered that a
group of five gilts, intended for breeding,
had not rcceivcd medicated drinking water
nine months earlier bccausc their pen was
not connected to the watering system. At
the time of detection they were in the early
stages of pregnancy and showed mild diar-
rhoea. Swine dysentery was confirmed in
these gilts with the lluorescent antibody

Fig. 1. Intcrvalbetwccnwcaningandscrving
(day.s)rrom February 1979io November 198o"

Fig. 2. The piglet mortality between birth
and weaning (9f) from f^ebruary 1979 to
November 1980.

Fig. 3. Fhe feed consumption (kg feed/
piglet) from birth to sale for fattening (average
22 kg) during the period February 1979 lo
November 1981).

test, while other gilts and sows were nega-
tive and did not show diarrhoea. Direct
isolation and oral treatment with lincomy-
cin/spectinomycin 1:1 combined with hy-
gienic measures prevented further spread
of the disease.

A third check was made in .July 1981, al-
though no clinical signs of swine dysentery
had been seen at the farm, after the men-
tioned gilts had been treated. All samples
were negative (10).

A decrease of production performance in
the herd was noted (Figure 1 ). The interval
between weaning and oestrus increased
40% within three months after the out-
break started. This parameter returned to
a normal level, however, before linco-
mycin/spectinomycin medication was start-
ed.

Post mortems were done on 38 piglets that
died before weaning in the period May to
August 1979. The predominant findings
were gastroenteritis due to E. coli 0138-
K81K88, pneumonia (P. multocida or //.
pleuropneumoniae). and starvation. The
mortality rate between birth and weaning
is given in Figure 2.

In the same period a rise in postweaning
mortality was observed. At autopsy the
most prominent findings were E. coZ/ente-
rotoxacmia due to 0141 K85 ab and swine
dysentery, as shown by a positive lluorcs-
cent antibody test.

As a consequence of the growth retarda-
tion the surviving piglets needed 15-20%,
more food to attain the desired weight of 22
kg (Figure 3). After medication and disin-
fection the production parameters return-
ed to normal levels.

The most reliable way to eliminate swine
dysentery is to dismiss all pigs for slaughter
and restock with animals from a reliable
dysentery-free source after thorough clean-
ing and disinfection. This procedure is
often too expensive on a farrowing farm,
because of the long period without produc-
tion. The only alternative is elimination by
medication, although relapses after medi-
cation often occur ( 1 ). Failure of herd medi-
cation is causcd either by reinfection from
the direct environment or from carrier
animals. The induction of carriers after
withdrawal of treatment is undoubtedly in-
Hucnced by the sensitivity of the causative
agent to the drug used. This could explain
the differences in the results of Rainier et
al. (9), who saw no carriers after withdra-
wal of 55 p.p.m. carbadox, and the effccts
of the same drug on this farm. A 50 p.p.m.
level of carbadox here failed to suppress
swine dysentery among piglets.
To reduce the chance of reinfection from
the environment a stringent program of
cleaning and disinfection must be carried
out (3). This demands planning and more-
over a strong motivation from the farmer.
During the period preceding medication
with lincomycin/spectinomycin, only ani-
mals seriously ill were treated with tylosin
tartrate and twice in-feed mcdication with
arsinilic acid was given. In this way we tried
to avoid the risk of inducing resistance, In
retrospect the poor clinical response to ty-
losin might be due to the fact that this drug
is widely used as feed additive.
Medication with a combination of linco-
mycin/spcctinomycin 1:1 was preferred,
because a number of samples were positive
for Salmonella spp.

The recorded decrease ol production per-
formance of the sow herd is most probably
due to the general loss of condition causcd
by T. hyodysenteriae. The prevalence of
abortions is most likely a result of the se-
vere dehydration ofthe affected sows. The
presence of positive gilts, which escaped
medication nine months earlier, shows the
vulnerability of a dysentery eliminating
program by mcdication.
In field conditions the absence of carrier
animals is difficult to prove. In this case the
disappearance of symptoms, the negative
laboratory results, and the return of herd
performance to a normal level indicate that
the elimination program of disinfection
and medication with lincomycin/spectino-
mycin were successful.

1. Andersen, O.: Swine dysentery in a large herd
-possible control methods. Oan.s^ Veierinaenicl.s-
skrifi 1978; 61; 901-5.

Bouwkamp, F. T.: Stcrltc bij zeugen door Tre-
ponema hyoüysenleriae. Tijdschr. DiergcncesIcd.
1982; 107: 34-5.

Cliia, S. P. and Taylor, D. J.: Factors alfecting
the survival ol\' Treponema hvodysenleriac in dy-
senterie pig laeces. Vet. Rec. 1978; 103: 68-70.
Fisher, L. I-. and Olander. H, .1.: Shedding of
Treponema hyodysenleriae. transmission of dis-
ease, and agglutinin response of pigs convales-
cent from swine dysentery./<m. .7. Vel. Res. 1981;
42: 450-5.

.lenkins. E. M.: Development of resistance to
swine dysentery. Vel. Med. 1978; 73: 931-6.
.loens, L. A.. Harris. D. E., and Baum, D. H.:
Immunilv to swine dysentery in recovered pigs.
Am. J. Vei. Re.s. 1979:40: 1352-4.
Kunesch. .1. P.: Lincomycin and spectinomycin
in the treatment of natural infections of salmo-
nella and Treponema hyodysenleriae. Proc.
l.P.V.S.. Ames. Iowa 1976; p M5.

9. Rainier. R. H.. Harris, D. L..and Clock. R. D. cl
al.: Prevalence of asymptomatic carriers of swine
dysentery following withdrawal of Carbadox or
lincomycin treatments. Proc. 1.P.V.S., Copenha-
gen, Denmark 1980; 252.

10. Smit. IE F., Leengoed, L. A. van. and Jongerius,
.1. M.: Swine dy.sentery in a sow herd 11. Compar-
ison of a direct fluorescent antibody test and
selective culture in the laboratory diagnosis. The
Velerinary Quaneriy 1984; 7: 150-3.

11. Tasker..L B.. Heard. T. W..and Williamson, C.:
Eradication of swine dysenterv from closed pig
herds. Vei. Rcc. 1981; 108: 382.

12. Taylor, D. J. and Alexander. T. J. L.: The pro-
duction of swine dysentery in swine by feeding
cultures containing an anaerobic spirochacte. Br.
Vd. ./.. 1979; 127: 108-11.

II. Comparison of a direct fluorescent antibody test with
selective culture in the laboratory diagnosis

SUMMARY During and ajier an outbrcal< of .swine dysentery (Doy/e) two diagnostic techniques were
compared: a direct fluorescem antibody test and a sciective culture method. The /alter was more
sensitive, provided i/te anima/s were not medicated and the satnp/es were processed on the day of
co//ection. the widespread use of c/temoprophy/axis ma/<es selective culture as a diagnostic aid under
Dutch conditions high/y impraclica/.

Fof the laboratory diagnosis of swine dys-
entery in the Netherlands a niiorescent an-
tibody test (FAT) is used, developed by
Terpstra etciL (12) who demonstrated fluor-
escing spirochaetes in bowel contents of
affected animals. They used a conjugate of
fluorescein isothiocyanatc coupled to
gamma globulins derived from reconvales-
cent pigs. In other countries, especially in
the U.S.A., the laboratory diagnosis is
based upon selective culture (II). Flow-
ever, neither method is fully reliable. The
FAT may give up to 10% false positive
results, unless the antiserum is absorbed by
non-pathogenic treponcmcs (6, 8). False
negative results, most likely causcd by
medicated feed, have been reported with
both the FAT (1) and selective culture (4).
The sensitivity of both methods has been
compared by Meier and Amtsberg (9), and
by Griffin and Hutchings (.1). In both studies
more samples were found positive in

Department of Bacteriology, Faculty of Veterinary Medicine, P.O. Box 80.171, 3508 TD Utrecht, the
Netherlands.

Department of Herd Health and Ambulatory Clinic. E\'aculty of Veterinary Medicine. P.O. Box 80.152.
3508 TD Utrecht, the Netherlands. Present address: Central Veterinary Institute. P.O. Box 65. 8200 AB
Leiystad. the Netherlands.
Dow Chemical.

culture than in the FAT. These findings are
contrary to those of a recent report from
the Netherlands (10), in which Treponema
hyodysenteriae could only be isolated from
about 25% of FAT-positivc samples while
none of the FAT-negative samples gave a
positive culture. Moreover it was postu-
lated that apart from medication the time
that elapsed between sampling and carry-
ing out the tests influenced the results.
The convenient location of the farm, at a
relatively short distance from the Faculty,
and the co-operation of the farmer offered
an opportunity tostudy both variableson a
small scale.

Piglets were sampled with moistened rectal swabs,
samples Irom older animals were taken manually
Irom the rectum.

The spectinomycin\'-containing medium ol\'Songcr<?(
at. (II) was used for isolation of T. hyodysenrcn\'ac.
Culture plates were checked on the second, fourth,
and sixth days. All isolates showed strong beta hae-
molysis, which is considered an indication of pa-
thogenicity (7).

The dircct Huoresccnt antibody test was performed
essentially as described by Hunter and Clark (5). T he
conjugate used has been described before (10).

Re 1. Animals showing signs of dysentery
were sampled in the first stages of the out-
break. These samples reached the Depart-
ment of Bacteriology via the Ambulatory
Clinic\'s own diagnostic laboratory, which
caused at least a 24-hour delay between
sampling and testing. When it was found
that none of these samples was positive on
culture, further samples were brought di-
rectly to the Department of Bacteriology
for processing within two hours. Other oc-
casions for diagnostic sampling were the
recurrence of symptoms after withdrawal
of arsinilic acid therapy and the manifesta-
tion of dysentery among gilts that had been
overlooked in the general antibiotic treat-
ment. The results of the diagnostic samples
are summarized in Tabic 1.
Re 2. In Table 2 the results are given of
samples that were taken to gain an impres-

Tablc I. Diagnostic samples: results of the fluorescent antibody test (l-AT) and selective culture.

All animals showed symptoms of dysentery; two in the first category and three ui the sccond may have been
treated le.ss than five days before sampling with .S-8 mg/kg tylosin^ i.m.

Table 2. Samples frotn asymptomatic animals: results of the fluorescent antibody test (I\'A T) and selective
culture.

Some animals in the first category may have been treated less than five days before sampling with 5-8 mg/kg
tylosin- i.m.

sion of the extent of the outbreak. The first
group consisted of six asymptomatic sows,
restrained by harnesses adjacent to known
positive animals. No information about re-
cent individual treatment of these animals
was available. The second group was sampl-
ed after all treatment had been stopped
for two weeks. These animals, all without
symptoms, were sampled as much at ran-
dom as possible.

Re 3. The last category of samples was taken
to check the presence of T. hyodysenteriae
on the farm. Unless otherwise stated, the
samples were tested by culture only. The
transport time was always less than four
hours. Apart from the piglets which were
fed 50 p.p.m. carbadox, the animals had
been without medication for varying
periods.

At the first occasion, 15 weeks after general
antibiotic treatment, three piglets were
found positive on culture. One week later
four piglets were sampled from each of the
three pens in which a positive animal was
found. The cultures from these twelve pig-
lets were negative, although the FAT was
positive in three cases.
The next chcck was made 16 weeks after
the piglet unit had been treated for the
second time with lincomycin\'. All samples
were negative. One month later five posi-
tive gilts were discovered and consequently
treated with lincomycin and spectinomy-
cin\'^.

During 1981 it became clear that both
methods had their limitations. Therefore a
final chcck was made ten months after the
five gilts had been treated. Selective culture
and the FAT were negative in all samples.

None of the studies in which the lluorcs-
ccnt antibody test (FAT) and selective cul-
turing were compared, took into account
any variations in the interval between
sampling and processing of the samples.
An abnormally extended interval, how-
ever, was not mentioned in these studies.

Limitation of the transport time in ourstu-
dies increased the recovery of T. hyodysen-
teriae from clinically affectcd animals. This
supports the observation of Lysons and
Lemckc (8) that reduction of the storage
time may, among other factors, have a defi-
nite infiuence on the results of culturing.
More interesting is the influence of medica-
tion on the results of both laboratory tech-
niques. Meier and Amtsberg (9) state that
one group of animals, although treated
with a nitroimidazole compound at thera-
peutic level, showed practically the same
results as untreated controls. No medica-
tion is mentioned in their other two groups,
consisting of respectively clinically suspect-
ed and nonsuspectcd animals.
Griffin and Hutchings (3) sampled asymp-
tomatic pigs under field conditions from
six herds of which only one was not sub-
jected to prophylactic medication. They
found more samples (7.7%) positive on cul-
ture than in the FAT (5.4%), but if their
results are presented on a herd base it ap-
pears that in three out of four herds the
FAT gave more positive samples.
Still other factors than transport time and
medication must be taken into account in a
comparison of both tests, as is illustrated
by the false negative culture results from
nonmedicatcd animals in Table 2. Because
many treponemcs are embedded in mucus
(13) a homogcnuous distribution in the
sample is unlikely. Moreover the amount
of faccal material actually viewed in a bac-
tcrioscopic test is much smaller than the
amount that can be streaked on a solid
culture medium. Especially when low
numbers of treponemcs arc present in the
sample, the combination of this quantita-
tive difference and possibly uneven distri-
bution may account in part for false nega-
tive results.

In our opinion selective culturing is more
reliable in nonmcdicated animals, while in
prophylactically or therapeutically medi-
cated swine the FAT seems to have a better
chance, provided the infective agent is sen-
sitive to the compound used.
Since chcmoprophylaxis besides copper is
used on more thaa;) 90% of the Dutch fat-
tening farms, the FAT is currently the most
reliable method to support the clinical dia-
gnosis of swine dysentery. Negative results.

however, should never be a reason to ex-
clude swine dysentery in the differential
diagnosis. The use of selective culture
should be restricted to atypical cases of the
disease, whenever possible after a period
without medication. Serological tests, e.s-
pecially the recently reported enzyme
linked immunosorbent assay (2), could
offer a useful diagnostic alternative in such
eases.

1. Akkcrmans, .J. P. W. M. and Pompcr, W.: Aeti-
ology and diagnosis oCswine dysentery (Doyle).
Tijdschr. Diergeneeskd. 1973; 98: 649-54.

2. Egan, 1. T., Harris, D. L.. and .loens, L. A.:
Evaluation of serological tests for determining
the prevalence of swine dysentery. Proc. 7th Int.
Pig. Vel. Congr. 1982; 33.

3. Griffin. R. M. and Hutchings. D. A.: Swine dys-
entery: Observations on the frcquencv of latent
infection. Vel. Rec. 198(1; 107: 559.

4. Harris, D. L. and Clock. R. D.: In: Diseases of
swine, 5th cdn. Eds.: H. W. Dunne and A. D.
I.eman. Iowa: State University Press 1981; 432-
44.

5. Hunter, D. and Clark. A.: The direct Ouorcscent
antibody test for the detection of Treponema
hvodvsentcriac in pigs. Res. Vel. Sci. 1975; 19:
98-9.

6. Hunter, D. and Saimders. C. N.: Diagnosis of
swine dysentery using an absorbed lluorcscenl
antiserum. Vel\'. Rec. 1911: 101: 303-4.

7. Kinyon,.!. M.. Harris. D. L.,and Clock. R. D.:
Enteropathogenicity of various isolates of Tre-
ponema hvdodvsenleriae. Infeclion and Immunily
1977; 15:6.38-46.

8. Lysons, R..). and Lemckc, R. M.: Swine Dysen-
tery: To isolate or to lluorescc? Vei. Rec. 1983;
112; 203.

9. Meier, C. and Amtsberg, G.: Vergleichende Un-
tersuchungen zum kullurellcn und fluorcszcnz-
serologischcn Nachweis von Treponema hyody-
senleriac. Beri. u. Münch. Tierärzll. Wschr. 1980;
93; 402-6.

10. Smit. H. E. and .longerius, .1. M.: Swine dysen-
terv diagnosis: fo isolate or lo lluorcsce\'.\' Vel.
Ree. 1982; 111: .143.

11. Songer, .1. C.. Kinyon. .1. M.. and Harris, D. 1..:
Selective medium for isolation of Treponema
hyodysenteriae..7 Clin. Microbiol. 1976;4:57-6().

12. Terpstra. .1. I.. Akkcrmans, .1. P. W. M.. and
Ouwerkcrk. II,: Investigations into the etiology
of vibrionic dysentery (Doyle) in pigs. Nelh. ./.
Vel. Sci. 1968; 1:5-13.

13. Wilcock.N. P.andOlandcr. ll..l.:Studiesonthc
pathogenesis of swine dysenlery: 1. Characteriza-
tion ofthe lesions in colons and colonic segments
inoculated with pure cultures or colonic content
containing Treponema hyodysenleriae. Vel. Pa-
lhol. 1979- 16: 450-65.

Ten gerieve van de Nederlandse lezers
volgen onderstaand de samenvattingen —
uit het Engels vertaald — van artikelen uit
The Veterinary Quarterly 1985; 7: 146-9 en
150-3.

I. Clinical manifestation and elimination of Ihe disease
vNith a combination of lincomyein and spectinomycin

Leengoed. L. A. M. C. van, Smil, H. P., Brand, A.,
and Frik. .1. F.: The Veterinary Quarterly 1985; 7:
146-9.

Samenvaiiing Ecn uitbraak van varkcnsdyscnteric
(Doyle) op cen varkensvermeerderingsbedrijf veroor-
zaakte naast symptomen van enteritis, ccn algemene
teruggang in conditie bij de dieren. Dc biggensterfte
nam toe, terwijl de fokprestatic van de zeugen ver-
minderde. Verscheidene sterk gedehydreerde zeugen
aborteerden.

Na orale toediening van lincomycine-spectinomycinc
1:1 verdwenen alle klinische symptomen. Tijdens dc
behandeling werden dc gebouwen en dc dieren gron-
dig schoongemaakt cn gedesinfecteerd.
In dc discussie wordl ingegaan op hel gebruik van
therapeutica bij dc behandeling van varkensdysentc-
rie. met speciale aandacht voor hel ontstaan van dra-
gers.

II. Comparison of a direct fluorescent antibody test
with selective culturc in the laboratory diagnosis

Smit. H. E., Leengoed, L. A. M. C. van. and .lon-
gerius,.I. M,: The Veterinary Quarterly 1985; 7: 150-2.

Samenvatting Tijdens cn na ccn uitbraak van var-
kcnsdyscnteric (Doyle) werden iwce diagnostische Ui-
boraloriumtcchnicken vergeleken. Zolang dc dieren
geen geneesmiddelen toegediend kregen, bleck de
kweek op ecn selectief medium gevoeliger dan dc
directe immunolluorcsccntictcsl. Ecn tweede voor-
waarde was dat dc kweek op de dag van monsleriiamc
werd ingezet.

Doordal bij varkens in Nederland op zeer grote schaal
anlibactcriëlc middelen in profylactische doseringen
worden gebruikt, zijn dc loepassingsmogclijkhedcn
voor de cullurelc diagnostiek uiterst beperkt.

Op een varkensfokbedrijf te Kootwijkerbroek
werden bij zowel de biggen als de opfok- en
oudere zeugen in toenemende mate locomotie-
stoornissen waargenomen. Bij 10 ä 20% van de
biggen werden naast acquisite bursae tevens
(poly)arthritiden gezien, voornamelijk van de
tarsaalgewrichten. Aangetaste dieren bleven
achter in groei en konden niet afgeleverd wor-
den. Bij de zeugen werd bij 5% van de dieren
kreupelheid waargenomen, welke deels werd
veroorzaakt door klauwbeschadigingen, terwijl
ook acquisite bursae en verdikkingen op de me-
tatarsus voorkwamen. Hoewel de kwaliteit van
de roosters niet ideaal was, kon hierin toch niet
de verklaring gevonden worden voor de loco-
motieproblcmen.

Bij sectie van een big werd het beeld van sepsis
en polyarthritis gevonden. Het bacteriologisch
onderzoek verliep echter negatief. Nader on-
derzoek van twee biggen aan de Faculteit der
Diergeneeskunde leidde tot de conclusie dat de
bij deze dieren aanwezige serofibrineuze polyse-
rositis en sereuze tot serofibrineuze (peri)arthri-
tis veroorzaakt werd door Mycoplasma hyorhi-
nis. Behandeling van de biggen met tylosine per
injectie had alleen resultaat wanneer de behan-
deling in ccn vroeg stadium (vanaf een leeftijd
van 2 ä 3 weken) werd ingesteld. Ook een pre-
ventieve behandeling met lincomycinc had een
gunstig effect. Reeds langer aangetaste gewrich-
ten herstelden niet meer.

Oc mycoplasmakwcck vond plaats met behulp
van media die samengesteld werden uit PPl.O-
broth (Difco 0554-01), respectievelijk PPLO-
agar (Difco 0412-01), waaraan na autoclaveren
(15 minuten op 120° C) 20% paardeserum en
\\0% gistextract werden toegevoegd.
Polyserositis en polyarthritis bij varkens ver-
oorzaakt door M. hyorhinis werd niet eerder in
Nederland beschreven.

Onderzoek: publiek vindt
genetische manipulatie met
menselijk celmateriaal doodeng

Genetische manipulatie met micro-organismen,
dat vindt men best. Dergelijke handelingen ver-
richten met dieren ontmoet al veel meer be-
zwaren. Toepassingen bij de mens vindt men
doodeng, tenzij het een duidelijk (lees vooral: me-
disch) doel dient.

Dit beeld komt naar voren uit een zogenaamd
kwalitatief onderzoek (open interviews en
groepsdiscussies) naar meningen en attitudes bij
het publiek over de biotechnologie. Het onder-
zoek is op verzoek van dc Programmacommis-
sie Biotechnologie (PCB) in opdracht van de
hoofddirectie Wetenschapsbeleid van het Mi-
nisterie van Onderwijs en Wetenschappen uit-
gevoerd door \'Intomart Qualitatief. Er waren
30 personen bij betrokken. Harde conclusies
kunnen er dus niet uit worden getrokken, in-
dicaties geeft dit onderzoek wel.
Bij het onderzoek is gebleken dat de betrokken
personen zich wel /eri-bij het begrip biotechno-
logie kunnen voorstellen maar het beeld dat
men heeft, is toch vrij vaag. De ondervraagde
personen zien de biotechnologie niet los van
allerlei andere ontwikkelingen die met levende
wezens te maken hebben. Dc associatie met de
bio-industrie en zelfs met de chemische indus-
trie is bij een aantal ondervraagden vrij sterk.
De houding ten aanzien van de biotechnologie
wordt verder zowel bepaald door algemene op-
vattingen over technologie en door het gebruik
van levende tnaterie. Het toepassingsgebied
alsmede de vraag wie de techniek gebruikt,
blijkt bij het bepalen van dc mening belangrijk.
De respondenten geven aan dat zij meer voor-
lichting over dc biotechnologie zeer nuttig
vinden.

Dit onderzoek is er één uit een serie onder-
zoeken die door de hoofddirectie Wetenschaps-
beleid van O. en W. naar de maatschappelijke
context van dc biotechnologie zijn ingesteld. De
rapporten over deze onderzoeken worden in
juni of juli door O. en W. gepubliceerd.

Drs. W. A. .1. Cromwijk. Gezondheidsdienst voor Dieren, Postbus 10, 6880 BD Velp.

Drs. Ci. A. Cioedgebuure. Vakgroep Pathologie, Faculteit der Diergeneeskunde, Postbus 80.158, 3508 TD

Dr. E. G. Hartman. Vakgroep Bacteriologie, Faculteit der Diergeneeskunde, Postbus 80.171, 3508 FD
Utrecht.

Herwaardering van een aantal belangrijke
nutriëntennormen voor gerantsoeneerde moe-
derdieren

Wilson, H. R. en Harms, R. H.: Evaluation of
nutrient specifications for broiler breeders. Poul-
try Science 1984; 63; 1400-6.

Eén van de belangrijkste problemen voor de
vermeerderaar met slachtkuikenmoederdieren
is het onder controle houden van het lichaams-
gewicht van de hennen. Deze controle wordt
door rantsoenering verkregen. De dagelijkse
voeropname van de individuele hennen kan
hierdoor aanzienlijke verschillen gaan vertonen,
waardoor kans op een te lage of een te hoge
opname van belangrijke nutriënten ontstaat. Bij
de vermeerdering in de legsector, waar overma-
tige gewiehtstoename tijdens de produktie geen
rol speelt, wordt de voersamenstelling geba-
seerd op maximale broedeiproduktie. Bij de
slachtsector is voerbeperking tijdens de produk-
tie noodzaak, maar de beperkte voergift moet
qua samenstelling toch een maximale produktie
waarborgen. De hoeveelheid energie die per dag
wordt opgenomen, moet voldoende zijn voor
handhaving van lichaamsgewicht en voor ei-
produktie.

In de literatuur worden verschillende hoeveel-
heden vermeld voor de dagelijkse behoefte aan
energie en essentiële nutriënten. De auteurs zijn
bij hun onderzoek uitgegaan van de situatie in
de VS waar het voer voor moederdieren ge-
woonlijk wordt samengesteld uit maïs en so-
jaschroot, waaraan een vitaminen -t- mincra-
lenmengsel wordt toegevoegd met extra krijt en
methionine. I n voorafgaande experimenten was
vastgesteld dat dagelijks 23 g ruw eiwit, 850 mg
zwavelhoudende aminozuren, 4,5 g calcium en
750 mg totaal fosfor moet kunnen worden op-
genomen,

In twee experimenten met Cobb\'s moederdieren
werd nagegaan of deze hoeveelheden niet een tc
ruime marge geven. De proefdieren werden met
ccn skip-a-day methode opgefokt en op een leef-
tijd van 24 weken in de proef geplaatst. Op basis
van 145,1 g voer per dier/per dag werden vijf
voeders verstrekt met respectievelijk 100, 96,3,
92,5, 89,4 cn 86,6% van de bovengenoemde
hoeveelheden nutriënten, In de tweede proef,
die gedeeltelijk een herhaling was, werd nog
verder beperkt tot 83,4 en 80,9%.
De energiewaarde van alle voeders werd gelijk
gehouden maarerwerd rekening gehouden met
de tijd van het jaar (\'s winters een hogere
waarde).

De resultaten toonden aan dat door deze beper-
kingen geen significante verschillen werden ver-
oorzaakt wat betreft eiproduktie, bevruchting,
broedresultaten, eigewicht en soortelijk gewicht
van het ei, Slachtkuikens afkomstig uit broed-
eieren van de verschillende proefgroepen ver-
toonden geen significante verschillen in lichaams-
gewicht na een opfok van 49 dagen. Op grond
van deze resultaten wordt geconcludeerd, dat de
aanbevolen voedernormen uit hun eerste on-
derzoek met 10% kunnen worden terugge-
bracht. Er kan worden volstaan met 20,6 g ruw
eiwit, 754 mg zwavelhoudende aminozuren, 400
mg methionine, 938 mg lysine, 1379 mg argi-
nine, 256 mg tryptofaan,4,07 g calcium, 683 mg
totaal fosfor en 170 mg natrium per dier/per
dag. Dit kan op jaarbasis een aanzienlijke be-
sparing op de voerkosten opleveren.
(In het artikel wordt de dagelijkse energie-op-
name niet vermeld en de omzetbare energie van
de voeders wordt niet vermeld. Verder moet er
aan gedacht worden dat de proeven verricht zijn
met moedermateriaal van verschillende geneti-
sche samenstelling, afkomstig van één fokbe-
drijf Ofschoon de resultaten een duidelijke
aanwijzing geven, zijn de gegevens zonder meer
toepasbaar voor alle moederdieren en elke
voersamenstelling; Ref.)

Fetrow, J., Johnstone, C., and Bartholomew,
R.; Production responses of lactating dairy
cows and heifers given thiabendazole at partu-
ration. American Journal of Veterinary Re.search
1985; 46; 48-52.

Op zes bedrijven in Pennsylvania met in totaal
793 melkkoeien werd het effect nagegaan van
een behandeling met thiabendazole bij de par-
tus op de tnclk- en vetproduktie gedurende een
lactatieperiode, de tussenkalftijd, het aantal in-
seminaties per conceptie, het uitstootpercen-
tage en een aantal haematologische parameters.
In volgorde van afkalven werden de dieren wil-
lekeurig verdeeld in een groep behandelde (± 50
mg/kg lichaamsgewicht) en onbehandelde die-
ren. Bloedonderzoek vond tweemaal plaats op
vijf van de zes bedrijven bij in totaal 80 dieren en
wel één maand voor de te verwachten partus en
3-4 maanden later. Behalve dc haematocriet
werd het gehalte aan natrium, kalium, chloor,
bicarbonaat, calcium, magnesium, glucose, to-
taal eiwit, albumine, globuline, kreatinine, ala-
nine transaminase en alkalische fosfatase be-
paald.

werd vastgesteld door de resultaten te verge-
lijken met de gegevens van de controledieren en
met uitzondering van de vaarzen, tevens met de
resultaten van de voorgaande lactatieperiode.
Van geen van de gehanteerde parameters wer-
den tussen beide groepen statistisch significante
verschillen waargenomen. Dit in tegenstelling
tot de met thiabendazole behandelde vaarzen
op één van de zes bedrijven (n = 21), waarbij een
statistisch significante toename van melk- en
vetproduktie was opgetreden. Hieruit kan wor-
den geconcludeerd, dat onder bepaalde om-
standigheden toediening van thiabendazoleaan
vaarzen bij de partus een uitgesproken stimule-
rende invloed heeft op de melkproduktie. Om-
trent de aard van deze omstandigheden levert
dit onderzoek echter geen concrete aanwijzingen
op.

De invloed van thiabendazole op de voedsel-
opname, vertering en enkele bloedparame-
ters bij melkvee

Fox, M. T., Jacobs, D. E., Campling, R. C.,
Pocknee, B. R., Clampitt, R., and Hart, 1. C.:
Effect of thiabendazole treatment on feed in-
take, digestibility and selected blood values in
lactating dairy cows. The Velerinary Record
1985; 116: 257-60.

Van tien op natuurlijke wijze met maagdarm-
wormen geïnfecteerde melkkoeien, die in de
herfst hadden gekalfd, werden er vijf behandeld
met thiabcndazole(66 mg/kg lichaainsgcwicht)
door het voer op de eerste (21 november) en
vijftiende (5 december) dag van het onderzoek.
Tot een dergelijke behandelwijze was besloten
vanwege dc onvolledige effectiviteit van thia-
bendazole tegen onvolwassen trichostrongyli-
den. De overige vijf koeien dienden als contro-
legroep. De behandelde dieren aten niet signifi-
cant meer dan dc onbehandelde, doch produceer-
den per dag wel gemiddeld 0,8 kg meer melk,
hetgeen overigens niet statistisch significant
was.

Het verteringsondcrzoek van verschillende voc-
dcrcomponcnten toonde aan dat alleen de ver-
tcringscocfficicnt van cellulose in de behandelde
groep significant verhoogd was. Dit wordt toe-
geschreven aan dc antimycotische werking van
thiabendazole, waardoor het milieu in de pens
zodanig verbetert dat de bacteriële afbraak van
cellulose wordt bevorderd. Een verhoogde cel-
lulosc-vcrtering zou het acetaat-gehalte in de
pens verhogen, hetgeen mogelijk dc verklaring
zou kumien zijn voor de toename van het
bloedcholesterol-gehalte, dat gedurende dit on-
derzoek bij alle behandelde koeien werd waar-
genomen.

Uit het bloedonderzoek kon tevens worden af-
geleid, dat bij de behandelde dieren een ver-
hoogde schildklierfunctie optrad tegenover een
verlaging bij de dieren in de controlegroep. Dit
leidt tot de conclusie dat subklinische wormin-
fecties bij melkvee de schildklierfunctie nadelig
beïnvloeden, hetgeen de toename van de melk-
produktie onder invloed van anthelmintiea bij
lactcrcnde runderen zou verklaren.

Hosic, B. D. and Rollo, D. G.: Nutritional myo-
pathy in cattle associated with monensin in to-
xicosis. The Velerinary Record 1984; 116: 132-3.

Beschreven wordt een geval van myopathic bij
jonge vleesstieren van drie tot vijf maanden
oud. Twaalf FH- of FH-kruislings-stiertjes wer-
den los in een hok gehouden en gevoerd met stro
en gerst met daaroverheen een eiwit-minera-
lenmengsel, waarin onder andere ook monensin
zat (300 mg Na-monensin/kg). Door een be-
perkte eetruimte kregen de jongste dieren min-
der gerst en relatief meer ,,concentraat" en dus
meer monensin.

Bij de zes jongste dieren deden zich ziektever-
schijnselen voor, met onder andere dyspneu,
verlaagde pols cn traagheid. De meest zieke die-
ren vertoonden zenuwverschijnselen. Hierbij
werd sectic verricht, waarbij bloedingen en ne-
crose in de skcletspieren werden waargenomen.
Histopathologisch was er ccn degeneratie van dc
spiervezelen. In de hartspier werden alleen
bloedingen waargenomen en geen necrose zoals
bij monensin intoxicatie.

Flct gehalte aan selenium cn vitamine E in de
weefsels was verlaagd. In het bloed werden
onder andere sterk verhoogde CPK-waarden
gevonden en verlaagde seleniumgehalten.
Na toediening van Se en vitamine E trad kli-
nisch herstel op. Verondersteld wordt, dat dc
myopathic onder andere ccn gevolg is van de 10
ä 15 mg monensin per kg lichaamsgewicht,
omdat juist de jongere dieren ziek werden, die
deze overdosering monensin hadden gekregen.
De LD50 voor monensin voor rundvee is aan-
merkelijk hoger, namelijk 20 ä 80 mg. Er waren
ook post mortaal geen typische symptomen van
monensin-intoxicatie en er waren verlaagde vi-
tamine E- en seleniumwaarden.
Mogelijk heeft monensin de dieren gevoeliger
gemaakt voor een deficiëntie van vitamine E en
selenium en is er sprake van een interactie.

Davidson, H. P., Rebhuhn, W. C., and Habel,
R. E,; Pharyngeal trauma in cattle. Cornell Vet.
1981; 71; 15-25.

In het artikel wordt ingegaan op 4 runderpa-
tiënten van diverse leeftijden met pharynxtrau-
mata, welke werden aangeboden aan de \'Large
Animal Clinic at the New York State College of
Veterinary Medicine\'.

Opvallend is dat in drie van de vier gevallen de
diagnose niet onmiddellijk werd gesteld: men
werd misleid door de secundair opgetreden
complicaties, zoals tympanie, dysfunctie van de
voormagen of verslikpneumonie.
Achteraf blijkt duidelijk dat alle vier de patiën-
ten toch een paar dezelfde kenmerkende ver-
schijnselen vertoonden, zoals het staan met ge-
strekte kop en nek en het continu laten lopen
van speeksel uit bek en neus. Ook hadden de
dieren meestal koorts en wilden niet eten of
drinken. In een later stadium kon het pharynx-
gebicd pijnlijk en gezwollen zijn en de uitade-
mingslucht gaan stinken.
Dc weerstand in de oesophagus bij het in-
brengen van een sonde was soms minder aan-
wezig; röntgenologisch bleek ook vaak oeso-
phagusdilatatic. Verder werden op röntgen-
foto\'s wel aanwijzingen gevonden voor flegmo-
neuzc ontsteking in de keelstreek en/of voor
verslikpneumonie. De definitieve diagnose
bleek uit exploratie van de keelholte of uit endo-
scopic.

Een gedeelte van dc verschijnselen wordt ver-
klaard uit het door pijn niet slikken of oprispen.
Als de ontsteking de nervus vagus of zijn takken
aantast, worden de verschijnselen ernstiger; sto-
ring slikmcchanisme, oesophagusverlamming,
dysfunctie larynx (verslikken) en voorniagen-
stasis.

Hoe ernstig de patiënten zich soms ook aan
laten zien, ze reageerden allen goed op een the-
rapie van 7-14 dagen met antibiotica (chloram-
phenicol 9 mg/kg 2 x daags subcutaan) cn pijn-
stillers (flunixin meglumine 0,3-0,7 mg/kg 1 x
daags intramusculair), zij het dat deze therapie
symptomatisch intensief werd ondersteund met
vochttoediening en dergelijke.
Dc auteurs stellen dat er door onjuiste toedie-
ning van orale therapeutica regelmatig pha-
rynxtraumata voorkomen, dal deze bij het me-
rendeel van dc runderen symptoomloos verlo-
pen en dat het opmerkelijk is dat, gezien de
frequentie van orale therapieën, niet meer ge-
vallen manifest worden.

Armour, .1., Bairden, K., Batty, A, F., Davison,
C. C., and Ross, D. B.; Persistent anthelmintic
activity of ivermectin in cattle. The Veterinary
Record 1985; 116; 151-3.

De meest moderne anthelmintica hebben een
betrekkelijk korte werkingsduur als gevolg van
het uitscheidingspatroon van het gebruikte mid-
del.

De laatste tijd is een aantal publikaties ver-
schenen dat er op duidt dat ivermectine na sub-
cutane toediening aan rundvee een langere an-
tiparasitaire werking heeft, hetgeen blijkt uit het
niet aanslaan van kunstmatige infecties na toe-
diening. Omdat dit gegeven van groot belang
kan zijn bij de opstelling van een parasieten-be-
strijdingsprogramma, werd nader onderzoek
gedaan. Hierbij werd tevens getoetst hoe lang de
injectie van ivermectine bescherming kon bieden
tegen herinfecties met Dictyocaulus viviparus,
gelet op hoge gevof.iigheid van deze parasiet
voor het middel. Jonge FH-stiertjes werden
kunstmatig geïnfecteerd met 25.000 O. osterta-
gia, 25.000 C. oncophora en 1000 D. viviparus
larven op verschillende tijdstippen na de injectie
van ivermectine (200 mcg/kg); op 7, 14 of 21
dagen in een eerste proef en op 7, 10 en 14 dagen
in een tweede proef Alle dieren werden 28
dagen na de infectie geslacht, waarna de aanwe-
zige nematoden werden geteld. In de eerste
proef bedroeg de reductie van O. ostertagia >
99,45 en 94 procent ten opzichte van de contro-
legroep, in de tweede proef bedroegen deze
waarden 99, > 99 en 99%. Onverklaarbaar bleef
het verschil tussen het effect op 14 en 21 dagen
in de eerste proef (45% en 94%). Bij C. onco-
phora bedroegen de percentages 99,0 en 45%,
respectievelijk 99, 84 en 31%. Ook hier het on-
verklaarbare verschil tussen het effect na 14
dagen cn 21 dagen. Wat Dictyocualus betreft,
werd een aan 100% grenzende werkzaamheid
gevonden, die voortduurde tot 3 weken na de
injectie met ivermectine.

Op bedrijven waar longworminfecties optreden
zal een behandeling met ivermectine niet alleen
de longwormen elimineren uit de grazende die-
ren, maar bovendien de herinfectie met infec-
tieuze larven gedurende 3 weken daarna ver-
hinderen.

Romann, E. und Rieker, R.: Salmonella-
Epidemie im Züreherischen Limmattal Mitt.
Gebiete. Lehensm. Hyg. 1984; 75: 227-34.

Op 7 november 1982 brak in het Limmattal een
Salmonella-epidemie uit die minstens 127 per-
sonen omvatte, voor een groot deel deelnemers
aan enkele bijeenkomsten (turnavond, bazaar,
ouden van dagen-socicteit). Meerdere kinderen
en ouden van dagen moesten worden opge-
nomen in het ziekenhuis. Eén hoogbejaarde pa-
tiënt overleed tengevolge van algemene ver-
zwakking.

De eerste meldingen kwamen binnen op 17 en
18 november. Toen kon reeds de mogelijke oor-
sprong worden beperkt tot 3 bedrijven: 1 ban-
ketbakkeren 2 slagerijen, waarvan de slagerijen
spoedig geëlimineerd konden worden. Het bleek
dat de bakker, ondanks een heftige gastro-ente-
ritis, van 8 tot en met 10 novemberdoorgewerkt
had en zo het gebak had besmet, zeer waar-
schijnlijk via een slagcrême-machine.
Ook na reiniging en desinfectie bleek deze (met
steriele room) bereide slagroom tc produceren
met een zware E. co//-infectie en een hoog ae-
roob-kiemgetal te leveren.
Hoe de bakker geïnfecteerd werd is niet achter-
haald.

Uit een enquête bleek, dat ca 90% der gevallen
primair geïnfecteerd waren door het eten van
moorkoppen, vruchtengebak, etc. van de be-
trokken banketbakkerij.
Minder dan 10% werd secundair geïnfecteerd.
(Het artikel laat zien hoe door een goede sa-
menwerking tussen de diverse instanties zeer
snel een besmettingsbron kan worden opge-
spoord en geëlimineerd. Ook hoe belangrijk het
is om bij vermoeden van een voedselinfectie snel
tot melding over te gaan.
Anderzijds illustreert dit geval, dal alleen een
goede kennis van de bedrijfshygicnc gecombi-
neerd met verantwoordelijkheidsbesef in de
produktiefase ecn dergelijke uitbraak kan voor-
komen.

Risico-analyse van produktie-proccssen en con-
trole van de risicopunten kunnen daarnaast
hulpmiddelen zijn. Eindprodukt-controle, zoals
hier (en in Zwitserland) gebruikelijk, nauwe-
lijks; Ref.)

Notermans, S., Tips, P. und Heuvelman, K. .1.;
Einflussdes Milieu-Bedingungen auf das Wachs-
tum van 5. aureusxxnd die Enterotoxin-Bildung.
Fleischwinseh. 1984; 64: 1490-6.

Staphylococcus aureus vJoxAi beschouwd als een
belangrijk verwekker van bacteriele voedsel-
vergiftiging. De ziekteverschijnselen worden
veroorzaakt door ingestie van enterotoxinen
(SE). Tot nu toe zijn 5 immunotypen (A t/m E)
geïdentificeerd. De meeste uitbraken zijn meest-
al het gevolg van opname van SE.A.
In 73% van de gevallen is het geïncrimineerde
voedsel een vleesprodukt. De auteurs onder-
zochten de invloed van temperatuur, pHA^-
waarde (wateractiviteit), concurrerend-micro-
flora. SE.A. wordt gevormd onder de normale
groeicondities van Staph. aureus. SE.B.-pro-
duktie is meer afhankelijk van de A^-waarde
(> 0,93 -h 0,96) van het voedsel waar min of
meer temperatuur-onafhankelijk. De produktie
van SE.C. is zowel temperatuur- als A^-waarde-
afhankelijk. Voorbelden is een lange incubatie-
periode noodzakelijk. Ook de begeleidende
flora en het betrokken substraat zijn van in-
vloed. Er bestaat een goede overeenkomst tus-
sen de experimentele resultaten en epidemiolo-
gische bevindingen.

In de vorige aflevering van I juni (Tijdschr. Dierge-
neeskd. 1985; 110; 455) is in het bovengenoemde refe-
raat een onjuistheid geslopen.

In de linkerkolom. 19e regel van onder naar boven
staat ten onrechte; "Mcdicatic met CL 259.971 bleek
onvoldoende om.....etc.\'.

De correcte zin luidt; \'Medicatie met CL 259.971
bleek voldoende om de lage infectie tc onderdruk-
ken.....etc.\'.

Molecular Virology (Molecular and medical
aspects of disease causing viruses of man and
animals)

Zoals de titel van het boek aangeeft heeft de (zeer
bekende) auteur een moleculair-biologische benade-
ring van het vakgebied humane en dierlijke virologie
gekozen. Het is een beknopt, systematisch en over-
zichtelijk werk geworden, dat bovendien up-to-datc
is. Het \'nadeel\' van deze benaderingswijze is de rela-
tief geringe aandacht die dan aan de ziektekundige
aspecten van de diverse voor de veterinaire en medi-
sche praktijk belangrijke virussen kan worden be-
steed. Dit leidt op sommige plaatsen bovendien tot
over-simplilïcaties. Gezien de achtergrond hiervan is
detail-kritiek echter weinig zinvol.
Men kan dit bock goed gebruiken om een (eerste)
overzicht te krijgen van de moleculaire virologie, een
vakgebied overigens waarop de ontwikkelingen zeer
snel gaan. Als zodanig is het boek interessant voor
min of meer gespecialiseerde laboratoria en bepaalde
groepen (microbiologische) studenten.

Onderstaand volgt een nagekomen reactie op
hel door prof dr. E. H. Kampelmacher inge-
zonden stuk (Tijdschr. Diergeneeskd. 1985; 110;
158);

•Het artikel van collega E. H. Kampelmacher in
het\'fijdschrift van 15 februari is mij uit het hart
gegrepen. C^ok ik ergerde me uitermate over het
gedeelte van de uitzending van Sonja Barends,
waarin men het presteerde bijna cen half uur
lang te praten over \'hondepoep\' cn wat daarmee
satnen hing.

De \'Vara\' ontving van mij daarover een schrij-
ven, waarin tk mijn ergernis uitdrukte en het
onbegrijpelijk meende te vinden, dat een bio-
loog en cen dierenarts op deze manier hun me-
dewerking aan dit programma gaven.
Het programma had niets opbouwends (uitge-
zonderd een enkele spreker/ster, die iets posi-
tiefs te berde bracht om het euvel te bestrijden),
het was evenmin geestig, het was alleen maar
vies.

Hopelijk heeft de \'Vara\' vele brieven van colle-
gae ontvangen, zij verdient het.\'
Wassenaar A. C. Bunder.

Zoals bij vele van de lezers van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde bekend zal zijn, is te Wa-
geningen vele jaren geleden door samenwer-
kende dierenbeschermingsorganisaties en de
gemeenten Renkum en Wageningen een dieren-
tehuis gesticht, genaamd \'De Wagenrenk\', Dit
dierentehuis bevatte naast een asiel en pension
een dierenziekenhuis.

De opzet van het dierenziekenhuis was het mo-
gelijk maken van die behandelingen, die in de
praktijken niet of nauwelijks mogelijk waren.
Toen het dierenziekenhuis werd opgericht was
er nog geen discussie rond de eerste- of tweede-
lijns diergeneeskunde, maar door het initiatief
van drs. G. H. P. J. Gouda Quint in ovedeg met
prof dr. G. H. B. Teunissen zijn de ontwikke-
lingen aangaande de oprichting van een dieren-
ziekenhuis voor het gezelschapsdier in 1957 in
gang gezet, met het doel alleen die patiënten een
tweede-lijns behandeling te geven, die verwezen
werden door een dierenarts.
Het bestuur van \'De Wagenrenk\' heeft kennis
genomen van de discussies binnen de KNMvD
aangaande de structurering van de veterinaire
verzorging van gezelschapsdieren met daarbij
de erkenning van dierenziekenhuizen en kli-
nieken door de KNMvD en heeft besloten in de
geest van de te voorziene ontwikkelingen de
organisatievorm aan te passen.
In de nieuwe opzet is de kliniek een uitsluitend
tweede-lijns kliniek waar patiënten kunnen wor-
den behandeld, die door dierenartsen zijn ver-
wezen en zal worden getracht meerdere dieren-
artsen met een meer specialistische deskundig-
heid op een deelgebied aan de kliniek te verbin-
den.

Als aanloop naar een dergelijke structuur heeft
het bestuur de veterinaire leiding van de kli-
niek opgedragen aan dr. P. H. A. Poll, die te-
vens beschikbaar is voor behandeling van or-
thopaedische en neuro-chirurgische patiënten.
Aan drs. G. H. P. J. Gouda Quint is verzocht de
naar hetn verwezen chirurgische patiënten te
blijven behandelen, doch hij heeft te kennen
gegeven zijn chirurgische werkzaamheden in de
kliniek per 1 juni a.s. te willen beëindigen.

Het zal duidelijk zijn dat de beschikbare kennis
en kunde zich tot nader order concentreren op
de chirurgie; in overleg zijn uiteraard ook an-
dere patiënten welkom. Het bestuur is in ge-
sprek over uitbreiding van de beschikbare dis-
ciplines, zodat ook op andere problemen op een
verantwoord niveau kan worden ingegaan.
U zult daarover in de nabije toekomst nader
worden geïnformeerd.

\'De Wagenrenk\' is bereikbaar onder telefoon-
nummer 08370-19985 en is gelegen aan de
Keyenbergseweg 18 te Wageningen.
Wellicht ten overvloede nogmaals: alleen pa-
tiënten die, telefonisch of schriftelijk, door een
dierenarts worden verwezen, kunnen worden
geaccepteerd.

Uw reactie in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde 1985; 110: 458, heeft mij verheugd, dit
vooral omdat zij terecht aandacht vraagt voor
een aantal goede werken die, behalve onder be-
voorrechte personen die aan laboratoria ver-
bonden zijn, te weinig bekend zijn.
Ik voel mij daarnaast op andere wijze persoon-
lijk bij uw reactie betrokken omdat de betref-
fende tekst ontleend was aan het persbericht dat
op gegevens mijnerzijds was gebaseerd. In de
betreffende, door u geciteerde zin, had in prin-
cipe de aanvulling \'die als huisdieren worden
gehouden\' moeten worden toegevoegd om elke
verwarring te vermijden. In feite had de door u
geciteerde strofe (naast konijnen) betrekking op
de in het handboek \'Krankheiten der Heimtiere\'
besproken knaagdieren, namelijk cavia en goud-
hamster. Zoals uit de door u genoemde titels
blijkt, zijn boeken over deze diersoorten zeld-
zaam (hoewel er enkele uitmuntende, door u
niet genoemde, over laboratoriumdieren zijn).
Hoeveel te meer geldt dit voor boeken die de
specifieke ziekten en problemen van konijn,
cavia en goudhamster als huisdier betreffen.
Het doet mij genoegen met u langs deze weg van
gedachten te kunnen wisselen, waarna wij denk
ik beiden tot de conclusie zullen komen dat
dezelfde diersoort, onder verschillende condi-
ties gehouden, een verschillend patroon van
ziekten en aandoeningen kan vertonen. De be-
nadering van de patiënt, enerzijds als indi-
vidueel troeteldier, anderzijds als vertegen-
woordiger van een groep van laboratorium-
dieren, brengt een andere benadering en andere
therapeutische mogelijkheden met zich mee.
Het zijn de aspecten van cavia en goudhamster
als huisdier die in het boek \'Krankheiten der
Heimtiere\' op een verantwoorde wijze uit ver-
spreide literatuurgegevens en persoonlijke erva-
ringen der auteurs (de auteurs van alle drie deze
hoofdstukken zijn dierenartsen met een eigen
kleinehuisdierenpraktijk) bijeengebracht zijn.
Bunnik Prof dr. P. Zwart.

In het Publikatieblad voor de Europese Gemeen-
schap d.d. 11 maart 1985 lazen wij het volgende:

Schriftelijke vraag Nr. 976/84 van de heer Chris-
topher Jackson (ED-GB) aan de Commissie van
de Europese Gemeenschappen (8november 1984)
(85/C62/38)

Het is gebruikelijk dat tussen landen van de
Gemeenschap levende voor de slacht bestemde
dieren worden vervoerd.
Weet de Commissie wel onder welke erbarme-
lijke omstandigheden dieren soms te lijden
hebben die levend worden vervoerd voor de
slacht en is de Commissie van plan maatregelen
in te voeren om in plaats van het vervoer over
zee van voor slacht bestemde dieren in een an-
dere Lid-Staat de dieren als karkassen te laten
vervoeren?

De Commissie weet hoe noodzakelijk de be-
scherming van levende dieren tijdens het trans-
port naar het slachthuis is, en weet ook dat
volgens sommige berichten dit vervoer soms
nog te wensen overlaat. Om ervoor te zorgen
dat dc dieren tijdens internationaal vervoer over-
al op dezelfde manier worden behandeld, heeft
dc Raad op voorstel van dc Commissie zijn
goedkeuring gehecht aan Richtlijn 77/489/EEG
inzake dc bescherming van dieren tijdens inter-
nationaal vervoer\' en Richtlijn 81/389/EEG tot
vaststelling van bepaalde maatregelen voor de
tenuitvoerlegging van Richtlijn 77/489/EEG^.
In aansluiting op deze maatregel heeft de Com-
missie haar Permanent Comité voor onderzoek
in de landbouw verzocht om na te gaan of er
gegronde fysiologische, ethologische cn eco-
nomische redenen zijn om het laatste transport
van onmiddellijk voor dc slacht bestemde die-
ren naar het slachthuis in te korten cn, zo ja, een
maximumduur voor dergelijke transporten aan
tc bevelen. Dit onderzoek is bijna afgesloten en
dc Commissie zal, nadat zij dc resultaten van dit
onderzoek heeft bestudeerd, de Raad binnen-
kort verslag uitbrengen.

Voor de doding van ééndagskuil<ens zullen
koolzuurgasinstallaties verplicht gesteld wor-
den. Daarnaast is op het Centrum voor Onder-
zoek efi Voorlichting van de Pluimveehouderij
\'Het Spelderholt\' een onderzoek gestart naar
een alternatief systeem.

Dit onder meer zei staatssecretaris A. Ploeg
(Landbouw en Visserij) op 29 mei jl. te Den
Haag, nadat hij het rapport \'Dierenwelzijns-
problemen in de kuikenbroederijen\' van de Ne-
derlandse Vereniging tot Bescherming van Die-
ren in ontvangst genomen had.
De bewindsman zei er naar te streven de wij-
zigingen rond 1 januari 1986 door te kunnen
voeren. Naast de gasbedwelmingsapparatuur
zullen ook zogenaamde doppenkneuzers ver-
plicht gesteld worden, die de niet uitgekomen
eieren en schaaldelen vermalen. In de Gezond-
heids- en Welzijnswet voor dieren zullen over-
eenkomstige bepalingen worden opgenpmen.
Op basis van de resultaten van het onderzoek
van \'De Spelderholt\' kunnen in de toekomst
andere dodingssystemen verplicht gesteld wor-
den.

\'Deze veterinaire overeenkomst tussen Neder-
land en Mexico zal van grote waarde zijn voor
de samenwerking tussen onze landen en zal het
onderlinge handelsverkeer in dieren en dierlijke
produkten vergemakkelijken\'.
Dit onder meer zei staatssecretaris A. Ploeg
(Landbouw en Visserij) bij de ondertekening
van de veterinaire overeenkomst tussen Mexico
cn Nederiand op 28 mei 1985 te Den Haag.
Namens het Ministerie van Landbouw van Me-
xico ondertekende dr. Jara, directeur van de
Veterinaire Dienst van Mexico.
Op basis van de overeenkomst verplichten Ne-
derland en Mexico zich, elkaar regelmatig te
informaren over de dierziektensituatie en tevens
besmettelijke dierziekten onmiddellijk te mel-
den. Daarnaast verplichten beide landen zich
tot het geven van veterinaire en sanitair-hygië-
nische garanties bij de uitvoer van dieren en
dierlijke produkten.

Voor het handelsverkeer tussen Mexico cn Ne-
derland kan de overeenkomst eveneens een be-
langrijke rol spelen. De heer Ploeg sprak in dit
verband de hoop uit, dat Nederland in de toe-
komst aan Mexico melkpoeder kan gaan leve-
ren om in de voedingsbehoefte te voorzien.
Dc Mexicaanse overheid importeert jaarlijks
grote hoeveelheden melkpoeder, met name uit
de Verenigde Staten. Uit rapporten blijkt dat de
Mexicaanse overheid de consumptie van zui-
velprodukten stimuleert, omdat deze door de
hoge eiwitkwaliteit en aanwezigheid van een
aantal essentiele voedingsstoffen een waarde-
volle aanvulling vormen op het traditionele
voedingspakket. Bij de plattelandsbevolking
zou 70% van de opgenomen calorieën afkom-
stig zijn van maïs.

The EEC Commission has defended its propo-
sals to authorise the use of some natural hor-
mones in livestock fattening and has reiterated
its belief that the measures will provide stronger
safeguards to the consumer than are currently
available.

In answer to a question from a Danish Euro-
MP who was concerned that the new rules
would force Danes to import hormone-treated
meat, a Commission spokesman admitted the
proposals had \'provoked very widespread de-
bate\'.

The statement stressed that extensive scientific
investigations had been carried out before mak-
ing the proposals. \'We have always maintain-
ed, and still do, that no substance should be
authorised for this use until it is shown to be
safe\'.

Three Community scientific committees had
been consulted. They had expressed unanimous
agreement that the three natural hormones
would present no harmful effects to public
health when used under \'appropriate condi-
tions\' as growth promoters for livestock.
The Commission agreed that no meat should be
traded if it contained dangerous residues. Full
application of the new measures, including
proper conditions of use and control, would
provide \'much stronger safeguards to the con-
sumer\'.

In januari 1985 hebben een aantal Nederlandse
dierenartsen en veterinaire co-assistenten het
initiatief genomen om een veterinaire onder-
steuningsgroep voor Mocambique op te rich-
ten.

Aanleiding hiertoe was een bijeenkomst ter ge-
legenheid van het studiebezoek van een Mo-
Cambicaanse collega van de veterinaire Facul-
teit van Maputo aan Nederland. Bij deze ge-
legenheid bleek dat inmiddels een twaalftal
Nederlandse veterinairen de laatste acht jaar
voor kortere of langere tijd in Mocambique had
gewerkt en zich nog steeds zeer betrokken
voelde bij dat land.

Gezien de relatief grote hoeveelheid kennis en
ervaring die binnen de groep aanwezig is, leek
het zinvol te proberen de krachten te bundelen
om zo deze kennis en ervaring zo effectief moge-
lijk in dienst te stellen van de Nederlandse vete-
rinaire hulpverlening aan Mocambique.
Momenteel werken nog vier Nederlandse die-
renartsen in Mozambique en wachten twee an-
deren op de definitieve afwikkeling van hun
contract. Met al deze mensen bestaan goede
contacten vanuit de groep. Daarnaast hebben
verschillende mensen uit de groep goede contac-
ten met het Mocambicaanse kader zodat de
mogelijkheden voor een effectieve ondersteu-
ning en communicatie optimaal lijken.
Als naam werd gekozen: \'Frcnte dc apóio vete-
rinario a Mozambique\' (in de wandeling kort-
weg \'FAVAM\') hetgeen zo veel wil zeggen als:
\'Veterinaire steungroep voor Mopambique\'.
De volgende doelstellingen werden gefoririu-
lecrd:

— Het op alle mogelijk gebied ondersteunen
van Mocambicaanse veterinaire en veeteeltacti-
viteiten, zowel op verzoek van Mocambicaanse
collega\'s als op eigen initiatief

— Het dynamiseren van officiële ontwikke-
lingsprojecten en samenwerkingsverbanden op
veterinair en vccteeltgcbicd alsmede het ter be-
schikking stellen van de eigen ervaring in Mo-
Cambique bij het opstellen van deze projecten.

— Het zoeken naar en evalueren van trai-
ningsmogelijkheden in Nederland die relevant
zijn voor Mofambicaans kader van verschillend
niveau, en het zoeken naar financiering van
deelname van Mogambicanen aan dergelijke
cursussen of stages.

— Bemiddelen bij kennisoverdracht en inten-
sieve communicatie tussen Nederlandse onder-
zoekers en Mocambicaans kader van voor Mo-
Cambicaanse omstandigheden belangrijk weten-
schappelijk onderzoek op veterinairen veeteelt-
kundig gebied.

— Zoeken naar didactisch materiaal dat in Ne-
derland voorhanden is en bruikbaar voor dc
Mov\'ambicaanse situatie, eventueel in aange-
paste vorm. Hierbij valt tc denken aan dia\'s,
lilms, modellen, preparaten, recente vaklitera-
tuur cn overdrukjes.

— Zoeken naar sponsors of donoren voor fi-
nanciering voor zaken als reproduktie van rele-
vant materiaal en versturing naar Mozambique.
Inlichtingen: R. v. Weeren, secretaris\'FA VAM\',
Oostkanaaldijk 9, 3603 CX Maarssen.

\'De fokkerij staat niet stil. De laatste ontwikke-
lingen op het terrein van de bio-technologie
kunnen de fokkerij in een stroomversnelling
brengen. De gebruikmaking van nieuwe in-
zichten en de hulp van de natuur zouden er wel
eens toe kunnen bijdragen dat de maakster over
zo\'n 25 jaar haar boek grondig zal moeten her-
zien\'.

Met deze woorden ging staatssecretaris A. Ploeg
(Landbouw en Visserij) in op het boek \'Cattle
Breeds of the World\', waarvan hij 21 mei 1985,
tijdens een bijeenkomst in Den Haag, het eerste
exetriplaar in ontvangst nam. Het boek bevat
een verzameling van alle runderrassen uit de
gehele wereld en zal op wereldschaal worden
verspreid.

De staatssecretaris sprak vaneen unieke presta-
tie, omdat dc verzameling runderrassen niet met
behulp van foto\'s is samengesteld, tnaar omdat
met pen, penseel en potlood een karakteristiek
en getrouw beeld wordt geschetst.
\'Het Nederlandse vee is wereldberoemd; dc
kracht van het boek is dat alle kenmerken heel
treffend worden weergegeven\', aldus de heer
Ploeg.

De staatssecretaris vond het van groot belang
de kennis en het materiaal op het gebied van dc
fokkerij over te brengen aan landen die op dit
gebied in ontwikkeling zijn. \'Het rund is in na-
genoeg dc hele wereld buitengewoon belangrijk.
Voor ieder land en ieder volk heeft het haar
eigen betekenis; van trekdier cn lastdier tot
melkdier en vleesdier; van bemester tot ver-
schraler; van verwoester tot landschapshouder\'.
Het is het buitenland niet ontgaan dat de vee-
houders in Nederland zeer vakbekwame men-
sen zijn. \'Het feit dat met fokkerij-maatregelen
redelijk snel kwaliteitsverbeteringen kunnen
worden bereikt, maakt inet name het Neder-
landse fokprodukt in de wereld zeer gewild\',
aldus de staatssecretaris.

Dc Vakgroep Pathologie afd. Ziektekunde der Huis-
dieren nodigt belangstellenden uit tot het bijwonen
van een lezing van dr. Ravi Gooneratne over: \'Use of
Ihiomolybclale in ihe ireaiment of copper accumuiaiion
and copper toxicity\'.

Dezc lezing zal plaatsvinden op maandag 24 juni 1985
om 10.30 uur in collegezaal C 101, hoofdgebouw
Diergeneeskunde, Yalelaan 1, de Uithof, Utrecht.
Dr. Gooneratne is thans werkzaam aan het Depart-
ment of Animal Science van de Universiteit van Sas-
katchewan, Canada. Hij werkte lange tijd bij het De-
partment of Veterinary Pathology van de Universiteit
van Murdoch, Australië.

Zijn verblijf in Nederland is mogelijk gemaakt door
financiële steun van FUNGO en BION.
De Uithof is te bereiken vanaf het Centraal Station
met bus 11 of 12. Met de auto, komende vanaf Arn-
hem of Oudenrijn, dient men de richting Amersfoort
te volgen en dc afslag Utrecht-Oost te nemen; ko-
mende vanuit Hilversum of Amersfoort dient men de
richting Arnhem te volgen en eveneens de afslag
Utrecht-Oost te nemen.

Omstreeks het midden van de vorige eeuw hebben
zich in het geneeskundige denken fundamentele ver-
anderingen in positivistische zin voltrokken. Dit heelt
ertoe geleid dat het wetenschappelijk materialisme tot
op dc dag van vandaag dc belangrijkste grondslag is
gaan vormen van de medische wetenschapsbeoefe-
ning.

Hoe deze verschuiving in het buitenland, met name in
Duitsland en Frankrijk, zich heeft voltrokken, is ge-
noegzaam bekend. Minder duidelijk is het echter, op
welke wijze ze in Nederland tot stand is gekomen. Dit
laatste is voor het Instituut voor Geschiedenis der
Geneeskunde van de Katholieke Universiteit Nij-
megen aanleiding tot het organiseren van een natio-
naal symposium op 21 september 1985 met als thema:
Kracht en stof - De introductie van moderne weten-
schappelijke denkwijzen in de geneeskunde, zoals blijkt
uit Nederlandse medische vakbladen. 1840-1870.
Hierbij zullen wij ons beperken tot de pathologie c.q.
pathologische anatomie en de fysiologie, omdat naar
wij veronderstellen de toen nieuwe denkwijzen zich
het eerst en het duidelijkst in deze twee disciplines
hebben gemanifesteerd.

Voorzitter: prof. dr. H. .1. G. H. Oosterhuis,
Neurologie, R.U. Groningen.
09.30 De wetenschappelijke geneeskunde in de Ne-
derlandse medischevakbladen, 1840-1870; drs.
M. .1. van Lieburg, Medisch-Encyclopaedisch
Instituut, V.U. Amsterdam.
10.00 Veranderingen in de fysiologie; dr. A. de
Knecht-van Hekelen, Geschiedenis der Genees-
kunde, K.U. Nijmegen.
10.30 Koffiepauze.

11.00 Circulatie en ademhaling; dr. F. N. Groustra,
Geschiedenis der Geneeskunde, K.U. Nijme-
gen.

11.20 Fysiologische chemie; dr. H. Beukers, Ge-
schiedenis der Geneeskunde, R.U. Leiden.
11.40 Longfunctie; proL dr. G. J. Tammeling, Fysio-
logie, R.U. Leiden.

Voorzitter: proL dr. P. J. Kuijjer, Algemene
Heelkunde, R.U. Groningen.
14.00 Veranderingen in de pathologie; dr. G. T. Ha-
neveld, Pathologi-che Anatomie, R.U. Utrecht.
14.30 Ontsteking; drs. A. M. Uyterlinde, Pathologi-
sche Anatomie, V.U. Amsterdam.
14.50 Cancerologie; proL dr. D. de Moulin, Ge-
schiedenis der Geneeskunde, K.U. Nijmegen.
15.10 Theepauze.

Pathologische Anatomie, K.U. Nijmegen.
15.50 Neuropsychiatrie; drs. R. H. .1. ter Meulen,
Wijsgerige Anthropologie en Filosofie in ver-
band inet Geneeskunde, K.U, Nijmegen.
16.10 Discussie.
16.40 Sluiting.

Plaats: Flet symposium vindt plaats in het Preklinisch
Hoofdgebouw, Geert Grooteplein noord 21 te Nij-
megen.

Secretariaat: Instituut voor Geschiedenis der Ge-
neeskunde, t.a.v. mevr. drs. M. Poulissen, Geert
Grootcplcin noord 9, Postbus 9101, 6500 HB Nij-
megen, telefoon 080-513359.

Deelname: Sluitingsdatum voor inschrijving is: 15 juli
1985. Het inschrijfgeld bedraagt/ 100,— per persoon.
Hierin is inbegrepen koffie, thee, borrel, lunch cn
verslagboek. Alle deelnemers ontvangen in de eerste
week van september het definitieve programma met
additionele informatie.

Betaling: Tegelijk met uw aanmelding dient het in-
schrijfgeld ad ƒ 100,— per persoon te worden voldaan
door overmaking op rekeningnummer 23.12.46.498
van de Nederlandse Crediet Bank te Nijmegen, giro-
nummer bank: 81,30.42, ten gunste van de K,U, fonds
W.B., onder vermelding van: Symposium: \'Kracht en
stof.

De praktijk van het werken in en om de landbouw,
vraagt voortdurend om beslissingen die de moderne
mens zoveel mogelijk rationeel wil nemen, op basis
van wetenschappelijk inzicht. Dat wetenschappelijk
inzicht baseert zich voor een aanzienlijk deel op een
.scala van meetresultaten.

Deze meetresultaten zijn verkregen na de nodige re-
ductie van het totale probleemveld tot analyseerbare
proporties, en worden vervolgens meestal in (mecha-
nische) modelvoorstellingen ingepast.
Dan blijkt hoezeer elke handeling, ook al is die op een
reductiemodel gebaseerd, zijn effectieve consequen-
ties heeft voor de werkelijkheid als geheel.
Vanuit het groeiend bewustzijn van deze situatie
wordt op vele plaatsen en op vele wijzen gezocht naar
onderzoeksmethoden en probleembenaderingen die
de beproefde methoden zouden kunnen aanvullen
en/of vervolmaken.

Het zal zonder meer duidelijk zijn dat er geen enkele
pasklare methode bestaat die in één keer aan al deze
eisen of verwachtingen voldoet. De fenomenologie
natuurlijk ook niet, al levert zij wel degelijk aankno-
pingspunten voor dit soort vragen.
Wat in de hier aangekondigde cursus (georganiseerd
door de Stichting Post-Academisch Onderwijs, LH
Wageningen) wèl kan is een eerste introductie in de
fenomenologie, toegespitst op de landbouwweten-
schappen in ruime zin. Wat de fenomenologische
methode als kenmerkende eigenschap heeft, is extra
aandacht voor het gehele proces van wetenschappe-
lijke handelingen.

Samengevat zou de \'fenomenologie in de landbouw-
wetenschappen\' kunnen bijdragen aan het leren \'ver-
staan van de levensverschijnselen\' of het leren \'lezen
in het boek van de natuur\'. Maar dat dan niet op een
ouderwets-romantische wijze, maar kritisch èn zelf-
kritisch.

Het doel van deze cursus is praktische en theoretische
kennismaking met de fenomenologie, als aanvullende
methode voor natuurwetenschappelijk onderzoek in
de landbouw.

Door middel van inleidingen, praktische oefeningen,
besprekingen van ervaringen, onderzoekspresentaties
e.d. krijgen de cursisten zicht op de mogelijkheden en
grenzen van de fenomenologische methode. Door
ook eigen onderzoeksvragen in bespreking te brengen
kunnen de cursisten, onderling en samen met de do-
centen, nagaan welke bijdragen een fenomenologi-
sche benadering aan de oplossing daarvan zou kun-
nen leveren.

De cursus is bestemd voor mensen die in onderzoek,
in onderwijs, in technische en in bestuurlijke toepas-
singen van landbouwwetenschappen werkzaam zijn
(opleiding: HBO of WO). Daarbij wordt landbouw in
ruime zin bedoeld: produktietakken zowel als natuur-,
milieu- en landschapsbeheer en -inrichting.
De cursus \'Fenomenologie in de landbouwweten-
schappen\' wordt in Wageningen gehouden op 26, 27
september, 25 oktober en 22 november 1985.
Aan de cursus kunnen 30 personen deelnemen.

De cursuskosten bedragen ƒ 800,— per persoon,
waarbij kosten van syllabi, lunches, diners op 26 sep-
tember en 25 oktober, koffie/thee zijn inbegrepen.
Belangstellenden kunnen zich opgeven door een inte-
kenformulier in te vullen en uiterlijk 23 augustus 1983
te zenden aan: Bureau PAO-LH, Hollandseweg I,
6706 KN Wageningen.

Nadere inlichtingen en een intekenformulier zijn op
verzoek verkrijgbaar bij het Bureau PAO-LH (ing. F.
Appel), tel. 08370-84094/84093/84092.

31. Jahrestagung Fachgruppe
Kleintierkrankheiten der Deutschen
Veterinärmedizinische Gesellschaft
Deutschsprachige Gruppe der
VVSAVA

9.45 K. Härtung, Berlin: Gegenwärtiger Stand und
Zukunftsperspektiven in der Kleintier radi<i-
logie.

11.15 Sibylle Schmidt, Pforzheim: Ultraschalldia-
gnostik in der inneren und gynäkologischen
Kleintierpraxis.

11.40 R. Fritsch, M. Gcrwing und P. Knauff, Gießen:
Ultraschalldiagnostik chirurgischer Erkran-
kungen von Abdominalorganen - Alternative
oder Ergänzung zur Röntgendiagnostik.

17.10 Ellen Lettow, Doris Kabisch und Ulrike Ar-
nold, Berlin: Pankreasruptur nach Fenster-
sturz bei der Katze,

17.40 C. Rosenhagen, Bremen: Bilirubinkonkre-
ment im Ductus choledochus einer Katze.

8.55 Elisabeth Mayrhofer, Wien: Sekundäre Ver-
knöcherungskerne beim heranwachsenden
Hund und ihre Bedeutung in der Differential-
diagnose,

9.30 E. Köppel, Wien: Entwicklungsformen des
Hüftgelenkes und ihre Bedeutung für die Beur-
teilung auf Hüftgelenksdysplasie.

10.30 R. Fritsch, Gießen; Gegenwärtiger Stand Itli-
niseh bewährter Methoden der Allgemeinan-
aesthesie.

11.00 K. Bonath, Gießen; Bewährte Verfahren der
Regionalanaesthesie für Klinik und Praxis.

11.30 N. Murisier und U. Schatzmann, Bern; Die
Anwendung des Muskclrelaxans Atracurium
während der Anaesthesie des Hundes.

14.00 K. Bonath und K. Gerlach, Gießen; Fort-
schritte in der Periduralanaesthesie und Pe-
riduralanalgesie beim Hund.

14.30 G. Schmidt. Berlin; Die Kontrolle der Sauer-
stoffsättigung nach Gabe von Methadon/
Azepromazin und Epiduralanaesthesic.

15.20 G. Schmidt. Berlin: Die intravenöse Anaesthe-
sie mit Ketamin-Xylazin-Diazepam.

16.45 Marie-Luise Nagel, Gießen: 5 Jahre Erfahrung
mit der Metomidat-Narkose beim Hund.

16.35 K. Arbeiter, Wien: Harnblaseninkontinenz
nach der Ovariohysterektomie bei der Hündin.

E. Trautvetter und M. Skrodzki, Berlin: Die
Fallot\'schc Tetralogie und verwandte Herza-
nomalien.

Irma Schütt, Hannover: Familiär gehäuftes
Auftreten von portosystemischen Shunts beim
Irischen Wolfshund.
Mitgliederversammlung.
Pause.

Vera Grevel, Berlin: Neurologische Ausfalls-
erscheinungen an den Extremitäten bei Hund
und Katze - Klinische und myelographische
Befunde einiger Fälle.

W. Kraft, München: Die Glutamatdehydro-
genase (GLDl I) als Diagnostikum in der Klein-
tiermedizin.

Tcigungsorl: Schwabcnhalle Fellbach, 7012 Fcllbach,
Tainer Str. 7. Telefon während der Tagung: 0711
-58 85 22.

Anmeldung: Anmeldung erbeten über Schwabcnland-
halle l-cllbach, Postfach 1963, 7012 Fellbach, Tele-
fon: 0711 - 58 00 55 - 57.
Anmcideschluß: 15. August 1985.

Tageskarten Mitglieder DM 50,—; Nichtmitglieder
DM 60,—; Studenten DM 25,—.

Het Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezond-
heidszorg (NI PG/TNO)organiseert in samenwerking
met de Stichting Postacademiale Vorming Gezond-
heidstcchnick van TH\'s het 14e seminaar Milieukunde
in het academisch jaar 1985-1986.
Doet De cursus beoogt een brede oriëntatie te geven
in dc problemen van het leefmilieu. Het doel daarvan
is informatie te verschaffen voor overlegsituaties in-
zake milieuproblematiek.

Bestemd voor: Het niveau van het seminaar is post-
acadcmiaal. De cursus is bestemd voor functionarissen
uit: het bedrijfsleven, centrale, provinciale en ge-
meentelijke overheden en instellingen voor research
en onderwijs.

De deelnemers vertegenwoordigden tot nu toe een
scala aan disciplines: ingenieurs (TH en LH), chemici,
biologen, medici, juristen, sociologen enz.
Opzei: Het seminaar wordt gegeven in conferentie-
oorden in vier perioden van vier dagen; elke periode
is gewijd aan één thema. De thema\'s zijn:

— milieubeleid 14 t/m 27 april 1986
De inleidingen worden gegeven door ± 50 docenten
vanuit universiteiten en researchinstituten, overheids-
instellingen en industrie.

Inschrijving: Het aantal deelnemers is beperkt tot 25.
Deelnemers worden ingeschreven in volgorde van
de aanmelding.

Het bedrag voor deelneming bedraagt ƒ2.400,-
(verblijfkosten inbegrepen) indien aanmelding plaats-
vindt vóór I augustus 1985. In geval van aanmelding
na deze datum, is het bedrag van deelneming/ 2.600,-.
Voor nadere informatie wende men zich tot het
Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheids-
zorg/TNO, afdeling Onderwijs, Wassenaarseweg 56,
2333 AL Leiden, telefoon: 071 - 170441, mw. dr.
C. M. Kuiper of de heer H. P. A. van de Water.

\'Modern systems of husbandry -
are there alternatives?\'
Third European Conference on the
Protection of Farm Animals

Following the success of the two previous Conferen-
ces, Amsterdam I979and Strasbourg 1982, the Euro-
pean Conference Group will be holding the Third
European Conferenccon the Protection of Farm Ani-
mals in Brussels on November 7th and 8th 1985.
The venue will be the Salle Benelux in the Palais des
Congres and the subjects will cover various methods
of intensive livestock husbandry.
The Conference will be jointly organized by Euro-
group for Animal Welfare and the Comité des Orga-
nisations Professionnelles Agricoles de la CEE
(COPA) and Comité General de la Cooperation
Agricole de la CEE (COGECA).

The intention is to bring together producers, etholo-
gists, veterinarians, animal protectionists and con-
sumers.

On the one hand experts will present papers which will
draw attention to the animal welfare issues surround-
ing the keeping of hens in battery cages, the rearing of
calves for veal, the maintenance of dairy cattle and the
keeping of pigs. On the other hand papers will be
presented which will summarize the problems facing
the producers.

The Conference will be informed of the results of
recent research into the ethological and physiological
effects on animals of the existing systems of produc-
tion and also the progress in developing alternative
systems.

In addition there will be information as to the efforts
within both the European Community and the Coun-
cil of Europe to introduce legislation or guidelines
aimed at improving the protection of farm animals.
Programme

9.30 Speech of Welcome by Dr. R. Hens, Vice Pre-
sident of the CNPA of Belgium.
10.00 Opening address by Mr. F. H. J. J. Andriessen,

Chairman: Professor Ph. Cottereau, Chair-
man of the Veterinary Consultative Commit-
tee ofthe EEC.

Speakers: Dr. D. W. Folsch - Institute for
Animal Production, Physiology Hygiene Dept.
ETH Zentrum, Zurich; Mr. E. Kirkwood -
Past Chairman, NEU Poultry Committee,
U.K; Professor H. B.Simonsen- Royal Veterin-
ary and Agricultural University, Copenhagen.
14.00 SESSION II - CATTLE

Chairman - Professor Dr. 1. Ekesbo - Chair-
man of Standing Committee of the Council of
Europe Convention for the Protection of Farm
Animals.

Speakers: Dr. G. van Putten - Ethologist,
\'Schoonoord\' Research Institute, the Nether-
lands; Professor A. J. F. Webster - Professor of
Animal Husbandry, Bristol University Veterin-
ary School, U.K.; Professor Dr. H. H. Sam-
braus - Professor of Animal Husbandry, Mu-
nich University; Mr. S. Crawford - Irish
Farmers\' Association. Dublin; Professor J. M.
Bienfait - Faculty of Veterinary Medicinc,
University of Liege, Belgium.
Friday 8th November, 1985

9.30 Speech by Mr. P. de Keersmaeker - Belgian
Secretary of State for European Affairs and
Agriculture.
10.00 SESSION 111 - PIGS

Chairman: Professor Dr. Dr. H. C. W. Schuize
- former Dean of Hannover Veterinary Col-
lege.

Speakers: Dr. B. Algers - Swedish University
of Agriculture and Science - Skara - Sweden;
Mr. J. Oldham - Veterinarian and Pig Farmer
U.K.

12.00 Speech by Mr. R. Simmonds, M.E.P. - Member
of the European Parliament\'s Agricultural
Committee.

14.00 SESSION IV - BIOTECHNICAL INFLU-
ENCES ON FARM ANIMALS
Chairman: Ir. M. G. Wagenaar Hummelinck
-Chairman Scientific Commission on Inten-
sive Livestock - Nederiandse Vereniging tot
Bescherming van Dieren.
Speakers: Mrs. R. Harrison - Member of the
U.K.\'s Farm Animal Welfare Council; Dr. W.
Goldhorn - Veterinarian West Germany.
15.30 Reports and Summaries from the Chairman of

Conference languages: Simultaneous interpretation
will be available in French, German and English.
Registration: The registration fee will be £ 30.00. This
will include all Sessions on both days and a copy of the
Conference Proceedings (including postage). Only
advance registrations will be accepted and the closing
date for receipt of registration forms will be Sep-
tember 31st 1985.

Social programme: If sufficient interest is shown then
there will be a social programme arranged during the
day for wives and other accompanying delegates.
At 18.30 on Thursday, November 7th, all delegates
have been invited to a Reception given by Mr. Brou-
hon, the Mayor of Brussels. This will be followed by a
guided tour of the Hotel de Ville.
Accommodation; Information concerning hotels in
Brussels will be provided on request.

All applications for Registration forms should be sent
to the Secretary: David Wilkins, European Confer-
ence Group on the Protection of Farm Animals, The
Manor House, Causeway, Horsham, West Sussex,
RH12 IHG, England.

Voor de 7e keer organiseert SmithKline een Water-
sport recreatiedag voor de Nederland.se dierenarts
en zijn/haar partner en wel op woensdag 2H augustus
a.s. in Terhorne (Friesland).

I let is de eerste keer dat deze Windsurf/watersportdag
in Friesland wordt gehouden en wel om twee redenen:
Friesland is één van de mooiste provincies in Neder-
land en de Elfstedentocht - eerder dit jaar - heeft be-
wezen dat de Friezen goede organisatoren en prettige
gastheren/vrouwen zijn.

Als enige provincie in Nederland heeft Friesland de
unieke Skütsjes; SmithKline wil met medewerking
van de Sintrale Kommisje Skütsjesilen (S.K.S.) deze
schepen \'s morgens als \'rondvaart\'-schepen voor re-
creanten gebruiken en proberen \'s middags met be-
hulp van \'veterinaire\' bemanning en professionele
schippers een \'Skütsjesilen\'-wedstrijd te organiseren.
De - inmiddels - traditionele programma-onderdelen:
Windsurfen voor beginners. Marathon windsurfen en
het Veterinair Windsurf Kampioenschap blijven ook
op deze dag een centrale plaats innemen.
Dierenartsen (en partners) kunnen zich opgeven bij:
SmithKline Diergeneeskundige Produkten B.V. Tele-
foon: 079 - 411321.

Door middel van serologisch bloedonderzoek
met de ELISA-test zijn sedert 3 april in het
infectiegebied alle Belgische bedrijven met di-
recte of indirecte contacten gescreend op Afri-
kaanse varkenspest.

In totaal waren 14.269 bloedmonsters geno-
men, waarvan 5.861 op 280 bedrijven en 8.408
op de slachthuizen, toen op 13 mei op een con-
tactbedrijf in de gemeente Lichtervelde (provin-
cie West-Vlaanderen) bij een koppel van 350
mestvarkens een positieve titer ten aanzien van
Afrikaanse varkenspest werd vastgesteld.
Een en ander is waarschijnlijk het gevolg van
indirecte contacten met een handelaar uit Poel-
kapelle. Het bedrijf was eind maart klinisch
gecontroleerd, hetgeen toen geen reden tot ver-
denking opleverde. Vooral de eerste tijd schijnt
de ziekte subklinisch te verlopen. Zelfs nu vielen
er nog bijna geen symptomen waar te nemen.
Op 22 mei gaf serologisch onderzoek ten aan-
zien van een naburig bedrijf eveneens een posi-
tieve uitslag en de dag erop werd klinisch Afri-
kaanse varkenspest vastgesteld op een derde
bedrijf in dezelfde gemeente.
In alle drie gevallen zijn de totale varkenspopu-
laties van de betrokken bedrijven afgemaakt en
gedestrueerd. Overwegend dat de eerste 2 be-
smette bedrijven beide deel uitmaakten van een
integratie van in totaal 30 bedrijven, is besloten
ook de varkens op de overige 28 bedrijven van
deze integratie af te maken en tc destrueren
(alles tezamen 14.000-15.000 dieren), teneinde
verdere verspreiding van de ziekte te voor-
kómen. Met hetzelfde doel is de zóne de protec-
tion uitgebreid tnel de gemeenten Kortemark en
Torhout tot ± 150 km^ waarbinnen een alge-
heel vervoerverbod is ingesteld. Tevens worden
alle hier gelegen varkensbedrijven onderworpen
aan aanvullend serologisch onderzoek.
In de PVC-vergadering van 3 juni werd behalve
de toevoeging van de 2 eerdergenoemde ge-
meenten aan de infectiezónes in de Belgische
zóne I, de status quo gehandhaafd voor zowel
levende varkens als voor vlees en vleesproduk-
ten.

Per 1 juni 1985 is drs. K. Vos bij de Veterinaire
Dienst in dienst getreden om de sectie Dierge-
neesmiddelen te versterken. De heer Vos — ge-
boren in 1958 — is apotheker. Hij zal zich be-
zighouden met de taken die de VD heeft op het
gebied van de Diergeneesmiddelenwet, in het
bijzonder wat betreft de produktie van en de
handel in diergeneesmiddelen.

Sedert het vertrek per 1 mei 1985 van dr. K. G.
Robijns naar de Gezondheidsdienst voor Pluim-
vee te Doorn, heeft drs. J. A. Smak, die reeds
een aantal jaren bij de Veterinaire Dienst werk-
zaam is, de leiding van de sectie Dierziektenbe-
strijding op zich genomen. De daardoor open-
gevallen plaats van adjunct-inspecteur is met
ingang van 1 juni 1985 opgevuld door dr. P. C.
van der Valk.

Onlangs is een wijziging van het Vleeskeurings-
besluit (Vleeskeuringswet) in werking getreden.
Deze wijziging houdt in, dat het verzamelen van
monstermateriaal op de herkomstbedrijven van
aldaar gestorven slachtdieren ten behoeve van
het miltvuuronderzoek, is komen te vervallen.
Dit microscopisch bloedonderzoek op miltvuur
zal in de toekomst door de Vleeskeuringsdienst
(RVV) slechts dan geschieden, als gestorven
slachtdieren \'ter slachting worden aangeboden\'.
De taak van de keuringsdierenarts in deze is
daarmee teruggebracht tot de feitelijke taakstel-
ling van de Vleeskeuringswet, die de bescher-
ming van de consument tot doel heeft.
Voor de veestapel in het algemeen is van deze
wijziging geen gevaar te duchten, omdat het
wettelijk voorgeschreven destructieproces vol-
doende waarborgen biedt voor het onschadelijk
maken van miltvuurbacteriën en -sporen. Te-
vens blijven de bepalingen van de Veewet onver-

let van kracht; gewezen zij hierbij op de \'mel-
dingsplicht\' van dierenartsen en veehouders bij
het voorkomen of de verdenking van een be-
smettelijke veeziekte, waaronder mihvuur.
Deze wijziging heeft wel tot gevolg dat meer
verantwoordelijkheid komt te liggen bij de
eigenaar of houder van gestorven en eventueel
van miltvuur verdachte slachtdieren, met name
runderen.

In geval van verdenking zal de eigenaar of
houder zijn/haar praktizerende dierenartsen
dienen te raadplegen alvorens het kadaver voor
destructie aan te melden en af te staan. Dooreen
snel uitgevoerd microscopisch bloedonderzoek
door de praktizerende dierenarts kunnen tijdig
maatregelen worden getroffen, die nieuwe milt-
vuurgevallen op het bedrijf kunnen voorkomen
of behandelen en genezen.
Daarnaast kan dan tevens tijdig aan de eerder-
bedoelde \'meldingsplicht\' worden voldaan en
passende maatregelen worden genomen om
verspreiding te voorkomen.

In de eerste helft van mei heeft het Ministerie
van Landbouw en Visserij nieuwe maatregelen
tegen varkenspest genomen in een bepaald ge-
deelte van de provincies Gelderland, Noord-
Brabant, Zuid-Holland en Utrecht. Een en
ander om verdere verspreiding van de ziekte te
voorkomen. Hieraan lagen enkele nieuwe uit-
braken en hun contacten ten grondslag. De
maatregelen zijn genomen bij de \'Regeling Var-
kenspestmaatregelen Betuwe 1985\', die met in-
gang van 11 mei van kracht is geworden.
De regeling houdt in, dat het vervoer van var-
kens verboden is in een gebied dat ruwweg ten
noorden begrensd wordt door de Lek en de
Neder-Rijn, ten oosten door het Maas-Waal
Kanaal en het Pannerdens Kanaal, ten zuiden
door de Maas en ten westen door de A27.
Voor slachtvarkens met een levend gewicht van
minimaal 85 kg gold het verbod slechts tot en
met 27 mei 1985, terwijl het vóór die datuiu al
niet van toepassing was op het vervoer van der-
gelijke slachtvarkens afkomstig van buiten het
gebied en bestemd voor een slachterij daar-
binnen. Uiteraard moest dit vervoer zonder
oponthoud, rechtstreeks en langs de kortste weg
plaatsvinden. Voor varkens afkomstig van en
met een bestemming buiten dit gebied is door-
voer toegestaan, mits dit zonder oponthoud en
rechtstreeks plaatsvindt via de Rijkswegen A50,
A12, A52, A2of AI5.

Tevens werd binnen de grenzen van het eerder-
omschreven gebied de entplicht voor alle var-
kens met de daartoe toegelaten vaccins inge-
steld, en wel in de periode vanaf 13 mei t/m 27
mei 1985.

Van de entplicht uitgezonderd waren varkens
jonger dan twee weken, varkens die reeds geënt
waren tegen varkenspest, slachtvarkens met een
levend gewicht van minimaal 85 kg van buiten
het gebied en bestemd voor een slachterij daar-
binnen, alsmede varkens afkomstig van en met
een bestemming buiten het gebied.
Voor alle varkens jonger dan twee weken is in de
na-entingsperiode een verplichting tot vaccina-
tie van kracht op een leeftijd tussen de 5 en 9
weken. Tevens moeten alle nieuw-aangekochte,
ongeènte dieren voor zover het een fok- of
mestbedrijf betreft, binnen 4 weken na toevoe-
ging daaraan gevaccineerd worden. Terstond
na de enting dienen de varkens te worden voor-
zien van een door de Veterinaire Dienst aange-
wezen oormerk.

In bijzondere gevallen kan de Directeur van de
Veterinaire Dienst ontheffing verlenen van de
entplicht en het vervoerverbod en daar voor-
schriften en beperkingen aan verbinden.

Per beschikking J 3126 is het diergeneesmiddel
Contracoli toegelaten voor verwerking in de
standaardreceptcn V^, V,^, V,; en V.^. Het
Contracoli is een E. co/;-antigeen, dat in een 2%
premix mag worden geleverd.

In het Tijdschriji voor Diergeneeskunde van 15 mei j.1.
is onder bovenstaande kop op blz. 416 een l\'out ge-
slopen. Ten aanzien van het daar vermelde recept V,,,
is abusievelijk als dosering aangegeven 20Ü gram fu-
razolidone per ton voeder. Dit moet zijn 100 gram per
ion voeder.

Sinds de laatste in het Tijdschrift voor Dierge-
neesliunde gemelde uitbraak van varkenspest (3
mei) hebben zich in Nederland 5 nieuwe ge-
vallen voorgedaan, waarmee het totaal dit jaar
op 29 is gekomen.

9 mei - Heusden/Asten (N.Br.): fok-/mestbedrijf met
154 zeugen, 2 beren, 16 opfokzcugen, 822 mestvar-
kens en 428 biggen.

15 mei - Meerio (Lb.): fok-/mestbedrijf met 464
zeugen. 3 beren, 1911 mestvarkens en 1449 biggen.
28 mei - Hegelsom, gemeente Horst (Eb.): mestbedrijf
inet 339 mestvarkens; aankoop van fok-/mestbcdrijf
van 29 mei te Brouwhuis.

29 mei - Brouwhuis, gemeente Helmond (N.Br.): fok-/
mestbedrijf met 121 zeugen, 94 opfokzeugen, 1 beer,
92 mestvarkens en 639 biggen.

30 mei - Ederveen, gemeente Ede (GId.): mestbedrijf
met 398 mestvarkens; aankoop biggen van fok-/mest-
bedrijf van 29 mei.

Alle gebruikelijke maatregelen zijn genomen en
zowel het OIE als de EG zijn op de hoogte
gesteld.

Dierziektenbulletin nr. 8 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 30 april 1985 vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangiftepliehtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Dierziektenbulletin nr. 9 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 mei 1985 vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangiftepliehtige be-
smettelijke dierziekten in Nederland.

Volgens een telex d.d. 6 mei 1985 van de Veterinaire
Dienst tc Rome was op 29 april een secundair geval
van pseudo-vogelpest bevestigd in de gemeente Pe-
saro, regio Marchc. Van de aanwezige dieren werden
er 16 klinisch ziek bevonden en zijn er nog eens 16
gestorven.

Op 21 mei 1985 liet het Ministerie van Landbouw te
Athene weten, dat vier dagen tevoren een uitbraak
van pseudo-vogelpest was bevestigd bij een kudde van
22.000 kippen in de prefectuur Arta.
Vervoerbeperkingen voor pluimvee en andere bestrij-
dingsmaatregelen zijn ingesteld.

Op 8 mei 1985 meldde de Belgische Veterinaire Dienst
het 19e en 20e geval van varkenspest dit jaar in het
land:

Het 21e geval volgde op 13 mei op een fok-/mestbe-
drijf te Weelde, gemeente Ravels (gemeente Antwer-
pen).

Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen: het
afmaken en destrueren van alle varkens, desinfectie
van de bedrijven en het instellen van zónes de protec-
tion.

Het aantal varkenspest-uitbraken in West-Duitsland
was per I7mei 1985 gestegen tot 272. Alle varkensop
de besmette bedrijven zijn afgemaakt. De noodzake-
lijke veterinair-politionele maatregelen zijn genomen.

In Italië was het totaal aan mond- en klauwzeeruit-
brakenper24mei 1985 gekomen op 130, waarvan 86
dit jaar. Dc laatste uitbraken hebben zich voorgedaan
in de provincies Cosenza, Taranto, Caserta, Campo-
basso, Bari, Foggia, Avellino en Napoli, dat wil
zeggen alle in de zuidelijke helft van Italië.

In Nederland c.q. in Limburg hebben zich dit jaar t/m
24 mei 1985 16 gevallen van hondsdolheid voorge-
daan. Gedurende de maand mei werden cr 3 gemeld,
alle in Gronsveld (gemeente Eysden), waarvan 2 op 9
mei bij een vos en bij een schaap en de derde op 24 mei
bij een vos.

15 AO-VET: Symposium Surgical Treatment of
Hip Dysplasia, Waldenburg (Switzerland) (pag.
412).

23—26 Sheep Veterinary Society (Division B. V.A.)
International Meeting, Edinburgh (pag. 179 en
1048 1984),

24 Faculteit der Diergeneeskunde: lezing dr. Ravi
Gooneratne: \'Use of thiomolybdate in the treat-
ment of copper accumulation and copper toxi-
city\', Utrecht (pag, 499).

24—26 Canadian Assoc. for Laboratory Animal
Science, Annual Convention, Toronto,

26—2 juli Animal health and productivity. Inter-
national Symposium, Cambridge/Warwickshire
(pag. 251),

9—12 Anim. Hacmatology Assoc. / Clin. Chem. /
Histol. Joint international meeting (all species),
Warwick Univ. (tel. 0403 50101).
10—13 Soc. Vet. Ethology. Internat. Meeting,Cam-
bridge (tel. 832312).
25 Kring Breukelen.

5—9 11th Conference World Association for the
Advancement of Veterinary Parasitology, Riode
Janeiro, (Inlichtingen redaktie-secretariaat),

18—24 5th International Conference on Wildlife
Disease, Uppsala Sweden (pag. 569 1984 en 124),

19—31 Second International Workshop on Enzyme-
immunoassay Techniques in Animal Reproduc-
tion and Health, Bangkok (Thailand) (pag. 462).

25—30 9th International Symposium of W. A.V.F.H.,
Budapest (pag. 982 1983, 469 1984 en 205).

26—29 VIII. Internat. Kongreß der World Veteri-
nary Poultry Association — WVPA — (A), Jeru-

27—28 5th International meeting on Clinical Labo-
ratory Organization and Management, Flaifa,
Israel.

26—30 9th International Symposium World Asso-
ciation of Veterinary Food-Hygienists, Buda-
pest.

1—5 6th European Congress of Clinical Chemistry,
Jerusalem. Israel (pag. 640 1984) (Inlichtingen
op het redaktie-secretariaat verkrijgbaar).

2—6 2nd Congress of the International Society of
Animal Clinical Biochemistry, Jerusalem, Israel
(pag. 640 1984).

3—6 5th International Congress on Clinical Enzy-
mology, Jerusalem, Israel (pag. 640 1984).

10—13 V. Internationaler Kongress für Tierhygie-
ne, Hannover (pag. 414 1984).

12 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen Afd. Noord-
Holland. Excursie Wognum (Jumbo-fabriek).

12—15 British Veterinary Association Annual Con-
gress, Exeter (pag. 879 1984 en 106).

15—21 9th International Symposium on the pro-
blems of Listeriosis, Nantes (France) (pag. 615
1984).

17 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergadering.
Sociëteit Standvastigheid, Phoenixstraat 9 te
Delft, aanvang 20.30 uur.

22—25 A.O. Basic equine course - internal fixation
of fractures and associated soft tissue injuries.
North Mymtns, Hatfield, UK (pag. 413).

23—27 X Pananierican Congress of Veterinary
Mcdicinc and Zootechnics, Buenos Aires (inlich-
tingen redaktie-secretariaat).

26—27 Bundesanstalt für Fortpflanzung und Be-
samung von Haustieren, Thalheim, Wels (pag.
370).

2 DVG-Fachtagung \'Fortplanzung- und Fort-
pflanzungsstörungen bei Kleintieren\', Stuttgart/
Fellbach (pag. 328).

2—6 Fortbildungsreiscdes Bundesverbandes prak-
tischer Tierärzte e. V. auf die Insel Malta (A),
Malta.

3—5 31. .lahrestagung der 1-achgruppe \'Kleintier-
krankheiten\' der DVG (A), Fellbach bei Stutt-
gart (pag. 500).

4—5 Jaarcongres KNMvD, tevens 132e Algemene
Vergadering, Valkenburg (pag. 470 en 513).

X—10 Anaesthesia. 2nd Internat. Congress, Davis
Calif./USA (tel. 0934 852581, Bristol/UK).

28—2 nov. 4th International Symposium on veterin-
ary epidemiology and economics, Singapore.
(Inlichtingen: red. secretariaat) (pag. 938 1984).

7—8 Third European Conference on the Protection
of Farm Animals: \'Modern systems of husbandry
- are there alternatives?\'. Brussels (pag. 501).
le—10th World Congress of the World Small
Animal Veterinary Association. Tokyo (pag.
879 1984 en pag. 84,433).

18—22 International Soc. Vet. Epidemiol. & Econ-
omics. 4th Internat. Symp., Singapore.

11 Afd. Noord-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Motel \'Akersloot\'; aanvang 20.00 uur.

25—29 Fourth International Symposium on Equine
Reproduction, Calgary, Canada (pag. 227).

22—25 32. Jahrestagung der DVG-Fachgruppe
\'Kleintierkrankheiten\', Oldenburg.

5—7 Tagung der DVG-Fachgruppe \'Gellügel\'
1986 über \'Krankheiten der Vögel\', München.

25—30 2nd World Congress Foodborne Infections
and Intoxications. Berlin (West).

.30— 1 juni Schweizerische Ver. für Kleintiermedizin
Jahresversammlung, Luzern.

2—6 IVth International Symposium of Veterinary
Laboratorium Diagnosticians, Amsterdam.

C. C. van de Watering, voorzitter; W. J. Nijhof, vice-voorzitter; L. Nauta, penning-
meester; W. H. Kapsenberg, lid; A. J. Plaisier, lid; Dr. W. F. G. A. Immink. lid;
J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel
secretaris.

In verband met het arresteren van een dieren-
arts wegens het in bezit hebben van grote hoe-
veelheden groeihormonen, is door het Hoofd-
bestuur van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde de hier-
onder staande verklaring uitgegeven.

\'Het Hoofdbestuur van de Koninklijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde
onderschrijft volledig de Nederlandse Wette-
lijke regelingen ten aanzien van het gebruik
van hormonen in de (pluim)veehoudcrij.
Deze wettelijke regelingen zijn terug te vinden
in Uitvoeringsbesluiten gebaseerd op de
Veewet en de Vleeskeuringswet, alsmede op
Verordeningen van het Produktschap voor
Vee en Vlees en het Produktschap voor Vee-
voeder en hebben tot doel, zowel de belangen
met betrekking tot de volksgezondheid als die
ten aanzien van de export veilig tc stellen.
De argumenten die aan deze wettelijke rege-
ling ten grondslag liggen worden bovendien
gesteund door internationale opvattingen in
deze.

In het kader van deze wettelijke regeling is
aan de praktizerende dierenarts de bevoegd-
heid toegekend op beperkte schaal hormonen
voor therapeutische doeleinden toe te passen.
Deze bevoegdheid legt op de dierenarts een
grote verantwoordelijkheid ten aanzien van de
gebruikmaking van deze ontheffingsmogelijk-
heid.

Het Hoofdbestuur verklaart op grond van het
bovenstaande, dat het door dierenartsen, op
andere wijze dan voor therapeutisch gebruik,
c.q. medewerking verlenen aan het onwettig
toepassen van hormonen in de (pluim)vee-
houderij ten stelligste moet worden afgewezen.\'
In het half zes TV-journaal van dinsdag 4 juni
1985 is dit standpunt door de algemeen secre-
taris van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde, collega A. P.
Wijgergangs, nader toegelicht.

Medio mei 1985 heeft zich opnieuw een
drietal gevallen van Afrikaanse
varkenspest voorgedaan in België.
Het Hoofdbestuur doet opnieuw een
dringend beroep op alle dierenartsen
om op varkenshouderijbcdrijven de
grootst mogelijk hygiëne in acht te
nemen en bij verdenking van aanwe-
zigheid van Afrikaanse varkenspest
onmiddellijk contact op te nemen met
de regionale RVV-kring, het CDl te
Lelystad of de VD in Den Haag.
Voor een beschrijving van het ziekte-
beeld wordt verwezen naar het artikel
van dr. C. Terpstra in het Tijdschrift
voor Diergeneesliunde van I april 1985.

Inleiding gehouden door de Voorzitter van
de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde, drs. C. C. van de
Watering, op 26 april 1985 ter gelegenheid
van de opening van de \'Voorjaarsdagen
1985\' te Amsterdam.

Wanneer kritische meningsvorming aange-
moedigd en gecultiveerd wordt en als zodanig
voor velen een bron van inspiratie vormt,
heeft dit in een overvolle samenleving tot ge-
volg, dat iedereen meent zich met iedereen te
moeten bezighouden. Zo ontkomt ook de
diergeneekunde er niet aan van tijd tot tijd een
kritisch oog op zich gericht te voelen.
Op zich is dit niet opmerkelijk. Een professie,
die zich beweegt op een terrein dat voor velen
emotioneel beladen is, namelijk de gezondheid
en het welzijn van onze huisdieren, kan eigen-
lijk niet anders verwachten. En dit zeker niet
wanneer naast een bedrijfs-economische
grondslag een gevoelsmatig motief voor het
houden van dieren een nuchter feit vormt.
Ook het vakgebied van de diergeneeskunde,
dat tijdens deze Voorjaarsdagen door een keur
van deskundige sprekers in al zijn veelzij-
digheid weer een stimulans zal krijgen, staat in
het spanningsveld dat gevoed wordt door
maatschappelijk-ethische opvattingen, door
economische belangen en professionele techni-
sche mogelijkheden.

In dit spanningsveld komen vraagstukken van
gezondheidszorg en welzijn in algemene zin
aan de orde. Naast de verlening van directe
diergeneeskundige hulp door de beroepsbeoe-
fenaren in individuele gevallen, heeft dc dier-
geneeskunde als beroep.sgroep ook de taak in
dit krachtenspel haar standpunt te bepalen.
Haar stellingname moet gefundeerd naar bui-
ten gebracht worden, omdat deze vraag-
stukken directe raakvlakken hebben met onze
beroepsuitoefening.

Ecn eenzijdige kritische benadering door hen
die zich zeer emotioneel bewogen met cn
daardoor betrokken voelen bij het houden van
dieren, kan maar al te gemakkelijk de gemoe-
deren buiten proporties opstuwen en daardoor
weinig bijdragen aan evenwichtige oplossingen
die binnen dit spanningsveld gevonden moe-
ten worden.

Onder druk van mondig geworden maat-
schappelijke groeperingen en organisaties, die
voor hun opvattingen een politiek engagement
verworven hebben, onderkennen ook Over-
heid en Volksvertegenwoordiging hun verant-
woordelijkheid en besteden uitgebreid aan-
dacht aan vraagstukken van gezondheidszorg
en welzijnsbevordering van onze huisdieren.
Deze aandacht vindt zijn neerslag in de tot
standkoming van Wet- en regelgeving: hierbij
behoort onze beroepsgroep een actieve rol te
spelen.

Ik meen te kunnen constateren, dat onze sa-
menleving niet teleurgesteld behoeft te zijn
over de mate van participatie van onze profes-
sie in de dialoog over deze vraagstukken. Vele
dierenartsen nemen deel aan de discussie en
leveren bijdragen aan voorgestane oplos-
singen. Verweven als ons beroep is met ge-
zondheid en welzijn van onze huisdieren, be-
hoort dit ook zo te zijn; immers juist door een
wetenschappelijke achtergrond en de profes-
sionele betrokkenheid bij alle aspecten van ge-
zondheid en welzijn kan de dierenarts een
fundamentele bijdrage leveren aan even-
wichtige oplossingen.

Het is verheugend dat onze beroepsorganisa-
tie, om actief te kunnen participeren in het
overleg tussen Overheid en betrokken maat-
schappelijke organisaties, steeds weer met suc-
ces een beroep mag doen op haar leden die
zich willen vrijmaken om zich in te zetten
voor een deskundige inbreng.
Zeer recent werd in dit kader de Beleidsnota
van de Commissie Gezondheid en Welzijn
Gezelschapsdieren uitgebracht en aan de
Staatssecretaris van Landbouw en Visserij
aangeboden.

Deze Commissie werd door de Nederlandse
Vereniging tot Bescherming van Dieren en de
Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde gezamenlijk in het leven
geroepen en is opgebouwd op basis van werk-
groepen voor alle mogelijke soorten gezel-
schapsdieren. Zij brengt vrijwel alle betrokken
ideële en commerciële groeperingen met el-
kaar in gesprek over vraagstukken die inhe-
rent zijn aan het houden van deze dieren en
geeft zodoende richting aan meningsvorming
en standpuntbepaling.
De genoemde nota geeft een goed beeld van
de gevarieerdheid van de specifieke vraag-
stukken die zich enerzijds voordoen bij de
verzorging van deze onderling sterk verschil-
lende diersoorten en anderzijds ontstaan bij de
bepaling van ethisch verantwoorde grenzen
die bij het houden van deze dieren in acht
moeten worden genomen. Ook de Overheid
ziet het belang van een dergelijk overleg en
wendt zich via de moederorganisaties tot deze
Commissie met het verzoek om advies, bijv.

over het al of niet geschikt zijn van bepaalde
diersoorten als gezelschapsdier.
Kennelijk is ook het houden als huisdier van
hiervoor minder gangbare diersoorten ge-
treden uit de beslotenheid van dc eigen lief-
hebbersorganisaties. Aan het houden van deze
diersoorten ervaren honderdduizenden
vreugde en verrijking van hun levensvervul-
ling, zoals nog eens duidelijk door prof. dr. P.
Zwart, één der eindredakteuren werd gesteld
bij de recente uitgave van het boek \'Krankhei-
ten der Heimtiere\'. Ik meen dat met een groot
aantal aan jonge werkzoekende collega\'s in
ons beroep hier een interessant aandachtsge-
bied ligt voor de geneeskunde van het gezel-
schapsdier. Immers als beroepsgroep dienen
we steeds alert te zijn op een verbreding en
verdieping van ons vakgebied.
Een terechte verwachting van de samenleving,
waarin wij naar mijn mening niet mogen te-
leurstellen, willen wij onze dienstverlenende
taak in de samenleving inhoud blijven geven.
Dit geldt te meer, omdat van de diergenees-
kunde verwacht mag worden het gehele gebied
van de gezelschapsdieren te bestrijken en dat
op elk terrein een deskundig en gefundeerd
oordeel binnen de beroepsgroep gevonden kan
worden.

U zult zich misschien afvragen waarom ik aan
het begin van dit wetenschappelijke congres
zo nadrukkelijk stil sta bij algemene maat-
schappelijke invloeden op ons werkterrein. Ik
doe dat, omdat het uiteindelijke profiel van de
beroepsbeoefening, zoals ik reeds stelde, naast
de professionele technische bekwaamheden
mede bepaald wordt door de maatschappelijk
ethische relevantie en door de economische
mogelijkheden van de beroepsuitoefening.
Vele dierenartsen zijn in de greep van hun
liefhebberij voor het vak vooral gericht op de
verwerving en toepassing van kennis en
kunde. Dit vormt dan ook de basis van de be-
roepsuitoefening, doch daarnaast moeten wc
ons bewust zijn dat de andere genoemde
aspecten mede bepalend zijn voor de ontplooi-
ingskansen van ons beroep.
Belangwekkend is het dan ook te weten hoe
de dierenarts beoordeeld wordt door het Ne-
derlandse publiek. De gelegenheid om aan een
beperkte opiniepeiling hierover deel te nemen
werd door het Hoofdbestuur van de KNMvD
aangegrepen.

Het stemt tot voldoening dat de uitslag aan-
geeft dat de ervaringen van het publiek gro-
tendeels gunstig zijn. De dierenarts komt over
als vakbekwaam, welwillend en is zonodig
goed bereikbaar. U kunt dus tevreden zijn met
de waardering voor uw bewuste betrokken-
heid, die overeenstemt met de verwachting
van het publiek en naar mijn mening met de
functie die u in onze samenleving vervult. Ik
mag voor nadere informatie hierover verwij-
zen naar het Tijdschrift voor Diergeneeskunde.
van 15 april jongstleden.
Een enkel aspect wil ik nog terloops ver-
melden. Uit dit onderzoek is tevens naar
voren gekomen dat ruim de helft van de on-
dervraagden zegt dat er onderscheid te maken
valt tussen dierenartsen werkzaam in de kleine
huisdierensector en in die van de grote huis-
dieren.

Opvallend is dat slechts een betrekkelijk ge-
ring percentage van de ondervraagden weet
dat op het terrein van de geneeskunde van het
gezelschapsdier nog verdere gedifferentieerde
deskundigen tot ontwikkeling zijn gekomen.
Dit laatste meen ik als weerklank op al de
energie die u in de laatste jaren in de ontwik-
keling van gerichte bekwaamheden in de be-
roepsuitoefening investeerde, als pover te
mogen aanmerken.

De resultaten van dit onderzoek vormen inte-
ressante gegevens die mede betrokken zullen
worden bij de nadere bezinning over de te ont-
wikkelen structuur voor de veterinaire ver-
zorging van het gezelschapsdier. Ook de be-
dragen die men in doorsnee meent te kunnen
besteden aan de gezondheidszorg, hetzij als
incidentele kostenpost, hetzij als jaarlijkse
aanslag op het gezinsbudget in het kader van
een ziektekostenverzekering, leveren een bij-
drage aan deze bezinning.
Even belangrijk zijn de reacties van de eigen
beroepsgenoten op de discussienota Structure-
ring Veterinaire Verzorging van het Gezel-
schapsdier. Deze nota kon in de afgelopen
wintervergaderingen in het gehele land in alle
geledingen van de KNMvD door de medewer-
king van de besturen uitvoerig aan dc orde
komen.

Het Hoofdbestuur is zeker niet teleurgesteld
door de kritische discussie die de voorgelegde
structuur heeft losgemaakt. Het is verheugend
te kunnen constateren dat zo velen bereid
waren hun zienswijze over dit onderwerp te
uiten.

Het naar voren gebrachte sterkt het Hoofd-
bestuur in de mening dat het nader inhoud
geven aan het functioneren van dc diergenees-
kunde in deze sector actueel en noodzakelijk
is. Dit laatste zal slechts dan zinvol zijn —
laat ik het nogmaals hier met nadruk herhalen
— indien het in goed overleg met de beroeps-
beoefenaren tot stand wordt gebracht; immers

een voorgestane structuur heeft slechts dan
realisteitswaarde als het zowel rekening houdt
met de belangen van de leden van deze be-
roepsgroep, als met de bevordering en ont-
plooiingsmogelijkheden van de diergenees-
kunde, die zich geplaatst ziet in het reeds
genoemde krachtenspel van maatschappelijke
ethiek, economische mogelijkheden en profes-
sioneel technische verworvenheden. Niet al-
leen zijn er punten van kritiek en aanzetten tot
bijstelling, van de verwoorde structuur, aan-
gedragen, daarnaast zijn een groot aantal
vragen naar voren gebracht. Ook die zullen
bijdragen aan een nadere herbezinning die uit-
eindelijk moet leiden tot een onderlinge af-
stemming, zodat het publiek een duidelijk in-
zicht gegeven kan worden over de
mogelijkheden, de dierenarts optimaal in te
schakelen en te benutten ten behoeve van ge-
zelschapsdieren.

Ik ben er van overtuigd dat het beroep er uit-
eindelijk mee gediend is wanneer we een struc-
tuur in dc beroepsuitoefening weten tc
brengen en daarmede ook naar buiten de sa-
menleving tegemoet durven treden. Door de
inspanningen van de besturen van de vele ge-
ledingen van de KNMvD èn door de moeite
die individuele leden zich getroost hebben en

— zijn de reacties op de nota aangegroeid tot
een lijvig dossier waarvan de bestudering de
nodige tijd zal vergen.

Om bij een nadere interne discussie vooral het
doorklinken van de stem uit de praktijk te
waarborgén, heeft het Hoofdbestuur besloten
de Commissie uit te breiden met een aantal
praktici uit verschillende delen van het land én
in nader overleg met genoemde Commissie,
met het Bestuur van de Groep Geneeskunde
van het Kleine Huisdieren het Hoofdbestuur
de verdere gedachtenvorming over de structu-
rering ter hand tc nemen.

Tot slot wil ik gaarne tuijn dank uitspreken,
mijnheer de voorzitter, voor de uitnodiging
om namens de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde ook dit-
maal aan het begin van uw internationaal we-
tenschappelijk congres het woord te voeren.
Zo ben ik in dc gelegenheid gesteld om vanuit
onze beroepsorganisatie een aantal aspecten te
belichten waarmee het te voeren beleid voort-
durend rekening dient te houden.
Een beleid dat in welwillende samenspraak
met de beroepsgenoten zijn inhoud moet blij-
ven krijgen; daarbij zich richtend op een
doelmatige ontwikkeling van de diergenees-
kunde én op de belangen van de aangesloten
beroepsbeoefenaren. In de overtuiging dat dit
Congres een belangrijke bijdrage zal leveren
aan de kennis en kunde in deze sector verklaar
ik gaarne de \'Voorjaarsdagen 1985\' voor geo-
pend.

Ter gelegenheid van het Vllith International
Congres of the World Veterinary Poultry As-
sociation. dat te Jeruzalem zal worden ge-
houden van 25-30 augustus 1985. heeft de
Groep Pluimveewetenschappen een reis naar
en van Jeruzalem georganiseerd.
Nadere informatie is verkrijgbaar op het bu-
reau van de Maatschappij en bij de secretaris
van de Groep Pluimvecwetenschappen.

Lijst van dierenartsen, die geslaagd zijn
voor de Toets Veterinaire Homoeopathie
van de Groep Veterinaire Homoeopathie
KNMvD d.d. 1 mei 1985

.1. van der Heul, Beststraat 7, 9501 HV Stadskanaal.
A. G. G. Kok. Prins Hcndriklaan 1, 6713 NE Ede.
11. Lempke, P.Calandlaan 104. 1068 NP Amsterdam.
M. E. Lutz-Vogelcnzang, Beeksestraat 48, 4841 GC
Prinsenbeek.

A. H. Nijhuis. Wilhelminastraat 3, 9401 NL Assen.
K. M. Rienks, VanGendtstraat 14,4271 AM Dussen.
1. A. r. Rigter, Dorpsstraat 2a, 7156 LL Bcltrum.
Mevr. R. G. Roelofsen, Groenhovenwcg 501, 2803
DL Gouda.

1. Doel van de Toets Veterinaire Homoeo-
pathie en de daaruit resulterende lijst van die-
renartsen is om dié dierenartsen, die zich se-
rieus bezig houden met de bestudering van de
veterinaire homoeopathie, herkenbaar te
maken voor de collegae.

2. De Groep Veterinaire Homoeopathie
KNMvD is een studiegroep, wat betekent, dat
naast de beperkingen, die de homoeopathie
als geneeswijze in de diergeneeskunde heeft,
nog onvoldoende kennis en ervaring op het
gebied van de veterinaire homoeopathie de
homoeotherapeutische resultaten bij dierpa-
tiënten ongunstig kunnen beïnvloeden.

3. Voor dierpatiënten, die van buiten de eigen
praktijk van een homoeopathisch behandelende
dierenarts worden aangeboden, is het zeer ge-
wenst, dat de homoeopathische behandeling
geschiedt in volledig overleg met de behande-
lende collega.

5. Correspondentie-adres: drs, I. A. T.
Rigter, Dorpsstraat 2A, 7156 LL Beltrum.

27 september 1985: D-Plus dag.
Nascholingsdag met als thema; Urine-Onzin-
delijkheid bij hond en kat. Anatomie, Fysio-
logie, Pathologie, Kliniek: Reguliere behande-
lingen, Homoeopathische DGD (met
Casuïstiek), Geneesmiddelbeeldbespreking.

28 september 1985: Veterinaire VSM-dag.
Homoeopatische behandeling van fertiliteits-
stoornissen bij het rund (collega Fischer,
BRD) en homoeopathische behandeling van
enkele gedragsstoornissen bij hond en kat
(collega Westerhuis, met kanttekeningen van
drs. Frijlink).

Tot de afwezige landen behoorden: Ierland,
Italië, West-Duitsland en Griekenland.

1. Na de behandeling en goedkeuring van dc
notulen van de vorige vergadering in Athene
werd door onze Belgische collega D. Bruyn-
ooghe verslag uitgebracht van zijn contacten
met de afdeling van collega Bendixen bij de
Europese Commissie in Brussel.

a. Men is bezig de hoogte van het keurloon
vast te stellen. Een minimum keurloon zal
voor de gehele EEG gelijk zijn.

b. Er komt een EEG-riehtlijn op het gebied
van melk. Er komen microbiologische
normen voor de melk na pasteurisatie.

e. Er is een werkgroep die zieh gaat bezinnen
op de huidige wijze van vleeskeuring.

d. Het probleem van de berengeur. De lidsta-
ten zijn het hierover onderling niet eens.
Er komt waarschijnlijk een compromis-
voorstel van de commissie met gebruik-
making van de in Denemarken toegepaste
colorimetrische skatol-methode voor be-
paalde gewichtscategorieën. De methode is
geschikt voor 150 analyses/uur, dus een
bandsnelheid van ± 300/uur.

e. Er is eensgezindheid over de onderzoek-
methode op stilbenen en thyreostatica. Er
is geen overeenstemming over het gebruik
van hormomen.

f Kippenkeuring volgens indeling in catego-
riëen. Proeven reeds van start in West-
Duitsland.

2. Door ondergetekende is een uiteenzetting
gegeven van de vleeskeuringsdiensten en de
Veterinaire Inspecties in Nederland.

De Deense vertegenwoordiger I\'homsen
maakte melding van het feit dat in april j.l. 12
keurmeesters in functie zijn getreden in de
roodvleeskeuring en dat er twaalf in opleiding
zijn. Men bestudeert hoe groot dc behoefte zal
zijn aan keuringspersoneel en wat het aantal
hierin moet zijn van keurmeesters. Een prak-
ticus kan één of twee contracten tekenen voor
20 uur per week vleeskeuring. In geval van
ziekte moet hij voor vervanging zorgen.
De Engelse vertegenwoordiger Jagger deelde
mede, dat in het Verenigd Koninkrijk een Re-
view Committee een aantal zaken heeft bestu-
deerd. Er worden belangrijke veranderingen
op het gebied van de vleeskeuring verwacht.

De Deense vertegenwoordiger Thomsen geeft
een uiteenzetting over het verzamelen en
doorgeven van bevindingen in de slachthui-
zen. Alle van belang zijnde gegevens over af-
wijkingen en kwaliteit worden via een locale
computer doorgesluisd naar een centrale
computer in Arhus en van daaruit krijgen de
varkenshouders bericht.
De Franse vertegenwoordiger Carlier vertelde
dat in Frankrijk een commissie voor de

epidemiologie in dc slachthuizen m het leven
is geroepen. Het is nog niet duidelijk wat de
plaats van de dierenarts in het systeem zal
zijn.

In de namiddag van 11 april 198.\' werd,
samen met de vertegenwoordiger; van de
EASVO, ecn bezoek gebracht aan het vlees-
verwerkend bedrijf William Saur n in Lagny
Sur Marne.

Op 4 mei 1985 herdachten de Faculteit der Diergeneeskunde, de Koninklijke Nederandse Maat-
schappij voor Diergenceskunde en het DSK-Bestuur de in de Tweede Wereldoorlog omgekomen
dierenartsen en diergcneeskundestudenten. Voor het in 1948 opgerichte monument dat thans
voor het Hoofdgebouw van de Faculteit op de Uithof staat, werd namens de drie betrokken
groeperingen een bloemstuk ter nagedachtenis geplaatst.

Voor het Hdmaatschap van de Koninkhjke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Koldeweij, B. M.; 1985; 3511 EV Utrecht, Sterrenhof 10 bis.
Versendaal, R. G. van; 1973; 1217 BZ Hilversum, Verdilaan 4.
Wal, Mevr. M. van der; 1984; 2584 VS \'s-Gravenhage, Sloepstraat 37.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatchappij voor Diergeneeskunde heeft het Hoofdbe-
stuur aangenomen;

Als Kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

F. J. C. M. van Eerdenburg, l.B.B.-laan 117-111, 3582 XP Utrecht.
P. M. M. Heins. F. C. Dorldersstraat 42 bis, 3572 JK Utrecht.
Mevr. I. M. Hens, Keizerstraat 102, 3512 EB Utrecht,
Mevr. M, U, M. Y. Tjoeng, Stadhouderslaan 9, 3583 JA Utrecht.
A. J. J. van Vliet, Westravenstraat 10, 3522 TC Utrecht.

(afwezig) 30 jaar op
(afwezig) 60 jaar op
(afwezig) 35 jaar op
(afwezig) 35 jaar op
(aanwezig) 50 jaar op
(afwezig) 65 jaar op
(aanwezig) 50 jaar op
(afwezig) 50 jaar op
(aanwezig) 30 jaar op
(afwezig) 30 jaar op
(afwezig) 30 jaar op
(afwezig) 30 jaar op
(aanwezig) 30 jaar op
(afwezig) 30 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(afwezig) 25 jaar op
(aanwezig) 25 jaar op

188/299 AIberdingk Thijm. J. F.: 1985; BRl Bromley,
London (Engeland), 9 Cromarty Court, Wid-
more Road; tel. 09-44-14665768; d.
192 Berends. A. J. P.: 1985; 3571 BH Utrecht,
Schimmelpennincklaan 6; tel, 030-714453; wnd.
d. (toevoegen als lid).
195 Boer. G. de: 1981; 9051 GD Stiens, Ungastins

41; tel, 05109-5067; p,, ass. bij P. Meijer.
l97/299*BoslandM. C.: 1978; New York N.Y. 10016
(USA), Institute of Environmental Medicine,

New York University Medical Center, 550 First
Avenue; wet, medew. Inst, of Environmental
Med. (vrije studierichting).
199 Bron. M. M.: 1980; Alkmaar; tel. 072-112133; p.,
geass, met E. J. J. C. van Oostveen en F. M.
Willems.

299/200 Buijnlnk. Mew. M. H.: Gent-1979; 3882 XP
Putten, Vervoornstraat 94; tel. 03418-52920
(privé), 52244 (bur.); vet. adv. Trouw & Co.
Internat.

203 Derkx. H. A.: 1983; 2811 SL Reeuwijk. Bunche-
straat 80; tel. 01829-5727 (privé), 01820-14588
(bur.); d. G.v.D. West-en Midden-Nederland.

204 Dijkhuizen. C. A.: 1974; Rosmalen, p., geass.
met .1. A. Roelofs, L. R. M. Verberne en J. M.
Wijsmuller.

207 Duißuizen. M.: 1978; 3904 HM Veenendaal,
Bergweg 47; tel. 08.385-16518 (privé), 19167
(prakt.).

218 Haan. C. M. de: 1980; 2724 CM Zoetermeer,
Zalmsloot 3; tel. 079-413142 (privé), 413698
(prakt.); p., geass. met A. A. P. Groenewegen,
J. J. de Groot, J. G. T. Krijnen en J. in \'t Veld.

226 Hagendoorn. M. P.: 1982; 5951 EV Belfeld,
Prins Bernhardlaan 13; tel. 04705-1595; wnd. d.

228 Huizing. Mevr. A. M.: 1985; 3524 GK Utrecht,
Simplonbaan 611/613; tel. 030-897027; wnd. d.
(toevoegen als lid).

230 Janssen. Mevr. H. W.: 1982; 6881 HW Velp,
Prins Hendriklaan 4; tel. 085-649998; p. ass. bij
P. de Jong.

230 Jelsma. A.: 1980; 9012 DV Rauwerd, Slotsdijk
5; tel. 05660-2316; wnd. d. (toevoegen als lid).

239 \'Koopman. C. G. M.: 1979; 1628 BG Hoorn,
Reiger 137; tel. 02290-38830; wnd. d.

242 * Laan. S. R. van der: 1972; Oldeholtpade; p.,
geass. met A. P. Clotscher en W. F. Ouwerkerk
(assoc. met mevr. E. H. A. v. d. Laan-Truijens
beëindigd).

242 * Laan-Truijens. Mevr E. H. A. van der: 1973;
Oldeholtpade; tel. 05610-8505 (privé), 8555
(prakt.); p., H-D (assoc. met S. R. v. d. Laan en
W. F. Ouwerkerk beëindigd).

250 Meijer. B.: 1983; 6903 BG Zevenaar, Eikenlaan
1; tel. 08360-28198; p., ass. bij L. J. Freekeen R.
Pouw.

257 Oostveen. E../. J. C. van: 1963; Warmenhuizen;
p., geass. met M. M. Bron cn F. M. Willems.

258 * Ouwerkerk. W. E: 1975; Oldeholtpade; p.
geass. met A. P. Clotscher en S. R. v. d. Laan
(assoc. met mevr. E. H. A. v. d. Laan-Truijens
beëindigd).

260 Pijpers. A.: 1983; 3564 RT Utrecht, Cheopsdreef
21; tel. 030-626090 (privé), 531130 (bur.); wet.
medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Bedrijfsdierge-
neesk. en Buitenprakt.) (toevoegen als lid).

302 Ranst. B. E. J. van: Gent-1980; 2670 Puurs (Bel-
gië), Zeutestraat I; tel. 0032-3-8896566 (privé),
91-252371 (bur.); wet. medew. Fak. v. d. Dier-
geneesk. Gent (toevoegen als lid).

265 Roelofs, J. A.: 1964; Berlicum; p., H-D., geass.
met C. A. Dijkhuizen, L. R. M. Verberne en J.
M. Wijsmuller; toez. h.d. proefd. N.V. Orga-
non.

267 *Rulkens, R. J.: 1978; 4902 AG Oosterhout.
Bouwlingstraat 27; tel. 01620-32284 (privé).
29777 (prakt.); p.
269 Schrage, A. H.: 1981; Utrecht; tel. 030-518483
(privé), 070-667763 (prakt.); p., ass. bij P.
Kraayenhagen en A. E. Makker.
272 Smeenk. Mevr. G. W.: 1984; 3571 AG Utrecht,
V. Lienandlaan 102; tel. 030-718867; wnd. d.
(toevoegen als lid).
276 Stolp. Dr R.: 1980; U-1985; Emmeloord.
283 Verberne, L. R. M.: 1970; Den Dungen; tel.
04194-2861 (privé), 073-416666 (prakt.); p.,
geass. met C. A. Dijkhuizen, J. A. Roelofs en J.
M. Wijsmuller.
286 Vliet, A. J. M. van: 1983; 6659 BW Wamel,
Wilhelminastraat 6A; tel. 08878-1030; p., ass.
bij G. H. den Daas.
293 Wijsmuller. J. M.: 1956; Rosmalen; p., H-D.,
geass. metC. A. Dijkhuizen, J. A. Roelofsen L.
R. M. Verberne.
293 Willems, E. M.: 1957; Alkmaar; p., H-D., geass.
met M. M. Bron en E. J. J. C. van Oostvccn.

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot he\'
VACO-secretariaat, tel. 070-793137.

35vq* t/m 38vq*	238
44vq* t/m 59vq*	149
60vq* t/m 69vq*	113
73vq* t/m 78vq*	190
84vq* t/m 90vq*	322
9lvq* t/m II Ivq*	560
I12vq* t/m Il9vq*	601
120vq* t/m I27vq*	537
127vq* t/m I32vq*	406
I39vq* t/m 145vq*	362
I46vq* t/m I53vq*	489
I53vq* t/m I57vq*	454
198vq* t/m I99vq*	665
169vq* t/m I76vq* is	geworden pagina 720vq t/m	727vq
I77vq* t/m I86vq*	I015vq t/m	I024vq
187vq* t/m 190vq*	956vq t/m	959vq
191vq* t/m I97vq*	780vq t/m	786vq
2l7vq* t/m 221vq*	960vq t/m	964vq
246vq* t/m 248vq*	I025vq t/m	I027vq
290vq* t/m 296vq*	I078vq t/m	I084vq
333vq* t/m 336vq»	I085vq t/m	I088vq

			wel/niet
25 jiiar (1960)		datum	aanwezig
Mc\\r. M. llayL-ns	Utrecht	1X-()LI96()	aanwezig
(1. .1. \\an Nic	Baak	02-02-1960	afwezig
L, 11. llolSllKI	Bat h men	10-02-1960	afwezig
Prol. dr. Ci. 11. 1 luisman	Dc Bilt	10-02-1960	afwezig
J. .1. dc Kaper	Schieda m	10-02-1960	afwezig
J. I h. Cl. van Loon	Dordrecht/Dubbeklani	10-02-1960	afwezig
M. B, \\an Oosterhout	Etten-L.eur	10-02-1960	afwezig
C. N. M. Mul	Alphen a/d Rijn	18-02-1960	afwezig
P. .1. J. .A. Schrödcr	Oostelbeers	05-0.V1960	afwezig
C. .1. Knops	.Sittard	I8-0.V1960	afwezig
Mc\\r. 11. .1. B. ,\\ncma-\\Villems	\'s-Graven hagc	08-04-1960	afwezig
Mevr. ilr, 1. l)ancricc-Schotsnian	Krimpen a/d l.lsscl	08-04-1960	afwezig
Dr. C. Voeten	Boxtel	08-04-1960	afwezig
1). M. N. van Vuren	Erp	08-04-1960	afwezig
.A. .M. Cl. 1 lamand	Recuwijk	08-07-1960	afwezig
11. Oostcrhol\'	Bergum	08-07-1960	afwezig
,A. C, .1. .M. Wencnbrock	Boxtel	08-07-1960	aanwezig
.A. .1. \\an der Munnik	Zuidlaren	06-10-1960	afwezig
Mc\\ r. A. C. \\V. Cirocncwold-Oskam	Hoorn	14-10-1960	afwezig
.1. 1 lingstman	Peize	14-10-1960	aanwezig
11. Klaasscn	Brummen	02-12-1960	afwezig
Dr. J, W. M, .A, Mullink	Bunnik	02-12-1960	afwezig
P. A. A. Omloo	Rosmalen	02-12-1960	afwezig
Dr. (i. L. dc Boer	Lelystad	04-12-1960	afwezig
A. Rodenburg	Strijen	04-12-1960	aanwezig
L. K, Vroegintlcwcy	Heino	16-12-1960	afwezig
Cl. 1 . 1 h. Crcmers	Heerlen	2.3-12-1960	afwezig
W. .1. Cromwijk	Bennckom	23-12-1960	afwezig
.1. H. A. L. \\on 1 rijtag Drabbc Küii/el	Nieuwlcusen	23-12-1960	aanwezig
A. .1. M. .Met/	Zeddam	23-12-1960	afwezig
L. OlTcrcins	Bosch en Duin	23-12-1960	aanwezig
.30 jaar (1955)
Dr. .1. .1. Aukenia	Arnhem	04-01-1955	afwezig
11. Poortman	Dalen	04-01-1955	afwezig
R. D. Rcmdcrs	Dokkum	04-01-1955	afwezig
11. Lggink	Oostcrwolde (Lr.)	05-01-1955	afwezig
Dr. W. J. 1. van dcrCiulden	Nijmegen	05-01-1955	afwezig
,A. D. Leemans	Wychen	05-01-1955	aanwezig
A. S, Schneider	Kockengen	07-01-1955	afwezig
Prol. dr. P. Zwart	Bunnik	22-01-1955	aanwezig
Mevr. R. van .Aaldcrcn-Kostcr	Amsterdam	27-01-1955	afwezig
Dr. 11. .A. LinncvvicI	Midwolde	27-01-1955	aanwezig
11. Pene	Vries	04-02-1955	afwezig
Mevr. L.. L. Kleyn	Emmen	01-04-1955	afwezig
Ci. W. M. van Ciolstcin Brouwers	Haelcn	18-04-1955	afwezig
11. A. ,1. Ci(Kdcmocd	1-crwcrd	09-05-1955	afwezig
.1. Mulders	Bergambacht	12-05-1955	afwezig
J. H. Colenbrandcr	Lochern	15-05-1955	afwezig
C. A. Stoltc	Olst	15-05-1955	afwezig
.1. Siebelink	Wierden	26-05-1955	afwezig
,A. P. Wijgergangs	\'s-Ciravenhage	26-05-1955	afwezig
Dr. Ci. K. van Meurs	Utrecht	17-06-1955	afwezig I
H. J. Nij.sen	Weerselo	01-07-1955	aanwezig \|
Prol\', dr. Ci. IHIenbcry	Driebergen	01-07-1955	afwezig
P. den llartog	Borculo	04-07-1955	afwezig
J. 11. H. Cloudt	Wychen	05-07-1955	afwezig I
J. Veen hol\'	Vught	07-07-1955	aanwezig :
Pr(M\'. Cl. M. Vogely	Groenekan	07-07-1955	afwezig

kas milk (♦) 0- 60 d.	18.2 (	1)		18.6 (	1 )
61-120 d.	24.6 (	1)		22.4 (	1 )
121-210 d.	17.7 (	4)		17.4 (	4 )
211-	13.5 (	7)		12.4 (	6)
Bilk fat X 0- 60 d.	3.62			4.07
61-120 d.	4.06			4.26
121-210 d.	4.08			4.21
211-	4.75			4,72
milk protein X 0- 60 d.	3.08			2.97
61-120 d.	3.14			3,00
121-210 d.	3.14			3.19
211-	3.45			3.58
HSC	36			34
date milk sales accounts	2/1		16/1	30/1
daily herd milk yield	1 100		1050	1040
variation in X			-4.8	-1.0
bulk milk fat %	4.51		4.42	4.18
bulk milk protein X	3.31		3.25	3.29
milk auality
bulk milk cell count	64		0	80
bulk milk bacteria count	7		8	5
UDDER HEALTH
# cow cases	1			0
* cows	1			0
♦ auarters	1			0
♦ no sample taken	0			0
pathogens cultured most
1-st	mix: 1			0
2-nd	0			0
inJuries/po;</ warts	1/0/0			1/0/0
evaluation milk.machine	-			_
evaluation milk.method	-			_
herd subclin.mastitis	-
evaluation climate (TfH)	-

	0-60 d.	61-120 d.	121-210 d.	2.211 d.
milk fat % milk protein %					cows heifers

		1/4/83
26/2		23/4		21Z5		18/6
KOEIEN	VAARZEN	KOEIEN	VAARZEN	KOEIEN	VAARZEN	KOEIEN	VAARZEN
3	0	8	3	4	2	4	0
	0		811		880		0
0	0	2	O	0	0	0	0
0	0	0	O	0	0	0	0
3	0	10	3	4	2	4	0
0	0	0	0	0	0	0	0
0	0	3	1	1	0	1	0
		(4f50,	79,100)	(90)		(84)
0	0	2	O	2	0	0	0
0		O		1		1
0		O		1		4
3		6		5		9
		KOEIEN	VAARZEN
		12	7

Purmercnd	19-09-1955	afwezig
As,sen	23-09-1955	aanwezig
Menaldum	07-10-1955	afwezig
Bunnik	07-10-1955	afwezig
Bunnik	07-11-1955	afwezig
Roosendaal (N.Br.)	14-11-1955	afwezig
Drachten	14-11-1955	afwezig
Roordahuizum	14-11-1955	afwezig
Zeist	09-12-1955	afwezig
Borculo	09-12-1955	afwezig
Rolde	09-12-1955	afwezig
Hoogeveen	09-12-1955	afwezig
Tuk (gem. Steenwijk)	09-12-1955	aanwezig
Bilthoven	13-12-1955	afwezig
Berlicum	23-12-1955	afwezig
Bunnik	23-12-1955	afwezig
Haren (Gr.)	23-12-1955	afwezig
Krimpen a/d Llssel	23-12-1955	afwezig
Rotterdam	23-12-1955	afwezig

compare percer average lactatii herd as well	itages to the an stage of the

4-weekly period from...	1/1		29/1		26/2		26/3
METABOLIC DISORDERS
milk fever	0		0		0		0
ketosis	4		1		0		0
arass tetany	0		0		0		0
CLIN. NUTRIT. DISORDERS
abomasal displacement	0		0		0		0
hard-ware	0		0		0		0
indiaestion	1		1		0		0
other	0		0		0		0
fecal consistency	*		*		0		0
too low milk yield			*		*		0
too low feed intake	0		0		0		0
other health disorders	0		0		0		0
date condition scorinä	11/1		8/2		8/3		7/4
COUS
ave.SCO re/1act.staae (♦)
0- 60 d.	3. 1	( 12)	3.1	(12)	2.9	(9)	2.6	(6)
61-120 d.	3.1	(7)	3.1	(5)	3.0	(12)	3.0	( 13 )
121-210 d.	3.2	(4)	3 . 1	(11)	3.2	(10)	3.4	(8)
211-	3.5	(16)	3.5	(15)	3.3	( 13)	3.8	( 12)
dry	3.6	C7)	3.6	(7)	3.5	(7)	3.5	(8)
ave.daily yield in kas
0- 60 d.	26.4		27.5		26.6		29.0
61-120 d.	24.8		29.9		26.5		27.0
121-210 d.	21 .3		24.3		21 . 9		24.3
211-	15.9		15.6		15.9		17.0
aue.corrected daily yield
0- 60 d.	27.4		28.7		23.9		30. 1
61-120 d.	32.4		36.8		30. 1		31.2
121-210 d.	37.0		38,7		34.9		37.9
211-	35.9		34 .0		25.2		24.5

0- 60 d.	0.0	(0)	2.8	( 1 )	0.0	(0)	0.0	(0)
61-120 d.	3.1	(2)	3.0	( 1 )	3.0	( 1 )	0.0	(0)
121-210 d.	3.5	( 1 )	3.6	( 4 )	3.2	(4)	3.4	(3)
211-	3.3	(7)	3.5	(6)	3.3	( 4 )	3.8	(4)
dry	3.1	(2)	3.5	(3)	3.3	(3)	3.5	(5)
ave.daily yield in kas
0- 60 d.	0.0		18.2		0.0		0.0
61-120 d.	20.9		24.6		16.2		0.0
121-210 d.	16.8		17.7		16.3		17.8
211-	12.9		13.3		12.5		15.3
ave.corrected daily yield
0- 60 d.	0.0		28. 1		0.0		0.0
61-120 d.	34.3		36.3		25. 1		0.0
121-210 d.	31 .4		34.7		31.9		33.8
211-	29.8		37.3		0 . 0		16.1

Gedrag	Diergroep	Huisvesting\'
Staartbijten	Mestvarkens	Modern, geen strooisel
Staart/oorbijten	Biggen	Modern, geen strooisel
Zuigen aan hokgenoten	Biggen	Modern, geen strooisel
Vachtlikken	Vleeskalveren	Boxen
Zuigen aan hokgenoten	Vleeskalveren	Groepshuisvesting
Urine zuigen	Vleeskalveren	Groepshuisvesting
Verenpikken	Leghennen	Batterijkooicn
Kannibalisme	Leghennen	Batterijkooicn
Verenpikken	Leghennen	Grondhuisvesting
Kannibalisme	Leghennen	Grondhuisvesting
Verenpikken	Mestkuikens	Grondhuisvesting
Kannibalisme	Mestkuikens	Grondhuisvesting

Gedrag	Diergroep	Huisvesting
Likken	Vleeskalveren	Boxen
Seiiijnherkauwen	Vleeskalveren	Boxen
Sehijnstofbaden	Leghennen	Batterijkooien
Leunen	Melkkoeien	Ligboxenstal
Hondezit	Melkkoeien	Ligboxenstal
Melkzuigen	Melkkoeien	Diverse systemen
Houtknagen	Meststieren	Roostervloerensysteem
Zuigen aan preputium	Meststieren	Roostervloerensysteem
Knabbelen aan vacht	Meststieren	Roostervloerensysteem
Hysterie	Leghennen	Grondhuisvesting
2.5. Apathisch gedrag (de dieren	lijken niet geïnteresseerd in wat er	om hen heenƒgebeurt).
Voorbeeld (onder voorbehoud):
Gedrag	Diergroep	Huisvesting

pancreasfibrose. datum		5/10	6/10	10/10	12/10	normaal
bil dir.	mol/1	72,8	64,5	65,3	47.8	5,1
bil. ind.	mol/1	1,2	40.2	35,8	28,6	20
TE	g/l	50	—	60	55	60-90
alb.	g/l	20,5	—	22,8	22.0	21-50
alpha	g/l	10,3	—	14,9	12,1	9-18
bet ha	g/l	10,2	—	12,4	11,7	9-20
gamma	g/l	9,1	—	9,7	9,2	7-23
AF	U/L	2255	—	3290	3340	140-300
LDH	U/L	—	485	510	556	150-240
SDH	U/L	—	12,6	1,1	12,6	1
gamma-GT	U/L	—	322	387	420	20
AST	U/L	—	91	278	249	50-150

	previous	trial
	crops	crops
Farms with coccidiosis	8	9
Farms without coccidiosis	3	2
Crops with one species	8	14
Crops with more than one species	5	2

	Previous crops	Trial crops i
Crop	Monensin (100 ppm)	Lasalocid (105 ppm)
Farm. no.	I	2	3	4
1	200	137	184	172
2	—	173	193	186
3	—	176	171	177
4	163	142	171	171
5	180	170	151	173
6	175	163	163	171
7	153	154	166	155
8	154	146	—	175
9	153	197	166	161
10	136	172	185	178
11	—	—	187	164
164.3 ± 20.0	163.0 18.4	173.7 ± 13.1	171.4 ± 8.6
163.6 ± 18.5	172.5 10.8

	mean %	minimum %	maximum %	n
Na\'	0.14 ± 0.01	0.12	0.18	54
K\'	0.97 ±0.10	0.73	1.19	64

101°
102
14	61	67
82	77*	78
20^	39	103"
8	12*	54	97^
70	3	5^	21^

	1,5 mg/kg		3,0 mg/kg
T	C 1,5	Cmin	C 1,5	Cmin
12 uur	2,89	0,212	5,45	0,228
8 uur	3,17	0,626	5,82	0,815
6 uur	3,53	1,142	6,33	1,623

behandeling		1	2	3	4	5	6	7	8
	blantco	virginia-	avo-	nitro-	furazolidon	furazolidon	ksv*
			mycine	parcine	vin	15 dpm	Virginia	- 12 dpm	nitrovin
						mycine
			15 dpm	10 dpm	12 dpm	4e w.	5e w.	4e w.	5e w.	P<0,05
gewicht 3 w.	631		645	652	643	646	639	644	646	13
v.c. 0-3 w.	1	,466	1,473	1,438	1,437	1,463	1,462	1,446	1,446	0,019
uitval % 0-3 w.	4	,4	3,8	3,2	3,5	2,7	3,3	3,3	3,3	2,1
groei 3-4 w.	355		349	345	359	320	353	321	357	11
v.c. 3-4 w.	1	,816	1,854	1,823	1,759	1,860	1,820	1,841	1,785	0,036
groei 4-5 w.	387		390	394	379	392	353	392	351	17
v.c. 4-5 w.	2	,036	2,092	2,092	2,052	1,979	2,136	1,960	2,148	0,102
groei 5-6 w.	255		269	249	260	275	265	278	265	23
v.c. 5-6 w.	2	,492	2,412	2,561	2,527	2,395	2,381	2,301	2,404	0,215

Table 1.	Results ofthe faeeal examination of horses before and after treatment	with Ivermectin.
Group	Treatment	Horse	Age in	Before treatment	After	14 days	After	28 days	After	42	days
	no.	years	EPG	LPG	DiffJ	EPG	LPG	Diff%	EPG	LPG	Diff$	EPG	LPG	DiffJ
		1	4	100	34	lOOTn*	<50	0		<50	0		<50	0	_
		2	4	<50	71	lOOTn	<50	0	-	<50	0	-	<50	0	-
1	injection	3	8	<50	2	lOOTn	<50	0	-	<50	0	-	<50	0	-
	4	10	250	82	lOOTn	<50	0	-	<50	0	-	<50	0	-
		5	5	100	106	lOOTn	<50	0	-	<50	0	-	<50	0	-
		6	3	250	131	lOOTn	<50	0	_	<50	0	_	<50	0	_
		7	9	50	37	lOOTn	<50	0	-	<50	0	-	<50	0	-
2	paste	8	3	550	416	lOOTn	<50	0	-	<50	0	-	<50	0	-
	9	4	1250	595	lOOTn	<50	0	-	<50	0	-	<50	0	-
		10	5	50	56	lOOTn	<50	0	-	<50	0	-	<50	0	-
		11	2	150	99	lOOTn	<50	0	-	<50	0	-	<50	0	-
		12	8	50	55	lOOTn	<50	76	lOOTn	300	195	lOOTn	100	86	lOOTn
3	control	13	3	600	474	lOOTn	1400	895	lOOTn	1400	870	lOOTn	1950	438	lOOTn
		111	10	400	294	lOOTn	300	223	lOOTn	Horse	was	sold

0,1 -	0,5	0,25 -	2
8 -	16
		0,25 -	16
1	2
0,5 -	2	0,25-	4	0,25 - 1
0,25 -	0,5	0,25
0,25-	1	0,25 -	4	0,5 - 1
				0,25 - 1
				0,1 -0,25
0,5 -	1	0,5 -	1
1	2	0,5 -	1
0,25 -	8	0,25 -	8	1 - 4
		0,25-	1
		0,25 -	1
		0,25
		1 -	8

Disease or condition	Eicosanoids	Source	References
Psoriasis	PGE^, PGF^ , LTB^	Epidermis	in, 47
Gout (recurrent acute arthritis)	LTB,	Synovial fluid	90
Ulcerative colitis	PGE^	Faeces	38, ?9
Cystic fibrosis and bronchiectasis	LTB^	Sputum	2h, 119
Acute anterior uveitis	PGE^.PGF,^	Aqueous humour	29
Burns	PGE:^	Blister fluid	5
Rheumatoid arthritis and chronic inflammatory joint diseases	PGE , PGF TXB:;, 6-kero-PGF, LTB^ 1 °	Synovial fluid	7, 13, 25, U
Granulomatous tissues	PGI^, TXA^	Tissue extract	17
Carcinoma of mammary and thyroid glands	PGE^.PGF^^	Neoplatic tissue extract	117

proefvoeder	toegevoegd	geanalyseerd	(n = 2)
I II	carbadox 50	55	50
III	carbadox 50	50	60
	furazolidon 400	440	385
IV	carbadox 50	50	60
	lincomycine 22	20	20
	spectinomycine 22	37	30
V	furazolidon 400	300	360
VI	lincomycine 22	20	20
	spectinomycine 22	45	38

	groeibevorderaar	berelcend (dpm)	bepaald (dpm)
voer 2	virginiamycine	15	19 ; 17,1
3	avoparcine	10	10 i 6,5
4	nitrovin	12	5,9i 6,5
5	virginiamycine (-1- furazolidon)	15	14,3
7	nitrovin (-i- furazolidon)	12	8,7

Sample	Content.	Mg/kg\'
No.
1	11	12
2	18	17
3	17	19
4	19	19
5	25	25
6	15	16
7	14	14
8	11	12

PERIOD
	TOTAL		DES		DE		HEX	"STTLBENE"
8-81 - 2-82	4999	(100%)	62	(1.24%)	5	(0.10%)	7	(0.14%)	74	(I .48%)
4-82 - 9-82	3177	(100%)	41	(1.29%)	0	(0.00%)	7	(0.22%)	48	(1.51%)
1-83 - 3-83	2067	(100%)	81	(3.92%)	0	(0.00%)	0	(0.00%)	81	(3.92%)
total 1981-1983	10243	(100%)	184	(1.80%)	5	(0.05%)	14	(0.14%)	203	(1.98%)
1-84 - 3-8A	2333	(100%)	0	(0.00%)	4	(0.17%)	0	(0.00%)	4	(0.17%)
4-84 - 6-84	2225	(100%)	2	(0.09%)	0	(0.00%)	0	(0.00%)	2	(0.09%)
total 1984	4558	(100%)	2	(0.04%)	4	(0.09%)	0	(0.00%)	6	(0.13%)

Perccniagc bronslig geweest
binnen i weken	65	5.1
Inlerval spenen - bronst (dagen)	9.1	8,2
Gewiehtsverandering gedurende
bet interval(kg)	4,1	— 2,.1
Aantal geovuleerde eieellen	15.2	14,8

147	Oxytetracycline 5%	A.U.V.		4,25 (was ƒ 4,50)	1
179	Streptoprocpen 20/20	A.U.V.	ƒ	9,75 (was ƒ 9.—)	4
181	Streptoprocpen 20/25	A.U.V.	ƒ	10,75 (was/ 10,—)	4
550	Proefmix C 200	A.U.V.	./•	23,— (wasƒ 22,—)	7
587	I\'lumecol mix 30	A.U.V.	ƒ	66,—(was/ 60,—)	7
641	Expectorans mix 1	A.U.V.		54,—(was/ 51,—)	7
554	Startmix-N	A.U.V.		69,—(was/ 46,—)	7
518	Oxypolymix	A.U.V.	ƒ	43,— (wasƒ 47,—)	7
598*	l \'lumix 30	A.U.V.	f	55,—(was/ 53,95)	7
! 643	Salmonella mix	A.U.V.	f	19,—(was/ 18,—)	7
f 691	Trimethosulf mix	A.U.V.	f	13,50 (was/ 12,—)	7
659	Ammonium Chloride	A.U.V.	f	5.25 (was/ 4.40)	8
	Chlooramphenicol
515	palmitaat	A.U.V.	f 170,— (was ƒ 168,—)	8
523	Chloortctracyclinc
	HCL 100%	A.U.V.	ƒ 197,— (was ƒ 146,—)	8
; 524	Furazolidon lOO\'^!-	A.U.V.		.39,—(was/ 37,—)	8
527	Neomycine sulfaat	A.U.V.	ƒ 164,— (was / 144,—)	9
633	Oxytetracycline HCL	A.U.V.	ƒ104,—(was/ 97,—)	9
; 649	Sulfadimidine Na.	A.U.V.		57,—(was/ 52,—)	9
673	Tetracycline HCL	A.U.V.	f 116,— (was/ 108,—)	9
660	Trimethoprim HCL 100%	A.U.V.	ƒ 178,— (was/ 174,—)	9

groep n	X	s
groep 1 61 groep 11 52	208 215	107 104
\'fabel 6. De opbrengstprijs cn dc gebruikswaarde van de dieren met klinische paratuberculose.
	n	X
opbrengstprijs (O) in gld. gebruikswaarde (g) in gld. o/g x 100 (%)	18 18	1066 2522 41.8***

groep	n	X	n	x
alle dieren	48	104	28	104
afgevoerd in dc eerste lactatie	1.1	95	4	88
afgevoerd in de derde lactatie of later	27	108***	1.1	109

		groep 1"		groep 11"
		materiaal		materiaal
leeftijdsklasse	groep 1	Evaluatie	groep 11	Evaluatie
in jaren	dit onderzoek	(Bcncdictus, 1984)	dit onderzoek	(Bcncdictus, 1984)
2— .1	14,8	10,7	3,8	4,2
.1— 4	11,5	19,8	17,3	15,9
4— 5	23,0	21,5	28,8	24,4
5- 6	23,0	19,3	19,2	23.5
6— 7	16,4	14,2	15,4	15,1
7— 8	6,6	6,4	5,8	10.9
8— 9	4,9	5,1	9,6	4,2
9—10	—	0,9	—	0,8
10—11	—	1,3	—	0,8
> 11	—	0,9	—	—
totaal aantal dieren	61	235	52	117
gemiddelde
leeftijd (jr)	5,54	5,15	5,81	5,37

lactatie	85 90	95	100	105	110	1 15	120	normale slachtwaarde
1	_1 _	270	570	870	1170	1470	1770	1760-
2	— —	310	660	1020	1380	1750	2110	181(1
3	— —	200	550	920	1290	1660	2030	1880
4	— —	50	380	730	1090	14.50	1810	1910
5	— —	10	290	610	950	1290	1640	1820
6	— —	—	170	450	760	1080	1410	1760
7	— —	—	30	2.50	520	810	1120	1730
8	— —	—	—	80	300	550	8.30	1700
9	— —	—	—	—	100	300	540	1690
10	— —	—	—	—	—	1 10	310	1660

	HISTOMETRIC ANALYSIS	CHEMICAL ANALYSIS
	single-point graticule	16-point graticule
	no.	% v/v cct	% v/v sm	sd	cct/sm ratio	% v/v cct	sd	% v/v sm	sd	% v/v rt	sd	cct/sm ratio	% total protein	% hydroxy- proline	coll/pr X 100%
	la	61.7	38.3	4.9	1 .61	64.2	5.4	34.7	5.2	1 .1	1 .3	1 .85	14.6	0.885	48.5
pork rind	2a	62.2	37.8	5.8	1.65	63.6	3.8	32.7	3.4	3.8	2.0	1 .94	13.8	0.752	43.5
	3a	58.2	41.8	2.7	1 .39	53.5	4.4	43.6	4.6	3.0	1 .6	1 .23	13.7	0.773	45.0
	lb	44.7	55.3	3.7	0.81	47.6	5.6	51 .0	5.7	1.5	0.9	0.93	13.4	0.566	33.9
crackling	2b	43.9	56.1	2.8	0.78	45.0	4.7	47.4	4.2	7.6	2.7	0.95	12.2	0.557	36.6
	3b	47.9	52.1	3.3	0.92	46.6	4.9	51.5	5.0	2.0	1 .2	0.91	12.4	0.578	37.2
	1c	37.0	63.0	3.5	0.59	40.4	8.1	57.4	7.8	2.3	1 .6	0.70	11 .8	0.462	31 .3
porcine stomach	2c 3c	47.3 45.6	52.7 54.4	3.6 3.2	0.90 0.84	44.5 46.3	3.8 5.9	44.3 45.4	3.9 5.3	11 .2 8.4	1 .7 2.7	1 .00 1 .02	13.0 12.3	0.430 0.474	26.5 30.7
	Id	49.2	50.8	4.7	0.97	50.7	6.2	46.6	6.2	2.8	2.0	1 .09	11.7	0.433	29.7
meat from the larynx	2d	40.9	59.1	3.9	0.69	38.8	3.8	57.1	3.8	4.2	1 .0	0.68	13.9	0.495	28.5
3d	31 .2	68.8	2.9	0.45	26.7	3.3	70.3	3.5	3.1	1 .2	0.38	13.2	0.347	21 .0

2a. IgGl	geen diarree	wel diarree
	n	X	s	n	X	s	P
maternaal serum	66	10,4	8,2	41	7,7	3,8	0,02
colostrum 0 uur p.p.*	66	80,6	52,9	41	83,7	55,6	0,77
colostrum 24 uur p.p.	55	26,9	11,7	34	21.1	9,3	0,02
kalverserum 24 uur p.p.	55	25,50	16,38	34	22,37	16,50	0,38
kalverserum 48 uur p.p.	54	24,10	14,99	34	21,03	15,90	0,37
kalverserum 7 dagen p.p.	53	20,70	13,13	30	17,52	16,18	0,30
2b. IgG?
	n	X	s	n	X	s	P
maternaal serum	66	16,16	4,98	41	17,50	4,92	0,17
colostrum 0 uur p.p.	66	3,78	2,09	41	3,96	2,34	0,67
colostrum 24 uur p.p.	55	1,62	1,13	34	1,34	0,94	0,23
kalverserum 24 uur p.p.	55	1,05	0,65	34	1,01	0,73	0,81
kalverserum 48 uur p.p.	54	0,98	0,66	34	0,95	0,56	0,81
kalverserum 7 dagen p.p.	53	0,67	0,48	30	0,49	0,32	0,07
2c. IgA
	n	X	s	n	X	s	P
maternaal serum	66	0,22	0,11	41	0,20	0,10	0,25
colostrum 0 uur p.p.	66	3,43	1,96	41	2,93	2,21	0,23
colostrum 24 uur p.p.	55	1,13	0,91	34	0,68	0,45	0,002
kalverserum 24 uur p.p.	55	1,01	0,67	34	0,79	0,55	0,11
kalverserum 48 uur p.p.	54	0,70	0,51	34	0,51	0,39	0,06
kalverserum 7 dagen p.p.	53	0,16	0,14	30	0,09	0,05	0,01
2d. IgM
	n	X	s	n	X	s	P
maternaal serum	66	4,33	1,32	41	4,18	1,14	0,53
colostrum 0 uur p.p.	66	9,69	4,69	41	8,64	4,68	0,26
colostrum 24 uur p.p.	55	3,12	2,20	34	1,91	1,23	0,001
kalverserum 24 uur p.p.	55	3,66	2,65	34	2,75	2,67	0,21
kalverserum 48 uur p.p.	54	3,05	2,37	34	2,18	1,79	0,07
kalverserum 7 dagen p.p.	53	1,77	1,53	30	1,19	0,84	0,06

3a.		geen diarree			E.coli Kgg"^
kalverseruin	n	X	s	n	X	s
IgGl	65	24,53	16,53	8	28,20	15,22
IgG2	64	1,02	0,65	8	1,27	0,56
IgA	65	0,79	0,67	8	0,93	0,53
IgM	65	3,48	3,53	8	3,08	1,80
3b.		geen diarree			E.coli K99"^
kal verserum	n	X	s	n	X	s
IgGl	64	22,92	15,22	8	25,50	17,55
IgG2	63	0,95	0,68	8	1,09	0,62
IgA	64	0,67	0,51	8	0,61	0,48
IgM	64	2,88	2,33	8	2,52	1 ,58

norcescoslieron*	98	(	95%)	40	(	95%)	32	(	97%)	36	(	97%)	181	(	73%)	387	(	84%)
medroxyprogesteron*	29	(	28%)	14	(	33%)	14	(	41%)	7	(	19%)	2	(	1%)	66	(	14%)
diethylstllbestirol*	13	(	13%)	0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)	13	(	3%)
dienestrol*	1	(	1%)	6	(	14%)	0	(	07.)	0	(	0%)	0	(	0%)	7	(	2%)
tiexestrol*	0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)
methyltestosteron R Trenbolone * R Zeranol	7	(	7%)	2	(	5%)	0	(	0%)	1	(	3%)	0	(	0%)	10	(	2%)
5	(	5%)	2	(	5%)	3	(	9%)	0	(	0%)	0	(	0%)	10	(	2%)
0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)	0	(	0%)
Cest:osCeron*	44	(	43%)	14	(	33%)	13	(	38%)	2	(	5%)	59	(	24%)	132	(	29%)
estradiol*	44	(	43%)	26	(	62%)	24	(	73%)	36	(	97%)	173	(	70%)	303	(	66%)
progesteron	3	(	3%)	7	(	17%)	2	(	6%)	3	(	8%)	0	(	0%)	15	(	3%)

	Number of	Test	Intravenous
	cattle	result	johnin test	CFT	MEI-	RMT
Group A	25	-L	21 (84)	16(64)	3(12)	2(8)
			2	2	6	9
		—	2	7	16	11 (ND 3)
Group B	18	-H	4(22)	4(22)	0(0)	-(-)
			4	4	3	—
		—	10	10	15	(ND 18)
Group C
(positive necropsy)	14	-t-	8(57)	7(50)	1 (7)	1 (7)
		±	0	2	6	—
		—	6	5	7	(ND 13)
Group C
(negative necropsy)	25	-1-	4	13	1	—
		±	0	6	19	—
			21 (84)	6(24)	5 (20)	-(-) (ND 25)

1- u. u	Pre-injection CFT
c
o	-h	±	—
u .H, -f	25	4	15	44
	1	2	1	4
1 o	1	2	6	9
CL
	27	8	22	57

Calf	Age	Organ	Zn	Pb	Cd	Cu
1	lA months	liver	420	5.7	0.3	47
		kidney	1680	19.3	1.5	52
II	14 months	liver	850	3.3	0.2	86
		kidney	910	12.6	1.7	36
III	18 months	liver	1600	3.3	<0.1	16
		kidney	1045	10.0	0.9	6
IV	18 months	liver	1140	2.9	0.1	16
		kidney	970	12.5	1.1	19

Roughage	Zn	Pb	Cd	Cu
Grass silage 1981	7300	113	0.1	25
Grass silage 1982	3000	19	0.2	31
Maize silage 1982	3400	19	0.1	4
Hayi 1)	33	3	0.2	23
Hay2 ^^	42	4	0.2	5