Dr. J. GOUDSWAARD, Voorzitter,
Drs. M. J. G. SCHOENMAKERS, Penningmeester,
Drs. I. VAN DER GAAG, Prof. dr. W. MISDORP, Prof. dr. A. DE KRUIF,
Drs. M. A. MOONS, Drs. M. BOSMAN, Leden.

Akkermans, J. P. W. M., 164, 451, 1405
Amerongen, J. J. van, 334
Asken, C. J. G. M. van, 409
Aukema, J. J., 122

Baarda, D. B., 16S
Back, R., 1319
Beek, F. J. ter, 1192
Bekkum, J. G. van, 715
Bellström, L. P. O., IIIS
Benedictus, G., 225, 869, 1075
Berg, J. van den, 433, 536
Berghen, R, 673vq
Berghuis, G. A., 364, 1410
Bergström, R L., 1442
Bethlehem, M., 1101
Biewenga, W. J., 117S, 126S
Bijnens, B., 377
Blieck, L. de, 1153
Boer, E. de, 322
Boer, R. de, 409
Boevé, M. H., 12S

Cook, I. de, 124S
Cooper, J. E., 98S
Coppens, M. L. G., 519
Cornelissen, B. R M., 334
Counote, G. H. M., 396
Crama, K., 1413
Cromey, D. S., 1430vq
Cromwijk, W. A. J., 660

Damen, H., 110, 549, 619
David, Th., 19S
Deden, C. M., 170
Dessens-Kroon, M., 213
Devos, A., 377
Dijk, J. E, van, 204
Dijkhuizen, A. A., 1329
Dijkstra, Th., 541
Dik, K. J., 779

Dikkenberg, M. 1. van den, 340
Dorn, A. S., 64S, 67S
Dorny, R, 673vq
Dorresteijn, J., 224, 608
Driessens, F., 1243
Drost, M., 9
Dufour, E. M., 128

Eerdenburg, F. J. C. M. van, 857
Egberink, H. F., 314, 805
Egmond, R J. D. van, 868, 1123
Eijkelenburg, F. R, 27
Eijs, M. van, 374
Eikelenboom, J. L., 1122
Elgersma, A., 789, 1179
Elsinghorst, Th. A. M., 383
Elstrodt, J., 779
Elving, L., 1329
Endenburg, N., 16S
Engel, H. W. B., 536
Ensink, J. H., 409
Exel, G. A. van, 224

Fabri,T. H. F., 947
Fahrenkrug, R, 25S
Feitsma, S. D., 609
Fenigsen-Narucka, U., 536
Fontijne, R, 109
Franken, R, 665
Frankena, K., 673vq
Frankenhuis, M. T., 107, 545, 1Ü16
Frencken, J., 218
Frens, J., 461

Gaag, l.van der, 251, 1392
Geene, J. J., 609
Gelens, C. J., 50
Gent, R. J. M. van, 334
Giessen, R. C. van, 108

De informatie is in onderwerpen opgesplitst. Naslag van de index geschiedt hoofdzakelijk langs twee
hoofdgangen:

2. de onderwerpen, gebaseerd op trefwoorden afgeleid uit de titels van de publikaties, zoveel mogelijk
per hoofdonderwerp gegroepeerd.

S: verwijzing naar supplement (Proceedings \'Voorjaarsdagen 1987\' en Proceedings European
Society of Veterinary Nephrology and Urology (ESVNU));
vq: overgenomen uit The Veterinary Quarterly.

Jaartsveld, F. H. J., 672, 795
Jacobs, P. H. H. M., 383
Jager, J. C. de, 409
Jansen, J., 541, 1100
Jansen, J. (Ir), 1114
Jerre, S. P., IIIS
Jong, O. J. de, 84
Jong Jzn., D. A. de, 442
Jongejan, F., 221vq
Jorna, Tj., 225
Jorritsma, H., 224
Kaaden, J. J. van der, 52
Kamp, J. S. van der, 563, 1321
Kampelmacher, E. H., 763
Kapsenberg, W. H., 1273, 1374

Keg, P R., 133
Kersjes, A. W., 750
Kimman, T. G., 1405
Klingeren, B. van, 213
Knapen, F. van, 1095
Knell, P, 14S
Knol, B. W., 614, 16S
Koedam, M. A., 547
Kok, A. G. G., 619
Kommerij, R., 396
Kooien, A. T. E., 760
Koolmees, R A., 1037
Koopmans, W, T., 1321
Koster, R., 550
Kramer, A., 820

Landheer, J. E., 844
Langeraad, L. A. van, 627
Larsen, H., 1017
Leeuwen, E. van, 1203
Lende, T. van der, 1106
Lenssinck, J. B., 322
Leusden, M. van, 536
Lewis, C. J., 1431vq
Lieshout, J. A. H. van, 494
Lieven, J. Th. C., 271
Linde-Sipman, J. S. van der, 12S
Linden, A. P van, 1026
Lindenhovius-Zijderveld, E., 763
Lint, R G. de, 1320
Linthorst, M. L M., 760
Lipzig, J. H. H. van, 1127
Litjens, J. B., 27
Littman, M. R, 121S
Livingston, A., 103vq
Loen,A. van,687

Moreau, P. M., 108S
Morein, B., 14S
Mossel, D. A. A., 1037
Moubis, J. B. H., 189, 191
Mouwen, J. V. V. M., 547
Musisi, F. L., 221vq

Nemeth, F., 193,745, 1290
Nes, J. J. van, 684, 17S
Nie, G. J. van, 349, 1017
Nieuwenhuis, J. H. M., 1193
Nolan, A. M., 103vq
Noorderwier, G. J., 140
Noordhuizen, J. P. T. M., 1422
Noren-Herschel, D. A., 53
Nouws, J. F. M., 536, 1243

Peelen, P J., 536
Pen-Dogterom, A. E., 133
Pensaert, M., 741vq
Peters, P. W. J., 486
Peterse, D. J., 46, 1120
Politiek, R. D., 598
Poll, P. H. A., 19S
Postema, H. J., 665
Pouwels, K. G. P, 760
Prijs, H. J., 396
Putten, G. van, 1105

Scheres, J. W. H., 760
Scheuerman, C. J. H., 1225
Schiffelers, H. M. B. J., 749
Schotman, A. J. H., 977
Schraffordt Koops, H., 779, 18S
Schuitemaker, E. A. J., 912
Schukken, Y. H., 274, 409, 1422
Schure, R. A. M. M. ter, 738, 1205
Sevehus, E., IIIS
Shook, G, E., 598
Sietsma, C., 990
Sinke, M., 513
Slappendel, R. J., 1287, 1355
Slooten, J. C. van der, 309
Sluys, E J. van, 251, 1172
Smolders, E. A. A., 639
Smulders, F. J. M., 153vq
Snacken, M., 221vq
Snijders, J. M. A., 1226, 1236
Snoeck, M. H., 433
Snoep, J.J., 1252
Soethout, A. E. E., 536
Sol, J., 396, 493, 941
Stades, F. C., 58S
Stempel, H. J. H., 1033
Stevens, A., 121
Stock, J. van der, 124S
Stockneth, H. V., 1211
Straatman, Th. J. D., 561
Swaim, S. F., 41S, 48S, 56S
Swinkels, J. W. G. M., 140

Vaarkamp, H., 124, 473, 961
Vaarten, J., 343
Vecht, U., 598, 653, 660
Veenstra, H., 895
Veer, J. de, 961

Velden, E. W. H. M. van der, 660
Velden, M. A. van der, 944
Ven, J. B. van der, 665
Verburg, H., 486
Vercruysse, J., 673vq
Vergote, J., 741vq
Verhaegh, J. M. L., 607
Verheuvel, M.,213
Verhoeff, J., 224, 545, 608, 704
Verhorst, O. M., 121
Versteeg, J., 877
Verstegen, M. W. A., 1062
Vincentie, H. M., 844
Visscher, L. W. A., 1001
Visser, C. J. M., 235
Visser, I., 547
Voets, M. Th., 1013

Wagenaar, G., 1441
Wal, G. H. van der, 108
Walvoort, H. C., 204
Watering, C. C. van de, 42, 240
Waterman, A. E., 103vq
Weijer, K., 726, 14S
Weijman, J., 507
Wensing, Th., 977

Zaane, D. van, 264
Zee, L. van der, 693
Zeeuwen, A. A. R A., 795
Zetner, K., 34S, 36S
Zijderveld, F. G., 899
Zijpp, A. J. van der, 917, 927
Zikken, A., 109
Zimmer, G. M., 1252

Zonderland-de Graaff, M. A. M., 165, 342, 1245
Zutphen, L. F. M. van, 1183
Zutven, J. J. van, 430
Zwart, P., 857, 944

Abcessen in varkensvlees, 844
Abortus, rund, 1211
Acupunctuur, 912
Adhaerentie, bacteriële, 73
Agrarische produkten, 20
Albendazole (Valbazen®), paard, 639
ALGEMEEN

Referaten, 31, 166, 542, 865
Alternatieven, antimicrobiële farmaca, konijn en knaagdieren, 1172
Alternatieven, dierproeven. Prijs, 8
Anabolica, mestkalveren, 507
Anabolica, rundvlees, 496
Anaesthesia, dogs, I416vq
Antedateringstermijn, paratuberculose, 604, 1080
ANTIMOCROBIELE THERAPIE
Baytril®, kalkoen, 531

Letale effecten, antimicrobiële farmaca, 1172
Pipemidic acid (Pipram®), small animals, lOOvq
Referaten, 104
Sulfadimidine, varken, 213
Sulfamethoxazol, varkens, 213
Zie ook BACTERIOLOGIE
Arbeidsmarktonderzoek, 877
Arthritis, rund, 795

Ascaris suum, invloed desinfectantia, 769
Asielcampagne Dierenbescherming, 293
Asielhonden met ongewenst gedrag, 1027
Atopie-onderzoek, kat, 263
Atrofische Rhinitis, 213
Aujeszky-gl-ELISA test, 690
Aujeszkyvirus, varkensvlees, 854
Automatisering, 959, 1204

Bacteriologisch onderzoek, slachtdieren, 536, 1037, 1226, 1236
Bordetella bronchiseptica, 213
Colibacillose, kalf, 899
Corynebacterium pseudotuberculosis, 173, 334
Escherichia coli K99, 163
Haemophilus pleuropneumoniae, 587
Klebsiella pneumoniae, 653
Kolonisatieresistentie, 73
Leptospira hardjo, 1363
Pasteurella multocida, 213
Referaten, 166
Staphylococcus aureus, 844
Streptococcus suis type, 2, 660
Zie ook ANTIMICROBIELE THERAPIE
Balanoposthitis, chirurgische behandeling, hond, 1293
Baytril®, kalkoen, 531
BERICHTEN EN VERSLAGEN
Prijs Alternatieven Dierproeven, 8
Recognition of pain, 103

Monoclonalen niet meer weg te denken uit diergeneeskundig onderzoek, 110
De EFFEM-prijs 1987, 111

Onderzoek naar injecties goed voor EFFEM-prijs, 616
The Ciba-Geigy prize for research in animal health, 118
Videotex-project Rundveehouderij, 129

Diergeneeskundig onderzoek in een verschuivend maatschappelijk perspectief, 232
Onderzoek op IBR/IPV van runderen ten behoeve van export, 273
Carbadox en olaquindox, 273, 617

Miljoenen \'schadelijke\' dieren per jaar ondergaan gruwelijke en onnodige doodsstrijd, 355

Open dagen. Proefstation voor de Rundveehouderij, Schapenhouderij en Paardenhouderij, 416

Prostaglandines, Gonadotropin Releasing Hormones en vruchtbaarheid bij het vrouwelijk rund,
548

NOK op de bres voor de belangen van de konijnenhouders, 615
Frente de Apoio Veterinario A Mocambique (FAVAM), 615

Najaarsvergadering ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de Nederlandse vereniging voor

Toxicologisch onderzoek onderworpen aan een kritische evaluatie, 685
Orthopedie en Traumatologie, 686

CMO (Craniomandibular Osteopathy) of Leeuwebekje bij de West Highland White Terrier, oproep,
687

Facturering visziekte-diagnostiek en wateronderzoek bij het CDI te Lelystad, 804

CD! vindt ook hondsdolle vleermuizen in de Randstad, Twente en de provincies Groningen en

Proefhonden: noodzaak tot verbetering van de huisvesting, 1182
Veterinairen-acht op 10e Mees & Zoonen Regatta 1987, 293, 1 192
8e Kleiduiven Kampioenschap Dierenartsen werd daverend succes, 1192
Organonprijs voor Endocrinologie, 1198

Verslag van het Veertiende Rundveeziekten Congres te Dublin van 26 tot 29 augustus 1986, 1249
Nederlands Ezelstamboek, 1252

Varkens selecteren op weerstand tegen infectieziekten, 1252
Neveneffecten mollenbestrijding op huis-, aas- en roofdieren, 1296
Melkerskoorts breidt zich uit, 1363
Werkgroep Registratie Aangelegenheden FIDIN, 1364
Verandering bestelwijze medicinale voeders, 1364

Legkooien voor kippen moeten per I januari aan minimumeisen voldoen, 1364
Uitbreiding Ret-Video, 1412
Uitreiking \'Prof. dr. J. G. van Bekkum-prijs\', 1427
De FIDIN in Nederland en Europa, 1428
Roche onderzoeksprijs voor de veevoeding 1987, 1428
Voorlichtingsbrief Nieuwe Nederlandse Niertest, 1429
Prostaglandin reaction, 1430
Zie ook GELEZEN
Bestrijding, schadelijke zoogdieren, 355, 857, 1296
Bevruchtingsresultaten, sperma paard, 1410
Biest, \'verrijkte\', 163
Biezen, kalveren, 220
Bijwerkingen tiamuline, varken, 1295
BIJZONDERE DIEREN
Das (Meies melesj, diergeneeskundige hulp, 605
Egelopvang, 169

Knaagdieren, antimicrobiële farmaca, 1172
Konijn, antimicrobiële farmaca, 1172
Konijn, Encephalitozoon cuniculi, 1405
Landschildpadden, opvang, 1032
Papegaai, referaat, 1246

Vleermuizen, rabies, 809, 810, 874,945,954, 1019, 1082, 1129, 1193, 1200, 1255, 1300, 1372
Biotechnologie, 3, 9, 15, 20, 84, 88
Biotechnologie, veehouderij, 9, 413
Birzen, kalveren, 220
Bloedmonstername, rund, 941
Bloedparasieten, 1163
BOEKBESPREKING
Acute Virus Infections of Poultry, 545
Afrikaanse varkenspest, 887
Applied Veterinary Histology, 230
Avian medicine and surgery, 107
Bovine Surgery and Lameness, 460

Clinical laboratory animal medicine. An introduction, 321
Clinical syndromes in veterinary neurology, 683

Diagnose und Therapie der Parasiten von Haus-, Nutz- und Heimtieren, 1100
Embryonic mortality in farm animals, 348

Endocrine causes of seasonal and lactational anestrus in farm animals, 348
Equine Medical Disorders, 725
Krankheiten der Heimtiere, rectificatie, 944

Krankheiten der Wildtiere; Exotische und heimische Tiere in der Tierartzpraxis, 1016
Lehrbuch der algemeinen Chirurgie für Tierärtze und Studierende, 745
Models of Anaerobic Infection, 277

Nuclear techniques in tropical animal diseases and nutritional disorders, 170
Onderzoek welzijn landbouwhuisdieren, 801

Rechtsgrundlagen veterinärmedizinischer Tätigkeit; Tierärtzliche Praxis, 1225

Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift, 498, 614, 680, 1360
VIeeskeuringswet/Destructiewet, 1181
Zo praat je met dieren, 614
BOEKENNIEUWS
S & J 189 Diergeneesmiddelenwet c.a., 278

Uitgaven, verkrijgbaar bij de Gezondheidsdienst voor Pluimvee te Doorn, 684
Bordetella bronchiseptica, 213
Bovine Somatotropine (BST), 547, 807
BVD-infectie, pinken, 1119

Caprine Arthritis-Encephalitis (CAE), 1047, 1054
Carbadox, 273,423,617
Caseous lymphadenitis, geit, 173, 334
Chemotherapie, osteosarcoom, hond, 805
Cholestasis, extrahepatic, dogs, 401 vq
Chromosoomafwijkingen, rund, 789
Cisplatinum, osteosarcoom, hond, 779

19, 115, 220, 280, 281, 284, 420, 425, 494, 554, 607, 622, 740, 757, 843, 853, 856, 869, 872, 869,
872, 898,911,989, 1000, 1004, 1053, 1081, 1113, 1367, 1433
Contagious Equine Metritis (CEM), 954, 1081, 1129
Coopeha oncophora, invloed desinfectantia, 769
Cooperia oncophora, calves, 673vq

Coronavirus, related to transmissible gastroenteritis, 741vq
Corynebacterium pseudotuberculosis, geit, 173, 334
Cytokeratines, immunohistochemie, 507

Das {Meies meles), diergeneeskundige hulp, 605
Dermatologie, gezelschapsdieren, 800 & 806, 952
Desinfectantia, 769, 946
Diagnostiek, gezelschapsdieren, 15
Diagnostiek, serologische, rund, 390
Diagnostiek, serologische, varken, 587
Diagnostiek, tuberculose, 573, 575, 577
Diarree, neonatale kalf, 163
Diarree, oudere kalf, 608
Dierenarts en 1KB, 693

Dierenarts en ontwikkelingssamenwerking, 567
Dierenartsen, ET-, 1136
Dierenartsen, oogonderzoek, 235
Dierenartsen, vrouwelijke, 1064, 1391, 1392
Dierenambulances, richtlijnen, 418
Dierenbescherming, asielcampagne, 293
Dierenbescherming, België, 172
Dierenvervoer, vliegtuig, 116

Diergeneeskunde, specialisatie in de, 123, 958, 1205, 1438
Diergeneeskunde, tropische, 1163
Diergeneeskunde, Wet Uitoefening, 491
Diergeneeskundig Jaarboek, 435, 1267
Diergeneeskundig onderwijs, 1329
Diergeneeskundig onderzoek, 110, 232

Diergeneesmiddelenwet, 36, 361, 441, 461, 467, 473, 478, 481, 486, 829, 1019, 1354, 1371

Dierziektenbestrijding, 264, 573, 575, 577, 934
Diploma, Nederlands, in Noord-Amerika, 49, 50, 52
Doorlopende Agenda

37, 117, 173, 237, 286, 361, 427, 506, 559, 624, 710, 758, 812, 893, 957, 1020, 1082, 1093, 1130,
1151, 1200, 1210, 1255, 1326, 1372, 1390, 1436, 1446
Drachtigheid, rund, 1217
Drachtigtigheidsbepaling, rund, 519
DUIF

Echografie in dierlijke voortplanting, 1429
Egelopvang, 169
Embryonale sterfte, varken, 1106
Embryotransplantatie, rund, 1177
Encephalitozoon cuniculi, konijn, 1405
Endocarditis, slachtvarkens, 1226, 1236
Endocrien systeem, landbouwhuisdieren, 1001
Endometriumcup, paard, 383
Entingsschema, parvo, hond, 342, 494, 750
Entstof, myxomatose-, 349, 422
Epidemiologie, influenzavirus, 1337
Epidemiologie, veterinaire, 1422 en 1431
Ereraad, jaarverslag 1986, 1137
Escherichia coli K99, kalf, 163
ET-dierenartsen, codering, 1136
Ethiek, 84, 88, 193, 1133, 1440, 1441

European Society of Veterinary Nephrology and Urology (ESVNU), proceedings, contents, 4S
Exportdieren, wachttermijnen, 557
Extrahepatic cholestasis, dogs, 401vq

FACULTEIT
Cursus proefdierkunde voor onderzoekers, 235
W. K. Hirschfeld Stichting, 235

Onderzoek bij katten met een verdenking van atopie respectievelijk een psychogene alopecia, 263

Gastvoordrachten van twee hoogleraren der Faculteit Diergeneeskunde Universiteit Texas, 552

Internationale cursus diagnostische toepassingsmogelijkheden \'real-time\' echografie in dierlijke
voortplanting, 1429
Farmaceutische afkortingen, 870
Farmacotherapie, 350, 831, 836
Fasciolose, 541 en 551
FELINFO
847, 848

Glossarium, 855
Vraag en antwoord, 854
Femores inaequalis, hond, 218
FeLV, 726, 848
FeLV-vaccin, 854

Flucythrinaat-oormerken, rund, 396
Fokbeleid, rashonden, 271
Fokkerij, melkvee, 598
Fysiotherapie, hond, 144

Caprine Arthritis-Encephalitis (CAE), 1047, 1054
Caseous lymphadenitis, 173, 334
Corynebacterium pseudotuberculosis. 173, 334
Pseudoluberculose. 173, 334
Referaten, 166, 1424
GELEZEN

De minimale afmetingen van boxen ten behoeve van zogenaamde mestkalveren, 620
Kooien voor kippen in een legbatterij, 751
Overtreding entverbod, 1354

Proces-verbaal dierenarts voor overtreding wet, 1354
Geneesmiddel tegen heupdysplasie?, 1414
Geneesmiddelenleer, 831
GESCHIEDENIS
Uit de oude doos, 72
Uit het leven van alle dag, 1862
47, 184, 292, 431,565,703,821,967, 1025, 1142, 1267
GEZELSCHAPSDIEREN

Asielcampagne Dierenbescherming, 293
Biotechnologie, 15
Dermatologie, 800 & 806, 952
Diagnostiek, 15

Diergeneesmiddelenwet, 478 (zie ook WETGEVING)
GAKU voorverzameldiensten, 620
Mishandeling, honden en katten, 110
Oogonderzoek, dierenartsen, 235
Pipemidic acid (Pipram®), lOOvq
Polyarteritis nodosa, 204
Publieksfolders, 824
Referaten, 344, 611, 681, 1016
Small animal dient survey, 753
Small animal practice, 753
Stichting Huisdieren Oppas Centrale, 480, 950
Urinary tract infection, lOOvq
Zie ook HOND en KAT
Gezondheid, landbouwhuisdieren, 917, 977, 1005, 1062, 1069
Glossarium, felinfo, 855
Gonadotropine, paard, 383
Good manufacturing Practices (GMP), 1037
Good Veterinary Practice, 350
Groepshuisvesting, vleeskalveren, 994

Haematurie, recidiverende, kat, 1191
Haemophilus pleuropneumoniae, 587
Halothane-anaesthesia, dogs, 1416vq
Heupdysplasie, nieuw geneesmiddel?, 1414
Hoestende koeien, 224, 550
HOMEOPATHIE

Asielhonden met ongewenst gedrag, 1027
Balanoposthitis, chirurgische behandeling, 1293
Caniplasine®, 1414
Chemotherapie, osteosarcoom, 805
Cholestasis, extrahepatic, 40lvq
Cisplatinum, 779

Handel in honden voor dierproeven, 1197
HD- en PRA/Cataractonderzoeken, 607
Heupdysplasie, nieuw geneesmiddel?, 1414
Hondeziekte, 309,314
Huisvesting, proefhonden, 1182
Isoflurane, 1416vq

Lymfosarcoom (leukose), oproep, 418
Oropharyngeale tumoren, 251
Osteosarcoom, 779

Osteosarcoom, chemotherapie, 805
Osteosarcoom, oproep, 418
Parvo, entingsschema, 342, 494, 750
Passagere juveniele hypoglycaemie, pups, 1355
Polydipsie, acute, 164
Proefhonden, 1182
Pustuleuze huidlaesies, 1245
Rabies, 371, 968

Referaten, 31, 104, 167, 227, 543, 611, 681, 746, 802, 865, 943, 1120, 1179, 1425
Regionale perfusie, 779

Renale dysplasie, Softcoated Wheaten Terrier, 360
Schildkliertumoren, oproep, 418
Softcoated Wheaten Terrier, renale dysplasie, 360
Urine-incontinentie, teef, chirurgische behandeling, 1413
Werkgroep Veterinaire Kynologie, 126, 417, 1429

West Highland White Terrier, CMO (Craniomandibular Osteopathy), oproep, 687
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Hondeziekte, 309, 314
Hormonen, regelgeving, 425
Huisvesting, landbouwhuisdieren, 1069
Huisvesting, proefhonden, 1182
Hypoglycaemie, passagere juveniele, pups, 1355

Iatrogene uierontsteking, schaap, 513, 871
IBR/IPV-onderzoek, runderexport, 273
1KB en dierenarts, 693
IKB-voorlichting, 43
IMMUNOLOGIE
Immunohistochemie, cytokeratines, 507
Immuunglobuline, vleeskalveren, 665
Immuunsysteem, landbouwhuisdieren, 1001
Maternale immuniteit, 918
Natuurlijke immuniteit, 63
Immunohistochemie, cytokeratines, 507
Immuunglobuline, vleeskalveren, 665
Immuunsysteem, landbouwhuisdieren, 1001
Importkeuring, vlees, 97

Industrie, nieuw(s) van de, 112, 171,226, 284, 356, 422, 553,621,687, 808, 872,952 1018 1079 1128

Weerstand tegen infectieziekten, varken, 1252
Influenzavirus, epidemiologie, 1337
INGEZONDEN
Antedateringstermijn voor paratuberculose, 1080
Apeldoorn, 763

Automatisering, de (tussen)stand van zaken, 1204
Bovine Somatotropine (BST), 807

De evolutie van onze beroepsgroep bij toenemende kwaliteitseisen aan produkten van dierlijke
oorsprong, 1124
Egelopvang, 169
Entingsschema voor parvo, 750

Het Nederlands diploma in Noord-Amerika (2), 49
Het Nederlands diploma in Noord-Amerika (3), 50
Het Nederlands diploma in Noord-Amerika (4), 52
Hoestende koeien, 550

Homeopathie, geloof, wetenschap of kunst? (3), 303
Latrogene uierontsteking bij schapen, 871
Post Academisch Onderwijs, 1382

Wondgenczing en wondspoeling bij sectio caesarea van het rund, 1253
Naschrift, 1254, 1297
Zoveel hoofden, zoveel zinnen?, 763
Interferon, 855
INTOXICATIE

Nitrietvergiftiging, slachtkuikenmoederdieren, 27
Stafylokokkenenterotoxicose, 844
Vuilboomintoxicatie, paard, 340
Vleesvergiftiging, 1033, 1035, 1037
Voedselvergiftiging, 844
Isoflurane,anaesthesia, dogs, I4l6vq
Italiaanse stinkpoot, 1290
Ivermectine (Eqvalan®), paard, 639.

Kalf zie RUND en VLEESKALVEREN
Kalkoen zie PLUIMVEE
Kanalisatie, diergeneesmiddelen, 467
KAT

Kattenleukemievirus (FeLV), 726
Kattenoverschot, 290
Mammacarcinoom, oproep, 418
Oropharyngeale tumoren, 251
Psychogene alopecia-onderzoek, 263
Recidiverende haematurie, 1191
Referaten, 105,345,411,611,681,943, 1179
Tatouage, 366

Vraag en antwoord, felinfo, 854
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Keuringsrapporten paarden/pony\'s, Engelstalig, 706
Kip zie PLUIMVEE
Klebsiella pneumoniae, 653
Klimaat, landbouwhuisdieren, 1062
Knaagdieren, antimocrobiële farmaca, 1172
KNMvD-Actualiteiten

Nederlander Schat ontvangt Upjohn Research Award voor onderzoek Pluimveeziekten, 44

Benoeming van dr. W. J. 1. van der Gulden tot bijzonder hoogleraar in de Proefdierkunde, 1380
KNMvD-Afdelingen
Afdeling Friesland, 693
Afdeling Gelderland, 43
Afdeling Groningen/Drenthe, 560, 562
Afdeling Limburg, 288
Afdeling Noord-Holland, 878
Afdeling Overijssel, 1302
Afdeling Utrecht, 176, 563, 814
Afdeling Zuid-Holland, 1024, 1087
Afdeling Zeeland, 1132
KNMvD-Algemeen
BVA: toenemende belangstelling voor vis en visziekten, 124
EASVO, 699, 815

Keuringsrapporten voor paarden en pony\'s in de Engelse taal, 706
Studiereis voor dierenartsen naar Hongarije, 825, 1026
Arbeidsmarktonderzoek, 877

Automatisering, de (tussen)stand van zaken, 959, 1204
Ziektekostenverzekering, 962
30 Jaar afgestudeerd, 970
Zoönosen, 1024

Plaatsen van asielhonden met ongewenst gedrag, 1027
Studeren in België, 1202
Beroepsaansprakelijkheid, 1203
Klinische avond, 1268

Hoofdbestuur vindt steun voor plannen werkgelegenheidsbevordering, 1375
Stand van zaken met betrekking tot de specialisatie, 1438
KNMvD-Algemeen Bestuur
289

Commissie Gezondheid en Welzijn Gezelschapsdieren, 568
Commissie VDA, 241, 822, 1439
KNMvD-Ereraad

Groep Dierenartsen werkzaam in het Bedrijfsleven, 1022
Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, 627, 824, 1024
Groep Geneeskunde van het Rund, 704, 1322

Groep Gezondheids- en Kwaliteitszorg, 43, 430, 825, 962, 1024, 1026, 1087, 1268, 1321
Groep KI en Zootechniek, 46, 293, 962
Groep Paardenpraktici, 961
Groep Pluimveewetenschappen, 435
Groep Praktici Grote Huisdieren, 43, 123, 473, 1382, 1439
Groep Veterinaire Homoeopathie, 53, 129, 368, 705, 889, 962
Groep Veterinaire Specialisten, 958
KNMvD-Hoofdbestuur
43, 122, 290, 365, 1132
KNMvD-ln Memoriam
Boer, J. H. de, 626
Buursma, J. B., 120
Eikelenboom, G., 433
Gajentaan, Dr. J., 761
Grootenhuis, Dr. G., 120
Heeg, J., 1379
Nelissen, B. J. M. M., 364
Nutma, Tj., 1258
Scheijmans, E. J. A., 760
Verlinde, Prof. dr. J. D., 876
KNMvD-Jaarcongres en Algemene vergadering
Jaarcongres 1986: Congresthema: Biotechnologie in de diergeneeskunde

— Ontwikkelingen in de biotechnologie; implicaties voor de diagnostiek bij gezelschapsdieren, 15

— Drs. H. Rozemond benoemd tot bijzonder hoogleraar \'Relatie mens/dier\', 1282

— Uitreiking prijzen bekroonde artikelen Jubileumprijsvraag en de Jaarprijs voor 1986, 1285

30 Jaar afgestudeerd, 970
KNMvD-Jubileum 1987
Afdeling Groningen/Drenthe: 125e schenker!, 562
Afdeling Utrecht: op bezoek bij collega A. L. van Rees, 563

Afdeling Zuid-Holland en Groep Gezondheids- en Kwaliteitszorg op bezoek bij collega R van Schaik
te Rotterdam, 1087

Congres Gezelschapsdieren en Diergeneeskunde: \'Gezelschap met een staartje\', 291, 369, 564, 632
Congres Volksgezondheid, Voedselproduktie, Wetenschap en Diergeneeskunde, 370, 501, 763, 818,
880

Coördinatoren Afdelingen, 46
Coördinatoren Groepen, 46
Dagje Uithof, 820, 970, 1142
Dierengezondheidsbus, 636, 819
Fotowedstrijd, 889
Hoofdredaktie, 1

Jubileum-Jaarcongres 1987, 561, 705, 762, 817, 879, 965, 966, 1028, 1089, 1140, 1141, 1149, 1271,
1303, 1321

— December 1862, 1381
Voorzitterscolumn, 40, 814, 1302
Watersportdag-recreatiedag 1987 SmithKline, 820

KNMvD-Nederlandse Vereniging van Dierenartsvrouwen
Jaarvergadering NVvD, 566
Uitnodiging, 705
KNMvD-Personalia

54, 130, 185, 245, 304, 375, 437, 502, 568, 637, 707, 766, 827, 891, 971, 1029, 1090, 1147, 1207,
1269, 1323, 1386, 1444

KNMvD-Postacademisch Onderwijs
48, 182, 242, 300, 375, 434, 892, 1032, 1382
Cursussen 1987, 302, 434, 572, 631, 706, 765, 826
Cursussen najaar 1987, 970, 1088

Cursussen najaar 1987/voorjaar 1988, 1145, 1206, 1210, 1268, 1322
Cursussen 1987/1988, 1385, 1443
Cursussen in 1988, 1268
Nieuwe cursussen in 1988, 1322
Zeister Dagen, 765, 826, 1088
KNMvD-Stichting Pensioenfonds voor Dierenartsen
1087

KNMvD-Studentenverenigingen
Cerberus, bestuurssamenstelling, 61
Cerberus, professorenborrel, 183
Cerberus, diesviering, 1092

DSK, negende Veterinaire Studenten Almanak, 244
DSK, 11e Lustrum, 568, 1091
DSK, bestuurssamenstelling, 1387
IVSA, 768

Veterinaire Studenten Rijvereniging \'De Solleysel\', bestuurssamenstelling, 1387
KNMvD-Vacatures in het buitenland

129, 249, 435, 505, 638, 768, 975, 1384
KNMvD-Vereniging van Dierenarts Assistenten
Cursus kennismaking met veterinaire laboratoriumtechnieken, 299
Grote Huisdieren-Dag 1987, 1 150
KNMvD-Veterinair Advies Centrum Ontwikkelingssamenwerking (VACO)
624

Werkgroep Veterinaire Kynologie, 126, 417, 1429
Kolonisatieresistentie, 73
Konijn, antimocrobiële farmaca, 1172
Konijn, EncephaHtozoon cuniculi, 1405
Koninklijke Onderscheiding

Laboratoriumonderzoek, rund, 390
Laboratoriumonderzoek, varken, 587
LANDBOUWHUISDIEREN
Automatisering, 959, 1204
Biotechnologie, veehouderij, 9, 413
Desinfectantia, 769

Nieuwe Nederlandse Niertest (NNNT), 1243, 1368, 1429
Overtreding Diergeneesmiddelenwet, 1354
Pathogeenaanbod, 1005

Specialisatie in de diergeneeskunde, 123
Structuurverbetering veehouderij, 752
Vaccins, 934
Vruchtbaarheid, 917
Wachttermijnen, exportdieren, 557
Wachttermijnen, NNNT, 1243

Zie ook PAARD, PLUIMVEE, RUND, SCHAAR VARKEN en VLEESKALVEREN
Zuiveringsslib, 977
Landschildpadden, opvang, 1032
Legkooien, kip, 751, 1364
Leptospira hardjo, 1363
Letale effecten, antimicrobiële farmaca, 1172
Luchtweginfecties, kalkoen, 531
Lymfosarcoom (leukose) hond, oproep, 418

Mammacarcinoom kat, oproep, 418
Management, melkveebedrijven, 1329
Managementscursus, 289, 370, 503
Mastitis, 274 & 279, 409 & 419
Mastitis, rund, 653
Mastitis, iatrogene, schaap, 513, 871
Maternale immuniteit, 919
Meat quality, 153vq
Medicinale voeders, bestelwijze, 1364
Melkcelgetal, melkvee, 598
Melkerskoorts, 1363
Melkprogesterontest, rund, 519
Mestbank, 302
MICROBIOLOGIE

Microbiologische gesteldheid, droge worst, 322
Referaten, 1360
Microbiologisch Diagnostisch Centrum (MDC), 805
Milieuverontreiniging, 977
Mishandeling, honden en katten, 110
Mond-en klauwzeer, 711, 715
Monoclonale antistoffen, 110, 264
Morantel bolus (Paratect®), calves, 673vq
Mycoplasma bovis, 672, 795
Myxomatose-entstof, 349, 422

112, 171,226,284,356,422, 553,621,687,808,872,952,953, 1018, 1079, 1128, II98, 1256, 1366,
1431

Lymfosarcoom (leukose) hond, oproep, 418
Mammacarcinoom kat, oproep, 418
Oropharyngeale tumoren, hond en kat, 251
Osteosarcoom, hond, 779
Osteosarcoom, hond, chemotherapie, 805

Osteosarcoom hond, oproep, 418
Schildkliertumoren hond, oproep, 418
Onderwijs, diergeneeskundig, 1329
Onderzoek, atopie-, kat, 263
Onderzoek, diergeneeskundig, 110, 232
Onderzoek, IBR/IPV-, runderexport, 273
Onderzoek, psychogene alopecia-, kat, 263
Onderzoek, residuen-, slachtdieren en vers vlees, 357
Onderzoek, serologisch, rund, 390
Onderzoek, serologisch, varken, 587
Onderzoek, toxicologisch, 685
Ontwikkelingslanden, veterinair werk, 127
Ontwikkelingssamenwerking, dierenarts en, 567
Ontwormingsschema, paard, 639
Oogonderzoek, dierenartsen, 235
Oornecrose, big, 1012, 1123
Opbreken, koe, 493

Oropharyngeale tumoren, hond en kat, 251
Osteosarcoom, hond, 779
Osteosarcoom, hond, chemotherapie, 805
Osteosarcoom hond, oproep, 418
Ostertagia osterlagi, invloed desinfectantia, 769
Ostertagia oslenagi, calves, 673vq
Ovariële bloeding, rund, 1177

PAARD
Albendazole (Valbazen®), 639
Bevruchtingsresultaten, verzend en vers sperma, 1410
Contagious Equine Metritis (CEM), 954, 1081, 1129
Endometriumcup, 383
Ethiek, 193
Gonadotropine, 383
Ivermectine (Eqvalan®), 639
Keuringsrapporten, Engelstalig, 706
Keuringsrapporten, vervalste, 961
Nematoden, 640
Neurectomie, 193
Neurotomie, 189, 191
Ontwormingsschema, 639
Oude wond, kogel, 749
Piroplasmose, serologisch onderzoek, 1365
Rhamnus frangula, 340
Ultraviolette straling, 133
Vuilboomintoxicatie, 340
Wondgenezing, 133
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Pain, recognition, 103
PANEL REACTIES
Vaars, partus vordert niet, 108
Acute polydipsie, hond, 164
Hoestende koeien, 224, 550
Entingsschema voor parvo, hond, 342, 494, 750
Koe, die voor de vierde keer opbreekt, 493

Wat is uw therapie bij een koppel oudere kalveren met diarree?, 608
Wat is de behandeling van een paard met een oude wond op de kogel?, 749
Wat is de oorzaak en wat is de therapie van oornecrose bij biggen?, 1012, 1123
Hoestende koeien in de weide, 1122
Recidiverende haematurie bij de kat, 1192
Pustuleuze huidlaesies hond, 1245
PAPEGAAI

Referaten, 1246
Paramyxovirus type 1, duif, 377
Paratect® (morantel bolus), calves, 673vq
Paratuberculose, antedateringstermijn, 604, 1080
Paratuberculose, rund, 1075 & 1078
Partus, vaars, 108

Parvo, entingsschema, hond, 342, 494, 750
Passagere juveniele hypoglycaemie, pups, 1355

Pasteurella multocida, 213
Pathogeenaanbod, 1005
Pathogene micro-organismen, 322
Pinocytose, 918

Pipemidic acid (Pipram®), treatment in small animals, lOOvq
Piroplasmose, serologisch onderzoek, paard, 1365
Piroplasmosen-onderzoek, 1153
Plaagbestrijding, 355, 857, 1296
PLUIMVEE
Baytril®, kalkoen, 531
Influenza en watervogels, 1337
Legkooien, kip, 751, 1364
Luchtweginfecties, kalkoen, 531
NCD-veldvirus, slachtkuikens, 534
Nitrietvergiftiging, 27

Referaten, 32, 105, 167, 227, 227, 228, 276, 344, 611, 681, 746, 803, 866, 1246, 1362
Upjohn Research Award Pluimveeziekten, 44
Welzijn, 751, 1364

Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Polyarteritis nodosa, 204
Polydipsie, acute hond, 164
Preventieve dierziektebestrijding, 934

Proceedings, European Society of Veterinary Nephrology and Urology, contents, 4S
Proceedings, Voorjaardagen 1987, contents, 3S
Produktie, landbouwhuisdieren, 917
Produktie, melkvee, 1114
PROEFDIEREN
Beroepsopleiding proefdierkunde, 1162
Cursus proefdierkunde, 235
Dierproevenbeleid, 34
Prijs Alternatieven Dierproeven, 8
Proefhonden, 1182

VHI-rapport, handel in proefdieren, 1197
Zie ook Dierproeven, -beleid en -besluit
Progesteron, melk, rund, 519
Prostaatonderzoek, mestkalveren, 507
Prostaglandin reaction, cattle, 1430
Pseudotuberculose, geit, 173, 334
Psychogene alopecia-onderzoek, kat, 263
Public relations, 1377
Publieksfolders, 824
Pustuleuze huidlaesies, hond, 1245

Rabies, vleermuizen, 809,810, 874, 945,954, 1019, 1082, 1129, 1193, 1200, 1255, 1300, 1372

435, 494, 764, 944, 952, 1123, 1256, 1297
Regionale perfusie, osteosarcoom, hond, 779
Registratie, diergeneesmiddelen, 467
Renale dysplasie, Softcoated Wheaten Terrier, 360
RESIDUEN
Anabolica, mestkalveren, 507
Anabolica, rundvlees, 496
Diergeneesmiddelen, 486
Gevaren, 348

Immunohistochemie, cytokeratines, 507
Onderzoek, slachtdieren en vers vlees, 357

Signaleringsprogramma, schadelijke stoffen, dierlijk materiaal, 497
Wachttermijnen, exportdieren, 557

Zie ook ANTIBIOTICA, VLEESKEURING en Hormonen
Rhamnus frangula, 340
Rhicephalus appendiculatus, 221 vq
Richtlijn-residuen, 36
RUND

Referaten, 32, 106, 107,229, 276, 345,346,411,495,612, 682, 747, 802, 866, 943, 1014, 1076, 1120,

Serologisch onderzoek, 390
Speenbeschadeging, 868
Theileria taurotragi, 221vq
Tochtigheidsbepaling, 519
Tuberculose, 573, 575, 577
Videotex-project Rundveehouderij, 129
Vliegenbestrijding, 396
Vruchtbaarheid, 548,941, III4, 1211, 1217
Wondgenezing, 990, 1253, 1297
WondspoeHng, 990, 1253, 1297
Ziekte van Mortellaro, 1290
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Runderdikbilfokkerij en -houderij, 1133, 1440, 1441

Referaten, 229, 346, 543,612, 1014, 1077, 1120, 1180, 1248, 1361, 1426
Uterusruptuur, 738

Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Schildkliertumoren, hond, oproep, 418
Sectio caesarea, rund, 990, 1253, 1297
Selectie, melkvee, 598

Dermatologie, gezelschapsdieren, 800 & 807
Fasciolose, 541 & 551
Mastitis, 274 & 279
Mastitis (2), 409 & 419
Paratuberculose bij runderen, 1075 & 1078
Therapie, 679 & 688
Veterinaire epidemiologie, 1422 & 1431
Theileria taurotragi, 221vq
Theileriose, 1163
Therapie, 679 & 688

Therapie, zie ook ANTIMICROBIELE THERAPIE
Therapie, farmaco-, 350, 831, 836
Tiamuline, bijwerkingen, varken, 1295
TIJDSCHRIFT voor DIERGENEESKUNDE
Aanwijzingen voor inzenders van kopij, 347, 428, 533, 652

Artikelen van toen en nu, 63 & 73, 189, 191 &193, 309 & 314, 442 & 451, 573, 575, 577 & 579,
711 & 715, 831 & 836, 895 & 899, 1033, 1035 & 1037, 1153 & 1163, 1211 & 1217, 1391 & 1392
Banden Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1986, 290, 374, 564
Banden Tijdschrift voor Diergeneeskunde 1987, 704, 765, 823, 1027, 1087, 1385, 1442
Hoofdredaktie, 2

Ingezonden, 49, 50, 52, 127, 169, 303, 550, 750, 763, 807, 871, 1017, 1080, 1124, 1204, 1205, 1253,
1254, 1297, 1382, 1383, 1440, 1441

Nieuw(s) van de industrie, 112, 171, 226, 284, 356, 422, 553, 621, 687, 808, 872, 952, 1018, 1079,
1128, 1198, 1366, 1431

Panel reacties, 108, 164, 224, 342, 493, 494, 608, 749, 868, 1012, 1122, 1123, 1192 1245
Ten geleide, 390, 441, 587, 847, 917

Test uw kennis, 274 & 279, 409 & 419, 541 & 551, 679 & 688, 800 & 806, 941 & 957 1075 & 1078
1422 & 1431
Uit de oude doos, 72
Van de Hoofdredaktie, 1084, 1139
Van de redaktie, 878
Tochtigheidsbepaling, rund, 519
Toxicologisch onderzoek, 685
Transgenic animals, 9
Tropische diergeneeskunde, 1163
Tuberculose, rund, 573, 575, 577

Uierontsteking, iatrogene, schaap, 513, 871
Uitoefening Diergeneeskunde, Wet, 491
Ultraviolette straling, 133

Unit for Veterinary Continuing Education, 808, 948, 1429
Urinary tract infection, small animals, lOOvq
Urine-incontinentie, teef, chirurgische behandeling, 1413
Uterusruptuur, schaap, 738

Abcessen in varkensvlees, 844
Atrofische Rhinitis, 213
Aujeszky-gl-ELlSA test, 690
Aujeszkyvirus in varkensvlees, 854
Bijwerkingen tiamuline, 1295
Bordetella bronchiseptica, 213

Coronavirus, related to tranmissible gastroenteritis, 741vq
Embryonale sterfte, 1106
Endocarditis, slachtvarkens, 1226, 1236
Haemophilus pleuropneumoniae, 587
Laboratoriumonderzoek, 587
Maagdilatatie-maagtorsiecomplex, 1101
Oornecrose, 1012, 1123
Pasteurella multocida, 213

Referaten, 33, 168, 229, 277, 495, 543, 613, 682, 748, 802, 944, 1014, 1076, 1121,1180, 1247, 1361,
1425

Selectie tegen infectieziekten, 1252
Serologisch onderzoek, 587
Streptococcus suis type 2, 660
Sulfadimidine, 213
Sulfamethoxazol, 213
Tiamuline, bijwerkingen, 1295
Varkenspest, zie VD-Varkenspest
Vitaminen, 140
Vlekziekte, 442, 451
Vruchtbaarheid, 140
Welzijn, 756

Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Varkensvlees, abcessen, 844
Varkensvlees, Aujeszkyvirus, 854
VD-Afrikaanse Paardenpest

37, 116, 172, 237, 285, 361, 426, 498, 557, 623, 690, 757, 811, 893, 955, 1019, 1082, 1129, 1199,
1255, 1300, 1372, 1436
VD-Besmettelijke Arteriites bij Paardachtigen
427

VD-Besmettelijke Dierziekten
36, 116, 172, 237, 285, 361, 426, 498, 557, 623, 690, 756, 811, 874, 955, 1019, 1081, 1199, 1255,
1300, 1371,1436

37, 117, 172, 237, 285, 361, 426, 498, 557, 623, 690, 757, 811, 893, 955, 1019, 1082, 1129, 1199,
1255, 1300, 1372,1436
VD-Blue tongue

Diergeneesmiddelenwet, 36, 361, 1019, 1371
Dierenvervoer per vliegtuig, 116
Dierenbescherming in België, 172
Accoord van Schengen, 237
Regelgeving in verband met hormonen, 425

Verbod op vervoederen van voedselafvallen in Groot-Brittannië, 497
Signaleringsprogramma schadelijke stoffen in dieriijk materiaal, 497
In acht nemen wachttermijnen ook voor exportdieren gewenst!, 557
Vleeskalverenbesluit, 623

Beleidsvoorstellen met betrekking tot het welzijn van varkens, 756
Door dierenarts te verrichten exportwerkzaamheden, 811
Verdrag inzake bescherming van gezelschapsdieren, 874
Invoer gaatjeskalveren en gaatjesossen, 954
Export vleesprodukten naar de USA, 1081, 1129
Overlast vossen, 1199
Bezoek uit Japan, 1199

Wisseling van de wacht bij de Veterinaire Dienst, 1300
Drs. C. C. J. M. van der Meijs, nieuwe directeur Veterinaire Dienst, 1434
Intra-communautair handelsverkeer in levende varkens en varkensvlees, 1435
VD-Mond- en Klauwzeer
37, 116, 237, 285, 361, 426, 498, 557, 623, 690, 757, 811, 1019
Bestrijding mond- en klauwzeer in EG-verband, 116
Harmonisatierichtlijn bestrijding MKZ, 237
VD-Pseudo-Vogelpest

Rabies bij vleermuizen, 810, 874, 954, 1019, 1082, 1129, 1255, 1300, 1372
VD-Schaapspokken

36, 116, 172, 237,285,361,426,498,557,623,690, 757,811,874,955, 1019, 1081, 1129, 1300, 1372,
1436

Richtlijnen bestrijding respectievelijk uitroeiing varkenspest, 874
PVC accoord met varkenspestvrij verklaring Noord-Nederland, 953
Varkenspest in België en West-Duitsland, 953
Varkenspest in Groot-Brittannië, 1199
Varkenspest in België, 1199

Eerste ervaring met de Aujeszky-gl-ELISA test op een gevaccineerd vermeerdenngsbcdrijf, 690
VEEHOUDER EN DIERENARTS
1144

Wikkels voor Veehouder en Dierenarts, 343
Overdruk artikel Diergeneesmiddelenwet, 829
Veewet, wijziging t.b.v. de varkenspestbestrijding, 1298
Vergiftigingen zie INTOXICATIES
Veterinaire epidemiologie, 1422 & 1431
THE VETERINARY QUARTERLY
Nederlandse samenvatting, 103, 171, 223, 410, 678, 745, 1421
Overgenomen artikelen, 100, 153,221,401,673,741, 1416
VHI-Indiensttreding

VH I-Mededelingen
Taak en Organisatie VHI, 34
Dierproevenbeleid in de Tweede Kamer, 34
Pseudotuberculose bij de geit, 173

Onderzoek op residuen bij slachtdieren en vers vlees, 357
Carbadox en olaquindox, 423

Informatiesysteem Veterinaire Inspectie (INFOVI), 424
\'Open dag\' Veterinaire Hoofdinspectie, 496

Invoer van vlees van met anabolica behandelde runderen uit België, 496
Rapport \'Meer dan routine alleen\', 555

Wijziging Onderzoekingsregulatief, Keuringsregulatief en Vleeskeuringsbesluit van de Vleeskeu-
ringswet, 555

Rapport VHI over de particuliere handel in honden en katten, 1197
De heer drs. H. Rozemond benoemd tot Bijzonder Hoogleraar, 1297
Invoering Nieuwe Nederlandse Niertest (NNT), 1368
Rapport Bewakingsprogramma Mens en Voeding, 1370
Videotex-project Rundveehouderij, 129
VIRUSSEN

Caprine Arthritis-Encephalitis virus (CAEV), 1047, 1054
Coronavirus, related to transmissible gastroenteritis, 741vq
Feline Leukemie virus (FeLV), 848
FeLV-geassocieerde ziekten, 726
Influenzavirus, 1337
NCD-veldvirus, slachtkuikens, 534
Paramyxovirus type 1, duif, 377
Visziekten, 124
Vitaminen, zeug, 140

Vleermuizen, rabies, 809, 810, 874, 945, 954, 1019, 1082, 1129, 1193, 1200, 1255, 1300, 1372
VIeesbederf, 97
Vleeshygiëne, 97
VLEESKALVEREN
Anabolica-onderzoek, 507
Colibacillose, kalf, 899

Correctie codelijst van geneesmiddelen voor vleeskalveren, 61, 249, 505, 969, 1209, 1326

Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
VLEESKEURING
Abcessen in varkensvlees, 844
Aujeszkyvirus in varkensvlees, 854
Anabolica-onderzoek, mestkalveren, 507
Bacteriologisch onderzoek, 536, 1037, 1226, 1236
Endocarditis, slachtvarkens, 1226, 1236
Immunohistochemie, cytokeratines, 507
Importkeuring, 97

Nieuwe Nederlandse Niertest, 1243, 1368, 1429
Prostaatonderzoek, mestkalveren, 507
Residuen-richtlijn, 36

Vleeskeuringswet, wijzigingen, 555
Vleesvergiftiging, 1033, 1035, 1037
Voedselvergiftiging, 844

Zie ook ANTIBIOTICA, RESIDUEN en HORMONEN
Vleeskeuringswet, 555
Vleesvergiftiging, 1033, 1035, 1037
Vlekziekte, varken, 442, 451
Vliegenbestrijding, rund, 396
Voederniveau, vleeskalveren, 665

Good Manufacturing Practices (GMP), 1037
Microbiologische gesteldheid, droge worst, 322
Pathogene micro-organismen, 322

Referaten, 33, 168, 230, 277, 347, 412, 544, 613, 682, 748, 867, 1015, 1077, 1 121,1 181, 1362
Vleeshygiëne, 97
Voedselvergiftiging, 844
VOGELS

Duif, Paramyxovirus type 1, 377
Papegaai, referaat, 1246
Watervogels en influenza, 1337
Zie ook PLUIMVEE
Volksgezondheid, 486
VOORJAARSDAGEN

Proceedings, Voorjaarsdagen 1987, contents, 3S
\'Voorjaarsdagen 1987\', 241, 300
20 Jaar Voorjaarsdagen, 368, 373, 435
Het niet-wetenschappelijk gedeelte, 373
Vossen, overlast, 1199
Vraag en antwoord, felinfo, 854
Vrouwelijke dierenartsen, 1064, 1391, 1392
Vruchtbaarheid, landbouwhuisdieren, 917
Vruchtbaarheid, rund, 548,941, 1114, 1211, 1217
Vruchtbaarheid, zeug, 140
Vuilboomintoxicatie, paard, 340

Wachttermijnen, exportdieren, 557
Wachttermijnen, Nieuwe Nederlandse Niertest, 1243
Watervogels en influenza, 1337
Werkgelegenheidsbevordering, 1375
Werkgroep Veterinaire Kynologie, 126, 417, 1429

West Highland White Terrier, CMO (Craniomandibular Osteopathy), oproep, 687
WETGEVING

Diergeneesmiddelenwet, 36, 361, 441, 461, 467, 473, 478, 481, 491, 829, 1019, 1354, 1371
Kanalisatie, diergeneesmiddelen, 467
Hormonen, regelgeving, 425
Nieuwe Nederlandse Niertest, 1243, 1368, 1429
Overtreding Diergeneesmiddelenwet, 1354
Registratie, diergeneesmiddelen, 467
Veewet, wijziging t.b.v. de varkenspestbestrijding, 1298
Vleeskeuringswet, 555
Wet Uifoefening Diergeneeskunde, 491
Wondgenezing, 133,990, 1253, 1297
Wondspoeling, 990, 1253, 1297
Worst, droge, microbiologische gesteldheid, 322

Hel is zo ver.\' 1987, een voor de KNMvD bijzonder jaar. waarin 125 jaar \'Maatschappij\'
(1862-1987) op feestelijke wijze zal worden herdacht en gevierd. Een jaar ook, waarin de
Maatschappij zich tegelijkertijd naar buiten toe nader wil profileren en presenteren.
Geen ivoren toren, maar met heide benen op de grond in het midden van de samenleving,
wil zij deze een helder beeld geven van de diergeneeskunde in al haar facetten, daarbij
diezelfde samenleving uitnodigend de dierenartsen een spiegel voor te houden en even-
tueel weerwerk niet uit de weg gaand.

Ook het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde zal in dit gebeuren een rol van betekenis
spelen. Het Tijdschrift vormt immers bij uitstek het meest geschikte medium om van alle
activiteiten kond te doen, maar fungeert ook als \'kroniekschrijver\' om alle gebeurtenis-
sen en wetenswaardigheden van dit memorabele jaar op te tekenen en deze voor het
nageslacht te bewaren.

Zo zullen de drie grote maatschappelijke congressen over diergeneeskunde en gezel-
schapsdieren, veehouderij, respectievelijk volksgezondheid, voedselproduktie en weten-
schap in het Tijdschrift\'verslagen\' worden: evenals het hoogtepunt - de jubileumvergade-
ring en het feest - dat uitvoerig in de annalen zal worden vermeld.
Het Tijdschrift voor Diergeneeskunde zelf wil zich, naast de bovengenoemde verslagge-
ving, van haar kant ook niet onbetuigd laten. De facsimile-uitgave van het eerste
Tijdschrift, dat in 1863 uitkwam, die de lezers en abonnees onlangs in hun brievenbus
vonden en de begin vorig jaar reeds aangekondigde .lubileumprijsvraag vormen hier de
eerste bewijzen van.

De Jubileumprijsvraag (Tijchchr Diergeneeskd 1986: 111: 1-2 en 266-7) voor praktijk-
artikelen (met betrekking tot gezelschapsdieren en landbouwhui.s/nutsdieren) over het
onderwerp infectieziekten in het Tijdschrift, of voor een meer fundamenteel wetenschap-
pelijk artikel over hetzelfde onderwerp in The Veterinary Quarterly, beveelt de redaktie
overigens nogmaals van harte in de aandacht van de lezers/potentiële auteurs-mededin-
gers aan! De winnende artikelen zullen bij voldoende deelname in een speciale jubileum-
uitgave worden gepubliceerd.

Maar er is meer. Om de viering van het 125-jarig bestaan van de KNMvD extra luister bij
te zetten, is de redaktie van plan gedurende dit jaar één maal per maand het verleden
opnieuw tot leven te brengen, door artikelen uit die oude tijd te her-publiceren. Op deze
artikelen zullen vervolgens hedendaagse de.^kundigen hun visie en commentaar geven,
alsmede de huidige stand van de wetenschap belichten.

De redaktie prijst zich gelukkig een aantal auteurs van naam bereid te hebben gevonden
bijdragen aan deze serie \'artikelen van toen en nu\' te leveren. Artikelen van \'toen\'
betreffen niet zo zeer een mijlpaal, maar geven een indruk, een momentopname van hoe
er toen over bepaalde zaken werd gedacht: een signalering van het feit, dat in die tijd
reeds bepaalde waarnemingen werden gedaan, waarvan de betekenis en de oorzaak pas
veel later konden worden vastgesteld. Het eerste artikel in deze serie verschijnt in de
volgende aflevering van het Tijdschrift.

De redaktie hoopt, dat deze \'artikelen van toen en nu\' een grote \'lezersdichtheid\' zullen
krijgen.

Gezien de grote actualiteit van het onderwerp, zal in het voorjaar een aflevering van het
Tijdschrift speciaal worden gewijd aan het thema \'Diergeneesmiddelenwet\'. Dit thema
zal vanuit verschillende invalshoeken, als bijv. de diergeneeskundige praktijk (grote en
kleine huisdierensectoren), de farmaceutische industrie, de wetenschap, de veterinaire

dienst en de veterinaire hoofdinspectie, alsmede vanuil de agrarische sector etc. worden
belicht, door een verscheidenheid van auteurs.

Om te weten wat zich zoalin de wereld omstreeks ! 862 afspeelde, zal iedere maandin het
Tijdschrift in een overzichtje een aantal feiten en gebeurtenissen uit de betreffende
maanden van het jaar 1862 op verhalende wijze worden gememoreerd (zie pag. 47).

Tenslotte vond de redaktie in het ./uhileumjaar een goede aanleiding om het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde en The Veterinary Quarterly voor wat betreft de lay out in een
nieuw jasje te steken. Zo zijn de artikelen in het wetenschappelijke gedeelte op zetspie-
gelbreedte gezet. Naar de mening van de redaktie is dit prettiger leesbaar en levert het
minder (hinderlijke) afbrekingen per regel op. Ter onderscheiding van het wetenschappe-
lijke gedeelte blijven het midden- en het Maatschappijgedeelte in cte \'staart\' in twee-
kolomsdruk uitgevoerd.

Dit brengt ons tot het \'Tijdschrift\' en de \'Quarterly\' zelf. Na het ontvouwen van de
plannen voor het komende jaar, lijkt het zinvol ook even bij het afgelopen jaar stil te
staan.

Zowel Tijd.\'ichrift als Quarterly verheugen zich in een in de loop van het afgelopen jaar
welgevulde \'kopij-portefeuille\'. Liet hel kopij-aanbod voor het Tijdschrift zich begin 1986
wat schraal aanzien, thans is de kopijpositie heel redelijk. Het kopij-aanbod voor The
Veterinary Quarterly is bijzonder ruim te noemen, hetgeen verheugend is. Ten aanzien
van de kopijpositie van Tijdschrift en Quarterly dient wel vermeld te worden, dat deze
ook mede is/wordt versterkt door speciale afleveringen als de \'Jaarcongresnummers\' en
de recente \'orthopedienummers\'. alsmede de \'feature issues\' van The Veterinary Quar-
terly als \' Otorhinolaryngology\', \'Regulatory peptides and diseases of companion
animals\' en enkele \'hoogleraren-nummer.^\', die in het naaste verschiet liggen. De
Quarterly staat internationaal goed aangeschreven en bezet een redelijke plaats op de
\'Science Citation Index\'.

Als resultaat van overleg tussen Hoofdredaktie, de Redaktie Advies Raad (RAR) en de
Gezondheid,sdiensien verschijnen binnenkort twee artikelen over laboratoriummogelijk-
heden ten behoeve van de praktijk. Ook werden de \'Proceedings Voorjaarsdagen 1986\'
voor hel eerst en bijwijze van experiment als supplement van het Tijdschrift gepubliceerd.
Dit experiment is in hel algemeen in goede aarde gevallen en zal ook in dit jaar worden
gecontinueerd.

In het Tijdschrift vinden gelukkig meer praktijkgerichte artikelen htm weg en heeft het
Maatschappijgedeelte een grote vlucht genomen. Tijden.^ het afgelopen jaar zijn nieuwe
rubrieken van start gegaan als de reeds veel gelezen \'voorzitlerscolumn\' en voorts de
rubriek \'nieuw(s) van de industrie\'. Het in juli 1986 aangekondigde plan met betrekking
tot het instellen van een op de praktijk gerichte rubriek \'panel reacties\', waarin in de
praktijk levende vragen door hoofdzakelijk uit praklici bestaande panels zullen worden
beantwoord, staal op het punt gerealiseerd te worden. Een andere praktijkrubriek
gebaseerd öp \'multiple choice\' vragen is in volle ontwikkeling en zal ook binnenkort
worden gelanceerd.

Van enkele collegae/veterinaire journalisten op free lance basis ontvangt de redaktie
bijdragen, die een welkome variatie op het dagelijkse menu van nieuwsversirekking
vormen. Kortom, het Tijdschrift is in beweging en bewijst hiermee springlevend te zijn en
midden in de samenleving te staan!

Er is sprake van nieuwe technologieën, tijdschriften die bijv. geheel electronisch worden
vervaardigd en \'on line\' (via de telefoon en beeldscherm) worden gepubliceerd, waarbij de
computer een steeds belangrijker rol .speelt en gaal spelen. Toch zal het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde als medium voor kennisoverdracht en als communicatiemiddel tussen
de leden van de Maatschappij een niet weg te denken schakel blijven vormen.

De redaktie hoopt, dat zij ook in hel komende jaar en de komende jaren weer op de steun
van de lezers en auteurs mag blijven rekenen, en dal hel ./ubileum. dat uileindelijk door
alle dierenartsen wordt gemaakt:... inderdaad waard is om ons allen voor in te zetten!
Hiermee wen.sen Hoofdredaktie en Wetenschappelijke Redaktie de lezers, auteurs en
medewerkers een voorspoedig 1987 toe.

SAMENVATTING Biotechnologie streeft na, levende organismen te benutten om tot bepaalde
produkten te komen. Biotechnologie \'nieuwe stijl\' gaat bij dit streven een essentiële stap verder:

.....de produktie wordt gebaseerd op ingrepen in het genoom.....genetotechnologie!

De produktie van monoclonale antilichamen start met het fuseren van geactiveerde lymfocyten
en myeloomcellen. Daarbij dragen de lymfocyten hun programma in, terwijl de myeloomcellen
(tumorcellen) zorgen voor een blijvend delingsvermogen.

Bij de recombinant-DNA technologie wordt \'vreemd\' DNA in een bestaand genoom geïncorpo-
reerd, waardoor de (bacterie)cel voor die cel ongebruikelijke produkten gaat produceren.
Bij de biotechnologie \'nieuwe stijl\' valt op, dat de benodigde instrumentatie veelal zelf van
biotechnologische aard is.

SUMMARY The pursuit of biotechnology is to use living organisms to obtain particular
products. Biotechnology, \'New Look\', takes an essential step further in this pursuit:.....produc-
tion is based on manipulating the genome: genototechnology!

The production of monoclonal antibodies starts by fusing lymphocytes and myeloma cells. The
lymphocytes bring in their programme in this process, and the myeloma cells (tumour cells) will
ensure permanent mitotic activity.

In recombinant DNA technology, \'foreign\' DNA is incorporated into an existing genome so that
the (bacterial) cell starts to produce products unfamiliar to this cell

An outstanding feature of biotechnology, \'New Look\', consists in the fact that the instrumenta-
tion required frequently is biotechnological itself.

Biotechnologie is een verzamelnaam
voor activiteiten, waarbij doelgericht,-
levende organismen worden \'geëxploi-
teerd\' om tot bepaalde produkten, waar-
onder óók arbeid, te komen.
De definitie zo stellende en daarbij den-
kende bijv. aan symbiose en/of parasitis-
me, laat zich stellen, dat biotechnologie
welhaast zo oud is als het leven zelf. Als
we het begrip biotechnologie strakker
nemen en we ons beperken tot mense-
lijke activiteiten, zoals bijv. aanplant,
teelt en vergisting, komen we tot de uit-
spraak, dat de opkomst van de mens-
heid, onderméér, langs een biotechno-
logische marsroute is gegaan.....

De toevoeging \'nieuwe stijl\' nu, refe-
reert aan doelbewuste en doelgerichte
menselijke laboratorium activiteiten,

\' Voordracht gehouden op 10 oktober 1986, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1986, tevens 133e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Renesse (Congresthema: \'Biotechnologie in de diergeneeskunde\').
^ Prof. dr. W. A. de Voogd van der Straaten, oud-hoogleraar, Obbinklaan 49, 3571 ND Utrecht.

De voordrachten van prof. dr. O. J. de Jong en prof. dr. A. G. M. van Meisen zullen in de
aflevering van 15 januari a.s. worden gepubliceerd.

waarbij wordt ingewerkt op tevoren gegeven erfelijke eigenschappen. Dit \'in-
werken\' kan betekenen: elimineren, veranderen of toevoegen van overerfelijke
\'bladzijden\' van het genetische \'kookboek\'.

De geboorte van die nieuwe stijl laat zich \'haarscherp\' dateren: Griffith, 1928; de
beroemd geworden experimenten met Diplococcus pneumoniae; een voor de niuis
pathogene bacterie, die op de plaat in \'gladde kolonies\' groeit. Van deze Diplococ-
cus IS een non-pathogene, \'bloemkoolachtig\' groeiende mutant bekend. De viru-
lente, glad groeiende, diplococcus brengt alléén zijns gelijke voort; evenzo de
non-pathogene mutant. Griffith vond nu, dat de \'onschuldige\' mutant, mits sa-
mengekweekt met thermisch gedode diplokokken van het virulente type, weer
blijvend virulente bacteriën oplevert. Kortom, uit de thermisch gedode \'oervorm\'
kwam een \'agens\' vrij, dat de mutant blijvend uit de \'versukkeling\' hielp: gesproken
werd van een \'transforming principle\'.

De aard van dit transformerende principe werd eerst in 1944 door Avery, MacLeod
en McCarty geïndentificeerd als desoxyribonucleïnezuur (DNA). Wij worden hier
geconfronteerd met de fundamentele wapenfeiten op weg naar de moderne erfelijk-
heidsleer: .....de aanwijzing van het \'papier\' waarop (waarin) genetische informatie

De proeven van Griffith laten zien, hoe, door het binnensmokkelen van DNA de
mutant blijvend wordt gerestaureerd tot het oorspronkelijke, virulente, wild type.
Oók als wij vandaag de aard van het transformerende principe (DNA uit dode wild
types) nog niet zouden k>.nnen, dan nog, zouden wij begrijpen, dat het mogelijk is
om micro-organismen genetisch te \'vertimmeren\'. De geboortedatum van biotech-
nologie \'nieuwe stijl\' zou niet verschuiven! Niet 1 dag verder.
Algemene inleidingen ontlenen hun \'charme\' aan hun gebrek aan diepgang: men
had het zelf kunnen bedenken! Wij gaan op dit pad nog enkele schreden verder:
Nodig hebben wij een tot het uiterste gereduceerd celmodel, bestaande uit een
(plasma) membraan, cytoplasma en DNA.

Voor ons doel beschouwen we de plasmamembraan als een celhulsel, op te vatten als
een barrière, die bij het introduceren van \'vreemd\' DNA gepasseerd, respectievelijk
\'overwonnen\' moet worden. Bij de experimenten van Griffith (het geluk is met de
onbevangene) is deze penetratie gelukt! Het cytoplasma (ouderwetse term is proto-
plasma) willen wij beschouwen als een \'gaarkeuken\' vol ingrediënten en instrumen-
ten; hoe eenvoudiger uw voorstelling, hoe beter! Tenslotte vatten wij het totaal aan
desoxyribonucleïnezuur (DNA) op als het \'kookboek\', waarin stringente aanwij-
zingen staan om tot bepaalde gewenste produkten te komen.
Alle beschouwingen over biotechnologie \'nieuwe stijl\' zullen duidelijk moeten
maken waarop dit DNA-kookboek slaat en hoe dit kookboek moet worden gele-
zen. Eerst dan kan duidelijk worden hoe het uitscheuren van bladzijden, het
corrigeren of het \'bijplakken\' in de genetische sfeer tot gevolgen komt. Antwoord:
In het genetisch kookboek staan de voorschriften om te komen tot de produktie van
specifieke eiwitten.....zoals structuureiwitten, enzymen (biokatalysatoren) en ex-
porteiwitten, waaronder eiwithormonen en vezels. Wij slaan nu gemakshalve nog
enige categorieën over.....

Een biochemisch \'sacrosancte\' trias is hierbij: DNA ^ boodschapper RNA =
overschrijfsel) ^ eiwit. Het \'sacrosancte\' karakter van deze trias zetelt in deze
evenwijdige volgordes: overlangse volgordes in het DNA; overlangse volgordes in
het RNA (als overschrijfsel) en overlangse volgordes in het eindprodukt eiwit!
Waar het uiteindelijk om gaat, is de voorgeschreven volgorde van aminozuren in
het eindprodukt eiwit. Het is de volgorde van aminozuren die de eigenschappen van
het eiwit volstrekt bepaalt. Anders gezegd: de chemie van het leven is eiwitchemie
en de \'kookboeken\' van het leven zijn eiwit-chemisch gericht!

kookboek voeren tot de produktie van \'ongebruikelijke\' eiwitten.....en dus.....tot

ongebruikelijke levensvormen, zoals een dikkedarm-bacil {E. coli) die insuline
maakt (= produceert). Nogmaals, het gaat om een procedure in fasen: 1) \'kook-
boek\'-voorschrift (DNA), — 2) overschrijfsel (RNA) ^ 3) eiwit. De volgorde van de
aminozuren in dat eiwit ligt al verankerd in het DNA van die bladzijde van het
\'kookboek\'. Het gaat om het produkt: dat eiwit!

Nu wordt het duidelijker wat de biotechnologie in feite doelbewust en doelgericht

wil:.....het produceren van eiwitten door de daartoe benodigde bijstelling(en) van

het genetisch \'kookboek\'. Wij moeten, op dit punt aangekomen, een biologische
kernvraag stellen. De vraag is deze: als het dan binnen de mogelijkheden van de
natuur ligt, dat \'vreemde\' kookboekpassages worden ingevoerd, hoe beschermen
\'serieuze cellen\' zich dan tegen \'ongewenste\' DNA-invasie? Dit is letterlijk een
kernvraag, waarbij zelfs de constantheid van de soort in het geding is.
We kunnen de vraag ook \'anders\' stellen: heeft Griffith veel geluk gehad? Dat heeft
hij! De meeste bacteriën zijn tegen het binnendringen van \'vreemd\' DNA be-
schermd door het bezit van restrictie-enzymen. Deze enzymen breken \'vreemd\',
geïnvadeerd DNA af. Het \'eigen\' DNA is tegen afbraak beschermd door \'biochemi-
sche voorzieningen\' die het eigen DNA ontoegankelijk maken (maskeren) voor de
agressiviteit van restrictie-enzymen! Wij kunnen dan ook achteraf stellen, dat de
gemuteerde diplococcus van Griffith een manco vertoonde op het stuk van bevei-
liging tegen penetratie van \'vreemd\' DNA.

Er zijn thans een honderdtal restrictie-enzymen bekend. Zij vormen een formidabel
instrument ten dienste van de moderne biotechnologie. Met behulp van deze
enzymen kan geïsoleerd DNA in stukken worden gesplitst. Deze splitsing verloopt
niet willekeurig maar levert op basis van specifieke herkenningsmechanismen
stukken DNA, die men kan opvatten als uit een \'kookboek\' gescheurde \'bladzijden\'.
Deze bladzijden laten zich zelfs vermenigvuldigen en kunnen \'bijgeplakt\' worden in
het kookboek van een andere cel. Men kan de bladzijde, die handelt over de aanmaak
van insuline bijv. invoegen in het \'kookboek (= DNA)" van E. coli. Men bedrijft
dan recombinant-DNA technologie; een kernstuk van de moderne biotechnologie.
Men bedenke: de natuurlijke E. coli heeft nooit van insuline gehoord.

Een drietal opmerkingen zijn nu aan de beurt: de eerste is een herhaling van de
moleculair biologische trias: DNA ^ boodschapper RNA ^ eiwit. Het DNA is een
verzameling recepten; het RNA is het transcript van één bepaald recept en het eiwit
is het eindprodukt, het \'gerecht\' zoals het op tafel komt! Biotechnologie \'nieuwe
stijl\' speelt zich af in de \'geneti.sche keuken\': daar waar het kookboek staat!
De tweede opmerking betreft het \'ogenschijnlijk gemak\' waarmee bladzijden ken-
nelijk zo maar kunnen worden ingevoegd. Hier staan wij voor een natuurgegeven,
letterlijk zo oud als het leven: bij de reductiedeling, speciaal het pachytaen van de
gametogenese treedt \'van nature\' recombinatie op. Eigenschappen van moeders-
kant en eigenschappen van vaderskant worden gerecombineerd: .....de parentale

\'kaarten\' worden geschud! Men herinnere zich de term \'crossing over\'. Dit oer-
fenomeen berust op het oervermogen van DNA om te breken en \'naadloos\' gelast te
worden. De recombineerbaarheid is inhaerent aan moleculaire eigenaardigheden
van DNA. De recombinant-DNA technologie maakt \'eenvoudig\' gebruik van deze
eigenaardigheid! Terug naar de natuur!

De derde en voorlopig laatste opmerking betreft de vicieuze cirkel, die de gehele

moderne biotechnologie domineert:.....zonder biotechnologie géén biotechnologie

Denken wij nogmaals aan de restrictie enzymen: zij zijn genoemd als een formida-
bel biotechnologisch instrument.

Hoe komt men aan deze enzymen? Zij zelf zijn bio-produkten, die geïsoleerd en
gezuiverd moeten worden. Dan pas kan men in het laboratorium bladzijden
selectief uitscheuren, vermenigvuldigen en bijplakken! Deze derde opmerking heeft
een diepere zin: verleden, heden en morgen vormen een cirkel; met betrekking tot
morgen kan géén schakel worden gemist.

Tot concrete voorbeelden komend, snijden wij nu uit de moderne biotechnologie
twee delen: 1. celfusie en 2. de recombinant DNA technologie.
Ad 1.: celfusie: In verband met de produktie van monoclonale antilichamen.
Fusie van eukaryotische (kernhoudende) cellen, is wederom een natuurgegeven,
waarop kan worden voortgebouwd: wij denken nu aan bevruchting en aan de fusie
van myoblasten tot een myotube, het vóórstadium van een skeletspiervezel. Oók
kunnen wij denken aan de vorming van méérkernige \'opruimcellen\' zoals osteoclas-
ten.

In het laboratorium kan men met geïnactiveerde (= niet ziekmakende) virusdeeltjes
of met poly-ethyleen-glycolachtige stoffen cellen versmelten tot \'hybriden\'. Men
zou kunnen spreken van \'parende lichaamscellen\'.

Bij een dergelijke samensmelting (= fusie) komen we tot één keuken met twee kook-
boeken. Men zou óók kunnen spreken van een genetisch \'combo\'.
Deze techniek laat niet alleen toe, dat verschillende cellen van eenzelfde soort
individu worden \'gecombo-ed\', maar men kan (extreem voorbeeld) zelfs menselijke
cellen en hamstercellen \'versmelten\'. Dergelijke \'vreemde\' combinaties spelen een
sleutelrol bij het localiseren van bepaalde genen op menselijke chromosomen. Wij
beperken ons echter, vanuit onze doelstelling (het bespreken van monoclonale
antilichamen) tot de fusie van B-lymfocyten en myeloomcellen.
In vivo zullen \'geactiveerde\', dat wil zeggen met antigeen geconfronteerde B-lymfo-
cyten (humorale afweer!) na een reeks delingen overgaan tot plasmacellen, die
specifiek anti-lichaam produceren en exporteren. De delingen maken als het ware
van één soldaat een divisie, berekend op specifieke sterke humorale afweer. De

producerende en exporterende plasmacellen zijn op te vatten als \'eindcellen\'.....Na

gedane arbeid sterven ze af. Daarmee neemt ook de produktie van antilichaam een
einde. Hoe \'jammer\' voor degene, die een eindeloze produktie voor ogen heeft, met
welke bijbedoeling dan ook.

Althans, werkend met muizenmateriaal, kan men deze produktie als het ware het
\'eeuwige leven\' meegeven. De biotechnologische ingreep bestaat uit het hybridise-
ren (= fuseren = versmelten) van geactiveerde B-lymfocyten en myeloomcellen.
Myeloomcellen zijn per definitie tumorcellen, met \'oneindig\' delingsvermogcn,
verwant aan de reeks van lymfatische cellen. Het is deze \'stamverwantschap\',
waarin het geheim van het succes schuilt!

Het \'kookboek\' van de geactiveerde B-lymfocyt draagt het recept tot antilichaam
vorming in zich en het \'kookboek\' van de myeloomcel geeft het \'eeuwig en delend\'
leven. Resultante: een delende en doorgaand producerende lijn van cellen, die dat
antilichaam produceren. De lijn is kweekbaar en blijvend kwaadaardig! De lijn kan
dus worden voortgekweekt, maar óók worden overgeënt, per injectionem (in mui-
zen).

Het \'paringsproduct\' tussen geactiveerde B-lymfocyten en myeloomcellen noemt
men hybridomacellen. In deze terminologie herkennen we het woord hybride en het
(kwaadaardige) toevoegsel \'oma\', zoals bij \'carcinoma\'.

Het is onjuist om te denken dat men \'die soort\' geactiveerde B-lymfocyten simpel-
weg fuseert met myeloomcellen: de praktijk is gecompliceerder: meestal gaat men
uit van miltcellen, waaronder zich de gewenste B-lymfocyten bevinden. Laat het
duidelijk zijn: zij vormen slechts een fractie! Na fusie hebben wij feitelijk een
\'ratjetoe\' in handen, van ongefuseerde en gefuseerde cellen; de cellen waarom het
gaat zijn stellig in de minderheid! Hoe gaan we verder?

Van het verkregen \'ratjetoe\' worden nu cellen afgeént in kweekbakjes: 1 per bakje.
Hier komt het woord doneren om de hoek kijken: in slechts enkele kweekbakjes
zullen we (groeiend en delend) de \'producent\' van dat antilichaam aantreffen; Dat
is het bakje waar het om gaat! Wij citeren met graagte Thomas Alva Edison: 99%
transpiratie en (slechts) 1% inspiratie. Waarschijnlijk gaat het om 99,9/0.1.
Samenvattend gaat het bij de monoclonale antilichaamsvorming om drie zaken: 1.
om fusie van \'programmacellen\' en \'tumorcellen\', 2. om de selectie van de goede
\'combine\' en 3. om de grondgedachte: programma vitaliteit = produktie! De
kosten zijn stellig meer dan u denkt, de tijdsinvestering nog meer!

Hier stuiten wij op het belangrijke hoofdstuk: Hoe scheuren we DNA-bladzijden
(geselecteerd) uit en hoe, ondanks de beveiligingsmaatregelen, smokkelen wij
\'vreemd\' DNA binnen? Kan men alléén dan \'vreemd\' DNA binnensmokkelen,
wanneer de grensbeveiliging te kort schiet of zijn er technische mogelijkheden om
de kans op succes te vergroten? Deze vraag brengt ons op het gebruik van Plas-
miden als \'smokkeltuig\', als vectoren.

Plasmiden treffen we aan als kleine DNA \'hoepeltjes\' in bacteriën. Ze zijn op te
vatten als kleine genetische actieve \'supplementen\', naast de hoofdmassa DNA.
Qua genetische inhoud hebben zij vooral te maken met de afweer van de bacterie
tegen \'antibacteriële stoffen\'. Plasmiden kunnen worden geïsoleerd en kunnen
vervolgens worden opengebroken met behulp van restrictie-enzymen. Tenslotte
kunnen de opengebroken hoepeltjes weer worden gesloten en wel bijv. door invoe-
ging van DNA: met name het DNA dat men zo graag zou \'binnensmokkelen\'!
Benodigd enzym: ligase.

Het gerestaureerde plasmide is dus verrijkt met \'vreemd\' DNA en kan dienen als
vector om dat \'vreemde\' DNA door het celoppervlak te \'sluizen\', de bacteriecel in.
Het gebruik van plasmiden is om meerdere redenen aanbevelenswaardig: 1. zij zijn
relatief klein en laten zich intracellulair snel multipliceren, 2. als dragers van genen,
die met de weerstand tegen antibacteriële stoffen te maken hebben, kunnen zij
behulpzaam zijn bij selectieprocedures.

Wij smokkelen niet alléén vreemd DNA binnen, maar de vector zelf kan de gastheer
bescherming bieden!

Samenvattend kan het gebruik van plasmiden de kans op een succesvolle invasie
sterk vergroten. Méér in het bijzonder leent de plasmiden-technologie zich tot het
verkrijgen van grote aantallen copieën die biotechnologisch weer ingezet kunnen
worden: biotechnologie baart biotechnologie!

Terugblikkend moge duidelijk blijken, dat men in het biotechnologische \'bedrijf
doelbewust cellen \'vreemd\' laat gaan om te komen tot bepaalde, gewenste Produk-
ten. Deze Produkten kunnen of wel biotechnologisch vlotter en/of massaler gepro-
duceerd worden dan tot nu toe: respectievelijk deze produkten zijn nieuw en
verschijnen \'voor het eerst" op aarde. In het eerste geval wordt het project gedomi-
neerd door overwegingen uit de kosten/baten sfeer. Bij de produktie van tot nu toe
onbekende eiwitten spelen daarnaast nog andere overwegingen: wat zoekt men en
waarom zoekt men dat? Antwoord: men zoekt bijv. een nieuw type enzym, geschikt-
(er) om deze of gene, misschien ook nieuwe substantie doelmatiger aan te pakken!

Vooral de recombinant-DN A technologie is nog volop in strategische beweging! In
een aantal situaties lukt zelfs niet, wat in het voorafgaande zo \'gemakkelijk\' werd
voorgesteld. Met name lukt het soms niet, de \'gewenste\' bladzijde uit het \'DNA-
kookboek\' uit te scheuren: ons assortiment restrictie-enzymen schiet bijv. te kort.
Soms is het dan mogelijk om de \'weg terug\' te bewandelen: met behulp van het
enzym reverse transcriptase kan, uitgaande van geïsoleerd boodschapper RNA, de
in DNA geschreven bladzijde als het ware \'herdrukt\' worden. Het op deze wijze

gemaakte DNA heeft dan de status van een \'uitgescheurde bladzijde\'. Daarmee zijn
we terug bij de start! Ook hier zien we weer; biotechnologie leidt tot biotechnologie.
Hier ligt de kern van het biotechnologische avontuur: circulariteit!

Tenslotte stellen wij vast, dat het biotechnologische basisconcept \'polarisatie\' kan
oproepen. Een polarisatie van ethische aard in de eerste plaats! Het gaat daarbij om
de relatie tussen willen, kunnen en mogen.

Er kan veel en er wordt veel \'gewild\' wat wellicht niet mag! Waarom niet? In welk
perspectief niet? Wie is de rechter met het beste inzicht en (dus?) het laatste woord?
Hoe lang duurt het laatste woord? En dan?.....

Oók trouwens een \'polarisatie\' van organisatorische aard: hoe organiseren we de
mars naar de toekomst? Door centra op te richten, waarin krachten worden
gebundeld, maar mogelijk ook worden bevroren? Of door het \'vrije spel\' van
denkkrachten? Méér nog: wat is de inhoud van woorden als socio-economische
afweging?.....

Het nederige (?) antwoord van uw inleider: wie de nood van morgen meent te
kennen, had gisteren maar luid van zich af moeten spreken! Wie dit niet heeft
gedaan, heeft zijn/haar beurt verspeeld!

De Staatssecretaris van Welzijn, Volksge-
zondheid en Cultuur heeft besloten een jaar-
lijkse prijs beschikbaar te stellen op het ge-
bied van alternatieven voor dierproeven. De
prijs wordt toegekend ter beloning van ini-
tiatieven, praktische wenken en suggesties
die leiden tot vermindering, verfijning of
vervanging van dierproeven. Voor deze prijs,
groot maximaal ƒ5000.— komen in aan-
merking dierverzorgers, biotechnici of ana-
listen, die zich op dit gebied hebben onder-
scheiden.

De selectie van kandidaten is toevertrouwd
aan de Commissie Prijs Alternatieven Dier-
proeven. In deze Commissie hebben zitting:
twee leden van de Biotechnische Vereniging,
te weten de heren H. L. Bartels (Rijksuniver-
siteit Groningen) en G. Janssen (Organon
BV, Oss); de hoogleraar Dierproefvraag-
stukken, prof. dr. Tj. de Cock Buning (Rijks-
universiteit Leiden) en de hoogleraar Proef-
dierkunde, prof. dr. L. F. M. van Zutphen
(Rijksuniversiteit Utrecht). Het secretariaat
van de Commissie wordt verzorgd door de
Veterinaire Hoofdinspectie.
Zij, die de Commissie opmerkzaam willen
maken op personen die naar hun oordeel
voor de prijs in aanmerking komen, worden
uitgenodigd, zich hetzij mondeling, hetzij
schriftelijk te wenden tot de voorzitter van
de Commissie:

Prof. dr. L. F. M. van Zutphen, Faculteit
der Diergeneeskunde, Postbus 80.166,
3508 TD Utrecht. Tel, 030-532033.
De prijs zal voor de eerste maal worden
uitgereikt ter gelegenheid van de 25ste Bio-
technische dag, die in het najaar van 1987zal
worden gehouden.

SAMENVATTING Biotechnologie biedt de mogelijkheid om de veehouderij verbeterde en
ingenieuze diagnostische hulpmiddelen, entstoffen, produktiestimulanten, therapeutica, en zelfs
\'super\' dieren te verschaffen. Op het gebied van de diagnostiek brengen monoclonale anti-
lichamen revolutionaire veranderingen teweeg, zowel door de identificatie van besmettelijke
ziektes als door de bepaling van de endocriene status en van het embryonale geslacht.
Vaccins die door middel van recombinant DNA technieken geproduceerd zijn, zijn van het
\'subunit\' type die grotere veiligheid, doelmatigheid en verminderde kosten beloven.
Synthetisch bovine groeihormoon kan de melkveehouderij de mogelijkheid bieden om de huidige
melkproduktie te handhaven met 30% minder koeien en een gelijktijdige significante verminde-
ring in voerkosten. In het laboratorium zijn reeds \'transgenetische\' dieren gecreëerd. Binnen
afzienbare tijd zal het mogelijk worden om vreemde genen aan de genetische samenstelling van
dieren toe te voegen, om zodoende weerstand tegen ziekten, snelle groei, vruchtbaarheid en
efficiënt gebruik van voedingsstoffen op de afstammelingen over te dragen.

SUMMARY Biotechnology offers the possibility of improved and ingenious diagnostic aids,
vaccines, production stimulants, therapeutic agents and even the provision oj\' super\' animals. In
the diagnostica area, monoclonal antibodies are bringing about revolutionary changes both by
the identification of infectious diseases and the determination of the sex of the embryo.
Vaccines produced by recombinant DNA techniques are of the \'subunit\' type which offer
increased saj\'ety, specificity and reduced cost.

Synthetic bovine growth presents the dairy industry with the possibility of maintaining
current milk production with 30% fewer cattle and a concurrent significant reduction in feeding
costs. \'Transgenetic\' animals have already been created in the laboratory. Within the
foreseeable future it will be possible to add foreign genes to the genetic composisiton of animals
in order to transfer disease resistance, rapid growth, fertility and efficient use of foodstuffs to
their progeny.

\' Voordracht gehouden op 10 oktober 1986 ter gelegenheid van het Jaarcongres 1986 tevens 133e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Renesse (Congresthema: \'Biotechnologie in de diergeneeskunde\').
^ Prof. dr. M. Drost, Department of Reproduction, College of Veterinary Medicine, University of
Florida, Gainesville, Florida, USA.

Biotechnologie is op zichzelf niet nieuw,
de mens heeft reeds eeuwenlang gepro-
beerd om biologische processen door
middel van technische methodes onder
controle te brengen. De veehouderij is
maar één voorbeeld van biotechnologie
en zowel dierenartsen als veehouders
behoren tot de oorspronkelijke bio-
technici. Gedurende de laatste tien jaar
is de definitie van biotechnologie be-
perkter geworden als gevolg van heel
specifieke en opwindende nieuwe toe-
passingen op het gebied van produktie-
stimulantia, diagnostica, entstoffen en
de vorming van transgenetische dieren.
De unieke eigenschap van specifieke en-
zymen om de dubbele strengen van het
desoxyribonucleic acid (DNA) te kun-
nen splitsen en weer samen te voegen,
vormt de basis voor \'genetische manipu-
latie\'. Met behulp van recombinant
DNA (rDNA) technieken kunnen eiwit-
ten gesynthetiseerd worden.
In het verleden waren biologisch belang-
rijke eiwitten zoals bijv. somatotropine in hele kleine hoeveelheden beschikbaar
voor beperkt laboratorium onderzoek. Vandaag kunnen zulke eiwitten in grote
hoeveelheden geproduceerd worden om hun werking op grotere schaal te kunnen
bestuderen, en praktisch toe te passen.

Het feit dat somatotropine (groeihormoon) in staat is om een belangrijke toename
in mclkproduktie te veroorzaken, heeft heel wat opschudding veroorzaakt. Asimov
en Krouze (1) hebben reeds in 1937 aangetoond dat koeien met somatotropine,
afkomstig van de bovine hypofyse, gestimuleerd konden worden om meer melk te
geven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd dit effect in Engeland intensief
bestudeerd als een manier waarop men de mclkproduktie zou kunnen verhogen
(17). Later werd aangetoond dat het actieve aandeel in het extract van de hypofyse,
bovine somatotropine was (6). Deze waarneming is echter niet meer dan een
curiositeit gebleven totdat het gen gecloond werd en het hormoon in grote hoeveel-
heden door micro-organismen geproduceerd werd. Verleden jaar hebben Bauman
et al. (4) aangetoond dat methionyl bovine somatotropine (dat door E. co//gemaakt
was) de mclkproduktie over een periode van 188 dagen met 23 ä 41 % kon verhogen.
De efficiëntie waarmee het voer werd omgezet in melk, werd daarbij tot een
maximum van 10% verbeterd. Deze gegevens wijzen er op dat bovine somatotro-
pine de melkveehouderij er toe in staat zou kunnen stellen om de huidige mclkpro-
duktie met ongeveer 30% minder koeien te bewerkstelligen en tevens tegen belang-
rijk gereduceerde kosten. De verhoogde mclkproduktie die door somatotropine
veroorzaakt werd, heeft over de gehele lactatieperiode gerekend niet geleid tot
gewichtsverliezen. De laatste waarneming moet een geruststelling zijn voor hen die
zich zorgen maken dat somatotropine te veel van de koeien zou vergen door ze te
forceren om buitensporig veel melk te geven.

De rol van somatotropine in de regulering van de groei is reeds jarenlang bekend en
voor de meeste diersoorten weten we dat er een positieve correlatie bestaat tussen
gereduceerde somatotropineconcentraties in de circulatie en verminderde groei.
Daarentegen bleef het tot voor kort nog de vraag of de groei, óf het voerverbruik
van normaal groeiende dieren zou verbeteren door ze extra somatotropine toe te
dienen. Het antwoord op die vraag varieert nog al voor de diverse belangrijke
landbouwhuisdieren. In kippen heeft een drie- tot tienvoudige verhoging van de
somatotropineconcentratie geen effect op groeisnelheid (15). Toen men somato-
tropine dat uit schapenhypofysen onttrokken was, aan gecastreerde lammeren gaf,
was er een kleine, niet significante verbetering in de groei, maar wel een significante
verbetering van 5% in het voerverbruik (13). In een recenter experiment (10)
stimuleerde de behandeling van ooilammeren met somatotropine van bovine hypo-
fyses de gewichtstoename met 22% en de voederconversie met 12%. Er zijn ook
rapporten over dramatische effecten van groeihormonen bij varkens. Toen Baile et
al. (3) biggen met dagelijkse injecties van bacterieel gesynthetiseerd (recombinant)
menselijk somatotropine behandelden, stimuleerden zij de groeisnelheid tot 10%,
maar het had geen effect op de voederconversie. Chung et al. (7) vermelden dat
dagelijkse doseringen van somatotropine van porcine hypofyses niet alleen de
groeisnelheid met ongeveer 10% vermeerderde maar dat de voederconversie even-
eens met 4% verbeterde. Het enige ongewenste effect dat zij noteerden was dat het
vetgehalte van bepaalde delen van het karkas hoger lag. Porcine groeihormoon is
inmiddels al gekloond en in een ontwikkelingsstadium als een commercieel pro-
dukt.

Voordat er ook maar één van de bovengenoemde hormonen geaccepteerd kan
worden door de veehouderij, moeten er twee problemen opgelost worden. Ten
eerste moeten de kosten van de behandeling slechts een fractie zijn van het econo-
mische voordeel dat de behandeling oplevert. Dit is grotendeels een kwestie van het
verbeteren van de produktieprocessen en purificatie van eiwitten. Die problemen
zijn in principe niet veel anders dan die men in het verleden heeft moeten oplossen
voor elk antibioticum dat tot nu toe op de markt verschenen is. Het tweede
probleem is een grotere uitdaging, In alle voorgaande experimenten moest de
somatotropine via dagelijkse injecties toegediend worden over vrij lange tijdspe-
rioden; een behandelingsmethode die de veehouderij waarschijnlijk niet acceptabel
zou vinden. Wat we nodig hebben is een depot dat geïmplanteerd kan worden en
dat dagelijks de juiste hoeveelheid van de somatotropine kan afleveren over langere
termijn. De ontwikkeling van dergelijke \'slow-release\' apparaatjes is geen gering
probleem. Het ziet er naar uit dat dit de enige hindernis is die het op grote schaal
produceren en gebruiken van somatotropine nog in de weg staat.

Verleden jaar heeft Bachrach (2) meer dan 20 potentiële antivirus vaccins voor
dierziekten besproken, die allemaal gebaseerd waren op eiwitantigenen die door
middel van rDNA geproduceerd werden. Hij beschreef eveneens een antiprotozoön
vaccin tegen coccidiosis in pluimvee en verscheidene antibacteriële vaccins. De
meeste van deze vaccins zouden niet mogelijk zijn, ware het niet dat rDNA-tech-
nieken ons in staat stellen om specifieke antigenen in grote hoeveelheden te produ-
ceren. Voor andere ziektes zijn de traditionele vaccins te verkrijgen, of mogelijk
verkrijgbaar, maar vaccins die op rDNA gebaseerd zijn beloven veiliger, efficiënter
en goedkoper te zijn.

Bovengenoemde vaccins behoren alle tot het zogenaamde \'subunit\' type dat als enig
actief onderdeel een antigeen heeft dat nodig is om immuniteit op te wekken. Een
andere mogelijkheid om immuniteit te induceren is om in te enten met geatte-

nueerde organismen die meestal afgeleid zijn van het pathogeen waarin men geïnte-
resseerd is, en die immuniteit daartegen kunnen opwekken, terwijl zij de virulentie
missen.

De rDNA-technologie kan eveneens een belangrijke rol spelen in de ontwikkeling
van zulke \'levende\' vaccins. Geattenueerde organismen werden voorheen geïso-
leerd door avirulente mutanten te selecteren uit een populatie van virulente ouder-
organismen. Zelfs als men mutagenen gebruikte om kunstmatig de frequentie van
geattenueerde mutanten te verhogen, verkreeg men nog niet zoveel mutanten als
men zou wensen. Het isoleren vereiste een goed ontworpen selectieproces en een
sterk doorzettingsvermogen. Zelfs nadat de geattenueerde mutanten geïsoleerd
waren, was het nog vrij moeilijk om aan te tonen dat de mutanten niet naar hun
virulente staat terugkeerden. De techniek van rDNA stelt ons er toe in staat om
vrijwel elk type mutatie in een specifiek gedeelte van het genoom te introduceren.
Behalve dat het sneller en makkelijker is dan de traditionele methoden, biedt de
rDNA-methode een belangrijk voordeel qua veiligheid aangezien zowel het type
van de mutatie als de locus van de mutatie bekend zijn. Met de traditionele
methoden zijn noch het type noch de locatie van de mutatie die avirulentie veroor-
zaken bekend, noch weet men of mutagenese elders in het genoom van het organis-
me ongewenste mutaties geïntroduceerd heeft.

Het vaccin voor Pseudorabies bij varkens is een voorbeeld van het gebruik van
rDNA-technologie om een pathogeen te attenueren. Het veroorzaakte aanzienlijke
controversie in de Verenigde Staten omdat het het eerste vaccin was dat een
organisme bevatte dat door rDNA geïntroduceerd was en dat door de United States
Department of Agriculture goedgekeurd werd. In dit speciale geval was het gen
weggelaten dat codeerde voor een enzym dat het virus er toe instaat stelde om
zenuwweefsel aan te tasten. De terugkeer tot virulentie is nagenoeg onmogelijk
omdat de mutatie die voor de attenuatie verantwoordelijk was, weggelaten werd.

Traditionele antilichamen, of polyclonale antilichamen, kunnen alleen in hoeveel-
heden geproduceerd worden die afhangen van de grootte van het dier dat gehyper-
immuniseerd wordt en voor het tijdperk dat door de levensduur van het dier
bepaald wordt. In tegenstelling hiermee kunnen monoclonale antilichamen door
hybridomata, die onsterfelijk zijn, in vrijwel onbeperkte hoeveelheden geprodu-
ceerd worden. De hybridoma technologie is gebaseerd op de fusie van onsterfelijke
tumorcellen en normale antilichaam producerende cellen. Alle antilichamen die
door een bepaald hybridoma geproduceerd worden, zijn monoclonaal omdat alle
cellen van een hybridoma, de afstammelingen zijn van één enkele cel die anti-
lichamen produceert. Monoclonale antilichamen zijn exacte copieën van elkaar; zij
delen eenzelfde aminozuur volgorde en binden zich derhalve aan dezelfde plaats
van het antigeen met identieke affiniteit. Polyclonale antilichamen voor een be-
paald antigeen daarentegen vormen het totaal van een groot aantal monoclonale
responsen, en zijn derhalve heterogeen.

Een belangrijk logisch gevolg van de homogeniteit van monoclonale antilichamen
is dat men ze als chemische reagentia kan beschouwen en dat men ze vrij gemakke-
lijk aan andere moleculen kan haken om ze beter te kunnen benutten. De eerste
invloed van monoclonale antilichamen op diergeneeskundig terrein is op het gebied
van de diagnostica geweest. Monoclonale diagnostiek is ontwikkeld voor de iden-
tificatie van besmettelijke ziekten en hormonen en voor embryonale geslachtsbe-
paling. De specificiteit heeft tot de ontwikkeling van diagnostische \'kits\' geleid, die

specialistische diagnostische instrumenten plaatsen in de handen van de doorsnee
dierenarts en veehouder. Uiteraard maakt een prompte en nauwkeurige diagnose
een snelle en effectieve behandeling mogelijk.

In minstens één geval heeft men aangetoond dat monoclonale antilichamen een
effectief profylactisch middel kunnen vormen (14). Bepaalde stammen van E. coli
kunnen de ingewanden van neonatale kalveren koloniseren en fatale diarree ver-
oorzaken. Al deze stammen hebben pili die haarachtige oppervlakkige structuur-
tjes zijn die zich aan de mucosa van de ingewanden hechten en de bacteriën tegen de
peristaltische golven verankeren. Als kalveren met monoclonale antilichamen
tegen de pili behandeld worden voordat de infectie zich ingezet heeft dan is de ernst
van de diarree sterk gereduceerd, vermoedelijk omdat de antilichamen de veranke-
ring van de bacteriën voor waren en daarbij kolonisatie verminderden.

Transgenetische dieren zijn dieren die vreemd DNA in hun erfelijk materiaal
geïntegreerd hebben ten gevolge van de experimentele introductie van DNA. De
gevolgtrekkingen van deze technologie voor de veehouderij liggen voor de hand.
Een dezer dagen zal het mogelijk zijn om genen in het erfelijk materiaal van
fokdieren te introduceren, om zodoende gewenste eigenschappen als weerstand
tegen ziekten, snelle groei, vruchtbaarheid en efficiënte voederconversie op de
nakomelingen over te dragen. Verreweg de meeste transgenetische dieren zijn
geproduceerd door middel van de directe injectie van rDNA in de pronuclei van
bevruchte gameten. De micro-injectie hetzij in de mannelijke, hetzij in de vrouwe-
lijke pronucleus is even efficiënt, maar injectie in het cytoplasma rond de pronuclei,
of de injectie in één van de twee nuclei direct na de eerste celdeling in het 2-cellige
stadium is minder efficiënt (5). Het is mogelijk dat de vroege pronucleus een heel
gespecialiseerde nucleaire micro-omgeving biedt voor de incorporatie van DNA-
volgorden en voor de plaatsing van deze in een functioneel stuk van een chromo-
soom. Genen die speciaal gecloond zijn kunnen overgebracht worden in het erfelijk
materiaal van zoogdieren en de genen drukken zich functioneel uit, niet alleen door
specifieke eiwitprodukten te produceren, maar tevens door het fenotype van het
resulterende dier te veranderen. Er zijn echter een aantal problemen die opgelost
moeten worden voordat het potentieel van dit machtige instrument gerealiseerd
kan worden voor de verbetering van de gezondheid van het dier en de produktie-ef-
ficiëntie door middel van rDNA.

Tot nog toe heeft men de methodes voor de studie van het overbrengen van genen
voornamelijk op de laboratoriummuis toegepast. De muis is een uitstekend eerste
model dankzij haar grootte, haar korte drachtigheid, de grootte van haar worp en
haar onderhoudskosten. Directe micro-injectie van de gecloonde genen in de
mannelijke pronucleus van de bevruchte eicel om het DNA in het genoom van de
conceptus te incorporeren zoals het bij de muis gedaan wordt, is veel moeilijker in
landbouwhuisdieren. Bevruchte eicellen van landbouwhuisdieren zijn optisch veel
dichter in vergelijking met muizen ova, met het gevolg dat de pronuclei veel
moeilijker, zo niet onmogelijk, te zien zijn. De grote dichtheid is het gevolg van de
aanwezigheid van vetdruppeltjes in het cytoplasma van de bovine embryo\'s. Dit
probleem kan opgelost worden door de embryo\'s te centrifugeren in een microcen-
trifuge zodat het merendeel van de vetdruppeltjes zich aan één kant op zullen hopen
en de pronuclei zichtbaar te maken (11). Wall et al. hadden dit reeds eerder bij
varkensembryo\'s aangetoond (16). In Texas hebben Minhas et al. (12) de vitale
fluorescerende DN A-kleurstof (DAPI) met succes aangewend om bovine pronu-
clei zichtbaar te maken, waarna ze DNA in deze pronuclei geïnjiceerd hebben.
Later hebben zij aangetoond dat zulke gekleurde bovine ova die onder ultraviolet-
zichtbare verlichting geïnjiceerd werden, zich in vivo verder kunnen ontwikkelen.

Hoewel deze onderzoekingen de belangrijkste hindernis voor het op gang brengen
van recombinant DNA werk in landbouwhuisdieren weggenomen schijnt te
hebben, moet er nog heel wat werk verzet worden voordat het doel om landbouw-
huisdieren door middel van rDNA-techniek te verbeteren, bereikt is.
Een tweede methode voor de produktie van transgenetische dieren maakt gebruik
van retrovirussen, die opgenomen kunnen worden in het gnoom van een geïnfec-
teerde cel om vervolgens als een stabiele genetische eigenschL.p door de afstammeling
van die cel geërfd te worden. Men kan deze eigenschappen exploiteren door een deel
van het virale genoom uit te wisselen voor het gen waarin men geïnteresseerd is,
zoals Jaehner et al. dat gedaan hebben (9).

Het is duidelijk dat de retrovirale methode voor het produceren van transgenetische
dieren effectief is en in vele opzichten is deze methode gemakkelijker dan micro-in-
jectie. Daar staat tegenover dat grootscheepse toepassing van de retrovirale me-
thode voor de produktie van transgenetische dieren zou kunnen uitlopen op de
verspreiding van virussen die qua groep verwant zijn aan ziektes zoals AIDS. Zulk
onderzoek zal ongetwijfeld uitgesteld worden totdat men kwesties betreffende de
veiligheid redelijk beantwoord heeft.

Een potentieel probleem met transgenetische dieren stamt van de mogelijkheid dat
een bepaald gen gedurende een fase van het leven van een dier heel gewenst is,
terwijl het gedurende een volgende fase schadelijk is. Zo zijn bijvoorbeeld vrouwe-
lijke muizen transgenetisch door het groeihormoon meestal onvruchtbaar (8). Dit
algemene probleem zal ongetwijfeld opgelost kunnen worden, door regulerende
elementen bij het gen in te bouwen die het gen onder de controle van de regulatie
van het dier zelf brengen.

Door middel van de transgenetische methode zullen veehouders in staat zijn om de
hele gemeenschappelijke verzameling van genen van alle levende organismen te
benutten, evenals de gunstige mutaties die zij voortgebracht hebben om dieren te
creëren met de eigenschappen die we willen hebben. Met de traditionele methode
konden veehouders alleen maar de collectieve genen gebruiken van een diersoort,
inclusief zeldzame spontane mutaties. Zij die tegen het fokken van transgenetische
dieren zijn omdat het tegen de genetische volledigheid van een diersoort indruist,
moeten niet vergeten dat het vee van vandaag het produkt van een verzameling van
genen is die vanaf het begin van het domesticeren van dieren intensief gemanipu-
leerd geweest is.

1. Asimov GJ and Krouze NK. The lactogenic preparations trom the anterior pituitary and the
increase of milk yield of cows. .1 Dairy Science 19.37; 20: 289-98.

2. Bachrach HL. New approaches to vaccines. Advances in Veterinary Science and Comparative
Medicine 1985; 30: 1-38.

3. Baile CA, Della-Ferra M A, and McLaughlin CL. Performance and carcass quality of swine injected
daily with bacterially-synthesized human growth hormone. Growth 1983; 47: 225-36.

4. Bauman DE, Eppard P.J, DeGeeter MJ, and Lanca GM. Responses of high-producing dairy cows
to long-term treatment with pituitary somatotropin and recoinbinant somatotropin. .1 Dairy
Science 1985; 68: 1352-62.

5. Brinster RL, Chen HY, Trumbauer ME, Yagle MK, and Palmiter RO. Factors affecting the
efficiency of introducing foreign DNA into mice by microinjecting eggs. Proceedings National
Academy Science 1985; 82: 4438-42.

6. Brumby PJ and Hancock J. The galactopoietic role of growth hormone in dairy cattle. New
Zealand Journal of Science and Technology 1955; 36A: 447-63.

7. Chung CS, Etherton TD, and Wiggins JP. Stimulation of swine growth by porcine growth
hormone. J Animal Science 1985; 60: 118-30.

8. Hammer RE, Pursel VG, Roxroad CE Jr., Wall RJ, Bolt DJ, Ebert KM, Palmiter RD, and Brinster
RL. Production of transgenic rabbits, sheep and pigs by microinjection. Nature 1985; 315: 680-3.

9. Jaehner D, Haase K, Mulligan R, and Jaenisch R. Insertion of the bacterial gpt gene into the germ
line of mice by retroviral infection. Proceedings of the National Academy of Science 1985; 82:
6927-31.

10. Johnsson ID and Hart IC. The effects of exogenous bovine growth hormone and bromocryptine on
growth, body development, fleece weight and plasma concentrations of growth hormone, insulin
and prolactin in female lambs. Animal Production 1985; 41: 207-17.

11. Lohse JK, Robl JM, and First NL. Progress towards transgenic cattle. Theriogenology 1985; 23:
205.

12. Minhas BS, Capehart JS, Bowen MJ, Womack .IE, McCrady JD, Harms PG, Wagner TE, and
Kraemer DC. Visualization of pronuclei in living bovine zygotes. Biology Reproduction 1984;
687-91.

13. Muir LA, Wien S, Duquette PF, Rickes EL, and Cordes EH. Effects of exogenous growth hormone
and diethylbestrol on growth and carcass composition of growing lambs. J Animal Science
1983; 56: 1315-23.

14. Sherman DM, Acres SD, Sadowski PL, Springer JA, Bray B, RaybouldTJG, andMuscoplat CC.
Protection of calves against fatal enteric colibacillosis by orally administered Escherichia coli
K99-specific monoclonal antibody. Infection and Immunity 1983; 42: 653-8.

15. Souza LM, BooneTC, Murdock D, Langley K, Wypych J, Fenton D, Johnson S, Lai RH, Everett
R, Hsu R Y, and Bosselman R. Application of recombinant DNA technologies to studies on chicken
growth hormone. J. Experimental Zoology 1984; 232: 465-73.

16. Wall RJ, Pursel VG, and Hammer RE. Normal development of porcine embryos after centrifu-
gation. J Animal Science 1984; 59: SuppI 1:333.

17. Young EG. Experimental stimulation (galactopoiesis) of lactation. British Medical Bulletin 1947; 5:
155-60.

Ontwikkelingen in de biotechnologie;
implicaties voor de diagnostiek bij
gezelschapsdieren ^

SAMENVATTING Op bepaalde gebieden van de biotechnologie hebben zich het laatste
decennium een aantal ontwikkelingen voorgedaan die de therapeutische, preventieve en
diagnostische mogelijkheden in de humane en animale geneeskunde aanzienlijk hebben
verruimd. Met name de hybridomatechnologie en de recente ontwikkelingen in de recombinant
DNA technologie, die beide reeds vele toepa.ssingen hebben gevonden, zullen dan ook, al dan niet
gezamenlijk toegepast, in de nabije toekomst leiden tot een uitbreiding en verfijning van het
diagnostisch potentieel in de humane en animale geneeskunde.

SUMMARY During the past decade, a number of developments have occurred in certain fields of
biotechnology, which considerably enlarged the therapeutic, preventive and diagnostic potential
of human and veterinary medicine.

Especially, hybridoma technology and recent developments in recombinant DNA technology,
havefound several applications, and they will- when usedeither separately or in combination -
result in a considerable extension and refinement of the possibilities of diagnosis in man and
animals.

\' Voordracht gehouden op 10 oktober 1986, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1986, tevens 133e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Renesse (Congresthema: \'Biotechnologie in de diergenee,skunde\').
\' Dr. A. D. M. E. Osterhaus, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus 1, 3720
BA Bilthoven.

Gedurende de laatste tien jaar heeft zich
een groot aantal ontwikkelingen voor-
gedaan op verschillende terreinen van
de biotechnologie, die geleid hebben tot
een aanzienlijke uitbreiding van de dia-
gnostische, preventieve en therapeuti-
sche mogelijkheden in de humane en
animale geneeskunde. Een aantal van
de belangrijkste mijlpalen in deze ont-
wikkelingen zijn weergegeven in tabel 1.
Deze bespreking van de implicaties van
de recente ontwikkelingen voor de dia-
gnostische mogelijkheden bij gezel-
schapsdieren beperkt zich vooral tot de
diagnostiek van infectieuze aandoenin-
gen, omdat daar de ontwikkelingen re-
latief het meest vergevorderd zijn. Bij de
conventionele diagnostiek van deze aan-
doeningen werd vooral gebruik gemaakt
van (electronen) microscopische metho-
den, cultivatietechnieken, directe iden-
tificatie van specifieke antigenen met
behulp van antisera en het aantonen van
specifieke antistoffen (tabel 2).
Een geheel nieuwe dimensie is aan dit
diagnostisch arsenaal toegevoegd door-
dat het sinds de introductie van de genkloneringstechnologie mogelijk is geworden
om niet alleen specifieke eiwitten, maar ook nucleïnezuren in te onderzoeken
monsters aan te tonen. De basisprincipes van de recombinant DNA-technologie
berusten enerzijds op het vermogen van restrictie-enzymen om dubbelstrengs DNA
te knippen in gebieden waar gedefinieerde nucleotidcsequenties voorkomen en
anderzijds op de mogelijkheid om deze stukken met hun gedefinieerde uiteinden te
koppelen aan op dezelfde wijze geknipt vector DNA, waardoor het aldus tot stand
gekomen construct in staat is om ook het ingebrachte fragment in een bepaald
gastheersysteem te laten vermeerderen. Het doneren van genetisch materiaal kan in
principe op twee verschillende wijzen worden uitgevoerd. Wanneer het gaat om de
clonering van DNA van prokaryotische organismen zal men overgaan tot de

Belangrijkste methoden van diagnostiek bij infectieziekten (al dan niet in combinatie toege-

constructie van een zogenaamd \'genomic library\', waarbij een groot aantal verschil-
lende cloons wordt gegenereerd die allen tesamen nagenoeg de totale genetische
informatie kunnen vertegenwoordigen. Bij hogere organismen is de genclonering
ingewikkelder, omdat het DNA van de genen die coderen voor bepaalde eiwitten
veelal onderbroken zijn door bepaalde niet-coderende stukken DNA (zogenaamde
\'introns\'). Hierbij is het dan veelal simpeler om het mRNA dat reeds ontdaan is van
niet-coderende sequenties met behulp van het enzym reverse transcriptase, dat bij
retrovirussen voorkomt, \'terug te schrijven\' in een complementaire DNA (cDNA)
kopie. Het cDNA wordt dan gedoneerd in een geschikte vector en ingebracht in
een gastheersysteem. Op deze wijze kan een zogenaamde \'cDNA library\' worden
samengesteld.

Gedoneerd DNA dat van een organisme naar een ander is overgebracht kan in
principe voor twee verschillende doeleinden worden gebruikt. Wellicht het meest
belangrijke toepassingsgebied is het gebruik van gedoneerd DNA om in bepaalde
gastheersystemen genprodukten tot expressie te brengen. De aldus geproduceerde
produkten kunnen interessant zijn vanwege hun biologische activiteit (bijv. hor-
monen/immunogene componenten), maar kunnen eveneens gebruikt worden voor
diagnostische doeleinden (bijv. als antigeen in serologische testsystemen). Het
gedoneerde DNA kan ook direct worden aangewend om corresponderende nucle-
inezuursequentiesin monsters op te sporen met behulp van nucleïnezuurhybridisa-
tiemethoden, waarbij niet het genprodukt waarvoor het gedoneerd DNA eventueel
codeert, maar zijn nucleotidesequentie van primair belang is.
In de humane geneeskunde beginnen thans nucleïnezuurhybridisatiemethoden een
belangrijke rol te spelen in de diagnostiek van vooral virusinfecties en door virussen
geïnduceerde tumoren. Een interessant voorbeeld hiervan is het direct aantonen
van humaan papillomavirus DNA (HPV-DNA) in cervixuitstrijkjes. Hiertoe
worden cellen van cervixuitstrijkjes in een bufferoplossing gebracht en op een
nitrocellulosefilter gezogen. Door denaturatie met NaOH wordt dubbelstrengs
DNA omgezet in enkelstrengs DNA dat na neutralisatie in contact wordt gebracht
met radio-actief gemerkt enkelstrengs HPV-DNA. Met behulp van autoradiografie
kan dan eventueel in de cellen aanwezig HPV-DNA aangetoond worden. Met deze
methode was het mogelijk om de betrokkenheid van HPV bij het ontstaan van
cervixtumoren bij de mens aan te tonen.

Ook is het mogelijk om specifieke DNA-moleculen (bijv. viraal DNA) temidden
van een overmaat aan cellulair DNA aan te tonen, door dit na extractie eerst met
behulp van restrictie-enzymen te knippen, over een agarosegel te scheiden, de
fragmenten over te brengen op een nitroccllulosefillcr, waarna met behulp van een
radioactief gemerkte DNA-probe de specifieke stukjes DNA kunnen worden aan-
getoond met behulp van autoradiografie (zogenaamd \'Southern blot-hybridisa-
tion\'). Een voorbeeld van het gebruik van deze techniek is de identificatie en
karakterisering van een virus dat wij recentelijk uit een plotseling gestorven panter
uit een dierentuin isoleerden. De anamnese wees in de richting van een infectieus
agens, omdat gedurende de afgelopen dagen meerdere grote katachtigen plotseling
waren gestorven, allen zonder duidelijke klinische symptomen. Door de behande-
lende dierenarts werd mede op grond van de aanwezigheid van enigszins dunne
ontlasting het vermoeden van een acute feline panleukopenie-infectie uitgesproken.
Echter met behulp van een ELISA gebruik makende monoclonale antistoffen ter
aantoning van parvovirus antigeen (zie hieronder), kon dit zeer snel worden tegen-
gesproken. Virusisolatieprocedures leverden binnen enkele dagen een virus op dat
zowel met behulp van klassieke virusidentificatiemethodes (serologic, EM) als door
middel van bovengenoemde Southern blot-techniek, uitgevoerd door dr. A. Giel-
kens (CDI-Lelystad) die de beschikking had over de geschikte probes, kon worden
gekarakteriseerd als Aujeszky virus (Herpesvirus suis). Met laatstgenoemde tech-

niek kon tevens worden aangetoond dat het hier een isolaat betrof dat géén
verwantschap met vaccinstammen vertoonde, maar identiek leek aan \'veldisolaten\'
uit biggen.

Een tweede belangrijke ontwikkeling met grote implicaties voor de diagnostiek is
de hybridomatechnologie, die in 1975 door Köhler en Milstein werd geïntrodu-
ceerd. Voor een uitgebreide beschrijving van deze technologie en een aantal prakti-
sche toepassingen zij verwezen naar Tijdschr Diergeneeskd 1985; 110, afl. 20. Het
gebruik van monoclonale antistoffen heeft, mede dankzij hun maximale specifici-
teit en onbeperkte beschikbaarheid, op vele terreinen een belangrijke uitbreiding
van de diagnostische mogelijkheden tot gevolg had. Een aantal praktische toepas-
singen van het gebruik van monoclonale antistoffen bij epidemiologische vraagstel-
lingen werd door ons bewerkt. Zo waren wij in staat om met behulp van een speciaal
daartoe ontwikkeld computerprogramma en gebruik makend van panels van mo-
noclonale antistoffen in ELIS A-systemen en virus neutralisatietests, snel en nauw-
keurig humane polio- en influenzavirusisolaten te karakteriseren. Hierbij bleek
tevens dat monoclonale antistoffen een zeer bruikbare aanvulling boven virusgeab-
sorbeerde antisera vormden bij de antigene analyse van virusstammen en dat zij
daarbij de gevoeligheid voor de detectie van antigene verschillen en veranderingen
sterk verhoogden (Osterhaus et ai, Intervirol 1983; 20: 129-36; Weijers et al.,
J Virol Meth 1985; 10: 421-50). Een praktisch voorbeeld van de waarde van het
gebruik van monoclonale antistoffen voor de diagnostiek van een virusinfectie bij
gezelschapsdieren werd recentelijk door ons in dit tijdschrift beschreven (Rimmel-
zwaan et ai, Tijdschr Diergeneeskd 1986; 111: 847-59). Het ging hierbij om de
diagnostiek van canine parvovirus (CPV) infecties bij honden. Methoden voor het
aantonen van CPV zijn respectievelijk: virusisolatie, haemagglutinatie, EM, immu-
noperoxidase- of immunofluorescentietechnieken en ELISA-methoden. De ge-
noemde methoden zijn veelal duur, arbeidsintensief, weinig specifiek en/of tijdro-
vend. Het gebruik van monoclonale antistoffen in immunoperoxidase- en immuno-
fluorescentietechnieken heeft geleid tot een verhoging van de specificiteit van deze
veelal bij post-mortem diagnostiek gebruikte methoden. Het gebruik van mono-
clonale antistoffen in ELISA-technieken voor het aantonen van CPV-antigcen in
faeces van honden leidde tot een zeer specifieke test, die gevoeliger, beter en sneller
uitvoerbaar bleek dan conventionele testen. Ook voor het aantonen van specifieke
anti-CPV antistoffen werd een ELlSA-systeem ontwikkeld, gebruik makend van
monoclonale antistoffen. Deze tests bleken eveneens gevoeliger, specifieker en
sneller uitvoerbaar dan conventionele serologische testen zoals haemagglutinatie
inhibitie en virus neutralisarietesten. De genoemde ELISA-systemen lenen zich in
principe goed voor hel uitvoeren in de vorm van kits, die door de dierenarts-prak-
ticus zelf kunnen worden uitgevoerd.

Een ander voorbeeld van het gebruik van monoclonale antistoffen bij de diagnos-
tiek van virusinfecties van kleine huisdieren wordt gevonden in de bestrijdingsstra-
tegie van katteleukemievirus (FcLV) infecties. Hiertoe worden FeLV-dragers op-
gespoord met een immunofluorescentie (IE) test of een ELISA, waarbij viraal
antigeen respectievelijk in bloeduitstrijkjes of serum/plasma wordt aangetoond.
Vooral bij de ELISA wordt gebruikt gemaakt van verschillende monoclonale
antistoffen waarmee zéér gevoelig en zeer specifiek viraal antigeen wordt aange-
toond. De gevoeligheid van deze ELISA is zelfs zo groot gebleken, dat meer
positieve katten worden aangetoond dan met de gangbare IF-tests. Aangezien
IF-negatieve ELISA-positieve katten in de praktijk niet infectieus voor andere
katten bleken te zijn, leek het in het kader van het \'removal programme\' zoals dat
onder andere in Nederland wordt uitgevoerd (Weijers et al. Vet Ree 1986; 119:
555-6), niet noodzakelijk deze dieren te verwijderen. Dit impliceert tevens dat katten,

waarbij een positieve ELISA-waarde wordt gevonden, eveneens in de IF dienen te
worden getest.

De ontwikiceling van diagnostische kits, die direct door de dierenarts-prakticus zelf
kunnen worden gebruikt, is mede dankzij de introductie van monoclonale anti-
stoffen, steeds verder gevorderd en heeft in enkele gevallen reeds tot kant en klare
diagnostische kits voor veterinair gebruik geleid. Te verwachten is dat deze ontwik-
keling zich in de nabije toekomst verder zal doorzetten.

Naast de gebruiksmogelijkheden van monoclonale antistoffen bij epidemiologische
en diagnostische vraagstellingen waren de verwachtingen met betrekking tot de
mogelijkheden voor therapeutisch gebruik van monoclonale antistoffen aanvanke-
lijk ook hoog gespannen. Vooral voor de behandeling van neoplastische aandoe-
ningen zouden monoclonale antistoffen een grote belofte inhouden. Echter de
successen die met in vivo behandeling, zowel in de humane als animale geneeskunde
werden behaald, zijn vooralsnog beperkt. Wel lijken er goede mogelijkheden te
bestaan voor in vivo diagnostiek met gebruikmaking van gelabelde monoclonale
antistoffen.

Tenslotte zij opgemerkt dat het gebruik van monoclonale antistoffen bij de ontwik-
keling en produktie van vaccins, zowel voor identificatie als voor zuivering van
immunogene componenten een belangrijke rol kan spelen en dat monoclonale
antistoffen ook bij de controle van vaccins op werkzaamheid en veiligheid van
groot belang kunnen zijn. Een groot aantal voorbeelden van dit toepassingsgebied
heeft zich reeds nu aangediend.

Een geheel nieuw toepassingsgebied voor monoclonale antistoffen lijkt de moge-
lijkheid van het gebruik v^ anti-idiotypische monoclonale antistoffen als \'an-
tigenen\' voor diagnostische en wellicht ook voor vaccinatiedoeleinden. Door ons
wordt thans op dit gebied uitgebreid onderzoek verricht. (UytdeHaag et al.
Imm Revs 1986; 90: 93-113). Verder onderzoek in de nabije toekomst moet leren
of deze benaderingswijze ook van praktisch nut zal zijn.

I he Annual Congres.s of the British Veterinary
Association will be held at the University of War-
wick, England, from September 8-11, 1987.
For further information please contact The Con-
gress Secretary, BVA, 7 Mansfield Street, London
WIM OAT. England.

World Association of Veterinary
Food Hygienists (WAVFH)
10e Internationale Symposium

Het programma zal een groot aantal interessante
onderwerpen omvatten betreffende Voedingsmid-
delenhygiene, onder het thema \'van voedermidde-
len tot voedingsmiddelen\'.

Meer informatie kan verkregen worden door
schriftelijk de \'Eerste Aankondiging\', die in 1987
zal worden uitgegeven, aan te vragen bij:
WAVFH, K. G. Linderholm, Box 22067, S-10422
Stockholm, Zweden. Tel.: 0046/8/7855050 (bu-
reau), 0046/8/8800500 (privé).

SAMENVATTING De biotechnologie heeft in de laatste 10 jaar een stormachtige ontwikke-
ling doorgemaakt. De ontwikkeling van r-DNA-technologie is van groot belang geweest voor
zowel de wetenschappelijke ah de commerciële wereld. Aan de handvan een aantal voorbeelden
waar het dier centraal staat, zullen de ontwikkelingen van de biotechnologie in het veterinaire
gebied worden toegelicht.

Produkten die tot nu toe alleen maar uit dieren verkregen konden worden kunnen nu op
onbeperkte schaal uit micro-organismen worden geïsoleerd. Aan de hand van deze voorbeelden
zullen de essentiële voordelen van de biotechnologische produktie van deze produkten worden
toegelicht. Daarnaast zal een groot aantal produkten in het veterinaire gebied kunnen worden
toegepast. Zcjwel de huidige biotechnologische resultaten als ook het zich snel uitbreidende
aantal toekomstmogelijkheden zullen worden uitgewerkt.

SUMMARY Biotechnology experienced a stormy development during the past decade. The
development of r-DNA technology was of major importance both to the world of science and to
that of commerce. Biotechnological developments in the field of veterinary medicine will be
commented upon and illustrated in a number of instances in which animals are central.
Products which could so far only be obtained from animals, can be isolated from micro-
organisms on an unlimited scale today. The essential advantages of the biotechnological
production of these products will be illustrated in the examples. In addition, it will be possible
to use a large number of other products in the field of veterinary science. Both the current results
of biotechnological studies and the rapidly increasing prospects for the future will be elaborated.

\' Voordracht gehouden op 10 oktober 1986, ter gelegenheid van het Jaarcongres 1986, tevens 133c
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Rcnesse (Congresthema: \'Biotechnologie in de diergeneeskunde\').
= Dr, J. P. M. Sanders, Gist-brocades, Postbus 1, 2600 MA Delft.

Het programma van het Jaarcongres
staat geheel in het teken van de biotech-
nologie. Zoals eerderis opgemerkt gaan
we al eeuwen om met biotechnolo-
gie zij het pas een dikke honderd jaar
enigszins bewust maar nog steeds gaat
het om een beperkt aantal toepassingen.
In het afgelopen decennium is hierin
drastisch verandering gekomen door
een aantal min of meer gelijktijdige ont-
dekkingen en omstandigheden welke
hun invloed op een zeer groot aantal
gebieden hebben gehad en nog zullen
hebben. Ik wil hier ingaan op deze ont-
wikkelingen en hun invloed belichten
vooral binnen één van deze gebieden
namelijk het agrarische en hierbij met
name de veeteelt.

Terwijl wijn al meer dan 10.000 jaar
door middel van een fermentatieproces
wordt gemaakt, brood al meer dan 6000
jaar door middel van een zelfde proces
zijn volume krijgt en Antonie van Leeu-
wenhoek in de I7e eeuw reeds micro-organismen met zijn microscoop kon bekijken
was het pas in de tweede helft van de 19e eeuw dat Pasteur ontdekte dat zowel
alcohol-fermentatie als de verzuring van melk tot melkzuur en wijn tot azijn door
middel van micro-organismen plaatsvindt en dat naast deze fermentatieprocessen
micro-organismen tot allerlei andere activiteiten in staat zijn zoals het verwekken
van ziekten in mens en dier. We kennen allemaal de resultaten welke zijn bevm-
dingen in de laatste 100 jaar hebben opgeleverd in de vaccinatie, virologie, produk-
tie van microbiële stoffen zoals aceton en butanol, azijn, alcohol, antibiotica zoals
penicilline en organische zuren zoals melkzuur en citroenzuur.

Dc kennis van fermentatie en microbiële produkten heeft zich omstreeks 1940
zodanig ontwikkeld dat een aantal grote \'nieuwe\' produkten op de markt kwam
waarvan de antibiotica en aminozuren de grootste impact hebben gehad. De
wereldmarkt voor microbicel geproduceerde antibiotica bedraagt nu meer dan 5
miljard dollar/jaar, die van aminozuren 2 miljard dollar/jaar.
Een belangrijke groep van microbiële produkten kwam in de zeventigerjaren tot
ontwikkeling toen bleek dat enzymen een aantal reacties specifieker, milieuvriende-
lijker en met minder energie en dus goedkoper konden katalyseren dan dat het geval
was in de bestaande chemische processen.

De ontwikkeling van de genetic engineering startte in 1970 met de ontdekking van
zgn. restrictie enzymen. Hiermee kan genetisch materiaal op zeer specifieke plaat-
sen geknipt worden zodat genetische informatie van verschillende oorsprong bij
elkaar gebracht kan worden en in micro-organismen tot expressie kan worden
gebracht.

Daarnaast heeft de ontwikkeling van een techniek om grote hoeveelheden mono-
clonale antilichamen te maken, het mogelijk gemaakt stoffen zeer specifiek te
identificeren zoals uitvoerig in de bijdrage van dr. Osterhaus is beschreven. Deze
ontwikkelingen hebben een nieuwe periode ingeleid waarin een groot aantal tech-
nologieën samen in staat zullen zijn economisch aantrekkelijke alternatieven en
verbeteringen aan te bieden op de bestaande mogelijkheden welke voortkomen uit
de chemische technologieën.

Tevens heeft deze bundeling van technologieën welke we biotechnologie noemen de
potentie een groot aantal nieuwe produkten te ontwikkelen waarvan de draag-
wijdte nog nauwelijks is te overzien. Van alle mogelijkheden op het gebied van de
gezondheidszorg, voeding, milieu, energie, diagnostica op veterinaire landbouw/
veeteelt en fundamenteel onderzoek wil ik nu op een aantal voorbeelden ingaan
waarin het dier centraal staat:

De techniek van het doneren welke in 1973 voor het eerst lukte, ontwikkelde zich
snel verder. Nadat een aantal bacteriële genen was gedoneerd, was de lol er voor de
wetenschappers vanaf omdat het duidelijk werd dat elk bacterieel gen zich wel liet
doneren. Voor DNA uit hogere micro-organismen en hogere dieren en planten was
dit geheel anders omdat de genen uit deze organismen niet continu maar onder-
broken georganiseerd zijn. Met behulp van de zgn. cDNA-clonering waarop in de
andere bijdragen al is ingegaan kon ook deze drempel worden genomen. In 1976
ontstond het besef dat de \'genetic engineering\' rijp genoeg was voor een commer-
ciële aanpak. Meteen \'meesterstuk\' liet de in 1978 opgerichte firma Genentech zien
dat in principe elk eiwit met behulp van micro-organismen te produceren is mits
men de aminozuurvolgorde kent. Het gen voor het 14 aminozuren lange somatosta-
tine werd met een nieuwe algemeen toepasbare methode gesynthetiseerd, en tot
expressie gebracht.

Tegenwoordig, amper 10 jaar later, is de derde generatie automatische DNA-syn-
these apparaten op de markt waarmee een opgeleide medewerker een drietal
DNA-stukken van elk 50-70 nucleotiden lengte overnacht kan maken.
Na dit meesterstuk hebben Genentech en inmiddels ook veel andere DNA-bedrij-
ven zich gestort op een groot aantal produkten welke min of meer voor de hand
lagen. De techniek was nog zo onvolmaakt dat eerst vooral de duurste produkten
aandacht konden krijgen. Dit betrof met name humane geneesmiddelen. De
microbiële produktie van het betrekkelijk kleine eiwit insuline werd alweer door
Genentech in samenwerking met Eli Lilly ontwikkeld. Het aantal suikerziektepa-
tiënten is nog steeds groeiend waardoor de beschikbaarheid van insuline uit var-
kens, runderen en paarden soms een sterk beperkende factor vormde.
In principe is de beschikbaarheid nu ongelimiteerd mits men voldoende fermentors
inzet en de technologie beheerst. Dit aspect speelt eens te meer voor produkten
welke tot nu toe slechts uit mensen geïsoleerd konden worden zoals humaan
groeihormonen, interferon en factor VIII. Een tweede belangrijk voordeel van de

techniek is dat men een homogeen produkt krijgt waarvan men de herkomst precies
kent en waarin geen ziektekiemen kunnen zitten. Dit aspect speelt vooral een rol bij
de humane bloedprodukten zoals de stollingsfactor VIII welke aan haemofilie
patiënten wordt toegediend. Vanwege het grote aantal factor VlII-donoren is de
kans aanzienlijk dat besmetting met Hepatitis en/of AIDS plaatsvindt. Ten derde is
het van belang een produkt te gebruiken dat identiek is met de humane stof.
Varkensinsuline wijkt in één aminozuur af van humaan insuline waardoor allerlei
immunologische bijverschijnselen optreden. Het door genetic engineering ver-
kregen insuline is uiteraard identiek gemaakt aan het humane produkt.

Eenzelfde situatie vinden we bij de bereiding van kaas. De beschikbaarheid van
chymosine of rennine dat verkregen wordt door extractie van lebmagen van nuch-
tere kalveren is geen zaak van leven of dood zoals dat voor insuline wel het geval is.
Het is eerder een kwestie van smaak. Chymosine splitst van het kappa-caseïne, een
hoofdcomponent in melk, slechts één peptide binding. Er ontstaat hierdoor een
coagulatie van melkeiwitten: de melkeiwitten worden onoplosbaar en gaan over in
de vaste vorm. Ten gevolge van zijn zeer specifieke werking worden de melkeiwitten
niet verder door chymosine afgebroken.

Zowel de kwaliteit als de kwantiteit van chymosine is aan schommelingen onderhe-
vig. Gedurende de laatste decennia is een aantal vervangende enzymen ontwikkeld,
afkomstig van voornamelijk schimmels. Alhoewel deze vervangende enzymen een
veelvuldige toepassing genieten zijn er geringe maar belangrijke verschillen in de
enzymatische eigenschappen zodat de smaak vaak nadelig wordt beïnvloed en er
nog steeds behoefteaan chymosine bestaat. Recombinant DNA-technieken hebben
de mogelijkheid geopend chymosine op alternatieve wijze te produceren.

Aangezien Escherichia coli minder geschikt is voor de produktie van enzymen voor
de voedingsmiddelenindustrie is gezocht naar andere micro-organismen als gast-
heer.

Eén van de micro-organismen waarop de keus is gevallen is de gist Kluyveromyces
lactis, een niet-pathogene gist die wordt gebruikt voor de industriële produktie van
het enzym lactase (/5-galactosidase). Daartoe moest voor K. lactis een vector-gast-
heer systeem ontwikkeld worden. Van het chromosoom van K. lactis werden die
gedeelten gedoneerd die de mogelijkheid bezaten zich autonoom in K. lactis te
repliceren. Tevens werd een aantal selectie-methoden ontwikkeld waarmee de
aanwezigheid van een plasmide kan worden aangetoond. Een groot aantal Plas-
miden werd gevonden die tot de expressie van (pro-)chymosine in K. lactis aan-
leiding geven. Experimenten voor verdere verhoging van de expressie zijn in bewer-
king zodat we overeen aantal jaren over voldoende chymosine kunnen beschikken
met dezelfde eigenschappen als geïsoleerd uit kalveren, waarbij moet worden
opgemerkt dat de kwaliteit zuiverder zal zijn en constant.

Van het derde produkt van onze landbouwhuisdieren dat ik hier wil bespiegelen
bestaat op dit ogenblik zeker geen tekort. De ca. 14 miljoen varkens, 5 miljoen
runderen en 80 miljoen kippen zijn goed voor een jaarlijkse mestproduktie van ca.
130 miljoen

In de mest zit nog een groot aantal nuttige stoffen waarop verschillende organismen
goed groeien. Dit is dan ook het probleem. Het fosfaat welke in de mest aanwezig is,
is verantwoordelijk voor een overmatige groei van algen waardoor oppervlakte
wateren dichtgroeien en waardoor te weinig zuurstof voor de waterdieren
overblijft.

Analyse van het probleem leert dat hieraan betrekkelijk gemakkelijk iets kan
worden gedaan: vee! plantaardig materiaal bevat fosfaat in een bepaalde gebonden
vorm: fytine dat door varkens en kippen niet kan worden afgebroken en derhalve
niet kan worden benut. Om de varkens en kippen toch in hun behoefte te voorzien
wordt in Nederland ca. 20.000 ton fosfaat aan de verschillende voeders toegevoegd.
De fytine verlaat onaangetast het dier en wordt door micro-organismen tot fosfaat
omgezet. Dit fosfaat spoelt uit de mest dat inmiddels op het land uitgereden is en
veroorzaakt aldus het milieuprobleem, tenminste in die gebieden waar een inten-
sieve veehouderij plaatsvindt. Dit jaar is een onderzoek gestart door Gist-brocades
en het Produktschap voor veevoeder waarbij ook het IVVO, Spelderholt en TNO
betrokken zijn om een enzym te vinden dat in staat is al in het varken of kip
voldoende fosfaat uit het fytine vrij te maken zodat niet langer extra fosfaat aan
deze mengvoeders behoeft te worden toegevoegd. Op deze wijze hopen we de
hoeveelheid fosfaat welke via de veeteelt in de natuur komt met ca. 20.000 ton te
verminderen. Als we bedenken dat de totale hoeveelheid fosfaat welke in Nederland
in de bodem geloosd wordt, ca. 140.000 ton bedraagt en dat 12.000 ton vanuit
wasmiddelen in het oppervlaktewater terecht komt dan is het duidelijk dat dit een
grote inspanning waard is.

Antibiotica, vooral tegen bacteriën, worden veelvuldig toegepast in de intensieve
veehouderij, niet alleen voor de preventie en behandeling van ziektes maar ook als
voederadditief in lage concentraties om de groei te versnellen en om een hogere
voederconversie te bewerkstelligen. Over de toepassing van antibiotica hoefik u
niet veel te vertellen. De produktiemogelijkheden daarentegen zullen in de ko-
mende jaren verbeteren. Ten eerste zal de \'genetic engineering\' wellicht zijn effect
hebben op de produktieverbetering.

Vanwege het feit dat antibiotica doorgaans geen eiwitten zijn en een complexe
syntheseroute in de micro-organismen hebben, veel complexer dan de synthese van
eiwitten, is tot nu toe in dit opzicht nog geen melding gemaakt van enige stamverbe-
tering met behulp van \'genetic engineering\'.

Het tweede effect van \'genetic engineering\' zal zijn dat nieuwe antibiotica gemaakt
zullen kunnen worden welke resulteren uit een combinatie van de synthesestappen
van verschillende bekende antibiotica.

Een nieuwe ontwikkeling welke door de biotechnologie \'getriggerd\'wordt is het
zoeken naar een acceptabel alternatief voor de toepassing van antibiotica als
groeistimulator. Het antibioticum dat in zeer lage concentraties wordt toegediend
heeft waarschijnlijk zijn invloed op het aantal cn/of soort bacteriën in de darm
waardoor voedingswaarde direct of indirect door toxine-produktie wordt beïn-
vloed. Op dit ogenblik worden verschillende probioticum-preparaten aangeboden
welke de aan voeder toegevoegde antibiotica lijken te kunnen vervangen. Omdat
het om kleine effecten gaat moeten de conclusies met meer proeven nog verder
worden onderbouwd.

Door de ontwikkeling van de hybridomatechnologie waarop door A. D. M. E.
Osterhaus reeds uitvoerig is ingegaan zal in de nabije toekomst een groot scala aan
zeer specifieke antilichamen beschikbaar komen welke de diagnose van ziekten en
ook de concentratie van allerlei stoffen in de veeteeltprodukten snel en doeltreffend
kunnen helpen vaststellen. Immunologische en \'genetic engineering\' technieken
tezamen zullen ons bmnen korte tijd in staat stellen een groot aantal vaccins te
maken en/of te verbeteren. Beide ontwikkelingen waarover hierboven al is ge-
schreven zullen ziektes kunnen voorkomen dan wel in een vroeger stadium dan tot

nu toe kunnen herkennen. Bovendien zal het wetenschappelijk onderzoek over een
extra krachtige techniek kunnen beschikken.

De samenstelling van het voer dat voor dieren wordt aangemaakt wordt voorname-
lijk door de kostprijs bepaald. Daardoor komt het voor dat bepaalde stoffen in
overmaat aanwezig zijn omdat in een bepaalde voedercomponent een essentiële
stof weinig voorkomt.

In de meeste plantaardige stoffen welke als veevoeder worden gebruikt komen de
aminozuren lysine, methionine en enkele andere relatief weinig voor. Deze amino-
zuren worden voor een deel langs microbiologische weg gemaakt. Door de moge-
lijkheden van \'genetic engineering\' om stamverbetering te bewerkstelligen, zal een
aantal aminozuren welke tot nu toe langs chemische weg gemaakt werden in de
toekomst mogelijk fermentatief gemaakt worden.

Een andere mogelijkheid welke zich nu aankondigt is het gebruik van enzymen
welke een aantal voedercomponenten op tijd kunnen vrijmaken omdat het varken
of de kip daartoe zelf niet in staat is. Dat hier nog veel mogelijk moet zijn valt te
voorspellen uit de grote hoeveelheid voederstoffen welke uiteindelijk in de mest
terecht komen. Gemakkelijk zal deze opgave echter niet zijn omdat het varken en
de kip ook zelf hun enzymen tevergeefs op deze stoffen hebben laten inwerken. In
dit verband moet ook de inwerking van enzymen op silage worden genoemd om
aldus een hogere opbrengst te verkrijgen ofwel de mogelijkheid te scheppen dat
varkens zich met silage zullen kunnen voeden. Hoe lang bovengenoemde routes
economisch kunnen blijven bestaan hangt af van de resultaten in de planten
\'genetic engineering\'. Op dit ogenblik is men er al in geslaagd planten voor bepaalde
insecten en bepaalde gewasbeschermingsmiddelen resistent te maken. Daarnaast
zoekt men ijverig naar methodes om planten een hogere opbrengst te geven of hen
bij ongunstige omstandigheden te kunnen laten groeien (bijv. zout). Tevens wordt
gezocht naar methoden een evenwichtiger aminozuursamensteüing te verkrijgen
welke optimaal is als veevoeder zodat in het voer minder hoeft te worden gedoseerd
om eenzelfde groei te krijgen.

In tegenstelling tot de antibiotica welke als groeibevorderaars worden toegediend
beïnvloeden hormonen de cellulaire regulatie in het dier. Deze cellulaire regulatie
beïnvloedt de synthesesnelheid en de hoeveelheid eiwit welke in de spier wordt
gemaakt. Daarnaast hebben groeihormonen invloed op de afbraak van eiwitten
welke normaal een flinke turn-over kennen. In koeien heeft groeihormoon een
sterke mvloed op de melkproduktie. De com.merciële ontwikkeling van dierlijke
groeihormonen werd pas zoals vaak in gang gezet na de clonering van humaan
groeihormoon.

Dit hormoon kon tot nu toe slechts zeer spaarzaam worden toegepast om kinderen
met een achtergebleven groei te behandelen omdat dit hormoon slechts uit de
overleden mens geïsoleerd kon worden. Na insuline is dit het tweede produkt dat
sinds 1977 op de markt is gekomen en dat allerlei stadia van \'clinical trials\' heeft
doorstaan.

Runder groeihormoon bevindt zich op het ogenblik in een laatste teststadium. Men
verwacht dat verschillende bedrijven in 1988 met dit produkt op de markt gaan
komen (voorlopig niet de Europese markt).

Dankzij de zich snel ontwikkelende \'genetic engineering\' ziet men op vele terreinen
een explosie in kennis van processen welke vroeger nauwelijks wetenschappelijk
toegankelijk waren. Vaak was vanwege de lage concentraties en de veelheid van
betrokken stoffen een zuivering onhaalbaar zodat de effecten van zuivere compo-

nenten niet te bepalen waren. Gebleken is dat er een eiwit bestaat welke de aanmaak
van groeihormoon in de hypofyse regelt: de zgn. Groeihormoon Releasing Factor
(GRF). Dit eiwit is vijfmaal kleiner dan groeihormoon en is bovendien bij veel
lagere concentraties actief. Het zal duidelijk zijn dat te zijner tijd het groeihormoon
door deze GRF van de markt verdrongen zal worden.

Daarmee zal het eindstadium nog niet bereikt zijn. Het zal naar mijn inschatting
binnen 10 jaar mogelijk zijn met behulp van \'genetic engineering\' technieken een
verhoogde expressie van groeihormoon blijvend in dieren te bewerkstelligen zodat
er geen groeihormoon en geen GRF meer nodig zal zijn. Evenzo zal het mogelijk
worden genen te doneren welke een efficiënte groei op verschillende voeders en
resistentie tegen een aantal ziektes zullen bewerkstelligen. Een eerste succesvolle
proefin deze richting is dit jaar in de USA uitgevoerd. Men is erin geslaagd het gen
dat codeert voor humaan insuline in een muizeneicel aan te brengen. De volwassen
muis bleek dit humaan insuline op de juiste plaats, dus in de pancreas en nergens
anders te maken en bovendien bleek het aan- en uitschakelen van het gen goed
onder controle te zijn van de glucoseconcentratie in het bloed. Naar verwachting zal
de \'genetic engineering\' ook in dieren een brede toepassing krijgen nu ook in de
technologie van embryotransplantatie, cryoconservering, kerntransplantatie en het
maken van clonen een grote vooruitgang waar te nemen is. Ik ben er van overtuigd
dat deze ontwikkeling zeker een aantal vragen zal oproepen in onze maatschappij.
Het is niet denkbaar dat deze technologische ontwikkeling stopgezet wordt hetgeen
zeker de wens van een aantal mensen zal zijn. Naar mijn oordeel moeten en kunnen
de proeven zorgvuldig worden uitgevoerd.

Hierboven is een aantal ontwikkelingen van de biotechnologie beschreven. In de
afgelopen tien jaar heeft de biotechnologie door zijn interactie met een groot aantal
toegepaste en fundamentele gebieden een enorme impuls gegeven aan het onder-
zoek zodat we op korte termijn nog veel vernieuwingen zullen zien komen.

SAMENVATTING Tengevolge van onvoldoende ventilatie gedurende de winter trad er op
verschillende vermeerderingsbedrijven vorming van condenswater op. Een en ander ging
gepaard met een hoge ammoniakconcentratie in de lucht (70-100 ppm). De ammoniak bond zich
aan het condenswater, waarin een omzetting in nitriet en nitraat plaats had (nitrieten 6.000-
16.000 mg/l, nitraten 1.630-1.700 mg/l).

Bij opname door de hennen trad acute sterfte op, vermoedelijk tengevolge van de hoge nitriet-
concentratie. De bruine verkleuring van het bloed wijst op de omzetting van haemoglobine in
methaemoglobine. Dit verschijn.sel is onder andere bekend bij nitrietvergiftiging.

SUMMARY Becau.<ie of insufficiënt ventilation during winter, water conden.mtion associated
with a high concentration of ammonia (70-100 ppm) in the air. occurred on several breeding
farms. The ammonia became bound to the condensation water and was converted into nitrites
(6000-16000 mg/l) and nitrates (1630-1700 mg/l).

Ingestion by the birds resulted in acute death, probably as a result of the high nitrite concentra-
tion. The brown colour of the blood pointed to the conversion of haemoglobin to methaemoglobin
and this is one of the features of nitrite poisoning.

In de maanden februari en maart 1986 werden op de Gezondheidsdienst door drie
vermeerderaars slachtkuikenmoederdieren met dezelfde ziekteproblemen ter sectie
aangeboden. Het betrof in alle gevallen leggende hennen die vrij plotseling stier-
ven. r^e hennen vertoonden braakneigingen en draaiden met de kop. De kopver-
sicrselen waren diep paars-blauw van kleur. Binnen het uur trad sterfte op, waarbij
de dieren op dc rug lagen.

Het bloed bleek niet gestold en donkerbruin van kleur te zijn. De levers waren
gezwollen en bronskleurig. Het vlees had een grauwe verkleuring. In de kropinhoud
werden nitraat/nitriet indicatorstrookjes gebracht. Deze gaven zowel voor nitraat
als nitriet direct een sterke kleuromslag te zien. Een en ander wijst op hoge
concentraties van zowel nitraat als nitriet. De bruine verkleuring van het bloed wijst
op dc omzetting van de rode bloedkleurstof haemoglobine door middel van oxyda-
tie in methaemoglobine. Dit verschijnsel is bekend bij onder andere nitrietver-
giftiging.

\' Dr. .1. B. I.itjensening. F. P. van Eijkelenburg, Gezondheidsdienst voor Dieren in Limburg, Postbus
3100, 6093 ZG Heythuysen.

Twee inzendingen betroffen Limburgse vermeerderingsbedrijven, die werden be-
zocht. Het derde bedrijf lag in Noord-Brabant en werd telefonisch benaderd. Het
bleek in de hokken zo vochtig, dat er veel condensatie tegen het plafond en de
muren optrad. De primaire oorzaak was gelegen in onvoldoende ventilatie. Op één
bedrijf werd op verschillende tijdstippen in de lucht een ammoniakconcentratic
tussen 70 en 100 ppm gemeten. Ammoniak blijkt zich te binden aan het condens wa-
ter. Onder invloed van nitrificerende bacteriën vindt een omzetting in nitriet en
nitraat plaats. Het met een pipet verzamelde condenswater van de wanden bleek
zeer hoge concentraties aan nitrieten en nitraten te bevatten, terwijl in één geval ook
het ammoniakgehalte werd bepaald. Zeer waarschijnlijk werd de sterfte vooral
door de hoge nitrietconcentratie veroorzaakt.

Normaal drinkwater voor vee mag maximaal 100 mg nitraat en 0,0025 mg nitriet
per liter bevatten.

De hennen pikten aan het condenswater dat in de spleten van de wand aanwezig
was en morswater rondom de drinkbakken. De voeder- en de drinkwateropname
waren sterk gerantsoeneerd, zodat gedurende een groot gedeelte van de dag geen
drinkwater ter beschikking was. Nadat het ventilatieniveau in de hokken wat
verhoogd was, trad geen sterfte meer op.

Op bedrijf 1 waren twee koppels slachtkuikenouderdieren in twee verschillende,
doch zeer verouderde hokken zonder isolatie aanwezig. Beide koppels waren op 27
juni 1985 geboren. In het koppel van 2900 dieren werden in de 31e en 33e levens-
week respectievelijk 8 en 6 doden aangetroffen.

Voor het koppel van 2600 dieren was de uitval in de 32e, 33e en 34e levensweek
respectievelijk 6, 5 en 12 dieren. Vooral de omstandigheden betreffende de laatste
uitval, waren interessant. Omdat de pluimveehouder bij controle van het koppel
per vergissing de deur naar de voerruimte open had laten staan, zijn 30 hennen deze
ruimte binnen gegaan. In de voerruimte stond een bak, waarin het condenswater
afkomstig van het plafond werd opgevangen. Het groepje dieren dronk hier direct
van en binnen het uur waren 12 hennen dood. De vermelde resultaten van de
kwantitatieve analyse betreffen een monster van voormeld condenswater.

Bedrijf 2 betrof een koppel van 9800 slachtkuikenouderdieren geboren op 19
september 1985. De uitval was vanaf 3 maart respectievelijk 11, 18, 19, 12, 21, 6,
geen, 5, 5, en 10 dieren per dag. Het hok was van redelijke kwaliteit, doch hier was
de oorzaak gelegen in het niet beheersen van de ventilatie-regulatie.
De eiproduktie en het bevruchtingspercentage werden niet nadelig beïnvloed.
We zien in de praktijk verschillende verouderde hokken voor slachtkuikenouder-
dieren, die slecht geïsoleerd zijn. Men handhaaft in deze hokken een temperatuur
van 18-20° C. Onder deze omstandigheden kan in de winter nauwelijks worden
geventileerd. Het hok zal dus goed geïsoleerd moeten zijn. In ex-treme koudeperio-
des is het raadzaam om in deze hokken wat verwarming te gebruiken. Tevens is het
nodig om aandacht te schenken aan de ventilatiecapaciteit.

Dit laatste blijkt uit een versnelde
terugkeer van de normale adem-
frequentie, dankzij betere door-
bloeding en oxygenatie.

De tevens aanwezige analgetische
en antipyretische werking geeft een
sneller herstel van de eetlust en de
algemene toestand.

De antibiotische component
Oxytetracycline is bijzonder
geschikt voor de behandeling
van luchtweginfecties.

Beide stoffen handhaven ruim-
schoots therapeutische spiegels
gedurende vele uren. Een injectie
per 24 uur is voldoende.

Gericht op
waardevermeerde-
ring door middel van
een goed gespreide
aandelenportefeuille.
Bestaande uit aande-
len van Nederlandse en buiten-
landse ondernemingen met goede
Winstperspectieven. Een fonds waar-
bij de inkomsten uit de beleggingen
aan het vermogen worden toe-
gevoegd. Zeer geschikt voor een
aanvullende pensioen-
voorziening.

Centraal staat de
waardevermeerdering op
lange termijn met behoud
van een goed rendement.
Het vermogen wordt belegd
in aandelen, maar ook in
onroerend goed en obliga-
ties.Dusbeperktkoersrisico.

Halfjaarlijkse divi-
denden kunt u kosteloos
laten overboeken naar uw bank- of
girorekening. U kunt ze ook via een
spaarrekening gemakkelijk in
nieuwe deelnemingen laten omzet-
ten: extra inkomen of groeiend bezit.

Godfroid J, Vandeputte .1, Saint Gerand
AL,and ChappuisG. Rabiesvaccinatiesinds
de eerste vaccinatie van de mens door Louis
Pasteur. Vlaams Diergeneeskundig Tijd-
schrift 1986: 55: 31-40.

Louis Pasteur ontwikkelde het eerste, bij de
mens toegepaste hondsdolheid vaccin. Dit
vaccin bevatte een suspensie van ruggemerg
van geïnfecteerde konijnen.
Eerder had Pasteurreeds vastgesteld dat het,
in de suspensie aanwezige virus door middel
van blootstelling aan de lucht wordt geïnac-
tiveerd. Pasteurs vaccinatie methode be-
stond uit een reeks van entingen met mate-
riaal dat in afnemende mate was geïnacti-
veerd.

— Optreden van immuun-reactie tegen li-
chaamseigen myeline na sensibilisatie door
konijnemyeline.

Deze problemen zijn in de loop der jaren
overwonnen door het virus te attenucren,
respectievelijk compleet te inactiveren
(fenol, beta propriolactone) en door andere
viruskweekmethoden (suckling mouse brain,
gcembryoneerde eieren, celculturen).
Voor gebruik bij huisdieren is lange tijd
vastgehouden aan vaccins op basis van geat-
lenueerde virusslammen (Flurv LEP, Flury
HEP, ERA).

Inmiddels is aangetoond dat ook met vac-
cins van geïnactiveerd virus een goede im-
muniteit kan worden geïnduceerd. In vele
landen worden de geattenueerde virusvac-
cins niet meer toegelaten (aanbeveling
WHO).

Zoals bij alle vaccinaties moet ook bij het
vaccineren tegen hondsdolheid rekening wor-
den gehouden met hel uitblijven van effect
als gevolg van immuunincompetentie/im-
munosuppressie en als gevolg van interfe-
rentie door inaternaal verkregen antistoffen.
Volgende stappen in de evolutie van het ra-
biesvaccin zijn gezet in de richting van een
subunit vaccin. De aminozuur volgorde van
het voor immuniteit verantwoordelijke gly-
coproteïn G is vastgesteld. Tevens is er een
DNA-copie geproduceerd van het viraal

RNA dat codeert voor het proteïne deel. Dit
stukje genoom kan worden geïncorporeerd
in het genoom van een micro-organisme
(bijv. vaccinia virus) waarna de recombinant
het gewenste antigeen synthetiseert. (Een
voordeel van dit \'live recombinant carrier
vaccin\' is de mogelijkheid van orale toedie-
ning aan in het wild levende dieren; Ref.)
Ook kan gebruik worden gemaakt van vac-
cin op basis van anti-idiotypische anti-
lichamen.

Met tegen het antigeen (glycoproteïne G)
gerichte monoclonale antilichamen kunnen
anti-idiotypische antilichamen worden geïn-
duceerd. Deze laatsten blijken in staat om
weer antilichamen tegen het oorspronkelijke
antigeen te induceren. Zij kunnen dus in
plaats van vaccin worden gebruikt.

Alexander JW, and Early ThD. A Carpal
Laxity Syndrome in young Dogs. Journal of
Veterinary Orthopedics 1984; 3; 22-6.

Na een anatomische les aangaande het car-
paalgewricht bij honden wordt gewezen op
enkele anatomische verschillen in overeen-
stemming met het ras.
Bij de verschillende hondenrassen is de
normale hoek van het carpaalgewricht 2° tot
10°.

Hel artikel geeft een inzicht in de klinische
afwijkingen en de behandeling van 12 hon-
den van nog geen 4 maanden oud en met een
voorkomende instabiliteit van het carpaal-
gewricht. De honden behoorden tot 7 ver-
schillende rassen, 2 waren uit hetzelfde nest,
er waren 7 teven en 5 reuen en ze waren nog
geen 4 maanden oud op het tijdstip van het
eerste consult en vertegenwoordigden op
één uitzondering na zeer grote rassen. Allen
lieten in eerste instantie als symptoom een
instabiliteit van het carpaalgewricht zien
met een naar buitendraaiing van het ge-
wricht met een hyperextensie.
Al de gevallen werden röntgenologisch on-
derzocht, zowel in onbelaste als belaste
stand.

Er werden tijdens dit onderzoek geen afwij-
kingen gevonden met uitzondering van een
lichte subluxatie.

Geen samenhangende oorzaken werden ge-
vonden in relatie tot leeftijd, ras, geslacht,
omgeving en voeding.

Het groot brengen van jonge honden op een
te zachte bodem of het laten verblijven in een
te kleine ruimte zou een rol kunnen spelen.
Lichte afwijkingen werden behandeld door
het laten lopen op gras of gravel, terwijl de
meer ernstige gevallen gedurende 4 tot 6
weken in een spalk werden gezet met een
twee weekse controle.

Het merendeel van de gevallen bleek dan na
verwijdering van de spalk een meer normale
stand in het carpaalgewricht te vertonen.

Newberry RC, Hunt JR and Gardiner EE.
Effect of Alternating Lights and Strain on
Behaviour and Leg Disorders of Roaster
Chickens. Poultry Science 1985; 64: 1863-8.

Een van de belangrijkste problemen bij
slachtkuikens zijn de beengebreken. Erfe-
lijkheid, voeding en pathogene micro-orga-
nismen kunnen hierop van invloed zijn,
maar ook milieufactoren zoals licht, tempe-
ratuur en wijze van huisvesting. Simmons en
Wilson vonden dat een afwisselende ver-
lichting (bijv. 1 uur licht, 3 uur donker)
minder beengebreken tot gevolg had. Schrij-
vers hebben getracht in twee proeven de in-
vloed van een lichtschema en het ras op de
beweging en verdeling van dc kuikens in het
hok en de relatie met het voorkomen van
beengebreken aan te tonen bij slachtkuikens
van 4 tot 10 weken.

De eerste 23 dagen werden zowel controle-
als proefgroepen opgefokt in 8 afdelingen
van ieder 766 kuikens met een constante
achtergrondverlichting van lage intensiteit
(23 uur licht, I uur donker). In iedere proef
werden twee rassen uitgetest. Na 23 dagen
werd in de proefafdelingen gebruik gemaakt
van plaatselijk hoge lichtintensiteit, afwisse-
lend aan de oost- en westzijde volgens de
schema\'s I uur licht, 3 uur donker en 1 uur
licht, I uur donker, en wel zodanig dat de
kuikens zich steeds moesten verplaatsen om
in de gebieden met de hoogste lichtintensi-
teit te komen. Het gedrag wat betreft ver-
plaatsing en activiteit werd geobserveerd.
In experiment I verplaatsten de kuikens van
4-7 weken zich van gebieden met een lage
naar gebieden met een hoge lichtintensiteit.
De groep van 7 tot 10 weken deed dit niet. In
experiment 2 verplaatsten beide leeftijds-
groepen zich naar de gebieden met een lage
lichtintensiteit. Echter in beide experimen-
ten waren de kuikens in groepen met licht-
schcma\'s actiever dan de controlegroepen,
was ook de leeftijdsgroep van 4-7 weken
actiever dan die van 7-10 weken en was in de
groepen met lichtschema de activiteit van de
kuikens in de gebieden met hoge lichtinten-
siteit het hoogst.

Conclusie: De activiteit en het voorkomen
van beengebreken worden beïnvloed door
het ras. Een lichtschema beïnvloedt de acti-
viteit van de kuikens maar heeft geen in-
vloed op het voorkomen van beengebreken.
(Al in de eerste levensweken vindt de aanzet
plaats tot het ontstaan van beengebreken en
deze experimenten zijn pas op de 23ste dag
gestart; Ref.)

Rollin RE, Mero KN, Kozisec PBrPhillips
RW. Diarrhea and malabsorption in calves
associated with therapeutic doses of antibio-
tics: Absortive and clinical changes. Am J
Vet Res 1986; 47:987-91.

Beschreven wordt een onderzoek naar de
invloeden van orale toediening van antibio-
tica op de darmfunctie van gezonde kalve-
ren. De proeven werden uitgevoerd met 34
Holstein-kalveren van enkele dagen oud, die
verkregen waren van lokale melkveebedrij-
ven. Zij werden gevoerd met koemelk. De
proefgroepjes en controlegroep bestonden
uit zes tot tien dieren, die allen enkele dagen
na aanvoer onderworpen werden aan een
orale glucose tolerantie-test. Hiertoe werd
na een nacht vasten de dieren een 10% glu-
cose-oplossing gegeven in een dosering van
twee gram glucose per kg lichaamsgewicht.
Daarna werd op tijd 0-15-30-45-60-90-120-
150-180-210 en 240 minuten een glucose-be-
paling in het bloed uitgevoerd. Ook werden
PCV, TE, blocdiactaat en Na en K bepaald.
Bij alle aangevoerde kalveren konden geen
significante verschillen worden vastgesteld.
Daarna volgde de indeling in een controle-
groep en proefgroepen, waaraan gedurende
vijf dagen antibiotica werden verstrekt in
een door de fabrikant geadviseerde dose-
ring.

De proefgroepen kregen respectievelijk
chlooramfenicol, ampicilline en tetracycline
en de vierde proefgroep neomycine. In de
genoemde eerste drie groepen kregen 4/6
dieren diarree en inde neomycine-groep alle
kalveren (10/10).

De ernstige diarree trad op in de chlooram-
fenicol-groep en alle dieren die chlooramfe-
nicol kregen dronken slecht en moesten met
de slang gevoerd worden. Na vijf dagen an-
tibiotica-verstrekking werd wederom een
orale glucose tolerantie-test uitgevoerd. Uit
de resultaten hiervan bleek een verminderde
en vertraagde resorbtie van glucose bij de
dieren van alle proefgroepen en dus een mal-
absorptie. Bij onderzoek van de faeces
werden geen pathogene kiemen aangetoond
en evenmin een virale infectie vastgesteld die
diarree zou kunnen veroorzaken.
Geconcludeerd wordt dat aangetoond is dat
orale applicatie van genoemde a.b. een aan-
vullende oorzaak kan zijn voor (aanhou-
dende) diarree bij jonge kalveren. Onder-
zoekers zijn van mening dat te vaak onnodi-
ge antibiotica aan jonge kalveren met ver-
onderstelde bacteriële enteritis worden ver-
strekt.

Het effect van beweging tijdens de dracht
op enkele reproduktie kenmerken bij zeu-
gen

Ferket SL and Hacker RR. Effect of forced
cxercise during gestation on reproductive
performance of sows. Can J Anim Sci 1986;
65: 851-9.

Bij 24 dragende zeugen werd de invloed van
gedwongen beweging (2 km per dag vanaf
35-108) op dc partusduur, de worpgrootte,
het geboortegewicht, dc uitval en de tijd tus-
sen de geboorte en de eerste biest, onder-
zocht.

De partusduur was duidelijk verkort (ge-
middeld 258 ten opzichte van 683 minuten
bij de controledieren). Geen significant ef-
fect werd gevonden met betrekking tot de
worpgrootte, het geboortegewicht en de tijd
lussen de partus en voor het eerst zuigen. IDe
uitval direct na de partus (voordat biest ge-
dronken was) bedroeg 3% bij de controle en
0% bij de proefdieren (gedwongen bewe-
ging). De auteurs wijten dit aan de intraute-
riene hypoxie die zou ontstaan ten gevolge
van de vertraagde partus.
Behalve het positieve effect op de uitval is
een kortdurende partus ook van belang met
betrekking tot het ontstaan van een acute
mastitis, dat wil zeggen een kortdurende
partus, minder mastitiden (Ref.).

Voedingsmiddelenhygiëne
Het effect van homogenisatieprocedures
op het aantal E. coli in kaas

Peterkin PI, Sharpe AN and Warburton
DW. Effect of Homogenization Procedures
on E. coli counts in naturally contaminated
Cheese. Can J Microbiol 1985; 31: 180-2.

Ter bevordering van de homogenisatie
wordt bij microbiologisch onderzoek van
kaas als verdunningsvloeistof vaak gebruik
gemaakt van Na-citraat. Deze wijze van
verdunnen is echter minder geschikt indien
men membraanfiltertechnieken wil toepas-
sen bij dit onderzoek. Voor dit doel moeten
dus andere verdunningsmethoden gehan-
teerd worden. Voorts wordt soms óf Sto-
macher óf Waring Blendor als homogenisa-
tor in officiële onderzoekmethoden voorge-
schreven. De vraag rijst nu in hoeverre de
wijze van verdunnen en de soort verdun-
ningsvloeistof invloed hebben op het resul-
taat van het microbiologisch onderzoek van
kaas. Om dit na te gaan hebben auteurs een
drietal gebruikelijke verdunningsmethoden
en -vloeistoffen met elkaar vergeleken bij de
bepaling van het aantal E. coli in diverse
rauwmelkse kaassoorten:

— in een stomacher met 0,1% pepton-1\'7-\'
Twcenoplossing van 20° C gedurende 2 mi-
nuten.

Variatie-analyse toondeaan dat geen signifi-
cant verschil (p < 0,05) optrad in het vast-
gestelde aantal E. coli bij de gehanteerde
methoden. Ook de keuze van de verdun-
ningsvloeistof blijkt dus geen invloed uit te
oefenen op het aantal E. coli.
Auteurs geven welaan dat uit de literatuur is
gebleken dat bij een wat langere blootstel-
ling van micro-organismen aan citraat of
bepaalde andere verdunningsvloeistoffen
vergeleken met peptonoplossing een zeker
verlies aan levensvatbaarheid kan optreden.

Onder deze titel werd in 1985 zowel een Ne-
derlandse als in een Engelse verse uitge-
bracht een korte overzichtsfolder en een
meer uitgebreide brochure over het Veteri-
naire Staatstoezicht op de Volksgezondheid.
Zoals reeds eerder werd meegedeeld, zijn
sinds 20 november 1986 adres en telefoon
van de VHI gewijzigd. Alle medewerkers
zijn nu via zogenaamde doorkiesnummers
bereikbaar. In verband hiermee is de over-
zichtsfolder aangepast. Deze is gratis be-
schikbaar. U kunt zich daarvoor wenden tot
het Algemeen Secretariaat, tel. 070-406992.

Met ingang van 1 januari 1987 treedt de heer
drs. H. A. M. Elsinghorst, dierenarts, in
dienst bij de Veterinaire Inspectie, in de
functie van Veterinaire Inspecteur van de
Volksgezondheid voor het ambtsgebied
Noord-Brabant en Limburg.
De heer Elsinghorst werd geboren in 1940 te
Winterswijk. Hij is gehuwd en heeft drie
kinderen. Na het behalen van het HBS-B
diploma in Groenlo studeerde hij dierge-
neeskunde aan de Rijksuniversiteit te Utrecht
en verwierf in 1965 zijn dierenartsdiploma.
Na het vervullen van de militaire dienst-
plicht vestigde hij zich als praktizerend die-
renarts in 1967 te Hilvarcnbcek.
In 1971 begon hij samen met enkele collegae
een groepspraktijk in Diessen. Voor een ge-
centraliseerde huisvesting van de praktijk
werd dat jaar een speciaal pand gebouwd. In
de loop der jaren nam het aantal dierenart-
sen gestadig toe. Momenteel zijn er in deze
groepspraktijk elf dierenartsen werkzaam
en zal in januari 1987 het tweede nieuwe
onderkomen worden geopend.
Op maatschappelijk en diergeneeskundig
gebied bekleedde de heer Elsinghorst een
aantal bestuurlijke functies. Gedurende elf
jaar (1973-1983) maakte hij deel uit van het
bestuur van de Katholieke Scholenstichting
Hilvarenbeek; sinds 1975 als voorzitter.
Deze stichting bouwde scholen en beheerde
tot de integratie van het Kleuter- en Lager-
onderwijs elf scholen, waaronder één MA-

VO-school. Onderzijn voorzitterschap werd
op grond van de Wet op het Basisonderwijs
de integratie doorgevoerd, hetgeen tot fusie
van scholen leidde. Vijf scholen voor het
basisonderwijs werden tot stand gebracht.
Van 1973-1976 was hij lid van de Tarieven-
cominissie van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde
(KNMvD). Als vertegenwoordiger van de
KNMvD was hij van 1976-1986 lid van de
Paritaire Tarievencommissie Landbouw-
schap/KNMvD en als zodanig tevens toege-
voegd lid van de Tarievencommissie. Sinds
januari 1986 is hij voorzitter van de Afdeling
Noord-Brabant van de KNMvD.
In zijn nieuwe functie zal hij leiding gaan
geven aan de regionale Veterinaire Inspectie
Noord-Brabant en Limburg. De regionale
Inspecties dragen in belangrijke mate bij in
het vervullen van taken op het gebied van de
veterinaire volksgezondheid. Daaronder val-
len alle maatregelen met betrekking tot de
gezondheidsbescherming van de mens die
verband houden met dieren, produkten van
dierlijke herkomst en de omgeving van het
dier.

Op woensdag 3 december 1986 werd in de
Tweede Kamer een mondeling overleg ge-
houden over het gevoerde en te voeren dier-
proevenbeleid tussen de Vaste Commissie
voor de Volksgezondheid en Minister drs.
W. J. Deetman van Onderwijs en Weten-
schappen en Staatssecretaris drs. D. J. D.
Dees van Welzijn, Volksgezondheid en Cul-
tuur.

Deze hoorzitting was een vervolg van de op
19 juni 1985 gehouden Uitgebreide Com-
missievergadering Volksgezondheid waarbij
door de toenmalige Staatssecretaris drs. J.
van der Reijden een aanvullende notitie was
toegezegd, die op 23 september 1985 aan de
Kamer was aangeboden (18450, nr. 10). Ook
de Minister van O & W had aanvullende
informatie verstrekt onder andere met be-
trekking tot het beleid rond de verkoop door
TNO van het Centraal Proefdierenbedrijf te
Zeist (18450, nrs. 11-12).
Van dc zijde van de Kamer werd het woorJ
gevoerd door mevr. E. G. Terpstra (VVD),
mevr. R. Beckers-de Bruijn (PPR), mevr. F.
,1. Laning-Boersema (CDA), mevr. L. S.
Groenman (D\'66), de heer P. de Visser
(PvdA) en de heer B. J. van der Vlies (SGP)!

Een belangrijk punt van kritiek vormde het
beleid van O & W met betrekking tot de
verkoop van het Centraal Proefdierenbe-
drijf te Zeist aan een commereiele instelling.
Als argument werd aangevoerd de zorg dat
bij een commerciële aanpak bij het fokken
van proefdieren het gebruik van proefdieren
zal toenemen. Ook de gevolgde procedure
rond de verkoop vormde een punt van dis-
cussie.

Daarnaast werd de vinger gelegd bij de nog
steeds bestaande toelevering van honden
door de particuliere handel aan de universi-
teiten.

Op het beleidsterrein van Staatssecretaris
Dees lagen de overige onderwerpen die aan
de orde werden gesteld. De meeste vragen
hadden betrekking op het wettelijk verplicht
instellen van dierexperimentencommissies
(hiervoor lijken de fracties zeer geporteerd),
meer aandacht en geld voor de ontwikkeling
van alternatieven door dierproeven, terwijl
tevens werd gevraagd naar pijnbestrijding
bij dierproeven, naar de bevoegdheden van
de proefdierdeskundige die is belast met het
toezicht op het welzijn van de proefdieren,
naar hel beleid met betrekking tol de LDs«-
test en naar de consequenties van de in de
EG aangenomen Richtlijn ter bescherming
van proefdieren voorde Nederlandse situa-
tie.

De heer Dees ging uitgebreid in op de door
de Kamerleden aan de orde gestelde onder-
werpen. Hij deelde mede dat uit een door de
Nederlandse Vereniging van Vergunning-
houders Dierproeven ingestelde enquête is
gebleken dat alle instellingen die dierproeven
verrichten op een enkele uitzondering na be-
schikken over een dierexperimentencommis-
sie of bezig zijn deze in te stellen. Deze com-
missies dienen binnen de instelling een ethi-
sche afweging te maken van de toelaatbaar-
heid van dierproeven. Met betrekking tot
samenstelling en werkwijze van deze com-
missies bestaat nog geen eenheid. De Com-
missie van advies voor de dierproeven zal
gevraagd worden het functioneren van de
bestaande commissies te evalueren en daar-
over zo spoedig mogelijk verslag uit te
brengen aan de Staatssecretaris. Aan de
hand van deze evaluatie zal worden bezien
of een wettelijke regeling noodzakelijk is.
Het ambtelijk overleg over het instellen van
een Platform alternatieven voor dierproeven
is nagenoeg afgerond. Definitieve besluit-
vorming zal in 1987 plaatsvinden. Vooruil-
lopend op de definitieve vormgeving is reeds
een commissie werkzaam die ingediende
projecten beoordeelt, zodat de beoogde in-
terdepartementale coördinatie in feite reeds
vorm begint te krijgen. In het Platform
zullen participeren de departementen, die
rechtstreeks of zijdelings verantwoordelijk-
heid dragen voor dierproeven, maar hel zal
ook worden opengesteld voor industrieën en
particuliere organisaties die een bijdrage
willen leveren.

De aan discussie onderhevige LD50- en oog-
irrilalieteslen zijn punt van overleg binnen
de OESO. De belangrijkste hinderpaal om
lot een verdere beperking te komen ligt in de
internationale voorschriften. Bij een har-
monisatie van deze voorschriften zou een
vermindering van het proefdiergebruik mo-
gelijk zijn. In de OESO zijn daarvoor con-
crete voorstellen gedaan. Bezien zal worden
of door de inzet van een Nederlandse des-
kundige de coördinatie kan worden ver-
sneld.

Een punt dat ook in het vorige Kamer-over-
leg aan de orde was, betrof zoals gezegd de
kwestie van proefhonden die afkomstig zijn
uil de particuliere handel. De mogelijkheden
om deze bron van herkomst af te sluiten zijn
vooralsnog beperkt. Op het gebied van huis-
vesting van proefhonden wordt echter voor-
uitgang nagestreefd. Voor 1990 dient op last
van de VHl alle huisvesting van honden te
voldoen aan de in de Europese Conventie ter
bescherming van laboratoriumdieren gestel-
de normen. De aanvaarding van deze Con-
ventie en van de op 24 november 1986 vast-
gestelde EG-Richllijn inzake de bescherming
van dieren die voor experimentele en ander
wetenschappelijke doeleinden worden ge-
bruikt, zullen aanpassing van de Neder-
landse Wetgeving noodzakelijk maken. Hel
voorstel om artikel 11 sub c uit de Wet te
schrappen en daarmee de particuliere han-
del in proefdieren onmogelijk te maken zal
met de overige vereiste wetswijzigingen in
één keer worden meegenomen. De Minister
van O & W zegde een inventarisatie van de
problematiek van het hondengebruik toe op
grond waarvan een oplossing voor dit pro-
bleem kan worden gekozen.
In tweede en laatste termijn beloonden de
Kamerleden in grote lijn hun instemming
met het door WVC gevoerde beleid.
Op voorstel van de voorzitter van de Ka-
mercommissie mevr. I. Haas-Berger zal de
discussie over hel dierproevenbeleid in de
plenaire Kamervergadering worden afge-
rond, waarbij dan tevens »ver enige nog
hangende moties zal worden gestemd.

Op 16 september 1986 is in de Landbouw-
raad EEG-Riehtlijn 86/469, inzake het on-
derzoek van dieren en van vlees op de aan-
wezigheid van residuen aangetoond.
Deze richtlijn is enerzijds een nadere uitwer-
king van de controle op het verbod tot ge-
bruik van hormonen in de mesterij, ander-
zijds wordt onderzoek voorgeschreven op
residuen van stoffen met niet-hormonale
werking zoals antimicrobièle stoffen, met
name chlooramfenicol, endo- en ectoparasi-
tica, tranquillizers en ß-blokkers, overige
diergeneesmiddelen, voer- en milieuconta-
minanten enz.

De richtlijn is zowel op het nationale als het
intra-communautaire handelsverkeer van
toepassing en voorziet in een steekproefsge-
wijs screeningsonderzoek op boerderij en
slachthuis dat repressief van aard is, zodat
bemonsterde dieren niet behoeven te wor-
den aangehouden totdat de uitslag van het
onderzoek bekend is.

Het aantal te onderzoeken dieren is afhanke-
lijk van het aantal positieve uitslagen per
tijdseenheid en aantal onderzochte monsters
en kent een aanvangs-, een routine- en een
intensief niveau. Verder zijn stof, diersoort,
regionale omstandigheden, wijze van hou-
den en resultaten van eerder gedaan onder-
zoek van invloed op de bemonsteringsfre-
quentie.

Iedere lidstaat moet jaarlijks de invulling
van het bovenstaande vastleggen in een na-
tionaal plan dat door de Commissie van de
Europese Gemeenschappen moet worden
goedgekeurd. De uiterste datum waarop het
plan moet worden overgelegd is voor wat
betreft de hormonen 31 mei 1987 en ten
aanzien van de overige stoffen 31 mei 1988.
Het eerste deel van het plan wordt op 1
januari 1988 van kracht, het tweede op 1
januari 1989.

Het onderzoek wordt in door dc lidstaat
erkende laboratoria uitgevoerd. Uit deze er-
kende laboratoria kiest de lidstaat nationale
referentie-laboratoria. Uit deze nationale re-
ferentie-laboratoria worden door de EG-
Commissie dan weer communautaire refe-
rentie-laboratoria aangewezen.

De Commissie kan ter bevordering van een
uniforme toepassing van de richtlijn in alle
lidstaten controles door veterinaire deskun-
digen laten uitvoeren.

Ten aanzien van derde landen worden equi-
valente waarborgen verlangd.
Identificatie van dieren is noodzakelijk aan-
gezien bij positief resultaat van een onder-
zoek het bedrijf van oorsprong getraceerd
moet worden. Er volgt dan zonodig blok-
kade, merking, individueel onderzoek van
alle dieren, inbeslagname van eventueel aan-
wezige verboden stoffen en vernietiging van
dieren met residuen van verboden stoffen.
Dieren met te hoge concentraties van toege-
stane stoffen kunnen na afloop van een be-
paalde wachttermijn worden geslacht. Ook
wordt een onderzoek ingesteld naar leveran-
cier en producent van de stof in kwestie.
Bij geschillen tussen twee lidstaten over het
al dan niet aanwezig zijn van residuen in vers
vlees dat vanuit de ene lidstaat naar de an-
dere werd geèxporteerd, volgt eventueel
blokkade van het bedrijf van oorsprong, in
casu de boerderij.

In de afgelopen periode is de Regeling voor
opname op de lijst van homeopathische
diergeneesmiddelen (Stcrt. 1986; 224) gepu-
bliceerd (te verkrijgen bij dc Staatsdrukke-
rij, tel. 070-789911).

Deze regeling houdt in dat een verzoek voor
opname op de lijst van homeopathische
diergeneesmiddelen geschiedt via inzending
van een hiertoe bestemd formulier, dat te
verkrijgen is bij de Veterinaire Dienst, Mi-
nisterie van Landbouw en Visserij, Postbus
20401, 2500 EK \'s-Gravenhage.
Indien een middel wordt opgenomen op de
lijst van homeopathische middelen, wordt
het vrijgesteld van registratieplicht.

In de periode van I6t/m 30 november deden zich
in Nederland géén gevallen van aangiftcplichtige
dierziekten voor.

In de periode van 21 t/m 26 november deden zich
in Beieren en Noord Rijnland-Westfalen weer 4
gevallen van varkenspest voor, waarmee het to-
taal dit jaar op 44 kwam.

Alle varkens op de betrokken bedrijven zijn afge-
maakt en gedestrueerd. Veterinair-politionele
maatregelen zijn genomen.

Sinds de vorige in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde gemelde uitbraken, werden in België nog
eens vier gevallen geconstateerd. Het betrof een
mestbedrijf in de gemeente Büdingen (provincie
Brabant) op 17 november, een fokbedrijf in de
gemeente Meisen (provincie Oost-Vlaanderen) op
20 november, alsmede twee bedrijven in de ge-
meente Nieuwkerk Waas (beide provincie Oost-
Vlaanderen) op resp. 28 november en 5 december
1986.

De Franse Veterinaire Dienst gaf kennis van het
19e geval van varkenspest van dit jaar. Het betrof
een fok-/mestbedrijfin het departement Bas Rhin
op 28 november.

De 27e melding van varkenspest in Italië had
plaats op 3 december en wel in de Sardijnse pro-
vincie Nuoro.

Ook sinds de laatste melding in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde werden in Italië nog weer 2 ge-
vallen van mond- en klauwzeer type A gesigna-
leerd, waarmee het totaal voor 1986 op 149 kwam.
Beide deden zich voor in de provincie Milaan.

Het aantal positief-bevindingcn op Afrikaanse
varkenspest in Spanje was per 27 november ge-
stegen tot 373, dat in Portugal per 26 november tot
390.

In Portugal werd op 26 november de 261e uit-
braak van besmettelijke longziekte bij runderen
vastgesteld, hetgeen inhoudt dat het aantal ge-
vallen in de daaraan voorafgaande weken snel is
gestegen.

6 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering pelsdieren, aanvang 20.00 uur.

13 Symposium \'Biotechnologie in de Veehoude-
rij\'. Studiever. \'de Veetelers\' LU, Ede (pag.
1133 1986).

17 PAO-D: cursus Praktische algemene chirur-
gie gezelschapsdieren. Utrecht (pag. 1218
1986).

22 Groep KI en Zootechniek KNMvD. Wet.
bijeenkomst over begeleiding vruchtbaarheid
van de merrie, Utrecht (pag. 46).

22 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

22 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering schaap/geit, aanvang 20.00 uur.

24 Ver. Zoogdierkunde en Zoogdierbescher-
ming. Lezing over kleine en grote marterach-
tigen in Nederland: van otter tot wezel.
Utrecht.

5 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering paarden, aanvang 14.00 uur.

12 Ned. Ver. v. DierenarLsvrouwen, afd. Noord-
Holland. Lezing Kralen - klederdracht - tas-
sen, Heemskerk. Tevens jaarvergadering.

18 Groep Geneeskd. v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering, Hoog-Brabant,
Utrecht, 20.00 uur.

24 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergaderingkleine huisdieren, aanvang 20.00
uur.

12 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering vleeskalveren, aanvang 20.00
uur.

10—12 Gemeinsames Symposium der Fach-
gruppe \'Lebensmittelchemie und gerichtliche
Chemie\' in der GDCh und der Deutschen
Tierärzteschaft (A), Würzburg.

12 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

12—13 DVG Tagung \'Physiologie und Patho-
logie der Fortpflanzung\', Rosenheim.

17 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, algemene
ledenvergadering, Utrecht; 10.30 uur.

24 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering varkens, aanvang 20.00 uur.

12 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Diergeneeskunde en Gezel-
schapsdieren, Amsterdam.

16 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering runderen, aanvang 20.00 uur.

28 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering pluimvee, aanvang 20.00 uur.

7 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

15—18 Internat. Conference on Veterinary
Acupuncture, Beijing (Peking), China (pag.
1103 1986).

21—24 ANIMEX \'87. International Exhibition
for the Pet Trade (pag. 655 1986).

22 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Volksgezondheid en Kwaliteits-
zorg, Rotterdam.

4 Nederlandse kampioenschappen kleiduiven-
schieten voor dierenartsen (Boehringer In-
gelheim), Biddinghuizen.

24—28 6th International Meeting on Clinical
Laboratory Organisation and Management,
Noordwijkerhout (pag. 895 1986).

16—21 XXlll World Veterinary Congress,
Montreal, Canada (pag. 986 en 1063 1984;
553 en 991 1985; 269, 783 en 1287 1986).

3 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

3—4 Internationales Symposium über die Er-
nährung von Hund und Katze (A), Hanno-
ver.

24 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Diergeneeskunde en Veehoude-
rij, Utrecht.

27—1 okt. 38. Jahrestagung der Europäischen
Vereinigung für Tierproduktion (EVT), Lis-
sabon.

30—1 okt. 2. Fleisch-Tagung: Aktuelle Themen
der Flcischgewinnungund -Verarbeitung, Zü-
rich.

22 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

.lulianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11.

C. C. van de Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg,
vice-voorzitter; W. .1. Nijhof, penningmeester; mevr. E.
Lindenhovius-Zijderveld, lid; A. J. Plaisier, lid; dr. W. F.
G. A. Immink, lid; J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons,
adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, se-
cretaris; T. W. te Giffel, secretaris.

In dit jaar herdenict de Koninidijke Neder-
landse Maatschappij voor Diergeneeskunde
dat het 125 jaar geleden is. dat toenmalige
veeartsen zich verenigden in een organisatie
die beoogde ons vakgebied verder tot ont-
wikkeling te brengen.
Het overgrote deel van de dierenartsen in
Nederland en daarbij gerekend veterinaire
landgenoten buiten onze landsgrenzen zijn
verenigd in de KNMvD. Met enige voldoe-
ning mogen we dat constateren. Wij bete-
kenen daardoor iets en kunnen daardoor ook
iets betekenen in het grote spel
rond produktiviteit. ge-
zondheid en welzijn
van de huisdieren.
Er is evenwel een
aantal beroepsgeno-
ten die om uiteenlo-
pende redenen
menen geen deel te
moeten nemen in het
werk van onze
Maatschappij. Dat
is ieders goed recht, doch
zij moeten niet verbaasd staan
dat wij in deze tijd waarin ook de
diergeneeskunde onder grote druk .staat daar
niet veel waardering of begrip voor op weten
te brengen. Immers al hebben zij zich ter-
zijde opgesteld: ook zij profiteren van het-
geen onze beroepsorganisatie voor de die-
renarts in Nederland tot stand weet te
brengen. Dat is meer dan in deze column
kan worden opgesomd. Door zich daarnaast
af te zetten tegen hetgeen wij met elkaar
overeengekomen zijn, kunnen zij zich vrij-
heden veroorloven die de beroepsuitoefening
schaden en in tegenspraak zijn met een ge-
zamenlijk overeengekomen standpunt of
handelwijze. Juist eenduidigheid in ons op-
treden naar builen, ondanks variaties in
zienswijze, is hard nodig willen wij als kleine
beroepsgroep en dan nog wel voor het groot-
ste deel werkend als vrije beroepsbeoefe-
naren in het brede maar ook economisch
ruige terrein, onze positie kunnen handha-
ven.

In de economie van de veehouderij vormt de
diergeneeskundige hulp een kostenpost
waarop men maar al te snel meent te kunnen
bezuinigen. Vergeten wordt echter dat me-
debetrokkenheid en een gevoel voor medever-
antwoordelijkheid van de dierenarts niet ge-
kocht noch gehuurd kan worden, doch
slechts in een open en nauwe samenwerking
tot stand kan komen en dan hun waarden
ten volle zal opbrengen. Juist tot die mede-
betrokkenheid en medeverantwoordelijkheid
is de dierenarts gaarne bereid.
De dierenarts dient te beseffen dat kwaliteit
die zich uit in een hoge mate van deskun-
digheid slechts het antwoord kan zijn op een
vraag uit de moderne gespecialiseerde
veehouderij. Deze gegevenheden
vormen een spanningsveld
waarin onze beroepsorga-
nisatie terwille van haar
leden voort-
durend
waakzaam
moet zijn.
Elk stand-
punt van onze
organisatie in
dit span-
ningsveld wordt
in eerste aanzet
beoordeeld op materiële oogmerken voor de
beroepsgroep. Niet anders dan met grote
overredingskracht kan duidelijk gemaakt
worden dat dierenartsen staan voor hun ver-
antwoordelijkheid jegens de produktiviteit.
de gezondheid en het welzijn van onze hui.s-
dieren. Een gevoel van verantwoordelijkheid
dat verkregen wordt door een lange universi-
taire opleiding. Deze verantwoordelijkheid
van de dierenarts die door de KNMvD
voortdurend benadrukt wordt vormt ook de
basis voor zijn functioneren met als ken-
merk: onaflicmkelijke deskundigheid.

Uit samenspraak met bedrijfsleven en an-
dere groeperingen van cmze samenleving,
kortom met hen die ons nodig hebben, kan
een beeld ontstaan over de verwachtingen
die de samenleving heeji van de dierenarts
en de eisen die in de toekomst aan hem ge-
steld kunnen worden. Het is de eigenaar van
het dier die bepaalt op welke wijze hij van
onze deskundigheden gebruik wil maken.
Dat laatste doet hij. want het houden van

Het Hoofdbestuur heeft bovenstaande als
leidraad gekozen voor het Jubileumjaar
1987. Niet de nadruk op een feest: dat kan
met de boodschap zijn van de beroepsgroep.
Natuurlijk, wij zullen met elkaar de gele-
genheid vinden om op passende wijze ons te
verheugen dat wij het zijn die dit jubileum
kunnen vieren.

De druk op de diergeneeskunde is zwaar: in
de veehouderij lijken de grenzen van de pro-
duktie bereikt te zijn. Inkrimping van hei
produktie-potentieel zal voor de toeleve-
rings-industrie en voor de dienstverlenende
organisaties rond het veehouderijbedrijf
grote gevolgen hebben. Deze worden vooral
gekenmerkt door overschot aan ar-
beidskrachten. ook in de diergeneeskunde
zullen we rekening moeten houden met af-
name van het klassieke werk. Daar staan
heel duidelijk nieuwe ontwikkelingen tegen-
over. Op deze nieuwe vormen van manage-
ment die directe gevolgen zullen hebben voor
de inhoud van het veterinaire takenpakket
zullen we moeten inspelen. Niet afwachtend
maar vooruitlopend in kennis en kunde.
Geen reden om 125 jaar terug te zien met
een weldadig gevoel dat hel toch allemaal zo
best is gegaan. Integendeel, vooruit zien en
aanvoelen en aanhoren wat de samenleving
in zijn verschillende groeperingen verwacht
van de diergeneeskunde en dus van ons. Op
die boodschap zullen we moeten reageren
indien we - daar waar het onze medeverant-
woordelijkheid voor de veehouderij betreft -
ernstig willen worden genomen. Dat is de
reden waarom het Hoofdbestuur heel bewust
kiest voor een ontmoeting met hel agrarisch
bedrijfsleven. Maar er is meer. We kunnen
constateren dat er reeds nu een overvloed-is
aan jonge werkzoekende dierenartsen die
naar de nieuwste inzichten op ons vakgebied
zijn opgeleid. Ze hebben nog niet de ervaring
van de reeds jaren werkzame collega\'s, maar
ze bezitten een ontembaar enthousiasme en
drang om in het beroep aan het werk te
gaan. Wij zullen ons moeten afvragen of
normen en opvattingen vastgelegd in een tijd
die minder druk legde op tal van facetten
van ons beroep nu nog wel reëel zijn. Niet al-
leen de aankomende generatie in ons beroep
moet zich richten op een aanvaardbaar ge-
dragspatroon: ook de reeds lang werkzame
zal zich hebben open te stellen voor verande-
ringen. waarnaar mogelijk niet met ver-
langen wordt uitgezien. Wij dienen met el-
kaar te beseffen en ook bewust te
aanvaarden, dat dit een geweldig spannings-
veld geeft. Geen reden voor een Maatschap-
pij voor Diergeneeskunde om feest te vieren.
We realiseren ons zeer goed dat ook wij de
oplossing voor deze problematiek niet voor
het grijpen hebben. Velen hebben er een uit-
gesproken mening over, gevoelsmatig of ra-
tioneel onderbouwd. Deze meningen moeten
gehoord en besproken worden om te trach-
ten wegen te vinden die de druk enigszins
zullen kunnen opvangen. Nadrukkelijk geldt
dat we dit jaar ook vanuit onze organisatie
met de jongeren in discussie moeten treden.
Deze aanwas van jonge dierenartsen is thans
vooral voelbaar in de sector van de gezel-
schapsdieren. De beroepsgenoten in dit deel
van de diergeneeskunde zullen op hun eigen
terrein met een vernieuwd élan en langs
nieuwe wegen hun cliënten moeten weten te
benaderen. Terecht hebben wij in het ver-
leden de nadruk gelegd op de vergroting van
kennis en kunde in ons beroep. Het komt mij
voor dat deze thans op een zodanig peil ge-
bracht zijn, dat de toepassing en de vormen
waarin deze beschikbaar kunnen komen in
onze samenleving nu onze volle aandacht
vragen. Het is mogelijk wel veel interessan-
ter om met de inhoudelijke kanten van het
beroep bezig te zijn dan met de maatschap-
pelijke inpassing ervan, doch de tijdsom-
standigheden vragen nu om dit laatste.
In de Volksgezondheidssector welke zich
uitbreidt tot het terrein van de kwaliteitsbe-
waking grijpen de verschillende produktiefa-
sen sterker ineen dan eertijds. De taken van
onze professie op dit terrein stellen ook hier
hun eigen en nieuwe eisen. Voor de dieren-
arts liggen hier ongekende kansen: het is een
goede zaak om in dit jubileumjaar daar aan-
dacht aan te besteden. Op dit terrein kan
ons vakgebied een belangrijke rol spelen in
het belang van de producent, maar ook van
de consument.

Een beroep.Korganisatie die zich bewust is
van haar plaats en zich reeds lange jaren
heeft ingezet voor beroep en beroepsgenoten
zal aan de aspecten die eigen zijn aan de
verschillende sectoren van het beroepsterrein
ruim aandacht moeten besteden. Deze secto-
ren in de diergeneeskunde hebben zich ge-
leidelijk aan zo geprofileerd dat ze thans als
gedifferentieerde doch elkaar deels wel over-
lappende vakgebieden te onderkennen zijn.

Te tonen wat diergeneeskunde nu betekent
en te leren welke verwachtingen en eisen er
jegens ons beroep bestaan, vormt een mach-
tige uitdaging voor het jaar 1987.
Het zal duidelijk zijn dat de presentatie van
ons beroep naar de samenleving toe in dit
Jubileumjaar van onze Maatschappij een
zaak is waaraan vooral de eigen leden deel
zullen hebben. We rekenen daarbij op uw
medewerking en daadwerkelijke steun. Er is
voldoende ruimte binnen onze organisatie
voor uiteenlopende meningen en opvattingen,
doch laten we op basis van onze beroeps-
saamhorigheid dit jaar eendrachtig de dierge-
neeskunde in al zijn verscheidenheid aan de
samenleving presenteren.

Zoals reeds aangekondigd in het Tijdsch-
rift van 1 dcceinber 1986 zal op 22 januari
a.s. een voorlichtingsmiddag worden ge-
houden over het IK B-project niestvarkens
dat onlangs gestart is. Deze middag wordt
gezamenlijk georganiseerd door de Afde-
ling Gelderland, de Groep GKZ en dc
Groep Praktici Grote Huisdieren.

Drs. H. Vaarkamp, voorzitter van de
Groep Praktici Grote Huisdieren,
houdt een algemene inleiding over het
waarom van de IKB en de aspecten
voor de prakticus.

Drs. L. Honning, kringdirecteur RVV
en projectleider van het IKB-project
niestvarkens zal spreken over de opzet
van de IK B-proef

Dr. ir. E. W. Brascamp, directeur van
het Proefstation voor dc Varkenshou-
derij te Rosmalen en eveneens project-
leider van het mestvarkensproject be-
handelt dc technische aspecten van het
proefproject.

Drs. G. H. M. Blocks van de Vak-
groep Bedrijfsdicrgeneeskunde en Bui-
tenpraktijk bespreekt de werkwijze
met betrekking tot dc intensief bege-
leide bedrijven.

Drs. E. W. van Schie, medewerker
van de Gezondheidsdienst voor Dieren
in Gelderland gaat in op de rol van de
Gezondheidsdienst in het IKB-project.
Dr. .1. M. de Kruijf, locatichoofd van
de RVV te Boxtel gaat in op de keu-
rings- en volksgezondhcidsaspecten in
het IKB-project.
Pauze.

Discussie onder leiding van drs. .1. J.
van Zutven, voorzitter van de Groep
Gezondheids- en Kwaliteitszorg.
Sluiting (ca. 17.00 uur).

In november 1986 is aan alle leden van de
KNMvD een financièle ondersteuning voor
de jubileumactiviteiten in 1987 gevraagd.
De eerste reacties zijn hoopgevend. Om u
op de hoogte te houden van het resultaat
van uw bijdragen zullen wij regelmatig de
jubileumbarometer afdrukken. De eerste
twee afbeeldingen vindt u op deze en de
volgende bladzijde. Weer een ontwerp van
onze redakteur J. C. de Geus.
Het bereiken van de top zal ook voor onze
jonge Absyrtus geen eenvoudige zaak zijn.
Laten wij hem daar met zijn allen bij
helpen. Het is de moeite waard!

Op vrijdag 11 oktober 1986 is collega L.
Nauta uit Drogeham benoemd tot ridder
in de orde van Oranje Nassau.
Naast zijn 35-jarige ambtsperiode als die-
renarts was hij zeer actief in allerlei activi-
teiten binnen zijn gemeente. Ruim 20 jaar
bekleedde hij functies binnen het bestuur
van de Streekmuziekschool \'De Wald-
sang\'. Daarnaast was hij ook nauw be-
trokken bij vele andere verenigingen in zijn
gemeente.

Ook binnen de KNMvD is hij zeer actief
geweest, zoals zeer recentelijk nog de taak
van penningmeester binnen het Hoofdbe-
stuur.

Prof. dr. Karei A. Schat heeft de Upjohn Re-
search Award ontvangen tijdens de jaar-
vergadering van de Amerikaanse Vere-
niging voor Pluimvee Pathologie in
Atlanta, Georgia. Schat, als hoogleraar
verbonden aan de Cornell Universiteit in
Ithaca, ontving een oorkonde en een geld-
bedrag.

De prijs is in het leven geroepen om die
leden van de Amerikaanse Vereniging van
Pluimvee Pathologie (AAAP) te onder-
scheiden die zich buitengewoon verdienste-
lijk hebben gemaakt op het gebied van dc
pluimveeziekten. De prijs wordt jaarlijks
uitgereikt als herinnering aan de bijdrage
op wetenschappelijk gebied van wijlen
Aziz Hamdy, een bekend wetenschapper
van The Upjohn Company.
Schat behaalde in 1970 zijn graad aan de
Faculteit der Diergeneeskunde van de
Rijksuniversiteit te Utrecht en werkte
vervolgens gedurende 5 jaar voor het Di-
rectoraat Internationale Technische Hulp
in Mexico als projectleider in het onder-
zoek betreffende de Ziekte van Marek.
In 1978 vervolgde hij zijn studie aan dc
Cornell Universiteit waar hij promoveerde.
Tijdens zijn studie isoleerde en karakteri-
seerde hij het SB-1 virus dat tegenwoordig
wordt gebruikt als vaccin tegen dc Ziekte
van Marek.

Schat heeft meer dan 60 wetenschappelijke
artikelen gepubliceerd, was adviseur bij de
Food and Agriculture Organisation (FAO)
in 1984 en 1985, hij is lid van de Weten-
schappelijke Redaktie van het Tijdschrifl
voor Diergeneeskunde en is redaktcur van
het Journal of the Reticuloendothelial So-
ciety. Onlangs ontving Schat de \'Fogarty
Senior International Fellowship\' prijs. De
prijs stelt hem in staat een jaar studiever-
lof op te nemen. Deze tijd zal hij door-
brengen bij hel \'Houghton Poultry Station\'
in Engeland.

De Upjohn Award is sinds 1978 toegekend
aan: C. S. Edison, 1978; N. O. Ofson,
1979; C. H. Kleven, 1980; R. P. Hanson,
1981; .1. M. Sharma, 1982; J. L. Spencer,
1983; W. B. Bross, 1984 en G. H.
Snoeyenbos, 1985.

De banden voor het Tijdschrijt voor
Diergeneeskunde 1986zijn verkrijgbaar
tegen betaling van ƒ22.50 op post-
rekening nr. 5 11606 t.n.v. KNMvD te
Utrecht. Wilt u in de omschrijving
vermelden \' Banden 1986"?

Dc feestciagen zijn weer achter dc rug en
onze gedachten gaan nu uit naar het jaar
dat voor ons Hgt. Een jubileumjaar. Een
jaar waarin we met z\'n allen gaan proberen
het vak van de dierenarts voor het voet-
licht te brengen.

Er is een kleurwedstrijd voor kinderen, een
fotowedstrijd, een lesproject op scholen,
een open dag van de praktijken van alle
aangesloten dierenartsen, een dierenge-
z.ondheidsbus door Nederland, drie con-
gressen en een bijeenkomst van de kan-
didaatleden. Waarlijk een ambitieus
programma.

Dit programma heeft alleen kans van
slagen als we ook op uw medewerking
kunnen rekenen. Niet alleen hopen we op
uw medewerking, inaar we rekenen daar
op.

Het is ook in uw belang als de dierenarts
met al zijn kennis en mogelijkheden op ve-
terinair gebied duidelijk naar voren komt.
Dc eigenaren van dieren zijn er van op de
hoogte dat ze bij u terecht kunnen voor
een enting, maar weten ze ook dat u voor-
lichting en advies geeft over bijvoorbeeld
voeding? Of de aanschaf van dieren?
Weten zij dat uw zorg voor dieren niet al-
leen repressiefis, maar ook preventief zijn
vruchten afwerpt? Uw beroep wordt met al
zijn facetten duidelijk gemaakt in het jubi-
leumjaar.

Daarnaast gaan we ook dc discussie aan
met de samenleving. Wat verwachten de
eigenaren van dieren van u als dierenarts?
Als deze wensen boven tafel komen, kunt
u daar adequaat op inspelen en nog betere
zorg verlenen.

Voor deze lessen is een lesbrief geschreven
die u als handvat kunt gebruiken voor het
samenstellen van dc lessen. Daarnaast is
een diaserie gemaakt die aansluit bij de
lesbrief. Natuurlijk bent u vrij een andere
invulling aan de lessen te geven.
Als doelgroep is gekozen voor de brug-
klassen van de middelbare scholen. De
kinderen in deze groep zijn op een leeftijd
dat ze iets kunnen doen met de informatie
over hel vak van dierenarts.

Het is de bedoeling dat de lessen gegeven
worden in de periode van maart t/m juni
a.s.

Als u les wilt geven kunt u zich opgeven bij
de coördinator van uw Afdeling. Om een
indicatie te krijgen van het aantal lesge-
vende dierenartsen is het noodzakelijk dat
u zich nu reeds opgeeft. De namen en tele-
foonnummers van de coördinatoren vindt
u nogmaals op pag. 46 vermeld.
\'May the best you\'ve seen this year, be the
worst you\'ll see next year\': met deze oude
Schotse nieuwjaarswens wil ik u alsnog een
gelukkig nieuwjaar toewensen en nogmaals
de wens uitspreken dat 1987 voor iedereen
een geslaagd jubileumjaar mag worden.

drs. J. E. Hage
drs. G. Th. A. Menges
drs. Sj. Bergsma
drs. A. Emmerzaal
drs. J. Bakker

Limburg
050 - 345777
05151 - 1229
05702 - 1263
05702 - 2088 (privé)
05730 - 1597
070 -407911/406996
03403 - 71546 (privé)
072 - 332358
03480-16843
01I10-2I80
04120 - 41755
04749 - 1441

drs. S. R. Heslinga
drs. J. Minderhoud
drs. D. M. Zuijdam
dr. D. J. Peterse
drs. A. Kamphuis
drs. W. A. H. Jansen
drs. G. J. van Groenland
dr. Tj. Jorna
drs. I. A. T. Rigter
drs. T. Quartel
drs. A. Heijn

Op donderdagmiddag 22 januari 1987 zal
de Groep KI en Zootechniek een bijeen-
komst organiseren met als onderwerp: \'De
hegeleiding van de vruchtbaarheid van de
merrie\'.

Deze bijeenkomst zal plaatsvinden in de
Uithof in de collegezaal in het Hoofdge-
bouw van de Faculteit der Diergenees-
kunde. Aanvang van de vergadering is
13.30 uur.

Gebruikswaarde van het \'Utrechts
schouwprotocol\'; proefopzet en bedrijfs-
management; drs. G. Bruin.
\'Utrechts schouwprotocol\': veterinair ge-
zien; drs. P. Fontijne.
Gebruikswaarde van de progesteronbepa-
ling in melk en bloed; drs. J. L. A. M.
Remmen.

Ook niet-leden van de Groep KI en Zoo-
techniek zijn op deze bijeenkomst welkom.

Zowel wetenschappelijk als maatschappe-
lijk willen wij ons als dierenartsen heel bij-
zonder 1862 herinneren als hel jaar dat 125
jaar geleden door fusie van hel \'Neder-
lands" Veeartsenijkundig Genootschap en
de Zuidhollandse veeartsenvereniging de
Maatschappij ter bevordering der Veeart-
senijkunde en Veeteelt in Nederland ont-
stond. Eén van de voornaamste doeleinden
was: bevordering van onderling contact,
hetgeen in die tijd van gebrekkig vervoer
dus vanzelfsprekend ook een taak van een
Tijdschrift, namelijk hel Tijdschrift voor
Veeartsenijkunde en Veeteelt werd.
Het was een belangrijke lijd voor het or-
ganisatie-wezen. Ook vele andere beroepen
en groeperingen richtten Maatschappijen
op.

Toch werd ook in die tijd — nel als nu —
het leven vaak beheerst door gebeurtenis-
sen en voorvallen op allerlei gebied die in
de vorm van nieuws bekend werden.
De Redaktie vond het een aardige ge-
dachte door een kleine bloemlezing uil hel
nieuws van het oprichtingsjaar van de
Maatschappij te trachten iets van die tijd le
begrijpen of te vatten.
Éénmaal per maand zal dit rubriekje ver-
schijnen.

De selectie is samengesteld uil de Wereld-
agenda van de heer A. .1. A. de Winter te
Amsterdain die de gegevens gedurende 30
jaar verzamelde. De gegevens vormen een
primeur en zijn, in deze vorm bijeenge-
bracht, uniek.

In Amerika wordt geschiedenis geschreven
want daar woedt de Burgeroorlog en ook
Amsterdam timmert aan de weg want daar
wordt de Leidsepoort gesloopt.
Het moet een strenge winter geweest zijn:
de Hagenaar W. Troost — die weliswaar
in Leeuwarden woont — bezocht als eerste
niet-Fries op de schaats de Friese elf
sleden in 15\'/2 uur.

In Duitsland was er al iels met \'Berufsver-
boten\' aan de hand. Nadat verschillende
beroepen en ambachten lange tijd ver-
boden waren voor sommige bevolkings-
groepen (onder andere joden) was men met
ingang van 1 januari in Saksen voortaan
vrij in hel kiezen van een beroep of ambacht.
Reclame werd loen ook al gemaakt: in de
NRC worden puike \'China\'s\' appelen aan-
bevolen.

Af en toe volgden de geslachten elkaar snel
op. In Den Bosch komt een moedertje van
20 jaar een kind aangeven. Grootvader
was er ook bij. Hij was 37 jaar.
Herdenkingen vonden eveneens plaats.
Het was 500 jaar geleden (1362) dat de
Dollart ontstond na een overstroming.
Op 8 januari brandt de Twentse Sloom-
bleekerij lot de grond toe af. Ruim 100
mannen werkeloos, velen met een groot
gezin. De sociale wetgeving moest nog
worden uitgedacht: ergo; de hulp komt van
liefdadigheid.

In de geneeskunde propageert Ernst Brand
(1827-1897) in Stettin het toepassen van
koude compressen en koude baden bij
koortsziekten in het bijzonder bij buikty-
fus. Zijn boek daarover: \'Die hydrothe-
rapie des Typhus\'.

Over de diergeneeskunde staat vermeld dat
Karl H. Hertwig, professor in de dierge-
neeskunde 64 jaar is geworden en een
voorbeeldje van dierpsychologie deed zich
voor in de Zoo van Londen waar een py-
thon 100 eieren legde die allen verrotten in
de kou doordal het dier afwezig was terwijl
het vervelde. Het at daarop in 32 weken
niets meer.

Op 19 januari vergadert het hoofdbestuur
der Hollandsche Maatschappij voor Land-
bouw en eist dat de veeartsenvereniging
mond- en klauwzeer gaat behandelen (dat
wil zeggen bespreken!).
Het politiek bedrijf was nog tamelijk een-
voudig. Koning Willem III belast Thor-

becke op 24 januari met de vorming van
een kabinet als opvolger van het kabinet
van Zuylen dat 31 januari aftreedt. Bij
K.B. worden nieuwe ministers benoemd.
Thorbecke contrasigneert op 31 januari al-
hoewel hij pas op 1 februari in functie
treedt.

Tot slot: In Nederlands-Indië ontstaat
voorzichtig kritiek op het bewind van Ne-
derland. Douwes Dekker geeft de eerste
helft van een brochure uit getiteld: \'Over
vrije arbeid in Nederlandsch-Indië en de
tegenwoordige koloniale agitatie\'.

Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord
Nederland, Morra 2, Postbus 361, 9200 AJ
Drachten (tel. 05120-13435).
19 maart 1987, 19.45-23.00 uur (cursusnr.
87/10)

Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord
Brabant, Molenwijkseweg 48, 5282 SC
Boxtel (tel. 04116-73951).

Het programma wordt verzorgd door: J.
W. Garretsen, Utrecht, dierenarts voor ve-
terinaire röntgenologie, en R. Janssen,
Amsterdam, dierenarts voor veterinaire
orthopedie en neurochirurgie. Beiden zijn
lid van de Groep Veterinaire Specialisten.

Er wordt een systematisch overzicht gege-
ven van de meest voorkomende oorzaken
van kreupelheid aan het voorbeen, met
name bij de hond. Ingegaan zal worden op
aangeboren afwijkingen, ontwikkelings-
stoornissen, trauma en \'ouderdomsver-
schijnselen\'.

Aan de hand van een diapresentatie
worden achtereenvolgens behandeld de
aandoeningen in het gebied van de scapula
tot en met de derde phalanx.

Opgave en aanmelding dienen schriftelijk
dan wel telefonisch te geschieden vóór 15
januari 1987. Tevens dient het cursusbe-
drag te worden gestort op bankrekening-
nummer 55.56.71.100 ten name van PAO-
Diergeneeskunde bij de ABN te Utrecht
(giro ABN: 1412), onder duidelijke vermel-
ding van de naam van de cursus, en cursist-
(en) alsmede cursusnummer (zie hoven) en
datum.

Bij annulering vóór 1 februari respectieve-
lijk 1 maart 1987 ontvangt u het cursusgeld
retour, vermmderd met ƒ 10,— administra-
tiekosten. Bij annulering na bovenstaande
data vindt geen re.stiiutie plaats.

Inlichtingen over deze cursus kunt u ver-
krijgen bij het secretariaat PAO-Dierge-
neeskunde, Postbus 140.31, 3508 SB
Utrecht.

13 en 14 januari (cursusnr. 87/03)
15 en 16 januari (cursusnr. 87/04)
19 en 20 januari (cursusnr. 87/05)

Naar aanleiding van de ingezonden brief
van drs. E. Masclé (Tijdschr. Dierge-
neeskd 1986; 111: 965), waarin hij terecht
wees op de misvatting dat het Nederlands
dierenarts-diploma gelijkwaardig zou zijn
aan dat van afgestudeerden aan een Ame-
rikaanse of Canadese universiteit, nog het
volgende ter aanvulling.
In Utrecht wekt men de indruk dat er in
Canada of Amerika zo door afgestu-
deerden kan worden begonnen (we zijn
toch niet voor niets erkend!) zonder aan-
vullende examens dan wel een examen dat
meer als een luchtige formaliteit moet
worden gezien (dat iedereen op z\'n sloffen
zo kan halen). Aangezien deze opvatting
apert onjuist is, geef ik hier mijn persoon-
lijke ervaringen weer met het Canadese
examensysteem wat vrijwel overeen komt
met dat in de VS.

(In april 1986 ben ik naar Canada geëmi-
greerd waar ik thans werkzaam ben als
dierenarts in een volledige kleine huisdie-
renpraküjk in Prince George, British Co-
lumbia.)

Iedere buitenlandse dierenarts die hier zelf-
standig wil werken moet het National
Board Examination doen voordat hij/zij
aan het provinciale exatnen mag beginnen!
(Hel provinciaal examen is verplicht om in
een desbetreffende provincie te tnogen
praktizeren.)

Voor afgestudeerden aan de universiteit
van Utrecht betekent dit dat 2 van de 3
examens moeten worden gedaan, aan één
van de drie veterinaire universiteiten in
Canada af te leggen, namelijk:
Deel 1 (dit bestaat uit een 8 uur durend
examen, bestaande uit 400 multiple choice
vragen mei 5 mogelijkheden per vraag
handelend over Preclinical Sciences, Prac-
tice Areas en Clinical Sciences, de beoorde-
ling vindt plaats over 360 van deze
vragen).

Deel 2 (dit bestaat uit de Clinical Compe-
tency Test, een 4 uur durend examen be-
staande uit 14 klinische situaties die tot een

oplossing moeten worden gebracht binnen
de tijdslimiet via vraag en antwoord op
schrift, waarin niet alleen beoordeeld
wordt of tot een goede diagnose wordt ge-
komen, maar ook hoe men er toe komt).
Deel 3 behoeft door afgestudeerden van
Utrecht niet te worden afgelegd (dit is dus
het enige voordeel dat wij hebben, zijnde
geaccrediteerd bij de AVMA en CVMA!),
dit examen bestaat uit 5 dagen met per dag
een topic, bijv. pathologie, verloskunde,
röntgenologie, etc.

Indien een kandidaat van Utrecht twee-
maal gezakt is voor dit NEB-examen dan
is men verplicht de volgende maal wel het
deel 3 examen af te leggen.
Wat zijn de kosten?

Het NEB-examen voor deel 1 en 2 was in
1985 C$ 640,— (dit zijn zuiver de examen-
kosten, niet inbegrepen zijn transport, lo-
gies, etc.). Deel 3 kost C$ 1800,—.
De kosten van deze examens zijn dus aan-
zienlijk en het niveau van vraagstelling is
mijns inziens zeker geen \'walk over\'.
Deel 1 en 2 worden jaarlijks in mei en de-
cember geëxamineerd, deel 3 alleen in au-
gustus van elk jaar.

Het NEB-examen wordt gelijktijdig in Ca-
nada en de VS afgenomen en bestaat uit
exact dezelfde vragen en scores zijn dan
ook geldig in beide landen. Per provincie
(of staat in de VS) zijn er provinciale exa-
mens die men na hel behalen van het NEB-
examen moet halen om zelfstandig Ie
mogen werken. De kwaliteit van de vragen
varieert sterk per provincie. Sommige pro-
vincies hebben geen extra examen (bijv. in
Canada is er geen aanvullend examen
nodig voor de Yukon en de North West
Territories). Andere provincies eisen wel
een aanvullend examen.
British Columbia heeft een van de zwaar-
ste examens. Dit examen, wat afgelegd kan
worden in Vancouver of aan één van de
drie veterinaire universiteiten in Canada,
bestaat uit open vragen (4 sessies van Vh
uur elk met weer een dwarsdoorsnede van
het hele veterinaire scala en één van een \'A
uur over de British Columbia-by-laws). Dit
examen wordt in mei en november van ieder
jaar afgenomen en kost C$ 150,— (1986).
Ik hoop met deze brief duidelijk te hebben
gemaakt dat voordat met werken in Ca-
nada (en de VS) begonnen mag worden er
veel geld en vooral veel inzet gevraagd
wordt.

Het laatste wat een pas afgestudeerde die-
renarts wil doen is weer opnieuw studeren
voor een dierenartsexamen, maar mijns in-
ziens zijn de kansen op succes het grootst
wanneer de algemene kennis nog \'vers\' is
en dat is (helaas) pal na het afstuderen.

Met deze brief heb ik hopenlijk duidelijk
gemaakt wat het nu eigenlijk betekent dat
Utrecht een \'approved\' status heeft. Afge-
studeerden aan een Amerikaanse of Cana-
dese universiteit zijn niet verplicht het
NEB-examen te doen zolang men in het
eigen land gaat werken (het provinciale
examen is wel verplicht). De universiteit van
Utrecht zou zich mijns inziens pas echt ge-
lijkwaardig mogen noemen wanneer haar
afgestudeerden vanuit dezelfde uitgangspo-
sitie konden starten als de Amerikaanse en
Canadese \'graduates\'.
Voor vragen of commentaar verblijf ik
hoogachtend.

Graag wil ik reageren op de interpretatie
die drs. E. Masclé, naar zijn zeggen
emigrant-dierenarts te Windsor (Canada),
in zijn ingezonden informatie-bulletin (zie
Tijdschr Diergeneeskd 1986; 111: 965)
geeft aan het persbericht van de Rijksuni-
versiteit te Utrecht over de internationale
herbevestiging van de kwaliteit van de Ne-
derlandse dierenartsopleiding. Tevens
maak ik van de gelegenheid gebruik om in
mijn kanttekeningen de reactie van drs. C.
J. Gelens (Prince George, Canada) (zie pag.
49).

Hoe goed bedoeld beide reacties ook zijn:
de (welkome!) extra informatie kan tot
misverstanden leiden, die afbreuk doen
aan een voor veterinair Nederland — in
het bijzonder de Faculteit der Diergenees-
kunde — belangrijke aangelegenheid. Dit
komt omdat zij (niet ten onrechte) vanuit
hun persoonlijke omstandigheden tegen
deze zaak aankijken. Zij zijn gewoon
lichtelijk teleurgesteld dat de Canadese
loper niet voor hen uitligt. Toch is dat wel

— ook naar hun eigen zeggen — een beetje
het geval, maar dat komt pas aan het eind
van het verhaal dat dient te starten bij de
primaire verantwoordelijkheid van de Fa-
culteit voor de kwaliteit van de dierenarts-
opleiding.

De Faculteit heeft altijd veel aandacht ge-
geven aan de ontwikkeling van het curricu-
lum en zal dit ook altijd blijven doen: niet
alleen intern tussen docenten en met de
studenten, maar ook heel nadrukkelijk ex-
tern, in een voortdurende dialoog met de
KNMvD, de veterinaire overheid, aller-
hande maatschappelijke organisaties (bijv.
de Dierenbescherming) en het bedrijfsleven
(onder andere binnen de agrarische sector).
Een proces dus, waarin veel gebeurt. Er
zijn \'ups en downs\'. Soms ligt de Faculteit
een beetje voor of loopt zij redelijk in de
pas (differentiatiegedachte, bedrijfsdierge-
neeskunde, proefdierkunde bijv.), soms ligt
zij achter (zeggen \'ze\'). Het moet èn meer
èn beter, en.....de Faculteit kan zo maar

— uit iedere hoek — op haar donder
krijgen. Alleen dc resultaten tellen en lief
en leed is ongedeeld, want er is in Neder-
land geen tweede veterinaire faculteit.

En wat geldt voor het onderwijs, geldt ook
voor de twee andere primaire taken van de
Faculteit, te weten onderzoek en maat-
schappelijke dienstverlening (qua omvang
voornamelijk de patiëntenzorg, \'ons\' aca-
demisch dierenziekenhuis).
In dit proces hangt het af van de vitaliteit
van dc Faculteit of zij erin slaagt een repu-
tatie op te bouwen, een \'wij\'-gevoel weet te
ontwikkelen. De vraag is dan eigenlijk:
Hoe creatief en hardnekkig is de Faculteit
bezig om te overleven?
Dit punt nu, dit \'instinct om te overleven\',
is cruciaal. Niet alleen om in eigen huis en
in relatie tot haar natuurlijke omgeving
(voor vakgenoten en clientèle) het curricu-
lum op orde te houden, maar ook om de
geldschieters te bewegen voldoende finan-
ciële ruimte aan de Faculteit te blijven

geven. Want alles wat wij willen met het
curriculum en alles dat anderen willen dat
wij hiermee willen, moet betaald
worden.....door de Nederlandse belasting-
betaler. (En die wordt niet geënthousias-
meerd als hij of zij ziet dat zo\'n 4 ton aan
geïnvesteerde Nederlandse belastinggelden
wordt geëxporteerd. Waarmee het grootste
misverstand uit de wereld is: het eerste
doel van de Faculteit is de (inter)nationale
waardering van het Nederlandse dieren-
artsdiploma, omdat zij daarmee meer mag
verwachten van de kans om te overleven,
en één van de effecten bij het bereiken van
dat doel is dat zij tijdelijk of permanent
ambassadeurs en ambassadrices in het bui-
tenland weet of vermoedt, zoals de dieren-
arts die bijvoorbeeld van overheidswege in
het kader van een ontwikkelingssamen-
werkingsproject is uitgezonden en zoals
bijvoorbeeld de enkele emigrant-dieren-
arts. Een indicatie: in 1972 \'verbleven\' 118
dierenartsen buiten Nederland; in 1985 zijn
dat er 215.)

Dit belastinggeld wordt via de minister van
Onderwijs en het College van Bestuur van
de Utrechtse Universiteit aan de Faculteit
ter beschikking gesteld. Deze geldstroom,
die uiteindelijk bij de Faculteit aankomt, is
niet toereikend en is de laatste tien(!) jaar
afgenomen. En voor wat betreft het on-
derwijs begint het overlevingsgevecht van
de Faculteit de komende jaren al om het
minder minder krijgen. En dan wil ze nog
meer ook. Van de geldschieter die geen ve-
terinair is, die de diergeneeskunde maar
duur vindt, haar als lastig ervaart en maar
al te graag bereid is om het \'probleem\'
diergeneeskunde te ontkennen. Ook alle-
maal zeer begrijpelijk, want er zijn nog zo-
veel andere problemen.

En dan ineens komt er iets in de mode.
Bedacht door die centrale overheid, die de
hand aan de knip heeft. Iets dat de Facul-
teit al eind 1972 had bedacht en heeft uit-
gevoerd in 1973, herhaald in 1978 en nog
eens herhaald in 1985. Met succes. Het
onafhankelijke, externeen deskundige eva-
luatie-oordeel over de eigen wetenschappe-
lijke opleiding! Een kwaliteitsbeoordeling
op internationaal niveau. Een goede extra
toets. Om te weten wat je sterke en zwakke
punten zijn. Om extra aandacht te geven
(en te krijgen!) voor die zwakke punten,
anders loopt de erkenning gevaar. Dat
heeft in 1974 en 1979 gewerkt, zij het op
bescheiden schaal. In 1986 heeft de Facul-
teit zelfs landelijk bekendheid gekregen: de
minister noemt diergeneeskunde als het
(enige) voorbeeld voor hoe het moet. Pun-
tenwinst in de strijd om te overleven. Die
gaat door, en wie niet oplet gaat toch een
keer knock out. Ook hier weer die voort-
durende dialoog: maar nu met de voor-
naamste financier. De Faculteit moet ge-
woon weer iets nieuws verzinnen om haar
overlevingskansen te verstevigen.

Binnen de Europese Gemeenschappen is
men inmiddels ook gestart met het ont-
wikkelen van een systeem voor de toetsing
en bewaking van de kwaliteit van het
hoger (beroeps)onderwijs. Het Raadgevend
Comité voor de Opleiding van Dierenart-
sen binnen de EG heeft de AVMA/
CVMA-evaluatie van de Nederlandse die-
renartsopleiding in 1985 letterlijk op de
voet gevolgd. De Faculteit is ook binneri
de EG een goed voorbeeld.
Na mijn uiteenzetting over het primaire
doel en effect van de erkenning van het
Nederlandse dierenartsdiploma is het goed
om, juist met het oog op het internationale
aspect van de aangelegenheid, op twee be-
langrijke overwegingen van de Faculteit te
wijzen.

Ten eerste wenst de Faculteit de interna-
tionale inzetbaarheid van Nederlandse die-
renartsen te vergroten en ten tweede hoopt
de Faculteit met de beoogde erkenning de
contacten met gerenommeerde buiten-
landse instellingen te vergemakkelijken en
te intensivieren. Het is een beetje de vraag
of dal in voldoende male is gelukt. Soms
heeft de Faculteit de indruk dat ze in het
buitenland beter verstaan wordt dan
binnen de eigen landsgrenzen.
De Faculteit heeft in hel buitenland een
naam. Steeds meer buitenlandse gasten
brengen (in groepsverband) een bezoek
aan de Faculteit. Er is een verheugende be-
reidheid binnen de Faculteit om samen te
werken, óók in internationaal verband.
Dal kost geld. En dat klinkt dus weer be-
kend in de oren.

Nu terug naar de vestigingsperikelen van
de heren Masclé en Gelens. Zij hebben ze.
En zij zullen ze altijd hebben. Waar ook
ter wereld. Hun indruk was, dat de vrije
vestiging in Canada en de VS een fluitje
van een cent is. Ondanks die misvatting

hebben ze hun doel bereikt. Dat is bewon-
derenswaardig, want een dergelijke tegen-
slag moet echt overwonnen worden. Dat
kost veel energie. En er is nog voldoende
over gebleken om een mep richting Facul-
teit of \'Utrecht\' uit de delen, want \'zij

dat zo is, dan zijn \'onze\' verontschul-
digingen op hun plaats, hetgeen overigens
de gelijkwaardigheid van het diploma on-
verlet laat. Maar ik denk niet dat het zo is.
Faculteitsbestuur en -bureau hebben die
vertaalslag naar een \'walk over\' voor de
gepriviligeerde individuele Utrechtse die-
renarts niet uitgedragen. En, naar ik weet,
de KNMvD ook niet. Integendeel, het is
overal moeilijk om een plaats te veroveren
tussen collega\'s. Te beginnen in Nederland.
Ik kan mij voorstellen dat er — waar dan
ook — vlotweg conclusies zijn getrokken
naar aanleiding van de gunstige berichtge-
ving over de erkenning van het diploma.
Daarbij is, zo blijkt, een onjuiste indruk
gewekt. Het heeft geen zin daarvoor een
schuldige aan te wijzen. Ik weet dat de per-
sonen die zich tevoren bij mij hebben ge-
oriënteerd, geen aanleiding hebben om de
Faculteit met de vinger na te wijzen.
Volgens mijn informatie heeft iedere die-
renarts in Canada en in de Verenigde Sta-
ten een \'licence to practice\' nodig om zich
te kunnen vestigen. Dus ook de dierenarts
die in Canada of de VS op een bij
CVMA/AVMA geaccrediteerde faculteit
het diploma heeft verkregen. Deze vergun-
ningen worden per staat afgegeven. Dc ver-
eisten tussen de (vele) staten verschillen.
Zelfs een ervaren prakticus (vergunning-
houder) uit staat A, die zich in staat B wil
vestigen, heeft opnieuw een vergunning
nodig (van staat B). De ene slaat is wal
gemakkelijker dan de andere. Toevallig
valt dit samen met de dierenarts-dichtheid.
De Faculteit is herhaalde malen verzekerd
dat de dierenarts met een na 1 januari 1973
afgegeven dierenartsdiploma gelijk gesteld
wordt (moet worden) met de gelukkige die
een Noord-Amerikaanse bul heeft van een
geaccrediteerde school. De ervaring is dat
dit in Canada niet erg vlot doordringt.
De vergunningen wordt afgegeven door
een overheidsinstelling, te weten dc \'State
Board of Veterinary Medical Examiners\'.

Zo\'n stale board, die volledig onalhanke-
lijk is van de veterinaire opleidingsinstel-
lingen, doet dat op basis van één of meer
examens. Vaak maakt een state board ge-
bruik van het (theoretische) \'National
Board Examination\' dal halfjaarlijks ten
behoeve van de state boards wordt opge-
steld door de \'National Board of Veteri-
nary Medical Examiners\'. Het komt nog al
eens voor dat een state board bovendien
één of meer praktische examens verlangt.
Een buitenlandse dierenarts die niet be-
voorrecht is met een Nederlands diploma
of een diploma van een \'accredited college\'
heeft hel echt nog moeilijker om zich te
vestigen. Laat ik dat niet beschrijven, als ik
dat al kan.

Het dierenartsdiploma van onze Faculteit
is dus wel dégelijk gelijkgesteld met dat
van de geaccrediteerde Noord-Ameri-
kaanse instellingen. Ook de afgestudeerden
daarvan moeten immers de state board
examens doen.

Over dit alles heen geldt ook de problema-
tiek: een werkvergunning wordt pas afge-
geven als de verblijfsvergunning kan
worden getoond en de verblijfsvergunning
wordt eerst aangereikt als de werkvergun-
ning kan worden overlegd. Ook hier heeft
de Nederlandse emigrant-dierenarts mee
van doen.

Gaarne zou ik willen reageren op de brief
van drs. E. Masclc in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde van 1 oktober 1986.
Collega Masclé, die na hel behalen van zijn
dierenartsexamen naar Canada is geëmi-
greerd, stelt dat het Nederlandse dieren-
artsdiploma in werkelijkheid niet gelijk-
waardig is aan het Amerikaanse en Cana-
dese, alhoewel het officieel erkend wordt
door de American Veterinary Medical As-
sociation (AVMA). De reden, die hij hier-

voor aanvoert is, dat de Nederlandse die-
renarts eerst een \'National Board\' en zo
mogelijk een \'State Board\' examen moet
afleggen voordat hij/zij zelfstandig prak-
tijk kan uitoefenen. Collega Masclé doet
het voorkomen alsof alleen Nederlandse en
andere buitenlandse dierenartsen aan deze
examens worden onderworpen.
Dat is een onjuiste weergave van de situa-
tie; het zijn niet alleen de buitenlandse die-
renartsen, die deze examens moeten beha-
len; alle dierenartsen met diploma\'s van
Amerikaanse faculteiten moeten voor deze
examens slagen voordat zij zelfstandig
kunnen praktizeren.

Het grote verschil tussen het Nederlandse
en andere buitenlandse diploma\'s is, dat
Nederlandse dierenartsen geen \'Education
Certificate for Foreign Veterinary Gradua-
tes (ECFVG)\' moeten bemachtigen voor-
dat zij zich kunnen aanmelden voor deze
examens. Dit Certificate betekent extra
klinische training aan een van de Ameri-
kaanse diergeneeskundige faculteiten.
Collega Masclé\'s opmerking, dat Neder-
landse dierenartsen hier niet zo aan de slag
kunnen en zelfstandig kunnen praktizeren
is juist, maar dat geldt ook voor alle Ame-
rikaanse en Canadese dierenartsen, die niet
voor de \'Board\' examens geslaagd zijn.
De Nederlandse dierenarts wordt dus niet
extra op zijn/haar kennis getoetst. Hij/zij
wordt aan precies dezelfde eisen onder-
worpen als de Amerikaanse en Canadese
dierenarts. De Nederlandse opleiding kan
dus volkomen gelijkwaardig aan de Ame-
rikaanse beschouwd worden.
Ik zou diegenen die van plan zijn om in
Amerika te praktizeren en aan deze
\'Board\' examens deel tc nemen, willen
aanraden om vroegtijdig met de AVMA
contact op te nemen, daar de administra-
tieve procedure lange tijd kan vergen.
Deze examens moeten niet onderschat
worden; Latijnse termen worden \'ver-Eng-
elst\' en voor vele ziekten wordt alleen de
Engelse benaming gebruikt. Het \'National
Board\' examen duurt een hele dag en be-
staat uit \'Multiple Choice\'-type vragen met
een juist antwoord.

Chr. Day (G. Br.); Nosode behandeling
van Mastitis bij grote huisdieren.
A. H. Westerhuis (N.L.); Huidklachten bij
kleine huisdieren.

Behandeling van mastitis en beantwoor-
ding van uw vragen; Chr. Day en R. Vant-
huyne.

Borrel-buffet en feest in de hofzaal van de
onlangs gerestaureerde Markiezenhof met
muziek en dans.

Partnerprogramma met keuze uit stads-
wandeling, bezichtiging van de gerestau-
reerde Grote Kerk, rondleiding door de
Markiezenhof met museutn en een ten-
toonstelling over moderne kunst van Etce-
tera.

Hotelinformatie bij de VVV te Bergen op
Zoom, tel. 01640-66000.
Kosten voor het totale programma per per-
soon ƒ 115,—, per paar ƒ 150,—.
Definitieve inschrijving na ontvangst van
uw betaling t.n.v. G. Th. A. Menges te
Woerden. Banknr. 51.72.25.700. Post-
banknr. 4056352 o.v.v. \'Lustrumcongres\'.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Collot d\'Escury, Mevr. N. A. D.; 1986; Essex, Leigh-On-Sea. 18 Leigham Court Drive.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Bours, P. L. F.; 1986; 3582 VB Tilburg, Bisschop Zwijssenstraat 16.
Brommersma, Mevr. N. W.; 1986; 3515 BG Utrecht, Van der Mondestraat 147.
Dijkstra, T,; 1986; 3981 BK Bunnik, Pr. Beatrixstraat 32.

Pinxten, Mevr. P. H. M. C.; Gent 1986; 5271 AS St. Michielsgestel, Ceintuurweg 20.
Wolf, Mevr. A. v. d.; 1986; 4484 RB Kortgene, Botterlaan 75.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

R. Schuurmans op 9 november 1986.
J. B. Buursma op 13 november 1986.
J. Jongkind op 21 november 1986.

195 Aarts. A. C. L. M.: 1982; 5126 DB Gilze,
Molenstraat 32; tel. 01615-1253 (privé),
1350 (prakt.); p.; geass. met F. A. M.
Doppen.

195 Aklcerman. A. M.: 1986; 1826 JW Alkmaar,
Havikweg 68; p.; geass. met J. de Ridder.

3J9 Atlia. Dr. M. A.: 5344 JA Oss, Dc Vrics-
straat 14; tel. 04120-47649; Pathology Di-
rector, CIT, Misery, Evneux Cedex, France.
195 Akkermans. Mevr. H. A. M.; 1985; 9163 GB

Nes, Ballumerweg 22; wnd. d.
199 *Beenen-Louwerse. Mevr. J. H.: 1974; 7039
CZ Stokkum, St. Isidorusstraat 1 ; tel. 08346-
62443; d.

199 Beenen. P. N.: 1973; 7039 CZ Stokkum, St.
Isidorusstraat 1; tel. 08346-62443 (privé),
08345-1741 (prakt.); p.; geass. met N. S. J.
Hoogland, J. de Jong, A. J. M. Metz, P. J.
M. Stroomer, H. W. F. Swart en F. M. v. d.
Toi.

199 \'Bekhoven. Mevr. H. C. M.: 1986; 3402 ZP
IJsselstein, Lanccerplaats 48; tel. 03408-
87279; wnd. d.

200 Berghuis, G. A.: 1972; 7683 SB Den Ham.
Ganzenmars 2; tel. 05495-1836 (privé), 1330
(prakt.); p.; geass. met M. Bossers en H. G.
M. Wesselink.

200 Berteis. Dr. P. J.: 1953; U-1986; 6901 DC
Zevenaar, Frans Halsstraat 1; tel. 08360-
23476; Free-lance adviseur.

201 Bistervels, G. E. M.: 1983; 7722 RH Dalfsen,
Vossersteeg 19; tel. 05293-4243 (privé), 1435
of 3211 (prakt.); p.; geass. met B. C. Koe-
slag, W. D. J. Laanbroek, J. W. Lesschenen
A. Smit.

204 Bosch, G. J.: 1986; 1217 TE Hilversum,
Loosdrechtseweg 3; tel. 035-48528 (prakt.);
p.; ass. bij P. A. Geerling.

204 Bosch. H. W.: 1973; 7951 DZ Staphorst,
Oude Rijksweg 53; Postbus 28; tel. 05225-
(privé), 05224-1418 (prakt.); p.; geass. met
T. H. Hepkema, M. O. Molenaar, L. P.
Reudink en H. .1. Roze.

205 Bossers. M.: 1978; 7681 CV Vroomshoop,
De Kamp 15; tel. 05498-43796 " (privé),
05495-1330 (prakt.); p.; geass. met G. A.
Berghuis en H. G. M. Wesselink.

205 Bossers. M. C. M.: 1985; 5472 PE Loos-
broek, Schaapsdijk 14; tel. 04136-381 (pri-
vé), 04139-2929 (prakt.); p.; ass. bij P. J. M.
v. Hulten, A. H. C. Kuypers en A. H. H. M.
Winters.

205 Hours, P. L. F.: 1986; 3582 VB Tilburg, Bis-
schop Zwijssenstraat 16; tel. 013-359966;
wnd. d.; toev. als lid.

206 Brommersma, Mevr N. W.: 1986; 3515 BG
Utrecht, Van der Mondestraat 147; tel. 030-
733978; wnd. d.; toev. als lid.

207 Bron.\'ivoort, G. L.: 1981; 5249 PB Rosmalen,
Kruisstraat 37; tel. 04192-18651 (privé),
04103-4242 (prakt.); p.; geass. met J. A.
Roelofs, L. R. M. Verberne en .1. M. Wijs-
muller.

209 * Chatmers Hoynck v. Papenclrechl. Mevr. IJ.
R.: 1986; zie Vries-Chalmers Hoynck v.
Papcndrecht, Mevr. H. R. de.

210 »Croughs. E. R. M.; 1986; 3515 XE Utrecht,
.Jacob V. d. Borschstraat 26 bis; tel. 030-
730454; wnd. d.

210 *Cupéry. Mevr. R. M.: 1986; 3524 CL Ut-
recht, Zevenwouden 5; tel. 030-893686; wnd.
d.

21! *Damen.ll. ü.: 1986;3511 HJ Utrecht, J. v.
Effenstraat 21; tel. 04116-73951 (bur.); d.

21! Diepeveen. A. B.: 1973; 7622 BE Borne, Pr.
Bernhardlaan 61; tel. 074-667045 (privé),
665577 (prakt.); p.; geass. met D. Ebbcnsen

212 Dijkhuizen, C. A.; 1974; 5248 BM Rosmalen,
Dennenlaan 8; tel. 04192-16144; p.

21J Dijkstra. T.: 1986; 3704 DX Zeist, Kroost-
weg Nrd. 154; tel. 03404-61627 (privé), 030-
531130 (bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D.
Vkgr. Buitenpraktijken Bedrijfsdiergenees-
kunde); toev. als lid.

213 "Doeschate-Wonder, Mevr. C. I. ten: 1984;
6655 AA Puiflijk, Koningsweg23; tel. 08870-
15065; wnd. d.

213 Dobbenburgh.J. v.: 1961; 3991 BR Houten,
Pr. Willem de Zwijgerlaan 28; tel. 03403-
71232; p.; geass. met P. L. v. Paassen en J. J.
v. d. Louw.

214 Doppen, F A. M.: 1952; 5126 BT Gilze,
Versterstraat 15; tel. 01615-1350; p.; geass.
met A. C. L. M. Aarts.

215 Duinhof, T. F.: 1985; 2411 KJ Bodegraven,
Bourgondischelaan 9; tel. 01726-17607 (pri-
vé), 13798 (prakt.); p.; ass. bij G. HoOand.

218 * Ernst, Mevr. Y. W.: 1986; 3513 TG Utrecht,
le Daalsedijk 156; tel. 030-322381; wnd. d.

218 »Essen, G. J. v.: 1986: 2014 HE Haarlem,
Leidsevaan 222: tel. 023-328785: wnd d

219 Fennema, G.: 1970; 8276 AV Zalk, De Bel-
ten 4; tel. 05203-415 (privé), 070-793911
(bur.); adj. insp. V.D.

220 Foreest. Jhr. A. W. v.; 1967; 6865 AD Door-
werth, Rolandseck 73; tel. 085-342012 (pri-
vé), 333730 (prakt.); H-D, d. bij Ouwehands
Dierenpark; tel. 08376-91 10; wet. medew.
R.U. (F.d.D. Vkgr. Geneesk. v. h. kl.
huisd.).

220 Franken. Dr. P.: 1972; U-1979; 6942 HZ
Didam, Lange Klauwenhof 4; tel. 08362-
26728 (privé), 085-629304 (prakt.); d.
G.v.D. prov. Gelderland.

222 Gelling. G. W.: 1983; 5803 CM Venray, Bo-
terbloem 48; tel. 04780-10956 (privé); p.;
geass. met W. H. Kremer en W. G. A. M.
Loonen.

228 *Harkema, J.: 1986; 9354 AK Zevenhuizen,
Hoofddiep 29; tel. 05943-1352; wnd. d.

230 Heijden. G. T. ter: 1980; 7122 RH Barlo
(Aalten), Oonkweg2; tel. 05438-965 (privé),
05443-71600 (prakt.); p.; geass. met H. W.
Ruitenbeek, A. J. W. G. Vos en W. Schuur-
man.

232 Hepkema. T. H.: 1981; 7954 EG Rouveen,
Wilgenlaan 6; tel. 05226-743 (privé), 05224-
1418 (prakt.); p.; geass. met H. W. Bosch,
M. O. Molenaar, L. P. Reudink en H. J.
Roze.

314 »Hilbink. F: 1974; Pinehaven (New Zea-
land), 8 Forest Rd. Pinehaven; tel. 04-286-
089; hfd. Serologie CAHL-Wallaceville.

235 *Hopmans. J. P. M.; 1986; 9301 EN Roden,
Postemastraat 15; tel. 05908-15450 (privé),
15500 (prakt.); p. kl. huisd.

235 Hönning, L.; 1971; 7602 JJ Almelo, Vrieze-
laan 12; tel. 05490-60160 (privé), 27075
(bur.), Kringdir. R.V.V. 3 (Ov. Oost); i.
V.D.

236 Houhen. Mevr. 0. C.: 1980; 7152 DB Elber-
gen, Kerkdijk 9; tel. 05454-74737; wnd. d.

241 *Jong, Mevr. M. 1. C. de: 1986; 3524 AR
Utrecht, Texel 37; tel. 030-888665; wnd. d.

243 *Kentgens, Mevr. M. E.: 1986; 3572 TV
Utrecht, Grasstraat 19; tel. 030-731853;
wnd. d.

247 Koesiag. B. C.: 1986; 7721 BB Dalfsen, Rui-
tenborghstraat 47; tel. 05293-2587 (privé),
1435 (prakt.); p.;geass.met G. E. M. Bister-
vels, W. D. J. Laanbroek, J. W. Lesschenen
A. Smit.

248 *Koopman, H. C; 1986; 3524 AZ Utrecht,
Terschelling 250; tel. 030-895153; wnd. d.

248 Koopmans. Mevr. M. P. G.: 1983; 3584 AZ
Utrecht, Erasmuslaan Ib; tel. 030-515085
(privé), 531111 (bur.); wet. medew. R. U.
(E.d.D. vkgr. Inw. Z. der Gr. Huisd.).

249 Koster. W.: 1983; 7683 SB Den Ham, Gan-
zenmars 2; tel. 05495-1330 (prakt.); p.; ass.
bij G. A. Berghuis, M. Bossers en H. G. M.
Wesselink.

250 Kruip. Mevr. M. S.: 1986; 5343 GA Oss,
Staringstraat 35; tel. 04120-40297 (privé),
073-416666 (prakt.); p.; ass. bij C. A. Dijk-
huizen.

251 *Laan. H. T. v. d.: 1986; 3524 ZG Utrecht;
Eurkabaan 739; tel. 030 - 892881; wnd. d.

252 l.aanbroek. W. D. .!.: 1973; 7721 WK Dalf-
sen, Devotenhof 10; tel. 05293-2138 (privé),
1435 (prakt.); p.; geass. met G. E. M. Bister-
vels, B. C. Koeslag, J. W. Lesschen en A.
Smit.

252 Labes. Mevr. H. /.. P.: 1980; 1323 AG Al-
mcrc Stad. Monlevcrdistraal 10; tel. 03240-
60133 (privé), 60160 (prakt.); p.

254 Les.fchen.J. W.: 1963; 7721 BH Dalfsen, Pr.
Bernhardstraat 20; tel. 05293-1718 (privé),
1435 (prakt.); p.; geass. met G. E. M. Bister-
veis. B. C. Koeslag, W. D. .1. Laanbroek en
A. Smit.

254 *Liem. B. }!.: 1976; 1272 PK Huizen, Vlicg-
heiweg 14; tel. 02159-43631 (privé), 02152-
51512 (prakt.); p.

254 Linden. B. v. d: 1982; 3232 AT Brielle, Wel-
Icwcg 29; tel. 01810-16001 (privé), 01819-
14045 (prakt.); p.; geass. met A. Menkvcld.

259 \'Mosman. .1 IV.: 1980; 8084 VR \'t Harde,
Hertog Karclweg 3; tel. 05255-1906 (privé).
05253-1312(prakt.);p.;geass. met M. Smit
en E. Statema.

259 Meijer, G. I\'.: 1958; 2611 XM Delft, Nieuwe
Plantage 94; tel. 015-125543; p. kl. huisd.;
ondersch. eret. v. Orde en Vrede.

260 Meiessen. ./. ./.; 1949; 1514 BD Koog a/d
Zaan, Parallelweg 136; tel. 075-160580 oud-
dir. slachth. en vleesk. dienst; Vet. adv. bij
C.T.H. slachtprod.; O.O.N.

260 *Mensinga,.I.H..J.: 1986; 3532 XR Utrecht,
de Genestetstraat 6; tel. 030-934124; wnd. d.

261 Mol. E. P. C. J.: 1979; 2215 NH Voorhout,
Kievitpark 5; tel. 02522-15231 (privé), 070-
245015 (bur.); Man. Prod. Dev. Animal
Health Nederland.

262 Molenaar. M. O.: 1969; 7951 DR Staphorst,
Bergerslag 3; tel. 05225-1316 (privé), 05224-
1418(prakt.);p.;geass.metH. W.Bosch, T.
H. Hepkema, L. P. Reudink en H. .L Roze.

262 Moor. A. G. de: 1952; 3992 KK Houten,
Kriekengaarde 62; tel. 03403 - 71546 (privé),
070-407911 (bur.); i, V.G.

263 Mulder. J. H.: 1965; 4205 RA Gorinchem,
Kon. Julianalaan 1 ; tel. 01830-26816 (privé),
23734 (prakt.); p.; Lr. M.L.S.

263 Murk. Mevr. A. A. M.: 1985; 1333 GK
Almere, Wipmolen 189; tel. 03240-22521
(privé), 22666 (prakt.); p.; ass. bij J. i:).
Vrieze.

263 *Nagtegaal, Mevr. M. L: 1986; 3512 VW
Utrecht. Noorderstraat 7 bis A; tel. 030-
316100; wnd. d.

264 Nederveen, F. T. M.: 1984; 4251 KT Wer-
kendam, Bereklauw 114; tel. 01835-3357; p.

264 Niel, Mevr. M. H. F. v.: 1985; 9932 KE Delf-
zijl, Ganzenerf 76; tel. 05960-28076 (privé),
030-534295 of 533195 (bur.); wet. medew.
R.U. (E.d.D., Vkgr. Veterinaire patholo-
gie).

264 Nieuwenhijsen. H. Th.: 1955; 2923 BD Krim-
pen a/d IJssel, Lansing 12; tel. 01807-13911
(privé), 070-407039 (bur.); insp. V.G. i.a.d.

269 \'Peperkamp, N. H. M. T.: 1986; 3583 GB
Utrecht, Koningslaan 9; tel. 0.30-512648;
wnd. d.

270 Pinxlen. Mevr. P. H. M. C. v.: 1986; 5271 AS
St. Michielsgestel, Ceintuurweg20; tel. 04105-
4766; wnd. d.; tocv. als lid.

271 »Pleumeekers, J. W. C. M. M.: 1984; 3526
BS Giesbeck, Wcth. J. Teeringstraat 3; tel.
891281; wnd. d.

271 * Pons-V. Brugge. Mevr. N. L, M. : 1984; 6987
BS Giesbeck. Weth. .1. Iccringstraat 3; tel.
03836-2221; wnd. d.

274 Reinders,./.; 1970; 9843 BM Grijpskcrk, De
Roder 2; tel. (J5947-12676 (privé), 12275
(prakt.); p.

274 Remmen. Dr. J. W. A.: 1957; U-1976; 5482
VB Schijndel, Hardekamp 6; tel. 04104-
92642; r.d.

274 Reudink. L. P.: 1964; 7951 EG Staphorst
Dekkersweg 13A; tel. 05225-1288 (privé),
05224-1418 (prakt.); p.; geass. met H. W.
Bosch, T. H. Hepkema. M. O. Molenaar cn
H. .1. Roze.

274 "Ridder. ./. A. de: 1977; 1826 H.I Alkmaar,
Vogelweg 81 ; tel. 072-613897; p.; geass. met
A. M. Akkerman.

275 Rierink. J.: 1984; 2678 CE De Lier, Hoofd-
.straat 29; tel. 01745-17251 (privé), 01740-
24401 (prakt.); p. kl. huisd.; ass. bij H. L. R.
M. Crouwers.

275 Rinzema. J. D.: 1982; 2522 AM Den Haag,
Van Musschenbroekstraat 171; tel. 070-
476102{privé),908908(prakt.);p. kl. huisd.;
geass. met P. M. M. Waenink.

M6 *Ritskes-Hoiùnga, Mevr. J.: 1986; Uzumo
693 (Japan), o/o Prof. Yamori, Shimane
Medical University (vanaf 1 april 1987).

275 Rodewijk. J. C. M.: 1979; 8252 BH Dronten,
Kruidendreef 54; tel. 03210-6913 (privé),
05488-1555 (bur.); h. E.T. afdeling K.1.
Oost.

276 Roelofs,.!. A.: 1964;5258 CG Berlicum,Ber-
lingenweg 4; tel. 04103-1898 (privé); 4242
(prakt.); p.; H-D., geass. met G. L. Brons-
voort, C. R. M. Verberne en J. M. Wijs-
muller.

276 Rooy-v.Vierssen Trip, Mevr. A. S. E.: 1977;
2585 TW Den Haag, Borneostraat 128; tel.
070-505370; d.

jl6 Rooijakkers,./. W. P.: 1983; Managua (Nica-
ragua), p/a Fondo Canadiense para la
Nincz Apartado 50l0;d. Ministerie v. Land-
bouw.

277 Roze, H. .!.: 1984; 7955 AN IJhorst, Spar-
renlaan 50; tel. 05224-1778 (privé), 1418
(prakt.); p.; geass. met H. W. Bosch, T. H.
Hepkema, M. O. Molenaar en L. P. Reu-
dink.

277 Ruigh, C.: 1957; 5431 BACuyk, Den Oeiep
2; tel. 08850-18402 (privé), 94321 (bun); dir.
A.U.V. \'Coöp. Ncd. Vet. Farm. Grooth.
U.A.\'

277 Ruitenbeek, H. W. v.; 1983; 7134 PD Vra-
gender, Meekesweg4; tel. 05443-76120(pri-
vé), 71600 (prakt.); p.; geass. met G. T. ter
Heijden, A. J. W. G. Vos en W. Schuurman.

■277 Ruppert, R. H.: 1975; 4205 AR Gorinchem,
Vlietlaan 7; tel. 01830-24637; p.

277 Rutgers. L. J. F..; 1978; 3583 BW Utrecht,
Laan v. Minsweerd 103; tel. 030-512477
(privé), 531323 (bur.); wet. mcdew. R.U.
(F.d.D. vkgr. Alg. Heelkunde); eindredak-
teur \'Veehouder en Dierenarts\'.

2H0 *Schrijver. R. S.: 1986; 3572 KZ Utrecht, A.
Numankade 16; tel. 030-7333481; wnd. d.

2HI Schuurman. W.; 1971; 7131 CN Lichten-
voorde, Kerkhoflaan 6; tel. 05443-71542
(privé), 71600 (prakt.); p.; geass. met G. T.
ter heijden, H. W. Ruitenbeek en A. J. W.
G. Vos; plv. i.

2H} Smit. A.: 1966; 7721 HE Dalfsen, Gentiaan
14; tel. 05293-1840 (privé), 1435 (prakt.); p.;
geass. met G. E. M. Bistervels, B. C. Koe-
slag, W. D. J. Laanbroeken J. W. Lesschen.

283 Smit.M.: 1984; 8096 PG Oldebroek, Boven-
straatweg 62; tel. 05253-1562 (privé), 1312
(prakt.); p.; geass. met J. W. Masman en E.
Statema.

284 Snoeck. .Ihr. M. A.: 1954; 5301 VG Zalt-
bommel, Peerboltestraat 10; tel. 04180-
14376 (privé), 01621-16488 (prakt.); adj.
dir. Dopharma.

M7 Solleveld. H. A.: 1976; U-1981 ; Glenmoore,
PA 19343 (USA), 10 Kiloran Wynd; tel.
215 270 7483; ass. dir. Safety Evaluation
Preclinical Res. and Dev. Smith Kline &
French Laboratories.

286 Statema. E.; 1975; 8091 GH Wezep, Wilde-
kampsweg 13; tel. 05207-1383 (privé), 05253-
1312 (prakt.); p.; geass. met J. W. Masman
en M. Smit; plv. i.

287 Strien. J. v.; 1966; 4675 RH St. Philipsland,
Lageweg 10; tel. 01677-2462; r.d.

288 Tacken. G. P. M. M.: 1984; 5975 RH Seve-
num, Erdburgweg 2; tel. 04767-1538 (privé),
04749-1441 (bur.); d. G.v.D. prov. Lim-
burg.

289 Tiemessen. Mevr. /..- 1986; 3511 AS Utrecht,
Oudegracht 62 bis; tel. 030-310736; wnd. d!

289 *Til. T. v.: 1986; 9765 CJ Eelde, Hoofdweg
178; tel. 05907-4867 (privé), 5305 (prakt.);
P-

291 *Timmerman.J.: 1986; 8375 AA Oldemarkt,
Kon. Julianaweg 3; tel. 05615-1262; d.

294 Veltenaar. J.: 1985; 3123 ST Schiedam,
Scheepvaartweg 99; tel. 010-4710715; p.

294 Verberne. C. R. M.: 1970; 5275 AN Den
Dungen, Staakakker 40; tel. 04194-2861
(privé), 04103-4242 (prakt.); p.; geass.met
G. Bronsvoort, J. A. Roelofs en J. M. Wijs-
muller.

294 Verdiessen. /I. H. A/.; 1981; 4811 WR
Breda, Lange Brugstraat 22A; tel. 076-
137886; wnd. d.

295 Vermeulen, A. J. M.; 1958; 5492 HE Sint
Oedenrode, Nijnselseweg 20; tel. 04138-
72863; d. bij dierenartsenpraktijk Sint Oe-
denrode.

295 Vernooij. .!. C. A.: 1981; 3961 EP Wijk bij
Duurstede, Tunneloven 27; tel. 03435-74857
(privé), 030-760045 (bur.); vet. adv. bij Gist
Brocades Animal Health.

298 Vos. A. J. W. G.: 1972; 7131 SZ Lichten-
voorde, Klaasbos 18; tel. 05443-72782 (pri-
vé), 71600 (prakt.); p.; geass. met G. T. ter
Heijden, H. W. v. Ruitenbeek en W. Schuur-
man.

299 *Vries. J. de: 1986; 3581 SX Utrecht, Haag-
straat 16; tel. 030-511243; wnd. d.

299 Vries. J. de: 1952; 8915 AM Leeuwarden,
Valeriusstraat 106; tel. 058-122307; Staf-
funct. R.V.V.

299 *Vrijenhoek. Mevr. M. P.: 1985; 5473 PE 318
Loosbroek, Schaap-sdijk 14; tel. 04136-381 ;

300 Vugt. Dr. F. v.: 1973; U-1977; 8284 GR Le- 305
lystad. Punter 49-76; tel. 03200-43035; adj.

dir. Instituut voor Veevoedingsonderz.
300 Wal. G. H. i-. d.; 1961; 7957 ZG De Wijk, 305
Beatrixweg 24, Postbus 21; tel. 05224-1717
(privé), 1478 (prakt.); p.; geass. met W.
Meijer, plv. i.; leraar R.M.L.S.

300 Waenink, P. M. M.; 1984; 2522 AM Den 306
Haag, Van Musschenbroeekstraat 171; tel.
070-833638 (privé), 908908 (prakt.); p. kl.
huisd.; geass. met J. D. Rinzema. 306

301 *Wees.J. C./W.,-1986;9163 GB Nes, Ballu-
merweg 22; p.; ass. bij H. Schols. 318

303 Wesselink. H. G. M.; 1977; 7512 ZM En-
schede, Floresstraat 19; tel. 053-315236 (pri- 308
vé), 05495 (prakt.); geass. met G. A. Berg-
huis en M. Bossers.

J. S. Ariëns
W. van Arkel
L. N. M. Bollen
A. J. W. Bolscher
L. P. M. van den Brand
Mevr. L. A. von Frijtag Drabbc
Künzel-Poot

F. E. de Groot
A. D. J. ten Haken
H. J. J. M. Hamers
A. Harmsma
A. A. Hesen
J. S. Kalisvaan
Dr. B. Kouwenhovcn
Dr. P. LeeHang

Mevr. dr. A. A. M. E. Lubberink
Prof. dr. A. S. J. P. A. M. van Miert
H. C. M. Oerlemans
C. W. J. M. van der Riet
Prof. dr. A. Rijnberk
Prof. dr. E. J. Ruitenberg
W. .J. Schoorlemmer
J. J. A. Schreinemachers
Dr. R. J. Slappendel
J. Terpstra

Plaats

Dongen

Emmen

Llsselstein

Tilligte

Someren

Nieuwleusen

Ede

Elburg

Zieuwent

Borculo

Gennep

Haaften

Scherpenzeel

Alphen a/d Rijn

Amersfoort

De Bilt

Nuenen

Wanroy

Bosch en Duin

Oistcrwijk

Roermond

Driebergen

Eibergen

Cuyk

Deurne

Voorburg

Sneek

Gieten

Bilthoven

Wessels. .1: 1984; PE 14 DB Peterborough
(Engeland), Cambridgeshire, 46 Huntley
Grove; p.; ass. bij G. A. S. Smith.

* Willink. D.L. : 1986; 3581 ED Utrecht, Mgr.
V. d. Weteringstraat 67; tel. 030-317365; p.;
ass. bij D. A. P. Someren.

Wijsmuller. .1. M.: 1956; 5242 HL Rosmalen,
Beethovenlaan 1; tel. 04192-12706 (privé),
04103-4242 (prakt.); p.; leraar A.H.; geass.
met G. Bronsvoort, J. A. Roelofs en L. R.
M. Verberne.

Wolf. Mevr. A. v. d.: 1986; 4484 RB Kort-
gene, Botterlaan 75; tel. 01108-1888; wnd.
d.; toev. als lid.

*Zadok. Y.: 1986; Rishon-le-Zion (Israël),
Dovnov 15; tel. 03-991826; d.
\'Zinnicq Bergmann. Mevr. H. M. S. van:
1986; 3581 AH Utrecht, Nachtegaalstraat
24 bis A; tel. 030-315274; wnd. d.

27-09-1962
03-07-1962
maart 1962
21-03-1962
fcbr. 1962
27-09-1962
23-10-1962
23-10-1962
23-10-1962
23-10-1962
27-11-1962

E. T. Steerenberg praesident
E. A. A. C. Gemmeke ab-actis
A. E. T. van Goor fiscus
C. G. M. Jonkers vice-praesident
A. A. Nolte commissaris

Duoprim (075), pag. II en Tactic (317) pag
Intcrvct maar door Coopers Agrovet.
191 Bicyline 200 1..A.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneesl<unde 1986zijn verkrijgbaar
tegen betaling van f 22.50 op post-
rekening nr. 511606t.n.v. KNMvD te
Utrecht. Wilt u in de omschrijving
vermelden \' Banden 1986\'?

Er liggen nog niet veel jaren achter ons, dat de vraag, op welke wijze het lichaam der
hoogere dieren zich tegen microben verdedigt, voor het eerst in het laboratorium werd
onderzocht. Gelijk bekend is, hebben deze onderzoekingen geleid tot het aannemen van twee
verdedigingsmiddelen: het eene zou gelegen zijn in het vermogen van witte bloedlichaampjes
en andere cellen, microben in zich op te nemen en te vernietigen, een proces door Meitsch-
nikofi- met den naam phagocytose bestempeld, terwijl het andere zou bestaan in vergiftige
eigenschappen van bloed- en weefselvocht. Beide opvattingen hebben elkander met afwisse-
lende kansen eerst het recht van bestaan en vervolgens, tot op den laatsten tijd, den voorrang
betwist.

Wie nu, om zich een zelfstandig oordeel omtrent de waarde der beide voorstellingen te
vormen, in tijdschriften of groote handboeken een eenigszins gedetailleerd en tevens onpar-
tijdig overzicht van de wederzijds aangevoerde argumenten hoopt te vinden, zal waarschijn-
lijk — althans zoo ging het mij — deerlijk worden teleurgesteld. Keninerkend in dat opzicht
is dan ook, dat lubarsctl en ostertaü voor hun groot werk, getiteld: \'Ergebnisse der
allgemeinen Aetiologie der Menschen- und Thierkrankheiten\' (1896) twee personen hebben
aangezocht om het hoofdstuk der immuniteit te bearbeiden: Metschnikofi-schreef over
\'Immunität mit besonderer Berücksichtigung der Cellulartheorie\', terwijl Gborg Frank de
immuniteit behandelt \'mit besonderer Beriicksichtigung der humoralen und chemischen
\'fheorieen\'.

En dan krijgt men twee opstellen, welke gezainenlijk toch volstrekt geen duidelijk beeld
geven van het tegenwoordig standpunt der immuniteitsleer.

Nu heb ik in den laatsten tijd. in verband met mijn onderzoekingen \'over den heilzamen
invloed van veneuse stuwing en ontsteking in den strijd van het lichaam tegen bacteriën\'
(vergeh o.a. dit Tijdschrift 1897, p. 419), de zeer uitgebreide literatuur over immuniteit
nauwkeurig doorgewerkt, en ik meen, met het oog op hel zooeven gezegde, geen nutteloos
werk te verrichten met hiervan te dezer plaatse een overzicht le geven. Ik zal hier slechts
handelen over de natuurlijke immuniteit, d.w.z. over die onvatbaarheid, welke een individu
reeds bezit, zonder dal het vroeger de aan de microben beantwoordende ziekte heefi door-
staan.

In de jaren 1882-1883 aan het Zoölogisch Station le Messina zich bezighoudende met een
studie over het ontstaan van het mesoderm, merkte Me i sc hnikoff op. dat wanneer hij in
het mcsenchymweefsel van zeesterren vreemde lichaatnpjes bracht, deze weldra door een
groot aantal wandelcellen waren omgeven en er door werden opgenomen. Die cellen deden
onwillekeurig denken aan de witte bloedlichaampjes, welke, gelijk loen reeds bekend was, bij
hoogere dieren plegen op te treden, ter plaatse van microbièele infecties, en zoo kwam
Metsciinikoff tot de hypothese, dat bij microbieele aandoeningen, de witte bloedlichaam-
pjes bacteriën in zich zouden opnetnen en vernietigen, evenals de cellen van lagere dier-
soorten voedselpartikeltjes in haar protoplasma opnemen en daarin verwerken.

\' Artikel van \'toen", grotendeels overgenomen uit Tijdschr Veeartsenijkd & Veeteelt 1898; 25: 149-83.

Zie ook het artikel van \'nu\' op pag. 73 en de \'redaktionele kolom\'Tijdschr. Diergeneeskd. 1987;
112: 1-2.

In het voorjaar van 1883 bezocht ViRCHOW het Italiaansche station en Metschnikoi-i
was toen in de gelegenheid zijn praeparatcn aan den Meester te vertoonen. Virchow vond
ze zeer interessant, doch maakte Metschnikopf opmerkzaam, dat de opneming van bacte-
riën door de witte bloedlichaampjes van het exsudaat in de pathologie niet onbekend was,
maar dat de beteekenis van dit verschijnsel anders werd geïnterpreteerd. Wel verre van door
exsudaatcellen vernietigd te worden, vonden, volgens de pathologen, de microben daarin een
bodem tot ontwikkeling en een goed vervoermiddel tot hun verspreiding door het lichaam.
ViRCHOW moedigde hem echter aan, op den ingeslagen weg voort te gaan en zoo verscheen
dan weldra Metschnikoff\'S bekende studie over een infectieziekte der daphniae\', door-
schijnende, tot de crustaceae behoorende zoutwaterdiertjes, in wier lichaamsholte de strijd
der witte bloedlichaampjes tegen microben onder den microscoop geregeld kon worden
vervolgd.

Sedert dien tijd heeft de Russische zoöloog zich schier onafgebroken met het vraagstuk
beziggehouden. Vooreen deel was hij hiertoe wel genoodzaakt door de vele tegenwerpingen,
welke zijn leer van verschillende zijden ondervond, objecties, die hij waarschijnlijk voor een
groot deel zou hebben voorkomen, indien hij zich niet op een zoo exclusief standpunt had
geplaatst en niet gemeend had, dat aan de phagocyten alleen de verdediging van het lichaam
tegen microben was toevertrouwd. Moge deze exclusieve opvatting aan den eenen kant de
algemeene erkenning van de juistheid van Metschnikoff\'S beginsel vertraagd hebben, aan
den anderen kant hebben de objecties hem en anderen geprikkeld tot nieuwe onderzoe-
kingen, welke ongetwijfeld der wetenschap ten goede zijn gekomen.

Me i schnikofe heeft de cellen, welke het vermogen bezitten vreemde lichamen en ook
bacteriën in zich op te nemen, phagocyten genoemd. Zij komen voor in het bloed als witte
bloedlichaampjes (leucocyten), waarmede echter niet gezegd is, dat alle leucocyten phagocyt
zijn; onder normale omstandigheden kunnen bij konijn en kikvorsch hoogstens slechts 10%
der witte bloedlichaampjes als zoodanig worden aangemerkt. Voor het paard heb ik het-
zelfde kunnen constateeren.

Niet alleen in het bloed kotnen phagocyten voor, men vindt ze ook als endotheliumcellen
in de lever, als pulpacellen in de milt, enz. Zij worden door Me iscHNiKOl-Fonderscheiden in
macrophagen en microphagen.

Den eersten, waartoe gerekend worden de genoemde endothelium- en pulpacellen, zijn
gekarakteriseerd door de gemakkelijke kleurbaarheid van het protoplasma met basische
anilinekleurstoffen en door de aanwezigheid van een ronde, ovale of boonvormige groote
kern. Microphagen zijn de polynucleaire en eosinophile leucocyten met polymorphe kern,
welke zich intensief met basische anilinekleurstof laat tingeeren, terwijl het protoplasina
daarbij geheel of nagenoeg geheel ongekleurd blijft.

Ie. de phagocyt steekt protoplasma-armpjes uit. Is zij beweeglijk, zooals dit bij de
phagocyten van het bloed en de lymphe het geval is, dan begeeft zij zich naar de plaats waar
bacteriën aanwezig zijn; is zij vast, zooals dit bij de endotheliumcellen der levercapillaria
gevonden wordt, dan steekt zij alleen pseudopodien uit.

2e. In beide gevallen neemt zij met behulp van haar pscudopodiën de microben in zich op;

3e. De microben worden, na in het cellichaam te zijn opgenomen, er in gedood en verteerd.

Ad I. In 1881 deed Engelmann^ de merkwaardige ontdekking, dat soinmigc lagere
organismen door minimale hoeveelheden zuurstof worden aangelokt en in 1884 vond
Pfeffer\' iets dergelijks, toen hij constateerde, dal verschillende stoffen het vermogen
bezitten spermatozoa, bacteriën en andere beweeglijke cellen aan te trekken. Hij noemde dit
verschijnsel Chemotaxis. Ranvier\'\' en Lfrer^ toonden aan, dat tot die beweeglijke cellen ook
de witte bloedlichaampjes moesten gerekend worden, een waarneming die Lubarsch\'\' tot de
hypothese leidde, dat er dan ook misschien wel een aantrekking zou bestaan tussen witte
bloedlichaatnpjes en microben. Deze hypothese werd door pekelharing^ aan het experi-
ment getoetst. Hij nam o.a. een stukje schietkatoen, drenkte dit met een cultuur van miltvuur
in bouillon en bracht het onder de huid van een kikvorsch. Na eenigen tijd bleek een
aanzienlijke hoeveelheid leucocyten in het schietkatoen te zijn gedrongen.

Ad 2. De opneming van microben door phagocyten geschiedt ongelooflijk snel. Zoo
toonde Werigo\'^ aan, dat wanneer men bij een konijn een cultuur van miltvuur in de vena
jugularis spuit, zich reeds twee minuten na de injectie microben in de phagocyten van het

bloed bevinden. Iets dergelijks zag Borrel\'^ bij intraveneuze injectie van tuberkelbacillen,
Issaei-f\'"\' na inspuiting van cholerabacillen bij geïmmuniseerde cavia\'s. Bijzonder leerrijk
zijn de bedoelde proeven van WtiRlGO, Injiciëerde hij een miltvuurcultuur, dan was weldra
het aantal witte lichaampjes in het bloed der oorvena verminderd; niet omdat zij voor een
deel te gronde waren gegaan, maar omdat zij zich, zooals bij nader onderzoek bleek, beladen
met bacteriën, in grooten getale naar de lever hadden begeven, om daar de bacteriën aan de
endotheliumcellen der capillaria af te staan. Blijkbaar fungeerden hier de endotheliumcellen
als vaste phagocyten, en Werigo kon constateeren, dat zij pseudopodiën uitzonden om als
het ware de microben van de Icucocyten in ontvangst te nemen. 7 ä 10 minuten na de injectie
hadden de leucocyten hun transportdiensten verricht en waren weer in normaal aantal in de
oorvena aanwezig; na eenigen tijd was hun aantal zelfs toegenomen. Bij injectie van karmijn-
korreltjes neemt men dezelfde verschijnselen waar, doch daar heeft geen vermeerdering van
leucocyten plaats. Het transportceren van karmijnkorreltjes naar de lever heb ik naderhand
ook zelf waargenomen.

Niet alleen in vivo maar ook in vitro laat zich het opnemen van bacteriën en van
indifferente partikeltjes door phagocyten gemakkelijk aantoonen. Men behoeft slechts bloed
of ook alleen serum, waarin zich witte bloedlichaampjes bevinden, tot lichaamstemperatuur
te verwarmen en reeds binnen 10 minuten blijken de phagocyten van de hun aangeboden
partikeltjes te hebben opgenomen. Een dankbare combinatie voor het bestudeeren van die
verschijnselen bleek mij te zijn, B. coli met witte bloedlichaampjes van den hond. Ook
verkoos ik fijne beenderkool boven de gebruikelijke karmijnkorreltjes.

Ad 3. Zijn eenmaal de microben in het cellichaam opgenomen, dan worden zij gedood en
verteerd, een proces, dat intusschen niet in enkele uren is afgeloopen. In hoogere mate geldt
dit laatste nog van sporen. Toch kunnen deze, volgens onderzoekingen van VAlLLARDen
Rouget" en ook van Besson", in de phagocyten te gronde gaan; althans zoo was het bij de
sporen van tetanus en van het maligne oedeem. Volgens Metschnikoff^" kunnen bacteriën
jarenlang in witte bloedlichaampjes opgesloten blijven, zonder gedood te worden. Worden
de laatste dan dooreen of andere oorzaak verzwakt of beschadigd, dan komen de microben
vrij en ontkiemen in de omliggende vloeistof

Zooals reeds gezegd is, heeft Me rsCHNlKOEF\'S phagocytenleer veel tegenspraak onder-
vonden.

1. De phagocyten nemen slechts doode bacteriën op\'^^. Volgens deze opvatting zouden dc
phagocyten slechts dienst doen als lijkbezorgers en zou van een strijd dier cellen met
microben geen sprake zijn. Die meening is stellig onjuist. Metschnikoff" spoot bij caviae,
welke tegen cholera geïmmuniseerd waren, een cultuur dezer microben in de buikholte; er
ontstond een exsudaat. Hiervan werd van tijd tot tijd een droppel genomen, en na kleuring
microscopisch onderzocht. Een bepaalden tijd na de infectie was geen enkele vrije bacterie
aanwezig, alle bevonden zich in phagocyten. Nu werd onmiddellijk een nieuwe droppel
genomen en deze gedurende twee uur aan lichaamstemperatuur blootgesteld. Er hadden zich
dan na dien tijd zooveel vibrioncn in dc witte bloedlichaampjes ontwikkeld, dat de laatsten
tot berstens toe er mede gevuld waren. Vele microben waren zelfs in het vocht overgegaan.
Dergelijke verschijnselen werden ook bij andere bacteriën waargenomen.

Wanneer het lichaam geïnfecteerd is met microben van zeer sterke virulentie, dan ver-
schijnen de witte bloedlichaampjes niet op de plaats van het gevaar, en men zou geneigd zijn
hieruit op te maken, dat zij voor de verdediging van het organisme slechts een ondergeschikte
beteekenis hebben.

Deze conclusie schijnt mij niet gerechtvaardigd; zij zou m.i. eerst dan recht van bestaan
hebben, indien het bleek, dat ook bij infectie met zwakker virus geen phagocytose plaats had..
Het gaat niet aan, om aan een verdedigingsmiddel slechts dan beteekenis toe te kennen,
indien het bij iedere infectie optreedt en dan nog tevens in staat is deze steeds met goed gevolg
te bestrijden.

3. Bij tcd van infecties, ook van minder virulenten aard. ziet men genezing optreden, niettegen-
staande de phagocytose niet of slechts in geringe mate haar invloed doet gelden.

Zoo zag Lewin\'", 4 uur na inspuiting van miltvuur bij witte ratten, op de entplaats wèl
witte bloedlichaampjes optreden, maar evenmin als Behring, G. Frank en Palm nam
Lewin phagocytose, dus opneming van bacteriën waar, ook niet na dien tijd.

En dat phagocytose, al ontbreekt ze niet geheel, in sommige gevallen toch slechts in zeer
gematigden graad optreedt, leeren o.a. de waarnemingen bij erysipelas-infecties. Me i\'.SCHNI-
koff zelf namelijk wees er reeds in 1887 op, dat bij deze infecties tal van coccen niet door
leucocyten worden opgenomen". Het is wel merkwaardig, dat Metschnikoff in weerwil
daarvan, tot voor een paar jaren, steeds is doorgegaan de stelling te verkondigen, dat het
organisme alleen in de phagocytose een strijdmiddel bezit tegen microben.

De in 1894 uitgevoerde onderzoekingen van Pfeiffer" zouden echter aan zijn exclusieve
opvatting nog een gevoeligen slag toebrengen. Wanneer men choleravibrionen in de buik-
holte van een sterk geïmmuniseerde cavia brengt, dan ziel men, dat na 10-20 minuten de
grootste hoeveelheid in ronde onbeweeglijke bolletjes is veranderd, om na eenigen lijd
definitief te gronde te gaan. Dit proces heeft buiten de cellen plaatsen wel volgens Pfeiffer
door den invloed van sloffen, welke door de endolheliumcellen, misschien ook wel voor een
deel door de phagocyten, gesecernecrd worden.

Overweegt men nu onpartijdig wat vóór en tegen dephagocytenleer is aangevoerd, dan schijnt
de conclusie gewettigd, dat het vermogen van cellen, microhen in zich op te nemen en in veel
gevallen ook te vernietigen, een van de strijdmiddelen, maar .stellig niet het eenige is, waarover
het organisme der hoogere dieren beschikt om zich tegen bacteriën te verdedigen.

Men moge aan Metschnikoff toegeven, dat men bij de phagocytose te doen heeft met een
algemeen verspreid en in Darwinistischen zin doelmatig natuurverschijnsel, het valt niet te
ontkennen dat er ziekten zijn, welke genezen en andere welke het individu ten grave sleepen,
zonder dat van phagocytose iets of terwijl er nauwelijks iets van kon worden bespeurd. En
menigvuldig is ook het aantal infecties, waarbij de phagocytose, in weerwil van haar optreden,
toch niet in staat is, het leven te redden.

Maar ik herhaal wal ik hiervoor zeide; Een verdedigingsmiddel kan van groole waarde
zijn, al treedt het niet altijd in den strijd te voorschijn en al is hel, ook waar het wèl optreedt,
niet steeds in staal de overwinning te verzekeren.

Sedert Grohmann" in 1884 de onderstelling uitsprak: in hel bloedplasma bezit hel
organisme wellicht een desinfecleerend middel, is een groot aantal onderzoekingen ver-
schenen om de bacteriëndoodende kracht van lichaamsvloeistoffen vast te stellen en daarop
een immunileitstheorie te grondvesten. Reeds in 1885 loonde von Fodor" aan, dal in hel
bloed van levende dieren bacteriën te gronde gaan, een resultaat, dal weldra door uitgebreide
onderzoekingen van WYSSOKOwrrscii" in hel laboratorium van Fi.iiüCiF werd bevestigd.
Wyssokowitsch meende echter deze uitkomst niet te moeten toeschrijven aan bacteriën-
doodende eigenschappen van het bloed, maar aan de omstandigheid, dal de bacteriën door
de parenchymateuse organen worden afgefiltreerd en dan overeenkomstig de voorstelling
van metschnikoi\'Fdoor celelementen worden gedood en verleerd. Hierop verscheen in
1887 een tweede verhandeling van von Fodor", waarin werd aangetoond, dal ook buiten de
bloedvaten versch bloed in staat is miltvuur te vernietigen.

Ook deze proeven werden in Fl,(icige\'s laboratorium gecontroleerd en bevestigd door
Nuttai.l"".

Het was nu de vraag, welke van de bloedbestanddeelcn hier aansprakelijk moesten worden
gesteld. Door btjchner"" werd hel scrum als zoodanig aangewezen en als het werkzaam
bestanddeel er van een vergif, dat hij bestempelde met den naam alexine.

In een reeks van opstellen heeft Büchner zijn opvatting omtrent de eigenschappen der
alexinen ontwikkeld. Volgens hem zijn het labiele, ciwitachtige stoffen, welke binnen twee
uur worden ontleed door verwarming bij 54°, bij temperaturen onder 54° gelegen na längeren
tijd en bij kamertemperatuur binnen acht dagen of langer. Intusschen constateerde BONA-
DUCe" gevallen, waarin door verwarming bij 54° hel bactericied vermogen van hel serum
van honden en caviac in hel geheel niet kon worden opgeheven, wat ik ook voor paardense-
rum ten opzichte van slaphylococcus heb waargenomen.

De alexinen van het bloedserum worden door alcohol niet neergeslagen. Evenmin is dit,
zooals Pekelharing" heeft aangetoond, het geval met de alexinen van hel weefselvocht.
Overigens bezitten deze, volgens denzelfden onderzoeker, de eigenschap van door perka-
mentpapier te diffundeeren, een waarneming, die ik zelf, bij gelegenheid van experimenten
welke nog niet gepubliceerd zijn, heb kunnen bevestigen.

Intusschcn schi jnt er in hel bloedserum behalve de alexinen nog een andere bactericide stof
voor te komen.

Op grond van uitvoerige onderzoekingen hebben Emmerich en T.SUBOl\'\' namelijk gecon-
stateerd, dal ook serumalbumine bacteriëndoodend werkt. Verwarming heft het baclericied
vermogen op; toevoeging van KOH brengt herstel teweeg, ja zelfs kan men door toevoeging
van KOH de bactericide kracht tot hel duizendvoudige opvoeren.

Ongeveer gelijktijdig met buchner experimenteerde ook Behring"^ over de bacterièn-
doodende kracht van het serum. Hij vond, dat hel serum van witte ratten uiterst vergiftig was
voor miltvuur, hetgeen met de geringe gevoeligheid van die dieren voor anlhrax-virus
overeenkwam. Experimenten met serum van andere diersoorten, eveneens door Behring.
maar nu in vereeniging met Nissen" verricht, gaven echter een andere uitkomst. Er bleek
volstrekt niet altijd overeenstemming le bestaan tusschen de bacteriëndoodende kracht van
het serum en de immuniteit van het dier tegenover miltvuur.

Deze uitkomst deed de vraag rijzen of er dan inderdaad in vivo wel bactericide stoffen
voorhanden waren. Het was echter niet gemakkelijk die vraag rechtstreeks le beantwoorden.
Er deed zich hierbij namelijk een groote moeielijkheid voor: hoe zou men den invloed van de
witte bloedlichaampjes geheel kunnen uitsluiten?

Het lag voor de hand, een op vasten voedingsbodem gekweekte bacleriëncultuur in te
sluiten in een pakje, waarvan de wand geen witte bloedlichaampjes, wel vocht doorliet. Doch
hoe zou men zulk een pakje in den weg van het circuleerende bloed kunnen leggen, zonder
onmiddellijk daaromheen een stolsel te voorschijn te roepen? Men nam dus zijn toevlucht
lot het onderzoek van de bactericide werking van weefselvocht, waarvan het bestaan immers
reeds in vitro was gebleken. Doch weldra zou men ontwaren, dat ook de volkomen uitslui-
ting van witte bloedlichaampjes geen gemakkelijke taak was. Petruschky^" verpakte de
bacteriëncultuur in een gesteriliseerden dooden kikvorschdarm, Fahrenholz" gebruikte
Zweedsch filtreerpapier, Metschnikofe\'" eveneens filtreerpapier en ook zakjes, verkregen
uit rietstengels: alle drie onderzoekers brachten de door hen vervaardigde pakjes onder de
huid van den rug van een kikvorsch. Doch de door hen verkregen resultaten stemden niet
overeen. Soms bleek het miltvuur niet gedood en waar men het ingepakte miltvuur wel zag te
gronde gaan, was het nog de vraag of niet de binnengetreden witte bloedlichaampjes
daarvoor geheel aansprakelijk moesten worden gesteld.

Evenals tegen Metschnikoi-F\'S phagocytenleer zijn, zooals trouwens uit het voorgaande
hier en daar reeds gebleken is, ook legen de voorstelling, als zou in het bloed-en weefselvocht
een verdedigingsmiddel legen microben zijn gelegen, verschillende bedenkingen in het
midden gebracht. Eensdeels trachten deze zelfs het bestaan van een bactericide werking in
vitro onaannemelijk te maken, andersdeels geeft men wel toe, dat er een baclericied ver-
mogen van bloed- en weefselvocht in vitro bestaat, maar ontkent men, dat dit ook voor het
levende individu geldigheid zou bezitten.

Beginnen wij met de eerste groep van objecties le bespreken, de objecties dus, welke ten
doel hebben, het aannemen van een bacterièndoodenden invloed van bloed- en weefselvocht
zelfs in vitro te bestrijden.

I. Hel afsterven van bacteriën in bloed- en weefselvocht laat zich verklaren door een
plotselingen overgang in een vreemd medium.

Metsciinikoff Haffkine", de Christmas", Czekely en Czana\'*, en Jetfer\'\'\'\'
hebben de meening uitgesproken, dat microben, gekweekt in bouillon, op agar of gelatine,
bij overbrenging in serum niet daarom te gronde gaan, wijl daarin een vergiftige stof
aanwezig is, maar omdat hel serum zoo aanmerkelijk van de oorspronkelijke voedingsbo-
dems in samenstelling verschilt. Zoo zag b.v. Haffkine\'*\', dat typhusbacillen, geadapteerd
aan waterachtig vocht van hel oog, in grooten getale succombeerden, wanneer zij plotseling
in bouillon werden gebracht, een vloeistof toch, die wel verre van als vergiftig te kunnen
worden beschouwd, als voedingsbodem wordt gebruikt. Dergelijke waarnemingen deed de
Chrisimas\'\'\', ten aanzien van miltvuurbacillen, welke na in serum te zijn gekweekt, in
bouillon werden overgebracht. Inderdaad valt dus niet te ontkennen, dat alleen het over-
brengen van een bacterie in een vreemd medium, een ontwikkelingsstoornis, verzwakking,
zelfs een afsterven ten gevolge kan hebben. Doch is hiermede het bestaan van alexinen
weerlegd? DENYSen Kaisin\'" hebben aangetoond, dat wanneer men bacteriën niet cultiveert
op agar of in bouillon, maar in bloed of serum, en men de alsdan verkregen cultuur in versch

serum overbrengt, toch een groot aantal te gronde gaat. Hier kan men echter bezwaarlijk
spreken van een overbrenging in een vreemd medium. Heeft men evenwel het versche serum
eerst gedurende twee uur bij 55° verhit, dan ontwikkelen zich de microben onmiddellijk
ongestoord verder. Men kan zich moeielijk anders voorstellen, dan dat door die verhitting
vergiftige stoffen onwerkzaam zijn gemaakt. En hoe zal men anders dan door het aannemen
van zulke stoffen verklaren, dat er, zooals ik waarnam, een aanzienlijk onderscheid in
bactericied vermogen bestaat tusschen het bloedserum, verkregen door defibrineeren en uit
de koek. een onderscheid dat door verwarming bij 54° werd opgeheven?

2. Er bestaat, onafhankelijk van de hoeveelheid bloedvocht, een verband tusschen het
aantal gedoode en het aantal uitgezaaide microben; men moet dus aannemen, dat de oorzaak
van het te gronde gaan van microben niet gezeteld is in het bloedvocht, maar in de microben
zelf.

Zaait men b.v. lüOOO microben uit, dan blijven volgens Jeiter^\' slechts 1000 over; zaait
men 1000 uit, dan blijven er 100 over, dus telkens 10%. En nu zou men toch mogen
aannemen, dat wanneer een zekere hoeveelheid vloeistof 10000 — 1000 = 9000 microben kan
dooden, diezelfde hoeveelheid vloeistof toch a fortiori er 1000 zou moeten kunnen te gronde
richten. Volgens Jeu er kan derhalve de oorzaak van het te gronde gaan van microben niet
gezeteld zijn in het bloedvocht, maar moet zij gelegen zijn in de microben zelf

Wanneer men een zekere hoeveelheid bacteriën brengt in bloedvocht, dan neemt eerst het
aantal kiemen af, doch later volgt een vermeerdering. Van een antisepticum — zoo merken
de tegenstanders op — kan men zulks niet verwachten.

Men moet echter bedenken, dat in vitro het bloedvocht aan twee ongunstige invloeden is
blootgesteld, welke in vivo niet of in ieder geval slechts in geringe mate bestaan. In de eerste
plaats neemt in vitro het bactericied vermogen van bloedvocht gaandeweg af, bij lichaams-
temperatuur vrij snel, bij gewone teinperatuur langzamer. Dit werd reeds door btjchner
opgemerkt en tal van latere onderzoekers hebben dit bevestigd. Bij het levende individu
echter worden de te gronde gegane alexinen voortdurend door nieuwe vervangen. Hiermede
stemt ook overeen het feit, dat wanneer men bij oud serum, waarin zich bacteriën bevinden,
versch serum voegt, opnieuw een groot aantal afsterft.

In de tweede plaats worden door de bacteriën stoffen afgescheiden, welke den bactericiden
invloed der alexinen tegenwerken, l^eze stoffen zijn door Kruse lysinen genoemd. Het
bestaan daarvan is door Bonaduce"\' en vooral in het laboratorium van Denys door Denys
en Kaisin™ en door van de Velde" bevestigd. Het ligt voor de hand, dat wanneer de lysinen
niet worden afgevoerd, zooals dit bij experimenten in vitro geschiedt, hel bactericied ver-
mogen hoe langer hoe meer zal afnemen.

Het koint mij voor, dat de drie objecties, welke tegen het beslaan van een bactericied
vermogen in vitro zijn aangevoerd, voldoende zijn weerlegd.

4. Het bactericied vermogen is slechts een eigenschap van het bloedvocht in vitro, in het
circulcerend bloed beslaat het niet.

Tot dusverre bespraken wij de objecties, aangevoerd tegen het bestaan van een bactericide
stof in vitro. Niet allen, voor wie het beslaan van zulk een substantie buiten het lichaam
boven allen twijfel verheven was, waren ook geneigd die voor het circuleerend bloed aan te
nemen. Hel directe bewijs was dan ook inderdaad nog niel geleverd; dal was trouwens niet
gemakkelijk. Immers brengt men microben in de bloedbaan, dan is hel volstrekt niet te
zeggen of zij alleen den invloed van het bloedvocht zullen ondervinden; ze kunnen ook door
phagocytose te gronde gaan. Men heeft daarom getracht de quaestie langs indirecten weg tot
oplossing te brengen, door na te gaan of men het bactericied vermogen van het bloedvocht
kunstmatig zou kunnen wijzigen. Inderdaad mocht dit gelukken. Nissen\'^ spoot in de
bloedbaan doode culturen en zag dan, dal het bactericied vermogen van hel ontlaste bloed
sterk was afgenomen of geheel verdwenen. Dit resultaat werd door Bastin\'"* en door Denys
en K.aisin\'" bevestigd, en door de beide laatste onderzoekers in zooverre uitgebreid, dat zij
hetzelfde effect kregen, wanneer alleen het vloeibare deel der cultuur werd ingespoten. Het
lijdt dus geen twijfel of het desinfecteerend vermogen van bloed kan door inspuitingen in de
circulatie worden gewijzigd. Dit maakt het bestaan van een antibacterièel vermogen van
circuleerend bloed hoogstwaarschijnlijk.

Val men de resultaten van alle onderzoekingen samen, dan mag men m. i. veilig eoncludeeren,
dat het lichaam der warmbloedige dieren in het bloed- en weefselvocht een verdedigingsmiddel
en in veel gevallen een krachtig verdedigingsmiddel tegen microben bezit.

Treden wij thans in nadere beschouwingen omtrent den oorsprong van de hier bedoelde
bactericide stoffen.

Wat den oorsprong der alexinen betreft, zal men wel tot de cellen moeten teruggaan.
Inderdaad hebben Hankin\'*, de Christmas"\' en BrrtER"" uit de milt en uit andere organen
bactericide substanties van labile natuur bereid door uittrekken met glycerine en alcohol en
door andere methoden.

Zoo gelukte het aan Hankin*" om uit de milt van witte ratten, welke, gelijk bekend is,
dikwijls een groote onvatbaarheid voor miltvuur bezitten, een bactericide stof af te scheiden,
die hij anthrax-albumine noemde. Die stof vond hij in des te grooter hoeveelheid, naarmate
het dier minder vatbaar was; bij zeer jonge witte ratten, welke voor miltvuur bijzonder
gevoelig zijn, kon het anthrax-albumine nauwelijks worden aangetoond, en na voeding van
oudere dieren met brood, waardoor de gevoeligheid voor miltvuur toeneemt, daalde ook de
hoeveelheid toxalbumine.

In overeenstemming met de uitkomsten van HANKiNzijn die van MONTUORl", welke vond
dat exstirpatie van de milt het bactericied vermogen van het bloedvocht aanzienlijk deed
dalen.

Doch veel meer dan aan de cellen van verschillende organen, heeft men bij de vraag waar
de alexinen ontstaan, gedacht aan leucocyten. En dit ligt voor de hand. Bij tal van infecties
toch, ook bij die waar van phagocytose geen sprake is, neemt men hyperleucocytose, d.w.z.
een vermeerdering van het aantal witte bloedlichaampjes waar. Nu is inderdaad aan ßOR-
DET\'" gebleken, dat met kunstmatige hyperleucocytose een vermeerderingen met hypoleuco-
cytose een vermindering van het bactericied vermogen van bloedvocht gepaard gaat.

Men heeft zich ten aanzien van het ontstaan der alexinen nog twee vragen gesteld:

Op de eerste vraag hebben Hankin"\'^ KANTHACKen Hardy\'"\' een antwoord trachten te
geven. Zij meenen, dat het geen phagocyten doch eenvoudig eosinophile leucocyten zijn,
welke Hankin in verband met de bedoelde eigenschap alexocyten heeft genoemd. Intus-
schen vindt men degeneratie van miltvuurbacillen juist in de onmiddellijke omgeving van
uitsluitend phagocyten, en heeft Mesnil"" in het licht gesteld, dat het serum van dieren,
welke zooals eenige beenvisschen geen eosinophile leucocyten bezitten, toch bactericide
eigenschappen vertoont.

Evenmin als de eerste vraag heeft de tweede tot dusverre een bevredigende oplossing
gevonden. Men heeft, ook al in verband met het feit, dat dc kernloozc roode bloedlichaam-
pjes het bactericied vermogen van bloed niet doen stijgen, gemeend, dat voor de leucocyten
de kernen van essentiëele beteekenis zijn, en VAUCiHAN en Mc. Clini(X k\'°^ hebben zelfs de
stelling uitgesproken, dat men hier met nucleïnen te doen heeft. Doch, zooals men weet, zijn
deze veel meer resistent dan de alexinen.

Intusschen is het zeker het veiligst, om met betrekking tot het ontstaan der alexinen
vooralsnog niet verder te gaan dan Emmerich en l)El MArTl-.i\'"\', die zich n.l. eenvoudig
voorstellen, dat de stoffen, welke de bacteriën dooden, uit cellen ontstaan: uit witte bloed-
cellen of orgaancellen, of uit beide, en dat de stoffen er uit vrijkomen door secretie ten
gevolge van prikkeling, of door uiteenvallen. Wij weten thans, dat zulk een prikkel van
velerlei oorsprong kan zijn. Het kan zijn een infectie, en ook inspuiting van de meest
verschillende stoffen — zelfs van normaal serum, zooals wij zagen — kan als prikkel werken
en het bactericied vermogen van het bloedvocht vcrhoogen.

Vatten wij nu alles wat omtrent de natuurlijke immuniteit in hel midden is gebracht,
samen, dan komen wij tot de volgende conclusie:

Het kan als zeker worden beschouwd, dat het lichaam over minstens twee middelen
beschikt om zich tegen lagere organismen te verdedigen: de phagocytose en de extracellulaire
werking van lichaamsvochten. Aan welk van beide de voorrang toekomt, daarvoor laat zich

vooralsnog geen algemeene regel aangeven. Tot dusverre hebben dc experimenten geleerd,
dat hier veel alTiangt van de diersoort en van den aard en de virulentie der microbe; zoo kan
men in het algemeen, naar aanleiding van de tot hiertoe bestudeerde infecties zeggen, dat de
hond zich in hoofdzaak door phagocytose verdedigt, terwijl bij het konijn de vochten een
grooter rol spelen.

Intusschen bestaat bij nadere overweging omtrent den aard der beide strijdmiddelen
waarschijnlijk niet een zoo groot en essentieel verschil van meening, als Me i schnikofi- en
zijn aanhangers het doen voorkomen. In werkelijkheid twist men slechts omtrent de plaats,
waar de strijd wordt gevoerd. Terwijl de voorstanders der phagocytenleer zich voorstellen,
dat de strijd bijna uitsluitend wordt afgespeeld in de phagocyten (witte bloedlichaampjes en
orgaancellen), meenen de aanhangers der humorale opvatting, dat dit bijna uitsluitend
daarbuiten geschiedt. Nu is uit de onderzoekingen van de laatste jaren gebleken, dat de in het
bloed- en weefselvocht aanwezige anti-bacterieele stoffen voor een deel van witte bloed-
lichaampjes en — zooals ook mijn eigen nog niet gepubliceerde onderzoekingen in het licht
stellen — voor een goed deel van beweeglijke phagocyten afkomstig zijn. Bij dezen stand van
zaken zou dan de strijd eenvoudig loopen over de vraag of de microbe gedood wordt door de
bactericide stoffen in de phagocyt of daarbuiten.

Gelijk gezegd is, wij voor ons zijn van meening, dat de strijd zoowel binnen als buiten de
phagocyten wordt gevoerd. Waar het hoofdtooneel zal zijn, hangt van verschillende om-
standigheden af, waarvan wij op het oogenblik nog zoo goed als geheel onkundig zijn.

1. mttst llnlkol-f. Arbeiten d. zoologischen Instit. Wien 1883. virchows Archiv, B. XCVI, 1883,
S. 502.

8. MASSARTen Bordei, Journal publié par la Société des Sciences méd. et nat. de Bruxelles 1890.

20. Metschnikoef.Lubarsc iiu. Os rer i Atrs Ergebnisse der allegemeinen Pathol, etc. le Abth. 1896,
S. 320.

42. Buchner. Archiv f. Hygiene, B. X, S. 84; ibid. B. XVll, S. 113 en S. 139; verder tal van kortere
mededeelingen in de Fortschr. d. Medicin, Hygien. Rundschau, Münchencr med. Wochenschr.,
Berl. klin. en Deutsche med. Wochenschr., Centralbl. f. Bacteriol.

43. Bonauuce.Ziegi.i-.R\'S Beiträge 7Air Pathol. Anat. u. allgem. Pathol., B. Xll. 1893, S. 353.

46. von Fodor. Centralblatt für Bacteriologie, B. Vil, 1890, no. 24; B. X., 1891, no. I,

48. RotJX en Nocarü, Ref. Centralbl. f. Bacteriol., B. XXII, 1896, no. 16 en 17.

49. Calahrese. Giornale internazionale della Scienze mediche. Vol. XVII, 1896, no. 5.

56. Emmerich en Tsuboi. Centralbl. f. Bacteriol., B. Xll, 1892, S. 364,417; B. XIII, 1893, S. 575.

59. Fahrenhoez. Inaug. Diss. Königsberg 1890; ZiEGt.er\'s Beitr., B. Vil, S. 1.

68. v. Czekely en Czana, Centralbl., f. Bacteriol., B. Xll, 1892, S. 61 en S. 139.

69. Jhti er. Arbeiten auf dem Gebiete der path. Anat., B. I. 1892; ook in Centralbl. f. Bacteriol., B.
Xlll, 1893, S. 724.

76. Lubarsch, Zeitschr. f. klin. Medicin, B. XIX, 1832. S. 363; Thiermedicin. Vorträge 1892, Heft 11.

88. Hankin. British medical Journal 1890, p. 65; Centralbl. f. Bacteriol., B. IX, 1891, S. 372. Ibid. B.
XL 1892, S. 722.

91. MoNTUORiR.Accad. della Scienze eFisichee Mat. 1892, ReL in Centralbl. f. Bact. 1893, S. 670.

106. Emmerich cn dfi Matti.i. I\'ortschr. d. Medicin 1888. S. 729; Centralbl. f. Bactcriol.. B. IV, S. 689.

Zoals \'1 tegenwoordigeen heel gewone zaak is, dat een inseminator per auto met diepvriessperma bij een ■
boerderij op bezoek komt om een koe te insemineren, zo was \'t vroeger ook een heel gewone zaak dat er
sperma naar een boerderij gebracht werd, maar dan door een lopende stier in eigen \'persoon\', begeleid
door \'n van gemeentewege aangestelde bulloper, die zich aan vastgestelde regels diende tc houden. Zo
stond in het reglement van 1834, opgemaakt door de Gemeenteraad van Westwoud, o.a.:
Art. 1. De Bullooperzal vier Bullen in deStiek dienst) moeten houden, welke in staal zullen moeten

zijn om eene koe te kunnen reijcn.
An. 2. De Bullooperzal .laarlijks van den 7 mei lot den 3 augustus lanfs Westwoud, Oudijk, Binnenwij-
zend en Zwaagdijk met den Bul moeten loopcn; hij zal des morgens en avonds ten 5 uuren op
genoemde plaatsen moeien zijn. Dc Bullen waarmede gedreven wordt zullen des morgens en des
avonds voor 7 uuren niet weder in het land mogen zijn.
Art. 3. Dc Bulleiders zullen van eene goede sulTisante stevige) stok moeten zijn voorzien en behoor-
lijk op de hoorn moeten blazen.
■Art. 4. De Bullooper zal van ieder beest dat door een van deszelfs Bullen gereden wordt voor reijersloon
genieten 11 stuivers.

Dc laatsle bulloper in Westwoud was Willem Vlaar (de vader van Jan met dc taxi), die in een oud
boerderijtje in de Ouwedik woonde, vlak naast \'t 1 leidense Kerkhof. De bullen stonden daar op stal ol
graasden op het bullenland aan de overkant (waar nu hel huis van J. Slcncker staat).
Als Willem met zijn bul door Weslwoud liep, hield hij meteen dc boerderijen in Binnenwijzend in dc
gaten, want als hij bij de weg een zak op een lange paal zag, moest hij ook daar nog heel naar toe. Zo niet,
dan was hij vrij.

Omstreeks 1910 is debullesliek in West woud opgeheven en zijn dc laatste bullen verkocht in destal van
café \'De Lindeboom\'.

In 1 loogwoud op de Ciouwc, heeft de bullestiek het langst beslaan. Arie Wil is er tot 1955, zijn zoon Cor
tot 1966 bulloper geweest. In dat jaar is dus de laatste bullestiek opgeheven.

De concurrentie van de K.l.-stations bleek uiteindelijk te groot te zijn, waardoor het beroep van bulloper
waarschijnlijk tot het verleden behoort, althans in Nederland.
Overgenomen uil dc Dorp.skranl Westwoud.

In de serie \'Van toen en nu\'-artii<elen werd hiervoor (pag. 63) een artikel gepu-
bliceerd van prof. dr. H. J. Hamburger, getiteld \'Het tegenwoordig standpunt van
de leer der natuurlijke immuniteit\', Tijdschr Veeartenijkd & Veeteelt 1898; 25;
249-83. Vanwege de lengte werd het artikel iets ingekort, doch alle essentiële
gedeelten werden integraal gepubliceerd.

Dr. Hartog Jacob Hamburger werd op 9 maart 1859 in Alkmaar geboren en is
overleden in 1924. Hij studeerde natuur-en scheikunde en schreef een proefschrift
\'Over de kwantitatieve bepaling van ureum in de urine\'. Hierna studeerde hij
medicijnen en schreef opnieuw een proefschrift (1888), getiteld \'Staafjes rood in
monochromatisch licht\'. In hetzelfde jaar (1888) werd hij tot leraar benoemd aan
de veeartsenijschool met als opdracht de \'fysiologie, algemene pathologie en de
pathologische anatomie\'.

In 1901 werd Hamburger benoemd tot hoogleraar \'fysiologie en histologie\' in
Groningen, waar hij zijn laboratorium tot een internationaal bekend research-
centrum maakte.

In 1914 was hij onder andere Rector Magnificus van de Groningse Universiteit en
als zodanig de drijvende kracht achter de viering van de 300ste \'verjaardag\' van
deze universiteit.

Hamburger ontving zeer veel nationale (Commandeur OOM) en internationale
(eredoctoraten van verschillende Universiteiten) erkenningen. Hij is ook eredoctor
van de Universiteit van Utrecht (Faculteit der Diergeneeskunde) (11).

SAMFNVATTING Als onderdeel van een serie \'Artikelen van toen en nu\' wordt een overzicht
gegeven van onze huidige kennis met betrekking tot de gastheer - parasietrelatie. Teruggeblikt
wordt op een in 1898 verschenen artikel van prof. dr. H. J. Hamburger; dit artikel, getiteld \'Het
tegenwoordig standpunt van de leer der natuurlijk immuniteit\' is in iets ingekorte vorm eveneens
gepubliceerd in deze uitgave van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde.
Na een historisch overzicht over de onderzoekontwikkelingen sinds 1898 op het gebied van de
Infectieziek ten, worden twee fenomenen nader belicht: de kolonisatieresistentie en de bacteriële
adhaerentie.

Daarna worden zowel de zogenaamde \'niet-specifieke\' als de \'specifieke\' (= immunologische)
afweermechanismen besproken. Tot slot wordt nader ingegaan op onze huidige kennis over de
\'biological response modifier.^\', waarbij met name aandacht wordt besteed aan mogelijke
toepassingen in de (dier)genee.skunde van recombinant DNA-interferonen en interleukines.

SUMMARY Our current knowledge of the host-parasite relationship is reviewed as part of a
series entitled \'Papers of yesterday and today\'.

A retrospective view is taken of a paper written in 1898 by Professor H. J. Hamburger, entitled
\'The Current Point of View of the Theory of Natural Immunity\', which is also published in a
slightly abridged version in this issue o/\'Tijdschrift voor Diergeneeskunde (see page 63).
A review of the history of developtnents in research in the field of infectious diseases since 1898 is
followed by a discussion of two phenomena, colonisation resistance and immune adherence.
So-called non-specific as well as specific (~ immunological) defense mechanisms are then
discussed. Finally, our current knowledge of the \'Biological Response Modifiers\' is considered
particular attention being paid to possible uses of recombinant DNA interferons and interleukins
in human and veterinary medicine.

\' Dr. J. Goudswaard; voorzitter Hoofdredaktie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde en medisch
immunoloog; Stichting Streeklaboratorium \'Zeeland", Valckeslotlaan 149, 4461 SC Goes.

Het artikel van Hamburger is — de lezer zal dit zeker beamen — inderdaad te
beschouwen als een compleet en gezaghebbend overzicht van alles wat omstreeks
de eeuwwisseling bekend was over de weerstand van het lichaam tegen infecties. De
publikatie is geheel in het licht geschreven van de grote tegenstelling tussen de
aanhangers van Metschnikoff, die de fagocytose centraal stellen en die van onder
andere Büchner, die slechts aan het \'bactericide vermogen van bloed- en weefsel-
vocht\' waarde hechten voor wat betreft de verdediging van het lichaam tegen
infecties.

Interessant is te lezen, dat kennelijk juist in déze periode het besef gaat doordringen,
dat er van een tegenstelling in het geheel geen sprake is: beide systemen zijn
essentieel voor de weerstand tegen infecties!

Overigens is het opvallend, dat Hamburger een zo strikte scheiding trekt tussen —
wat hij noemt — de natuurlijke immuniteit en de verworven immuniteit. Op dit
laatste aspect gaat hij in het geheel niet in; daarom ook zal men in zijn literatuurlijst
tevergeefs zoeken naar artikelen van bijvoorbeeld Pasteur en Jenner. Eerst in een
veel later stadium is ontdekt (zie dit artikel), dat het mononucleaire-fagocyten-
systeem ook een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van infectieresistentie.

Het zou te ver gaan in het kader van dit artikel een compleet overzicht te geven van
alle ontwikkelingen op het gebied van de immunologie sinds het verschijnen van de
publikatie van Hamburger in 1898. Een belangrijke vooruitgang betekende het
werk van Landsteiner (1922) op het gebied van de bloedgroepantigenen. Andere
hoogtepunten waren, in chronische volgorde, en met reuzenstappen door de tijd
gaande, ontdekkingen op het gebied van de serumziekte (1905; van Pirquet en
Schick), BCG-vaccinatie (1921; Calmette en Guérin), de identificatie van de
Immunoglobulinen (1938; Tiselins en Kabat), de antiglobulinetest voor het bepalen
van incomplete Rh antistoffen (1945; de dierenarts Coombs, Race en Momant), de
vorming van antistoffen \'Clonal selection\' theorie (1955; Jerne en Macfarlane
Burnet), de weefselantigenen (1958; Dauset en Rapaport) en het gebruik van
monoclonale antistoffen (1975; Kohier en Milstein).

Daar Hamburger in zijn artikel juist de natuurlijk immuniteit wenst te bena-
drukken, is ook in dit overzichtsartikel gekozen voor een andere opzet dan de
gebruikelijke overzichtsartikelen, de Immunologie betreffende. Als titel is gekozen,
de \'Gastheer - Parasiet relatie\'. Ingegaan zal worden op datgene, wat thans bekend
is over de weerstand (preventief zowel als defensieO tegen pathogene ziekteverwek-
kers. Hamburger heeft, als arts, gemeend, dat er geen enkel verschil is tussen de
verschillende weerstandsmechanismen van de mens enerzijds en de \'hogere dieren\'
anderzijds. Om dezelfde reden is ook in dit artikel geen duidelijke grens getrokken
tussen geneeskundige en veterinaire aspecten van de gastheer - parasiet relatie.
Gezonde dieren hebben van nature een zekere weerstand tegen onder andere orale
besmettingen met pathogene micro-organismen. Dit fenomeen wordt veroorzaakt
door een samenwerkingsverband tussen de microflora in het maagdarmkanaal én
de gastheer. Deze microflora is diersoortspecifiek en bestaat uit honderden ver-
schillende bacteriesoorten. Na de geboorte treedt kolonisatie van de darm welis-
waar snel op, doch een definitieve samenstelling wordt niet onmiddellijk gereali-
seerd. Diverse bacteriesoorten zijn slechts tijdelijke gasten en verdwijnen weer
nadat zij het darmmilieu geschikt hebben gemaakt voor volgende bacteriesoorten.
Na verloop van tijd ontstaat er een eigen, specifieke flora als ecologisch systeem, dat
zichzelf in evenwicht houdt (9). Op enige aspecten van deze karakteristieke flora zal
hierna worden ingegaan. De functie, welke vervuld wordt door de kolonisatie van
huid en slijmvliezen door \'onze vaste logé\'s\' in het geheel van de weerstand van het
lichaam tegen infecties, zal hierna worden belicht.

Voor dc pathogenese van veel infecties speelt de adhaerentie van (pathogene)
bacteriën aan slijmvliezen een essentiële rol. Juist deze adhaerentie dient voor-
komen te worden door een adequate kolonisatie met de normale flora. Hier is dus
sprake van een preventief systeem als onderdeel van de weerstand van het lichaam
tegen infecties.

Wanneer het preventief systeem om wat voor reden dan ook heeft gefaald, treedt
een defensief systeem in werking, dat zowel aspecifieke (acute fase-eiwitten, com-
plement-eiwitten, mononucleaire-fagocytensysteem, natural killercellen, etc.) als
specifieke (dat wil zeggen immunologische) wapens in de strijd kan werpen.
Hierop zal in het tweede gedeelte van dit artikel worden ingegaan.

In de inleiding werd reeds gewezen op het bestaan van een diersoortspecifieke flora
in het maagdarmkanaal. Overigens zijn de verschillende bacteriesoorten niet ho-
mogeen door het darmkanaal verspreid: ieder deel van het darmkanaal heeft zijn
eigen microflora (9). In darmdelen, waar de inhoud snel passeert, kunnen zich
alleen bacteriën vestigen, die zich aan de wand kunnen hechten. Overigens wordt
het fenomeen van adhaerentie later in een apart hoofdstuk behandeld.
Men realisere zich overigens, dat de normale darmflora niet uitsluitend tot taak
heeft om adhaerentie door (voorwaardelijk) pathogene bacteriën te voorkomen.
Men denke aan andere functies als vit. K-synthese, afbraak van cellulose in het
voedsel (de krop van zaadetende vogels, de pens bij herkauwers, het coecum bij het
konijn en het colon bij het paard), etc.

Alhoewel in dit artikel de maagdarmflora centraal wordt gesteld beseffe men, dat
ook andere oppervlakken van het lichaam gekoloniseerd zijn met een eigen, milieu-
specifieke flora. Dit geldt dus niet alleen voor verschillende huidgedeelten, maar
ook voor de mucosae van de Tractus urogenitalis en de Tractus respiratorius.
Zonder volledig te zijn, kan een deel van de normale flora van bijv. de darmmucosa
bij de mens als volgt worden weergegeven (15):

Streplococcus (sanguis, salivarius ctc.)
Bacteroides spp.
Treponema spp.
Borrelia spp.

Mondflora (proximale deel: transient)
Anaeroben (Bacleroides spp. etc.) 99%
Enterobacteriaceae
Sir. faecalis, etc.

Een groot deel van de commensale flora — met name die in het darmkanaal —
speelt een essentiële rol in het totaal van het preventieve systeem, dat het individu
moet be,schcrmen tegen het koloniseren c.q. binnendringen van potentieel pathogene
micro-organismen. Kolonisatie-resistentie (KR) kan worden gedefinieerd als dat
deel van het anti-microbiële afweersysteem van de gast, dat dient te voorkomen, dat
na hel acquireren van potentieel pathogene micro-organismen, de gast hiermee
wordt gekoloniseerd.

KR in ruimere zin is gebaseerd op een complex van factoren, waarin zijn begrepen:
antimicrobiële stoffen in speeksel als bijv. lysozyme, de peristaltiek, de mucuspro-
duktie, de desquamatie van epitheelcellen, etc. De kolonisatie door — vooral — de
anaerobe commensale flora kan hier als een onderdeel van worden beschouwd.
Overigens wordt onder KR in engere zin vaak alléén de kolonisatie-preventie door
de normale flora beschouwd. Het lijdt geen twijfel, dat de KR een cruciale rol speelt
in de pathogenese van infecties. Door invasieve technieken — met name in de

geneeskunde —(inlubaties bij intensive care patiënten) wordt bijv. de KR verlaagd
in de oro-pharynx en de Tr. respiratorus. Een gevolg kan zijn een toename van
aerobe Gram-negatieve bacteriële concentraties in de oro-pharynx. Veel anti-
microbiële middelen — ook die, welke goed geresorbeerd worden — verlagen de
KR en kunnen aanleiding geven tot een \'aerobe bacteriële overgroei", vooral als
tevens de darmmotiliteit is verminderd en de produktie van maagsap, gal, mucus,
etc. is afgenomen.

Zoals wellicht bekend is, is het usance geworden om tegenwoordig van antibiotica
te vermelden of ze KR-indifferent (\'vriendelijk\') zijn of KR-verlagend (\'vijandig\').
KR indifferent zouden onder andere zijn: trimethoprim, amfotericinen, co-trimo-
xazol, tobramycine en bepaalde cefalosporinen. KR-verlagend zijn onder meer:
erythromycine, Oxytetracycline, gentamicine, amoxicilline en weer andere cefalo-
sporinen (6). Overigens betreft het hier zeker geen wet van Meden en Perzen: er
\'verhuizen\' wel eens antibiotica van de ene naar de andere lijst. Het is een gegeven,
dat KR verlagende anti-microbiële middelen in orale én parenterale doseringen in
staat zijn de KR te verminderen, zodat resistente micro-organismen ook bij lichte
besmettingen de oro-pharynx en Tr. gastro-intestinalis kunnen koloniseren. Met
name bij de behandeling van varkens en kalveren met long- en darminfecties moet
hiermede rekening gehouden worden. Anderzijds dient het belang van het ge-
bruiken van KR \'vriendelijke\' antibiotica bij overigens gezonde dieren met een
niet-ernstige infectie niet overgewaardeerd te worden.

Een belangrijke consequentie van onze kennis omtrent de microbiële KR is ge-
worden, dat in de geneeskunde bij intensive care patiënten meer en meer wordt
overgegaan op Selectieve Darm Decontaminatie (SDD). Men beoogt hierbij het
selectieve ontsmetten van de oro-pharynx en de Tr. gastro-intestinalis. Doel is de
reductie/eliminatie van de aerobe Gram-negatieve flora en schimmels, terwijl de
voor de KR verantwoordelijke anaerobe flora ongemoeid wordt gelaten. Zo\'n
bron-eliminatie is natuurlijk niet alleen van belang voor de patiënt zelf doch ook
voor andere patiënten en hun omgeving. Door SDD voorkomt men dus niet alleen
endogene infecties, doch ook exogene infecties door vermindering van het conta-
minatieniveau van de omgeving. Over het algemeen worden meerdere antibiotica
en fungostatica volgens verschillende regimes gebruikt, waarbij het voorkomen van
resistentievorming centraal staat (14).

Invasie en penetratie door facultatief pathogenc bacteriën is slechts mogelijk na een
voorafgaande adhaercntiefase. Bacteriële adhaerentie geschiedt in principe alleen
als de adhaesinen van de bacterie een receptor herkennen op de mucosae van de
gastheer. Er is hier dus sprake van een selectieve én specifieke binding. Vooraf-
gaand aan de specifieke adhaerentie kan een complex van niet-specifieke factoren
(lading, London-vander Waalskrachten, chemotaxie, etc.)de positie van de bacte-
rie ten opzichte van de slijmvliesepitheelcellen in aantrekkende of afstotende zin
beïnvloeden.

Merkwaardig — en ongunstig voor de bacterie — is het fenomeen, dat dezelfde
mechanismen en structuren, die adhaerentie aan de receptoren van de gastheer-
cellen beïnvloeden vaak ook de adhaerentie aan en ingestie door fagocytaire cellen
bepalen. Overigens kunnen bacteriën hieraan weer ontkomen door a) zich dan van
hun adhaesinen te ontdoen en b) een kapsel te vormen \'over\' de adhaesinen heen of
c) hun oppervlak te veranderen door gastheer-proteïnen te adsorberen (2).
Van vrijwel alle pathogene en voorwaardelijk pathogene bacteriën zijn adhaesinen
beschreven: fimbriae, pili, etc., waarvan vaak ook de moleculaire structuur (gly-
coproteïnen, etc.) bekend is. De andere zijde van de medaille, de adhaerentie aan
darm-, blaas- en respiratoire epitheelcellen is eveneens bestudeerd. Het is mogelijk

om veel van dit onderzoek in vitro te doen en bijv. uro-epitheliale cellen samen te
brengen met urineweginfectieverwekkers als coli, Klebs. pneumoniae, Pr. mirabi-
lis en Fseud. aeruginosa (2). Afhankelijk van de status van de patiënt/gastheer kan
de adhaerentie wisselen, met andere woorden het vóórkomen — vooral kwantitatief
bezien — van receptoren voor microbiële adhaesinen is geen statisch begrip. De
receptoren bestaan meestal uit suikermoleculen, die weer gekoppeld zijn aan
eiwit-carriers. Een voorbeeld hiervan is het Tam Horsfall proteïne, dat een receptor
is voor type 1 fimbriae van E. coli. Het fibronectine is één van de betrekkelijk
zeldzame eiwitreceptoren. Het is ook in zoverre een uitzondering, dat het een
multivalente receptor is voor meerdere Gram-positieve kokken, zowel Staph.
aureus als vele haemolytische Streptokokken.

Predispositie van de gastheer voor een secundaire bacteriële infectie door een
virusinfectie is een reeds lang bekend fenomeen. Het is echter nog niet zo lang
geleden, dat werd ontdekt, dat bijv. influenzavirus epitheelcellen van de respiratie-
tractus ende nier zodanig verandert, dat Staph. aureus, Pseud. aeruginosa en Groep
B Streptokokken hieraan gemakkelijk adhaereren. Men spreekt in zo\'n geval van
virale neoreceptoren.

De uitgebreidere kennis van het adhaerentiefenomeen heeft uiteraard ook geleid tot
onderzoek naar de mogelijkheid van de ontwikkeling van vaccins die voornamelijk
zijn gericht tegen adhaesinen. Vooral in de diergeneeskunde — waar neonatale
sterfte tengevolge van E. co//-diarree bij biggen en kalveren een belangrijke econo-
mische factor vormt — is hieraan aandacht besteed. Men kent de structuur van de
K88 (big) en K99 (kalf) E. co//-adhaesinen en heeft dan ook de waarde van
anti-adhesie vaccins uitgebreid getest. Vooralsnog is het succes niet eenduidig:
biggen van gevaccineerde zeugen bleken weliswaar immuun voor K88-geasso-
cieerde coli-bacillose (2) doch kregen wél infectie met andere stammen. Voorts is
bekend, dat er genetisch immune dieren bestaan, waarbij de \'brush border\' van de
mucosale epitheelcellen E. coli K88 niet bindt. Een ander aspect is, dat men thans in
staat is monoclonale antistoffen te maken tegen K88 en K99 pilus antigeen. Deze
antistoffen kunnen in de toekomst mogelijk profylactisch én therapeutisch gebruikt
worden ter controle/behandeling van E. co//-diarree en sepsis. De meeste \'monoclo-
nals\' zijn van muizen afkomstig en zouden serumziekte-achtigc symptomen kunnen
veroorzaken. Het is echter al gelukt (en men is hierbij eigenlijk al verder dan in de
geneeskunde!) om secundaire muis/kalf/kalf xenohybriden te maken, die in vitro
monoclonale runderimmunoglobulinen tegen K99 antigeen secerneren (1).
Men heeft ook het effect bestudeerd van de toediening van antibiotica op de
adhaerentie van bacteriën aan epitheelcellen. Gebleken is, dat veel antibiotica in
sub-therapeutische doseringen toch in staat zijn een aantal biologische functies van
bacteriën — waaronder de adhaerentie — te vernietigen. Dit geldt met name voor
/S-lactam antibiotica, chlooramfenicol en vancomycine. Er wordt dan ook gesugge-
reerd, dat cndocarditis-profylaxe bij de mens in wezen adhaerentie blokkade is (en
géén bacteriecidie), waardoor aanmerkelijk lagere doseringen nodig zouden zijn
(12).

Als bekend is hoe adhaerentie tussen een pathogene bacterie en de receptoren van
een epitheelcel verloopt, zou men kunnen zoeken naar een geheel andere vorm van
profylaxe/therapie dan de gebruikelijke antibiotische therapie. Onder receptor
analoog therapie verstaat men een therapie (of profylaxe) waarbij analogons van de
(bekende) receptor voor bijv. type 1 fimbriae van E. coli in grote hoeveelheden
worden toegediend. Vooralsnog wordt soortgelijk onderzoek nog alleen in de
profylactische sfeer bij proefdieren gedaan (2), doch de eerste resultaten op het
gebied van urineweginfecties zijn hoopgevend.

Bij elke infectie is er in principe sprake van een mislukte afweer tegen het betreffende
micro-organisme. Het preventieve systeem heeft gefaald en één van de eerste
reacties van het lichaam is een sterke toename in het plasma van coagulase-eiwitten
als fibrinogeen, plasminogeen, etc., proteaseremmers als a-l-antitrypsine, trans-
porteiwitten als coeruloplasmine en haptoglobine, complementfactoren, interfe-
ronen en C-reactief proteïne.

Het gaat, in het kader van dit artikel, te ver om alle factoren van deze niet-specifieke
humorale respons uitgebreid te behandelen. Slechts op het volgende zal worden
ingegaan.

Bepaalde componenten van de acute fase respons spelen ook weer een rol bij de
specifieke immunologische respons, bijv. de complementcascade, waarbij door
onder andere een antigeen-antilichaam reactie complement geactiveerd wordt.
Hierdoor is cellysis mogelijk, maar ook chemotaxie en opsonisatie door fagocyte-
rende cellen.

Interferonen (IFNS) worden vooral in de loop van virusinfecties gevormd. De
werking is mogelijk door inhibitie van viraal messenger RNA. Hoewel interferonen
thans gedeeltelijk in het laboratorium via de recombinant DNA-techniek kunnen
worden gemaakt, zijn de werkingsmechanismen (en bijwerkingen!) nog lang niet
exact bekend. Wél is bewezen, dat ook deze glycoproteïnen als immunomodulato-
ren een wisselwerking kunnen aangaan met bepaalde takken van het immuun-
systeem (stimulatie van Natural Killer cellen, afname van de respons van T-lymfo-
cyten en van immunoglobulinesecretie door B-lymfocyten). Interferonen worden
als \'biological response modifiers\' (zie hierna én figuur 1) beschouwd. In Nederland
wordt recombinant DNA-interferon (RIF) vanaf 1 november 1986 door artsen
voorgeschreven bij de behandeling van hairy cell leukemie, Kaposi sarcoom
(AIDS) en juveniele laryngeale papillomatose.

Het C-reactief proteïne (CRP), tenslotte, heeft een zeer lange geschiedenis. Het
werd in 1930 ontdekt bij patiënten met een Str. pneumoniae-infectk. Het bleek te
kunnen binden aan de C-polysaccharide van deze bacterie. Deze (niet: antigeen-an-
tilichaam) binding kan resulteren in complementactivatie en fagocytose. Later
werd aangetoond, dat CRP in de lever als acute fase eiwit wordt gevormd onder
invloed van Interleukine 1 (zie hierna). Bij bacteriële infecties, weefselnecrose (door
bepaalde operaties, tumoren, etc.) en ontstekingen kan de concentratie in het bloed
oplopen tot 1000 maal dc normaal waarde. Het biologisch effect is nog niet
helemaal duidelijk; wel is bewezen, dat CRP — behalve C-activatie en fagocytose
inductie — ook de intracellulaire killing door fagocyten kan bevorderen. In het
algemeen bindt CRP zich aan ontstoken weefsel met als uiteindelijk doel, dat
ontstoken/necrotisch weefsel via chemotaxie complement activatie, fagocytose,
etc. wordt opgeruimd (10).

Polymorfkernige neutrofiele leucocyten, mononucleaire fagocyten en Natural Kil-
lercellen spelen een belangrijke rol bij de defensie tegen pathogene micro-organis-
men. Hoewel deze cellen gerekend worden tot de niet-specifieke afweermechanis-
men, is inmiddels wel gebleken, dat hun werking veelal sterk bevorderd wordt in
een samenwerkingsverband met de specifieke immuunrespons. De sterkste chemo-
tactische factor is bijv. het C5a, een complement component, die vrijkomt onder
invloed van een antigeen-antilichaam interactie. Opsonisatie wordt veelal sterk
bevorderd vanwege het feit, dat neutrofiele leucocyten een receptor hebben voor
C3b (een ander splitsingsprodukt bij complementactivatie) en immunoglobuline
(Ig)G.

Mononucleaire fagocyten hebben eveneens receptoren voor Ig en complement.
Daarnaast spelen cellen van de monocyt/macrofaag serie een rol bij de antigeenpre-
sentatie aan lymfocyten.

Natural Killer cellen — morfologisch identificeerbaar als \'large granular lympho-
cytes\' — spelen een belangrijke rol bij de \'immune surveillance\' ten opzichte van
tumorcellen en bij chronische virusinfecties. De \'killing\' activiteit kan sterk worden
verhoogd door interferon.

Antibiotica blijken niet alleen een rechtstreeks effect te hebben op bacteriën, maar
kunnen ook de gastheer-parasiet relatie beïnvloeden door een effect op de fagocy-
ten (\'immunomodulatie van de fagocytaire activiteit\'). Zo is gebleken, dat bijv.
doxycycline de chemotaxie nadelig beïnvloedt, ^-lactam antibiotica en aminogly-
cosiden in dit opzicht inert zijn, terwijl de chemotaxie bevorderd wordt door
clindamycine, trimethoprim en sulfapreparaten.

Vooral bij zogenaamde bacteriostatische antibiotica is het van eminent belang, dat
de leucocytaire activiteit (fagocytose, \'killing\') effectief blijft. Inhibitie van de
leucocyten-functie is bij bacteriostatische antibiotica ongewenst. ;8-lactam antibio-
tica en aminoglycosiden blijken de functie van leucocyten niet of nauwelijks aan te
tasten; clindamycine bleek in verschillende studies zowel de fagocytose als de
intracellulaire killing duidelijk te bevorderen, terwijl aangetoond kon worden, dat
tetracyclinen de fagocytose van E. coli negatief beïnvloeden (12).
In een aantal gevallen— namelijk bij infecties door bacteriën, die infagocyterende
cellen kunnen overleven, zoals Legionella spp., Brucella spp., Mycobacterium spp.
— is het van belang te weten of antibiotica in staat zijn de fagocyten te penetreren.
Hydrofiele antibiotica zoals gentamicine en /3-lactam antibiotica dringen slecht in
fagocyterende cellen door; goed vetoplosbare antibiotica als rifampicine en chloor-
amfenicol bereiken intracellulair hoge concentraties. Erythromycine en clindamy-
cine worden zelfs actief de cel in getransporteerd en bereiken dan concentraties die
tot dertien maal hoger zijn dan in het bloed. Dit is ongetwijfeld er mede de oorzaak
van, dat erythromycine zo effectief is bij de behandeling van legionellose (\'vetera-
nenziekte\').

De laatste hindernis, die door de parasiet c.q. het micro-organisme moet worden
genomen, is het specifiek werkende immuunsysteem, dat in de loop van de evolutie
bij de meeste diersoorten is ontstaan. De oester moet het bijv, nog \'doen\' met alleen
een a-specifiek anti-microbieel systeem (o.a. lysozyme), terwijl bij lage vissoorten
als haaien al wel sprake is van specifieke cellulaire weerstand en ook van Immuno-
globuline (IgM) vorming als antwoord van het immuunapparaat op een infectie.

Het eigenlijke immuunapparaat werkt soms onafhankelijk van de aspecifieke
afweer, doch meestal is er — zoals hiervoor opgemerkt — sprake van een nauwe
samenwerking. In het algemeen zullen de macrofagen het antigeen (dus bijv. het
infectieuze agens) zodanig verwerken, dat het als een soort superantigeen wordt
gepresenteerd aan de immuun-actieve cellen. Deze cellen behoren tot het zoge-
naamde B-cel of T-cel systeem. Voor uitgebreidere overzichten betreffende de
immunologische respons, en de toepassingen van de immunologie in de diergenees-
kunde zij verwezen naar enige overzichtsartikelen (5, 13). In het kader van dit
artikel zal slechts het hoogstnoodzakelijke worden vermeld, mede omdat ook
Hamburger (7) niet is ingegaan op de verkregen immuniteit.
Een beenmerg stamcel kan in hetzij de Thymus hetzij de Bursa van Fabricius (bij
vogels of een \'bursa-equivalent\' bij zoogdieren) tot respectievelijk een T-lymfocyt of
een B-lymfocyt \'geprocessed\' worden. De T-lymfocyt is in principe verantwoorde-

lijk voorde celgebonden afweer, de B-lymfocyt voorde humorale afweer. Onder dit
laatste wordt verstaan de vorming van specifieke immunoglobulinen (= anti-
stoffen) gericht tegen bijv. een infecterend micro-organisme. Bij tumoren van het
B-cel systeem (Ziekte van Kahler, Ziekte van Waldenstrom, etc.) ontstaan vaak
monoclonale immunoglobulinen of Ig-delen met een enkele specificiteit als produkt
van een bepaalde kloon B-cellen. In de huidige immunologische en serologische
diagnostiek wordt gebruik gemaakt van bij muizen opgewekte monoclonale anti-
stoffen: deze hebben bijv. een hoge specificiteit voor receptoren op bepaalde
T-cellen, tumorcellen, etc. (8). Ook werd reeds gewezen op het mogelijk gebruik van
\'monoclonals\' voorde therapie van colibacillose. Toekomstige toepassingen liggen
op het gebied van infectieziekten (monoclonals tegen bijv. endotoxinen van Gram-
negatieve bacteriën) en tumorziekten (koppeling van cytostatica en monoclonals als
\'magie bullets\'). Voor een vrijwel compleet overzicht over het gebruik van mono-
clonale antistoffen in de diergeneeskunde zij verwezen naar een artikel van Van
Zaane (16).

De specifieke immuunrespons kan sterk vereenvoudigd als volgt worden voorge-
steld (fig. 1):

functie: binding aan het antigeen
met als gevolg lysis,
neutralisatie, comptemenl-
activatie. etc.

Figuur 1. Schematisch overzicht van de belangrijkste functies van het immuunapparaat na \'triggering\'
door een antigecn.

Naast T-lymfocyten, die een rol kunnen spelen als zogenaamde cytotoxische T-
cellen blijken er echter ook zogenaamde regulerende T-cellen te bestaan, die zowel
bij het ontstaan van de celgebonden- als van de humorale afweer na antigene
prikkeling een belangrijke \'vinger in de pap\' hebben.

Deze zogenaamde regulator T-cellen worden onderverdeeld in T-helpercellen en
T-suppressorcellen. Deze lymfocyten zijn ook bij de mens met vrij eenvoudige
technieken te onderkennen. Helper T-cellen zullen in het algemeen de immuun--
respons \'aanzwengelen\' en versterken; suppressor T-cellen zullen deze juist onder-
drukken.

De T-helpercellen zijn — als bekend — de gastheercellen voor het HW-virus. Eén
van de meest kenmerkende laboratoriumbevindingen bij AIDS is dan ook, dat de
ratio Th/Ts volledig is omgedraaid (normaal: 1 ä 2: 1), voornamelijk door een
dramatische daling van T-helpercellen.

In het lichaam bestaat, zoals uit bovenstaande blijkt, als het ware een balans,
waardoor de helper T-cellen in het algemeen actief zullen zijn bij de afweer tegen
tumorcellen en allerlei infectieuze agentia, terwijl suppressor T-cellen er mede
verantwoordelijk voor zijn, dat mens en dier normaliter geen antilichamen of
gesensibiliseerde T-cellen vormen tegen hun eigen lichaamsantigenen. Bij auto-
immuunprocessen is veelal sprake van een soort onbalans tussen genoemde regule-
rende T-cellen.

Men dient zich te realiseren, dat het een te eenvoudige voorstelling van zaken is om
aan te nemen, dat de regulatie van immuunprocessen alleen door regulator T-cellen
zou geschieden. Het immuunsysteem is immers als orgaansysteem een deel van het
gehele organisme. Dit betekent, dat dit systeem op het functioneren van andere
organen een essentiële invloed heeft, terwijl er anderzijds sprake is van \'externe\'
regulatie op het immuunapparaat.

Recentelijk heeft men gemeend de immuunregulatie in te delen in \'auto-regulatie\'
en \'externe regulatie\'. Onder auto-regulatie verstaat men a) het T-cel regulatoire
netwerk, b) het idiotype- anti-idiotype systeem (voor het begrip van dit artikel
minder van belang), c) genetisch bepaalde regulatie en d)de macrofaag-afhankelijke
regulatie. De regulatie van de immuunrespons door cellen van het mononucleaire
fagocyten systeem is hiervoor aan de orde geweest (antigeen-processing, antigeen-
presentatie, vorming van Interleukine 1). Apart dient echter nog gewezen te worden
op het feit, dat monocyten sterke producenten zijn van Prostaglandinen. PGE 1 en
POE 2 hebben uiteraard een belangrijke functie als \'ontstekingsmediatoren\' door
hun vasodilaterende werking. Daarnaast echter blijken ze een sterke feedback
inhibitie tc veroorzaken in het geheel van de immuunrespons, alhoewel met name
T-lymfocytcn hiervoor gevoelig zouden zijn. PGE-remmers als indomethacine
blijken anergic bij patiënten te kunnen cureren (4).

Onder \'externe regulatie\' worden verstaan: a) het immuun-hormonale netwerk en
b) het sympatische zenuwstelsel. Men staat thans eigenlijk nog maar aan het prille
begin van de studies (en de kennis) omtrent de invloed van de externe regulatie op
immuunprocessen. Wel weet men, dat lymfocyten receptoren hebben voor hor-
monen en neurotransmittors. De functie van het \'neuro-endocrine circuit\' in het
immuunsysteem is voornamelijk een inhiberende functie. Door ratten te immunise-
ren met willekeurige vaccins heeft men kunnen aantonen, dat ongeveer 5 dagen na
de vaccinatie de glucocorticoidspiegel sterk stijgt, hetgeen weer een fysiologische
immunosuppressie tot gevolg heeft. Gedurende de eerste 6-8 dagen na een infectie
of na vaccinatie ziet men voorts een daling van het noradrenaline optreden. Door
onderzoek — via electroden — aan een enkel neuron in de hypothalamus, werd
voorts vastgesteld, dat de hypothalamus \'op de hoogte\' is van bijv. een vaccinatie:
het aantal waargenomen \'stroomstootjes\' (uitgedrukt als \'firing rate in spikes/sec\')
blijkt na vaccinatie sterk toe te nemen. De \'oude\' gedachte, dat vaccinatie c.q.
infectie alleen een immuunrespons tot gevolg heeft, is derhalve in de immunologie
weer verlaten.

In figuur 1 werden de interieukines reeds genoemd. De afgelopen 10 jaar is bij-
zonder veel werk verricht op het gebied van de zogenaamde mediatoren: niet-im-
munoglobulinemoleculen, die hetzij door immunocyten hetzij door cellen uit de
monocyt-macrofaag serie worden gevormd en een activerende werking hebben op
lymfoïde en niet-lymfoïde cellen in het verloop van de immuunrespons.
Vele jaren is er sprake geweest van een betrekkelijk verwarrende nomenclatuur.
Niet te ontkennen valt, dat thans enige \'stroomlijning\' valt waar te nemen. Er is een
grote groep mediatoren (lymfokinen), die door lymfocyten worden gevormd en hun
werking uitoefenen op niet-lymfoïde cellen als macrofagen, fibroblasten, osteo-
clasten en granulocyten. Een tweede belangrijke groep mediatoren bestaat uit de
B-cel groei- en differentiatiefactoren. Deze moleculen kunnen beschouwd worden
als \'tweede signaal\' moleculen geproduceerd door T-helperce!len (zie hierna) die,
naast het antigeen, beslist noodzakelijk zijn voor het de groei en differentiatie van
B-cellen tot immunoglobulineproducerende plasmacellen.

Genoemde mediatoren worden tegenwoordig wel aangeduid met \'biological
response modifiers\'. De interferonen werden reeds genoemd. Aan twee andere
BRM\'s, namelijk het Interleukine-1 (lL-1) en het Interleukine-2, dient toch in dit
artikel enige aandacht te worden besteed. IL-1 wordt door de cellen van het
mononucleaire fagocytensysteem geproduceerd en heeft zowel immunologische-
als niet-immunonologische eigenschappen. Het kan T- en B-cellen — als cofactor —
doen profileren, induceert indirect mogelijk de vorming van IL-2 door T-lymfocy-
ten, is verantwoordelijk voor de produktie van een aantal acute fase eiwitten en
blijkt ook hyperthermic (als pyrogeen) te veroorzaken. Het wordt gevormd onder
invloed van endotoxinen, immuuncomplexen en C-factoren. IL-2 wordt door
T-inducer-lymfocyten gevormd en is weer mede-verantwoordelijk voor de prolife-
ratie van latere subsets van T-lymfocyten, die in het geheel van de immuunrespons
een belangrijke rol spelen.

De structuur van genoemde BRM\'s is bekend en het is ook gelukt om deze stoffen
via de recombinant DNA-techniek in vitro tc introduceren. Men heeft hierdoor zeer
potente stoffen in handen gekregen die ook op grote schaal kunnen worden getest
en in de toekomst mogelijk ook toegepast, niet alleen bij de behandeling van
tumorziekten doch mogelijk ook bij de therapie van infectieziekten. Het ligt voor de
hand, dat op niet al te lange termijn ook dierlijke interieukines via de recombinant
DNA-techniek (RIL-1 en RIL-2) kunnen worden geproduceerd.
Niet alleen de genoemde BRM\'s in \'engere zin\' doch ook van andere stoffen
(Glucan, Polysacchariden van Klebsiella, etc.) is bewezen dat het immuno-
modulatoren zijn. Het ziet er naar uit, dat hiernaar in de nabije toekomst nog veel
onderzoek zal worden gedaan.

In dit artikel is, naar aanleiding van een artikel uit 1898 (7) over de natuurlijke
immuniteit ten opzichte van infectieverwekkers, een overzicht gegeven van de
complexe relatie, welke er enerzijds bestaat tussen het dier, als gastheer, en de
commensale flora en anderzijds tussen het dier en binnendringende micro-organis-
men. Deze micro-organismen hebben verschillende afweerdrempels moeten nemen
alvorens het defensiesysteem — bestaande uit een aspecifiek en een specifiek
werkend antimicrobieel systeem — in werking treedt.

Ingrepen van de mens in ieder onderdeel van de verschillende afweersystemen —
men denke aan SDD, vaccinaties, behandeling met antibiotica en in de toekomst
met BRM\'s etc. — om infectie te voorkomen ofte cureren, werden besproken. Het
ligt in de lijn der verwachtingen, dat in de toekomst het gehele scala van genoemde

profylactische of therapeutische ingrepen zal worden uitgebreid én verfijnd, al naar
gelang men meer inzicht krijgt in de biologische processen, die ten grondslag liggen
aan de complexe gastheer - parasietrelatie.

Anderzijds kan er evenmin aan worden getwijfeld, dat ook de natuur in de toe-
komst nog wel het een en ander voor ons in petto heeft. Vaccinaties blijken vaak
niet het gewenste resultaat te geven, omdat het micro-organisme in staat blijkt te
zijn de antigeenstructuur (\'antigenic shift\') te veranderen: antibiotica, waarvan men
op theoretische gronden resistentie-ontwikkeling nauwelijks mogelijk acht, blijken
toch resistentie te induceren en nieuwe infectieziekten dan wel infectieziekten, die
nieuw zijn voor ons werelddeel, zoals Afrikaanse varkenspest bij het varken en
AIDS bij mensen en apen, blijven zich met vaste regelmaat aandienen.

Veel literatuurgegevens, die verwerkt zijn in het artikel van Hamburger (7) zijn
inmiddels een eeuw oud. Het is verwonderlijk, dat bepaalde aspecten van de
\'natuurlijke\' weerstand, zoals de fagocytose, destijds reeds zo nauwkeurig waren
onderzocht en beschreven. Toch blijkt ook, dat de research op het gebied van de
Microbiologie en de Immunologie sinds die tijd met grote sprongen is vooruitge-
gaan. Met name na de Tweede Wereldoorlog is door gezamenlijke inspanningen
van researchinstituten én commerciële instellingen op het gebied van geneesmidde-
lenonderzoek, erg veel bereikt \'tot heil van mens en dier\'. De basis voor dit
biologisch en biotechnologisch onderzoek is echter in 1987 nog immer dezelfde als
in 1898: de nieuwsgierigheid van de mens om de levensprocessen in de natuur te
doorgronden.

L Anderson DV, Tucker EM, Powell JR, and Porter P. Bovine monoclonal antibodies to the K99
pilus antigen o( E. coli, produced by murine/bovine hybridomas. Vet Immun Immunopath (in
press).

2. Christensen GD, Simpson WA, and Beachey EH. Microbial adherence in infection. In: Mandell
GL, Douglas EG, and Bennett .JE. Principles and practice of infectious diseases, 2nd Ed., New
York, 1985.

3. Donelly P, Irving W, and Starke 1. Infection and the immunocompromised host. London, 1985.

4. Goodwin JS and Webb DR. Regulation of the Immune Response by Prostaglandins. Clin Immunol
Immunopath 1980; 15: 106-22.

5. Goudswaard .J,Dam RH van, and Donk JA van der. Induction and effector phases of the immune
response: physiological and pathophysiological features. Comp Immun Microb Infect Dis 1979\' L
229-42.

6. Ciuggenbichler .IP and Koller J. Inlluence of third generation cephalosporins on aerobic intestinal
nora. J Antimicr Chemoth 1984; 14: Suppl. B 67-70.

7. Hamburger HJ. Het tegenwoordig standpunt van de leer der natuurlijke immunititeit. Tijdschr
Veeartsenijkd Veeteelt 1898; 25: 149-83.

8. Köhler G and Milstein C. Continuous cultures of fused cells secreting antibody of predefined
.specificity. Nature 1975; 256: 495-7.

9. Koopman JP. Kolonisatieresistentie van het darmkanaal van dieren. Biotechniek 1986; 25: 10-22.

10. Kushncr 1, Volanakis JE, and Gewürz H. C-reactive protein response tot issue injurv. Ann NY Ac
Sei 1982; 389: 1-482.

12. Pawelzik M and Opferkuch W. The influence of antibodies on the host-parasite relationship. Clin
Immun Ncwsl 1986; 7: 81-4.

13. Ruitenberg EJ, Elgersma A en Sterrenberg PA. Immunologie - oogst van twee decennia immunolo-
gisch onderzoek. Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 3-11.

14. Waaij D van der. Colonization resistence of the digestive tract: clinical consequences and implica-
tions. J. Antimicr Chemoth 1982; 10: 263-70.

15. Winkler, KC. Onze vaste logé\'s. In: Mouton RP, Winkler KC en Coster JF. Medische microbiolo-
gie 1977; 178-83.

16. Zaane D van. Vijfjaar monoclonale antistoffen bij het Centraal Diergeneeskundig Instituut.
Tijdschr Diergeneeskd (in druk).

SAMENVATTING De verhouding tussen mens en dier krijgt in de ethiek doorgaans weinig of
geen aandacht. Alleen Albert Schweitzer vormde met zijn \'eerbied voor het leven\' (1923) een
uitzondering. De snelle en recente ontwikkelingen vcm biotechnologische mogelijkheden op
veterinair gebied zijn ethisch nog niet verwerkt. Aansluitend bij Schweitzer heeft Karl Barth
(1951) nadruk gelegd op het aan mens en dier gemeenschappelijke levensbeginsel. Bijbelse
uitspraken kennen eenzelfde \'ziel\' toe aan heide (Spreuken 12:10) en veronderstellen ook een op
beide gericht \'redden\' ofwel \'behouden\' (Psalm 36:7c). De menselijke verantwoordelijkheid in
het omgaan met dit verwante levende materiaal moet dan blijken uit een zorgvuldig in stand
houden van de voorwaarden voor zulk leven, zowel bij onderzoek als in bedrijfsvoering.

SUMMARY The relationship between man and animals usually receives little if any attention
in ethics. Albert Schweitzer and his\' reference for life\' (1923) was the only exception. The rapid
and recent developments of biotechnological possibilities in the field of veterinary medicine have
so far not been considered from the point of view of ethics. In agreement with Schweitzer, Karl
Barth (1951) stressed the principle of life which man and animals have in common. Passages in
the Bible attribute one and the same \'life\' (\'.sou!\') to both (Book of Proverbs 12: 10) and
presuppose \'.salvation\' or \'preservation\' of the two (Psalm 36:7c). Human responsibility in
associating with this related species will therefore have to be apparent from careful maintenance
of the conditions of this form of life, in research as welt as in management.

Medio september 1986 schonk de West-
Duitse pers aandacht aan een menings-
verschil tussen Joseph Kardinaal Höff-
ner en zijn geloofsgenoot, de Beierse
minister-president en CSlJ-politicus
Franz Joseph Strauss. Het betrof het
vraagstuk van de kernenergie. De kar-
dinaal had, als voorzitter van de (West)-
duitse bisschoppenconferentie, gesteld:
\'Die Kernenergie is nicht von einem Dä-
mon erschaffen worden, sondern von
Gott\', maar daarbij min of meer waar-
schuwend gezegd \'Gott hat uns die
Schöpfung anvertraut, dass wir sie plle-
gen und hüten\'. Zolang de atoomdes-
kundigen geen absolute veiligheid zou-
den kunnen garanderen, bleef naar de
mening van de kardinaal kernenergie
toch de allergevaarlijkste energie. Die
uitspraak viel echter helemaal verkeerd
bij de politicus Strauss, die druk op het

\' Voordracht gehouden op 10 oktober 1986. ter gelegenheid van het Jaarcongres 1986, tevens 133c
Algemene Vergadering van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde te
Rcnesse (Congresthema: \'Dierenarts en Biotechnologie").
- Prof. dr. O. J. dc Jong, hoogleraar Kerkgeschiedenis, Rijksuniversiteit te Utrecht, \'Dc Dekenyc\'.
Grote Kerkstraat I lAr4101 CB Culemborg.

verkiezingspad was en kennelijk vond, dat de kardinaal oppositiestof toereikte
aan de \'Grünen\'. Strauss die, zoals bekend, in economisch opzicht de ont-
wikkeling en toepassing van de nieuwste technische mogelijkheden toejuicht, ver-
klaarde daarom prompt in een verkiezingstoespraak, dat de kardinaal helemaal
niet bevoegd was om over zoiets als kernenergie een uitspraak te doen. Een
theologische opleiding en morele ernst zijn niet voldoende om gecompliceerde
natuurwetenschappelijke en technische problemen op te lossen, zo meende Strauss.
De door hem op dit punt onbevoegd geachte kardinaal antwoordde uiteraard niet
rechtstreeks. Een woordvoerder van de bisschoppenconferentie liet echter aan de
pers weten, dat de kardinaal er niet over dacht enige natuurwetenschappelijke
competentie op te eisen, — dat trouwens ook een politicus die competentie niet
bezit — maar dat Höffner wel een morele verantwoordelijkheid voelde en daarom
gewezen had op de zijns inziens grote risico\'s (1).

Dit stormpje in een Beiers bierglas geeft een duidelijke waarschuwing aan iemand
met \'een theologische opleiding en morele ernst\', om in een gezelschap waar de hele
dag over biotechnologie is gesproken, nog iets aan het slot te zeggen over eventuele
ethische aspecten. Zijn \'morele verantwoordelijkheid\' is gelijk aan die van iedere
andere diereigenaar, en niet door enige bisschoppelijke rang op gezaghebbender
plan gebracht. Bovendien ontbreekt hem de vrijmoedigheid — al kan hij kardinaal
Höffner persoonlijk wel nazeggen \'Gott hat uns die Schöpfung anvertraut, dass wir
sie pflegen und hüten\' — om het allereerst geciteerde op ons onderwerp toe te
passen als \'Die Biotechnologie ist nicht von einem Dämon erschaffen worden,
sondern von Gott\'. Hij is er nogal van onder de indruk wat mensen op dit gebied
hebben gepresteerd en momenteel presteren.

Dat gebied binnenwandelend, en dat gebeurde op twee manieren: door het congres-
materiaal maar al eerder door kennis te nemen van Utrechtse proefschriften uit de
laatste vier jaar, niet enkel de veterinaire, kwamen er twee gedachten bij me op die
zeker niet ethisch of godsdienstig zijn: wat is het allemaal nog nieuw, en wat kan er
veel. Dat laatste heeft natuurlijk wel een ethische kant. Maar het is nog erg nieuw,
hoewel de eerste congresspreker natuurlijk heel terecht stelde dat biotechnologie zo
oud is als de mensheid. En DNA is ook al meer dan een eeuw geleden (1869) voor
het eerst geïsoleerd. Toch zijn de ontwikkelingen pas in de laatste veertig jaar, dus
na de tweede wereldoorlog, zozeer op praktisch terrein gekomen dat het voor
dierenartsen en voor diereigenarcn interessant wordt om er over tc pralen en de
kennis bij te houden. Het is allemaal nog zo nieuw dat de ethiek, de bezinning op het
zedelijk leven van de mens, de vragen die hier kunnen rijzen, nog nauwelijks is gaan
formuleren en overwegen. Of die ethiek nu religieus dan wel niet-religieus gefun-
deerd is, het vraagstuk wat er met dieren gebeurt of gebeuren kan, wat er met
dierlijk materiaal gedaan kan of mag worden, ligt toch altijd meer aan de rand. De
ethische discussies met grote politieke consequenties cirkelen wel om het menselijk
leven, het humane welzijn, het begin en het einde van dat leven. Ook daar zijn
immers de biotechnologische ontwikkelingen zo snel dat de ethici aan die vragen de
handen meer dan vol hebben. Euthanasie, abortus, in vitro fertilisatie — dat alles
met de hele juridische nasleep — daarbij zijn binnen enkele decennia zoveel
traditionele gedachten, zoveel waarden en normen op de helling beland, dat ethici
teveel gevraagde deskundigen voor de eendagsmedia zijn geworden en aan bredere
bezinning niet toekomen.

Toch is die bredere bezinning niet overbodig voor de biotechnologie die veterinaire
aspecten heeft. Toekomstbeelden aangaande de veehouderij, aangaande de gezel-
schapsdieren laten ons een totaal andere bedrijfsvoering en omgang zien, dan
waaraan we nog in de eerste twintig jaar na 1945 gewend waren. Nog zie ik een van
mijn Amsterdamse hoogleraren bij een excursie in 1948 geschokt reageren toen een
boer hem vertelde over kunstmatige inseminatie bij dieren. Ik heb zijn reactie nooit

gehoord op de kunstmatige inseminatie bij mensen, die in 1960 nog door 93 procent
van de Nederlandse gynaecologen werd afgewezen en twintig jaar later althans voor
de gehuwde vrouw algemeen door hen aanvaard is (2). Als die afwijzing in 1960 nog
voortkwam uit een onuitgesproken normenstelsel, wat is er dan ethisch bij die
gynaecologen in twintig jaar weggesleten of vervaagd?

Wat is het nieuw, wat kan er veel en wat gaat het vlug, juist omdat het technologie is
en de electronische apparatuur ook voor de particulier betaalbaar is geworden. Mij
kwam onder ogen het kranteverslag van een studiedag van CBTB-boeren in Nij-
kerk, waar prof. Brand van de Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde hun het toe-
komstbeeld schilderde van een computergestuurde veehouderij met gestandaardi-
seerd geprocreëerde melkgeefsters. In de verslagen over die studiedag kwam ik niets
tegen over ethische of morele verontrusting. Blijkbaar is ook op de Veluwe deze
wissel al gepasseerd. Maar moet men inderdaad verontrust zijn? Het is een duidelijk
ethische vraag die het Agrarisch Dagblad van 18 september afdrukt bij een foto van
drie verschillende kalfjes, of\'een kalfje met tien exact dezelfde zusjes nog wel te
aanvaarden\' is. Nog wel te aanvaarden? Als die veronderstelde kalfjes van het
Agrarisch Dagblad gezond zijn en voor de korte tijd van hun bestaan onder ietwat
behoorlijke voorwaarden mogen leven? Maar dan komt de vraag terug: wat zijn die
behoorlijke voorwaarden als het veehoudersbedrijf massaler wordt en de passage-
tijd van elk dier — lam of speenvarken of kalf of veulen — korter? We weten het
allen: als het over mensen gaat mogen er economisch geen grenzen zijn, als het over
dieren gaat bestaan die grenzen wel. Vandaar de frequente onrust aan de universi-
teit over dierproeven, vandaar de noodzaak van een nieuwe leerstoel voor proef-
diergeneeskunde, terwijl voor de humane geneeskunde de normen toch nog steviger
verankerd lijken. Hoewel - terwijl onze samenleving zwaar tilt aan de echt-
scheidingsproblematiek en de media samen met de kerken de incest als te lang
doodgezwegen vraagstuk hebben ontdekt, maakt de in v/rro-fertilisatie allerlei
vormen van echtbreuk en van incest in de reageerbuis mogelijk, aldus de journalist
F. K. Fromme op de voorpagina van de Frankfurter Algemeine van 17 september
(3). Hij eindigt overigens zijn artikel met het advies aan de juristen, zich over zulke
zaken niet op te winden, want dat het familierecht ook vroeger al veel mild
toedekte, wat tegen wettelijke bepalingen inging.

Die opwinding is er journalistiek zelden of nooit, als het over dierlijk materiaal
gaat. Is het dan voldoende, om enkel te vertrouwen op het redelijk inzicht van de
onderzoek(st)er, is het voldoende om te vertrouwen op de controleerbaarheid en de
openbaarheid van het experiment, ook wat betreft die \'ietwat behoorlijke voor-
waarden\' als ik denk aan een waarneembare reactie op een pijnprikkel of een
constateerbaar gedrag van onbehagen bij het be-experimenteerde dier, of bij het
door middel van experimenten geproduceerde en soms gemanipuleerde dier? Mij
kwamen de colleges ethiek in gedachten die de Zwitserse protestantse theoloog Karl
Barth in de herfst van 1950 te Bazel gaf over het onderwerp \'Vrijheid om te leven\'.
Hij sprak toen ook over Albert Schweitzers befaamde leus \'Eerbied voor het leven\',
door Schweitzer nadrukkelijk bedoeld voor zowel het menselijke als voor het
dierlijke en zelfs het plantaardige leven (4). De meeste aandacht, zowel bij Schweit-
zer als bij Barth, ging uit naar het menselijk leven. Maar Barth legde wel de nadruk
op de menselijke verantwoordelijkheid voor dat animale bestaan, en op de ver-
wantschap van het animale met het humane: \'Respect voor het.....aan de mens zo

nauwgezet, attent, vriendelijk en juist voor alles begrijpend, met zijn noden en met
de grenzen van zijn mogelijkheid meevoelend en rekening houdend omgaan met
hem\'.

Die menselijke verantwoordelijkheid voor het leven - hoe ver mag dan het probe-
ren, het manipuleren gaan? De agressie tegen, of in elk geval de onrust over

recombinant-DNA heeft altijd meer de humane aspecten dan de animale betroffen,
en lijkt bovendien thans wat geluwd. Het is gemakkelijk genoeg om een schrikbeeld
op te roepen van creëerbare wezens, waarvan de vroegste mytholoog of de jongste
regisseur van griezelfilms zelfs nog niet kon dromen, en dat bovendien in hoeveel-
heden en afmetingen die binnen het economisch bereik liggen. Maar zou ook hier de
wal van het gezond verstand het schip van de experimenteerdrift niet keren?
Een beroep op het gezond verstand lijkt naïef. Het kan ook wel wat dieper. Menige
Nederlandse veehouder is nog vertrouwd met godsdienstige uitspraken, ooit ge-
daan en neergeschreven in een totaal andere tijd en in een totaal andere cultuur, en
die toch richtinggevend zijn voor de waarden en normen van zijn huidige bestaan.
Ook Schweitzer greep met zijn \'Ehrfurcht vor dem Leben\' in feite daarop terug.
Twee oud-Oosterse teksten zijn voor de verhouding van mens tot dier vaak als
richtinggevend ervaren. De eerste is een regel uit het Joodse wijsheidsboek van de
Spreuken (12:10) \'De rechtvaardige kent het leven van zijn beest\', de andere is een
regel uit het Joodse liederenboek van de Psalmen (36:7c) \'Gij behoudt mensen en
beesten, o Eeuwige\'. In het Hebreeuws bestaan beide teksten uit niet meer dan vier
woorden, de Nederlandse vertalers van vroeger en nu hebben er veel meer nodig.
Maar wie de vertalingen van zo\'n drie en een halve eeuw naast elkaar legt (de
vertaling uit 1637 is als \'Statenbijbel\' nog altijd in brede kringen in gebruik), en de
daarbij gegeven uitleg vergelijkt, gaat Albert Schweitzers woorden ietwat variëren
\'die europäischen Theologen wachen darüber dass ihnen keine Tiere in der Ethik
herumlaufen\'. Wanneer er in het oorspronkelijke heel compact staat \'mens en dier
verlost Gij, Eeuwige\' dan wordt daar voor \'verlossen\' een zwaargeladen woord
gebruikt dat \'redden, bevrijden\', en ook \'helpen\' betekent, en dat begrip met een
religieuze inhoud wordt dus op mens èn dier toegepast. Sommige vertalers weten
dat keurig af te vlakken (\'Gij verzorgt mens en dier\', vertaling Obbink) of te
verfraaien (\'Gij wilt de mens, het dier, Heer in uw heil doen delen\', Willibrord-verta-
ling), en bij de uitleggers staat dan veel over die verlossing maar wordt in alle talen
gezwegen over het feit dat hier de dieren in een adem met de mens worden genoemd.
Van adem gesproken: die komt juist voor in de spreuk: \'de rechtvaardige kent het
leven van zijn vee\', want daar staat voor \'leven\' in het Hebreeuws \'nèfesj\', de adem,
de ziel, het gemoed, het hart, het levensprincipe, een woord dat voor de menselijke
ziel, voor het menselijke innerlijk gebruikt wordt. En ook daar de veel te goedbe-
doelde parafrase in plaats van een strikte vertaling (\'de rechtvaardige weet, hoe het
zijn vee te moede is\', Leidse vertaling, ... \'weet wat zijn beesten behoeven\',
Willibrord-vertalingjen mij is dan de uitleg van Van der Palm uit circa 1830 nog het
liefst; \'de rechtvaardige kent de adem van zijn lastdier\'. Want het woord voor
\'beest\' duidt juist aan het \'vee\', de getemde dieren, de trekdieren vooral. Die
vertaling uit 1830 is daarom ook te waarderen omdat zij zich laat terugvertalen en
men dan weer bij de oorspronkelijke tekst komt, terwijl dat met alle latere vertaal-
voorstellen niet het geval blijkt.

Die teksten laten in elk geval zien, dat er een heel oud en ook heel algemeen besef
bestaat dat er een zeer indringend menselijk kennen mogelijk is van de levenskern
van de dieren, en dat in de Joodse en in de Christelijke religie het humane en het
animale onder hetzelfde levens- en verlossingsbegrip worden gesteld, dat welbe-
vinden zowel bij mens als bij dier aantoonbaar is. Beide teksten laten in het
voorbijgaan ook zien hoe woorden kunnen worden afgevlakt, ontkracht bijna door
zeer aannemelijk schijnende redeneringen die zich niet aan het gegeven zelf houden.
Woorden zijn weerloos. Zo is ook het levende materiaal weerloos en laat het
experimenten toe, manipulatie ook, interpretatie uiteraard. Of we dit doen, hangt
af wat we willen en wat er ermee beogen. In de humane geneeskunde zal dat doel
vooral zijn: genezen wat tot nu toe ongeneeslijk bleek. In de veterinaire vakken zal
het doel misschien meer zijn: de best-renderende bedrijfsvoering bereiken.

Wat mag er dan niet? Roofbotiw, uitputting, trouwens, die leiden ook niet tot een
blijvend goed rendement. Wat mag er nog meer niet? Het creëren van een onleef-
bare situatie, het onvoldoende beveiligen van het experiment. Het doel heiligt niet
alle middelen, en de afweging daarvan zal samenhangen met onze opvatting aan-
gaande het leven, niet alleen dat van onszelf, maar aangaande de levende materie.
Ik herinner nog eens aan Barths uitspraak over het respect voor het mede-levende
wezen en aan zijn vraag om zorgvuldigheid. Die worden van elke onderzoek(st)er
verwacht.

De slotvraag van het eerste verhaal van het congres was: wat mogen we en wat mag
niet? Wie denkt aan wat er in de laatste halve eeuw praktisch toepasbaar is
geworden inde humane geneeskunde en economisch mogelijk op veterinair gebied,
zal om één ding niet mogen vragen: om stopzetting. Angst is een slechte raadgever.
De mens bezit bekwaamheden — religieus gezegd: heeft bekwaamheden ontvangen
— om ermee te werken, niet om ze te isoleren. Wat mogen we? Doorgaan. Aan u
ervoor te zorgen dat die Latijnse woorden van uw embleem \'Hominum animalium-
que saluti\' levende werkelijkheid blijven.

SAMENVATTING De biotechnologie roept ethische vragen op die niet altijd beantwoord
kunnen worden vanuit de gangbare ethiek. De reden is dat de ontwikkeling van de technologie de
gangbare ethische opvattingen beïnvloedt en vaak ook tot ethisch zeer verschillende standpunten
leidt (abortus, euthanasie). Daarom wordt ingegaan op de oorzaken van ethische onenigheid en
de rol daarbij van de technologische ontwikkeling. Dit voert tot de conclusie dat technologie niet
ethisch neutraal is. De toeneming van wetenschap en technologie is ethisch goed. hetgeen niet
impliceert dat ook elk gebruik daarvan goed is. Na deze beschouwingen over ethiek en technolo-
gie in het algemeen, worden deze toegepast op de biotechnologie.

SUMMARY Biotechnology confronts us with ethical questions, that cannot be sati.sfactorily
answered on the basis of traditional ethics in every case. The reason is that the development of
technology influences traditional ethical conceptions and often gives rise to a wide variety of
ethical views (abortion, euthanasia).

After a general discussion of the causes of ethical differences, the role of technological
developments in this regard is examined. This leads to the concju.sion that technology is not
ethically neutral. The increase of science and technology is ethically good. This conclusion does
not imply that each use of science or technology is also good. After the discussion of the
relationship between ethics and technology in general, the results are applied to biotechnology.

\' Voordracht gehouden op 10 oktober 1986, ter gelegenheid van het .laarcongres 1986, tevens 133e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor L^iergenceskunde te
Rcnesse (Congresthenia: \'Dierenarts en Biotechnologie\'). Deze voordracht is een enigszins bewerkte
versie van een eerder te Leiden gehouden voordracht: \'Ethische aspecten van dc biotechnologie\' bij
gelegenheid van hel eeuwfeest van de Lcidsche Pharmaceutische Studentenvereniging \'Aesculapius\',
en gepubliceerd in hel Pharmaceutisch Weekblad 1986; 121: 1198-1204.

\' Prof. dr. A. G. M. van Meisen, emeritus hoogleraar Wijsbegeerte, Katholieke Universiteit Nijmegen.
88 Tijdschr. Diergeneeskd.. deel 112. ajl 2. 1987

De snelle ontwikkeling van de techno-
logie in de laatste decenniën en vooral
de maatschappelijke gevolgen daarvan
verontrusten veel mensen. Vandaar dat
er telkenmale stemmen opgaan deze ont-
wikkelingen niet hun eigen loop te laten
nemen, maar van tevoren vast te stellen
wat goede ontwikkelingen zijn en wat
niet, om dan vervolgens de ontwikke-
lingen in de gewenste richting te sturen.
Daarbij zijn dan altijd direct of indirect
ethische aspecten in het geding.
Vooral biotechnische ontwikkelingen
hebben veel ethische discussie losgesla-
gen. Deze discussie heeft geen betrek-
king op biotechnologie in de industriële zin, maar wel op het \'technisch\' bezig zijn
met levende wezens en hun structuren. Waarom ligt dit ethisch zo gevoelig? De
eerste reden is — dunkt me — dat biotechnologie ingrijpt in het leven zelf, daarbij
lijkt een grens overschreden te worden: past het de mens wel met het mysterie van
het leven te manipuleren? Een tweede reden is dat veel biotechnologie betrekking
heeft op seksualiteit en voortplanting, vanouds in alle culturen zaken die met grote
zorg en vaak ook met \'taboes\' omringd waren. Toch zal blijken dat lang niet alle
ethische problemen die met biotechnologie te maken hebben, specifiek zijn voorde
biotechnologie. Vandaar dat ik nogal eens over de technologie in het algemeen zal
spreken.

De eerste vraag die we ons moeten stellen is in hoeverre de ethiek m staat is de
functie te vervullen die men van haar verwacht. Soms levert deze functie nauwelijks
problemen op, soms wel. We beginnen met een voorbeeld van het eerste. Toen
indertijd de biochemicus Berg een moratoriutn inzake het recombinant DNA-
onderzoek voorstelde omdat dit onderzoek wel eens tc gevaarlijk kon zijn, was
iedereen het daar mee eens. Het onderzoek mocht pas plaats vinden nadat een beter
inzicht in de mogelijke gevaren verkregen was en tevens duidelijk geworden was
welke veiligheidseisen nodig waren om ongelukken te voorkomen. Interessant is
daarbij overigens de opmerking van Berg dat zijn voorstel tot een moratorium niet
uit ethische motieven voortkwam, maar uit bezorgdheid voor mogelijke gevaren.
De opmerking van Berg is tekenend voor de wijze waarop veel mensen tegen de
ethiek aankijken: ethische motieven dragen een sterk subjectief karakter, zij berus-
ten op een persoonlijke gewetensbeslissing, zij moeten als zodanig worden geëer-
biedigd, maar ze zijn niet vatbaar voor zakelijke rationele discussie. De gevaren die
Berg op het oog had waren daarvoor wel vatbaar en derhalve blijkbaar niet ethisch.
Toch kan er geen twijfel over bestaan dat de bezorgdheid voor het gevaar waar het
hier over ging wel degelijk een ethisch motief was: eventueel kon zelfs het voortbe-
staan van de mensheid gevaar lopen. En als dat geen ethische kwestie is, wat dan
wel! Dat de analyse van het betrokken gevaar een aangelegenheid van ter zake
kundigen moest zijn, verandert niets aan het feit dat het bij de resulterende beslis-
sing in laatste instantie om een ethische beslissing gaat.

Hel voorbeeld van het recombinant onderzoek moge wat spectaculair zijn, in wezen
verschilt dit voorbeeld niet van vele gevallen uit de dagelijkse praktijk van het leven.
In het verkeer geldt, zoals overal elders, het ethisch gebod \'Gij zult niet doden\'.
Welke handelingen de chauffeur van een auto moet verrichten om te zorgen dat hij
geen dodelijke slachtoffers maakt, is echter geen voorwerp van uitdrukkelijke

ethische discussie, maar van een discussie over veiligheidsaspecten, van eisen aan
rijvaardigheid te stellen enz. Evenmin zullen we van een \'gewetensbeslissing\'
spreken wanneer we op de rem trappen om een kind te sparen dat plotseling de weg
oversteekt. Toch staat de ethiek hier niet buiten spel. Een ander voorbeeld: een arts
moet het beste voor zijn patiënt doen, is een ethische norm; maar wat dat beste
concreet is, maakt de geneeskunde uit. Samenvattend: het ethische is vaak als het
ware ondergedoken in \'zakelijke\' overwegingen, maar is desalniettemin toch uit-
eindelijk bepalend voor het handelen: we moeten het goede doen. Het is gelukkig
dat het ethische vaak zo impliciet blijft al kan dit dan soms tot het misverstand
leiden, dat van het ethische pas sprake is in uitzonderlijke omstandigheden waarbij,
mede ten gevolge van uiteenlopende ethische opvattingen, persoonlijke gewetens-
beslissingen de doorslag geven.

Niet altijd verloopt de ethische kant van een discussie echter geruisloos (zo geruis-
loos dat we nauwelijks beseffen dat er ethische aspecten in het geding zijn). Soms
staan ethische opvattingen diametraal tegenover elkaar, bekende voorbeelden zijn
donorinseminatie, euthanasie en abortus. Daarbij gaat het immers niet over de
vraag wat in deze handelingen een medisch verantwoord handelen is, maar of de
betrokken handeling als zodanig ethisch verantwoord is, ongeacht of ze in techni-
sche zin goed of slecht uitgevoerd wordt.

Wanneer ethische opvattingen radicaal verschillen, heeft dat uiteraard consequen-
ties voor de richting waarin de technologie ontwikkeld behoort te worden. Het is
daarom zaak wat langer stil te staan bij ethische conllicten en hun oorzaken.

Wanneer wc een ethisch conflict, bijv. dat ten aanzien van de euthanasie, analyse-
ren, dan blijkt dat tegenstanders van euthanasie aan het ethisch beginsel \'Gij zult
niet doden\' een hogere en zwaardere prioriteit toekennen dan aan andere begin-
selen waarop voorstanders van euthanasie zich juist beroepen, zoals het zelfbe-
schikkingsrecht van de mens met betrekking tot het al dan niet aanvaarden van een
dusdanige ontluistering van zijn leven dat van menselijk leven geen sprake meer is.
Op de zaak zelf ga ik nu niet in, maar vestig er wel de aandacht op dat het geen
uitzonderingssituatie is dat ethische beginselen of waarden met elkaar in strijd
komen, minstens in die zin dat zij niet tegelijk te realiseren zijn.
De oorzaak van dit type ethische conflicten is dat geen ethische waarde zonder meer
hèt goede representeert, maar altijd slechts een aspect van het goede. In dit opzicht
vcrschillcn ethische waarden niet van andere waarden. Bij de produktie van techni-
sche dingen bijv. staan degelijk en goedkoop op gespannen voet. Hetzelfde geldt
voor bruikbaarheid en veiligheid enz. In de praktijk moet men tot een zeker
compromis zien te komen, een compromis dat voor een sportwagen, een terrein-
wagen, een amfibievoertuig, een vrachtwagen of gezinsauto anders zal uitvallen.
Analoge overwegingen gelden uiteraard ook voor geneesmiddelen.
Zoals gezegd geldt deze strijdigheid van waarden ook voor ethische waarden, ook al
hebben deze een meer absoluut karakter omdat zij zich in tegenstelling tot andere
waarden niet beperken tot een bepaald gebied - gezondheid, economie, techniek
enz., maar op het menselijke als zodanig betrekking hebben. Ethische waarden zijn
echter niet absoluut in de zin dat zij op het ethisch goede in zijn volheid betrekking
hebben. Rechtvaardigheid en barmhartigheid zijn beide goed, maar het is bijv. in de
rechtspraak niet mogelijk beide ten volle te respecteren: een compromis is nodig.
Zoals ook compromissen nodig zijn tussen het streven naar vrijheid en gelijkheid,
of tussen dat ethische beginsel dat ons voorhoudt geen onwaarheid te spreken en
het andere dat we geen verraad mogen plegen. Vrijheid van meningsuiting is een
hoog goed, maar het kan in strijd komen met de plicht de privacy te beschermen. En
zo kunnen we voortgaan. \'Gij zult niet doden\' staat terecht hoog genoteerd, maar

soms zal het moeten wijken om mensen wier leven bedreigd wordt te beschermen.
Wanneer bij het concrete handelen meerdere ethische waarden betrokken zijn,
kunnen zich derhalve conflicten voordoen, die een uitdrukkelijke ethische discussie
nodig maken. Wanneer zich een ethische conflictsituatie voordoet, zal naar gelang
mensen verschillen in hun \'waardehiërarchie\' hun oordeel over welke waarde bij
een conflict van waarden het zwaarst moet wegen en derhalve het ethisch goed
handelen behoort te bepalen anders uitvallen. Het is met name ook meer door
verschillen in waardenhiërarchie dan door verschillen in de waarden zelf dat
culturen of historische fases van één cultuur verschillen.

Met het laatste punt raken we aan een van de belangrijkste aspecten van de relatie
tussen technologie en ethiek. Zo op het eerste gezicht lijkt het of een ethisch tamelijk
homogene cultuur— dat wil zeggen een cultuur waarin afzonderlijke personen en
groepen ongeveer dezelfde ethische opvattingen hebben, inclusief eenzelfde waar-
denhiërarchie — weinig moeite zal hebben bij het ethisch beoordelen van nieuwe
technologieën. Zo\'n cultuur zou kunnen volstaan met het toetsen van deze techno-
logieën aan de in deze cultuur gangbare ethische inzichten. Dienen de nieuwe
technologieën dat wat algemeen als goed wordt beschouwd zonder al te veel
kwalijke bijwerkingen?(De laatste complicatie doet zich immers nogal eens voor en
niet .slechts bij de introductie van nieuwe geneesmiddelen.)

In werkelijkheid kunnen de zaken ook bij een ethisch tamelijk homogene cultuur
echter veel ingewikkelder liggen dan als zoëven aangeduid. Met name wanneer een
technologische ontwikkeling aanzienlijke maatschappelijke consequenties heeft,
kunnen er ook veranderingen in ethische waardering optreden. Zo hebben de
opkomst van moderne wetenschap en technologie en dc daarmee gepaard gaande
economische en medische ontwikkelingen een drastische verschuiving teweegge-
bracht in het aantal geboorten dat nodig is om een bevolking op peil te houden,
respectievelijk uit tc breiden. Zulks heeft geleid tot een radicale ommekeer in de
ethische waardering van anticonceptie-praktijken. Met betrekking tot de radicali-
teit van deze ommekeer moet overigens wel een kanttekening gemaakt worden.
Terecht kan men immers betogen dat de radicaliteit van de ommekeer bij nadere
analyse blijkt mee te vallen. Ze verdwijnt zelfs grotendeels wanneer wc er ons
rekenschap van geven dat niet de ethische grondregel van dc zorg voor het nage-
slacht veranderd is, maar slechts de concrete toepassing onder gewijzigde omstan-
digheden. Dit alles neemt echter niet weg dat de omslag toch als radicaal ervaren
wordt, omdat dc ethiek sterker beleefd wordt in haar praktische gedragsregels dan
in haar tneer fundainentele overwegingen.

Hen andere wijze waarop nieuwe technologische ontwikkelingen grote ethische
consequenties kunnen meebrengen, hangt samen met de in de ethiek altijd aanwe-
zige .spanning tussen enerzijds wal idealiter zou behoren en anderzijds de
\'harde\' realiteit die de verwerkelijking van het ethi.sch ideaal in de weg staat.
Eigenlijk zouden er geen slaven behoren Ie zijn (het is immers in strijd met de
incnselijke gelijkwaardigheid), maar de maatschappij kan niet zonder, heeft lang
gegolden\'. Wanneer nu — en de ontwikkehng van de technologie speelt daarin een
wezenlijke rol — blijkt dat de realiteit veel llexibeler is dan vroeger werd aange-
noinen, komen nieuwe ethische verplichtingen in het blikveld. Nu gaat het hierbij
evenmin als in het vorige geval om een principiële verandering in ethische overtui-
ging. De enige verandering is dat reeds bestaande overtuigingen aan gewicht
winnen, zodanigdat wat eerst slechts in het ethisch besef leefde, maar geen ethische
verplichting was dat nu wel wordt, zoals bijv. de uitbanning van honger, armoede

\' Vcrmelden.swaard is dat zelfs de Utopia (1516) van Thomas More nog het bestaan van bepaalde
vormen van slavernij veronderstelt.

en onwetendheid. In de praktijk kan dit echter toch tot een radicale verandering
leiden, met name in de waarden hiërarchie. Men ziet dat in onze dagen ook gebeuren
in onze cultuur met betrekking tot waarden als vrijheid, zelfbeschikking, gelijke
kansen voor iedereen enz. en het streven naar een maatschappij die dit mogelijk
maakt.

De tot nu toe besproken ontwikkelingen hebben gemeen dat zij niet tot drastische
ethische omwentelingen gevoerd hebben. Integendeel, de ontwikkelingen lagen in
de lijn van de fundamentele ethische beginselen, zij het dat de waardenhiërarchie
wel veranderingen onderging. Er zijn echter ook andere ontwikkelingen te signale-
ren die de ethische homogeniteit van de cultuur in bepaalde opzichten ernstig
hebben aangetast. We treffen ze met name aan in verband met de biotechnologische
medische praktijken, zoals abortus, donorinseminatie, in vitro fertilisatie, draag-
moederschap, euthanasie, en dergelijke. Toch zou het onjuist zijn bedoelde contro-
versen uitsluitend op rekening te schrijven van nieuwe biotechnologische mogelijk-
heden. Abortus was medisch altijd al mogelijk, euthanasie eveneens, ze werden
echter op ethische gronden als ongeoorloofd beschouwd. Er moet dus iets meer aan
de hand zijn dan de biotechnologische ontwikkeling alleen, er moet bij velen die
thans abortus en euthanasie geoorloofd achten, een ethische mentaliteitsverande-
ring hebben plaats gevonden.
De redenen zijn van verschillende aard.

Ten eerste speelt de verandering van waardenhiërarchie een rol. Waarden als
zelfbeschikking staan hoog genoteerd nu de wetenschappelijke en technologische
ontwikkeling heeft duidelijk gemaakt dat mensen veel minder onderworpen zijn
aan natuurlijke en maatschappelijke structuren.

Hierbij sluit een tweede reden aan. De traditionele ethiek is gevormd in een
eeuwenlang proces in culturen, met name de joods-christelijke en dc grieks-ro-
meinse cultuur, die bij alle onderlinge verschillen er van uitgingen dat er slechts
weinig materiële mogelijkheden voor de mensen waren. Deze vóóronderstelling
doortrok en kleurde de normen op vrijwel elk gebied. Toen de vooronderstelling
onjuist bleek, kwamen de traditionele normen — ook de ethische — onder verden-
king tc staan aaneen vroegere cultuurgebonden te zijn en geen algemene geldigheid
te bezitten. Daarenboven — en dit is een derde reden — waren wetenschap en
technologie groot geworden dank zij hun experimentele houding en niet dank zij
overgeleverde wijsheid, hetgeen de gedachte in de hand werkte dat het goed was ook
op ethisch gebied tc gaan experimenteren.

Al heeft de technologie — we moeten dit steeds beklemtonen — in vele opzichten de
verwezenlijking van ethische idealen van vroegere culturen mogelijk gemaakt, ze
heeft tegelijk ook bepaalde ethische overtuigingen van het verleden ondergraven,
zodanig zelfs dat in onze dagen de westerse cultuur niet langer ethisch homogeen is.
Weliswaar is men het over heel veel eens, maar de verschillen vallen nu eenmaal
meer op. en dit temeer omdat het zo moeilijk blijkt ethische controversen rationeel
op te lo.s.sen. Vooral dit laatste lijkt de ethiek tot een zaak van persoonlijke voorkeur
te maken: ethiek lijkt niet objectief te funderen. En als dat niet mogelijk is, kan ze
ook geen leiding geven. Problemen te over derhalve; we beginnen met eerst wat
verder na te denken over de relatie van technologie en ethiek. Daarna komt de
intrinsieke moeilijkheid van de ethiek aan dc orde.

De veelheid en veelsoortigheid van dc gevolgen van de technologische ontwikke-
lingen maakt het begrijpelijk dat mensen daar nogal verschillend tegen aankijken.
Sommige ontwikkelingen beschouwen zij als ethisch verheugend, andere als du-
bieus en weer andere als uitermate gevaarlijk, maar daar houdt de eenstemmigheid

dan ook mee op. De vraag welke ontwikkelingen verheugend, dubieus of gevaarlijk
zijn vindt een verschillend antwoord. In déze situatie behoeft het niet te verwonde-
ren dat er nogal wat mensen zijn die twijfels hebben of wetenschap en technologie
wel zo waardevol zijn als een optimistisch vooruitgangsgeloof hen wil doen gelo-
ven. Het is daarom goed uitdrukkelijk stil te staan bij de kwestie hoe technologie als
zodanig ethisch te waarderen.

Een eerste vraag is dan of technologie als zodanig wel ethisch als goed of niet-goed te
waarderen is. Komt de ethische waardering niet pas aan de orde op het moment dat
het om de concrete toepassing van een bepaalde technologie gaat? Is technologie als
zodanig niet ethisch \'neutraal\'? In zekere zin is dit laatste natuurlijk waar, een
bepaalde technische kennis of vaardigheid, bijv. het goed kunnen hanteren van een
mes kan levensreddend — en dus goed —, of dodend — en dus kwaad zijn. Toch
mogen we in de beschouwing daarbij niet blijven staan. Want de technologie als
neutraal verklaren doet onrecht zowel aan de technologie als aan de ethiek.
Het doet onrecht aan de ethiek omdat deze dan tezeer wordt ingeperkt. Ethiek heeft
betrekking op alle menselijke activiteiten, en daaronder valt ook het ontwikkelen
van technische kennis. De ethiek vraagt naar de waarde van de technologie voor het
menselijk bestaan. Deze waarde zien we inderdaad het duidelijkst wanneer een
bepaalde nieuwe technologie een concreet goed dient, bijv. een nieuwe mogelijk-
heid ziekte te genezen of te voorkomen of zoals in de biotechnologie genees-
middelen beter of goedkoper te produceren. In dat geval is de nieuwe technologie
goed in ethische zin. We kunnen dit nu algemener formuleren: de ontwikkeling van
de technologie breidt de menselijke mogelijkheden uit het goede te doen dat anders
niet gedaan kon worden en daarom is technologie ethisch goed en een menselijke
opdracht. Technologie als ethisch neutraal waarderen doet derhalve onrecht aan de
technologie.

Onmiddellijk stelt zich dan echter het probleem dat nieuwe technische mogelijk-
heden ook misbruikt kunnen worden, kwalijke doeleinden kunnen dienen die
voorheen niet realiseerbaar waren. Voert dit dan toch niet onafwendbaar tot de
conclusie dat technologie ethisch neutraal is? Deze conclusie trek ik echter niet en
wel omdat het \'s mensens ethische opdracht is het goede te doen en het kwade te
laten. Daarom wegen de nieuwe ^oecfe mogelijkheden die een bepaalde technologie
biedt in beginsel altijd zwaarder dan de kwade. Wel is het uiteraard zo dat elke
nieuwe technologische mogelijkheid de ethische plicht meebrengt te waken tegen
misbruik en — wat vaak nog kwalijker is — onoordeelkundig gebruik.
Met de principiële stelling dat de ontwikkeling van de technologie ethisch goed is,
zijn we er echter niet. Met name het feit dat de ontwikkeling tot nu toe reeds zoveel
ethische verwarring en onmacht teweeg heeft gebracht zou wel eens een reden
kunnen vormen voorlopig de ontwikkeling van nieuwe technologieën af te remmen
opdat de maatschappij de tijd krijgt vertrouwd te raken met de ontwikkelingen tot
nu toe en er een ethisch antwoord op te vinden. (Dit ethisch antwoord kan mede
besloten liggen in een politiek antwoord.) Pas daarna zou de ontwikkeling dan
kunnen doorgaan. Op de vraag of een dergelijk algemeen moratorium van techno-
logische ontwikkelingen feitelijk mogelijk zou zijn, ga ik niet in. Belangrijker is
namelijk de vraag of een dergelijk moratorium, zoal mogelijk, uit ethisch oogpunt
ook goed zou zijn. Ik meen van niet.

Ontwikkeling van wetenschap en technologie (want deze twee hangen onverbreke-
lijk samen) dienen niet slechts praktische doeleinden. Hun ontwikkeling draagt er
ook toe bij beter de werkelijke positie van de mens in de wereld te laten zien. Zij
onthullen aspecten van het wezen van de mens die anders verborgen zouden blijven.
Daarmee leveren zij ook een onmisbare bijdrage aan de ethiek, omdat deze zich op
het wezen van de mens moet oriënteren, hoe moeilijk deze oriëntatie ook is. Ook
daarover nog een korte beschouwing.

De geschiedenis van wijsbegeerte en ethiel< laat duidelijk zien dat het niet eenvoudig
is tot een helder inzicht in het wezen van mens en werkelijkheid en van hun
onderlinge relatie te komen en daaraan ethische richtlijnen te ontlenen, en dat mag
ons niet verbazen. Want in de wijsbegeerte en ethiek zijn mensen eigenlijk met iets
onmogelijks bezig. Om namelijk goed de eigen positie als mens te bepalen, zouden
mensen als het ware buiten zich zelf moeten treden en van een boven-of buitenmen-
selijk standpunt moeten kunnen oordelen. Welnu, dat lijkt onmogelijk. Toch blijkt
het niet totaal onmogelijk, want mensen doen het en hebben het altijd gedaan. De
bron van de mogelijkheid ligt in de merkwaardige dubbelheid van de menselijke
rede die niet slechts kent, maar dankzij haar reflexief vermogen ook enig inzicht
heeft in eigen mogelijkheden en beperkingen, en zo de eigen menselijke positie weet
te bepalen, zij het gebrekkig\'.

Het is daarom een illusie te denken dat een algemeen moratorium op de ontwikke-
ling van wetenschap en technologie — ook al zou dit mogelijk zijn — ons de
gelegenheid zou geven voorlopig orde op zaken te stellen^. Er zouden teveel vragen
open blijven, vragen die juist mede door de verdergaande ontwikkeling een, zij het
altijd weer voorlopig nader antwoord vinden.

Volgt uit het bovenstaande dat we er derhalve goed aan doen onbekommerd
wetenschap en technologie te ontwikkelen? Zo eenvoudig ligt het natuurlijk niet, zo
eenvoudig heeft het nooit gelegen in de geschiedenis en zo eenvoudig ligt het zeker
nu niet, nu met de mogelijkheden ten goede ook die ten kwade zo machtig zijn
geworden. Zorgvuldige overwegingen zijn nodig.

Een eerste overweging betreft het onderscheid tussen de uitbreiding van kennis en
kunde aan de ene kant, en de wijze waarop wij daarvan gebruik maken aan dc
andere kant. Daarbij durf ik de stelling aan dat in beginsel uitbreiding van kennis en
kunde een goede zaak is, dat wil zeggen ethisch goed is, overeenkomend met de
menselijke positie in de werkelijkheid. Het behoort tot het wezen van de mens als
redelijk wezen steeds meer van de werkelijkheid te begrijpen en te weten hoe
daarmee gehandeld kan worden.

Een volgende overweging betreft het feit dat alhoewel uitbreiding van kennis en
kunde op zich zelf beschouwd goed is, daaruit niet volgt dat elk gebruik daarvan,
elke toepassing ook goed is. Dit betekent dat of het nu om biotechnologie gaat of
over technologie in het algemeen, steeds geldt dat ons gebruik daarvan tot heil van
de mensen moet strekken. Dat bij dat heil ook dat van de overige natuur is
inbegrepen, waarover de mens volgens een bijbcl.se uitdrukking als rentmeester is
aangesteld, moet daarbij uitdrukkelijk vermeld worden gezien de kortzichtigheid
van de mens. (Ware hij minder kortzichtig, het zou in het eigen heil inbegrepen
zijn.) De beginselen zijn derhalve niet zo moeilijk, de uitwerking is het echter wel èn
omdat er onenigheid kan zijn wat werkelijk tot heil strekt èn omdat het niet altijd zo
eenvoudig is te doorzien wat een bepaalde handelwijze op de duur voor gevolgen
heeft. f)it vraagt om een grote mate van prudentie, van voorzichtigheid, van een

\' Zie hiervoor; A. G. M, van Meisen. Dc mens als extreem wc/en. Medisch Contact (QH.*!; 40 (40):
1227-.30. Over dc aard van de ethiek handelt A. Ci. M. van Meisen, Natuurwetenschap en natuur,
Ambr Baarn I9K.3, hfdst. Vlll.

Dc nadruk hgt hierbij op algemeen. Een moratorium met betrekking tot een bepaalde ontwikkeling
kan uiteraard wel zinvol zijn, zoals het trouwens soms zcll\'s noodzakelijk zal kunnen zijn bepaalde
ontwikkelingen definitief tc sloppen, bijv. die van kernwapens, ook al leek deze ontwikkeling
aanvankelijk (1940-1945) verantwoord. Het gaat bij dit stoppen overigens minder oni de kernwapens
zelf als wel om het feit dat deze wapens het kwaad dat oorlog is onderstrepen: een ethische winst.

voortdurende gevoeligheid voor mogelijke gevaren en bijwerkingen. Dat geldt in
het bijzonder voor de biotechnologie, waarin we met structuren te maken hebben,
die we nog lang niet volledig kennen.

Het leidend beginsel bij toepassing van alle technologie en derhalve ook biotechno-
logie moet zijn: welk goed wordt ermee gediend? Welk goed wordt er bijv. mee
gediend wanneer we met \'genen\' manipuleren? Het antwoord is in eerste instantie
niet zo moeilijk als we aan erfelijke ziekten denken. Als we in staat zouden zijn
kennelijke \'fouten\' te corrigeren zou dat een weldaad zijn. Het antwoord wordt
echter minder eenvoudig wanneer we ons realiseren dat de kennis en kunde nodig
voor de correcties van fouten in het genenbestand ook misbruikt kunnen worden,
en wat wellicht nog erger is: lichtvaardig gebruikt. Zoals eerder betoogd: mogelijk
misbruik of gevaarlijk gebruik weegt bij de uiteindelijke beoordeling of een be-
paalde technologie verantwoord is minder zwaar dan het goede dat bewerkstelligd
kan worden. Het gaat bij deze beoordeling niet om een \'kansberekening\' in de zin
van wat zijn de kansen voor goed of slecht gebruik. Beslissend is de ethische
grondwet die ons voorhoudt het goede te doen en het kwade te laten. Grotere
kansen op slecht gebruik vereisen uiteraard wel grotere waakzaamheid.

Er is in verband met biotechnologisch onderzoek nog een andere kwestie van
belang dan mogelijk misbruik. Eerder hebben we geconstateerd dat uitbreiding van
kennis en kunde goed is. Dit geldt onverkort ook voor de ontsluiering van het
mysterie van de levende natuur in haar vele gestalten. Is dat echter geen te gevaar-
lijke bezigheid? Niet slechts gevaarlijk in de zin waarin we daar boven over ge-
sproken hebben en die tot grote prudentie moet leiden, maar vooral ook gevaarlijk
omdat we daardoor de eerbied voor het mysterie van het leven zouden kunnen gaan
verliezen. Het leven wordt een manipuleerbare zaak zoals al het andere!
Het is inderdaad waar dat wetenschappelijk onderzoek en het technologisch benut-
ten van het resultaat daarvan kunnen leiden tot verlies van eerbied voor het
mysterie van de werkelijkheid, maar dat is dan geen noodzakelijk gevolg van de
toegenomen kennis en kunde. Dat dit zo kan lijken, berust op een bepaalde
dubbelzinnigheid van het begrip mysterie, een dubbelzinnigheid die uit het vol-
gende duidelijk moge worden. Stel dat ik voor het eerst kennismaak met een mij
onbekend technisch ding, bijv. een computer die kan schaken. Het ding is dan voor
mij een cn al geheimzinnigheid en mysterie. Ik ga het ding echter bestuderen en ga
dan begrijpen hoe het werkt. De geheimzinnigheid is nu verdwenen, maar tegelijk
zal mijn bewondering zijn toegenomen voor de maker van het \'ding\' en voor de
natuur die dit soort constructies mogelijk maakt. Het mysterie van de werkelijkheid
heeft door mijn beter begrip ervan eerder aan diepte gewonnen dan verloren.
Zo zou het ook moeten zijn met de ontsluiering van de zo mysterievolle levensver-
schijnselen, bijv. de ontwikkeling van embryo tot volwassenheid. We begrijpen
daar thans een en ander van, zowel van het programma als van de uitvoering.
Betekent dit nu dat de levende natuur en daarmee ook de niet-levende natuur geen
mysterie meer is? Het tegendeel moet toch het geval zijn. Hoe wonderbaarlijk is de
natuur, de levende natuur èn de mens die dit althans enigermate begrijpen kan.
Want vergeten we het niet: noch de natuur, noch onszelf hebben we gemaakt; in die
zin kan men verdergaan en zeggen dat we ook al die zaken die mensen wel gecreëerd
hebben: wetenschap, kunst, de meest verbluffende technische dingen enz. welis-
waar \'gemaakt\' hebben, maar nooit ten volle. Wat we gedaan hebben, is slechts
ingaan op de mogelijkheden die de natuur en onze menselijke vermogens ons
bieden. Wie dit niet beseft, miskent grondig de werkelijkheid, ook al doet hij knappe
dingen.

Het zojuist geschetste realistische perspectief kan aanleiding geven tot intrigerende
religieuze en wijsgerige beschouwingen, waarop wij thans niet kunnen ingaan.
Wel op iets anders en wel op de vraag welke gevolgtrekkingen wij uit het vooraf-
gaande zouden kunnen maken met betrekking tot de in het begin gestelde vraag,
namelijk in hoeverre we in staat zijn van te voren vast te stellen wat goede
ontwikkelingen zijn en dan vervolgens in die richting te sturen.

Een eerste gevolgtrekking uit het voorgaande is dat we nooit van te voren kunnen
vaststellen wat de werkelijkheid in de toekomst nog aan mogelijkheden zal ont-
hullen. Welzijn M^y het die deze mogelijkheden onthullen, maar welke het zijn hangt
niet van ons af. Dit betekent naar mijn overtuiging dat we moeten voortgaan de
werkelijkheid zo \'onbevangen\' mogelijk te onderzoeken in breedte en in diepte. En
zulks niet slechts omdat uitbreiding en verdieping van kennis goed zijn, maar ook
ter wille van haartoepassing. Wie slechts op toepassing van het reeds bekende uit is,
zal nooit de onverwachte mogelijkheden ontdekken die de werkelijkheid nog in
petto heeft. En gezien de vele zaken die we nog niet weten en niet begrijpen, zou dat
nog wel eens heel wat kunnen zijn. We weten immers nog zo weinig. Wat weten we
bijv. eigenlijk van de wijze waarop het stoffelijke het specifiek menselijke mogelijk
maakt?

We weten ook niet langs welke wetenschappelijke weg onze kennis op dit punt
verdiept kan worden. Niemand kan van te voren zeggen van welke kant beslissende
bijdragen tot beter begrip van de relatie tussen stof cn geest zullen komen: van dc
biologie, psychologie, de \'computerwetenschap\', van betere vormen van interdisci-
plinair onderzoek enz? Wat we ook kunnen progamrnercn: niet het wetenschappe-
lijk onderzoek dat tot het beoogde resultaat voert. Daarvoor weten we eenvoudig
veel te weinig. Een eventueel resultaat zal slechts bij stukjes en beetjes (die elk dan
wel \'geprogrammeerd\' kunnen zijn) verkregen worden. In dit verband nog één
opmerking. Al zal ethische bekommernis om een menselijke nood een reden
kunnen zijn bepaald wetenschappelijk onderzoek ter hand te nemen, dit garandeert
niet dat het de beste weg is om tot meer inzicht op het betrokken terrein te komen.
Bij toepassing van wetenschap ligt dit heel anders. Daar kan een speciale ethische
bekommernis ons wel gidsen zowel in het zoeken van goede toepassingen van het
reeds bekende als in het vermijden van kwalijke. Eenvoudig is dit overigens lang
niet altijd. Niet altijd is men het eens over wat goed en wat slecht is. Vaak kan ook
pas achteraf blijken hoe bepaalde toepassingen, die aanvankelijk ingaan tegen het
ethisch oordeel van de tijd, later toch vrij algemeen als goed beoordeeld worden. Ik
denk daarbij aan de eerder besproken kwestie van de anticonceptie.

Alles bijeen stelt het ethisch gidsen van technologische ontwikkelingen ons der-
halve voor heel wat problemen. Dat kan leiden tot een grote mate van ethische
onverschilligheid of althans tot de gedachte dat ethische discussies niets opleveren.
Tot slot daarom nog een enkele opmerking over de vraag hoe ethisch om te gaan
met ethisch venschil van inzicht. Want ook daarin behoort ethiek een rol te spelen.
Een eerste vereiste is daarbij dat we goed naar elkaar luisteren, en dit sluit eveneens
het goed luisteren naar de traditie in, ook al kunnen we de praktische normen welke
de traditie aanreikt, niet zonder meer overnemen. We moeten ons afvragen welke
fundamentele waarden deze praktische normen wilden veilig stellen. Dit is van het
grootste belang voor het goed begrijpen van actuele ethische controversen, waarin
traditionele waarden meestal ook in het geding zijn. Van niet minder belang is
uiteraard de grondige analyse van wat zich aan ontwikkelingen voordoet. Welke

eventueel conllicterende ethische waarden en uiteenlopende waarderingen zijn
daarbij aan de orde? Welke waarden behoren in elk geval bevorderd te worden,
welke lopen gevaar en op welke punten zijn de zaken ethisch niet zo duidelijk? Daar
sluit dan de vraag op aan welk compromis voorhands wellicht mogelijk is tot een en
ander duidelijker is geworden.

Het is mijn vaste overtuiging dat het grootste gevaar dat ons ethisch bewustzijn en
handelen bedreigt niet gelegen is in het feit dat ethische inzichten soms botsen
(gelukkig lang niet altijd), maar in het elkaar \'verketteren\'. Een zorgvuldige analyse
van het waarom van ethische controversen is daarom een ethische eis van de eerste
orde. Deze eis geldt in het bijzonder voor het terrein van de biotechnologie waar
nog zoveel onzeker is behalve dan dat we weten dat biotechnologie te maken heeft
mei die aspecten van de werkelijkheid waar het mysterievolle karakter ervan zich
het duidelijkst manifesteert.

SAM1;nvattinG Beschreven wordt een geval van invoeringt<euring van 60 ton Zuid-Ameri-
l<aans rundvlees. Wegens aftieuring op grond van bedetf werd het nader oordeel gevraagd van de
regionaal veterinair Inspecteur. De oorspronkelijl^e heuringsheslissing bleef gehandhaafd. Gelet
op dc aard van het bederf wordt het aannemelijk geacht dat hiervan reeds sprake was voor het
uitbenen van tiet vlees.

Hoewel in Zuid-Amerika de vleeshygiëne op een hoog peil staat, bewijst dit voorval dat de
invoerkeuring steeds zorgvuldig verricht moet worden.

SUMMARY A ca.se of inspection of sixty tons of South American beef is reported. A second
assessment by the regional veterinary inspection was requested because of condemnation for
spoilage. The initial decision based on inspection was maintained. In view of the type of
spoilage, it is believed to be likely that this was present before the deboning of the meat.
Although the level of meat hygiene is high in South America, this incident proves the necessity of
careful inspection of imported meat.

\' Drs. B. Bruins Jzn., Veterinair Inspecteur van de Volksgezondheid ambtsgebied Overijssel te Zwolle.
Drs. B. A. Wiggers, Rijkskcuringsdierenarts RVV Kring 4 te Olsl.

Jaarlijks wordt ca. 5000 ton rundvlees in Nederland geïmporteerd uit niet EEG-
landen. De keuringervan wordt verricht op de zogenaamde \'eerste kantoren\', door
keuringsdierenartsen van de Rijksdienst voor de keuring van Vee en Vlees, in hun
hoedanigheid van Rijkskeuringsdierenarts.

In geval van atleuring kan de afzender het nader oordeel vragen van de regionaal
veterinair inspecteur van de volksgezondheid. De beslissing van de inspecteur
treedt in de plaats van die van de Rijkskeuringsdierenarts.

In maart 1986 werd 60 ton uitgebeend, bevroren, rundvlees, ruim 1900 dozen,
afkomstig uit Zuid-Amerika ter keuring aangeboden aan de Rijkskeuringsdieren-
arts te D. De partij werd in drie zendingen aangevoerd. Ter beoordeling van het
vlees werd van elke zending 2% van de dozen ontdooid. Bij alle drie de zendingen
bleek sprake te zijn van beginnend bederf, op grond waarvan tot afkeuring van de
gehele partij werd besloten. Hierop werd het nader oordeel gevraagd van de
inspecteur.

Dit verzoek dient niet alleen onmiddelijk te worden aangevraagd. Een schriftelijke
bevestiging is noodzakelijk. Duidelijk moet zijn wie de opdrachtgever is, zulks in
verband met het verlenen van hulp bij het onderzoek.

De gegevens van het gezondheidscertificaat stemden overeen met de stempel-
merken en de opdrukken van de doos. Voorts bleek uit het certificaat dat het vlees
verkregen was van slachtingen verricht in de zomermaanden december 1985 en
januari 1986.

Tussen de keuring van de eerste zending en de aanvraag voor het nader oordeel van
dc inspecteur lag ruim 10 dagen. Controle op de juiste opslagcondities gedurende
deze tijd is dan ook van belang. Zelfregistrcrende apparatuur voor de tempera-
tuurmeting in de vriescellen behoort dan ook algemene ingang te vinden.

De partij lag verdeeld over 70 boxen opgeslagen in de vriescel. Daar serienummers
ontbraken kon worden volstaan met het nemen van 2 a 3 dozen per box. In totaal
omvatte het monster 10% (ca. 6000 kg) van de partij.

Het perceel van keuring inoet doelmatig zijn ingericht opdat dc invoerkeuring naar
behoren kan plaatsvinden. Met name adequate voorzieningen voor het ontdooien
van vlees zijn een eerste vereiste. Gezien de grootte van het monster moest besloten
worden om het monster over te brengen onder ambtelijk toezicht naar een naburig
vrieshuis.

Gedurende een weekend werd het monster bij kamertemperatuur ontdooid. De
verpakking werd hierbij in tact gelaten zulks mede gelet op de overkomst van
belanghebbenden uit Zuid-Amerika. Op maandagmorgen vond onder andere in
hun aanwezigheid het onderzoek plaats. Daar het vlees onvoldoende ontdooid
bleek te zijn, werd besloten om de keuring de volgende dag voort te zetten.

Op basis van enkel organoleptisch onderzoek vond de beoordeling plaats. De
volgende bevindingen werden gedaan:

— Bij het openen van de dozen zag het vlees er veelal normaal uit. Echter bij het uit
elkaar trekken van het vlees bleek dat in het centrum een duidelijke bederfgeur en
smetlaag waarneembaar was.

— De karkas-(buiten)zijde van de uitgebeende bouten was bij het inpakken steeds
naar binnen gevouwen, terwijl de sneevlakken, ontstaan bij het uitbenen, zich aan
het oppervlak bevonden.

— Op de karkaszijde was naast bederf tevens frequent sprake van fecale verontrei-
niging.

Verondersteld wordt dat reeds voor het uitbenen zogenaamd oppervlakkig bederf
aanwezig was, enerzijds vanwege de fecale verontreiniging, anderzijds als gevolg
van te hoge bewaartemperaturen (zomermaanden).

Gelet op voornoemde bevindingen moest wederom besloten worden tot afkeuring
van de gehele partij, hetgeen onmiddellijk schriftelijk werd bevestigd. Vervolgens
vond onbruikbaarmaking voor voedsel voor mens en dier direct plaats door afvoer
van de partij naar de destructor. Daar werd toezicht gehouden door medewerkers
van de douane. Tijdens de afvoer kwam het verzoek binnen van een door de
exporteur ingeschakeld advocatenkantoor om terugzending van de partij naar
Zuid-Amerika of toestemming om het vlees te verwerken tot petfood. Niet inwil-
liging van het verzoek zou een schadeclaim opleveren van enige honderdendui-
zenden guldens. Het verzoek werd gebaseerd op de artikelen 29 lid 2 van de
Vleeskeuringswet en 13 lid 3 van het Koninklijk Besluit d.d. 4 maart 1985.

1. Ingevoerd vlee.s wordt goedgekeurd of afgekeurd en als zodanig gemerkt overeenkomstig bij of
krachtens algeinene maatregel van bestuur gegeven voorschriften.

2. Afgekeurd vlees wordt door de zorg van de ambtenaar bedoeld in artikel 27, eerste lid, onbruikbaar
gemaakt voor voedsel voor mens en dier, tenzij het binnen tweemaal vierentwintig uur door
belanghebbenden wordt teruggevoerd naar het land van herkomst.

3. Onbruikbaarmaking voor voedsel voor mens en dier geschiedt onverwijld, indien het vlees dreigt in
ontbinding over te gaan.

1. Vlees dat bii de keuring, bedoeld, in artikel 9, wordt afgekeurd, of waarop deze keuring niet kan
worden verricht doordat de in art. 9 eerste lid genoemde ambtenaar de medewerking is geweigerd
wordt teruggezonden, tenzij uit het oogpunt van de gezondheid van mensen dier daartegen bezwaar
bestaat.

2. Indien terugzending niet mogelijk is, wordt het vlees onbruikbaar gemaakt voor voedsel voor mens
en dier.

3. In afwijking van het bepaalde in de voorgaande leden en het bepaalde in art. 12, eerste lid, kan in
door onze minister na overleg met de minister van Landbouw en Visserij te bepalen gevallen het vlees
worden bestemd voor andere doeleinden dan de menselijke consumptie.

Aan het verzoek kon niet tegemoet worden gekomen, daar de Wet in deze geen
mogelijkheden biedt. Immers gezien de staat van het vlees was er gelet op het bederf
reeds sprake van ontbinding. Ook de verwerking tot petfood was niet mogelijk.
Op basis van art. 13 lid 3 zijn nog geen andere doeleinden bepaald. Overigens is het
met aannemelijk dat ingevallen van bederf dc besli.ssing\'pet food\' mogelijk wordt.
De invoer van slechte partijen vlees zou er door bevorderd worden.

Pipemidic acid, a new treatment for recurrent
urinary tract infection in small animals

SUMMARY A new chemotherapeuiic agent, pipemidic acid, was used to treat 14 dogs and 2 cat:s with
recurrent urinary tract infection caused by multiresistent strains o/\'Escherichia coli and Protetis spp.
Bacterial culture of the urine after treatment revealed disappearance of the microorganisms in all
patients.

It is concluded that pipemidic acid is a promising chemotherapeuiic agent for urinary tract infections
caused by multiresistant E. coli and Proteus spp., with the condition that bacterial culture during the
course of treatment is obligatory.

Bacterial infection of the urinary tract
(UTI) occurs at some time during life in
about 14% of all dogs (8). As a rule UTI is
the result of ascending bacteria, while
haematogenous infection rarely occurs (2).
A resident population of bacteria is nor-
mally present in the distal part of the ure-
thra of the healthy dogs (6) and therefore a
defense mechanism must be present to pre-
vent bacteria from invading the proximal
part of the urethra. Moreover, it is not
merely the entrance of bacteria into the
urinary tract that gives rise to an infection.
Large quantities oiEscherichia coli, inocu-
lated into the normal bladder, were elim-
inated within 72 hours (3).

Normal host defense mechanisms consist
of normal micturition, i.e. a perfect syner-
gia between detrusor and urethra (4, II),
anatomic defense mechanisms, antimicro-
bial properties of the urine and intact mu-
cosal defense barriers (II).
Impairment of the function of one or more
of these mechanisms can lead to the intro-
duction, colonization and proliferation of
bacteria, resulting in UTI. Insufficient knowl-
edge of these defense mechanisms, means
that therapy focused on the real cause of
the disease does not exist. Despite this, UTI
must be treated in veterinary practice and
for the moment antimicrobial treatment
remains the cornerstone of therapy. How-
ever, large numbers of patients with recur-
rent UTI confront the clinician with reduc-
ed sensitivity or even total resistance of the
causative bacteria to the antimicrobial
agents commonly tested (8, 12).
Pipemidic acid appeared to be a promising
alternative. Like nalidixic acid and flume-
quine, pipemidic acid (Pipram is a qui-
nolone compound with antimicrobial acti-
vity against mainly facultatively anaerobic
gramnegative bacteria.
Concentrations in urine are adequate to
treat urinary tract infections (9). Pipemidic
acid is available in capsules containing 200
mg of the drug. The recommended dosage
is approximately 10 mg/kg body weight
divided into two doses per day (9).
Even in patients with severely impaired
renal function, the urine concentration
reached sufficiently high levels; although
serum levels are high in such patients, no
toxic side effects have been reported (5).
Intestinal anaerobic bacteria were not af-
fected by pipemidic acid and colonization
resistance remained intact (I).

The c;uirent study was performed to de-
terrrnime whether the chemotherapeutic
agetnt ppemidie acid was effective in the
trea trmeit of UTI caused by multiresistant
E. ciolii and Proteus spp. in dogs and cats.

Fourtecen dog.s and 2 cats, presented to the Small
Aninnall Cinic of the State University of Utrecht with
signsi off recurrent UTI (haematuria and dysuria) were
exarciiniedand treated.

Urin\'C was collected by catheterization of the bladder
or from :he midstream portion of spontaneously
voidced urne. Urine samples were cultured routinely
on 5\'% Ihorseblood agar and brilliant green agar. The
antibioticsensitivity was tested using the agar diffu-
sion method with tablets (Neo-sensitabs)\' on iso-sensi-
test agar (Oxoid).

Alth ou gh the optimal duration of treatment for UTI
is stilil u ncertain, there is ample precedent for a 2-week
course of antimicrobial therapy in uncomplicated
case.s of UTI (8). Pipemidic acid at a dose rate of 10
mg/kg was given orally in two divided doses per day
for two weeks. Immediately after this treatment an-
other urine sample was collected and cultured in the
abov e described manner.

The results of the bacterial culture after
first admission to the clinic and the results
of the sensitivity tests are listed in Figures 1
and 2.

Gentamicin and pipemidic acid were the
only drugs to which all isolates were sensi-
tive.

All post-treatment urine samples of pa-
tients with UTI caused by E. coli were
bacteriologically negative. Samples from
patients with UTI caused by Proteus spp
(indole negative and indole-positive) were
bacteriologically negative in 5 patients,
and only streptococci could be isolated
from the urine of the other 5 patients. Bac-
teriuria of these patients was eliminated by
treatment with the specifically indicated
antibiotic for another period of two weeks.
During the pipemidic acid treatment of all
16 patients, no side effects were mentioned
by the owners, and in all patients haematu-
ria and dysuria were abolished and did not
recur at long-term follow-up.

nitrofurantoin ^li;:;:;:;:;!;:;:;:;:;:
cephalosporin ^^^^
carbenicillin I;:;:;:;:;:;:;:;:;-;:;:;
pipemidic acid _

Fig. 1. The percentage of strains of ro//suscep-
tible to selected antimicrobial agents.

Fig. 2. The percentage of strains of Proteus spp.
susceptible to selected antimicrobial agents.

The primary factor which enables certain
bacteria to intrude into the proximal ure-
thra and the bladder remains unknown.

Optimal circumstances for colonization
are probably created by impairment of the
host defense mechanisms combined with
the colonizing ability of the bacteria which
have reached the bladder. For example P-
fimbriae enable certain strains of E. coli to
adhere to the urothelium. This circumstance
greatly enhances the virulence of these
bacteria (10). Proteuss^ç. secrete urease to
split urea and produce ammonia which al-
kalinizes their environment, a condition
obligatory for their growth and virulence
(13). Urease seems to play an important
role in bacterial virulence by altering the
anti-adherence activity of the glycosami-
noglycan layer of the transitional cell sur-
face (14).

At present, research is focused on mechan-
isms contributing to the disturbance of the
balance between host defense and bacterial
virulence, and consequently the clinician is
forced to install a more or less sympto-
matic therapy.

The least that should be done is to ensure
that the greatest part of this treatment, the
antimicrobial component, is selected ap-
propriately. E. coli and Proteus spp. are
involved in approximately 50% of UTI
cases (6, 12) and most are susceptible to
one or more of the antimicrobial drugs
commonly used in the treatment of UTI
(sulphonamidcs, ampicillin, nitrofurantoin,
trimcthoprim/sulpha). However, in recur-
rent UTI selection towards more resistant
strains of bacteria occurs. Until this study
was undertaken, gentamicin was the only
drug to which all the isolated strains of E.
coli and Proteus spp. appeared to be sus-
ceptible. Gentamicin should, however, be
used as a last resort, because it must be
administered by injection and, moreover, it
involves a high risk of toxic side effects,
especially during prolonged therapy which
is indicated in cases of chronic UTI (12).
The predecessor of pipemidic acid, nalidi-
xic acid, was not applicable in our patients
with recurrent UTI because of the side ef-
fects noted during treatment. We thus
looked for another orally applicable drug
and, according to the results listed above,
pipemidic acid appears to be promising in
the treatment of multiresistant E. coli and
Proteus strains found in patients with recur-
rent UTI. It should be borne in mind, how-
ever, that streptococci and staphylococci
which are at least partly responsible for
UTI (7), are resistant to pipemidic acid.
Therefore, UTI should not be treated with
pipemidic acid before the causative micro-
organism is known. Furthermore, durmg
pipemidic acid treatment of UTI caused by
mixed gram-positive and gram-negative in-
fections, which is not readily recognisable
because of the overgrowing properties of
Proteus spp., selection in favour of the
gram-positive bacteria occurs. Aftertreat-
ment with an appropriate drug is thus
compulsory.

Identification and sensitivity testing of
bacteria during and after pipemidic acid
treatment is consequently the only reliable
means of gaining insight into the bacterial
proliferation in theurinary tract, and there-
fore indispensible for proper management
of recurrent UTI.

The authors would like to thank Mr. A. R. .Janssen for
preparing the illustrations.

1. Boerema,.!. B..1., van Sumnieren,T. R. K. M.,de
Bruyne, !•\'. M. J., Muytjens, H. L., van Veldhui-
zen, G. 1-.., and van der Ros-van Repe,.). S. 1 let
gebruik van pipemidinezuur (Pipram®) bij ge-
compliceerde urineweginfecties. Tijdschrift voor
Geneesmiddelenonderzoek 1983; 8: 1689-94.

2. Bush, B. M. A review of the etiology and conse-
quences of urinary tract infections in the dog.
Brit. Vet. .1. 1976; 132: 632.

3. Cox, C. E. and Hinman, F. Experiments with
induced bacteriuria, vesical emptying and bac-
terial growth on the mechanism of bladder de-
fense to infections. .L Urol. 1961; 86: 739.

4. Van Gooi, .1. D. and Tanagho, E. A. External
sphincter activity and recurrent urinary tract in-
fection in girls. Urol. 1977; 10: 348.

5. Humbert, G., Fillastrc, .1. P., and Lcroy, A.
Étude de l\'élimination urinaire d\'un nouvel an-
tibacteriènde synthese, I\'acide pipémidique,chcz
le sujet normal et I\'insuffisant renal. Sem. Hop.
Paris Therapeut 1976; 52: 32-8.

6. Ling, G. V. and Ruby, A. Aerobic bacterial flora
of the prepuce, urethra and vagina of normal
adult dogs. Am. .1. Vet. Res. 1978; 39: 695.

7. Ling, G. v., Biberstein,E. L.,and Ilirsch.D. C.
Bacterial pathogens associated with urinary tract
infections. The Vet. Clin, of North Am. 1979; 9:
617-31.

8. Ling, G. V. Tlierapeutic strategies involving an-
timicrobial treatment of the urinary tract. J. Am.
Vet. Med. Assoc. 1984; 185: 1162-4.

9. Maclaren. D. M. Pipedimidinezuur, cen nicuw
chemotherapeuticum voor urineweginfectics.
Pharm. Weekbl. 1983: 118: 613-5.

10. Michel. M. F. Beteknis van adhercntic voor de
pathogenese van urineweginfectics. Symposion
urineweginfectics. Nov. 1984, Rotterdam.

1 1. Osborne, C. A., Klausner, .1. S., and Lees, G. E.
Urinary tract infections: Normal and abnormal
host defense mechanisms. The Vet. Clin, of
North Am. 1979; 9: 587-611.

12. Oxenford. C. J.. Lomas, G. R., and Love, O. N.
Bacteriuria in the dog. J. small Anim. Pract.
1984; 25: 83-91.

13. Parsons, C. L. and Mulholland. S. G. Bladder
surface mucin: its antibacterial effect against vari-
ous bacterial species. Am. .1. Pathol. 1978; 93:
423.

14. Parsons, C. L.. Stauffer, C., Mulholland, S. G.,
and Griffith, D. P. Effect of ammonium on bac-
terial adherence to bladder transitional epithe-
lium. ,i. Urol. 1984; 132: 365-6.

Ten gerieve van de Nederlandse lezers volgt
onderstaand de samenvatting — uit het Engels
vertaald — van het in deze aflevering (pag. 100)
opgenomen artikel uit The Veterinary Quar-
terly:

Pipemidic acid, a new treatment for recur-
rent urinary tract infection in small animals

Oosterom. R. A. A. van and Hartman, E. G. The
Veterinary Quarterly 1986; 8: 2-5.

Samenvatting Bij sommige patiënten met steeds te-
rugkerende symptomen van een blaasontsteking, wor-
den als verwekkers£.sf/!er/f/i/ö coli cn/o{Proteus spp.
geïsoleerd. Het betreft niet zelden multiresistente
stammen die in vitro slechts nog gevoeligheid ver-
tonen voor Gentamicine. Bij 14 honden en 2 katten
werd in vitro en in vivo de effectiviteit nagegaan van
een nieuw chemotherapeuticum, pipemidinezuur. Ge-
noemde multiresistente bacteriën waren in alle ge-
vallen gevoelig voor dit chemotherapeuticum en na
behandeling met pipemidinezuur waren in alle onder-
zochte patiënten deze bacteriën niet meer aan te
tonen.

Geconcludeerd wordt dat pipemidinezuur een veelbe-
lovend chemotherapeuticum is voor de behandeling
van unnewcginfecties, veroorzaakt door multiresis-
tente K. coli en Proteus spp., onder voorwaarde dat
bacteriologisch onderzoek van de urine na de behan-
deling vereist is.

Uit The Veterinary Record 1986; 118; 735 is
de onderstaande \'brief uit de rubriek \'Let-
ters\' overgenomen.

Sir, Like Drs Molony and Fleetwood-Wal-
ker (VR, May 24, p595), we too were most
interested in Professor Wall\'s contribution
{VR, April 26, p491), and would support
their suggestion that evaluation of the ac-
tions of analgesic drugs in animals will rep-
resent a major contribution to our under-
standing of pain in domestic species. To this
end we have been involved in the develop-
ment of techniques for the assessment of
analgesics in sheep using threshold thermal
and mechanical stimuli (Livingston and
others 1985, 1986, Nolan and others 1986a).
We have compared the efficacy and dura-
tion of action of opioid and non-opioid
drugs (Nolan and others 1985, 1986b) and
have shown that, contrary to certain popu-
lar beliefs, drugs such as pethidine produce
only a mild and transitory analgesia in this
species, while drugs such as xylazine (Rom-
pun® Bayer) are much more effective even at
quite low doses and will produce good anal-
gesia for up to 45 minutes following intrave-
nous administration.

We arc in the process of evaluating a wide
range of opioid and non-opioid analgesic
agents and hope that it will prove possible to
extrapolate our findings to other ruminants.
We feel this area of investigation is of
significance, since the prevention of suffer-
ing should be as important to veterinary
surgeons as the prevention or curing of di-
sease.

Andrea M. Nolan
Alex Livingston
Avril E. Waterman
Department of Pharmacology and
Veterinary Surgery
University of Bristol.

Nolan A. Livingston A, Morris R & Waterinan A.
Journal of Pharmacological Methods 1986a; in
press.

Nolan A, Livingston, A & Waterman A. British
Journal of Pharmacology 1985; 86, 462.
Nolan A, Livingston A & Waterman A. British
Journal of Pharmacology 1986b; 88, 363.

Foutain MW, Weiss SJ, Foutain AG, Shen
A en Lenk RP. Treatment of Brucella canis
and Brucella abortus in vitro and in vivo by
stable plurilamella vesicle-encapsulated
aminoglycosides. The Journal of Infectious
Diseases 1985; 152: 529-35.

Eén van de eisen van een goede antimicro-
biële stof voor therapeutische toepassing is
grote toxiciteit voor het micro-organisme en
geen of geringe invloed op de gastheercel,
zijn specificiteit dus. Daarbij speelt een grote
rol de chemische structuur van de bacteriële
celwand en die vergeleken bij die van de
gastheercel, een verschil van permeabiliteit.
Een nadeel kan daarbij zijn, dat de door-
laatbaarheid van de gastheercelwand zo ge-
ring is, dat de facultatief intracellulair le-
vende en delende bacteriën onbereikbaar
zijn voor het medicament óf men dient de
dosering zodanig te verhogen, dat de anti-
microbiële stof ook toxisch wordt voor de
gastheercel. Het probleem van de niet of
nauwelijks te bestrijden intracellulaire bac-
teriën veroorzaakt veel hoofdbrekens, de
gastheer is chronisch besmet — soms ziek —
maar potentieel ook nog drager en ver-
spreider van smetstoffen.
Bovengenoemde onderzoekers hebben daar-
om een methode uitgedacht en experimen-
teel beproefd bij muizen en caviae, naar zij
melden met succes, om intracellulaire bacte-
riën toch met antibiotica te bereiken, zonder
daarbij de toxiciteitsgrcns van de gastheer te
overschrijden. Zij hebben ter bestrijding van
Brucella abortus en Brucella can/.s-infecties
stabiele multilamellaire blaasjes van lipiden
(liposomen) vervaardigd en in die lamellen
aminoglycosiden ingebouwd. (De methode
van het lamelleren is in detail beschreven.)
Omdat intracellulaire bacteriën zich vooral
koloniseren in de fagocyterende cellen van
het reticulo-endothelialesysteem (RES) heb-
ben zij eerst in vitro onderzocht in welke
mate peritoneale macrofagen van de muis
(bij Brucella canis) en de cavia (bij Brucella
abortus) deze lamellaire blaasjes gevuld met
antibioticum fagocyteerden en de bacteriën
elimineerden. Nadat dit succesvol was ver-
lopen, hebben zij in vivo experimenten ge-
nomen bij genoemde dierspecies na deze
eerst chronisch met Brucellae te hebben be-
smet. De al of niet met in de liposomen
opgesloten dihydrostreptomycine, strepto-
mycine sulfaat, kanamycine en gentamycine
werden bij muizen intraperitoneaal toege-
diend. Er werden adequate controles bij ver-
richt.

Caviae werden alleen behandeld met strep-
tomycine sulfaat met een eindconcentratie
van 30 mg/ml. Zeven dagen na besmetting
kreeg één groep muizen en caviae een een-
malige dosis antibioticum, een tweede groep
kreeg op respectievelijk de 7de en 10de dag
een dosis toegediend. Op de 17de dag na
besmetting werden alle dieren opgeofferd,
de milten op een steriele wijze verwijderd en
onderzocht door multisuspcnsics tc enten op
media naar het eventueel voorkomen van
nog levende Brucellae.
De in vitro proeven met macrofagen wezen
uit, dat na 24 uur inwerkingstijd alleen na
fagocytose van in liposomen ingesloten ami-
noglycosiden de bacteriekweken geen groei
meer toonden bij een concentratie van 1
mg/ml antibioticum.

De in vivo resultaten van met 1 dosis strep-
tomycine sulfaat behandelde dieren in con-
centraties van 1, 5 of 10 mg/kg, gaf wel een
afname in aantal overlevende, dus geïso-
leerde Brucellae uit de miltsuspensie te zien;
het veroorzaakte echter geen volledige eli-
minatie van deze micro-organismen.
Na twee injecties van \'vrije\' streptomycine
werd wel een 10- tot 100-voudige afname
van hel aantal geïsoleerde Brucellae waar-
genomen; bij een in liposomen opgenomen
dosis van 1 mg streptomycine/kg trad een
100-voudige, bij een dosis van 10 mg strcp-
tomycine/kg trad een volledige afname van
alle Brucellae op van de kweken uil de mil-
ten.

Eenzelfde resultaat kregen zij bij muizen mei
dc overige onderzochte aminoglycosiden,
eveneens in een concentratie van 10 mg/kg.
Het is dus gebleken, dat in liposomen inge-
bouwde antibiotica een doeltreffende be-
handeling van intracellulaire micro-organis-
men tot stand kan brengen, omdat dergelijke
liposomen door de fagocyterende cellen van
het RES als soortvreemde lichamen of sub-
stanties worden beschouwd en snel uit de
circulatie worden verwijderd na parenterale
toediening ervan. Het ingekapselde antibio-
ticum kan dus gelijk intracellulair zijn wer-
king uitoefenen, wat het door de zoogdier-
celmembraan feitelijk belet werd. Volgens
de onderzoekers zouden de macrofagen geen
zichtbaar — waarneembare — nadelige ge-

volgen van de fagocytose van de liposomen
of de daarin opgesloten antibiotica hebben
getoond.

Hoewel deze methode bijzonder elegant en
doeltreffend is gebleken, komt mij voor dat
zij nog niet zonder meer in praktijk kan
worden gebracht. Alhoewel lipiden zwakke
antigenen zijn, kunnen er voor herhaalde
parenterale toediening op de duur toch
onaangename immunologische-allergische
bijwerkingen optreden, wat bij deze twee
snelopeenvolgende dosis nog niet behoeft te
zijn gerealiseerd.

Swaim SF. Management and Bandaging of
Soft Tissue Injuries of Dog and Cat Feet.
Journal of the American Animal Hospital
Association 1985; 21: 329-40.

Eén van de regelmatig voorkomende pro-
blemen bij trauma van honden en katten zijn
de verwondingen aan de ondervoeten.
De auteur van dit artikel besteedt veel aan-
dacht aan de soort wond (open of gesloten)
en aan de plaats van de wond (dorsaal dan
wel volair c.q. plantair), teneinde het juiste
verbandmateriaal en de juiste verbandtech-
niek te kiezen. In de samenvatting wijst hij
dan ook nog eens op de functie van een goed
verband: tegengaan van verdere contamina-
tie, het beschermen van het weefsel rondom
de wond, verminderen van oedeem, voor-
komen van holtevorming, immobiliseren
van beschadigd weefsel en tenslotte het zo
gering mogelijk houden van littekenvor-
ming.

In een overzichtelijke tabel wordt aangege-
ven welk materiaal/welke wondbehandeling
bij welke wond (qua type en plaats) het beste
past. Bovendien wordtaandacht geschonken
(met illustraties) aan de bekende zoolkus-
senverwondingen. Zorgvuldig hechten (dat
wil zeggen ook het dieper gelegen weefsel)en
toepassen van een spalk ter immobilisatie
voorkomen de teleurstelling van uitgescheur-
de hechtingen.

Tenslotte geeft deze auteur ook aan, dat hij
bij het hechten van peesuiteinden er de
voorkeur aan geeft dit eerst te doen, nadat
het omringende weefsel is genezen. Deze
uitgestelde behandeling geldt echter meestal
niet voor beschadigingen aan de oppervlak-
kige teenstrekkers.

Verstoring van de kwantitatieve D-xylose
resorptie door de darm van kuikens lij-
dende aan MAS

Goodwin MA, Dakich MA, Shatimer KS,
FletcherOJ. Quantitationof Intestinal D-xy-
lose absorption in normal Broilers with Pa-
le-Bird-Syndrome. Avian Diseases 1985; 29:
630-9.

Slachtkuikens van verschillende bedrijven
werden in 5 groepen verdeeld. Groep 1, 2 en

4 en 5 uit dieren lijdende aan MAS. Uit de
faeces van groep 1 t/m 5 werden coronavi-
russen geïsoleerd. In groep 3 t/m 5 werden
corona-achtige virusdeeltjes aangetroffen.
In de groepen 3,4 en 5 werden tevens met de
electronenmicroscoop Reovirussen en bac-
teriële flagellaire structuren aangetoond.
Na orale toediening van D-xylose aan de
kuikens blijken de bloedplasma concentra-
ties van D-xylose van de Reovirus vrije
groep (1 en 2) aanzienlijk hoger te zijn dan
de bloedplasmaconcentraties van de Reovi-
rus positieve groep (3, 4 en 5). Het boven-
staande werd duidelijk gemaakt door middel
van een bloedplasmacurve van D-xylose.
Van verschillende diersoorten is bekend dat
coronavirussen en corona-achtige virusdeel-
tjes geassocieerd kunnen worden met gastro-
intestinale stoornissen. Welke rol bacteriële
flagellaire structuren spelen in het MAS is
niet duidelijk. Waarschijnlijk komen deze
normaal voor bij dieren met diarree.

Uit dit onderzoek blijkt dat bij de groepen
met verminderde D-xylose resorptie de voe-
derconversie en de uitval verhoogd zijn. De
dagelijkse groei is vertraagd wat resulteert in
een langere mestronde. De rol van Reovirus-
sen lijkt hier duidelijk te zijn, maar men
moet zich realiseren dat Reovirussen geïso-
leerd kunnen worden uit gezonde kuikensen
kuikens met een verscheidenheid aan klini-
sche problemen.

Het negatieve synergistische effect van laag
pathogene Reovirussen en coccidiose tijdens
de mestronde op het verloop van het li-
chaamsgewicht en op de concentratie van de
plasma-eiwitten en de plasmakleurstoffen is
onlangs gepubliceerd.

Toch moeten als mogelijke oorzaak voor het
MAS multipele virale of intestinale infecties
in combinatie met een overgroei van bacte-
riën niet over het hoofd gezien worden.

Walvoort HC. Contribution of pathology to
laboratory animal welfare. Laboratory Ani-
mals 1986; 20; 291-2.

Er zijn verscheidene methoden om het wel-
zijn van proefdieren te bewaken. Voorbeel-
den daarvan zijn dierexperimentencommis-
sies die vooraf een oordeel geven over wel-
zijnsaspecten, proefdierdeskundigen die ex
artikel 14 van de Wet op de dierproeven,
toezicht houden op het welzijn der dieren en
de Veterinaire Inspectie, die bovendien toe-
zicht houdt op de naleving van de Wet. On-
danks deze instrumenten kunnen bepaalde
omstandigheden aan de aandacht ontsnap-
pen. Deze vloeien soms voort uit de proeven
zelf, maar kunnen ook worden veroorzaakt
door condities buiten de proef om, zoals
intercurrente besmettelijke ziekten of on-
voorziene mankementen aan voer- en drink-
watervoorziening.

De auteur beschrijft een systeem van moni-
toring, waarbij alle onverwacht zieke en ge-
storven dieren aan pathologisch onderzoek
worden onderworpen. De bevindingen wor-
den besproken met de toezichthoudende
proefdierdeskundige, waarbij wordt bezien
of de geconstateerde afwijkingen aanleiding
zijn om welzijns-verbeterende maatregelen
door te voeren. Tevens worden de resultaten
regelmatig besproken met proefdierverzor-
gers en biotechnici, waarvan een educatieve
invloed uitgaat.

De auteur is van oordeel dat het beschreven
systeem een positief effect heeft op de aan-
dacht voor het welzijn der proefdieren.

Droogzet-therapie: het effect van de ma-
nier van antibiotica-toediening op het
voorkomen van uierinfecties

Boddie RL and Nickerson SC. Dry Cow
Therapy: Effects of Method of Drug Admini-
stration on Occurrence of Intramammary
Infection. Journal of Dairy Science 1986; 69:
253-7.

Twee manieren om een droogzet-preparaat
in het uier te brengen werden vergeleken.
I. De punt van de injector wordt volledig

ä 3 mm in het tepelkanaal gebracht.
86 Yersey koeien werden drooggezet met het
preparaat Dry Clox bevattende 1 miljoen

I.E. Pen. G. en 1 gram dihydrostreptomy-
cine, waarbij 2 kwartieren volgens methode

Het aantal nieuw geïnfecteerde kwartieren
na afkalven was bij methode I tweemaal zo
groot als bij methode IL Ook was het aantal
genezen kwartieren indien volgens methode

De onderzoekers achten het oprekken van
het tepelkanaal, waarbij de keratine bekle-
ding wordt beschadigd, verantwoordelijk
voor het verschil.

(Herhaling van dit praktisch onderzoek met
meer geïnfecteerde kwartieren verdient aan-
beveling; Ref.) J. Hagendijk.

Gevoeligheid van Staph, aureus, afkom-
stig van rundermastitis, voor antibiotica

Craven N, Anderson JC, Jones TO. Anti-
microbial drugs susceptibility of Staphylo-
coccus aureus isolated from bovine mastitis.
The Veterinary Record 1986; 118: 290-1.

Wilson sprak reeds in 1961 zijn bezorgdheid
uit voor een toenemende resistentie ten op-
zichte van antibiotica van mastitisbacterièn
en drong aan op de ontwikkeling van prepa-
raten op basis van nieuwe antibiotica.
Uit latere studies, onder andere van Groot-
huis en Frik, is gebleken dat er weinig ver-
andering zit in het resistentieprobleem.
Craven e.a. voerden een dergelijk onderzoek
uit in 1980-1981, waarbij de gevoeligheid
voor antibiotica bepaald werd bij 106 geïso-
leerde Staph, aureu.\'i-stammen. Hierbij wer-
den betrokken cloxaciliine, cephoxazole,
novobiocine, streptomycine, Oxytetracycli-
ne, erythromycine, neomycine, nitrofurazon
cn rifamycinc.

Van de onderzochte stammen bleek 69,8%
^-lactainase te produceren, waardoor de an-
tibiotica met een /3-lactamring, als penicil-
line en ampicillineonwerkzaam zijn. Tevens
was er in 7,5% sprake van een resistentie
tegen streptomycine. Geen van de stammen
was ongevoelig voor halfsynthetische pe-
nicillines of cephalosporines.
Deze gevoeligheidspercentages stemmen
overeen met de resultaten van andere onder-
zoeken. Terecht wijzen de auteurs er echter
op dat de wijze van isolatie en verder onder-
zoek van groot belang zijn.
Tevens wordt nogmaals benadrukt, dat de
gevoeligheid van een bacterie voor een be-
paald antimicrobieel middel nog geen enkele
garantie kan geven voor het succes van een
therapie. E. P. Oldenkamp.

Frape DL, Pringle JD. Toxic manifestations
in dairyherd consuminghayiage contaminat-
ed by lead. The Veterinary Record 1984; 11;
615-6.

Op een melkveebedrijf met 115 hoogpro-
duktieve koeien trad in oktober en november
een sterke produktiedaling op. De koeien
werden suf, hadden geen eetlust, vertoonden
ongecoördineerde bewegingen en sommige
hadden stijve en gezwollen gewrichten. Hard-
nekkige donkere, smerig ruikende diarree
werd waargenomen en slechts enkele koeien
herkauwden. De melkproduktie liep sterk
terug. Van december tot mei kalfden 25 die-
ren te vroeg of wierpen een dode vrucht.
Slechts eenmaal werd Salmonella dublin ge-
ïsoleerd.

Onderzoek van de in oktober nieuw aange-
broken silo met gekuild gras bracht de aan-
wezigheid van hagel en kleine partikeltjes
kleiduif aan het licht. Bij analyse bleek de
silage een pH 3.9-4.4 te hebben en per kg
droge stof 3.8 g lood in oplosbare vorm en
een hoeveelheid hagelkorrels te bevatten.
Vlak voor het maaien was het weiland
tweemaal gebruikt voor kleiduiven schieten.
Op een vergelijkbaar stuk land was door de
schutters bij kleiduiven schieten 3.2 ton lood
verschoten. De geschatte opname van opge-
lost lood per koe gedurende vier weken be-
droeg 1 kg. Twee koeien werden behandeld
met natriumdicalciumversenaat, slechts ge-
ringe verbetering trad op.
Aangenomen wordt dat lood door herkau-
wers slecht wordt geresorbeerd, opname van
lood als metaal zou geen vergiftiging kunnen
veroorzaken. Echter 1 g lood toegevoegd
aan 100 ml azijnzuuroplossing gebufferd tot
pH 6.0, 5.5, 5.0 en 4.5 cn geschud gedurende
acht uur, resulteerde in het oplossen van
respectievelijk 50, 70, 66 en 67 mg lood.
Hagel zal in de voormagen van een hoog-
produktieve koe dus niet onaangetast blij-
ven. Gezien de zuurgraad van de silage kan
een grote hoeveelheid van het lood in oplos-
bare vorm zijn overgegaan en zo vergiftiging
veroorzaakt hebben.

(Blackweil Scienlijic Publications - 1985)
De frequentie waarmee de laatste jaren boeken,
waaronder zeer goede, handelend over de genees-
kunde van de gevederde exoot op de markt ver-
schijnen, laat zien dat ook deze spruit aan de
diergeneeskundige stam een zekere vorm van
volwassenheid heeft bereikt.
Geen van de tot dusver verschenen werken mag
echter aanspraak maken op volledigheid; het-
zelfde geldt voor het bovenvermelde boek. Daar
waar het bijna 300 pagina\'s tellende boek van
Coles er slechts 30 in tabelvorm vult met ziekte-
oorzaken, soort gevoeligheid, symptomen en diffe-
rentieel diagnostiek worden de meeste andere
boekwerken vrijwel geheel gevuld met ziekte-
kunde en pathologie. Klinische diagnostiek, anaes-
thesiologie, post-mortaal onderzoek, chirurgie en
voortplantingsstoornissen en vele andere onder-
werpen welke doorgaans fragmentarisch worden
behandeld, komen juist in dit handzame boek
uitvoerig aan bod. Het vult dan ook in dezen de
meeste andere boeken over vogelgeneeskunde
goed aan.

Het boek is helder geschreven en overzichtelijk
ingedeeld en aangevuld met tabellen met dose-
ringen en gewichten en dergelijke. Opmerkelijk is
de gedegen functioneel anatomische inbreng van
prof. King via onder andere goede beschrijvingen
en pentekeningen in de hoofdstukken over klini-
sche diagnostiek, anaesthesiologie en chirurgie.
Zoals op ieder boek het een en ander aan te
merken valt, is dat ook hier het geval. Zo is het
ondermeer opvallend dat in het zeer uitvoerige
hoofdstuk klinische diagnostiek, de electrocar-
diografie niet wordt genoemd. Tevens moet het
als een te eenvoudige voorstelling van zaken
worden gezien dat de opgegeven doseringen zou-
den gelden voor alle vogelsoorten zoals wordt
gesuggereerd.

Karyotypering ter bepaling van het geslacht wordt
door de auteur afgedaan als een minder bruikbare
methode, nimmer behoorlijk onderzocht; ook
hier wordt duidelijk dat de schrijver niet op de
hoogte is van veel op het Europese continent ge-
produceerde literatuur.

.lammer is dat in het overigens zeer bruikbare
hoofdstuk over fertiliteit enkele kleine onjuist-
heden zijn geslopen; de meest storende is wel dat
de fokker geadviseerd wordt alleen aan het eind
van het broedseizoen de machine te ontsmetten in
plaats van met enkele kleine broedmachines te
werken zodat iedere inleg weer in ontsmette appa-
ratuur terecht koint.

Ondanks het feit dat het boek pretendeert voor
alle vogelsoorten te zijn geschreven moet gezegd
worden dat het voor bedrijfspluimvee, sierhoen-
dervogels en sierwatervogels weinig bruikbaar is.
Voor de overige vogelcategorieën vormt het hier-
voor beschreven boekwerk evenwel een schitte-
rende aanvulling, het aanschaffen meer dan
waard. M. T. frankenhuis.

Bij een niet vorderende partus van een vaars
worden we uiteraard regelmatig geroepen,
ook wel bij een liggende. Zelden hebben we
dan de neiging om de temperatuur op te
nemen. Eerst maar eens zien waarom de par-
tus niet vordert. De cervix is slecht ontslo-
ten, wel een levend kalf. Een torsio van niet
al te forse afmetingen (tot 360°)?
Bestaat de torsio al langer, dan kan er sprake
zijn van een gestuwde uteruswand — dat
kan wat koorts opleveren.
Eerst rectaal onderzoek dus, om — indien er
sprake is van een torsio — vast te stellen hoe
groot en naar welke kant. Door de spanning
op de ligamenten kan een koe graag blijven
liggen.

Repositie van de torsio moet geprobeerd
worden. Bij een liggend dier geen sinecure.
Eventueel een keizersnede; bij een gestuwde
uteruswand ook geen kleine klus zonder ri-
sico\'s!

sprake van een uierontsteking (wrang bij-
voorbeeld). Kalft het dier op tijd?
Toxinaemie kan cervixontsluiting remmen.
De uierontsteking behandelen en wachten
tot de cervix wel ontsluit (desnoods met par-
tusvertragende middelen) lijkt mij hier zeker
onjuist. Een keizersnede lijkt me voor het
kalf de enig juiste weg.
Er zijn natuurlijk nog vele mogelijkheden,
die tot het omschreven probleem kunnen
leiden: bijv. placentitis (dan een stinkende
vaginale uitvloeiing); een uterus-ruptuur;
een placenta-diffusa en vele andere infecties
buiten de reeds genoetnde mastitis.
Kortom: eerst maar eens zorgen dat het kalf
er levend afkomt. De huidige kalverprijs
rechtvaardigt dat! Daarna zien we wel
verder.

In de eerste plaats dient aandacht te worden
besteed aan: \'temp. 39,5° C, komt niet over-
eind\', pas daarna aan het partusgebeuren.

A. Geprobeerd dient te worden (eventueel
met prikkelaar) of het dier steegs en/of ver-
moeid is of werkelijk niet kan staan. In het
laatste geval kan (eventueel weer met prikke-
laar) onderzocht worden of er sprake is van
unilaterale paraplegia (neurogeen, spier- of
peesruptuur) dan wel van paraplegic poste-
rior. Daar, zij het zelden, ook bij primiparae
hypocalcaemie een rol kan spelen kan in dit
laatste geval intraveneus een Ca/Mg infuus
worden toegediend, waarbij een vooraf af-
genomen bloedmonster later dan nog waar-
devolle informatie kan geven bij diagnostiek
en prognose (Ca/Mg, LDH, CK, AF en
gamma GT).

B. Verder eist het gehele beeld een grondig
onderzoek op mastitis, waarbij een gemene
Stafylokokken-, Coli-dan wel Clostridium-
mastitis zeer wel denkbaar is.

C. Voor wat de partus betreft kan gekozen
worden voor een direct ingrijpen (sectio)
dan wel voor een ± 2 uur afwachten en dan
eventueel ingrijpen, zulks in overleg met de
eigenaar. Indien gewenst kan hierbij geko-
zen worden voor toepassing van uterusrele-
xantia-tocolytica. Het spreekt vanzelf dat
een onder A) of B) gevonden diagnose, met
infauste prognose zou kunnen leiden tot di-
rect opruimen en een \'noodgeboorte\' van
het kalf op het slachthuis, waarbij uiteraard
vóór afvoer nog de beschikbare biest dient te
worden verzameld.

Aigcmeen speciaal letten op: kleur van slijm-
vliezen (bloeding?); pols ademhaling (ook in
verband met mogelijke bloeding); benen
(geen botbreuken?); uier (mastitis?).
Vaginaal onderzoek: vruchtvliezen intact?
Geen torsio uteri? Geen afwijkende vrucht
of liggingen?

1. In alle gevallen waarin het dier niet kan
staan en er geen botbreuken aanwezig zijn,
dan altijd onder controle van het hart een
Ca/Mg infuus toedienen.

a. Vruchtvliezen zijn intact. Na 4 uur op-
nieuw controle en partus termineren
eventueel via een sectio.

b. Vruchtvliezen niet intact. Controle na 2
a 3 uur en partus termineren eventueel
via een sectio.

3. Indien andere afwijkingen worden ge-
diagnostiseerd dan hiervoor een adequate
behandeling instellen en partus direct of na
enkele uren termineren.
Slotopmerking: indien geen mastitis aanwe-
zig is en de partus normaal getermineerd kan
worden dan geen antibiotica toedienen.

Bij het overige deel van het algemeen onder-
zoek geen afwijkingen gevonden? (bleke
slijmvliezen - hoge polsfrequentie).
Voor een goed beeld van het partusverloop
is informatie nodig met betrekking tot: a
terme zijn, tijdstip aanvang partus, vrucht-
water afgekomen? Mogelijk hierin al een
aanwijzing voor het stationair zijn van een
s.o.c.

Na inspectie en palpatie van bekkenhanden
en vulva, vaginaal onderzoek waarbij aan-
dacht voor verwondingen, infiltratie weke
delen geboorteweg, omvang en tonus van de
cervix, verwondingen van de uterus, vrucht-
vliezen en de reflexen van het kalf. Het rec-
taal onderzoek geeft informatie over de
tonus en ligging van de uterus, rectumver-
wondingen en afwijkingen aan de lig. lata
(blijven liggen als gevolg van pijn uit de lig.
lata).

Hypocalcaemie is niet geheel uit te sluiten,
maar bij een ernstige vorm zal een afwij-
kende tonus van de uterus reeds waarschu-
wen. Indien de vaars niet overeind kan, on-
derzoek op fracturen en sensibiliteit van de
extremiteiten.

Een zorgvuldig onderzoek van de uier is
mijns inziens noodzakelijk. Ook bij ogen-
schijnlijk nog weinig afwijkende biest, kun-
nen pijnlijkheid en locaal afwijkende tempe-
ratuur wijzen op een nog subklinisch acute
mastitis.

Indien summa summarum, gedurende het
onderzoek geen duidelijke afwijkingen zijn
gevonden, de reflexen van het kalf nog goed
waren en uit de anamnese niet duidelijk is
dat de s.o.c. reeds stationair is, dan zou na
een uur afwachten de s.o.c. wel gediagnosti-
seerd kunnen zijn. Is er wel meer ontsluiting,
dan de vrucht per vaginam ontwikkelen.
Is de toestand stationair, dan is een sectio
caesarea via een ventrolateraalsnede mijns
inziens op zijn plaats. Over het post-opera-
tief gebruik van antibiotica valt tc discussië-
ren. Eén dag afwachten lijkt het veiligst,
maar wanneer dan een coli-mastitis duide-
lijk wordt, zal bij slachten hoogstwaar-
schijnlijk afkeuring volgen en met de an-
tibiotica-therapie is de eerste slag verloren.
Als de gedachten toch uitgaan naar een mas-
titis is mijns inziens de beste oplossing om
post-operatief hoge doseringen antibiotica
te geven welke gericht zijn op een eventuele
mastitis.

Het onderzoek dient te bestaan uit controle
van de algehele gezondheidstoestand, de
uier en het geslachtsapparaat. Een ernstige
mastitis kan bijvoorbeeld een verklaringzijn
voor de tc hoge temperatuur en het niet over-
eind kunnen.

Zijn bij het algemeen onderzoek en bij dc
controle van het uier geen afwijkingen ge-
vonden, dan dient een vaginaal en rectaal
onderzoek plaats te vinden. Aangezien de
cervix slechts voor één hand passabel is, kan
het mogelijk zijn dat we te maken hebben
met een torsio uteri. Door middel van rec-
taal onderzoek kan de diagnose worden ge-
steld. Ook is het mogelijk dat de veehouder
te vroeg heeft gebeld: de vaars is dan nog
maar pas bezig. Een slecht ontsloten cervix
op zich komt wel voor, maar is vrij zeld-
zaam.

De therapie is uiteraard afhankelijk van de
diagnose. Meestal blijkt het toch mogelijk te
zijn een dergelijk dier in de benen te krijgen.

Plotseling laten schrikken of een prikkelaar
kunnen wat dit betreft wonderen verrichten!
Staat de vaars en is een torsio aanwezig dan
dient de uterus te worden gereponeerd,
waarna enkele uren kan worden afgewacht
of de cervix verderontsluit, Is opheffing van
de torsio niet mogelijk, dan is een sectio
caesarea de juiste oplossing. Hetzelfde geldt
voor een slecht ontsloten cervix; ook dan is
een sectio de enig juiste oplossing.
Menen we te maken te hebben met een vaars
die nog maar net aan de gang is, dan dient de
veehouder hiervan te worden overtuigd,
hetgeen soms op moeilijkheden kan stuiten.
De ervaring leert dat de veehouder dan toch
weer te vlug belt. Hel geboortekanaal is nog
veel te nauw, waardoor zeker bij een flink
kalf een sectio caesarea vaak niet is te voor-
komen.

Leven er hij u vragen, die u in deze
rubriel< beantwoord wenst te zien?
Stuurt u dan de door u geformuleerde
vragen aan de redaktie op. die deze
vervolgens gaarne aan de diverse panels
ter beantwoording voor zal leggen.

Het IFAW (International Fund for Animal
Welfare) is een internationale dierenbescher-
mingsorganisalie, die in 1969 werd opgericht
door Brian Davies, een inspecteur van de
Canadese dierenbescherming.
In de eerste jaren werd vooral actie gevoerd
tegen de zeehonden- en ijsberenjachl in Ca-
nada. Omdat directe confrontatie met de
jagers geen succes was wat betreft de bestrij-
ding van de jacht, werd een andere strategie
toegepast. Door (samen met onder andere
Greenpeace) het publiek te laten zien wal er
gaande was werden duidelijke successen ge-
boekt. Sinds 1971 is de import van baby-
zeehondenproduklen in de VS verboden en
de EG (een belangrijk afzetgebied voor de
Canadese en Noorse zeehondenjacht) volgde
in 1983.

Het ledental van IFAW is in de 19jaren van
hun beslaan opgelopen lot 500.000, waar-
van 85.000 in Nederland.
Op verscheidene plaatsen over de gehele we-
reld worden acties gevoerd om (voorname-
lijk wilde) dieren te beschermen. Het werk
van hel IFAW kenmerkt zich over hel alge-
meen door een resultaatgerichte aanpak.

Een actie die nu in onder andere Nederland
van start is gegaan is de bestrijding van de
ernstige mishandeling van honden en kallen
in Zuid-Korea. Voordal deze dieren gegeten
worden moeten ze een lange lijdensweg on-
dergaan. Meestal worden de honden gedood
door ophanging; soms gebeurt dat zodanig
dal ze nog net met een pool de grond raken.
Een langere doodsstrijd zou volgens veel
Zuid-Koreanen het vlees malser maken. De
kallen worden levend gekookt. Brian Da-
vies: In sommige culturen is hel normaal om
honden en katten te eten en dal is volgens
mij ook hun eigen zaak. Waar wij ons tegen
richten is de wreedheid waarmee het in dit
geval gepaard gaal.\'

Sinds de ontdekking van de dierenmishande-
ling in Zuid-Korea in 1983 is er door het
IFAW vaak overleg gepleegd met officiële
instanties aldaar, maar hel effect is tol op
heden nihil. Daarom begint hel IFAW nu
onder andere met een direct mail campagne
in Nederland; ze hoopt door de publiciteit
enige (economische) druk uit te oefenen op
Zuid-Korea. Eerdere akties hebben deze
dierenbeschermingsorganisalie geleerd dal
een dergelijke aanpak nog wel eens wil
werken als het overleg in een impasse raakt.

Onlangs werd op het Centraal Diergenees-
kundig Instituut (CDI) te Lelystad een gedenk-
waardig lustrum gevierd. Het m>ö.? vijf jaar
geleden dat de bereiding van monoclonale an-
tistoffen door onderzoekers van de ajdeling
Virologie succesvol ter hand werd genomen.
Op een drukbezochte wetenschappelijke bij-
eenkomst werden de vorderingen van de afge-
lopen jaren gepresenteerd.

Monoclonale antistoffen (MCA) zijn zeer
specifieke en waardevolle reagentia voor tal-
rij ke toepassingen.

In de humane geneeskunde worden ze toe-
gepast bij de diagnostiek van o.a. infectie-
ziekten bij de experimentele bestrijding van
sommige vormen van kanker en bij niertrans-
plantaties. Binnen de diergeneeskunde ligt
de toepassing vooral in de diagnostiek (het
vaststellen of dieren een bepaalde ziekte
hebben).

Het CDI heeft tegen een groot aantal ver-
oorzakers van besmettelijke dierziekten met
succes MCA\'s ontwikkeld. De meeste tegen
virussen, maar de eerste toepassingen op
bacteriologisch gebied hebben ook al tot een
verbetering geleid bij de diagnostiek van
ziekten die gepaard gaan met diarree.
Een voorbeeld is de verbeterde test om var-
kenspestvirus aan te tonen. De vroeger ge-
bruikte test met polyclonale antisera bereid
in varkens, toonde niet alleen aan of een dier
varkenspest had, maar reageerde ook posi-
tief als het was ingeënt tegen varkenspest of
een verwant virus onder de leden had. Om
een betrouwbare uitslag te krijgen moest er
soms nog verder onderzoek verricht worden.
Het kostte dan dagen en soms weken, voor
men definitief kon vaststellen of een bedrijf
met varkenspest besmet was. En dat is uit
het oogpunt van ziektebestrijding onge-
wenst. Met behulp van MCA\'s, die onder-
scheid maken tussen de verschillende vi-
russen, kan nu binnen een paar uur een
vrijwel zekere uitslag verkregen worden.
Een ander voorbeeld is de mogelijke toepas-
sing van MCA\'s bij de bestrijding van de
ziekte van Aujeszky, een ernstige en veel
voorkomende varkensziekte. Bestaande vac-
cins beschermen wel tegen de ziektever-
schijnselen, maar niet tegen infectie met het
wilde type virus. Hierdoor is uitroeiing van
de ziekte zeer moeilijk. Met MCA\'s kan on-
derscheid gemaakt worden tussen het wilde
virus en bepaalde verzwakte virusstammen
die als vaccin gebruikt worden. Op basis van
dergelijke MCA\'s is een nieuwe test ontwik-
keld waarmee door een bloedonderzoek is
vast te stellen of een gevaccineerd varken
toch geïnfecteerd is met wild virus. (Dit is
alleen mogelijk bij het gebruik van bepaalde
vaccins). Deze virusdragers kunnen dan van
het bedrijf verwijderd worden, waardoor
een belangrijke besmettingsbron verdwijnt.
Op het ogenblik wordt deze methode op zijn
bruikbaarheid in de praktijk onderzocht.
Naast deze praktische toepassingen bleken
MCA\'s ook van grote waarde bij het meer
fundamentele onderzoek van o.a. het im-
muunsysteem.

Gezien de grote mogelijkheden ligt het voor
de hand dat het aantal toepassingen van
MCA\'s binnen het CDI, net zoals daarbui-
ten, sterk zal toenemen. Niet alleen bij on-
derzoek van virussen, maar zeker ook bij
onderzoek aan bacteriën en parasieten. Ener-
zijds zal dit onderzoek gericht zijn op toe-
passingen ten behoeve van de diergenees-
kundige praktijk (diagnostiek), anderzijds
zal het gebruik van MCA\'s in het fundamen-
tele onderzoek kennis en inzicht verdiepen
met vaak als nevenresultaat zeer praktische
toepassingen. MCA\'s zijn niet meer weg te
denken uit het diergeneeskundig onderzoek.

Over het bovengenoemde onderwerp zal in
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde bin-
nenkort een artikel verschijnen, getiteld: \'De
betekenis van monoclonale antistoffen voor
de bestrijding van dierziekten in het veld\'
door dr. D. van Zaane.

Ook in 1987 zal EFFEM BV (voeding van
gezelschapsdieren) tijdens de Voorjaarsda-
gen dc EFFEM Prijs uitreiken aan de schrij-
ver van het beste referaat, gepubliceerd in
1986, handelend over kleine huisdieren.
Een jury, bestaande uit prof. dr. J. E. Gajen-
taan, prof. dr. A. Th. van \'t Klooster, dr. H.
Hazewinkel en ondergetekende, zal uit de
aangeboden referaten een keuze maken,
waarbij de eerste prijs, een cheque ter waarde
van ƒ 1500,—, aan de schrijver van het beste
referaat, handelend over de geneeskunde
cn/of voeding van kleine huisdieren (hond
of kat) wordt toegekend.
Laatste jaars-studenten diergeneeskunde,
die met hun referaat in aanmerking willen
komen voor de EFFEM-prijs, dienen hun
referaat, liefst in drievoud, voor 15 februari
1987 in te dienen bij prof Gajentaan.
Geïnteresseerden kunnen het volledige reg-
lement opvragen bij: EFFEM BV, Postbus
81, 5460 AB Veghel.

Cyanamid Benelux NV heeft be.sloten om aan de
landbouwkundige afdeling — naast de reeds be-
staande afdelingen gewasbesehermingsmiddelen
en veevoeder-additieven — een nieuwe afdeling
diergeneesmiddelen toe te voegen.
Deze afdeling heeft zich per I december 1986
onder dc naam \'Cyanamid Animal Health\' op de
Nederlandse markt gepresenteerd en zal kantoor
houden op het adres van de afdelingen humaan-
pharmaceutische produktenen chirurgische hecht-
materialcn van Cyanamid Benelux NV: DG
l.ederlc Nederland BV te Etten Leur.

Het program ma, dat op dit moment Aureomycine
Violet Spray en Contracoli bevat, zal op korte
termijn worden uitgebreid met een reeks vaccins
voor varkens, runderen cn kleine huisdieren.

Op 1 november 1986 werden de poorten geopend
van de nieuwe vestiging van Vetin Nederland BV.
Dit bedrijf, dat handelt in diergeneesmiddelen cn
instrumenten, is gevestigd op het Boxtelse indu-
strieterrein.

De officiële opening werd verricht door proL dr.
.1. E. Gajcntaan, hoogleraar van de Vakgroep Ge-
neeskunde van het Kleine Huisdier aan de Univer-
siteit Utrecht en bestuurslid van de \'World Small
Animal Veterinary Association\' (dit is een over-
koepelende organisatie van nationale verenigin-
gen van kleinhuisdicrenpraktici).
Namens de Brabant Zeeuw.se Werkgevers sprak
de heer M. van de Heuvel, voorzitter van de Indu-
striële Kring Boxtel. De heer J. van Brummen,
wethouder van Boxtel en commissaris van de NV
Bedrijfs Regio, hield tevens een korte inleiding.

Onlangs is door ETFEM op de Nederlandse dier-
voedingsmarkt Pal Junior gelanceerd, een pro-
dukt speciaal ontwikkeld als complete voeding
voor pups en jonge honden. Het is het resultaat
van een intensieve Europese samenwerking van
diëtisten, dierenartsen en fokkers onder leiding
van de deskundigen van EFFEM\'s eigen Walt-
ham Centre for Pet Nutrition (UK).
Het produkt heeft een hoge acceptaticgraad, een
goede verteerbaarheid en is een goede voortzet-
ting van dc moedermelk; het kan hierdoor tevens
in de dierenartsenpraktijk gebruikt worden bij
reconvalescenten (ook volwassen dieren).

Dit door Duphar Nederland BV ontwikkelde
produkt is een gedood, vloeibaar adjuvansvaccin
op basis van varkensparvovirus (10\'\' "TClDjo per
dosis).

Suvaxyn Parvo O/W is het eerste parvovaccin,
dat bij éénmalige enting van geiten op 6 maanden,
2 drachten lang beschermt, ongeacht of er wel of
geen boostering door veldvirus plaatsvindt. Ook
aan handelsgelten geeft deze langdurige bescher-
ming cen extra toegevoegde waarde.
De hcrhalingsentingcn bcschermen eveneens 2
drachten lang. Een andere entmethodiek is 1 x per
jaar alle produktievc zeugen voor-de-voet-weg te
enten. Hierdoor vervalt de noodzaak van een spe-
ciale administratie.

Als adjuvans bevat dit vaccin een door Duphar
ontwikkelde olie-in-water emulsie (O/W), die
géén cntknobbels of blijvende residuen veroor-
zaakt.

Samenwerking tussen Animed/
Virbac en Hospital Equipment
Services (HES) op het gebied van
röntgendiagnostiek

Reeds lang voert Animcd/Virbac te Barnevcld
een range van accessoirescn verbruiksartikclen op
het gebied van röntgendiagnostiek. Röntgen-
apparatuur is nooit in het leveringsprogramma
opgenomen, omdat het plaatsen en servicen van
röntgenapparatuur een activiteit is die zeer veel
specialistische know-how cn ervaring vereist.
Om nu toch aan de vraag naar apparatuur vanuit
de veterinaire praktijk (met al zijn specifieke eisen
en wensen) te kunnen voldoen, is er tot samen-
werking besloten met de Fa HES uit Kampen. De
fa HES heeft in het verleden al diverse apparaten
in veterinaire praktijken geplaatst, maar beschikt
niet over een organisatie om het contact met de
veterinaire markt tc onderhouden. Dc bedrijfsac-
tiviteiten van dc fa. HES liggen namelijk op een
geheel ander terrein: men reviseert en verhandelt
gebruikte röntgenapparatuur voor de humane
markt. Het grootste deel van de apparatuur wordt
na tc zijn gereviseerd geëxporteerd.
De fa. HES is gespecialiseerd in apparatuur van
de merken Philips en Siemens, apparaten waarvan
steeds voldoende aanbod is, cn waarvoor ook
de onderdelenvoorzicning geen problemen ople-
vert.

üxytelracycline
heeft in de praktijk bewezen een
uiterst effeetiel\' breedspeeirum
anlibiotieum te zijn. Door de hoge
eoncentratie in sputum,
longweefsel en gal zijn long- en
leveraandoeningen bij rund, sehaap
en varken aangewezen indicaties.
Ingeval langdurige activiteit in
combinatie met een hoge
bloedspiegel is gewenst, komt een
eenmalige injectie
met A.U.V.
Oxytetracycline 20% in aanmerking.
Met resultaat: na enkele uren is de
maximale bloedspiegel bereikt,
terwijl de therapeutische paraplu
tenminste vier dagen blijft
gehandhaafd.
Inderdaad: langwerkend.
Het bekende nummer 08850-94444
geeft snel uitsluitsel
over eventuele verdere vragen.

Uit onderzoekingen is gebleken dat op dit ogenblik
3 serotypes bij paarden voorkomen:

Omdat het serotype A equi 2 Fontainebleau een
kruisimmuniteit geeft tegen A equi 2 Miami, biedt
Tetagripiffa een uitstekende bescherming tegen de
3 influenza serotypes

Tetagripiffa is dus volledig aangepast aan de huidige
epidemiologische omstandigheden.

8.40 K. Pohlmeyer, Hannover: Die für die klini-
sche Untersuchung bedeutsamen Nerven
an den Gliedmaßen des Pferdes.

8.55 B. Herrsch, Hannover: Diagnostische
Anästhesien bei der Lahmheitsuntersu-
chung - Formen, Technik, Interpretation,
Komplikationen.
Diskussion

9.20 K. Dik, Utrecht/Holland: Osteochondrose
des Kniegelenks. Aufnahmetechnik, Rönt-
genbefunde, typische Lokalisationen, Dif-
ferentialdiagnose.

9.50 Grenz, Frankfun: Die Behandlung der
Podotrochlose des Pferdes durch Desmo-
tomie des Fcssclbcin-Strahlbein-Hufbein-
bandes.
Diskussion.

10.15 M. Nowak, Tierklinik Hochmoor: Klini-
sche Bilder durch Erkrankungen der Hals-
wirbelsäule - ausgenommen Spinale Ata-
xie.

10.21 H. Bonfig, Tierklinik Hochmoor: Zur Dia-
gnose und Therapie des progressiven Sieb-
beinhämatoms.
Diskussion und Kaffeepause.

11.15 K. V. Plocki, Neubulach: Medizinische und
forensische Aspekte der Ankaufsuntersu-
chung am Beispiel eines modifizierten Un-
tersuchungsganges.

11.30 E. Petzinger, Dortmund: Zum Wirkungs-
mechanismus diarrhoegener Enterotoxine
und neue Aspekte zurThcrapie der Colien-
teritis.

12. 0 O. Slocombe,Guelph/Kanada: Anthelmin-
thische Behandlungder Wandcrlarven von
Slrongylus vulgaris.

G, Dalin, Uppsala/Schweden: Zur Patho-
logie und Klinik des chronisch erkrankten
Ileosakralgclenkes.

15.00 G. Ueltschi, Bern/Schweiz: Röntgenologi-
sche und szintigrafische Untersuchungen
an der Brust- und Lcndenwirbelsäule des
Pferdes.

15.20 H. Pcttersson, Heisingborg/Schweden: Er-
gebnisse konservativer und chirurgischer
Behandlung des thorakalen, interspinalen
Syndroms.

15.40 M. Nowak, Tierklinik Hochmoor: Histo-
logische Befunde an Resekaten von Pfer-
den mit interspinalem Syndrom.
Diskussion und Kaffeepause.
16.30 W. Rumpf, Wien/Osterreich: Uber die
Beeinflussung der Darmtätigkeit des
pferdes-durch Druckmessung im Darm-
lumen.

der iatrogenen Rektumverletzung.
17.05 B. Huskamp, Tierklinik Hochmoor: Fo-
rensische Fragen im Zusammenhang mit
der Kolik des Pferdes.
17.25 R. Fritsch. Glessen: Forensische Fragen im
Zusammenhang mit der Kastration des
Hengstes.

Samstag, den 14. März
9.00 E. Deegen, Hannover: Messung des Oeso-
phagusdruckes zur Beurteilung der Lun-
genfunktion beim Pferd.
9.15 W. Kraus, München: Magnetfeld - Thera-
pie?!

Ultraschalldiagnostik der Tendinitiden.
9.45 P. R. Keg, Utrecht/Holland: Ultraschall-
behandlung der Tendinitiden.
10.00 P. Wcbhon, Hatfield/Großbritannien:

Soft Laser bei der Sehnenbehandlung.
10.15 B. Bundschuh, Stuttgart: Die wirtschaft-
lichen Grundlagen dertierärtzlichen Praxis
dargestellt am Beispiel medizinischer
Geräte.
10.30 Kaffeepause.

11.00 P. D. Rossdale, New Market/Großbritan-
nien: Der Weg des Klinikers durch den
Dschungel von Forschung und Technik.
11.30 Offene Podiumdiskussion. Thema: Tech-
nik in der Pferdemedizin - Eine Schraube
ohne Ende?

Tagungsgebühr: Die Tagungsgebühr beträgt
DM 180.— und enthält die Eintrittsgebühr für die
Equitana-Ausstellung. Volksbank Velen 1300 024
501 (BLZ 428 622 87).

Anmeldungen bitte bis spätestens 28.2.87 Tierkli-
nik Hochmoor, z. Hd. Frau Uppenkamp, 4423
Gescher-Hochmoor, Telefon: 02863/8056.

Forlhildungsnachweis: Die Tagung wird von der
ATF nach § 11 als Fortbildungsveranstaltung
anerkannt. Es werden angerechnet:
Für die Vortragsveranstaltung: 4 Doppelstunden.
Für die Podiumdiskussion: 2 Doppelstunden.

Für die Hop-Top-Show am Freitagabend haben
wir wieder Karten reserviert. Kartenwünsche
(Stückpreis DM 35.-) können nur gegen Voraus-
kasse bei der Anmeldung erfüllt werden.

Uiterlijk per 1 januari 1987 moet worden
voldaan aan de bepalingen van de richtlijn
nr. 85/511/EEG. Daarin zijn vastgelegd de
maatregelen die bij het uitbreken van mond-
en klauwzeer minimaal moeten worden ge-
nomen, onverminderd de bepalingen voor
het intracommunautaire handelsverkeer. De
wetgeving en de inzichten omtrent mond- en
klauwzeerbestrijding in Nederland behoe-
ven geen wijziging. Een meerjarenplan met
betrekking tot de vaccinatie zal bij de EG-
Commissie worden ingediend. Zoals bekend
worden ieder voorjaar alle runderen ouder
dan 4 maanden tegen mond- en klauwzeer,
typen A, O en C, ingeënt.
De najaarsentingen in de provincie Flevo-
land, in verband met een uitbraak van deze
ziekte in de Noordoostpolder eind december
1983, zullen met ingang van 1987 niet meer
plaatsvinden. Dit besluit verkreeg de in-
stemming van de Raad voor Veterinaire
Aangelegenheden.

Een regeling voor het vervoer van dieren per
vliegtuig, gebaseerd op de Wet Dierenver-
voer, is in een gevorderd stadium van voor-
bereiding. De ontwerpregeling bevat onder
meer de bepaling dat individueel vervoer
van dieren moet geschieden overeenkomstig
de \'lA lA Live animals regulations\'.
Voorts is bepaald dat dierenbegeleiders een
opleiding van de lATA moeten hebben ge-
volgd. Inde vergadering van de Live animals
board van de I ATA, gehouden van 24-28 no-
vember 1986, zijn van Nederlandse zijde
voorstellen aangaande de inhoud van een
dergelijke opleiding ingebracht. Nederland
kreeg opdracht een gedetailleerd opleidings-
pakket samen te stellen, ter bespreking in de
bijeenkomst van dc Live animals board in
maart 1987.

Dicrzicktenbulletin nr. 23 van dc Veterinaire
Dienst over het tijdvak van I t/m 15 december
1986 vermeldt het volgende aantal gevallen van
aangif\'teplichtigc besmettelijke dierziekten in Ne-
derland.

Sinds de vorige in het Tijdschrift voor Diergenees-
lcunde gemelde uitbraken, werden in België nog
eens drie gevallen van varkenspest geconstateerd,
wat het totaal voor 1986 op 80 bracht.
Het betrof 2 uitbraken op respectievelijk 2 en 18
december 1986 te Budingen (provincie Brabant)
en een op 12 december 1986 te Rijkevorsel (pro-
vincie Antwerpen).

Op 4 december 1986 meldde de Bondsrepubliek
het 45e en 46c geval van varkenspest van het jaar,
beide in Kitzingen (Beieren).
Alle varkens op de betrokken bedrijven zijn afge-
maakt en gedestrueerd.

De Franse Veterinaire Dienst gaf kennis van hel
2()e geval van varkenspest van dit jaar. Het betrof
een bedrijf in het departement Bas Rhin op 5
december 1986.

De 28e melding van varkenspest in Italië had
plaats op 11 december 1986 en wel in de gemeente
Pisa, provincie Toscane.

In Italië werd op 16 december 1986 dc 15üe uit-
braak van mond- en klauwzeer type A gesigna-
leerd. Het betrof een bedrijf in de noordelijke
provincie Crcmona.

Hel aantal positicf-bcvindingen op Afrik.ian.se
varkenspest in Spanje was per 13 december 1986
gestegen tot 386, dat in Portugal per 16 december
1986 tot 541.

In dc Sardijnsc provincie Nuoro werd op 18 de-
cember 1986 de 18e uitbraak van Afrikaanse var-
kenspest in Italië in 1986 gemeld.

Per 16 december 1986 was het aantal gevallen van
besmettelijke longziektebij runderen in Portugal
opgelopen tot 324.

Ten opzichte van de vorige peildatum — 26 no-
vember — betekende dit opnieuw een aanzienlijke
stijging, namelijk met 63 gevallen.

17 PAO-D: cursus Praktische algemene chirur-
gie gezelschapsdieren, Utrecht (pag. 1218
1986).

22 Groep KI en Zootechniek KNMvD. Wet
bijeenkoinst over begeleiding vruchtbaarheic
van de merrie. Utrecht (pag. 46).

22 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

22 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk
vergadering schaap/geit, aanvang 20.00 uur

24 Ver. Zoogdierkunde en Zoogdierbescher
ming. Lezing over kleinccn grote marterach
tigen in Nederland: van otter tot wezel
Utrecht.

5 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering paarden, aanvang 14.00 uur.

12 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, afd. Noord-
Holland. Lezing Kralen - klederdracht - tas-
sen, Heemskerk. Tevens jaarvergadering.

18 Groep Geneeskd. v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering, Hoog-Brabant,
Utrecht. 20.00 uur.

20 Agrarische Hogeschool Dordrecht. Thema-
dag: \'Kwaliteitszorg: een uitdaging voor af-
gestudeerden en onderwijs?\'

24 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering kleine huisdieren, aanvang 20.00
uur.

5 Agrarische Hogeschool Dordrecht. Cursus:
\'Effectief management van bedrijfsproble-
men\'.

6—7 Röntgenfachtagung der Internationalen
Gesellschaft für Veterinär-Radiologie IVRA
(A).

12 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering vleeskalveren, aanvang 20.00
uur.

10—12 Gemeinsames Symposiuin der Fach-
gruppe \'Lebensmittelchemie und gerichtliche
Chemie\' in der GDCh und der Deutschen
Tierärzteschaft (A), Würzburg.

12 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

12—13 DVG Tagung\'Physiologie und Patho-
logie der Fortpflanzung\'. Rosenheim.

13—14 Vll. Fachtagung über Pferdekrankhei-
ten anl. der EQUITANA, Essen (pag. 115).

17 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, algemene
ledenvergadering, Utrecht; 10.30 uur.

24 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabani. Werk-
vergadering varkens, aanvang 20.00 uur.

26 Symposiumcommissie van de Vereniging
voor Medisch Biologen \'Mebiose\'. Sympo-
sium over prenatale gezondheidszorg.

26 Kring dierenartsen ten oosten van dc Eissel.
Vergadering in Hotel Bakker te Vörden.

12 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Diergeneeskunde en Gezel-
schapsdieren, Amsterdam.

16 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering runderen, aanvang 20.00 uur.

28 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering pluimvee, aanvang 20.00 uur.

7 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

21—24 ANIMEX \'87. International Exhibition
for the Pet Trade (pag. 655 1986).

22 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Volksgezondheid en Kwaliteits-
zorg, Rotterdam.

25—29 Zweihundertjahrfeier der Veterinärme-
dizinischen Universität zu Budapest, Buda-
pest.

3 Kring dierenartsen ten oosten van de IJsscl.
Vergadering in Hotel Bakker te Vörden.

4 Nederlandse kaïnpioenschappcn kleiduiven-
schieten voor dierenartsen (Boehringer In-
gelheim), Biddinghuizen.

24—28 6th International Meeting on Clinical
Laboratory Organisation and Management,
Noordwijkerhout (pag. 895 1986).

3 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studic-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

3—4 Internationales Symposium über die Er-
nährung von Hund und Katze (A), Hanno-
ver.

24 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Diergeneeskunde en Veehoude-
rij, Utrecht.

27—1 okt. 38. Jahrestagung der Europäischen
Vereinigung für Tierproduktion (EVT), Lis-
sabon.

30 Kring dierenartsen ten oosten van dc IJssel.
Vergadering in Hotel Bakker te Vörden.

30—1 okt. 2. Fleisch-Tagung: AktuelleThemen
der Flcischgewinnungund-Verarbeitung, Zü-
rich.

At the end of 1987, Ciba-Gcigy Animal Health
will consider submissions for the award of 50,000
Swiss Francs to a scientificworker whose research
might be applied to the improvement of animal
health through the prevention or treatment of
disease.

A submission may be made by the originator of
the work or a recommendation may be made by a
third party. The work must be original to the
nominee and, while it need not have been carried
out during the current year, it should be novel
either in concept or development.
The closing date for entries will be 31 May 1987.
Further details and copies of the rules governing
the award may be obtained from: Dr. Patrick
Barden FRCVS or Dr. Rolf F. Stciger, Ciba-
Gcigy Limited. R-100LB.P.87, CH-4002 Basel,
Switzerland.

.lulianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11.

C. C. van de Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg,
vicc-voorzitter; W. .1. Nijhof, penningmeester; mevr. E.
l.indenhovius-Zijderveld, lid; A. J. Plaisier, lid; dr. W. F.
G. A. Immink, lid; J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons,
adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, se-
cretaris; T". W. te Giffel, secretaris.

Op 6 juni 1986 is Geu Grootenhuis over-
leden in zijn woonplaats Bintree in Enge-
land.

Grootenhuis werd op 20 september 1914 ge-
boren in Balkbrug waar zijn ouders een
boerderij en een hengstenhouderij hadden.
Zo ontstond in zijn jeugd de belangstelling
voor dieren en besloot hij reeds in hel begin
van zijn HBS-tijd om dierenarts te worden.
Hij was een uitstekend ruiter en enthousiast
lid van de landelijke rijvereniging. In 1933
werd met de studie in Utrecht begonnen, ge-
durende welke periode hij enkele bestuur-
lijke functies in studentenorganisaties ver-
vulde. Tijdens de mobili.mlie was
Grootenhuis werkzaam als militair paarden-
arts. Na ontslag uit dienst trouwde hij met
mej. S. C. Hamming. Zij vestigden zich in
Steenbergen in een praktijk waar paarden
een belangrijke rol speelden.
De periode in Steenbergen is een gelukkige
tijd in zijn leven geweest. Hier werden de
kinderen geboren en ontstonden hechte
vriendschapsbanden. Met grote inzet en toe-
wijding heeft Grootenhuis gedurende de oor-
log en de jaren daarna, vaak onder moeilijke
omstandigheden de praktijk uitgeoefend.
Voor hem was praktijk doen geen routine:
hij streefde naar een breder en dieper inzicht
in de veterinaire problematiek: de hoge
steifte onder de koudbloed-veulens hield
hem zeer bezig.

Toen hem de mogelijkheid geboden werd om
adjunct-directeur van de Provinciale Ge-
zondheidsdienst voor Dieren in Zeeland te
worden, nam hij, gezien zijn wetenschappe-
lijke belangstelling, deze benoeming graag
aan. In die periode schreef hij dan ook zijn
proefschrift: \'Een Statistisch Onderzoek
betreffende de Voortplantingsstoornissen bij
het Paard\'. Al spoedig kwam hij tot het in-
zicht dat door het groter worden van de be-
drijven de zootechniek een steeds belang-
rijker plaats zou gaan innemen.
Toen zijn ambtelijke carrière zich niet vol-
gens zijn verwachtingen ontwikkelde, be-
sloot hij opnieuw de praktijk in te gaan. In
januari 1959 verhuisde het gezin naar Nieu-
wenhoorn, waar Grootenhuis met zijn posi-
tieve instelling, kennis en ervaring er weder-
om in slaagde een bloeiende praktijk op te
bouwen.

In 1967 verliet hij deze praktijk om een
functie bij het Centraal Diergeneeskundig
Instituut in Rotterdam te aanvaarden.
Een dergelijke stap op 53-jarige leeftijd, van
de praktijk naar het onderzoek, is groot,
maar gezien zijn instelling vond Grootenhuis
spoedig zijn weg. Hij kreeg de leiding van
een klein team. dat inhoud moest geven aan
het mastitis-onderzoek: santen met zijn ge-
trouwe medewerker .1. van den Berg werd
het karwei aangepakt. Onderzoeksprojecten
werden ontwikkeld, gericht op genetisch
beïnvloede gevoeligheid voor mastitis en op
de standaardisatie van de electronische
melkceltelling met een systeem van rond-
zendmonsters in binnen- en buitenland.
Daarnaast bleef de verbinding met de prak-
tijk bestaan door de begeleiding van een
aantal probleembedrijven.
Vanaf 1971 heeft Grootenhuis zich beijverd
voor de uitvoering van landelijke steekproe-
ven op melkveebedrijven, waardoor een in-
zicht in de mastitis-situatie in Nederland
kon worden verkregen en. hij regelmatige
herhaling, het efj\'ect van de mastitisbestrij-
ding kon worden gevolgd. De vijfde lande-
lijke steekproef is thans in uitvoering.
Typerend voor zijn aanpak, is de aandacht
die Grootenhuis gaf aan de statistische ana-
lyse als essentieel element bij opzet van e.x-

perimenwn cn interpretatie van resultaten.
Ook deze fase van zijn leven werd gekarak-
teriseerd door grote werklust en gedreven-
heid. Een serie wetenschappeli/ke artikelen
zag het licht en ook huiten de nationale
grenzen kreeg hij erkenning voor zijn werk.
Met dezelfde overgave zette drootenhuis
zich in voor het ontwikkelings.samenwer-
kings-project: \'Adaptatie van Nederlands
rundvee in de tropen\', waarvoor hij en zijn
echtgenote, die hem in alle opzichten op bui-
tengewone wijze steunde, in 1973-1974 ge-
durende 13 maanden in Kenya verbleven.
Bij zijn afscheid in 1980 van het CD! wegens
pensionering, werd een Mastitis-Sympo.vium
georganiseerd, dat een goed overzicht gaf
van de belangrijke bijdragen, die door
Grootenhuis aan dit complexe onderwerp
zijn geleverd. In de jaren daarna bleef hij dit
onderzoek met belangstelling en adviezen
volgen en onderhield hij contacten met col-
legae over de gehete wereld, waarvan velen
inmiddels vrienden waren geworden.

Zijn jeugd heeft hij in Beetsterzwaag - en
zijn middelbare schoolopleiding heeft hij in
Drachten genoten. Tijdens zijn studie heeft
hij Anne de .long ontmoet die hem zijn leven
lang tot grote steun is geweest.
Na voltooiing van zijn studie diende hij als
Reserve Luitenant Paardenarts en in 1938
nam hij de praktijk over van wijlen collega
Boonstra te Steenwijk.
Gedurende 20 jaar heeft hij praktijk uitge-
oefend onder moeilijke omstandigheden, een
darmaandoening heeft hem zijn leven lang
gekweld. Naast de praktijk vervulde hij de
functie van directeur van de Vleeskeurings-

Na zijn pensionering hebben Grootenhuis en
zijn vrouw zich gevestigd in Bintree in Enge-
land om schapen van het Texelse ras te
fokken. Met het hem eigen enthousiasme
begon hij aan deze nieuwe taak. Het heeft
hem veel vreugde gegeven dat zijn fokpro-
dukten in Engeland werden gewaardeerd.
Geu heeft .samen met zijn vrouw altijd een
grote zorg en belangstelling voor de mede-
mens gehad. Hun huis M\'i3.f gastvrij: waar zij
zich ook vestigden hadden zij in korte tijd
een kring van vrienden om zich heen.
7.ijn vrij plotseling heengaan was een grote
schok. Wat blijft is de herinnering aan een
zeer integer en wetenschappelijk hoogstaand
collega en vriend, wiens hartelijkheid en be-
langstelling velen zullen missen.

dienst in Steenwijk en omliggende gemeen-
ten en had hij het dagelijks toezicht op het
K I-stat ion.

De realisering van de volambtelijke Vlees-
keuringsdienst in NW Overijssel Het te lang
op zich wachten, waardoor hij uiteindelijk
gekozen heeft voor de Vleeskeuringsdienst te

Akkrum. Later is deze dienst opgegaan in de
kring Midden-Friesland te Heeren veen. De
standplaats Akkrum mocht gehandhaafd
blijven omdat zijn vrouw daar inmiddels de
functie van directrice van de Huishoudschool
vervulde. In 1977 ging hij met pensioen.
In 1948 heeft ondergetekende als dienst-
plichtig militair een jaar gastvrijheid geno-
ten bij de familie Buursma. In die periode is
er een band ontstaan die ertoe heeft geleid
dat in 1958 Burrsma ons de praktijk ter
overname aanbood.

Jan Buursma was een bijzonder integer,
maar ook een gesloten mens. Als dierenarts
genoot hij het volle vertrouwen van zijn vele
boeren, van het Kl-bestuur en van het ge-
meentebestuur.

Door zijn matige gezondheidstoestcmd was
hij soms neerslachtig en moeilijk voor
zichzelf maar ook voor zijn omgeving. Tij-
dens de uitvaartdienst heeft een bevriend
predikant het uitstekend en kort verwoord:
\'Jan kon zichzelf niet goed kwijt\'.
Jan was sinds 1952 lid van de Rotary in
Steenwijk en Heerenveen. Hij was mede-op-
richter van de club te Steenwijk. Tijdens de
viering van haar 30-jarig bestaan heeft hij
erg genoten van de vriendschappelijke sfeer
in zijn oude club.

Zijn 50-jarig jubileum als dierenarts heeft
hij op 9 oktober 1985 in huiselijke kring te
Appelscha kunnen vieren in het bijzijn van
vele collegae. Zijn gezondheid was toen
reeds zeer matig. Hij was Cara-patiënt en
was daarvoor in het laatste jaar reeds vier-
maal opgenomen. Een longembolie werd
hem fataal.

Wij wensen Anne en de kinderen veel sterkte
toe en hopen dat zij vooral het goede in Jan
in hun herinnering weten te bewaren.

Het Hoofdbestuur zal zijn teleurstelling
aan de projectleider IKB mestvarkens ken-
baar maken over het feit dat ondanks een
gemotiveerd Maatschappij-verzoek geen
KNMvD-vertegenwoordiger in de project-
groep is opgenomen.

Het Hoofdbestuur neemt met waardering
kennis van de door bovengenoemde
Commissie opgestelde discussienota betref-
fende de structurering. Het Hoofdbestuur
heeft op 2 december een aparte vergade-
ring aan dit onderwerp gewijd. Nadere
mededelingen hieromtrent volgen.

Het Hoofdbestuur neemt kennis van 5
aanmeldingen voor het lidmaatschap en
bekrachtigt het lidmaatschap van 2 nieuwe
leden. Tevens worden 11 kandidaatleden
aangenomen.

■fijdens het 1 Ie Wereldcongres van de
World Small Animal Veterinary Associa-
tion (WSAVA) in Parijs hield de wereld-
vereniging van KNO-dierenartsen haar in-
augurale bijeenkomst. De naam van deze
nieuwe wereld-specialisten-vcreniging
luidt: International Veterinary Ear Nose
and Throat Association (IVENTA). De
vereniging stelt zich het bevorderen van de
veterinaire keel-, neus-en oorgcneeskunde
tot doel, in het bijzonder op internationaal
niveau.

Tot President van dc nieuwe vereniging
werd mevr. dr. A. .1. Venker-van Haagen
benoemd. Mevr. Venker is sedert haar af-
studeren verbonden aan dc Vakgroep Ge-
neeskunde van het Kleine Huisdier te
Utrecht. Sedert 1980 is zij uitsluitend
werkzaam als specialist in de KNO en de
ziekten van de voorste luchtwegen bij ge-
zelschapsdieren.

Mevr. Venker-van Haagen is eveneens lid
van de Wetenschappelijke Redaktie van
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde en The
Veterinary Quarterly.
Als vertegenwoordiger bij de WSAVA
werd Dr. Colin Harvey uit Philadelphia.
USA, aangewezen. Hij is tevens Secretaris
van de IVENTA.

Onderstaand volgt de reaetle van de
Groep Praktici Grote Huisdieren op de
Notitie ten aanzien van ontwikkelingen
met betrekking tot despecialisatie land-
bouwhuisdieren (I ijdsehr Diergeneeskd
1986; 111: 953-5) aan het Hoofdbestuur
KNMvD.

Naar aanleiding van uw brief d.d. 8-9-1986
betreffende specialisatie landbouwhuisdie-
ren het volgende.

In uw brief schetst u de ontwikkelingen die
er toe hebben geleid dat een Raad van
Specialisatie, een Registratiecoinmissie be-
nevens enkele Specialisatiecommissies zijn
ontstaan. Wij zijn het van harte eens met
uw stelling dat ontwikkehngen in de dier-
geneeskunde vanuit de KNMvD een gepast
kader dienen te hebben c.q. te krijgen.
Zoals u schrijft heeft de Raad tot dusver
zich vooral beziggehouden met dn proce-
durele gang van zaken als het gaat om de
totstandkoming van veterinaire specia-
lismen. Een aantal deelgebieden van de
diergeneeskunde waarover communis opi-
nio bestaat ten aanzien van \'spccialisatie-
rijp-zijn\' is door de Raad adnexa in-
middels onder de loep genomen.
Voorbeelden zijn pathologie, radiologie en
ophthalinologie. De veterinaire pathologie
is inmiddels \'door de procedure heen\', an-
dere deelgebieden zijn meer of minder ver
gevorderd op het traject.
Nu is dan het tnotnent aangebroken om te
beslissen of ook het deelgebied \'dierge-
neeskunde landbouwhuisdieren\' onder
handen genomen moet worden, met andere
woorden of de procedure ook gestart moet
worden.

De centrale vraag is derhalve: is het nodig
c.q. zinnig te streven naar specialisatie in
de diergeneeskunde van de landbouwhuis-
dieren?

De ontwikkelingen in de landbouw en in
de diergeneeskunde zijn bekend; gemengde
bedrijven zijn veranderd in gespecialiseerde
bedrijven, de grootte van de bedrijven is
sterk toegenomen, het aantal neemt af Het
opleidingsniveau van de dierhouders stijgt
snel en wordt nog steeds hoger. De prak-
tici zijn steeds minder vaak solistisch bezig;
de groepspraktijken nemen in aantal en
omvang toe.

De tendens is duidelijk; de paktici van de
toekomst zullen leden zijn van een groeps-
praktijk, en groepspraktijken zullen min
of meer multidisciplinair bemand worden.
Multidisciplinair? Om verdere spraakver-
warring te voorkomen stellen wij voor niet
langer te spreken over horizontale respec-
tievelijk verticale specialisten.
In uw brief refereert u aan \'diersoort-
gerichte\' dierenartsen. Groepspraktijken
kennen in toenemende mate diersoort-
gerichte dierenartsen. Dat vraagt de prak-
tijk en dat vergt de praktijkorganisatie. De
diverse diersoorten evolueren op die ma-
nier tot verschillende \'disciplines\'; multidis-
ciplinair bemande groepspraktijken dus.
De multidisciplinair bemande groepsprak-
tijk is geen toekomstbeeld, schrikbeeld of
utopie, maar eenvoudig een reeds bestaan-
de realiteit.

De vraag is nu; hoe zijn diersoortgerichte
dierenartsen te genereren? Moet daar een
post-doctorale/post-academiale opleiding
kotnen die leidt tot het ontstaan van ge-
brevetteerde rundvecspecialisten, varkens-
specialisten, etc.? Kortom; de RvS-optie?
Of dient de huidige gang van zaken (zie
verder) gecontinueerd te worden, al of niet
met bepaalde, gestructureerde aanpas-
singen?

Hoe is de situatie heden ten dage?
De multidisciplinair bemande groepsprak-
tijk kent diersoortgerichte dierenartsen die
eerst en vooral uitnemende \'algemene prak-
tici\' zijn. De algemene praktijk waarnaar
in deze term impliciet verwezen wordt
omvat de diergeneeskunde in de allereerste
lijn; de verloskunde van alle diersoorten is
er een saillant onderdeel van, evenzo de
EHBO, het apotheekbeheer en -gebruik.
Diersoortgerichte \'groepspraktici\' zijn na-
genoeg zonder uitzondering de beoefenaars
van de diergeneeskunde in haar meest ele-
mentaire en essentiële vorm: de algemene
praktijk. Plaatselijke omstandigheden
zoals de soort bedrijven, de aard van de
bevolking, de structuur van de landbouw-
organisaties, de persoonlijke voorkeur en

talenten leiden tot een bepaalde diersoort-
gerichtheid. Specifieke PAO, contacten
over de praktijkgrenzen heen met gelijk-
gerichte collegae, contacten in de dier-
soortbepaalde \'landbouw-biotoop\' enz.,
leveren de diersoortgerichte prakticus op.
De Groep Praktici Grote Huisdieren is,
zoals bekend, ongewoon verknocht aan de
plaatselijke prakticus. Telkenmale weer
blijkt dat het fenomeen \'locaal prakticus\'
ook en vooral door de landbouw duidelijk
geprefereerd wordt boven alle andere va-
rianten. Diergeneeskunde in de eerste lijn
is veel meer dan het aanleveren van puur
veterinaire know-how. Het is per saldo:
functioneren als veterinair op een spe-
cifieke locatie.

De diersoortgerichte groepsprakticus die
primair als algemeen prakticus in een regio
verankerd is, daarop dient het streven van
de KNMvD gericht te zijn. De post-aca-
demiaal opgeleide landbouwhuisdierenspe-
cialist, waarvan de conceptie nu over-
wogen wordt, zal zonder die basis van
\'algcmeen-prakticus-zijn\' teruggevonden
worden in dienst van het bedrijfsleven,
opererend in grote gebieden, kortom als
wel zéér speciaal derivaat van wat een
prakticus zou moeten zijn.
Het feitelijke argument voor specialisatie
in de RvS-optie is de samenballing van
specifieke kennis in één persoon.
Welnu, iedere de facto specialist van van-
daag weet dat de kennis die vandaag ge-
vraagd wordt eergisteren nog niet bestond,
laat staan geleerd kon worden. Dierge-
neeskunde in dc eerstelijn is bijzonder dy-
namisch en wordt veel meer belichaamd
door wat de praktici ervan maken dan
door wat hen geleerd is.
Het zal u duidelijk zijn dat de door u ge-
formuleerde vraag of er in de toekomst
wellicht nog sprake zal zijn van een alge-
meen prakticus, voor ons een onzinnige is.
De vraag zal zijn waaruit de algemene
praktijk in dc toekomst zal bestaan.
Een blik in het verleden leert dat de eerste-
lijnsdiergeneeskunde per definitie dyna-
misch van karakter is. Wat heren ten dage
typisch tweedelijnsdiergeneeskunde is, zal
morgen eerstelijnsdiergeneeskunde zijn (zie
bijv. echografie).

Veel, zoniet alles, zal afhangen van de ina-
nier waarop de praktijken c.q. de praktici

met elkaar weten om te gaan. Kennisver-
groting door PAO, intervisie (intercolle-
giaal overleg over de praktijkgrenzen heen)
en goede contacten met alle andere instan-
ties in de landbouwwereld zullen essentieel
zijn. Collegialiteit in het juiste perspectief
en op basis van de realiteit zal het sleutel-
begrip blijven.

Specialisatie is op vele terreinen een uitste-
kende zaak die steun verdient, maar spe-
cialiseren op elk gebied, eenvoudig omdat
de procedure er is, is een dubieuze zaak.

Volgens de Engelse zusterinaatschappij de
British Veterinary Association (BVA) valt
er in het algemeen een toenemende belang-
stelling voor vis en visziekten waar te
nemen. In verband hiermee publiceren wij
op verzoek van de BVA de tekst van on-
derstaande brief.
Dear Sir,

We in the British Veterinary Association
have sensed an increasing interest in fish,
and fish diseases for both farmed and
aquarium fish. We feel that the veterinary
profession must play its proper role and to
help this intend to have a ineeting of any
veterinary surgeons who have involvement
in fish, or who are interested in them. This
meeting would be associated with the BVA
Annual Congress at Warwick University,
September 1987. We are particularly keen
that veterinary surgeons in general practice
should be involved in what we think will
be a relatively informal group, will meet
perhaps every year (or even every other
year initially) for any veterinary surgeons
in Europe who would like to be involved.
We would expect the meetings to rotate
around various suitable venues in Europe.
I would be grateful if you would publicise
the idea and tell anyone who is interested
to contact me.
Yours faithfully

35th Meeting of the Permanent Com-
mittee of the World Veterinary Associa-
tion (WVA) held in Paris, France on
31st May, 1986

Present: Bureau of the WVA; Prof Dr. J.
F. Figueroa, President, Prof. Dr. E. H.
Kampelmacher, Prof Dr. 1. Mansson, Dr.
B. H. Pappin, Dr. B. F. Smith, Dr. V. L.
Tharp and Dr. A. D. Tretyakov, Vice-Pre-
sidents. Prof Dr. C. L. De Cuenca, Secre-
tary-Treasurer and Prof Dr. R. Vuillaume,
Past President of the WVA.
Representatives and deputies from 25
national members, 11 associate members
and one affiliate member, observers from
three international organisations and
guests of the Bureau.

The meeting was opened by the President,
Prof. Dr. J. F. Figueroa, at 2.15 p.m. The
following documents were accepted una-
nimously: The provisional agenda of the
meeting, the minutes of the 34th Meeting
held in May, 1985, the Report of the WVA
Secretariat for 1985, the Balance Sheet and
Income and Expenditure Account of the
Secretariat for 1985, the Report on the As-
sociation Fund for 1985 as well as the
draft budget of the WVA for 1986.
In a report previously distributed to the
members of the WVA, the Representative
of Spain Dr. Borregon, advocated the es-
tablishment of a professional policy of the
WVA on matters such as veterinary educa-
tion, free circulation of veterinarians, or-
ganisation of the veterinary services, free
professional practice, etc. in order to give
the Association more influence and pres-
tige. Moreover, he felt that less money
should be spend on administrative services.
It was decided that the existing Committee
of Three (Vice-Presidents) set up in May,
1985 to consider the functioning of the
WVA would study Dr. Borregon\'s report.
This Committee, under the chairmanship
of Dr. V. L. Tharp (USA) had submitted
an interim report to the Bureau of the
WVA on 1) The functioning of the Secre-
tariat of the WVA, 2) The responsibility of
the officers of the WVA and their rela-
tionship to the Permanent Committee, 3)
The constitutional relationship and organi-
sational compatibility - dues and services
to the members, 4) Veterinary education.

5) Public relations, incl. marketing veteri-
nary medicine, 6) Objectives, programming
and financing of World Veterinary Con-
gresses, 7) Review of the Constitution and
Rules of the WVA to provide flexibility in
the functioning of the .Association. By 15
April, 1987 this Committee will submit a
report to be studied by the members. It
was suggested, that a firm of international
consultants could help exploring possibil-
ities to increase the income of the WVA in
order to meet the proposed increase of its
activities. The President announced that he
would send a circular letter to the mem-
bers of the WVA explaining the plans for
updating the objectives, structure and pro-
grammes of the Association.
It was announced that, as a result of ar-
rears in contribution, the veterinary asso-
ciations of the Dominican Republic, Ecua-
dor, El Salvador, Ghana, Italy, Lebanon
and Yugoslavia had been suspended as
national members of the WVA.
A request from the national association of
Sudan to waive its contribution for 1985
and 1986 was rejected.
A proposal to increase the \'per capita\' rate
of contribution from US$ 0,75 to US$ 0,95
was shelved until the next meeting.
The preparations of the XXIII World Ve-
terinary Congress are well underway. Prof
Pierard, Chairman, Scientific programme
committee, told the meeting that a call for
papers and speakers had been issued and
that the programme of the different sec-
tions to be prepared by the associate
members of the WVA will be ready by the
end of December, 1986. The theme of the
Congress is; \'For a rational use of animal
resources\'. Four plenary sessions on 1) Util-
isation of products and fibres of animal
origin, 2) Utilisation of animals, a neces-
sity and a responsibility, 3) Veterinary
Education: Present status and 4) The
Human Animal Bond, will take place as
well as numerous meetings in 18 specialist
sections, poster, slides and video sessions,
various symposia and colloquiums of vet-
erinary spccial interest groups just before
or during the Congress, incl. a symposium
to be organised by MSD AGVET, prin-
cipal sponsor of the Congress. All these
events will certainly attract a large audi-
ence. Dr. Guy Lafreniere, President of the
Canadian Organising Committee, explain-
ed the preparations for the social pro-

gramme, the accomodation of Congress
members and the excellent transport facil-
ities to and from Montreal and within the
City itself The recently opened Montreal
Congress Centre with direct access to the
major hotels, all within walking distance
offers all modern facilities to make the
Congress a most successful one. A recep-
tion, a concert, a fashion show, a banquet
with dance and a show and many interest-
ing excursions in Montreal, the Province of
Quebec and throughout Canada will no
doubt satisfy all participants. The interest
so far shown in the Congress has largely
surpassed the expectations.
The veterinary organisations/associations
of Bolivia, Cyprus, Iceland, Mozambique,
Nepal, St. Kitts and Zaire were unanimous-
ly accepted as national members of the
WVA. The International Veterinary Aca-
demy on Disaster Medicine was granted
observer status with the WVA.
The President of the WVA reported on his
activities. He had attended a number of
important meetings of veterinary interest
in the USA, Europe and Latin America
during which he had actively promoted the
WVA and the XXIII Wodd Veterinary
Congress.

The Secretary-Treasurer has joined the
President in Buenos Aires to attend the
Xth Panamerican Veterinary Congress in
September, 1985. Prof De. Cuenca had
also been present at the IVth European
Veterinary Congress in Exeter, U.K. in the
same month.

The Vice-Presidents gave a survey of their
activities as well. Prof Kampelmachcr re-
ported about a meeting he had held with
representatives of the associate members
(specialist groups) at Bilthoven, the Ne-
therlands in February, 1986. Prof Mans-
son spoke about his trip to Africa, finan-
ced by FAO/WHO to promote continuing
education for veterinarians in that part of
the world and Dr. Pappin explained his
project on hospitality and fellowship for
veterinarians in cooperation with Dr.
Cunningham, President of IWA (Interna-
tional Women\'s Auxiliary to the Veterin-
ary Profession) and his plans for a major
involvement of veterinarians in the conser-
vation of wild animals.
Other items discussed at the meeting were:
Progress regarding the foundation of a
world association of veterinary educators.

the activities of the WVA in the field of ve-
terinary registration: participation by the
President of the WVA in a meeting on this
subject, statistical data on veterinary edu-
cation and activities of veterinarians in
WVA member-countries, the project for a
revised Constitution and new Rules of the
WVA and the World Veterinary Congres-
ses, the activities of the WVA Subcommit-
tees (on veterinary education, protection of
animals and conservation of wild animals)
and the participation of ICLAS (Interna-
tional Council of laboratory Animal
Science) in the XXIII World Veterinary
Congress.

The meeting was closed at 4.50 p.m. The
next meeting will be held in Montreal, Ca-
nada on 18 August, 1987 from 1-4 p.m. in
hall 403AB of the Congress Centre (Palais
de Congrès).

De Werkgroep Veterinaire Kynologie or-
ganiseert 3 februari 1987 een lezing over de
Jachthondensport. De lezing is onderdeel
van de jaarlijks te organiseren lezingen-
cyclus van de Werkgroep. De lezing is in
eerste instantie bedoeld voor studenten
diergeneeskunde.

Desalniettemin zijn alle dierenartsen en
andere beroepsmatig geïnteresseerden van
harte welkom.

De lezing vindt plaats in het hoofdgebouw
van de Faculteit der Diergeneeskunde,
Yalelaan 1 te Utrecht. Dc aanvang is 19.30
uur. In verband tiict de tc verwachten
drukte is het aanbevelenswaardig ruitii op
tijd aanwezig tc zijn.
Het programma van de lezing is (onder
voorbehoud):

Gaarne wil ik reageren op uw verzoek om
enige informatie te verschaffen omtrent er-
varingen verband houdende met veterinair
werk buiten Nederland, c.q. in ontwikke-
lingslanden.

Er zijn vele manieren waarop men werk-
zaam kan zijn in ontwikkelingslanden: pro-
jectgebonden, in dienst van lokale over^
heden, in dienst van de industrie of als
zelfstandige. Over het algemeen zal de
laatste categorie slecht vertegenwoordigd
zijn in ontwikkelingslanden, aangezien de
financiële draagkracht van veehouders en
dierenbezitters in het algemeen ontoerei-
kend is om een dierenarts van een accepta-
bel inkomen te voorzien. In de schaarse
gevallen dat het uitoefenen van een privé-
praktijk al mogelijk is, wordt deze door-
gaans bedreven door een lokale dierenarts.
Mijn eigen ervaring beperkt zich slechts tot
de eerste twee categorieën.
Na de noodzakelijke praktijkwaarne-
mingen in Nederland ben ik in 1978 ver-
trokken naar de Kaapverdische Eilanden
om daar te trachten gestalte tc geven aan
een door de NOVIB gefinancierd project.
Recrutering voor deze post vond plaats via
de E. Mondlane Stichting, die betrokken
was geweest bij de voorbereiding van het
project. Behalve de tropencursus als één
der kcuze-coschappcn en een particuliere
talencursus, was persoonlijke oriëntatie op
de problematiek van de ontwikkelings-
landen de belangrijkste voorbereiding op
deze uitzending.

Daar het project waarin ik werkte een on-
derdeel vormde van het ministerie voor
\'Rural Development\' was het mogelijk om
na 1 jaar in dienst van dit ministerie te
treden, terwijl het Nederlandse Ministerie
van Buitenlandse Zaken middels een
suppletie-contract de aanvullende secun-
daire arbeidsvoorwaarden verzorgde. Op
dezelfde basis heb ik daarna in Mozambique
gewerkt en ben ik nu werkzaam in Malawi.
Het voordeel van een dergelijk contract
voor het ontwikkelingsland is dat er geen

andere belangen dan die van het land zelf
gediend worden. Voorde contractant geldt
dat een hogere frustratiedrempel vereist is,
aangezien overleg uitsluitend plaatsvindt
met lokale overheden; nooit kan men de
hand leggen op een buitenlandse geldbui-
del (een — zij het onsympathieke — han-
deling die in sommige situaties verfrissend
kan werken).

De aard van mijn werkzaamheden in de
verschillende landen kan samengevat
worden in: coördinerende activiteiten,
aangevuld met praktijkwerk van wisse-
lende aard, zoals klinisch veldwerk, scho-
ling van lager veterinair kader in zowel
theorie als praktijk, basale laboratorium-
diagnostiek, bedrijfsbegeleiding van com-
merciële bedrijven en uitoefening van de
kleine huisdierenpraktijk.
Woon- en leefomstandigheden zijn sterk
afhankelijk van het land waarin men
werkt, alsmede de gezinssamenstelling. De
eigen ervaring varieert van primitief (geen
water en clectriciteit) doch prettig, via
onaangenaam wegens absoluut tekort aan
alles, tot uitstekend.

Om de wereld van het \'ontwikkelingswerk\'
binnen te komen zal men contacten moe-
ten leggen met de diverse binnen- en bui-
tenlandse organisaties, zowel particuliere
als gouvernementele en een brede belang-
stelling moeten hebben voor alles wat met
ontwikkelingshulp te maken heeft, zowel
binnen als buiten het vakgebied.
Nu de druk op de arbeidsmarkt voor die-
renartsen in Nederland toeneemt, zullen
meer studenten hun gedachten naar een
eventuele toekomst in het buitenland laten
uitgaan. Het merendeel zal er misschien
toch voor terugschrikken de stap naar de
\'ontwikkelingshulp\' te ncitien, vrezend hun
eigen glazen te zullen ingooien indien men
ooit weer in Nederland zal gaan werken.
Voor een deel is dit de harde realiteit:
somttiige collega\'s zijn helaas meer geïnte-
resseerd in de snelheid waarmee een kei-
zersnede kan worden uitgevoerd dan in
andere bekwaamheden en eigenschappen
die niét binnen een paar weken onder de
knie te krijgen zijn. De oprecht gemoti-
veerde (a.s.) dierenarts late zich hierdoor
echter niet afliouden van een welover-
wogen keuze. De ervaringen die men elders
kan opdoen zijn van even onschatbare
waarde als die opgedaan in Nederland; be-
langrijker is in wat voor grond zij wortel

schieten. De diversiteit van het werk, het
functioneren in volslagen andere culturen,
het overdragen van kennis en ervaring aan
het uitvoerende middenkader, het leiding
geven aan veterinaire basisstructuren, dit
alles maakt een (tijdelijk) verblijf in ont-
wikkelingslanden tot een ervaring die men
niet graag gemist zou hebben.

Ik verzoek u plaatsruimte te verlenen in
ons Tijdschrift voor een veterinair verhaal,
al is het niet wetenschappelijk, nainelijk
een verslag van onze reünie-bijeenkomsten
van de jaren 1941 tot 1949. Het motto van
deze reünies luidde: \'Waar werd oprechter
trouw ter wereld ooit gevonden, dan bij dc
honden?\', met excuses aan .Joost van den
Vondel.

In navolging van 1985 werd een gezamen-
lijke caravanvakantie doorgebracht in
Nyons (D.róme) in Zuid-Frankrijk. Negen
caravans, bemand met echtparen, begaven
zich op 29 mei op weg naar Nyons aan de
Oostkant van dc Rhône. 1 .luni vonden wij
elkaar weer op een prachtig kampeerter-
rein cn bouwden er een soort \'huifkar-
kring\' op, tot grote verbazing van de om-
wonende Fransen. Deze kolonie uit het
hoge Noorden van Europa sprak een on-
verstaanbaar soort koeterwaals met veel
keelklanken en gedroegen zich zeer uitgela-
ten.

Temidden van de mooie natuur en het
tweetact geluid door de Fransen voortge-
bracht leek het wel of het adrenalinege-
halte van het veterinaire bloed sterk werd
verhoogd. Intensief werd er geluierd, koffie
gedronken, tochten gemaakt door het be-
faamde wijngebied, enorme hoeveelheden
wijn geconsumeerd en meestal zeer luid-
ruchtig gedineerd. Enkele malen werd nog
getracht in deze exotische omgeving de
aloude veterinaire liederen ten gehore te
brengen, maar niet alleen de ledematen,
ook de stembanden bleken danig versleten.
De geheugens lieten ons ook in de steek,
zodat inet een emotionele slok wijn de
laatste schorre klanken, waarin \'Vive le
corps Vétérinaire\' nog enigszins herken-
baar was, werden doorgespoeld. Mont
Ventoux, Ardêche, Nyons en nog vele niet
meer te herinneren plaatsen hebben voor
deze veterinaire trekkers geen geheimen
meer. Voeg daarbij de warme zon en de ge-
leidelijk verkleurende huiden, zodat men
zich de op 15 juni vertrekkende stoet ge-
zonde cn herleefde actievelingen levendig
kan voorstellen. Iedereen kwam heelhuids
weer thuis met het voldane gevoel van ve-
terinaire verbondenheiden vriendschap,
door de jaren heen hecht gebleven.
Op 4 en 5 oktober 1986 zijn wij wederom
samengekomen in Winterswijk (Neder-
land). Deze keer op minder sportieve wijze
in een luxe hotel voorzien van bars, speel-
zalen, zwembaden, sauna\'s en uitstekende
bedden. In aanmerking genomen dat alle
collega\'s thans rustend, gepensioneerd,
rentenierend, retired en emeriterend zijn, is
dit weekend met 18 deelnemers plus le-
vensgezellinnen omgevlogen. We hebben
na een prachtige dia-inleiding, de betove-
rende dreven van de Achterhoek bezocht.
We hebben tezamen geconstateerd hoe
waardevol deze samenkomsten zijn.
Daarom is unaniem vastgesteld dat wij het
volgend jaar wederom een soortgelijk (en
toch anders) programma zullen volgen.
Besloten werd dit weekend met een panne-
koekenmaahijd en het afscheid deed pijn.

Voor een verslag van die futuristische bij-
eenkomsten zou ik graag weer alvast wal
plaatsruimte in ons Tijdschrift willen re-
serveren. Namens allen rest mij nog dank
te brengen aan de organisatoren Wim Nij-
hof cn zijn dierbare gade.
Met collegiale groeten,
Fhiitenbcrg E. M. Dufoiir.

Bij voldoende deelname zal in mei 1987
opnieuw een A-cursus voor beginners en
een B-cursus voor gevorderden georgani-
seerd worden. Belangstellenden wordt ver-
zocht zich voor 1 februari 1987 te melden
bij: W. G. Roelofsen, Groenhovenweg 501,
2803 DL Gouda, tel. 01820-34466 (tussen 9
en 10 uur).

The Ohio State University College of Veterinary
Medicine invites nominations and applications
for the position of Chairperson for the Depart-
menl of Veterinary Preventive Medicine. Ap-
plicants should hold a DVM or equivalent de-
gree, and a Ph. D. with outstanding academic
achievements is desired. Appropriate board cer-
tification is desirable. The Department has re-
sponsibilities and Interests in the following
areas: pathogenesis and control of infectious di-
sease in companion and food producing ani-
mals, analytical epidemiology, laboratory ani-
mal medicine, public health, econometrics, and
food animal extension veterinary medicine.
Veterinary mierobiologist, Ohio Agricultural
Research and Development Center
Position: veterinary microbiologist with research
experience in respiratory diseases. This is a te-
nure track, eleven month faculty appointment.
I.ocaiion: The Food Animal Health Research
Program, Deparlmenl of Veterinary Preventive
Medicine, Wooster, Ohio.
Responsibilities: develop and lead a research
prograin on respiratory diseases of ruminants.
Participation in graduate teaching programs is
expected.

Qualificalions: DVM and PhD degrees are re-
quired. Certification by the American College of
veterinary Microbiologists or other specialty
boards is desirable.

Im Fachbereich Veterinärmedizin ist am Institut
für Parasitologie baldmöglichst eine Professur
C3 für Parasitologie zu besetzen.
Bewerber/innen sollen durch molekularbiologi-
sche oder immunologische Arbeiten auf dem
Gebiet der Parasitologie ausgewiesen sein.
Uitvoerige inlichtingen zijn op het Bureau van de
KNMvD of het redaktiesecretariaat verkrijg-
baar.

In september 1986 heeft de Landelijke Raad
voor de Bedrijfsontwikkeling in de land-
bouw goedkeuring verleend aan het
Raamplan Videotex-project Rundveehou-
derij. Dit betekent dat met de
gedetailleerde uitwerking van het project
kan worden gestart.

In de proef kunnen de deelnemende vee-
houders met een videotex terminal (eenvou-
dig toetsenbord met beeldscherm) informa-
tie uitwisselen met hun organisaties. De
informatie heeft o.a. betrekking op: leve-
rings- en kwaliteitsgegevens van de melk,
planning melkgcld/voerkosten, melkcon-
Irolegegevens, koegegevens, stiergegevens,
KI, koe-kalender, berekening voeradvies
en uitslagen koecelgetal.
Met Videotex is een snellere en uitvoeriger
informatie-uitwisseling mogelijk. Doel van
de proef is na te gaan wat de waarde ervan
is voor de bedrijfsvoering op het indi-
viduele bedrijf en/of op deze wijze een ef-
ficiëntere dienstverlening door de organisa-
ties kan worden gerealiseerd.
Het proefproject, dat zal worden uitge-
voerd in Friesland, beslaat een periode van
drie jaar. Eén jaar voor het bouwen van
het systeem (okt. \'86 t/m okt. \'87) cn twee
jaar(okt. \'87 t/mokt. \'89) voor toetsing van
hel systeem in de praktijk. In \'87/\'88 kunnen
ca. 100 veehouders aan de proef deelnemen
en in het daaropvolgende jaar ca. 300.
Dc volgende organisaties nemen deel aan
het project: Bond van Coöperatieve Zui-
velfabrieken, CCLB Accountants, Konin-
klijk Fries Rundvee Syndicaat, Stichting
Koppelingsproject Melkcontrole - Veevoe-
ding en de Gezondheidsdienst voor Dieren
Noord-Nederland. Gezien de landelijke be-
tekenis van het project wordt deze deel-
name ondersteund door de landelijke or-
ganisaties van de hiervoor genoemde
instellingen. De coördinatie wordt ver-
zorgd door TAURUS. Tijdens en/of na de
proef zal worden nagegaan óf cn zo ja op
welke wijze een dergelijk systeem van in-
formatie-uitwisseling op landelijke schaal
kan worden toegepast in de rundveehoude-
rij. Over mogelijkheden tot aanmelding
volgt in het voorjaar van \'87 nader bericht.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen;

L. N. M. Bollen te IJsselstein
A. D. J. ten Haken te Elburg
A. Zegwaard te Lichtenvoorde
Dr. E. J. Voute te Amersfoort
Mevr. A. C. W. Vervoorn te Bunnik
J. S. Kalisvaart te Haaften
W. J. Schoorlemmer te Oisterwijk
S. Begeman te Dinxperlo
K. Clay te Gouda
G. Roorda te Zuidhorn

(afwezig) 25 jaar op 26 januari 1987
(afwezig) 25 jaar in januari 1987
(afwezig) 35 jaar op 26 januari 1987
(afwezig) 45 jaar op 26 januari 1987
(afwezig) 35 jaar op 29 januari 1987
(afwezig) 25 jaar op 5 februari 1987
(afwezig) 25 jaar in februari 1987
(afwezig) 35 jaar op 12 februari 1987
(aanwezig) 35 jaar in februari 1987
(afwezig) 35 jaar op 12 februari 1987

198 * Barth. Mevr. M. D. F. van de: 1986; 3981 Zl.
Bunnik, Vletweide 14; tel. 0.3405-63255; d.

198 Beek. P. N. G. M. van: 1980; 4849 PV Drost.
Leverstraat 7; tel. 01611 -2318 (privé), 04116-
73951 (bur.); d. G.v.D. prov. N.-Brabant.

200 Bestebroer, A. C.: 1956; 1865 BM Bergen
aan Zee, Elzenlaan 32; tel.02208-94852(pri-
vé), 01820-14588 (bur.);d. G.v.D. West-cn
Midden Nederland.

204 *Boosman, R.: 1986; 3572 RB Utrecht, St.
Janshovenstraat 141; tel. 030-717815; d.

206 Breeje. R. W. den: 1986; 3812 WT Amers-
foort, Goudsbloemstraat 13; tel. 033-
622503; wnd. d.

207 \'Brouwers, P. M.: 1986; 3514 TC Utrecht,
Lijsterstraat 109; tel. 030-733496; d.

208 \'Burggraaf. B. W.: 1986; 3571 AD Utrecht,
V. LieHandlaan 56; tel. 030-732591; wnd. d.

21! \'Delden. J. van: 1986; 3582 DA Utrecht,
Meerkoethof 34; tel. 030-513578; p. ass. bij
W. A. Oosterman.

226 Groot. J. H. tie: 1972; 6981 BV Doesburg,
Contre Escarpe 12; tel. 08334-72626 (privé),
72982 (prakt.); p. geass. met B. H. van de
Pol, A. M. van Schaik en A. J. Verheul.

230 Heezen. H. A. C.: 1954; 6998 AM Laag-
Keppel, Wilhelminaplantsoen 9; tel. 08348-
1720; r.d.

314 *Helden. G. M. A. van: 1986; 5353 Mecher-
nich-Obergartzem (Duitsland) Bonner-
strasse 8; tel. 02256-1783; p. ass. bij M. P. M.
de Kanter.

235 Hooijmans-AHaart. Mevr. A. ./.; 1985; 3328
NA Dordrecht, Indus I; tel. 078-510928
(privé), 170708 (prakt.); p. ass. bij G. van de
Brink, J. L. H. Hopmans en J. Slingerland.

242 »Kahbeek, J.: 1986; 9402 BB Assen, Troel-
stralaan 75; tel. 05920-4436; wnd. d.

244 Kingma. H. 1961 ; 7447 HB Hellendoorn,
J. van Burenstraat 1; tel. 05486-54860 (pri-
vé), 55065 (prakt.); p., H-D, geass. met J. P.
M. Kamp, R. Renting en T. J. de Vries.

260 Mensen. G. H.: 1984; 8265 DR Kampen,
Tormentil 104; tel. 05202-16129 (privé),
13930 (prakt.); p., ass. bij O. Drent, H. A.
Hagen, K. Hoving en P. Werkhorst.

262 Moor. A. G. de: 1952; 3992 KK Houten,
Kriekengaarde 62; tel. 03403-71546 (privé),
070-209260/203376 (bur.); i.V.G.

269 Peelers. S. J. C. M.: 1971; 2121 VK Benne-
broek, de Ruyterlaan 56; tel. 02502-5655
(privé), 020-826819 (prakt.); p. geass. met
H. H. .). Wijlens.

271 Pol, B. II. van der: 1978; 6955 AK Ellecom,
Zutphense Straatweg 58; tel. 08330-22162
(privé), 27269 (prakt.); p. geass. met J. H. de
Groot, A. M. van Schalken A. J. Verheul.

273 Put. J. H. M.: 1984; 7481 EW Haaksbergen,
Zeedijk 1; tel. 05427-16617; wnd. d.

274 Renting. R.: 1980; 7448 RR Haarle, Sta-
tionsweg 10; tel. 05485-643 (privé), 05486-
55065 (prakt.); p. H-D, geass. met J. P. M.
Kamp, H. P. Kingma en T. J. de Vries.

278 Schaik. A. M. van: 1967; 6996 DV Drempt,
Tolstraat 1; tel. 08348-1343 (privé), 083.34-
71007 (bur.); p., geass. met .1. H. dc Groot,
B. H. van de Pol en A. J. Verheul; dir. adv.
Veprol Benelux B.V., honorable member
American bovine practitioners.

317 Schuurman. H. ./.; 4147 Aesch (Zwitser-
land), lm Linsacker7; tel. 061-375969 (bur.);
proj. man. A. H. Ciba Geigy.

279 * Scheijmans. F. G. M.: 1986; 3583 TN
Utrecht, Rembrandtkade 30; tel. 030-
520358; d.

279 Schep. H. A.: 1984; 6652 BC Druten, Heg-
akker 90; tel. 08870-16818; wnd. d.

280 *Schoon. J. P. M.: 1986; 3572 KS Utrecht,
A. Numankade 45; tel. 030-713471 ; d.

282 Sietsma. C.: 1979; .3481 LV Harmelen, Ger-
verscop 21 A; tel. 03483-2952 (privé), 03464-
1228 (prakt.); p., ass. bij J. K. Deisz, A. S.
Schneider en G. C. J. Wegman.

284 * Snijders. J. G.: 1986; 3581 XR Utrecht, H.
de Grootstraat 11; tel. 030-313637; d.

285 Sprang. A. P. van: 1982; 2761 SJ Zevenhui-
zen, Kratonlaan 49; tel. 01802-3445 (privé),
070-793070 (bur.); adj. i.V.D.

286 *Steur. K. C; 1977; 4102 CK Culemborg,
César Franckstraat 5; tel. 03450-19440; d.

287 Straaten. W. Th.: 1973; 4191 AN Gelder-
malsen. Pr. Bernhardiaan 15; tel. 03455-
74121 (privé), 73211 (prakt.); p. geass. met
W. P. S. van Weert.

287 *Strikkers. J. W. H. M.; 1986; 4251 BE
Werkendam, Hooftlanden 14; tel. 01835-
3976 (privé), 4406 (prakt.); p., ass. bij J. J.
Keller, K. M. Rienks, U. Sybesma en J. F.

288 Tacken. G. P. M. M.; 1984; 6081 BB Haelen
(L), Raadhuisplein 7A; tel. 04749-1441
(bur.); d. G.v.D. prov. Limburg.

289 Teske. E.: 1981; 3742 EL Baarn, Kruiskruid-
laan 1 ; tel. 02154-20973 (prive), 030-531592
(bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D., Vkgr.
Geneesk. van het Kl. Huisd.).

291 Timmerman. H.: 1952; 8375 BK Oldemarkt,
Burg. Kuiperslaan 83; tel. 05615-2373 (pri-
vé), 1262 (prakt.); p., leraar M. A.S. Emmel-
oord.

294 Verbeek. Mevr. M.: 1981 ; 2023 SX Haarlem,
Berkenstraat 71; tel. 023-277151 (privé),
277666 (prakt.); p. kl. huisd.

294 Veltmeijer. S. C. H.: 1984; 1972 EM IJmui-
den, Kennemerlaan 173; tel. 02550-17071
(privé), 16211 (prakt.); p., kl. huisd.

295 Verheul. A. J.: 1969; 6998 AE Laag Keppel,
Rijksweg 63; tel. 08348-1897 (privé), 1432
(prakt.); p., geass. met J. H. de Groot, B. H.
van de Pol en A. M. van Schaik.

296 Verstraelen. P. J. A. G.: 1981; 5961 AJ
Horst, Vcnrayseweg 112; tel. 04709-2169;
p., geass. met J. C. M. van Dijck, H. J. P.
Geurts en P. W. A. Seuren.

299 Vries. T. J. de: 1968; 8105 RM Luttenberg,
Ter Borgwcg 1; tel. 05724-1427 (privé),
05486-55065 (prakt.); p., H-D, geass. met

30! Ween. W. P. S. van: 1981; 4153 XA Beesd,
Dr. A. Kuyperweg 29; tel. 03458-2952 (pri-
vé), 2062 (prakt.); p., geass. met W. Th.
Straaten.

305 "Wilde. O. S. de: 1986; 7206 HB Zutphen,
Braamkamp 48; tel. 05750-23945; wnd. d.

308 Zomer. J. W. M.: 1983; 4621 AJ Bergen op
Zoom, Klimopstraat 26; tel. 01640-59777;
p., geass. met W. L. Keers.

Behoort internationaal tot de grotere pharmaceutische concerns, waar in
totaal 38.000 mensen werken. Het productenpakket bestaat uit genees-
middelen, hechtmaterialen, gewasbeschermingsmiddelen, veevoedertoe-
voegingen en diergeneesmiddelen. Cyanamid beschikt over uitgebreide
researchfaciliteiten waar o.a. antibiotica (Aureomycin), anthelmintica,
anti-kankermiddelen en vaccins ontwikkeld werden en nog steeds veel-
belovende, nieuwe producten verwacht worden.

in verband met de oprichting in Nederland van een eigen veterinaire
afdeling, onder de naam CYANAMID ANIMAL HEALTH, zoeken wij op
korte termijn een

Voor deze representatieve functie, die na een interne product-technische
en commerciële opleiding, veel pionieren vereist in een nog op te bouwen
markt, is een uitstekend salaris voorzien naast goede secundaire arbeids-
voorwaarden inclusief een bedrijfsauto.

Schriftelijke sollicitaties met een uitgebreid curriculum vitae, worden
binnen 14 dagen ingewacht bij:

Influencing wound healing by means of ultraviolet radiation: a review
A. E. Pen-Dogterom\', P. R. Keg^ en H. W. Merkens^

SAMENVATTING In dil artikel worden natuurkundige aspecten en biologische effecten van
UV-siralen behandeld. De klinische effecten ervan op wonden worden apart beschreven. Er
worden indicaties voorbehandeling met UV-stralen aangegeven, suggesties gedaan over de wijze
waarop dat het beste kan gebeuren en met welke risico\'s rekening moet worden gehouden.

SUMMARY This article describes the physical aspects and biological effects ofUV radiation.
The clinical effects of UV uy/vc.ï on wound healing are discussed separately. Indications for
treatment using UV waves are presented, as well as suggestions as to the best uy/r in which
treatment can be effected, and the risks which must be considered.

Sinds 1981 maakt de vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde der Grote
Huisdieren veelvuldig gebruik van een moderne en handzame UV-C flitser (fig. 1),
die de naam heeft bij uitstek geschikt te zijn om het genezingsproces van wonden
gunstig te beïnvloeden. Ook in de praktijk wordt door enkele dierenartsen reeds
met succes gebruik gemaakt van UV-C flitsers. Dit artikel is gebaseerd op een
referaat, waarin achtergrondinformatie uit een literatuurstudie en praktijkerva-
ringen zijn verwerkt (4). De voor de diergeneeskundige praktijk belangrijke hoofd-
zaken uit dit referaat worden hieronder kort weergegeven.

Ruim 500 jaar vóór Christus begreep men al dat de zon niet alleen licht en warmte
gaf, maar ook in therapeutisch opzicht van belang moest zijn. In de afgelopen 250
jaar heeft men de spectra van het zichtbare licht, het zonlicht en de rest van het
elektromagnetisch spectrum kunnen analyseren (fig. 2) en naboot.sen in diverse
lampen. De UV-stralen daaruit nemen een belangrijke plaats m en worden voor tal
van therapeutische en onderzoeksdoeleinden gebruikt (16). Met name door fysio-
therapeuten wordt al sinds tientallen jaren UV-straling gebruikt om bij de mens
ulcera crura en decubitus wonden te reactiveren en te genezen (16).

UV-stralen maken deel uit van het electromagnetisch spectrum dat is samengesteld
uit electromagnetische golven met verschillende golflengten, frequenties en eigen-
schappen. UV-stralen hebben een golflengte die varieert van 100 tot 380 nm.
Het UV-spectrum wordt onderverdeeld in 3 gebieden; het A-gebied; 380 tot 315 nm
(veel gebruikt in solaria), het B-gebied; 315 tot 280 nm (erytheemreactie, carcino-
geen, vit. D vorming) en het C-gebied; 280 tot 100 nm (bactericide, erytheem-
reactie).

\' Waarnemend dierenarts/fysiotherapeute. Dorpsstraat 27, 5446 AM Wanroy.
\' Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde der Grote Hui.sdieren, Yalelaan 12, 3508 TD Utrecht.

Bij de UV-straling van een object hebben we te maken met verstrooiing, transmissie
en absorptie van de stralenbundel. Volgens de wet van Grotthus-Draper kan alleen
de stralingsenergie die geabsorbeerd wordt, worden omgezet en reacties, zoals
foto-ionisatie en radicaalvorming, opwekken die het startpunt k unnen vormen van
biochemische processen ter plaatse of elders in het lichaam. Foto-ionisatie wil
zeggen dat een molecuul een electron verliest ten gevolge van de energie-opname en
daardoor een (andere) lading krijgt. Bij radicaalvorming valt een molecuul in
ongeladen brokstukken uit elkaar. Dit laatste proces treedt bijna alleen maar op als
de golflengte van de geabsorbeerde stralen kleiner is dan 200 nm (17).
Om een UV-lamp optimaal te kunnen gebruiken dient men met nog een aantal
fotochemische wetten rekening te houden:

— Cosinuswet; de bestralingssterkte is evenredig met de cosinus van de hoek van
inval en dus het sterkst als de stralen loodrecht op het oppervlak vallen.

— Kwadratenwet; bij toename van de afstand tussen stralingsbron en bestralings-
oppervlak neemt de intensiteit van de stralen kwadratisch af.

— Reciprociteitswet; als het produkt van intensiteit (I) en behandeltijd (T) con-
stant is (IT = C), dan is het fotochemisch effect van de behandeling steeds hetzelfde
(flit.ser) (I, 17, 23).

De huidige UV-flitsers zijn meestal lage druk gasontladers met kwik die voor ±
90% UV-stralen met een golflengte van 254 nm (UV-C) uitzenden. Het spectrum
van zo\'n flitser wordt weergegeven in fig. 3. De intensiteit van een flitser wordt

gedefinieerd als de grootte van de energiestroom per bestraalde oppervlakte-een-
heid (J.s \'.cm ^)en is afhankelijk van het type, de leeftijd en eventuele vervuiling.
Met het toenemen van het aantal branduren en door vervuiling van een UV-lamp
neemt de intensiteit af.

Bij gebruik van een UV-C stralingsbron wordt een geringe hoeveelheid ozon
gevorind.

Zoals onder 3. reeds is aangegeven kan alleen geabsorbeerde energie reacties
ontketenen. De reacties zijn afhankelijk van de dosis, de gebruikte golflengte en de
gevoeligheid van de patiënt (19). Van de UV-stralen die op de huid vallen wordt
90% al in de epidermis geabsorbeerd (6). Cellen bestraald met UV vertonen in eerste
instantie veranderingen van exsudatieve aard en na hoge doses zelfs cytolyse. Later
treedt celcondensatie op. De stabihteit van de celmembranen neemt af, mogelijk
door de vorming van lipidperoxyden(10,20). Het effect op de DNA-en RNA-syn-
these is zodanig, dat deze zich, na aanvankelijk onderdrukt te zijn, herstelt en
vervolgens toeneemt. Voor de mitosefrequentie geldt hetzelfde (26).
Een voor allen bekende reactie is de erytheemreactie, die in feite een ontsteking.s-
reactie is. Afhankelijk van de dosis en golflengte neemt men klinisch egale rood-
heid, zwelling, irritatie, pigmentatie en exfoliatie waar. Vooral stralen met een
golflengte rond 250 nm (UV-C) zijn goed in staat tot het opwekken van erytheem (6,
15, 30). Bovendien zijn deze zelfde stralen zeer goed in staat bacteriën te doden bij
een dosis die onschadelijk is voor het weefsel (bijv. 10 mJ.cm^). Het werkings-
mechanismen berust mogelijk op lethale mutaties en/of vorming van peroxyden (6,
11, 27). Goed gevoelige bacteriën zijn bijv. Corynebacterium, Pseudomonas aerugi-
nosa, E. coli en Staph. aureus.

Andere effecten zijn onder andere pigmentatie en Vit. D vorming door omzetting
van precursors. Ten gevolge van Hyperplasie van het stratum corneum neemi de
gevoeligheid voor UV-stralen af (6).

Uit een onderzoek van Wills et at. (33) is gebleken dat de genezing van decubitus bij
de mens bij gelijke behandeling en verpleging met een kwart tot een derde van de
tijd significant wordt verkort indien UV-C stralen worden toegepast. Hoewel de
gunstige werking van UV-C op ulcera crura onomstreden aanwezig is, is het
werkingsmechanisme nog niet verklaard (29).

UV-C heeft zeker een bactericide effect maar kan niet tot kiemvrijheid van de wond
leiden vanwege de geringe penetratiediepte. Een goede erytheemreactie betekent
een extra bloedvoorziening en daarmee een grote aanvoer van zuurstof, voedings-
stoffen en leucocyten die de reeds verzwakte bacteriën onschadelijk maken (22).
UV-C stimuleert de granulatie en epithelisatie, mogelijk door de extra bloeddoor-
stroming of door de werking van wound- of repairhormoon, dat vrijkomt door
beschadiging van cellen (7, 9, 22). Volgens Silver (25) geven afstervende cellen het
hormoon chalone af dat de mitose remt. Worden veel stervende cellen ineens
verwijderd, dan is er daarna weinig chalone beschikbaar en kan door stijging van de
mitotische activiteit een defect opgevuld worden. Ten gevolge van UV-C bestraling
zou een grote hoeveelheid chalone ineens vrij komen, zodat later het aantal mitosen
kan stijgen.

Silver (25) stelt dat bij nieuwgroei van bindweefsel in een wond een voorhoede van
macrofagen aanwezig is die optimaal hun bactericide functie vervullen als het O^-
radicaal aanwezig is. Hij is van mening dat de macrofaag de sleutelcel is voor de
wondgenczing. Het Oj-radicaal vergroot bovendien de collageensynthese en dit
komt in het bijzonder voor in de aanwezigheid van UV-C stralen (25). De beno-
digde zuurstof wordt aangevoerd via de capillairen, maar ook zuurstofopname
rechtstreeks uit de omgeving is van belang. Kihn (12) beschrijft dat na de UV-be-
straling met een dosis voldoende voor een Ie of 2e graads erytheemreactie de
zuurstofopname van de huid stijgt, parallel aan de ontwikkeling van het erytheem.
Ook de ozon die gevormd wordt bij gebruik van de lamp kan bijdragen tot een
goede wondgenczing. Het heeft een pijndempende en bactericide werking, doet de
circulatie toenemen en activeert de metabole en oxydatieve processen in de huid (3,

Een duidelijk uitwendig waarneembaar effect van UV-C stralen op de wondgenc-
zing bij het paard, dat werd waargenomen op de kliniek Heelkunde, is de verminde-
ring van de exsudatieve fase en de remming van de ontwikkeling van overtollig
granulatie weefsel ten gunste van de epitheelvorming.

Door de snellere genezing en onderdrukking van infectie worden na behandeling
met UV-stralen littekens gevormd die minder opvallen (13). Bij een te hoge dosis
kan zoveel beschadiging van de cellen en irritatie optreden dat negatieve klinische
effecten worden gezien die resulteren in een vertraagde genezing (13).

UV-stralen en in het bijzonder UV-C stralen worden zowel humaan als veterinair
bij de behandeling van een groot aantal verschillende wondsoorten gebruikt zoals:
— indolente/geïnfecteerde wonden; wonden aan de benen van het paard, met
name wonden ter hoogte van het spronggewricht, het pijpbeen of in de kootholte
genezen veelal traag. Wanneer de vertraagde genezing niet wordt veroorzaakt door
een sequestratie van onderliggend bot of in de wondranden bewegende pees-
stompen kan een eventueel bestaande infectie gecoupeerd worden en zowel de

granulatie als de epithelisatie van de wond onder invloed van UV-C stralen versneld
worden.

— verse niet te hechten wonden; bij deze wonden is gebruik van UV-C stralen aan
te bevelen om infectie onmiddellijk te couperen ofte voorkomen. De genezings-
duur wordt bekort en littekens vallen minder op.

— huidtransplantatie; UV-C stralen worden gebruikt om wonden voor te bereiden
op transplantaties. Ook na de transplantatie kunnen UV-C stralen toegepast
worden om de genezing te bespoedigen.

— brandwonden; bij dit type wond zou UV-C bestraling bij uitstek geschikt zijn
om de pijn te dempen (10, 14) en de pOj te verhogen die de eerste vijf tot tien dagen
laag is (24, 25).

— pre-/post-operatieve wonden; hoewel UV-C bestraling pre-operatief een goede
desinfectie tot gevolg heeft wordt het toch ontraden omdat tijdens de operatie
profuse capillaire bloeding optreedt en de wondgenezing te wensen overlaat (13).
Post-operatieve toepassing heeft in vergelijking met controledieren snellere en
histologisch betere genezing tot gevolg (13).

Een goede en veilige manier om UV-C straling toe te passen is het gebruik van de
zgn. Blitzlamp of UV-C flitser (fig. 1). Deze lamp kan eenvoudig meegenomen
worden en op de plaats van bestemming aangesloten worden op het lichtnet. De
UV-buizen zijn gevat in een houder met een handvat, waardoor het mogelijk is het
te bestralen oppervlak op korte afstand goed te volgen bij bewegingen. De intensi-
teit is groot, zodat slechts korte behandeltijden nodig zijn (reciprociteitswet). Deze
tijden variëren van enkele seconden tot een aantal minuten. De stralen dienen
steeds van dezelfde afstand en zo recht mogelijk op het wondoppervlak te vallen
(kwadratenwet, resp. cosinuswet).

Het wondoppervlak moet met bijv. Savlon® 3% goed gereinigd worden van dood
materiaal, exsudaat en zalfresten omdat de UV-stralen, gezien de geringe penetratie-
diepte, daarin geabsorbeerd worden vóór zij het wondoppervlak zelf bereiken.
Vervolgens moet de wond bij voorkeur drooggemaakt worden. In de omgeving
worden de stralen in de haren geabsorbeerd zodat het niet nodig is de omgeving van
de wond af te dekken of met vaseline in te smeren ter voorkoming van overbodige
irritatie.

Humaan wordt de aanvangsdosis vastgesteld na bepaling van de minimale ery-
theemdosis (MED) door middel van een erytheemtcst. De dosis waarbij een Ie
graads-crythcem. dat wil zeggen een juist zichtbare roodheid zonder irritatie, op-
treedt is de MED. Deze bedraagt humaan globaal 20 mJ.cm ^ Aangezien de
erytheemtest alleen op onbehaarde ongepigmenteerde huidvlakken afgelezen kan
worden is deze in de diergeneeskunde niet erg bruikbaar. Een meer op de praktijk
gerichte methode is de wond gedurende een bepaald aantal seconden te bestralen en
na 7 uur de wondranden te inspecteren op roodkleuring. Indien geen reactie is
opgetreden wordt de dosis (in casu de tijd ) met 40% verhoogd. Bij geringe roodheid
verhoogt men de dosis met 20 tot 25% om de volgende keer dezelfde reactie te
krijgen, aangezien er gewenning optreedt. Als er een duidelijke reactie optreedt
gebruikt men de volgende keer dezelfde dosis (32). Het vinden van de juiste dosis
berust op een compromis. Enerzijds wil men zo hoog mogelijk doseren voor een
goed bactericide effect, anderzijds wil men zodanig doseren dat de cellen slechts een
geringe beschadiging oplopen, waardoor ze later geactiveerd worden (7).

Voor indolente, ver.se of post-operatieve wonden is een Ie graads-erytliemale kuur
aan te bevelen zoals die hierboven beschreven is. Voor geïnfecteerde wonden zou
een hogere dosis overwogen kunnen worden. Als de infectie teruggedrongen is kan
men overgaan op een Ie graads-erythemale kuur. Brandwonden dienen met een
relatief lage dosis behandeld te worden om ze vooral niet te irriteren. De eerste keer
gebruike men de MED als die bepaald is of anders 5 sec. Een andere, maar op
theoretische gronden minder optimale wijze om te doseren, die met succes zowel in
de diergeneeskundige als in de humane fysiotherapiepraktijk veel wordt gebruikt, is
de volgende: men start met een aanvangsdosis van 5 sec. en verhoogt de dosis bij
iedere behandeling met stappen van 5 sec. Omdat de gewenning niet onbeperkt
doorgaat is het verantwoord de behandeltijd bij 1 of 2 minuten verder constant te
laten.

Humaan is men geneigd dagelijks te behandelen, veterinair dagelijks óf driemaal
per week. Algemeen mag men stellen dat het verstandig is de volgende behandeling
te geven als de acute reactie op de vorige verdwenen is. Men zet de behandeling
voort tot herstel van het defect is opgetreden of stopt ermee als de patiënt er niet of
slecht op reageert.

Het is aan te bevelen de wond met paraffine gaas af te dekken om uitdrogen en
contaminatie te voorkomen. Silver (25) meent dat er meer mitoses optreden als
uitdrogen wordt voorkomen, maar er moet wel zuurstof bij het wondoppervlak
kunnen komen.

Bij toepassing van de UV-stralen dient men met een aantal risico\'s c.q. bijwerkingen
rekening te houden. Een overdosering kan irritatie van het bestraalde gebied en/of
zelfs algehele malaise veroorzaken. Overgevoeligheid in de vorm van fotosensibili-
teit kan altijd optreden met name indien de patiënt medicijnen toegediend krijgt
(28).

Het is algemeen bekend dat UV-stralen kunnen bijdragen tot het ontstaan van
huidkanker, maardat speelt geen rol bij de wondbehandeling mits men op de juiste
wijze behandelt (6, 18).

Koorts en voorstadia van carcinomen in dc huid worden als contra-indicatie
beschouwd. De therapeut moet erop bedacht zijn dat zeer korte blootstelling van
het oog aan UV-B en UV-C een Conjunctivitis of zelfs een fotokeratitis tot gevolg
kan hebben. In de handel zijn brillen verkrijgbaar die tegen deze stralen bescher-
ming bieden.

Het bijproduktozon is een toxische luchtverontrcinigerdie het noodzakelijk maakt
in een goed geventileerde ruimte tc werken.

UV-straling is instaat fotochemische reacties in het lichaam op te roepen die al naar
gelang dc gebruikte dosis en golflengte een positieve dan wel negatieve invloed op
biologische processen hebben.

De biologische effecten van UV-C stralen zijn zodanig dat een juist gebruik ervan
een positieve invloed op wondgenezing heeft (33). Vooral voor paarden, waarbij dc
contractie en cpithelisatie van wonden op dc ledematen beduidend langer duren
(31) dan van wonden op de romp is de behandeling met UV-C stralen nuttig. Dit is
gebleken uit ervaringen opgedaan door medewerkers van de Kliniek Heelkunde te
Utrecht en een aantal praktici. Helaas is in de diergeneeskunde (nog) geen goed
vergelijkend onderzoek gedaan zoals in de humane geneeskunde (33).

1. Anderson Jr. WT. Instrumentation for ultraviolet therapy. In: S Licht. Therapeutic electricity and
ultraviolet radiation. 2nd ed. Ch. 7. New Haven, Connecticut: Elizabeth Licht, 1967.

2. Brockis JG, Elliott M, Lissiman M. The rate of healing of wounds treated with ultraviolet light.
Austr New Zeal .1 Surg 1965; 35: 108-14.

3. Church L. lonozone therapy for skin lesions in elderly patients. Physiotherapy 1980; 66: 50-1.

4. Dogterom AE. Beïnvloeding van wondgenezing met behulp van ultraviolette stralen. Referaat
Faculteit der Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht, 1984.

5. Dolphin S, Walker M. Healing accelerated by ionozone therapy. Physiotherapy 1979; 65: 81-2.

6. Fischer E, Solomon S. Physiologic effects of ultraviolet radiation. In: S Licht. Therapeutic
electricity and ultraviolet radiation. 2nd ed. Ch. 8 New Haven, Connecticut: Elizabeth Licht, 1967.

7. Freytes HA, Fernandez B, Fleming WC. Ultraviolet light in the treatment of indolent ulcers.
Southern Med J 1965; 58: 223-6.

8. Goldstein BD. Experimental and clinical problems of effects of photochemical pollutants. Bull NY
Acad of Med 1980; 56: 899-910.

9. Harvey BR. Current trends in treatment by ultraviolet radiation. Physiotherapy 1962; 48: 238-41.

10. Johnson BE. Action spectra for acute effects of monochromatic ultraviolet light in mouse skin. In:
F Urbach. The biological effects of ultraviolet radiation (with emphasis on the skin), p. 223-34.
Oxford enz.: Pergamon Press, 1969.

11. Kelner A. Biological aspects of ultraviolet damage, photoreactivation, and other repair systems in
microorganisms. In: F Urbach. The biological effects of ultraviolet radiation (with emphasis on the
skin), p. 77-82. Oxford enz.: Pergamon Press, 1969.

12. Kihn L. Die Sauerstofaufnahme der Haut nach Ultraviolett- und nach Röntgenbestrahlung.
Strahlentherapie 1962; 117: 584-96.

13. Lakshmipathi GV and Wilson FD. A study of the effects of ultraviolet radiation in pre-operative
and post-operative care and treatment of dogs. Indian Vet 1976; 53: 202-9.

14. Laméris Instrumenten BV. Instructiemap van de Birtcher Spot Quartz UV lamp, Utrecht.

15. Leun van der JC. Ultraviolet erythema: a study of diffusion processes in human skin. Proefschrift
Faculteit Wis- en Natuurwetenschappen, Rijksuniversiteit Utrecht, 1966.

16. Licht S. History of ultraviolet therapy. In: S Licht. Therapeutic electricity and ultraviolet radiation.
2nd ed. Ch. 6. New Haven, Connecticut: Elizabeth Licht, 1967.

17. Luider FJ. Lichttherapie. In: HP Wit, KJ van Dammen en CW Spoor. Fysica voorde fysiothera-
peut. Hoofdst. 8. Utrecht: Wetenschappelijke uitgeverij Bunge, 1981.

18. Ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Aanvaardbare niveaus micrometerstraling;
Advies van de Gezondheidsraad. Verslagen-Adviezen-Rapporten, nr. 22, Lcidschendam, 1978.

19. Molenaar H. Lichttherapie. Leerstof Stichting Utrechtse Paramedische academie.

20. Nagy G, Wiskemann A, Schneider G. Feinstrukturelle Veränderungen der Epidermis nach UV-
Licht-Bestrahlung. Strahlentherapie 1969; 138:627-39.

21. Schmitz EJ. Höhensonnen-Kurzbestrahlungen zur Behandlung von Verbrühungen sowie schlecht
heilender Wunden im Kindesalter. Kinderaerztliche Praxis 1969; 37: 408-13.

22. Scott PM. The therapeutic effects of ultraviolet irradation. Physiotherapy 1962; 48: 236-7.

23. Scott PM. Clayton\'s electrotherapy and actinotherapy, 7th ed. London: Balliere Tindall, 1975.

24. Silver lA. Oxygen tension and epithelization. In: HI Maibach and DT Rovee. Epidermal wound
healing. Yearbook medical publishers, p. 291-305. Chicago, 1972.

25. Silver lA. Basic physiology of wound healing in the horse. Eq Vet J 1982; 14: 7-15.

26. Toda K, Nakayama Y, Marikawa F. EM observations in photosensitization reactions. In: MA
Pathak, LC Harbor, M Seyi, and A Kukita. Sunlight and man. Tokyo: University of Tokyo Press,
1974.

27. Tronnier H, Schneider W. Lichttherapie, in: J Grober und FEStieve. Handbuch der physikalische
Therapie. Band I. 1966: 315-454. Stuttgart: Gustav Fischer Verlag.

28. Tronnier H. UV-Wirkungen und Schäden an der menschlichen Haut. Aerztezeitschrift für Natur-
heilverfahren 1982; 23: 59-70.

29. Tronnier H. Einleitung. In: Referate von 2. Herforder SUP-Symposium. Bad Oeynhausen,4/5 juni
1983.

30. Urbach F. Solar simulation for phototesting of human skin. In: F Urbach. The biological effects of
ultraviolet radiation (with emphasis on the skin), p. 107-14. Oxford enz.: Pergamon Press, 1969.

31. Walton GS, Neal PA. Ob,servations in wound healing in the horse. The role of wound contraction.
Eq Vet J 1972; 2: 93-7.

32. Weelden H van. Physicus in het Academisch Ziekenhuis te Utrecht. Mondelinge overdracht.

33. Wills EE, Anderson TW, Beattie BL, Scott A. A randomized placebo-controlled trial of ultraviolet
light in the treatment of superficial pressure sores. J Am Geriatr Soc 1983; 31: 131-3.

De invloed van het toedienen van vitaminen
aan zeugen, bij het spenen, op het interval
spenen-bronst en op het aantal levend geboren
biggen in de volgende worp

The effect of administration of vitamins to sows, during weaning, on the
waening-oestrus interval and on the number of live-born piglets in the next
litter

J. W. G. M. Swinkels\', P. J. M. M. van Gulick^, L. A. den
Hartog\' en G. J. Noordewier\'

SAMENVATTING Het effect werd onderzocht van het per injectie toedienen van vitaminen
aan zeugen, bij het spenen, op het interval spenen-bronst en op het aantal levend geboren biggen
in de volgende worp.

Op 5 praktijkbedrijven van de dierenartsenpraktijk Gemert werden in totaal 735 zeugen
verdeeld in 3 groepen. Een groep werd op de dag van het spenen geïnjiceerd met 10 ml vitamine
AD-^E. De tweede groep werd op de speendag geïnjiceerd met 10 ml Multivitamine. De derde
groep werd niet behandeld.

Uit het onderzoek bleek dat een behandeling met een vitaminepreparaat bij zeugen, bij het
.spenen, geen invloed had op het interval .spenen-bronst en op het aantal levend geboren biggen in
de volgende worp, althans op bedrijven waar geen produktieproblemen voorkwamen!

SUMMARY The effect of injection of additional vitamins in during weaning on the
weaning-oestrus interval and on the number of piglets born alive in the next litter was studied in
735 sows. On five commercial farms, a total of 735 sows were divided into 3 groups. The first
group was injected with 10 ml of a preparation of AD^E. The .second group was injected with 10
ml multivitamin. The third group was not treated.

It is concluded that injection of additional vitamins did not have any effect on the weaning-
oestrus interval and on the number of piglets born alive in the next litter.

In de zeugenhouderij streeft men naar een verbetering van de vrucfitbaariieid. Men
werl<t onder andere aan de l^engetallen levend geboren biggen per zeug per jaar en
worpen per zeug per jaar. Het aantal levend geboren biggen per zeug per jaar wordt
mede bepaald door de toomgrootte. De toomgrootte varieert bij zeugen, afhanke-
lijk van ras, kruising en pariteit, waarbij hybride en ouderworps zeugen doorgaans
grotere tomen produceren dan zuiver-rasdieren en primipari (2, 4). In hoeverre
door het toedienen van vitaminen aan zeugen de toomgrootte kan worden beïn-
vloed is niet duidelijk. Een parameter, die in sterke mate het aantal worpen per zeug
per jaar beïnvloedt, is het interval spenen-bronst.

\' Vakgroep Veevoeding, Landbouw Universiteit, Haagsteeg 4, 6708 PM Wageningen.
^ Dierenartsenpraktijk Gemert, Het Frans Brugske 6, 5421 HN Gemert.

Uit verschillende onderzoekingen blijkt dat de voeding tijdens de lactatie van
invloed is op onder andere het interval spenen-bronst. Dit interval is verlengd na
een tekort aan energie (8) of na een tekort aan eiwit (9) tijdens de lactatie. In
proeven naar het effect van het extra toedienen van vitaminen, mineralen of
antibiotica kon geen duidelijke invloed op het interval spenen-bronst aangetoond
worden (3).

In praktijksituaties wordt met name op bedrijven met een hoge produktie, vaak
eenmalig een extra doses vitaminen aan zeugen, bij het spenen, doormiddel van een
injectie verstrekt. Daarom heeft de Vakgroep Veevoeding van de Landbouw Uni-
versiteit te Wageningen in samenwerking met de dierenartsenpraktijk Gemert een
onderzoek verricht naar het effect van het extra toedienen van vitaminen aan
zeugen, bij het spenen, op de vruchtbaarheid.

Het onderzoek liep van september 1984 tot februari 1985. In totaal zijn 735 zeugen bij het
onderzoek betrokken. De zeugen behoorden tot 5 varkenshouderijbedrijven, die veterinair
begeleid werden door dierenartsen van de praktijk Gemert. De zeugen werden per bedrijf
verdeeld in 3 groepen en wel zodanig dat in volgorde van spenen de zeugen werden behandeld
met 10 ml Adedriol (Aesculaap) intramusculair of met 10 ml Multivitamine (AUV) intra-
musculair of onbehandeld werden gelaten. De samenstelling van de vitaminepreparaten is
weergegeven in tabel 1.

\' Adedriol®: Aesculaap b.v.. Postbus 35, 5280 AA Boxtel.
2 Multivitamine®: AUV. Postbus 94, 54.30 AB Cuyk.

De speenleeftijd van de biggen op de bedrijven varieerde van 28-35 dagen. Het interval
spenen-bronst werd bepaald door de dag van spenen en de dag van de eerste dekking na het
spenen. Indien 11 dagen na hel spenen geen bronsiverschijnselen waren waargenomen,
werden de zeugen op dag 12 behandeld met PGóOÜ®^ De gegevens werden wekelijks
gecontroleerd door een van de auteurs.

In tabel 2 zijn de technische resultaten van de betrokken bedrijven weergegeven.
De bedrijven maakten gebruik van de normale handelsvoeders. Aan het zeugenvoeder was
per kilogram via de premix 7000 IE vitamine A, 1400 IE vitamine D3 en 9 mg vitamine E
toegevoegd. De gemiddelde toevoeging van de andere vitaminen per kilogram aan zeugen-
voeders in Nederland is weergegeven door Klaver en Den Hartog (5).
Vanaf het spenen lol de eerste dekking werd op bedrijf 1 4,5 ä 5 kg zeugenkorrel (EW = 0,97)
per zeug per dag verstrekt, op de bedrijven 2, 4 en 5 werd 3,5 ä 5 kg hoog energetische
zeugenkorrel (EW = 1,03) per zeug per dag verstrekt en op bedrijf 3 werd afwisselend 4 ä 5 kg
zeugenkorrel en 4 ä 5 kg hoog energetische vleesvarkenskorrel (EW = 1,08) per zeug per dag

verstrekt. Vanaf de eerste dekking tot 6 weken voor het werpen werd op de 5 bedrijven 2,5 ä 3
kg zeugenkorrel, normale of hoog energetische, per zeug per dag verstrekt. De laatste 6
weken voor het werpen werd op alle bedrijven de voergift verhoogd tot 3,5 ä 4 kg zeugenkor-
rel per zeug per dag.

De verschillen zijn op significantie getoetst met behulp van variantie analyse, waarbij
gecorrigeerd is voor verschillen tussen bedrijven. Hiervoor is gebruik gemaakt van de
SPSS-programma\'s op de Lh-computer (7).

In tabel 3 en tabel 4 zijn het interval spenen-bronst en het aantal levend geboren
biggen in de volgende worp per behandelingsgroep weergegeven. Het interval
spenen-bronst, gecorrigeerd voor pariteit (eersteworps en meerdereworps) en ras
(gekruiste en zuiver ras), bleek niet significant te verschillen tussen de 3 proef-
groepen. Het aantal zeugen, dat spontaan bronstig werd voor de 12e dag na het
spenen, lag bij geen van de 3 proefgroepen duidelijk hoger. Ook kwamen er geen
significante verschillen naar voren tussen de 3 proefgroepen voor wat betreft het
aantal levend geboren biggen in de volgende worp, na correctie voor pariteit en ras.

Tabel .3. Interval spenen-bronst en aantal levend geboren biggen in dc volgende worp per zeug per
behandeling.

Het extra toedienen van vitaminen aan zeugen, bij het spenen, per injectie had geen
waarneembare invloed op het interval spenen-bronst en op het aantal levend
geboren biggen in de volgende worp op bedrijven zonder reproduktieproblemen.
Uit het onderzoek blijkt dat normaal gesproken zeugenvoeders voldoende vita-
minen bevatten om tot een goed functioneren te komen.

Het interval spenen-bronst en het aantal levend geboren biggen in de volgende
worp bleken duidelijk te verschillen tussen de eersteworps zeugen en de meerdere-
worps zeugen. Vergelijkbare resultaten werden door Legault et al. (6) in eerdere
onderzoekingen gevonden. Het interval spenen-bronst en het aantal levend gebo-
ren biggen in de volgende worp bleken ook duidelijk te verschillen tussen gekruiste
zeugen en zuiver ras zeugen. De gekruiste zeugen waren voornamelijk GY x NL
kruisingen en de zuiver ras zeugen bijna alle van het Nederlands Landras. Deze
resultaten zijn in overeenstemming met de conclusies van Aumaitre er fl/. (1). Geen
van de interacties was significant. Dit betekent dat het injiceren van een extra doses
vitaminen bij zeugen, bij het spenen, zowel voor de eersteworps zeugen, de meerde-
reworps zeugen, de gekruiste zeugen als de zuiver ras zeugen niet van invloed was
op het interval spenen-bronst en het aantal levend geboren biggen in de volgende
worp, althans op bedrijven waar geen reproduktieproblemen voorkomen.

1. Aumaitre A, Dragon .1, Legault C, Lcdenmat M. Influence of farm management and breed type on
sow\'s conception-weaning interval and productivity in France. Livest Prod Sei 1976; 3: 75-83.

2. Brascamp EW, Briting G AJ. Preliminary results of Duroc as maternal grandsire of fattening pigs.
Lecture, 31e Jahrestagung der Europäischen Vereinigung für Tierzucht, München, 1980.

3. Fahmy MH. Factors influencing the weaning to oestrus interval in swine: a review. World Rev of
Anim Prod 1981; 17: 15-28.

4. Hellberg B, Hallstra SHS. The number of recorded sows decreased during the current recording
year. Skinskotsel 1979; 69: 34-6.

5. Klaver J, Hartog LA den. Vitamines in de zeugcnvocding. Bedrijfsontwikkeling 1983; 383-6.

6. Legault C el al. The improvement of sow productivity, a review of recent experiments in France.
Livest Prod Sei 1975; 2: 235-46.

7. Nie NH, Hull CH, Jcnhuis JC, Steinbrenner K, Brent DH. Statistical Package for the Social
Sciences; 2nd edition, McGraw Hill, 1975.

8. Reese DE, Moser BD, Peo ER, Lewis AJ, Zimmerman DR, Kinder JE, Stroup W. Influence of
energy intake during lactation on the interval from weaning to first oestrus in sows. J Anim Sei 1982;
55, 3: 590-8.

9. Svagjr AJ, Hammell DL, Dcgceter MJ, Hays VW, Cromwell GL, Dutt RH. Reproductive perfor-
mance of sows on a protein-restricted diet. J Reprod Fert 1972; 30: 455-8.

SAMENVATTING De fysiotherapeutische behandeling van 38 honden wordt gedocumenteerd
en geëvalueerd. Eerst wordt een beeld gegeven van de fysiotherapeutische behandelmethoden
waarvan bij diverse veterinaire diagnoses gebruik is gemaakt. Vervolgens worden de resultaten
gepresenteerd, en gerubriceerd naar veterinaire diagnoses.

Ten slotte worden de beperkingen aangegeven van de onderhavige evaluatie alsmede de moge-
lijkheden om doormiddel van onderzoek, waarvoor een gecoördineerde aanpak noodzakelijk is.
tot een betere indicatiestelling te kunnen komen.

SUMMARY Physical therapy in thirty-eight dogs is documented and evaluated. To begin with,
the methods of physical therapy adopted in various cases in which a veterinary diagnosis was
established, are reviewed. Subsequently, the results are reported and classified by veterinary
diagnosis. Finally, the limitations of the present evaluation are shown as well as the possibilities
of improving indications as a result of investigations, which will require a co-ordinated
approach.

Naast mijn \'humane\' weri<zaamheden ben ik als fysiotherapeute in 1983 begonnen
met een \'bestiale\' praktijk, waarin honden fysiotherapeutisch worden behandeld.
Ik maakte kennis met de heer P. W. Rijnvis, fysiotherapeut te Den Haag, die al een
jarenlange ervaring had met het behandelen van honden. In zijn praktijk deed ik
ervaring op en begon zelfstandig met deze \'nieuwe\' vorm van therapie voor dieren.
De moeilijkheid was dat er nog niet veel literatuur voor handen bleek. Ook bood de
Faculteit der Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit te Utrecht geen mogelijk-
heden om aldaar colleges te lopen in de anatomie, orthopedie en bewegingsleer.
Mijn kennis moest ik daarom vooral putten uit gesprekken met verschillende
dierenartsen en collega Rijnvis en een enkel gesprek met een van de weinige
collega\'s die elders in het land honden fysiotherapeutisch behandelen. Voorts
raadpleegde (en raadpleeg) ik diverse boeken (I, 2, 3, 4, 5). Verder ben ik van de
mensen-fysiotherapie uitgegaan, met de gedachte dat wat goed voor een mens is dat
ook voor een dier moet zijn.

In eerste instantie worden honden behandeld op verwijzing van een dierenarts. De dierenarts
moet de diagnose stellen en eventueel röntgenfoto\'s meegeven.

In enkele gevallen komt de eigenaar van de hond mij rechtstreeks consulteren. Ik vraag dan
altijd of de dierenarts op de hoogte is. In alle gevallen, behoudens gevallen waarin sprake is
van een duidelijke verwijsbrief, neem ik contact op met de desbetreffende dierenarts.
Bij het eerste consult maak ik een patii^ntenkaart en neem een anamnese af. Hierin komen
gegevens als geslacht, leeftijd, ras en de aandoening, het verloop van de klacht en de

\' Dit artikel zal eveneens worden gepubliceerd in het Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie.
^ Mechteld van Sasse van Ysselt, fysiotherapeute, Damsigtstraat 33, 2272 XN Voorburg.

toegepaste behandeling van de dierenarts (medicijngebruik, operatie, röntgenfoto\'s) aan de
orde. Aan de hand van deze gegevens wordt de behandeling ingesteld.
Belangrijk bij dil eerste bezoek is dat de hond rustig kan wennen aan de omgeving van de
fysiotherapeut en al spelenderwijs aan een onderzoek kan worden onderworpen. Dil heeft
stellig gunstige gevolgen voor de latere behandeling.

In tabel I wordt een overzicht gegeven van de leeftijdsverdeling en de grootte van de
behandelde dieren.

In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de behandelde dieren, verdeeld naar globale
veterinaire diagnose, grootte en — voor zover bekend — de door de dierenarts ingestelde
behandeling.

De honden worden na het eerste bezoek (zie paragraaf 2) met enkele bekende fysiolherapeu-
tische methoden behandeld. In alle gevallen was de baas telkens bij de behandeling aanwezig.
Terwijl in de fysiotherapie vele behandelingsmethoden kunnen worden toegepast, wordt
hieronder alleen ingegaan op de behandelingsvormen die gebruikt werden voor de 38
betreffende honden.

Tabel 2. Overzicht van patiënten, verdeeld naar grootte, diagnose en door de dierenarts ingestelde
therapie.

^ Niet in het totaal zijn begrepen 5 honden die voor eenmalig consult kwamen met betrekking tot het
geven van advies omtrent beweging, voeding en gewicht, wegnemen van onrust van de eigenaar.

Meest voorkomend is massage, meestal in combinatie met oefeningen. Massage kan worden
onderverdeeld in:

- \'tappen\' op spieren om zodoende een reactie te verkrijgen, voornamelijk na verlammingen;

- fricties die worden toegepast voor het verbreken van adhesieve structuren en analgesic, bijv.
bij tendovaginitis.

De massage is analoog aan de massage die bij mensen wordt toegepast. Hierbij geldt echter
dat de intensiteit van de toegepaste therapie (massage, oefeningen of fysiotherapeutische
applicatie) bij het dier geringer moet zijn dan bij de mens, omdat het dier gevoeliger reageert.
Dit hangt waarschijnlijk onder meer samen met het feit dat het dier doorgaans minder vet
heeft, dat de behandeling kan bemoeilijken.
De oefeningen bestaan uit:

- passieve oefeningen, doorbeweging van gewrichten of rekkingen, voornamelijk met het
doel contracturen te voorkomen of op te heffen;

- het uitlokken van bepaalde bewegingen, bijv. steunreflexen onder de voetzool of het
optillen van één poot zodat de andere aangedane poot wel neergezet moet worden.

Niet gebruikt tot nu toe, maar stellig van belang in een aantal gevallen, acht ik voorts het
gebruik van een zwembad voor honden, waarin \'onbelast\' kan worden geoefend, vooral
post-operatief.

Manipulatie (toegepast door collega P. W. Rijnvisjbetreft het volgens een speciale techniek
(manuele therapie) op zijn plaats zetten van bijv. gedisloceerde wervels.

Bij de hierna genoemde behandelingsmethoden is sprake van fysiotherapeutische applicaties,
waarbij gebruik wordt gemaakt van apparatuur.

Ultrageluidtherapie komt neer op het toepassen van hoogfrequente geluidstrillingen met een
frequentie hoger dan 20.000 Hz. Dit heeft een thermisch, mechanisch en biologisch effect.
Enkele indicaties zijn:

Electrotherapie betreft prikkeling van spieren na hernia-operaties met \'spiergymnastiek\' als
gevolg.

Radarthermie komt neer op het toepassen van hoogfrequente wisselstroom met een golf-
lengte van 12,4 cm. Deze behandeling heeft een thermisch effect en dringt diep door en geeft
relatief weinig belasting van huid en vet. Indicaties zijn posttraumatisch, distorsies en
haematomen.

Gemiddeld is het onderhavige patiëntenbestand ongeveer elk 10 maal fysiotherapcutisch
behandeld. Relatief veelvuldig, dat wil zeggen meer dan 12 maal, werden patiënten met
paralyse, parese, ouderdomsstijfheid, hernia, heupdysplasie en contractuur behandeld. Rela-
tief weinig, dat wil zeggen minder dan 6 maal. werden patiënten met tendovaginitis, bursitis,
werveldislocatie en arthrosen behandeld.

Een ontslagbrief aan de dierenarts rondt elke behandeling, die door mij is beëindigd, af.
146

Voor een beter inzicht in de samenhang tussen de veterinaire diagnose en de fysiotherapeuti-
sche aangrijpingspunten is in tabel 3 aangegeven welke fysiotherapeutische symptomato-
logie de in tabel 2 genoemde veterinaire diagnoses hebben. Vervolgens is in tabel 4
aangegeven welke fysiotherapeutische behandelingsmethoden bij deze fysiotherapeutische
symptomatologie zijn aangewend.

Tabel 3. Samenhang veterinaire diagnose en fysiotherapeutische symptomatologie bij de behandelde
honden.

tgarptoe, m
r e, c a, a s c 1, e
t 1 r a a^l.n
f.o u y e a t.i a
isu ssn, ing
eer eed. eg e

hernia post-operatief (lumbaal)
hernia niet operatief (lumbaal)
ouderdomsstij fheid
meniscus ectomie
verrekte kruisbanden
distorsie schouder/pols
paralyse
parese

parese, geen hernia)
arthrose heup/knie
heupdysplasie
post-operatieve fractuur
tendovaginitis flexoren voorpoot
bursitis achillespees
patella luxatie post-operatief
zwelling spronggewricht

Voor de beoordeling van het resultaat werd in alle gevallen de ontwikkeling van het
motorische gedrag van de hond door de fysiotherapeut na behandeling vergeleken met het
motorisch gedrag ervoor. Voorts werden in voorkomende gevallen bewegingsuitslag en de
afmetingen van spieren en zwellingen ter beoordeling van de therapie vergeleken met de
\'gezonde zijde\' van het dier. Ten slotte werden eventuele veranderingen in pijnreacties
gevolgd.

De resultaten zijn vastgesteld ten tijde van de laatste behandeling van de hond. Na afloop zijn
de patiënten niet gevolgd.

De resultaten zijn beoordeeld naar de weergegeven diagnose van de dierenarts. Een
resultaatbeoordelinggerangschikt naarde fysiotherapeutische symptomen (zie tabellen 3 en
4), hetgeen even goed mogelijk zou zijn geweest, wordt hieronder niet uitvoerig besproken.
Van belang is voorts het volgende. Als met fysiotherapie meer dan één symptoom wordt
behandeld, bijv. atrofie en parese, dan blijkt dat vooruitgang of het ontbreken ervan wat
betreft het ene symptoom eigenlijk altijd correspondeert met de ontwikkeling ten aanzien
van het andere symptoom. Dit werd bij de onderhavige groep patiënten bevestigd.

N.B. De tussen haakjes geplaatste kruisjes in tabel 3 en 4 geven aan dat de samenhang wel denkbaar is,
maar niet van toepassing was bij de behandelde honden.

Zoals uit tabel 3 blijkt zijn per symptoom vaak meerdere fysiotherapeutische behandelings-
methoden mogelijk. Bij de resultaatbeoordeling is geen onderscheid gemaakt tussen de in
enkele gevallen voor honden met één veterinaire diagnose verschillend gekozen behande-
lingswijze.

? = resultaat onbekend wegens vroegtijdig gestopte behandeling.
\' Hond werd geopereerd.

Met inachtneming van het gestelde in paragraaf 2f en de discussie die in paragraaf 4
wordt gevoerd, zijn de volgende resultaten geboekt.

Gerangschikt naar veterinaire diagnose is in het totaal bij ca 50% van de 38 honden
goede resultaten bereikt, d.w.z. dat er na behandeling geen klachten meer waren.
Bij nog eens ca 10% werd een lichte verbetering geconstateerd. Bij een krappe 20%
had de behandeling geen resultaat. Bij de overige 20% was het niet mogelijk tot een
beoordeling te komen, omdat de baas na enkele keren niet meer kwam opdagen, de
hond te agressief was, de diagnose onjuist was of de hond werd doorgestuurd naar
de Faculteit der Diergeneeskunde.

Een rangschikking van de resultaten naar fysiotherapeutische symptomen geeft een
marginaal gunstiger beeld van de behandelingsresultaten.

Als over het bezwaar van de geringe omvang van de collectie patiënten wordt
heengestapt, springen de resultaten bij de volgende veterinaire diagnosen er uit: in
positieve zin ouderdomsstijfheid, meniscus ectomie, gedisloceerde lumbale wervel,
heupdysplasie; in negatieve zin verrekte kruisbanden en patella luxatie post-opera-
tief.

Gerangschikt naar fysiotherapeutische symptomen vallen de behandeling van atro-
fie, myogelosen, contracturen, gewrichtsaandoeningen en zwellingen in gunstige
zin op, dislocatie in ongunstige zin.

De ervaring heeft geleerd dat in het algemeen honden zich erg gemakkelijk laten
behandelen.

Er zijn twee belangrijke elementen die ik belangrijk acht voor het slagen van de
therapie, te weten:

a. De aanwezigheid van de baas bij de therapie. Deze neemt plaats bij het hoofd
van de hond, spreekt hem toe en leidt hem desgewenst af.

De meeste honden, enkele neurotische exemplaren daargelaten, genieten van de
therapie, te zien aan de totale ontspanning, het nat worden van de neus en de
neiging in slaap te vallen. Hierbij dient overigens te worden opgemerkt dat een
enkele collega die elders in het land honden behandelt, regelmatig honden \'en
pension\' behandelt, waarbij de baas afwezig is.

b. De bereidheid van de baas/bazin om thuis ook met de hond te oefenen. Na
verschillende malen te hebben toegekeken, kunnen bepaalde oefeningen thuis
worden voortgezet, wat het aantal behandelingen lijkt te beperken en het
herstel kan versnellen.

Voorts blijkt dat relatief veel grote rashonden ter behandeling worden aangeboden,
gevolgd door kleine rashonden (veel teckels met hernia\'s). In het kader van dit
verslag is niet aan te geven of dit door slecht fokken komt danwel door een grotere
bereidheid/mogelijkheid van bazen om offers voor een dure hond te brengen dan
voor een \'straatras\'.

Er zijn \'objectieve\' en \'subjectieve\' methoden om de resultaten van een behandeling

De enige objectieve methode voor het meten van resultaten is gebaseerd op onder-
zoek waarbij de resultaten bij groepen behandelde en niet c.q. anders behandelde
individuen worden vergeleken, liefst door een beoordelaar die niet geïnformeerd is
welke behandeling bij welk individu toegepast c.q. achterwege gebleven is.
Als meetmethoden kunnen hierbij bij voorbeeld worden toegepast;
- meten van toename/afname van de bewegingsuitslag van gewrichten met een
gradenboog;

- meten van de omvang van zwellingen en atrofe spieren met een flexibele centime-
ter;

- observeren van het motorisch gedrag van de hond, waarbij gelet wordt op de
(start)stijfheid, kreupelheid, algemeen welbevinden.

Tot de subjectieve methoden behoort voornamelijk \'wat de baas ervan vindt\'.
Voor de beoordeling van de resultaten bij de hier besproken groep van 38 behan-
delde honden is — noodgedwongen — gebruik gemaakt van een \'semi-objectieve\'
door de behandelend fysiotherapeut zelf gehanteerde beoordelingsmethode, zoals
die is beschreven in paragraaf 2f. In verband hiermede en in verband met het
ontbreken van een resultaatbeoordeling bijv. 3 maanden na afloop van de behande-
ling is een voorbehoud bij het volgende noodzakelijk.

Als de honden waarbij de therapie voortijdig werd gestopt, niet worden meegere-
kend, waren bij driekwart deel van de behandelde honden de klachten na behande-
ling verdwenen of in elk geval verminderd. Dit percentage komt in sterke mate
overeen met resultaten die in de \'humane\' fysiotherapie worden behaald. Als in
aanmerking wordt genomen dat een groot deel van de behandelde patiënten door
\'toeval\' bij de fysiotherapeut kwam en feitelijk vaak als laatste redmiddel werd
verwezen onder het motto \'al baat het niet, het schaadt ook niet\' (zoals in vroegere
tijden wel bij de humane fysiotherapie gebeurde), dan zijn de resultaten wellicht
zelfs bemoedigend te noemen.

Met betrekking tot de geschiktheid van fysiotherapie voor de behandeling van
bepaalde aandoeningen kunnen naar mijn mening — gezien het beperkte aantal
patiënten en de wijze van resultaatbeoordeling — geen conclusies aan de hier
gepresenteerde resultaten worden verbonden. Gelet echter op het feit dat de aard
van de in tabel 2 opgesomde klachten niet wezenlijk verschilt van de klachten die in
de humane fysiotherapie kunnen worden behandeld, lijkt de conclusie gerecht-
vaardigd dat fysiotherapie bij honden als paraveterinaire activiteit een aanvulling
kan vormen op het veterinaire handelen.

Ten aanzien van het kostenaspect valt op te merken dat ik voor de behandeling, die
telkens 30 minuten vergt, thans een tarief van ƒ20,- bereken, onafhankelijk van de
wel of niet gebruikte apparatuur. Dit tarief ligt ca 40% onder de humane zieken-
fonds- en particuliere tarieven. Er zijn dierenartsen die — bij het ontbreken van
richtlijnen voor deze paraveterinaire activiteiten — iedere basis aan een tarief
vinden ontbreken. Alleen al vanwege het niet aanwezig zijn van een formeel kader
waarin dieren fysiotherapie kunnen krijgen, is het daarom verheugend dal de
KNMvD en het Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie samen onder meer
een tweetal werkgroepen hebben ingesteld om de knelpunten en mogelijkheden in
beeld te brengen.

Om de mogelijkheden van fysiotherapeutische behandeling van honden beter te
leren kennen, verdient het aanbeveling dat, zoals in een enkel geval reeds geschiedt,
door het beperkte aantal thans met honden werkzame fysiotherapeuten in het land
in samenwerking met dierenartsen nader onderzoek wordt verricht. Aankno-
pingspunten voor dergelijk onderzoek zijn in het voorgaande te vinden.

2. Evans GC,ChristensenHE, Miller\'s Anatomyof the dog. Ed. WB.Saunders Company Philidclphia
1979

3. Fox Micheal W, Massier dein Tier. Albert Müller Verlag Rüschlikon-Zürich 1984

4. Molen Robert van der. Elementaire kynologische kennis. Uitg. Zuid Boekprodukties Best 1984

5. Schalk Marcel van der. Fysiotherapie bij dieren (scriptie) Stichting Academie voor physiotherapie
Rotterdam 1981

EnterogeL\'n Nieuw preparaat dat eenvoudig
te doseren en gemakkelijk toe te dienen is.

Voor een effektieve behandeling van
infektieuze diarree is er nu Enterogel van
Virbac. Enterogel werd door Virbac ont-
wikkeld voor de behandeling van diarree
probleem-gevallen op de boerderij.

Enterogel is niet zomaar een anti-
diarree preparaat: het is een heel
speciale slow-release pasta in een
praktische doseerinjektor.

De pasta-vorm en de aangename
smaak garanderen een kontroleerbaar
goede opname door de patient. Dat is
met name van belang wanneer het te
behandelen dier geen (gemedicineerde)
voeding meer opneemt.

Enterogel bevat Colistine (als sul-
faat) en Sulfaguanidine. Daarnaast is
N-Butyl scopolaminbromide toegevoegd
om de door de diarree ontstane hyper-
aktiviteit van de darmmuskulatuur op te
heffen.

kalveren, veroorzaakt door E.Coli (K-99)
en Salmonella (S. dublin en S. typhi-
murium). Daarnaast kan Enterogel
worden toegediend in geval van:

De dosering bedraag 1 ml/8 kg l.g.
(1,5 g/10 kg l.g.). De behandeling dient
\'s morgens en \'s avonds te worden uitge-
voerd en afhankelijk van de ernst van de
situatie 2 dagen te worden voortgezet.

Wij adviseren de behandeling met
Enterogel te kombineren met een
Lactolyte "high energy" electrolytendieet.

oxytetracycline
heeft in de praktijk bewezen een
uiterst effectief breedspeetrum
antibioticum te zijn. Door de hoge
concentratie in sputum,
longweefsei en gal zijn long- en
leveraandoeningen bij rund, schaap
en varken aangewezen indicaties.
Ingeval langdurige activiteit in
combinatie met een hoge
bloedspiegel is gewenst, komt een
eenmalige injectie
met A.U.V.
oxytetracycline 20% in aanmerking.
Het resultaat: na enkele uren is de
maximale bloedspiegel bereikt,
terwijl de therapeutische paraplu
tenminste vier dagen blijft
gehandhaafd.
Inderdaad: langwerkend.
Het bekende nummer 08850-94444
geeft snel uitsluitsel
over eventuele verdere vragen.

SUMMARY Several aspects of meat quality are briefly discussed, outlining the complex of parame-
ters affecting meat quality as a whole. Particular attention is paid to the main sensory meat quality
characteristics, which can be assessed analytically, and are known to he related to consumers\'
appreciation, when buying, preparing and consuming meat. After some compositional and structural
characteristics of muscle have been outlined, the major physiological factors effecting the conversion of
muscle into meat are discussed. Finally commonly used methods for the assessment of sensory meat
quality are reviewed.

Veterinarians play an important part in the
production of meat. They are frequently
consulted on problems related to growth,
health, breeding and reproduction of farm
animals. This requires a thorough knowl-
edge of physiology, pathology and micro-
biology. Consequently the main interest of
the veterinarian-clinician concerns these
disciplines. The veterinarian-meat inspec-
tor once again pays particular attention to
pathology and microbiology.
However, the interesting field of post-mor-
tem physiology is generally left for the
meat scientists and the technologists to ex-
plore. This is not surprising in view of the
task and responsibilities of the veterinarian
to safeguard public health. Generally meat
inspection services are well informed on
potential microbiological hazards to pub-
lic health and outstanding overviews on the
subject have been published for the veterin-
arian readership. Their allegiance to this
particular concept of meat quality has re-
sulted in the tendency of veterinarians to,
unjustly, regard the term meat quality sy-
nonymous to wholesomencss. Yet meat
producers as well as consumers are as
much concerned with many other aspects
of meat quality which are tightly coupled
to physiological processes shortly before,
during and after death of the animal.
Purpose of this contribution is to outline
the complex of factors that constitute meat
quality in general, to discuss sensory meat
quality in particular and to summarise the
impact of post-mortem physiology on the
main sensory quality characteristics of
fresh meat. Finally methods are described
which may be used for assessing these char-
acteristics in meat research practice.

In daily slaughterhouse usage the term
meat quality is frequently confused with
carcass quality, which includes carcass-
composition characteristics such as weight,
meat percentage and fat cover score. These
factors constitute an important part of the
economical value of the carcass in market-
ing. The carcass grading procedures and
the associated price policy are indeed based
on the consideration that carcass build-and
-composition will generally coincide with a
better potential quality of the meat. Yet,
too many other quality determinants are
relevant in the meat industry to justify the
use of this simple concept of meat quality.
Hofmann (25) catagorised factors of meat
quality and he proposed the following defi-
nition: \'meat quality is the sum of all sen-
sory, food physiological, hygicnic/toxicol-
ogical and technological factors of meat\'
(26). Table 1 presentsasimplified listof the
separate subfactors constituting the qual-
ity categories (25).

IDepartment of tine Science of Food of Animal Origin, Eaculty of Veterinary Medicine, the University of
Utrecht, Utrecht, The Netherlands.

These subfactors may well be looked upon
differently by different professional groups.
Nutritionists, meat technologists and the
veterinarian/microbiologists will some-
times attach the same values to certain sub-
factors and generally their professional in-
terests will not be conflicting. However,
their individual interests may occasionally
lead to paradoxes. A well known example
is the dark firm and dry (DFD-) meat
which on account of its high pH is consider-
ed potentially hazardous by microbiol-
ogists whereas technologists recognise the
excellent waterbinding properties and con-
sider DFD meat particularly fit for the
production of some types of sausages.
The consumers\' conception of meat quality
include factors from several of the cat-
egories mentioned in Table 1. His expecta-
tions with regard to meat quality were re-
cently summarised as \'meat that is safe,
wholesome and hygienic, perceived as good
quality (worth its price), that is nutritious
and is produced through aesthetical and
morally acceptable methods\' (17).

Quality factors that are perceptible to the
senses have particular economic relevancy
as these factors may be experienced by the
consumers themselves. Yet, the frequently
quoted approach \'the best definition of
quality is that which the public likes best\'
(24) is incorrect as it suggests quality to be
synonymous with popularity. However, as
extensively discussed by Jellinek (3.3), these
conceptions are fundamentally different.
The popularity of meat is subject to con-
stant changes and shows considerable differ-
ences from nation to nation. The con-
sumers\' appreciation of intramuscular fat
in Northern America (15) as opposed to
that in Western Europe (5) may illustrate
this.

It is not intended to give an exhaustive
discussion on muscle composition, chem-
istry and physiology. Detailed information
may be found in textbooks (21, 38) or in
more elaborate reviews (2). The present
article will focus on the main sensory meat
quality characteristics that are measurable
in the laboratory and that are known to be
related to the consumers\' appreciation
when buying, preparing and consuming
meat.

Muscle is composed of 75% water, 19%
protein, 2.5% fat and 3.5% soluble non-
protein substances (57).
Not more than 5% of the total water of
muscle is directly bound to hydrophilic
groups of the proteins. The rest of the
water is divided between the so-called \'free
water\', which is immobilised by the physi-
cal configuration of the proteins but not
bound to them, and the so-called \'loose
water\' which is expressed when the water
holding capacity drops (21).
Fat content varies in quantity and compo-
sition between muscles and species, males
having less than females. Much of the in-
tracellular lipids are associated with mem-
brane structures. In addition considerable
amounts of lipids are present in the peri-
mysium surrounding myofibre bundles.
Macroscopically this is perceived as
\'marbling\'.

Muscle proteins may be classified as sarco-
plasmic, myofibrillar and stroma proteins.
Sarcoplasmic proteins are soluble in water
or salts of low ionic strength. Many of them
are enzymes involved in the breakdown of
glycogen. Myofibrillar proitms, which con-
stitute the major part of the contractile
mechanism, are only soluble in solvents
with higher ionic strength than required for
the extraction of sarcoplasmic proteins.
The main myolibrillar proteins are myosin,
actin and the troponin-tropomyosin com-
plex. Stroma proteins include collagen, re-
ticulin and elastin, all present in connect-
ive tissue, and the proteins which are
found in the membrane system of the
muscle cell organelles such as mitochon-
dria and sarcoplasmic reticulum.
The myofibrillar proteins are arranged in
repeating units of actin and myosin known
as sarcomeres. The thin myofilament actin
is composed of a double stranded helix of
globular G-actin. The actin helix is associat-
ed with tropomyosin, a double helix of
two unidentical peptide chains, and the
troponin complex which cements the tro-
pomyosin to the actin helix. Fig. 1 schema-
tically presents this arrangement.
The troponin complex is thought to turn
on the contraction process by binding,
the calcium ions that are released from the
sarcoplasmic reticulum after a nervous
stimulus (57). The thick myofilament myo-
sin is composed of a helical tail and a head
consisting of two globular units. The myo-
sin heads contain a site with ATPase activ-
ity and a site which forms cross bridges that
interact with actin to form actomyosin dur-
ing muscle contraction. Fig. 2a shows a
diagrammatic representation of the main
ultrastructural features of muscle.

The I band mainly consists of actin fila-
ments that are attached to a transverse
structure called Z-lines. The spacing be-
tween Z-lines is referred to as sarcomere
length. Myosin fills the entire length of the
A-band. A clear central H-zone contains
the M-line representing the cross bridges
between separate myosin filaments. Near
the boundaries of A- en I-band thin so
called N-lines are seen that may be sites of
calcium ion accumulation (57). Relying on
ultrastructural studies some investigators
(40, 41) suppose the presence of so-called
gap-filaments that are assumed to be an-
chored inside the myosin as a \'core-pro-
tein\' and, running through the Z-lines,
interconnect myosin filaments of adjacent
sarcomeres. These structures may play a
role in tenderness (39).
Transverse sections through that part of
the A-band including both actin and myo-
sin have revealed that actin is arranged
hexagonally around myosin. Near the Z-
lines actin is arranged as a tetragonal net-
work. Possible the N-lmes play a role in
guiding this array (39).

The location of two important cell organel-
les, i.e., mitochondria and sarcoplasmic re-
ticulum, is indicated in Fig. 2a. Mitochond-
ria are the site of ATP synthesis. The
amount of mitochondria is an important
criterion in fibre-typing muscle as \'white\'
(few mitochondria) and \'red\' (more mito-
chondria). The sarcoplasmic reticulum mem-
branes release or concentrate calcium ions
during muscle action.

Before discussing the assessment of sen-
sory meat quality some physiological
events that underlie the conversion of
muscle to meat should be looked into. Fig.
3 presents a diagram outlining these pro-
cesses with special reference to their impact
on sensory quality characteristics such as
colour, waterbmding, tenderness and fla-
vour.

In the living animal the blood circulation
provides the muscle fibres with oxxygen
and glucose. Whenever muscle action is
required nervous stimuli effect a depolaris-
ation of the sarcoplasmic reticulum mem-
brane. This results in a release of calcium
ions which activate the enzymes that con-
vert glycogen into pyruvate and eventually
into carbondioxide and water in the mito-
chondria. In the course of this process ade-
nosine diphospate (ADP) is phosphorylat-
ed to adenosine triphosphate (ATP). Initial-
ly the muscle relies on the muscle-specific
creatine phosphate (CP) to supply the high
energy phosphate. The conversion of ATP
to ADP directly supplies the energy needed
for muscle contraction and metabolic activ-
ities. This is effected by calcium ions, releas-
ed by the sarcoplasmic reticulum, which
stimulate myosin ATP-ase.
Muscle relaxation also requires ATP as
myosin rods will only be allowed to shift
out of the sheaths formed by the actin fila-
ments provided ATP is present in its func-
tion of \'plasticizer\' (3). Under anaerobic
conditions ATP is synthesised via the com-
paratively inefficient glycolysis leading to
lactate which may be resynthesised to gly-
cogen in the liver via the Cori cycle (gluco-
neogenesis).

When an animal is slaughtered it is subject-
ed to a state of shock which acts upon the
muscle as a complex of nervous stimuli.
Since carbohydrate and oxygen supply
have ceased the mu.scles are dependent on
glycolysis for their energy synthesis from
the moment CP reserves have been deplet-
ed. Consequently comparatively little ATP
is re-synthesised. Moreover, the enzymes
catalysing glycolysis and ATP breakdown
are activated and lactate and metabolites
such as adenosine monophosphate (AMP)
are formed. As a result the muscle pH gra-
dually falls. Rigor mortis sets in when too
little ATP is available to keep the actin and
myosin filaments apart in a relaxed state.
This occurs when the ATP residue is ap-
proximately 20% of its initial concentra-
tion (22).

The biochemical reactions in the period
before rigor mortis, which is generally re-
ferred to as \'conditioning\', have a great
impact on sensory meat quality character-
istics. The actomyosin formation effccts a
tenderness decrease. Temperature condi-
tions during storage may affect the degree
of contraction in the rigor state. This is
particularly observed in lean lightweight
lamb, veal and beef carcasses subjected to
rapid chilling while there is still a consider-

Fig. 3. Diagrammatic presentation of the physiological factors effecting ihe conversion of muscle to meal.

able supply of ATP available. The low
temperatures result in an increased release
of calcium ions frotn the mitochondria
whereas the facility with which the sarco-
plasmic reticulum withdraws calcium ions
from the sarcoplasm is reduced. The in-
creased calcium ion concentration stimu-
lates the contractile mechanism of the
muscle and causes an increased toughness
known as cold shortening. Since \'red\'
muscles contain more mitochondria than
\'white\' muscles the former are particularly
prone to cold shortening (57).
The accumulation of hydrogen ions pro-
duced during glycogen and ATP break-
down results in a pH fall. The decreased
repulsive forces between proteins, which
are brought about by the low pH result in a
loss of water retention (21). Moreover, the
loss of ATP and the consequent formation
ofactomyosin will cause a loss of the water
retention at any pH. This arises from the
fact that the water holding capacity ofac-
tomyosin is less than that of myosin and
actin from which it forms. Furthermore,
lower ATP levels may initiate denaturation
of those proteins whose integrity in vivo is
particularly dependent on the provision of
energy (38). A result of the loss of water
retention is that the muscle pigment myo-
globin will be seen through a denser mesh
of water molecules and the meat colour will
appear lighter.

When glycogen reserves are severely deplet-
ed ante-mortem the post-mortem muscle
pH will stay high which results in dark.

firm and dry (DFD) meat. DFD is observ-
ed in meat such as pork, mutton and beef
and is associated with excitation or stress-
ful conditions ante-mortem. In contrast,
certain breeds of susceptible pigs produce
pale, soft, exudative (PSE) meat (10). In
PSE carcasses there is a very rapid early
post-mortem pH-fall and onset of rigor
mortis. The decreased water holding capac-
ity of such meat is related to the denatura-
tion of sarcoplasmic proteins as well as
lower ultimate pH.

Already starting before completion of rigor
mortis (dependent of species varying from
8-48 h post-mortem) the aging process con-
tinues progressively in the post rigor
period. Due to progressing damage of in-
tracellular membranes, particularly those
of the lysosomes, enzymes such as acid ca-
thepsins are released and autolysis of the
myofibrillar proteins starts (44). Addition-
ally a so-called \'calcium-activated factor\'
(CAE), not located in a membrane-bound
subcellular particle, contributes to the de-
gradation of proteins in the Z-line (49).
Consequently tenderness is re-increased
while water retention is adversely affected.
Products of glycogen and protein degrada-
tion (lactic acid, peptones, amino acids)
together with ATP metabolites, particu-
larly inosin monophosphate (IMP), deter-
mine the typical meat flavour (2).

The consumers\' inclination to buy fresh
meat is determined by two main groups of
factors. The first group may be described
as appearance (including texture and col-
our), the second one as eating quality (in-
cluding tenderness, juiciness and flavour).
Conditions such as pH and temperature
which were shown to have a major impact
on these factors, can only be determined
with objective methods. .However, many
meat quality traits may be assessed both
subjectively and objectively.
Subjective quality evaluation relies on the
physical senses of a panel of judges. These
may be \'house-hold\' type panels composed
of untrained panelists, or trained panels
consisting of judges whose ability to differ-
entiate correctly for different quality at-
tributes has previously been ascertained.

The scientific principles of sensory analysis
by such panels have been documented ex-
tensively (1) and procedures for training
and testing panelists for meat evaluation
have been proposed (12).
Although not considered a complete sub-
stitute for taste panel evaluation, the re-
sults of objective tests to assess quality are
promising for some of the criteria particu-
larly colour, tenderness and juiciness.

Two basic methods for pH measurement
are available. The first and most simple is
the use of indicatorpaper. Between the two
extreme pH values the paper acquires
different colours that are compared with a
colour scale. This method is rather impre-
cise. The second and more commonly used
method is the potentiometric pH determi-
nation. Its principle is the measurement of
a potential difference between a glass and a
reference electrode (generally combined
into one single probe) which are placed in
the muscle at a depth of at least 2 cm (31).
The rapidity of pH fall in carcasses is often
measured in the longissimus muscle. This
seems justified because of the commercial
value of this muscle, its tendency to de-
velop high pH values and the greater range
of pH values of the muscle as compared
with others (53). In the laboratory the pH
can also be measured in a slurry of equal
parts of muscle and isotonic saline. A re-
presentative sample should at least weight
200 g (31). Recently a plug sampling tech-
nique has been developed which enables an
accurate pH measurement in a homogen-
ate of only 2 g, causing minimal damage to
the carcass (45). Factors that affect the ac-
curacy of measurement of pH have been
summarised by Van Logtestijn (42). Par-
ticularly environmental conditions such as
temperature and relative humidity appear
to have major effects.
Intermittent temperature measurements in
carcasses are usually performed with needle
type probes that may be inserted deep into
the musclc tissue. Continuous temperature
monitoring is realised through insertion of
thermocouples connected to a recorder. In
both cases differences are measured as
electric signals which arc translated as de-
grees Celsius.

Muscle texture is determined by structure,
tenderness and juiciness. In fresh meat
coarseness of grain (muscle fasciculi) is the
only textural feature that may be assessed
by the consumer. The coarseness of grain is
primarily related to age and weight of the
carcass (24) and it is considered an import-
ant factor affecting the eating quality of
meat (24, 50, 51). The larger the fibre
bundle diameter (the coarser the meat), the
tougher it is. In practice this quality at-
tribute may be judged by passing the ball of
the thumb over the cut transverse surface
of a muscle and feeling its degree of
smoothness (24).

The impact of cross sectional fibre diame-
ter which is assessed microscopically is re-
garded a less reliable parameter for tender-
ness (Berry et al. 1971, cited by 2, 55).

The colour of fresh meat is determined
largely by the concentration of the chromo-
protein myoglobin and to some extent by
the concentration of hemoglobin. The dis-
tribution and above all the chemical state
of myoglobin have a major impact on the
perception of colour. The chemistry and
related aspects of myoglobin have been
discussed in detail by Giddings (19). Of
major importance is the relative propor-
tion of oxymyoglobin, myoglobin and met-
myoglobin. For this reason meat that has
to be tested for colour should be exposed to
air for at least an hour (\'blooming\'). More-
over, the colour is determined by the reflect-
ance of myoglobin, seen through a mesh
of water molecules the thickness of which is
pH dependent. Consequently simply asses.s-
ing the heme pigment (30) often does not
yield results that are closely related to vis-
ual colour ratings.

Absolute colour scores cannot be provided
through visual assessment since it is extrem-
ely difficult for humans to develop a col-
our \'memory\'. Useful aids are colour
standards (16). For beef (47) and pork (43)
such standards are used in slaughterhouse
practicc.

The prmciples of objective colour measure-
ment have been reported by Klettner and
Stiebling (37). A simple colour measure-
ment is achieved through measurement of
differences in reflectance of the red colour
component. The Göfo equipment develop-
ed for fresh pork and beef is based on this
principle. The more complicated tri-stimu-
lus equipment is also based on the reflect-
ance measurement of light which is thrown
on the meat surface at an angle of 45°.
Colour coordinates shown in Figure 4, are
recorded. A frequently used system is the
CIElab L*, a*, b* or the Hunter L, a, b
relative to light source C. L-values repre-
sent lightness (black-white continuum) and
a-value (red-green) and b-value (blue-yel-
low) determine the colour tint (tg-^) and
saturation b^). Colour values thus
assessed are absolute and reproducible.

The major part of muscles consists of the
myofibrillar proteins. The impact of pH
and temperature fall in the early post-mor-
tem period on these proteins has already
been discussed. To reveal a possible though-
ening by cold shortening sarcomere length
should be assessed. This may be achieved
by microscopial techniques or by laser
diffraction. The latter method is based on
the fact that the alternating units of actin
and myosin act as a lattice. Consequently
the formulae for light diffraction are ap-
plicable (wave length of laser light = sar-
comere length X sine of the diffraction
angle) (37a, 56).

The myofibrillar proteins are enveloped
by a number of connective tissue fibres.
Although these constitute only a small per-
centage of the total muscle protein the
strength of the collagen fibres is of such a

magnitude that it is a major contributor to
meat toughness. As an animal grows older
the amount of cross linking between col-
lagen fibres increases and thus the connect-
ive tissue solubility is adversely affected
(35). To attain a satisfactory tenderness in
meat of older animals heating methods and
-temperatures have to be adapted.
Buchter (9) summarised the influence of
heating temperature on meat tenderness.
From 40 to 50° C the increasing denatura-
tion of myofibrillar proteins results on a 3
to 4-fold toughening. In the 60-75° C tra-
ject connective tissue- myofibrillar- and
sarcoplasmic proteins shrink almost maxi-
mally resulting in yet another two-fold
toughening (14) or even a four-fold tough-
ening in cold shortened meat (6). A tempera-
ture of 70-80° will \'cook\' the meat to the
extent that it is firm and well-done. Finally
temperatures of 80-100° C will solubilise
the connective tissue and make myofibrils
fragile.

The reference heating method for beef as
agreed on by an EEC-working group on
meat quality recommends heating in a
thin-walled polythene bag in water of 75° C
followed by cooling in running water for at
least 40 min (4). The American reference
methods mention heating temperatures of
70, 75 and 75° C for beef, lamb and fresh
pork respectively (13). The increase of the
core temperature is monitored by thermo-
couples.

Samples from the cooked meat are excised
using cork bores. The meat cylinders with
an approximate diameter of 1 cm^ may be
used both for sensory and instrumental
tenderness evaluation.
Sensory evaluation is generally performed
by an experienced taste panel. For the pur-
pose of assessment of differences the tradi-
tional paired comparison tests (29, 54) are
available. The main advantage of these
methods is the simplicity which makes the
results very reliable. Panel members are
asked to indicate preference within one
pair of samples. Assigning scores to the
samples may help to quantify the differen-
ces. Several scoring scales are possible.
Numerical scales (a series of numbers rang-
ing from low to high and understood to
represent successive levels of tenderness)
are commonly used.

Several objective methods are available for
tenderness assessment (36). Two devices
are generally used i.e. the Warner Bratzler
shear device and the Volodkevich bite ten-
derometer. The Warner Bratzler shear con-
sists of a 1 mm thick stainless steel blade
with a hole in which the sample is placed.
The blade is led through a slid between two
shear bars and the amount of shearing
force is recorded. The Volodkevich device
consists of rounded wedges or bars be-
tween which the meat samples are squeezed
and sheared until they eventually break.
Both Warner Bratzler and Volodkevich
devices are usually mounted on a draw
bench connected to a recorder which prints
the way-force diagram. A commonly used
draw bench is the Instron Universal Test-
ing Machine. Sometimes low shear forces
are found concomitantly with low panel ;
tenderness scores. This apparent contra-
diction is attributed to a high connective
tissue resistance (46). Therefore both in-
strumental and sensory evaluation of ten-
derness should be conducted.

The term water holding or water binding \'
capacity is confusingly used for three differ-
ent conceptions of water binding which
were recently recognised as water binding
potential (WBP, referring to the ability to ^
hold water in excess and under the in-
fluence of an external force like salt), ex-
pressible moisture (representing the
amount of liquid squeezed from a protein
system by the application of force) and
finally free drip (referring to the amount of
liquid lost by a protein system without the
application of external force other than
gravity) (32).

Drip loss is particularly effected by pres-
sure on the myofibrillar system in the
course of rigor. Severe muscle shortening
(28, 52) as well as sarcoplasmic protein
denaturation may enhance this. Another
parameter ofwater binding i.e. heating loss
primarily reveals the influence of pressure
resulting from heat coagulation. The latter
effect appears to be much higher than the
shrinking of the raw tissue during storage
(23).

Whereas water binding potential is rel-
evant in meat processing the expressible

moisture and free drip particularly relate to
fresh meat. Two basic methods are avail-
able to measure expressible moisture. In
the filter press method by Grau and Hamm
(20) a meat sample is pressed between plexi-
glass leaving a ring of water in the filter
paper the diameter of which is considered
to be related to water binding. Modifica-
tions of this method are the centrifugal
methods which essentially combine the
gravimetric adaptation of the press method
with the application of a centrifugal force
(7, 8, 32).

Free drip is measured by weighing samples.
Recommended procedures agreed upon by
an EEC workinggroup on meat quality are
in preparation.

Hofmann\'s capillary volumeter (27) was
developed to differentiate between watery
and normal meat. It is based on the absorp-
tive capacity of a porous plaster shape. The
meat juice absorbed by capillary forces of
the plaster pushes a corresponding quan-
tity of air out of the plaster shape which is
indicated volumetrically by the liquid col-
umn level in a rising tube. The method is
reported to be particularly fit for PSE meat
(18).

The chemical basis for flavour develop-
ment in meat has been reviewed extensively
(58,48). Mainly water-soluble constituents
. are responsible for the particular meaty
flavour. The species differences in flavour
■ are attributed to differences in the flavour
of the lipid fraction. As yet, sensory evalua-
tion appears to be the only reliable method
I for assessing meat flavour. Jellinek (34)
i reviewed the methodology for flavour ana-
; lysis.

. 1. Amcrinc, M. A..Pangborn. R. M.,and Roessler,
E. B. Principles of sensory evaluation of Food.
Academic Press, New York, 1965.

2. Asghar, A.andPearson, A. M. Inlluenceofante-
and post-mortem treatments upon muscle com-
position and meat quality. Adv. Food Res. 1980;
26: 5.1

3. Bendall, .1. R. The biochemistry of rigor mortis
and cold-contracture. Proc. 19th Eur. Meet.
Meat Res. Work., Paris: A/O I, 1973.

4. Boccard, J., Buchler, L., Casteels, M., Cosen-
tino, E., Dransfield, E.. Hood, D. E., Joseph, R.
I... Macdougall, D. B.. Rhodes, D. N., Schön, I..

Tinbergen, B. J., and Touraille, C. Procedures
for measuring meat quality characteristics in beef
production experiments; Report of a working
group of the Commission of the European
Communities (CEC), Beef production Program-
me. Livestock Production Science 1981; 8: 385.

5. Boer, H. de. Animal production systems to meet
consumer demands-Western Europe in: K. R.
Franklin, H. R. Cross (eds) Proc. Meal Science
and Technology Symposium, Lincoln-Nebraska,
Publ. National Livestock and Meat Board, Chi-
cago (111.): p 17, 1982.

6. Bouton, P. E., Harris. P. V., and Ratcliff, D.
Effect of cooking temperature and time on the
shear properties of meal. J. Food Sci. 1981; 46:
1082.

7. Bouton, P. E., Harris, P. V., and Shorthose, W.
R. Effect of ultimate pH upon the waterholding
capacity and tenderness of mutton. J. Food Sci.
1971; 36: 435.

8. Bouton, P. E., Ford, A. L., Harris, P. V., and
Ratcliff, D. Objective asse.ssmenl of meal juici-
ness. J. Food Sci. 1975; 40: 884.

9. Buchler, L. Measurement of meal texture. Slag-
leriernes Forskningsintilutet Manuskript nr. 571
E. Presented at DIEU-seminar on food texture
and rheology, Copenhagen 23-24, November
1978.

10. Cassens, R. G., Marple, D. N., and Eikelen-
boom, G. Animal physiology and meal quality.
Adv. Food Res. 1975; 21: 71.

11. Cohen, C. The protein switch of muscle contrac-
tion. Sc. Am. 1975; 233: 36.

12. Cross, H. R., Moen, R., and Slanfield, M. R.
Training and testing of judges for sensory analy-
sis of meat quality. Food Technol., July, 48,
1978a.

13. Cross, H. R., Bernholdt, H. F., Dikeman, M. E.,
Greene, B. E., Moody, W. G., Staggs, R., and
West, R. L. Guidelines for cookery and sensory
evaluations of meat. Publ. Am. Meat Sci. Ass.,
Chicago (111.), 1978b.

14. Davey, C. L. and Gilbert, K. V. Temperature-
dependent cooking toughness in beef. J. Sci.
Food Agric. 1974; 25:931.

15. Dikeman, M. E. Animal production systems to
mecl consumer demands- US and Canada. In: K.
R. I ranklin, H. R. Cross (eds) Proc. Meal
Science and Technology Symposium, Lincoln-
Nebraska, Publ. National Livestock and Meat
Board, Chicago (111.): 9. 3, 1982.

16. Eagerman, B. A., Clydesdale, F. M., and Fran-
cis, F. J. Determination of fresh meat color by
objective methods. J. Food Sci. 1977; 42: 707.

17. Likelenboom, G. Some Dutch developments on
the identification of quality. Proc. E.E.C. Sym-
posium on the long-term definition of meal
quality, Brussels 18-19 Oct. p. 139-44, 1983.

18. Fischer, C., Hofmann, K., and Hamm, R. Erfah-
rungen mit der Kapillarvolumeter-Methode nach
Hofmann zur Bestimmung des Wasserbindings-
vermögens von Fleisch. Flei.schwirlschafl 1976;
I: 91.

19. Giddings, G. G. The basis of color in muscle
foods. J. Food Sci. 1977; 42: 288.

2ü. Grau, R. and Hamm, R. Eine einfaciie Methode
zur Bestimmung der Wasserbindung in Fleisch.
Fleischwirtschaft 1952; 4: 295.

21. Hamm, R. Kolloidchemie des Fleiches. Verlag
Paul Parey (Berlin & Hamburg), 1972.

22. Hamm, R. Post-mortem breakdown of ATPand
glycogen in ground muscle; a review. Meat Sei.
1977; 1: 15.

23. Hamm, R. Post-mortem changes in muscle with
regard to processing of hot-boned beef. Present-
ed at the International lUFoST Symposium:
Advances in hot meat processing. Rydzyna, Po-
land, 1981.

24. Hammond, J. Objective tests for quality in meat.
Ann.de la Nutrit. et Aliment., Paris, 1952; V1:C
119.

26. Hofmann, K. Notwendigkeit und Vorschlag einer
einheitlichen Definition des Begriffes \'Fleisch-
qualität\'. Fleischwirtschaft 1974; 10: 1607.

27. Hofmann, K. Ein neues Gerät zur Bestimmung
der Wasserbinding des Fleiches: das \'Kapillar-
Volumeter\'. Fleischwirtschaft 1975; I: 25.

28. Honikel, K. O., Hamid, A., Fischer, C., and
Hamm, R. Influence of post-mortem changes in
bovine muscle on the water-holding capacity of
beef; post-mortem storage of muscle at various
temperatures between 0 and 30° C. J. Food Sei.
1981; 46: 23.

29. Hopkins, J. W. and Gridgeman, N. T. Compara-
tive sensitivity of pair and triad flavor intensity
difference tests. Biometrics, March 1955; 63.

30. Hornsey, H. C. The colour of cooked cured pork
1. estimation of the nitric-oxide-haem pigments.
J. Sei. Food Agric. 1956; 7; 534.

31. l.S.O. Meat and meat products-measurement of
pH (reference method). l.S.O. reference 2917,
1974.

32. Jauregui, C. A., Regenstein, J. M., and Baker, R.
C. A simple centrifugal method for measuring
expressible moisture, a water binding property of
muscle foods. J. Food. Sei. 1981; 46: 1271.

33. .lellinek, G. Diskussion der Begriffe Qualität,
Frische und Verdorbenheit - Grundlegender Un-
terschied zwischen Qualität und Beliebtheit, Son-
derdruck aus Gordian 68, II Teil: 10, 1968a.

34. Jellinek, G. Wissenschaftlichen Grundlagen der
sensorischen Geruchs- und Geschmacksanalyse.
Sonderdruck aus Gordian 68, 11 Teil: 15, 1968b.

35. Kauffman, R. G., Carpenter, Z. L., Bray, R. W.,
and Hoekstra, W. G. Interrelations of tender-
ness, chronological age and connective tissue
fractions of porcinc musculature. J. Agric. Food
Chem. 1964; 12: 504.

36. Klettner, P. G. Festigkeitsmethoden bei Fleisch
und Fleischerzeugnissen. Fleischwirtschaft 1977;
4: 630.

37. Klettner, P. G. and Stiebing, A. Beitrag zur Be-
stimmung der Farbe bei Fleisch und Fleischer-
zeugnissen 1 Einführung in die Cirundlagen der
Farbmessung 1980. Fleischwirtschaft 1970.

37a. Koolmees, P. A., Korteknie, F., and Smulders,
F. J. M. Accuracy and Utility of sarcomere length
assessment by laser diffraction. Food Micro-
structure 1986 (in press).

38. Lawric, R. Meat Science 3rd ed., Pergamon Int.
Library of Science. Technology, Engineering and
social studies, Publ. Robert Maxwell, M. C. Ox-
ford, 1979.

39. Locker, R. H. A new theory of tenderness in
meat, based on gap filaments. Proc. 35th Ann.
Reciprocal Meat Conf. 1982; 35: 92.

40. Locker, R. H. and Leet, N. G. Histology of
highly stretched beefmuscle 11. Further evidence
on the location and nature of gap filaments. J.
Ultrastructural Res. 1976; 55: 157.

41. Locker, R. H.,Daines, G. J., Carse, W. A., and
Leet, N. G. Meat tenderness and the gap fila-
ments. Meat Sei. 1977; 1: 87.

42. Logtestijn, J. G. van. Over het post-mortale pH-
verloop in vlees en de betekenis daarvan voor de
beoordeling van slachtdieren. Thesis, University
of Utrecht, 1965.

43. Nakai, H., Saito, F., Ikeda, T., Ando, S., and
Komatsu, A. Standard models for pork-colour.
Bull. Nat. Inst. Animal Industry 1975; 29: 69.

44. Penny, I. F. and Dransfield, E. Relationship be-
tween toughness and troponin T in conditioned
beef. Meat Sei. 1979; 3: 135.

45. Petersen, G. V. A plug sampling technique for
measuring the pH of carcass muscles. Meat Sei.
1982; 7: 37.

46. Ratcliff, D. Pressure-heat treatment of post-rigor
muscle: objective-subjective measurements. J.
Food Sei. 1977; 42: 857.

47. Ray, E. E., Butler, J., Shaw, R., and Marchello,
J. Standards for beef color. NMSU Agricultural
Experimental Station, Research Report 336,
1977.

48. Reineccius, G. A. Off-llavor in meat and fish: a
review. J. Food Sei. 1979; 44: 12.

49. Reville, W..I.,Goll,D. E., Stromer, M. H., Rob-
son, R. IL, and Dayton, W. R. A Ca^-activated
protease possibly involved in myofibrillar pro-
tein turnover. J. Cell Biol. 1976 10: 1.

50. Schilling, E. Muskelstruktur und Fleischquali-
tät. Zeitschr. Tierzüchtg. und Züchtgsbiol. 1966;
82: 219.

51. Steinhauf, D. Histologische Untersuchungen zur
Fleischqualität. Fleischwirtschaft 1961; 13: 1008.

52. Smulders, F. .1. M., Eikelenboom, G., and Log-
testijn, .1. G. van. The effect of electrica! Stimu-
lation on three bovine muscles. Meat Sei. 1986;
16:91.

53. Tarrant, P. V. and Sherington, .1. An investiga-
tion of ultimate pH in the muscles of commercial
beef carcasses. Meat Sei. 1980; 4: 1287.

54. Terry, M. E., Bradley, R. A., and Davis, L. L.
New designs and techniques for organoleptic test-
ing. Food Technol., July 1952; 250.

55. Tuma,H. j., Hcnrickson, R. L., Stephens, D. F.,
and Moore, R. Inlluence of marbling and animal
age on factors associated with beef quality. J.
Anim. Sei. 1962; 21: 848.

56. Voyle, C. A. Sarcomere length and meat quality.
Proc. 17th Eur. Meet Meat Res. Work. Bristol
1971; B4: 95.

57. Voyle, C. A. Meat. In: J. G. Vaughan (ed) Food
Microscopy, Publ. Academic Press, London, p.
233, 1979.

58. Wasserman, A. E. Chemical basis for meat lla-
vor: a review. J. Food Sei. 1979; 44: 6.

Het gebruik van \'verrijkte\'
biest bij de preventie van
neonatale diarree van het kalf
veroorzaakt door E. coli K99

Het blijkt dat uit de dunne darm van 9 van
de 10 kalveren, die in de eerste week na de
geboorte aan diarree sterven en ter onder-
zoek werden aangeboden vrijwel in reincul-
tuur E. coli bacteriën met het pilusantigeen
K99 worden geïsoleerd. Dit ziektebeeld, dat
bekend staat onder de naam van Colientero-
toxicose, kan aanzienlijke verliezen veroor-
zaken.

Op 73 bedrijven tezamen omvattende 5806
runderen stierven in de eerste 8 dagen na de
geboorte 521 kalveren aan diarree. Op al
deze bedrijven werden E. coli K99-infecties
vastgesteld. Per bedrijf liep de sterfte uiteen
van 1 tot 35 kalveren met een gemiddelde
van 7. Minstens een gelijk aantal moest met
behulp van antibiotica en electrolyten in
leven worden gehouden.
Stalenzoötische diarreeproblemen worden
vooral waargenomen in het voorjaar wan-
neer de meeste kalveren geboren worden.
Opvallend is, dat men op de meeste bedrij-
ven het ene jaar wel en de daaropvolgende 2
tot 5 jaren geen problemen heeft. Hierna
herhaalt zich vaak deze cyclus.
Entingen tegen E. coli K99 blijken in de
praktijk goede resultaten te geven. Meestal
ent men de drachtige koeien wanneer er
problemen zijn. Er is derhalve sprake van
een noodenting. Volgens voorschrift van de
fabrikanten moet minstens tweemaal geënt
worden, waarbij de laatste vaccinatie onge-
veer 14 dagen voor de te verwachten kalfda-
tum dient te geschieden.
Bij het bestaan van een bedrijfsproblematiek
dienen direct maatregelen te worden ge-
troffen, omdat minimaal een periode van 6
weken moet worden overbrugd voor de re-
sultaten van de enting effectief worden.
Deze maatregelen kunnen bestaan uit kalver-
opfok elders, het verstrekken van antibio-
tica direct na de geboorte, desinfectie etc.
De Gezondheidsdienst West- en Midden
Nederland verkoopt sinds enkele jaren aan
veehouders zogenaamde \'verrijkte\' biest.
Deze biest werd gewonnen op een bedrijf
waar een groot aantal drachtige runderen
tweemaal werden gevaccineerd met Nobivac
iC99 volgens voorschrift.
De titers aan antilichamen in het serum ten
opzichte van K99 antilichamen worden be-
paald met een enzym immuna assay (EIA).
Voor de enting bedroegen deze titers 40 tot
320, na de eerste vaccinatie (4-6 weken later)
320 tot 2560 en twee weken na de tweede
enting 640 tot 2560.

In de biest werden EIA-titers gevonden uit-
eenlopende van 320 tot 20480. Bij de derde
keer melken bedroegen de titers nog 80 tot
10240.

Biest van de eerste, tweede en derde gift werd
ingevroren bij —12 tot —20° C in hoeveel-
heden van 450 ml in plastic flessen. Deze
flessen werden als volgt gecodeerd:
biest eerste gift is I;
biest tweede gift is II;
biest derde gift is III, IV, V en VI.
De veehouders kregen het volgende advies:

— Vul deze biest aan met biest van het
moederdier tot de gewenste hoeveelheid en
wel fles 1 bij de eerste maal drinken, fles 11 bij
de tweede maal tot en met fles IV bij de zesde
maal.

In het verloop van 5 jaar is de biest verstrekt
op 62 bedrijven aan 512 kalveren. Van 44
bedrijven werden gegevens terugontvangen.
Hier waren 307 kalveren behandeld. In to-
taal zijn er 13 kalveren gestorven waarvan 7
op één bedrijf.

Helaas werd geen van deze zeven dieren on-
derzocht. Vier van de zes andere kalveren
bleken geleden te hebben aan E. coli K99
enterotoxicose.

Tweemaal werd hierbij medegedeeld, dat de
eerste biest pas was verstrekt nadat men het
dier \'s ochtends vroeg in de stal had aange-
troffen. Twee kalveren waren gestorven aan
een andere doodsoorzaak.
Enkele malen werd medegedeeld dat behan-
delde kalveren wel een enkele dag diarree
hadden gehad. Deze diarree was meestal
zonder medicinale behandeling genezen.

Op grond van bovenstaande waarnemingen
kan worden geconcludeerd dat het geven
van \'verrijkte\' biest aan pasgeboren kalve-
ren een goede profylactische werking heeft

om enonatale diarree veroorzaakt door E.
coli K99 te voorkomen.
Het is gebleken, dat deze biest zelfs na be-
waren gedurende 3 jaar bij temperaturen
van — 12° tot —20° C nog goed werkzaam is.
Het gebruik van deze biest wordt aanbe-
volen in de periode dat van een vaccinatie
nog geen effect kan worden verwacht. Men
dient zich te realiseren dat aan het gebruik
van biest van een andere bedrijf risico\'s kle-
ven wat betreft insleep van ziekteverwek-
kende micro-organismen zoals Mycobacte-
rium johnii, Chlamydia psittaci, Coxiella
burnetti en mogelijk ook van IBR en van
BVD-virus.

In het algemeen kan worden geadviseerd,
dat de veehouders zelf een hoeveelheid \'ver-
rijkte\' biest, gewonnen op het eigen bedrijf,
invriezen, om in geval van een acute pro-
blematiek te kunnen gebruiken. De hoe-
veelheid biest, die nodig is, moet gebaseerd
zijn op ongeveer 10% van het aantal te ver-
wachten kalveren. Voor een bedrijf van 50
koeien is dit ongeveer 15 liter.

Dr. J. P. W. M. Akkermans, Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren in West- en Midden-Neder-
land, Gouda.

Aan ons panel van merendeels praktici werd de volgende
vraag voorgelegd: \'Hond die plotseling veel is gaan drinken,
reu, s.g. urine 1.015, bloedureum 4 mmol.\'

Bij polyurie/polydipsie is het \'blauwe boekje
van Belshaw\' (\'smallanimal endocrinology\')
voor mij een belangrijk hulpmiddel bij het
opsporen van de oorzaak. Het volgende is
dan ook voor een groot deel daarop geba-
seerd. In dit geval is een aantal gegevens uit
anamnese en klinisch/urine-onderzoek van
belang voor de eerste beoordeling. Met
daarbij vooral de vraag: hoeveel drinkt de
hond? Meer dan 50 ml/kg/dag drinken be-
schouw ik als meer dan normaal, meer dan
100 ml/kg/dag als echt erg veel drinken.
In dit geval kunnen op basis van al bekende
gegevens uremie, pyometra en potentiële
diabetes mellitus na oestrus worden uitge-
sloten. Als in de urine verder geen afwij-
kingen gevonden worden is er ook geen
sprake van diabetes mellitus of proteïnurie.
Anamnese en klinisch onderzoek zouden
gegevens kunnen opleveren bij oorzaken als
Cushing, hypercalciaemie bij bepaalde tu-
moren, afwijkingen aan lever- of hartfunc-
tie, hyperthyreose. Als deze oorzaken niet in
aanmerking komen dan kan aanvullend on-
derzoek nodig zijn.

Diabetes insipidus kan via een pitressinetcst
worden aangetoond (al is in dit geval daar-
voor het urine s.g. niet laag genoeg).
Als centrale diabetes insipidus kan worden
uitgesloten, dan kan een dorstproef infor-
matie geven over oorzaken als nefrogene dat
is psychogene polydipsie en Na wash-out.
Verder onderzoek en behandeling van de
polydipsie is uiteraard afhankelijk van die
eerste aanwijzingen en de uiteindelijke diag-
nose . En dan houd ik in de praktijk altijd
een aantal (vooral oudere) honden over
waarbij ik geen oorzaak kan vinden.

— veranderingen van de omgeving; ander
voer, meer beweging, ander huisdier
erbij, etc.

— bloedonderzoek: Ht, leuco\'s, diff. serum,
creatinine, (glucose), K, Na, Ca, P, alk.
fosfatase, GPT;

— dorstproef bijv. 6 uur (om de 2 uur uri-
nemonster laten opvangen en op s.g.
controleren).

Leven er Ijij u vragen, die u in deze
rubriek beantwoord wenst te zien?
Stuurt u dan de door u geformuleerde
vragen aan de redaktie op, die deze
vervolgens gaarne aan de diverse panels
ter beantwoording voor zat leggen.

b. Anamnese (onder andere letten op voe-
dingsveranderingen, plotselinge gebeur-
tenissen, krijgt het dier medicijnen?).

c. Algemeen onderzoek (denk onder an-
dere ook aan de schildklier en de invloed
van bepaalde tumoren).

Indien geen aanleiding bestaat om verder te
graven, dan eerst dieetverandering en af-
wachten. Indien meer aanwijzingen zijn ont-
dekt voor afwijkingen, en indien geen effect
van dieetverandering, dan:

Daarna moet de diagnose te stellen zijn en
kan een daaruit voortvloeiende therapie zijn
in te stellen, maar er zijn zoveel mogelijk-
heden, dat ik daar niet op kan ingaan.
Drs. M. A. van Messel,
Groningen.

Polydipsie bij de hond (meer dan 50 ml/kg/
dag) zien wij regelmatig in de praktijk voor-
komen en vraagt, gezien het aantal differen-
tieel diagnoses, om een goed en bruikbaar
protocol.

— Een uitgebreide anamnese is hier op z\'n
plaats: moment van ontstaan, omvang en
"erloop. Tevens, met name in dit geval, vra-
gen over eventuele veranderingen in de om-
geving van de hond (verhuizing, komst van
een baby, etc.), omdat een klaarblijkelijk
goed concentrerend vermogen kan duiden
op een psychogene polydipsie.

— Vervolgens een volledig klinisch onder-
zoek, waarbij onder andere gelet wordt op
de aanwezigheid van pericardovervulling,
verschijnselen van Cushing, schildkliertu-
mor en andere neopla.smen.

— Een enigszins uitgebreider bloedonder-
zoek zal, als het voorgaande weinig of niets
heeft opgeleverd, het volgende punt van het
protocol zijn, waarbij de interesse uitgaat
naar: Ht, leucocytentelling en differentiatie,
creatinine, alkalische fosfatase, ALAT
(sGPT), glucose en calcium.

— Naast dit bloedonderzoek zal de diag-
nose, in dit geval, zeer waarschijnlijk beves-
tigd kunnen worden met een, eenvoudig
door de eigenaar zelf uit te voeren, dorst-
proef

Opvallend is hier de vrij normale waarden
van s.g. van de urineen het ureumgehalte. Ik
denk dat je daardoor niet aan diabetes insi-
pidus en diabetes mellitis hoeft te denken.
Ik zou een uitgebreid algemeen onderzoek
doen om zaken als Cushing, leveraandoe-
ningen en tumoren (van onder andere schild-
klier, anaalzakjes en lymfklieren) uit te slui-
ten.

Ik zou nu een dorstproef inzetten, waaruit
dan denkelijk de diagnose nefrogene diabe-
tes insipidus of psychisch drinken zou rollen.
In het eerste geval zou ik dichloride (chlor-
tiazide) en een Na-arm dieet voorschrijven;
in het tweede geval moet een goede anam-
nese al aanduidingen geven en zal extra aan-
dacht en een andere omgeving wonderen
doen.

Deze vriendelijk aandoende titel wordt door
mevr. Kapsenberg van het RIVM gebruikt
om iets onvriendelijks te beschrijven; het ge-
geven dat humaan parvovirus bij de mens
aanleiding geeft tot ernstige ziektebeelden
zowel bij kind als volwassene. Kleine dingen
vormen hier de karakteristiek van het virus
(parvo = klein). Nadat in de veterinaire sec-
tor ziektebeelden bij katten, honden en var-
kens veroorzaakt door soort-specifieke par-
vovirussen bekend zijn geworden, is het nu
dus de beurt bij de mens.
Beschreven wordt het verdienstelijk epide-
miologisch werk van een jonge onderzoek-
ster dat heeft geleid tot snel toegenomen
kennis hierointrent. Bij kinderen met sikkel-
celanaemie bleek dat aplastische crises het
gevolg zijn van een primaire infectie met het
humane parvovirus. Ook erythema infectio-
sum vormt een ziektebeeld dat door dit virus
bleek te zijn veroorzaakt. Verder is het
waarschijnlijk dat het virus evenals bij var-
kens en katten ook bij de mens kan leiden tot
prenatale vruchldood. Reden waarom een
gericht prospectief onderzoek hiernaar bij
zwangere vrouwen wordt aanbevolen.

Hommez J, Devriese LA, Henrichsen J, and
Castryck F. Identification and Character-
ization of Streptococcus suis. Veterinary
Microbiology 1986; 11; 349-55.

Voor de zogenaamde \'S\' en \'R\' varkens-
streptokokken(deMoor, RIV, 1963) bestaat
al sinds geruime tijd grote belangstelling,
niet in het minste vanwege hun pathogeniteit
voor de mens.

De auteurs, onder andere werkzaam aan de
Diergeneeskundige Faculteit in Gent en het
Statens Seruminstitut in Kopenhagen, heb-
ben geprobeerd 188 Str. i«;i-stammen te ka-
rakteriseren en wel niet alleen serologisch.

doch ook biochemisch, onder andere met de
APl 20 Streptest. Zo\'n nadere karakterise-
ring is nodig, omdat bij bronchopneumonie
bij het varken niet alleen de serotypen I en 2
(de vroegere \'S\' en \'R\' Streptokokken), doch
ook andere serotypen worden geïsoleerd.
Streptokokkenstammen,die bij varkens wor-
den geïsoleerd en a of haemolyse ver-
tonen, dienen alle biochemisch en eventueel
serologisch te worden onderzocht om na te
gaan of het hier niet om Str. suis gaat.
Vooral bij bronchopneumonie, maar ook bij
arthritis en meningitis bij het varken, moet
aan deze bacterie als oorzakelijk agens wor-
den gedacht.

De auteurs geven een groot aantal bioche-
mische eigenschappen aan van verschillende
Str. j«/j--typen. Opvallend is overigens de
grote heterogeniteit binnen dit species. Zo
zou vroeger gesteld zijn, dat Str. suis inuline
zou fermenteren en op McConkey zou groei-
en. Deze auteurs vonden 19% van hun
stammen inuline-negatief en 26% van de 188
stammen groeide niet op McConkey. De
auteurs geven een aantal belangrijke aanwij-
zingen voor de determinatie van Str. suis.
Ook het API 20 Strep-systeem blijkt niet in
alle gevallen te voldoen. Sommige Str. suis-
stammen werden met het APl-systeem als
Str. pneumoniae geïdentificeerd!

Inglis DM, Gilmour.IS, Murray IS. A farm
investigation into swayback in a herd of
goats and the results of administration of
copper needles. The Veterinary Record 1986;
118; 657-60.

Uit een kudde van 22 geiten, variërend in
leeftijd, werden 8 lammeren ter sectie aan-
geboden met in de anamnese verschijnselen,
welke met sway back in verband waren te
brengen. Ook 2 volwassen geiten stierven.
Het neurohistologisch onderzoek leverde bij
enkele dieren voor swayback karakteristieke
veranderingen op en verlaagde koperwaar-
den (0.65-11.0 ß mol/I). De bloedkopcr-
waarden van de moeders varieerden van 2.1
tot 14.6 ß mol/I).

De vitamine A-status van de dieren, bepaald
in bloed en lever, bleek normaal. Bij vita-
mine A-deficiëntie kunnen storingen in de
myelinisatie van de fetale zenuwen optreden,
welke vergelijkbaar zijn met swayback.

Het koper-, molybdeen- en zwavelgehalte
van de grond was normaal. In de gras-
monsters was het kopergehalte normaal
(7-12 mg/kg d.s.). Het zwavelgehalte van
4.05 g/kg d.s. in combinatie met een
molybdeengehaltc van 1.28 mg/kg d.s. en
een ijzcrgehalte van > 300 mg/kg d.s. kan de
verklaring geven van het vastgestelde (voor-
waardelijke) kopergebrek.
De 17 volwassen geiten werden in twee ver-
gelijkbare groepen opgedeeld, waarvan de
ene groep (8) werd behandeld met 4 g koper-
oxyde naaldjes en de andere groep (9) als
controle diende. De kopertherapie verhoog-
de het bloedkopergehalte zodanig dat in
preventieve zin tegen swayback effect was te
verwachten. De kopergehalten van de or-
ganen, 15 weken na de kopertoediening, ver-
schilden echter niet significant met die van
de controledieren. De autetirs suggereren
dat het effect van koperoxydenaaldjes bij
geiten geringer zou zijn dan bij schapen (?).

Schepper J de. Stock J van der en Capiau E.
Het morfologisch en biochemisch bloedpro-
fiel bij verschillende vormen van endometri-
tis post-oestrum (pyometra) bij de hond.
Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 1986;
55; 153-62.

Onderzocht is welke afwijkingen kunnen
ontstaan in het bloedbeeld van de hond met
een endometritis post-ocstrum. Van 96 hon-
den met een endometritis p.o. werd het
bloed morfologisch en biochemisch verge-
leken met 75 controledieren.- De pyometra-
honden werden verdeeld in 4 klinische groe-
pen; Ciroep 1 bcvatte62 honden, die klinisch
ziek waren (anorexie, hyperthermic, poiy-
urie/-dipsie, sopor) en een WBC > 20 x
lO\'Vl hadden (typische endometritis p.o.).
Zij vertoonden morfologische en biochemi-
sche veranderingen die vrijwel volledig ver-
klaard kunnen worden als het resultaat van
een endotoxinaemie met gram-negatieven,
al\'komstig uit de uterus; niet-regeneratievc
normochrome normocytaire anemie, ernsti-
ge leukocytose met neutrofilie en linksver-
schuiving en een monocytose. Verder bij
praktisch alle dieren een verhoogd totaal
eiwit, haptoglobine, GOT, LD, AP, ver-
laagd GPT. Eén derde van de dieren ver-
toonde een nierinsufficiëntie. De honden in
groep 2 (6 honden) waren ook klinisch ziek,
maar hadden een aantal leukocyten lager
dan 20 x lO\'\'/! (atypische endometritis).
Deze groep bleek de meer acute gevallen te
bevatten, terwijl die uit groep 1 meer een
subacuut karakter vertoonden.
Het bloedbeeld bij deze dieren wees op een
licht acuut ontstekingsproces (lichte leuko-
cytose met neutrofilie, verhoogde AP). In
groep 3 (21 dieren met een chronische en-
dometritis, die niet klinisch ziek waren) gaf
het bloedbeeld vergelijkbare resultaten als in
groep 2, alsmede een verhoogd totaal plas-
ma-eiwit (licht chronisch ontstekingspro-
ces). Het bloedbeeld van groep 4 (7 honden,
niet klinisch ziek, mucometra-groep) was
niet afwijkend. De uterus was bij al deze
dieren sterk vergroot. Deze zuiver hormo-
nale endometritis zonder infectie heeft ken-
nelijk geen weerslag op de functie van an-
dere organen.

Wight PAL, Shannen DWF and Wells JW.
Liver haemorrhages induced by rapeseed
meal; Incidence in adult male and female
fowls. British Poultry Science 1986; 27; 247-
52.

Een dieet met 40% koolzaadmeel (een eiwit-
rijk produkt; Ref.) veroorzaakt leverbloe-
dingen bij volwassen leghennen, waarbij er
wat verschil tussen commerciële merken ge-
zien wordt (merk A; 43% en merk B; 33%
leverbloedingen). Er wordt vergeleken met
een voeder met soyaboonmeel (merk A; 5%
en merk B: 13% leverbloedingen). Bij vol-
wassen hanen worden bij het koolzaadmeel-
dieet geen leverbloedingen gezien (0%), ook
niet nadat de hanen gedurende enkele maan-
den met oestrogenen behandeld waren (0%
leverbloedingen). Het is niet bekend waarop
de hepatoxiciteit van koolzaad (Brassica
napus) berust. Uit het experiment blijkt dat
oestrogenen geen sleutelfunctie in het to-
xisch mechanisme vervullen. Oestrogenen
kunnen door de leververvetting die ze kun-
nen veroorzaken aanleiding zijn voor lever-
bloedingen. De leverbloedingen door kool-
zaadmeel gaan echter niet gepaard met
leververvetting.

Uit ander onderzoek met koolzaad is reeds
bekend dat jonge dieren minder gevoelig zijn
dan oudere dieren, dat er rasverschillen zijn
(ook slachtrassen zijn gevoelig) en dat bijv.
kwartels ongevoelig zijn.

Muirhead MR. Epidemiology and control of
vaginal discharges in the sow after service.
Vet Ree 1986; 1 19: 233-5.

Van 110 zeugenbedrijven met gemiddeld 278
zeugen werd in de periode 1980-1985 onder-
zoek gedaan naar witvuilen na dekking. Een
bedrijf werd beschouwd als te zijn aangetast
indien na 7 dagen na dekking meer dan 1%
van de zeugen vuilde.

Aldus gedefinieerd waren 26 bedrijven (24%)
aangetast. Van deze 26 bedrijven was de ge-
middelde omvang 349 zeugen (dus duidelijk
groter dan het gemiddelde van alle onder-
zochte bedrijven). Het drachtigheidspercen-
tage was bij de 26 bedrijven 5-20% onder de
87% die als streefregel wordt beschouwd en
het percentage \'not in pig\'-zeugen (drachtig
getest maar toch niet werpend) nam toe van

1 tot 3% boven het streefgetal van 2%. Het
aantal grootgebrachte biggen per zeug per
jaar lag tot 4 onder de norm.

De witvuilers bleken vooral voor te komen
onder de oudere zeugen (85% van alle \'vui-
lers\' bij pariteit 5 en hoger).
Ter bestrijding werd de volgende procedure
gevolgd:

— dekstal en andere stalruimte voor de
zeugen in de eerste 21 .dagen na dekking
regelmatig schoonmaken en ontsmetten;

— alle beren spuiten met OTC-LA en infu-
sie van het praeputium met OTC via intra-
mammair tubes gedurende 5 opeenvolgende
dagen.

— alle zeugen op de speendag OTC-LA
spuiten gevolgd door 3 weken voermedicatie
(OTC 300 gr/ton), totdat alle zeugen op
deze wijze waren behandeld.

Bovengenoemde procedure deed de proble-
matiek op 24 van de 26 bedrijven verdwij-
nen.

Bij het BO van de witvuilers werd meestal
een mengcultuur van facultatief pathogenen
geïsoleerd.

Bij sectie van 47 witvuilers werd 21 maal
noch vaginitis noch endometritis aange-
toond met veelal actieve ovariae.
Tenslotte zij nog vermeld dat de problema-
tiek zich het duidelijkst manifesteerde op
bedrijven waar vroeg werd gespeend (binnen
3 weken).

Drawer K. Zur Chronik des Schlachtens von
Hunden und Katzen in Deutschland. Fleisch-
wirtschaft 1986; 66(3): 288-9.

Hoewel in Duitsland het eten van honde-
vlees nooit zo\'n grote omvang heeft gehad
als in sommige andere landen, is de hond,
slachtdier in de zin van de (Duitse) vleeskeu-
ringswet. Consumptie van hondevlees vond
voornamelijk plaats in Silezië, Saksen en
Beieren. In 1912 werdennogca. 8000honden
ter keuring aangeboden, in 1937 was dit aan-
tal gedaald tot ca. 2900. Na de Tweede We-
reldoorlog is het slachten van honden nog
slechts sporadisch voorgekomen. Voor zo-
ver bekend werd 5 jaar geleden in Augsburg
de laatste hond gekeurd.
Van meer economische betekenis is het
doden van honden en katten voor hun vet en
huid en voor — dubieuze — medicinale toe-
passingen in natuurgeneeswijzen bij reuma-
pati(5nten, verkrampte spieren en gestoorde
doorbloeding. Jaarlijks worden ca. 500.000
kattevellen ingevoerd uit Oost-Azië, Austra-
lië en Oost-Europa.

In 1959,1963 en 1985 is vergeefs geprobeerd,
op grond van dierenbeschermingsmotieven,
een slachtverbod door het parlement te
krijgen en deze de mens zeer na staande
dieren nadrukkelijk te beschermen. De au-
teur is van mening dat een dergelijk verbod
gewenst is en ook het doden voor vet en
huiden van de dieren zou moeten omvatten.

Graag zou ik enige aanvullingen willen
geven op de adviezen van collega F. Santen
betreffende zijn egelopvang 1985/1986 in
het Tijdschr Diergeneeskd 1986; 111 (20):
989. Een warme nazomer heeft ook in 1986
nogal wat te lichte egels, afkomstig van een
laat tweede nest, opgeleverd, waarvan onge-
twijfeld enkele exemplaren zijn aangeboden
in de praktijken van diverse collega\'s.
Mijn aanvullingen zijn deels gestoeld op
eigen ervaringen, deels afkomstig uit een
klein onderzoekje naar bruikbare worm-
middelen bij de egel door mij verricht bij de
Vakgroep Bijzondere Dieren (Tijdschr Dier-
geneeskd 1983; 108(11): 452).
Van elke egel die binnenkomt is het noodza-
kelijk mestonderzoek te doen en het blijkt
dat ook egeltjes van 60 a 70 gram al met
long- en maagdarmwormen besmet kunnen
zijn. Indien deze niet meteen de eerste dag na
opname worden behandeld treedt na enkele
dagen eetlustvermindering en diarree op.
waarna de toestand snel verslechtert. Deze
ervaring wordt ook in een, overigens zeer
aan te raden, Duitse uitgave beschreven:
\'Das Igel Brevier\' (3). Het lijkt mij daarom
niet verstandig een week te wachten alvorens
te ontwormen zoals collega Santen advi-
seert.

Over de aangeraden wormmiddelen het vol-
gende: Ivomec® (ivermectine)\' lijkt mij niet
zinvol te gebruiken, omdat het de schade-
lijke longwormen niet elimineert en het ef-
fect op de ectoparasieten is nagenoeg nihil
(1). Een lauwwarm bad met groene zeep
werkt prima tegen de vlooien. Het bad heeft
daarbij nog een voordeel: de heel schuwe
egels ontrollen zich als je ze voorzichtig in
het water laat zakken, op dat moment kun je
het kapsel otnhoog trekken: het handigste
gaat het als daarbij de ringvormige spier van
het kapsel achter over het kruis op de rug
wordt gewipt, de spier trekt dan wel samen
echter niet ónder de egel maar óp de rug van
de egel. Zo kan rustig de onderzijde van de
egel gecontroleerd worden op parasieten,
wonden, maden, etc.

Met het andere wormmiddel L-Ripercol®^
wat Santen noemt heb ik slechte ervaringen:
de egels braken soms en worden I a 2 dagen
suf. Mogelijk is een verklaring hiervoor een
plotseling massaal afsterven van de wormen
in het longweefsel, waardoor een soort toxi-
sche shock ontstaat zoals dat ook bij zwaar
met longworm besmette kalveren gebeurt.
Het veiligste en meest effectieve wormmid-
del vind ik mebendazole in de dosering van
15-20 mg/kg, wat gedurende 5 dagen achter-
een wordt ingegeven (eventueel met een
pipet of spuitje). Eetlustvermindering treedt
dan niet op. Daarbij behandel ik de egels
met Engemycine®\' 50 mg/kg/dag om de
bijkomende bacteriële infectie te elimineren.
Er is nog een waarschuwing die ik wil geven:
na een succesvolle ontworming kunnen de
egels een enorme vraatzicht aan de dag
leggen en inderdaad, zoals collega Santen
vermeldt een groei halen van 50a lOOgram/-
week. Het is echter onverstandig het zo ver
te laten komen, op diverse plaatsen in de
literatuur wordt gewaarschuwd voor hart-
en leververvettingen verlammingen (2, 3,4).
Uit onderzoek blijkt (3) dat egels van 800
gram de beste overlevingskansen hebben,
omdat deze voldoende actief zijn.

Tenslotte nog twee tips voor de behandeling
van egels in zeer slechte toestand. Deze zijn
vaak cachectisch en uitgedroogd, een infuus
kan nodig zijn (Duphalyte®\\ 5 cc/kg). Het
blijkt dat dit infuus het beste in de nek onder
het kapsel gegeven kan worden, omdat men
meer op de rug gemakkelijk intrathoracaal
of intraperitoneaal spuit (in 1983 heb ik dat
bij de vakgroep Bijzondere Dieren op dode
egels uitgeprobeerd). Het kapsel is vrij vast
via tussenliggende lagen met de lichaams-
holten verbonden, zodat het haast niet lukt
s.c. te spuiten. Infusie in buik- of borstholte
geeft ernstige benauwdheid.
De zeer zieke egels weigeren vaak te eten en
nemen daardoor snel af in gewicht (soms wel
20 gram/dag, ondanks infuus). Ik behandel
deze dieren als cgelbabies: elke 3 uur (dat
betekent ook \'s nachts!) worden ze gevoed
met ongezoete griesmeelpap, waaraan 10%
zonnebloemolie, een beetje Roosviceeen 4%
Gistocal is toegevoegd. Dit vloeibare meng-

sei kan gemakkelijk met een 2 ce-spuitje (mét
de mebendazole poeder!) worden ingegeven.
Zelfs zeer apathische egels willen nog wel
griesmeelpap opnemen en samen met een
lauwwarme kruik en veel geduld lukt het om
er weer leven in te brengen, zodat er straks in
het voorjaar weer een kleine inlossing van de
schuld aan alle doodgereden exemplaren
kan plaatsvinden.

2. Gabrisch K und Zwart P. Krankheiten der
Heinitiere, Schlüttersche Verlaganstalt und
Druckerei, GmbH & Co. Hannover, 1984; 94.

3. Poduschka W, Saupe E en Schutze HR. Das
Igel Brevier, Zoologische Gesellschaft van
1858, Frankfurt a. M., 1077 (ISBN 3 7292
1235 4).

4. Versluys SDW. Wel en wee van de egel. Dier-
geneeskundig Memorandum 1975, 22 (2-3):
261.

Onder deze titel worden de verhandelingen gepre-
senteerd van een bijeenkomst van adviseurs over
de toepassing van nucleaire technieken bij onder-
zoek op tropi.sche dierziekten. Deze bijeenkomst,
gezamenlijk georganiseerd door FAO en IAEA,
vond in Wenen plaats van 13 tot 16 juni 1983.
Het getuigt van eerlijkheid dat de IAEA het boek
laat aanvangen met een hoofdstuk waarin de
voordelen van de enzyme immunoassay boven de
radioimmunoassay (RIA) bij dc diagnose van vi-
rusziekten wordt benadrukt. Het gebruik van ra-
dio-isotopen vereist bijzondere veiligheidsmaat-
regelen cn maakt de RIA aanzienlijk duurder en
minder algemeen bruikbaar.
Na deze \'bal in eigen doel\' komen toch verder in
het boek bepaalde beperkingen van de ELISA ter
sprake, bijv. de grote variatie in eigenschappen
van microtiterplaten en conjugaten, zelfs van de-
zelfde fabrikant, wat tot niet-reproduceerbare re-
sultaten kan leiden.

De RIA wordt ook gebruikt voor het meten van
de progesteron-concentratie in bloed of melk, als
steun voor verbeteringvan de vruchtbaarheid van
landbouwhuisdieren. Naast deze techniek komen
ook ter sprake bepaalde voortplantingsstoornis-
sen bij het rund en verschillende oorzaken hier-
voor in de tropen.

Enkele deficiënties van mineralen worden behan-
deld. Bij het onderzoek naar de stofwisseling van
de meeste mineralen zijn radioisotopen uiteraard
van groot belang, en een aantal voorbeelden hier-
van passeert de revue.

Ongeveer een derde deel van het boek bestaat uit
hoofdstukken over de toepassing van nucleaire
technieken op parasitologisch gebied. Het zou te
ver voeren om alle behandelde onderwerpen aan
te roeren. Enkele voorbeelden zijn:
Verzwakking van parasieten door bestraling om
met levend doch onschadelijk materiaal immuni-
teit bij de gastheer op te wekken.
Overbekend is natuurlijk het bestraalde long-
wormvaccin. Het resultaat van een dergelijke vac-
cinatie met bestraalde larven van Haetnonchus-en
Trichostrongylus-inkcUes bij schapen wordt gro-
tendeels bepaald door het genetisch vastgelegde
individuele vermogen tot opbouw van resistentie,
en het antwoord op vaccinatie kan zo worden
gebruikt bij selectie op resistentievermogen. Ook
bij bepaalde protozoaire infecties lijkt bestraling
perspectieven te bieden voor het verkrijgen van
levende \'vaccins\' (bijv. immunisatie tegen Bal}e.sia
divergent). Bestraling van proefdieren ter uitscha-
keling van het immuunapparaat is van nut ge-
weest bij de bestudering van de immunologie en
de pathogenese van bepaalde parasitaire aandoe-
ningen.

Bij het onderzoek naarde pathogenese van parasi-
taire infecties kunnen radioactief gemerkte cellen
of eiwitten een belangrijke rol spelen, bijv. bij
onderzoek naar de oorzaak van de anaemie bij
trypanosomiase.

\'Labelling\' met radioisotopen van antigenen, anti-
lichamen en parasieten neemt een steeds grotere
plaats in bij de studie van zowel de leven.scyclus
van de parasiet (door radiolabelling van nuclcïne-
zuur precursors heeft men bijv. de sporogenic van
Theileria in de overbrengende teek kunnen vol-
gen). als van de immunologie en immuunrespons
bij parasitaire infecties. Hiertoe behoort uiteraard
dc RIA voor het aantonen van humorale anti-
lichamen, maar ook het gebruik van radioiso-
topen voor het aantonen van een cellulaire im-
muunrespons. Radioactief gemerkte antilichamen
spelen ook een steeds meer belangrijke rol bij het
opsporen van antigenen, en andersom ook om
met een antigeen het bijbehorende monoclonale
antilichaam te vinden.

Dit zijn slechts grepen uit de nogal uiteenlopende
inhoud, die zeker veel interessante gegevens bevat
voor hen die met dergelijke laboratoriumtech-
nieken werken, of overwegen dit in de toekomst te
zullen doen.

Intcrvcl heeft een nieuw vaccin tegen Atrofische
Rhinitis ontwikkeld en op de Nederlandse markt
geïntroduceerd onder de naam Nobi®-vac AR-T.
Het vaccin bevat een geïnactiveerde AR-patho-
gene Bon/eiella hronchiseptica-stam en het geïnac-
tiveerde toxine van Pasteurella muhocida. Nobi®-
vac AR-T zal het huidige vaccin, Nobi®-vac AR,
vervangen. De Bordetella-fractie van het nieuwe
vaccin is dezelfde als in het \'oude\' vaccin. Omdat
bekend is dat juist het toxine van Pasteurella mul-
tocida verantwoordelijk is voor de meest ernstige
vorm van AR is de Pasteurella-fractie van het
\'oude\' vaccin in het nieuwe vaccin vervangen door
het geïnactiveerde toxine van Pasteurella multo-
cicla.

Een challenge experiment, uitgevoerd door Inter-
vet, toonde aan dat biggen van met Nobi®-vac
AR-T geënte zeugen goed beschermd zijn. Een
challenge experiment, uitgevoerd door het insti-
tuut voor onderzoek van het Ministerie van
Landbouw te Ploufragan (Frankrijk) toonde aan
dat de bescherming door Nobi®-vac AR-T nog
beter is dan door Nobi®-vac AR. Veldproeven op
6 AR probleembedrijven in Nederland toonden
aan dat vaccinatie met Nobi®-vac AR-T zorgde
voor een goede klinische bescherming. Op 3 be-
drijven werd geen klinische AR meer waarge-
nomen. op 3 andere bedrijven lag het percentage
klinische AR onder de 1. Op geen van de 6 bedrij-
ven werd op enigerlei wijze gemedicineerd tegen
AR.

IJTD heeft, na een uitgebreide testmarkt in het
noorden van het land, een nieuw produkt op de
markt gebracht.

Utomix is een bruin, goed gemengd voeder, dat
net als ruwvocr op een gelijkmatige wijze in de
pens wordt verteerd. Hierdoor gedraagt het zich
binnen een rantsoen vooral als ruwvocr, ondanks
het ontbreken van structuurwaarde. Dit betekent
dat hel een deel van hel ruwvoer in het rantsoen
kan vervangen met behoud van een gelijkmatige
vertering. Bovendien verbetert hel de stabiliteit
van de penswerking door het stimuleren van de
spccksclproduklie (natuurlijke buffering).
Utomix heeft een droge stofgehalte van 80%, is
lang houdbaar en daardoor gemakkelijk te voe-
ren. Het heeft een constante kwaliteit. Hel bevat
1063 VEM/kgdrogestofen is leverbaar als Uto-
mix 1 (200 gvre/kgds)of Utomix 2(137 gvre/kg
ds). Hel wordt geleverd in hoeveelheden van 8 ton
of een veelvoud daarvan.

Navobi beëindigt haar activiteiten in de sector
mengvoeder voor runderen en varkens. De con-
centratie op dc hoofdactiviteit, de produktie van
kalvernielk en vleeskalveren, moet de leidende
positie van Navobi in de vleeskalversector verder
versterken. Reeds in 1985 bracht Navobi de pro-
duktie van mengvoeders onder bij de Deventer
Mengvoeder Centrale BV (DMC). Nu zijn ook de
verkoopactiviteiten met ingang van 3 november
1986 aan DMC overgedragen.
Navobi heeft zich in de afgelopen 25 jaar ontwik-
keld tol één van Europa\'s belangrijkste onderne-
mingen in de kaiversector, met vestigingen en
deelnemingen in België en Italië. Het concern,
waartoe onder andere Europa\'s grootste kalfs-
vleesindustrie EKRO BV te Apeldoorn behoort,
had in 1985 een omzet van bijna I miljard gulden.
Onlangs startte Navobi met een aanzienlijk inves-
teringsprogramma. Een nieuwe produktie-een-
heid met een belangrijk grotere capaciteit zal
worden gebouwd en tevens zal het onderzoek-
centrum sterk worden uitgebreid. Dit centrum
wordt ondermeer ingezet voor verdere ontwikke-
ling van groepshuisvesting voor vleeskalveren.
Navobi is voorstander van dit huisvestingsysteem.
Hierin worden 5 ä 6 kalveren tezamen grootge-
bracht en hebben de dieren sociaal contact met
elkaar.

EKRO BV heeft recentelijk aangekondigd extra
premie te betalen voor vleeskalveren die volgens
bepaalde normen in groepshuisvesting zijn groot-
gebracht.

Ten gerieve van de Nederlandse lezers volgt
onderstaand de samenvatting — uit het
Engels vertaald — van het in deze aflevering
(pag. 153) opgenomen artikel uit The Vete-
rinary Quarterly:

Samenvatting Verschillende aspecten en het to-
tale complex van factoren die de vleeskwalileit
bepalen worden besproken. Bijzondere aandacht
gaat uit naar de belangrijke sensorische karakte-
ristieken van vlees, zoals de consument die waar-
neemt en zoals ze analytisch kunnen worden be-
paald. Na behandeling van spiersamenstelling en
-structuur worden de belangrijkste fysiologische
factoren besproken die een rol spelen bij de over-
gang van \'spier\' naar \'vlees\'. Tenslotte wordt een
overzicht gegeven van de gangbare methoden ter
bepaling van de sensorische vleeskwalileit.

Totaal 1 geval in Overijssel.
Amerikaans vuilbroed
Totaal I geval in Gelderland.

In het Belgische Staatsblad van 3 december
1986 is afgekondigd de "Wet betreffende de
bescherming en het welzijn der dieren\', voor
welke het Ministerie van Landbouw primair
verantwoordelijk is. De wet treedt op 1 de-
cember 1987 in werking. Zij is van toepas-
sing op landbouwhuisdieren, gezelschaps-
dieren, wilde dieren, sierdieren en proef-
dieren. Geregeld worden of kunnen worden
het houden van dieren, de handel in dieren,
het vervoer, de in- en doorvoer en het doden
van dieren, ingrepen bij dieren en dierproe-
ven. Ook wordt bepaald dat een raad voor
dierenwelzijn wordt ingesteld en wordt voor-
zien in de mogelijkheid van erkenning van
verenigingen als representatief voor de be-
scherming en het welzijn van dieren. De wet
bevat tenslotte een aantal strafbepalingen.

Dierziektenbulletin nr. 24 van de Veterinaire
Dienst over het tijdvak van 16 t/m 31 december
1986 vermeldt het volgende aantal gevallen van
aangifteplichtige besmettelijke dierziekten in Ne-
derland.

De totalen over 1986 ten aanzien van aangifte-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland
luiden als volgt:

Totaal 117 gevallen, waarvan 27 in Groningen, 38
in Friesland, 18 in Drenthe, 1 in Overijssel, 4 in
Gelderland, 2 in Utrecht, 18 in Noord-Holland, 6
in Zuid-Holland, 2 in Zeeland en I in Limburg.

Totaal 8 gevallen, waarvan I in Friesland, 2 in
Gelderland, 4 in Noord-Holland en 1 in Zuid-
Holland.

Totaal 5 gevallen, waarvan I in Groningen, I in
Friesland, 2 in Gelderland en I in Limburg.

Op 2 januari werd in West-Duitsland de eerste
uitbraak van varkenspest in 1987 geconstateerd,
en wel in het district Würzburg, Beieren.
Alle varkens op het betrokken bedrijf zijn afge-
maakt en gedestrueerd. Veterinair-politioncle
maatregelen zijn genomen.

Bij een telegram van 19 december 1986 meldde de
Veterinaire Dienst te Wenen, dat twee dagen tevo-
ren varkenspest was vastgesteld in de gemeente
Marchtrenk, provincie Boven-Oostenrijk.
De oorzaak van de besmetting is waarschijnlijk
gelegen in de vervoedering van onvoldoende ge-
steriliseerde swill.

De 29e melding van varkenspest in Italië had
plaats op oudejaarsdag, en wel in de gemeente
Casselnuovo, regio Toscane.
Veterinair-politioncle maatregelen zijn genomen.

Sinds de voorgaande melding in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde deden zich in Italië weer 3
gevallen van Afrikaanse varkenspest voor (23 en
29 december 1986), alle in de Sardijnse provincie
Nuoro. Het totaal voor 1986 kwam hiermee op 21.

Het aantal positicf-bcvindingen op Afrikaanse
varkenspest in Spanje was per 23 december 1986
gestegen tot 393, dat in Portugal per 30 december
1986 tot 672.

Per 30 december 1986 was het aantal gevallen van
besmettelijke longziekte bij runderen in Portugal
opgelopen tot 426.

Ten opzichte van de vorige peildatum — 16 de-
cember 1986 — betekende dit een stijging met 102
gevallen. Evenals ten aanzien van Afrikaanse var-
kenspest is er ook ten aanzien van besmettelijke
longziekte bij runderen in Portugal nu dus sprake
van een explosieve groei.

Pseudotuberculose is reeds in maart 1984
geconstateerd op een geitenhouderij in Al-
mere door het Centraal Diergeneeskundig
Instituut (CDI).

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van
mei ! 986 wordt in een artikel van Schreuder
en anderen uitvoerig ingegaan op de klini-
sche symptomen en de epizoötiologie van
deze infectie.

De verwekker Corynebacterium pseudotuber-
culosis veroorzaakt een kaasachtige lymf-
klierontsteking (caseous lymphadenitis) die
met antibiotica ofchemotherapeutica niet is
te bestrijden, omdat de verwekker kan over-
leven in de macrofagen en omdat er boven-
dien sterke kapselvorming optreedt.
In de recente literatuur zijn slechts 7 ziekte-
gevallen bij de mens beschreven. In Neder-
land zijn tot dusver geen gevallen van deze
ziekte bij de mens geconstateerd. Besmetting
via een huidlaesie is in principe mogelijk
zodat naast geitenhouders ook slachters tot
een risicogroep behoren.

De hygiëne bij de melkwinning zal op be-
smette bedrijven extra in acht genomen
moeten worden. Naast het in acht nemen
van de persoonlijke hygiëne dient ook de
desinfectie van de materialen, die bij het
melken worden gebruikt, zorgvuldig te ge-
schieden. Door het CDI is tot nu toe slechts
in één geval de verwekker van deze ziekte in
geitenmelk aangetoond. Dieren met aange-
taste mammaire lymfkliercn (lymfklieren
van de uier) moeten van de melkwinning
worden uitgesloten.

Hoewel de omvang van de Nederlandse gei-
tenhouderij in vergelijking met de andere
vormen van veehouderij vrij gering is, dient
toch ook rekening te worden gehouden met
andere diersoorten die vatbaar zijn voor een
besmetting met deze ziekte. Te denken valt
daarbij met name aan het schaap.
In het kader van de Vleeskeuringswet be-
staat het voornemen om het keuringsregula-
tief in dier voege aan te passen, dat afkeuring
zal plaatsvinden in geval er bij slachting en
keuring pseudo-tuberculosis wordt gecon-
stateerd. Het vlees van deze besmette dieren
kan dan niet meer in het consumptieve cir-
cuit worden gebracht.

Aangezien pseudo-tuberculosis de conditie
van het dier niet hoeft aan te tasten, is het
wenselijk een goede waakzaamheid te be-
trachten op de aanwezigheid van (verdikte)
aangetaste lymfklieren.

5 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering paarden, aanvang 14.00 uur.

12 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, afd. Noord-
Holland. Lezing Kralen - klederdracht - ta.s-
sen. Heemskerk. Tevens jaarvergadering.

17 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Vergadering
over varkensbedrijfsbegeleiding. Delft. \'

18 Groep Geneeskd. v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering, Hoog-Brabant,
Utrecht, 20.00 uur.

20 Agrarische Hogeschool Dordrecht. Thema-
dag: \'Kwaliteitszorg: een uitdaging voor af-
gestudeerden en onderwijs?\'

24 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering kleine huisdieren, aanvang 20.00
uur.

5 Agrarische Hogeschool Dordrecht. Cursus:
\'Effectief management van bedrijfsproble-
men\'.

6—7 RöntgenI\'achtagung der Internationalen
Gesellschaft für Veterinär-Radiologie IVRA
(A).

12 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering vleeskalveren, aanvang 20.00
uur.

10—12 Gemeinsames Symposium der Fach-
gruppe \'Lebensmittelchemie und gerichtliche
Chemie\' in der GDCh und der Deutschen
Tierärzteschaft (A), Würzburg.

12 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum.
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

12—13 DVG Tagung \'Physiologie und Patho-
logie der Fortpflanzung\', Rosenheim.

13—14 Vll. Fachtagung über Pferdekrankhei-
ten anl. der EQUITANA, Essen (pag. 115).

17 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, algemene
ledenvergadering, Utrecht; 10.30 uur.

24 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering varkens, aanvang 20.00 uur.

26 Symposiumcommissie van de Vereniging
voor Medisch Biologen \'Mebiose\'. Sympo-
sium over prenatale gezondheidszorg.

26 Kring dierenartsen ten oosten van de LIssel.
Vergadering in Hotel Bakker te Vörden.

12 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Diergeneeskunde en Gezel-
schapsdieren, Amsterdam.

16 Gez.d. V. D. cn afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering runderen, aanvang 20.00 uur.

28 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering pluimvee, aanvang 20.00 uur.

7 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum.
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

21—24 ANIMEX \'87. International Exhibition
for the Pet Trade (pag. 655 1986).

22 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Volksgezondheid, Voedselpro-
duktie en Wetenschap.

25—29 Zweihundertjahrfeier der Veterinärme-
dizinischen Universität zu Budapest, Buda-
pest.

3 Kring dierenartsen ten oosten van dc LIssel.
Vergadering in Hotel Bakker te Vörden.

4 Nederlandse kampioenschappen kleiduiven-
schieten voor dierenartsen (Boehringer In-
gelheim), Biddinghuiz.cn.

ARBEIDSONGESCHIKTHEID
zeker stellen van een onverlaagd inkomen tot de 65-jarige leeftijd.
MOVIR-DTO verschaft u dit. onder algehele fiscale aftrek.
Vrijblijvend gesprek bij u aan huis.

Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11.

C. C. van dc Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg,
vice-voorzitter; W. J. Nijhof, penningmeester; mevr. E.
Lindenhovius-Zijderveld, lid; A. J. Plaisier, lid; dr. W. F.
G. A. Immink, lid; J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons,
adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, se-
cretaris; T. W. te Giffel, secretaris.

Er is een Vlaamse rijmspreuk die luidt:
\'Woorden zijn winden,
schriften verbinden.\'
Het is de vertaling van het Latijnse spreek-
woord \'verba volant, scripta manent\'.
Anders gezegd: woorden vervliegen, geschrif-
ten blijven.

De bedoeling, de betekenis van deze
woorden zal een ieder duidelijk zijn. De aan-
leiding echter om dit op te schrijven vereist
een verduidelijking.

Bij de Algemene Vergadering van begin ok-
tober van ieder jaar vinden de benodigde
bestuurswisselingen plaats. Er zijn aftre-
denden en nieuwkomers. Een juist en goed
beginsel van het verenigingsleven. Verande-
ring, verjonging, verfrissing is nodig. Er
wordt afscheid genomen en ingeluid. Daarbij
vlieden de woorden.

Voor diegenen die vertrekken geldt dat ze
met weemoed terugdenken aan de tijd dat ze
daadwerkelijk mede bestuurden, dat ze echt
betrokken waren bij het wel en wee van de
KNMvD.

Het is juist die betrokkenheid bij het gehele
gebeuren van de KNMvD, waarvan je voelde
dat het belangrijk was dat je erbij kon zijn
en dat je kunt zien wat er allemaal speelt.
Welke problemen er aan de orde zijn en al-
lemaal om een oplossing vragen. Dan krijg
je bewondering voor de mensen die constant
bezig zijn om met volle overgave aan de da-
gelijkse beslommeringen van een grote ver-
eniging het hoofd te bieden en alles in goede
banen te leiden.

Een groot hardwerkend secretariaat en een
Dagelijks c.q. Hoofdbestuur verzetten bergen
werk. In meer of mindere mate wordt daar-
bij hulp verleend door het Algemeen Bestuur,
de Afdelingen en de Groepen. Daarbij ook
allemaal mensen die proberen hun steentje
voor het grote metselwerk aan te dragen.
Dit geschreven, aan het schrift toevertrouwd
te hebben, komt het dan toch bij mij vreemd
over, dat er toch nog mensen en ja leden zijn
die je hoort zeggen: wat doet de KNMvD
nou eigenlijk voor mij? Is dit nu het niet
willen zien. je bewust afzijdig willen houden
of moet de oorzaak gezocht worden bij de
bestuurders van de KNMvD zelf? Doet de

KNMvD te weinig aan PR = Public Rela-
tions? Werkt men toch liever in stilte, een
overdenking waard.

Het is juist daarom nu van belang dat geheel
1987, het jaar van het 125-jarig .Jubileum
van de KNMvD, sociaal maatschappelijk
naar buiten wordt getreden, geprofileerd
wordt naar buiten. Het hele jaar is Jubileum-
jaar.

Gelegenheid te over om op alle gebied iets te
presteren. U kent de programma\'s, in ieder
geval uw Afdeling. Hoofdzakelijk zullen we
ons maatschappelijk naar buiten profileren.
De kans daartoe is het gehele jaar aanwezig
en als we met z\'n allen die kans grijpen, kan
het werkelijk een fantastisch diergeneeskun-
dig jaar worden.

Deze \'cris de coeur\' mocht niet als wind ver-
vliegen maar moest als geschrift blijven.

/. Welcome by the president
De voorzitter, collega Hagenlocher (Duits-
land), heet iedereen welkom en geeft aan
dat een aantal nevenactiviteiten voorzien
zijn, zoals een etentje op uitnodiging van
de burgemeester en een bezoek aan de
opera.

2. Approval of the minutes of the Meeting
of II september 1985 in Exeter
Het verslag wordt goedgekeurd,
i. Financial Report

Op de situatie in Griekenland wordt later
teruggekomen.
4. Report of the president
De voorzitter bedankt de Engelse delegatie
voor de organisatie in Exeter.
Er zijn bij die gelegenheid drie resoluties
opgesteld en verstuurd.

a. De Federation of Veterinarians in de
EEC (FVE) spreekt zich bij resolutie
uit het rapport en de aanbevelingen
van het Raadgevend Comité voor de
veterinaire opleiding\' volledig te onder-
steunen. Deze resolutie wordt ten volle
ondersteund door het Vierde Europese
Diergeneeskundige Congres. In ant-
woord op deze resolutie geeft Lord
Cockfield, vice-president van de Euro-
pese Gemeenschap, te kennen dat de
Europese Commissie alles zal doen wat
in haar vermogen ligt om er zorg voor
te dragen dat het Raadgevend Comité
haar doeleinden zal bereiken.

b. In antwoord op de resolutie van de
FVE inct betrekking tot de intensieve
veehouderij, het transport en het slach-
ten van dieren geeft Andriessen te
kennen dat de Europese Commissie op
de hoogte is van de problemen welke
op dit terrein spelen, maar dat de Eu-
ropese Commissie vele verzoeken op
dit terrein ontvangt en haar prioriteiten
zorgvuldig moet kiezen. Op alle ter-
reinen zijn eerste initiatieven genomen
en hiermee zal indien mogelijk worden
doorgegaan. Tevens zullen verdere
fondsen beschikbaar worden gemaakt
voor onderzoek, zodat beslissingen in

c. Op de resolutie met betrekking tot de
vleeskeuring is nog geen antwoord
ontvangen.

De voorzitter geeft aan dat met betrekking
tot de hormonen een politieke beslissing is
genomen. Het heeft weinig zin daar nu in
FVE-verband nog op terug te komen.
Bij brief van 18 november 1985 heeft Neu-
brand (secretaris FVE) zich namens de
FVE gewend tot Beuve-Méry (GD III-Di-
rectie D) met de vraag welke consequenties
voor de veterinaire professie zijn ver-
bonden aan het feit, dat zowel het Euro-
pese Hof van Justitie als de juridische
commissie van de EG zich ten gunste van
een advocaat uit Düsseldorf hebben uitge-
sproken, in die zin dat hij het recht heeft
een tweede praktijk in Parijs te vestigen. In
dezelfde brief geeft Neubrand aan dat naar
de mening van de FVE een tweede ves-
tiging in een van de andere lidstaten van de
EG niet mogelijk zou moeten zijn. In ant-
woord op deze brief geeft Beuve-Méry te
kennen begrip te hebben voor de argumen-
ten van de FVE, maar duidelijk te moeten
stellen dat de uitspraak met betrekking tot
de advocaat in Düsseldorf op dezelfde
wijze van toepassing is op de andere vrije
beroepen, zodat het in principe voor dier
artsen eveneens mogelijk is een tweede
praktijk in een van de andere lidstaten van
de EG te vestigen. Verder merkt de voor-
zitter op dat tot een goede samenwerking
met Storey Pugh (lid Sociaal en Econo-
misch Comité, Engeland) gekomen is en
dat het op deze wijze voor de FVE moge-
lijk is om een slagvaardiger beleid te voe-
ren. Voldoet dit in de toekomst toch nog
onvoldoende, dan zou de vestiging van een
zelfstandig secretariaat van de FVE nog-
maals overwogen kunnen worden.
Boldrini (Italië) komt terug op de proble-
matiek met betrekking tot de hormonen.
Wat is het standpunt van de FVE na de
standpuntbepaling met betrekking tot de
hormonen door de Raad van Ministers van
de EG? Hagenlocher geeft aan dat door
het innemen van een standpunt door de
Ministerraad er niet veel ruimte overblijft
om te manoeuvreren. Tevens geeft hij aan
dat er bij de anderen nauwelijks meer de

wens leeft hierover nog te discussiëren.
Wat heeft de Union Européen des Vétéri-
naires Praticiens (UEVP) besloten? De
UEVP is van mening dat de dierenarts in
alle gevallen hormonen voor therapeuti-
sche behandelingen moet kunnen ge-
bruiken en niet alleen in gevallen van
vruchtbaarheidsproblemen. Vandaele van
de Federation of European Veterinarians
in Industry and Research (FEVIR) is van
mening dat de EVE een breder standpunt
moet innemen en moet aangeven dat be-
slissingen alleen op wetenschappelijke
gronden genomen moeten worden. Black-
burn (Engeland) wijst op het gevaar dat de
consumentenlobby, nu zij dit succes ge-
boekt heeft, niet tevreden zal blijken te zijn
en een nieuw doel zal zoeken voor haar ac-
tiviteiten en zich naar mag worden ver-
wacht zal keren tegen het gebruik van an-
tibiotica als groeibevorderaars.
Hagenlocher geeft nogmaals aan dat dui-
delijk een politieke beslissing genomen is.
De EVE kan zich vinden in het standpunt
van de UEVP. Vandaele blijft van mening
dat de EVE een breder standpunt zou
moeten innemen. Lyons stelt voor dat de
UEVP haar standpunt op schrift stelt
zodat er in de vergadering van morgen
naar gekeken kan worden. Steele-Bodger
dringt hier ook op aan en aldus wordt be-
sloten.

Porter (Engeland) merkt op dat de EVE nu
25 jaar bestaat; eerst als Comité de Liai-
son, vervolgens als FVE. Moet er ter gele-
genheid van het 25-jarig bestaan niet een
symposium gehouden worden en wel in
Brussel? Hagenlocher is van mening dat
het daarvoor tc laat is, maar misschien
volgend jaar. Blackburn laat blijken so-
wieso voorstander te zijn om éénmaal per
jaar in Brussel te vergaderen. Van Riessen
merkt op dat voor het voorjaar 1987 reeds
plannen gemaakt zijn en wel in Utrecht.
Lyons heeft ook problemen met de eigen
vereniging ten aanzien van de plaatsen
waar vergaderd wordt en is van mening
dat voorjaar 1987 in Brussel of Utrecht
vergaderd moet worden. Porter is van me-
ning dat mensen wel degelijk beïnvloed
kunnen worden door ze in een vergadering
van de FVE uit te nodigen en dat het
daarom zeer zinvol is regelmatig in Brussel
te vergaderen. Besloten wordt de jubi-
leumvergadering herfst 1987 te houden in
Brussel.

Opleidingsprogramma van de keurmees-
ters wordt besproken. Dit beslaat 13
weken van 35 uur/week, in totaal 455 uur.
Poulain (Frankrijk) merkt op dat er vijf
landen zijn met hulpkrachten en zeven
landen zonder. Er is echter een evolutie in
de vleeskeuring gaande waarin lekenkrach-
ten niet meer weggedacht kunnen worden.
Ook in Frankrijk worden lekenkrachten
ingezet; we moeten ze alleen geen status
geven. Mornet (Frankrijk) vult aan dat het
aantal dierenartsen in de vleeskeuring af-
neemt en het aantal lekenkrachten toe. We
moeten voorzichtig zijn met deze ontwik-
keling. Volgens Carter (Engeland) zit En-
geland met een specifiek probleem. Daar
probeert de European Health Organisa-
tion (EHO) de taken van dierenartsen over
te nemen, niet die van de keurmeesters.
Hagenlocher vindt dat de FVE zich ten-
minste algemeen moet uitspreken over het
inzetten van lekenkrachten. Poulain is het
hier mee eens want ook de andere landen
zullen zich daar naar moeten richten als er
een richtlijn komt.

Lord Cockfield heeft duidelijk aangegeven
dat er geen discriminatie mag zijn bij de
toelating en vestiging van dierenartsen on-
danks de verschillen die bestaan tussen de
diverse opleidingen in de EG-lidstaten. We
zijn ons echter bewust van een overpro-
duktie van dierenartsen op EG-nivcau,
hetgeen alleen nog maar verergerd zal
worden door de toetreding van Spanje en
Portugal, aldus Porter. In België is de zelf-
beperking door het instellen van een nu-
merus fixus mislukt. Het treffen van een
regeling op Europees niveau is alleen mo-
gelijk als wordt aangetoond dat de
opleiding er onder lijdt. Dit is een zeer
lange weg. Deze weg is bewandeld via de
Health Professions (zelfde probleem doet
zich voor bij de tandartsen en de artsen).
Hagenlocher houdt het voor uitgesloten
dat een dergelijke regeling op Europees ni-
veau te treffen valt. Ronsse (België) ziet
een mogelijkheid via het Raadgevend Co-
mité voor de veterinaire opleiding. Nadat
de visitatiecommissies hun bezoeken

hebben afgelegd, komen er verschillen naar
voren die zullen leiden tot aanbevelingen
om tot uniformiteit van de opleiding te
komen. In deze aanbevelingen kan een be-
perking van het aantal studenten worden
meegenomen. Wat betreft de situatie in
België is een brief opgesteld. Hierop is nog
geen antwoord ontvangen. Hierin is gewe-
zen op het feit dat de dierenartsopleiding
de duurste in de EG is en dat er nu een zo-
danige overproduktie van dierenartsen in
België plaatsvindt dat dit heeft geleid tot
een enorme doorstroming naar Frankrijk
(reeds zo\'n 500 dierenartsen). Dit is niet al-
leen zeer kostbaar voor België, maar tevens
een uiterst oneuropeesgedrag. Boldrini geeft
aan dat de dierenartsen in Italië ook de
steun van de FVE nodig hebben willen ze
iets kunnen bereiken. Hagenlocher zegt
een brief van de FVE analoog aan de brief
naar de Belgische overheid toe.

Volgens Vandaele vereist de richtlijn voor
het gebruik van proefdieren te veel admini-
stratie en is hij erg kostbaar. De richtlijn
straalt een enorm gebrek aan vertrouwen
in de wetenschappers van onder andere de
industrie uit. Hagenlocher is van mening
dat de FVE duidelijker stelling moet
nemen voor het dier, niet tegen de mens,
maar voor het dier. Vandaele merkt op dat
iedereen het er over eens is dat er wetge-
ving moet komen, maar de vraag is of deze
zo strikt moet zijn met zo veel administra-
tieve rompslomp. De proeven vallen so-
wieso onder controle van een dierenarts.
Hagenlocher is van mening dat vrijheid
goed is, maar controle beter.
De vraag wordt gesteld of cr niet een \'sub-
committee on animal welfare\' benoemd
moet worden. Dit heeft de instemming van
de vergadering. De leden zullen morgen
worden benoemd. Carter doet verslag van
de \'third European conference on the pro-
tection of farm animals\'. Er is een aanbod
van de Europese Commissie om een
nieuwe conferentie te houden in 1987.

Op 19 en 20 juni 1986 vindt er een open
bijeenkomst plaats van de agricultural
committee. Experts zullen dan de gelegen-
heid krijgen de agricultural committee over
de diverse onderwerpen te informeren.

Carter heeft de namen van een aantal ex-
perts gesuggereerd en hoopt dat deze de
instemming van de FVE hebben. Dit zijn
voor wat betreft

De Working Group is van mening dat het
mogelijk moet zijn medicijnen mee te
nemen over de grens als deze in het andere
land nog niet geaccepteerd zijn.

In de februari-vergadering van het Raad-
gevend Comité voor de veterinaire
opleiding waren tevens vier waarnemers
van Portugal en drie van Spanje aanwezig.
Het Raadgevend Comité heeft toestem-
ming gekregen van de Europese Commis-
sie om visitatieteams in te stellen en deze
de verschillende faculteiten te laten be-
zoeken. Een delegatie (Stöber (Duitsland),
Betts (Engeland)) heeft eerst meegekeken
bij het bezoek van de American Veterinary
Medical Association (AVMA) aan de Fa-
culteit in Utrecht. Daarna heeft een eerste
visitatieteam Cambridge bezocht. In ok-
tober 1986 volgt Cureghem, april 1987
Hannover, oktober 1987 Copenhagen.
In het team dat Cureghem bezoekt zal een
foodhygienist worden opgenomen, in het
team naar Hannover een prakticus.
In de najaarsvergadering van het Raadge-
vend Comité wordt gesproken over het
Post-Academisch Onderwijs Diergenees-
kunde (PAO-D). Geleidelijk aan wordt er
ook gesproken over specialisatie. We moe-
ten ons dit goed realiseren. In september
1986 is de laatste zitting van het Raadge-
vend Comité in de oude samenstelling. De
verschillende delegaties moeten er voor
zorgen, dat (nieuwe) namen worden voor-
gedragen. Voorgesteld wordt tot een uit-
wisseling van PAO-D audiovisueel mate-
riaal te komen. Oostenrijk, Denemarken
en Engeland hebben reeds materiaal. De
informatie zal aan Neubrand toegestuurd
worden. Deze zal voor de verspreiding
zorg dragen.

Subcommittee on passports. Er is een brief
naar Andriessen gestuurd. In zijn ant-
woord geeft Andriessen aan dat de gedane
suggestie de volledige belangstelling heeft
van de Commissie, maar dat het niet mo-
gelijk is de Commissie hieromtrent nu
voorstellen te doen. Johanssen (Dene-
marken) merkt op dat het onmogelijk is
om twaalf regeringen te overtuigen dat ons
(FVE) idee een goed idee is. De voorzitter
van de FVE zou deze zaak komende zomer
bij Andriessen opnieuw ter discussie moe-
ten stellen. De Deense gedelegeerde in het
Europese Parlement zal hierover eveneens
benaderd worden. Het subcommittee
wordt vervolgens opgeheven. De voorzitter
Johanssen wordt bedankt voor de ver-
richte werkzaamheden.

O\'Brien wordt voorzitter vanaf de Madrid-
vergadering. Beach (Engeland) blijft secre-
taris. De contributie wordt niet verhoogd.
Er zijn geen voorbeelden van certificaten
die niet door dierenartsen getekend zouden
moeten worden toegestuurd. Verder zijn
het gebruik en misbruik van antibiotica
aan de orde gesteld. De zwarte markt is
een probleem in alle lidstaten. Het stand-
punt van de EASVO is echter met betrek-
king tot de dierenarts eenduidig. De die-
renarts moet hier niet aan bijdragen. De
EASVO is van mening dat de levensmidde-
lenhygiëne en de volksgezondheid in de
opleiding te weinig aandacht krijgen.
Steele-Bodger (Engeland) vraagt zich af of
de FVE niet nogmaals aandacht voor het
probleem van de certificaten zou inoeten
vragen, waarbij de FVE dan misschien wat
meer zou kunnen doen dan de Commissie
hierover weer een briefte schrijven. Porter
meldt dat hierover ook contact met Bendi-
xen geweest is. Deze lijkt tegen een stenen
muur van red tape aangelopen te zijn. De
FVE moet proberen met Andriessen con-
tact te krijgen om dit te bespreken. Bol-
drini stelt voor de negen principes ten aan-
zien van certificering nog eens boven water
te halen.

b. Federation of European Veterinarians in
Industry and Research (FEVIR)
Vandaele is voorzitter geworden. De groep
DIB van de KNMvD heeft aangegeven de
FEVIR weer te steunen.

Heeft er op aangedrongen dat er een prak-
ticus in het visitatieteam wordt opge-
nomen. De samenstelling van het Raadge-
vend Comité verandert in september 1986.
Het Raadgevend Comité telt nu vier prak-
tici (Johanssen, Hugh, Ronsse, Roberti)
die aan de delegatie kunnen deelnemen.
Willenborg heeft een lezing gegeven over
de 1KB. De UEVP heeft besloten lid te
worden van European Secretariat of the
Literal, Independent and Social Profes-
sions (SEPLIS). Verder is een contributie-
verhoging voorgesteld. Het hormoonge-
bruik is eveneens aan de orde gesteld. Het
contact met de Europese Commissie vindt
direct plaats of via de FVE. Als dit contact
direct plaatsvindt dan wordt de FVE hier-
over consequent geïnformeerd. De UEVP
is voorstander van een nieuwe versie van
Eurovet. Of dit mogelijk is hangt af van de
vraag of hier fondsen voor gevonden
kunnen worden. De voorzitter en secretaris
van de UEVP zullen hierover overleg voe-
ren met voorzitter en secretaris van de
FVE.

a. Animals used for farming purposes
Carter noemt nogmaals de vier namen van
de experts zoals door hem voorgesteld ten
behoeve van de agricultural committee. De
FVE gaat hiermee accoord. Als thema
voor de conferentie in 1987 wordt door
hem voorgesteld het slachten van de land-
bouwhuisdieren. De FVE gaat hiermee
eveneens accoord. Namen van sprekers
moeten doorgegeven worden aan Carter.
Op de richtlijnen met betrekking tot het
welzijn van varkens moet voor 1 april 1986
worden gereageerd voor zover dit nog niet
is gebeurd. Johanssen merkt op deze
richtlijn met tien dierenartsen besproken te
hebben en de reactie te zullen doorgeven.
Voorgesteld wordt de vierde Europese con-
ferentie voor de bescherming van de land-
bouwhuisdieren in de herfst van 1987 te

h. Ad hoe Committee of Experts for the Pro-
tection of Animals (CAHPA)
In de richtlijn voorde gezelschapsdieren
vormt artikel 8 (couperen van staarten) een
struikelblok. In de volgende vergadering
zal hieromtrent een besluit worden ge-
nomen (juni 1986). Verwacht wordt dat
een besluit tot het couperen van staarten
op groot verzet vanuit de kynologie zal
stuiten. Een aantal diersoorten lijkt buiten
de richtlijn te vallen (springpaarden jacht-
honden). Definitie 1 zou echter ruim ge-
noeg zijn om ook de dieren in training en
wedstrijden hieronder te laten vallen.

Hagenlocher merkt op dat de UEVP reeds
besloten heeft om lid te worden en dat of
de UEVP of de FVE lid moet zijn, maar
niet beide organisaties; dat is volstrekt zin-
loos.

Lyons geeft aan dat Ierland tegen een her-
nieuwd lidmaatschap van de SEPLIS is.
Vindt het een goed idee om gebruik te
maken van het lidmaatschap van de
UEVP. Thomson deelt mee dat alle infor-
matie die de UEVP verkrijgt middels haar
lidmaatschap van SEPLIS beschikbaar is
voor de FVE. De UEVP is voorlopig lid
geworden voor een periode van twee jaar.
Steele-Bodger steunt de gedachte van een
indirect lidmaatschap via de UEVP maar is
van mening dat de FVE dan een deel van
de contributie voor haar rekening zou
kunnen nemen. Aldus wordt besloten.

Wat moeten we doen als FVE? Dit is niet
zo eenvoudig, toch moeten we het probe-
ren. Carter benadrukt dat we moeten blij-
ven proberen wat te doen voor onze colle-
gae in de derde wereld. Ronsse merkt op
dat de organisatie Vétérinaires sans frontiè-
res zijn hoofdkwartier in België heeft
(Fonsnylaan 41, 1060 Brussel). Deze orga-
nisatie wordt ondersteund door België.
Andere landen kunnen dit ook doen.
I.yons heeft een rapportje over deze pro-
blematiek opgesteld. Dit wordt rondge-
stuurd en de volgende vergadering be-
sproken.

a. De richtlijn voor de fysiotherapeuten is
bijna gereed. De Europese Commissie
is echter voornemens niet voort te gaan
met het opstellen van richtlijnen voor
de verschillende individuele beroepen.
De fysiotherapeuten komen dan mede
te vallen onder de richtlijn voor de we-
derzijdse erkenning van het hoger be-
roeps- en universitair onderwijs. Dit is
voor de fysiotherapeuten een grote te-
leurstelling. Niet alleen zijn aan het ge-
reed komen van de richtlijn voor de fy-
siotherapeuten enorm veel tijd en
aandacht besteed, maar daarenboven is
de richtlijn voor de wederzijdse erken-
ning van het hoger beroeps- en univer-
sitair onderwijs, hoewel in concept ge-
reed, nog niet van kracht en zal de
discussie over de wederzijdse erkenning
van de diverse diploma\'s ook nog
enorm veel tijd in beslag nemen. Porter
stelt dan ook voor de Europese Com-
missie een resolutie van de FVE te stu-
ren waarin de dierenartsen hun steun
betuigen aan de fysiotherapeuten. De
vergadering stemt hier mee in. Porter
zal voor de tekst zorg dragen.

b. Het permanente secretariaat van de
Standing Committee of Midwives of
the EEC (gevestigd in het Royal Col-
lege of Midwives) is bereid als contact-
adres te fungeren voor die berichtge-
vingen die de Europese Commissie
wenst uit te sturen naar alle beroepen
in de gezondheidszorg. Dit is door de
overige beroepen in de gezond-
heidszorg in dank aanvaard. De hier-
aan verbonden kosten zullen gedurende
een jaar nauwkeurig worden vastgelegd
waarna op de volgende conferentie be-
slist zal worden op welke wijze deze
kosten over de verschillende deelne-
mers verdeeld zullen worden.

c. De volgende vergadering is op 22 en 23
oktober. De dokters zullen bij deze ge-
legenheid als gastheer optreden. Mocht
dit onverhoopt problemen opleveren
dan wordt het gastheerschap door de
dierenartsen overgenomen. De dieren-
artsen staan dus als reserve maar ver-
wacht mag worden dat dit geen verdere
consequenties zal hebben.

Hiertoe zal een voorstel in de herfstverga-
dering worden ingebracht. Dit wordt uit-
gewerkt door Porter.

FVE vergadering voorjaar 1987 in Utrecht;
FVE vergadering najaar 1987 in Brussel.

Door de Nederlandse delegatie wordt een
enquête met betrekking tot de tandheel-
kunde uitgedeeld. Afgesproken wordt dat
de verschillende delegaties hun ant-
woorden terugsturen voor eind juni 1986
waarna alle reacties tot een rapport zullen
worden samengevoegd ten behoeve van de
volgende vergadering van de FVE.
Teruggekomen wordt op punt 7 van de
agenda, waarbij is voorgesteld een \'sub-
committee on animal welfare\' in het leven
te roepen. De vergadering is hiermee ac-
coord gegaan en als leden worden voorge-
steld Wohn (Duitsland), Dalsgaard (De-
nemarken), Bosman (Nederland) en
Huber (Zwitserland).
Niets meer aan de orde zijnde sluit de
voorzitter de vergadering.

Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord
Nederland, Morra 2, Postbus 361. 9200 A,I
Drachten (tel. 05120-13435).
19 maart 1987, 19.45-23.00 uur (cursusnr.
87/10)

Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord
Brabant. Molenwijkseweg 48, 5282 SC
Boxtel (tel. 04116-73951).

Het programma wordt verzorgd door: J.
W. Garretsen, Utrecht, dierenarts voor ve-
terinaire röntgenologie, en R. .Janssen,
Amsterdam, dierenarts voor veterinaire
orthopedie cn neurochirurgie. Beiden zijn
lid van de Groep Veterinaire Specialisten.

Aan dc hand van een diapresentatie
worden achtereenvolgens behandeld de
aandoeningen in het gebied van de scapula
tot en met de derde phalanx.

Opgave en aanmelding d\\cncn schriftelijk
dan wel telefonisch te geschieden vóór 10
februari 1987. Tevens dient het cursusbe-
drag tc worden gestort op bankrekening-
nummer 55.56.71.100 ten name van PAO-
Diergeneeskunde bij de ABN tc Utrecht
(giro ABN: 1412), onder duidelijke vermel-
ding van de naam van de cursus, en cursist-
(en) alsmede cursusnummer (zie boven) en
datum.

Bij annulering vóór 10 februari respectieve-
lijk 1 maart 1987 ontvangt u het cursusgeld
retour, verminderd met ƒ 10,— administra-
tiekosten. Bij annulering na bovenstaande
data vindt geen restitutie plaats.

Inlichtingen over deze cursus kunt u ver-
krijgen bij het secretariaat PAO-Dierge-
necskunde. Postbus 140.31. 3508 SB
Utrecht.

(cursusprijs ƒ375,—)
zaterdag 21 februari 1987 (87/08)
u kunt zich opgeven voor de wachtlijst,
datum wordt nog vastgesteld
VAMPP-begeleiding rundveebedrijven
(cursusprijs ƒ 800,—)
u kunt zich opgeven voor de wachtlijst,
data worden nog vastgesteld

19 maart 1987 (cursusnr. 87/10), Boxtel
Reptielen, Amnbieën en Vissen
(cursusprijs wordt nog vastgesteld)

11 maart 1987 (cursusnr. 87/12)
Ademhalingsziekten bij Varkens
(cursusprijs wordt nog vastgesteld)
2, 3 en 4 april 1987 (cursusnr. 87/11)
Verbanden en Spalken
(cursusprijs wordt nog vastgesteld)

12 mei 1987 (cursusnr. 87/14)
14 mei 1987 (cursusnr. 87/15)
Patiëntendemonstratie Gezelschapsdieren
(A60,-)

Het particulier veterinair gezelschap
\'Cerberus\' o.d.z. \'Cave Canem\' is voor-
nemens een Professorenborrel te houden
op vrijdag 20 februari 1987 om 17.15 uur,
ter sociëteite PhRM, Janskerkhof 14, te
Utrecht.

Behalve de voorzitters van de vakgroe-
pen en hun mannelijke stafleden, zijn
oud-leden van harte uitgenodigd voor
deze borrel.

Tijdens de algemene vergadering van de
World Small Animal Veterinary Asso-
ciation (WSAVA) op 6 december 1986 te
Parijs werd prof. dr. J. E. Gajentaan
(Hoogleraar in de Geneeskunde van het
Kleine Huisdier) benoemd tot Erelid.
Deze eervolle benoeming werd hem ver-
leend voor de vele bijzondere diensten
die hij de WSAVA heeft bewezen.
Prof. Gajentaan was van 1975 tot 1986
bestuurslid: van 1979 tot 1980 als voor-
zitter en van 1980 tot 1986 als penning-
meester. Tijdens zijn bestuursperiode ont-
wikkelde de WSAVA zich sterk, vooral
doordat het hem door persoonlijke con-
tacten gelukte de American Animal Hos-
pital Association weer in de wereldver-
eniging te krijgen. Door het houden van
een jaarlijks wereldcongres kreeg de
WSAVA meer bekendheid, maar boven-
dien werd hierdoor een steviger finan-
ciële basis van de vereniging gelegd. In
1977 vond het wereldcongres in Amster-
dam plaats, samen met de Voorjaars-
dagen. De herkenbaarheid van de
WSAVA werd nog versterkt door de
jaarlijks uitgereikte Awards for Scientific
Achievement en Service to the Profes-
sion. Ook kwamen mede door zijn toe-
doen de \'State-of-the-Art-Lectures\' tot
stand.

Prof. Gajentaan vertegenwoordigde de
WSAVA jarenlang in de World Veteri-
nary Association en maakte daar het be-
staan en vooral de kracht van de
WSAVA duidelijk kenbaar. Thans werkt
prof. Gajentaan nog aan een complete
vernieuwing van de statuten van de
WSAVA.

De burgeroorlog in Amerika woedt on-
verminderd voort en levert blijkbaar —
evenals gewapende conflicten nü — veel
kopij op voor de kranten. Abraham Lin-
coln wordt 53 jaar op de 12e. Hij is de 16e
president van de VS (de Unie), waartoe nu
nog alleen de \'Noordelijke of Federalen\'
behoren (23 staten). De strijd gaat tegen de
\'Zuidelijken of Confederalen\' (11 staten)
die zich in 1861 hebben afgescheiden van
de Unie en zich bovendien verzetten tegen
afschaffing van de slavernij.
Het gaat de Noordelijken de eerste paar
jaar van de ooriog (1861-1865) niet voor-
spoedig. Toch slaat Lincoln een aanbod
van de koning van Siam af, die hem krijgs-
olifanten heeft aangeboden (ze houden het
maar bij paarden).

De VS die intussen met een grote staats-
schuld zitten pakken dat niet kinderachtig
aan: zij geven \'greenbacks\' of \'United Sta-
tes notes\' uit tot een bedrag van $ 150 mil-
joen, en wel renteloos en aan toonder!
De Zuidelijken beëdigen Jefferson Davis
als eerste president van de Confederate
States of America.

In het Noorden gaat de strijd tegen de sla-
vernij gewoon door. De slavenhaler Na-
thaniel Gordon wordt in New York opge-
hangen; hij was aangehouden met zijn
schip met 890 slaven uit Cuba. De slaven-
handel was in de VS al sinds 1820 ver-
boden.

Ander, beter nieuws uit Port Huron,
Michigan. Daar drukt Thomas AIva Edi-
son — 14 jaar oud! — als eerste een krant
in een trein, de Weekly Herald Edison.

Ook de posterijen doen van zich spreken:
in Frankrijk worden voor het eerst getande
postzegels gebruikt; Zweden krijgt zijn eer-
ste postboden en gaat de post huis-aan-
huis bestellen.

In Engeland gebeuren ook wonderlijke
dingen. De regering stelt de stormwaar-
schuwingsdienst in bedrijf en Koningin
Victoria stelt de \'Victoria en Albert\'-orde
in; een vrouwenorde!

Charles Dickens wordt op de 7e 50 jaar en
op de 13e wordt in Glasgow een \'dauw-
boog\' waargenomen op een modderige
weg. Een soort regenboog maar dan op de
grond. Een verklaring hebben ze er niet
voor. Terloops wordt vermeld dat in
Londen sedert 1828 The Veterinarian ver-
schijnt.

Frankrijk natuurlijk cultureel nieuws. In
de Comédie Française de première van \'Le
Fils de Giboyer\' een blijspel en in de
Opéra de première van \'La Reine de Saba\'
een opera van Ch. Gounod.
Jules Verne wordt 34 jaar; zijn eerste mees-
terwerk is op komst.
Lourdes begint bedevaartgangers te
trekken! Daar was Maria in 1858 ver-
schenen aan het 14-jarige meisje Berna-
dette Soubirous.

Nederland loopt weer achter; de École
Royale Vétérinaire van Lyon bestaat op de
13e 100 jaar.

In Nederland viert koning Willem III op
19 februari zijn 45e verjaardag.
De Haagse afdeling van Toonkunst orga-
niseert het eerste grote volksconcert van
vocale werken. Deze concerten zijn zeer
gewaardeerd.

Amsterdam heeft een primeur! De stad
krijgt zijn eerste keurmeester van vee en
vlees. Hij verdient ƒ800,— per jaar. Zijn
opleiding is onbekend.
En dan Artis. Deze dierentuin geniet veel
belangstelling van het publiek. Ook
worden veel zeldzame vangsten verkregen
of verworven zoals een zwarte slank-aap
(Colohus satanas, Waterh.) uit Guinea; een
Halsband Mangabei (Cercocehus collaris,
Gray) uit West-Afrika; een slingeraap (Ate-
les hypoxanthus, Kuhl) uit Brazilië; een
Driestreep palmmarter (Paradoxurus tri-
vigatus, Gray) uit Indiè; een Syrische beer
(Ursus syriacus, Erxl) uit West-Azië. Dat
stond allemaal zo in de krant.

Voor het Hdmaatschap van de KoninkHjke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Aliaron, Mevr. D. C.; 1986; 3511 HR Utrecht. S. v. d. Kolkstraat 9.
Ekker, H. M.; 1986; 2341 KB Oegstgeest, Lange Voort 44.
Leloup, M. R. P.; 1986; 3524 ZA Utrecht, Furkabaan 31.
Swierstra, W.; 1986; 3522 RK Utrecht, Nieuwravenstraat 13 bis.
Timmerman. M. H. H.; 1985; 5914 SX Venlo, Veldenseweg 196.
Vos, P. L. A. M.; 1986; 3572 KS Utrecht, A. Numankade 45.

(afwezig) 25 jaar
(aanwezig) 35 jaar
(afwezig) 25 jaar op 5
(afwezig) 30 jaar op 6
(afwezig) 35 jaar op 12
(afwezig) 35 jaar op 12
(afwezig) 40 jaar op 18
(afwezig) 40 jaar op 18
(afwezig) 45 jaar op 26
(aanwezig) 25 jaar op 28
(afwezig) 35 jaar op 28

196 Augustijn. C. W. M.; 1976; 5084 HE Biest 216
Houtakker, Biestsestraat 24; tel. 04255-
3050 (privé), 04254-2402 (prakt.); p., H-D,
geass. met F. W. Berndsen, H. A. M. El-
singhorst, M. J. J. v. d. Linden, P. J. J. A.
Schröder, H. Vaarkamp en J. A. M. Ver-
meer.

200 Berndsen. F. W.: 1984; 5087 TD Diessen, 2)9
Moleneind 1; tel. 04254-2441 (privé), 2402
(prakt.); p., geass. met C. W. M. Augustijn,

201 Biggelaar. .1. G. M. den : 1950; 7731 AK
Ommen, Hammerwcg 32; tel. 05291-1926;

202 *B(/er. J. W. de: 1985; 9023 AN Jorwerd,
Arsumerdijk 2; tel. 05106-229; wnd. d.

205 Bours. P. l. F: 1986; 5025 JL Tilburg, Kor-
velseweg 126 A; tel. 013-359966; wnd. d.

BB Bunnik, Kon. Julianalaan 16; tel. 03405- 228
61641 (privé), 030-534987(bur.); d. in TNO-
verband aan de R.U. (F.d.D., Vkgr. Bacte-
riologie).

L. V. Thornstraat 1; tel. 04954-3712 (privé), 233
04116-73851 (bur.);d. G.v.D. prov. N-Bra-
bant.

Elsinghorst. H. A. M.: 1965; 5081 SR Hilva-
renbeek, Jacob van Oudenhovenplein 3; tel.
04255-2156 (privé), 04254-2402 (prakt.); p.,
geass. met C. W. M. Augustijn, F. W.
Berndsen, M. J. J. v. d. Linden, P. J. J. A.
Schröder, H. Vaarkamp en J. A. M. Ver-
meer.

Feenstra. Mevr. C. I.: 1981; 7511 MC En-
schede, Benninkburg 79; lel. 053-315076
(privé), 305805 (prakt.); p., ass. bij P. C. R.
Baars, J. Slevense, en H. W. Wessels.
Feith. Mevr. E. C.: 1978; 6704 PB Wage-
ningen, Dorpskampweg 14; lel. 08370-23116
(privé), 08873-16085 (prakt.); p.
Flameling. J../.: 1974; 4651 AM Steenbergen
(N. Br.), Krui.spoort 32-34; lel. 01670-65945;
p., geass. mei P. J. Mangnus en R. J. C. de
Theije.

Gier. C. rfe; 1951; 1151 AT Broek in Water-
land, De Erven 32; lel. 02903-1208 (privé),
02995-3031 (prakt.); p., geass. met W. G. de
Ruyter en H. M. Schipper.
*Harkema. .1: 1986; 9965 PH Leens, Zr. A.
Westerhofslraat 3l;tel. 05957-1403 (privé),
05951-1800 (prakt.); p., ass. bij W. L. Lu-
sink, M. Nicolay, P. Prins en R. E. Schoole-
man.

*Heutink. H..I.: 1985;4225 PVNoordeloos,
Singel 20; tel. 01838-2794; p., geass. met
mevr. N. J. J. M. Heutink-Mastenbroek.
Fleutink-Mastenbroek. Mevr. N. J. J. M.:
1985; 4225 PV Noordeloos, Singel 20; tel.
01838-2794; p., geass. met H. J. Heutink.

2i4 Hoeve. Mevr. E. A. van: 1985; 2252 BE
Voorschoten, K. Doormanlaan 25; tel. 01717-
6670; wnd. d.

241 Jong. P. J. de: 1983; 2641 NB Pijnacker,
Delftsestraat 16; tel. 01736-6532 (privé),
2545 (prakt.); p.

243 *Karens. Mevr. C.: 1986; 3806 KP Gouda,
Helena Rietbergstraat 3; tel. 01820-12862;
wnd. d.

245 K/aassen. C. H. L: 1976; 2317 KE Leiden,
Donsvlinder 22; tel. 071-217076 (privé),
074-411321 (bur.) Techn. Man. Smith
Kline.

25! Kuijpers, Mevr M. H. H.: 1975; 3141 RD
Maassluis, Wipperspark 86; tel. 01899-
26018 (privé), 03404-52244 (bur.); wet.
medew. CIVO-TNO.

25! Kuilboer. A. C. M.: 1986; 2401 PK Alphen
a/d Rijn, Zadelmaker 138; tel. 01720-36363/
20200; p., ass. bij J. H. Rootert, F. Th. C. de
Wit en A. Soede.

254 Lichlenbell. B. B. A.: 1975; 9752 CR Haren,
Rijksstraatweg 380; tel. 05906-2676 (privé),
050-122724 (prakt.); p., geass. met J. S. H.
Peutz.

255 Linden. M. J. J. van der: 1970; 5095 EG
Hooge Mierde, Smidsstraat 7; lel. 04259-
1723 (privé), 04254-2402 (prakt.); p., geass.
met C. W. M. Augustijn, F. W. Berndsen,
H. A. M. Elsinghorst, P. J. J. A. Schröder,
H. Vaarkamp en J. A. M. Vermeer.

257 Mangnus. P. 7.; 1961; 4651 AM Steenbergen
(N. Br.), Kruispoorl 32-34; tel. 01670-65945;
p., geass. met J. J. Flameling en R. .1. C.
dc Theije.

260 Meiessen. J. J.: 1949; 1541 BD Koog a/d
Zaan, Parallelweg 136;tel. 075-160580; r.d.;
oud-dir. slachih. en vleesk. dienst.

262 Molenaar. M. O.: 1969; 7951 DR Staphorst,
Bergerslag 3; tel. 05225-1877 (privé), 1316
(prakt.); p., geass. met H. W. Bosch, T. H.
Hepkema, L. P. Reudink en H. .1. Roze.

262 * Molenaar-ter Borg. Mevr. A.: 1969; 7951
DR Staphorst, Bergerslag 3; tel. 05225-
1877; p.

262 "Moorman. G. H.: 1986; 5113 BL UIicoten,
Meerleseweg 8; tel. 04249-666; p., ass. bij J.
A. M. Kolen en P. J. C. Dirven.

262 "Moorman-Roest. Mevr. J.; 1986; 5113 BL
UIicoten, Meerleseweg8; tel. 04249-666; p.,
ass. bij J. A. M. Kolen en P. J. C. Dirven.

268 Oilevanger. A.: 1978; 2343 KT Oegstgeest,
Anna Blamanhof 11; tel. 071 -170198 (privé),
070-793103 (bur.); adj. i.V.D.

268 Overgaauw.P.A.M.; 1985;2401 VN Alphen
a/d Rijn, Vlieslroom 128; tel. 01720-45706;
d.

270 Peutz. J. S. H.: 1984; 9726 AH Groningen,
Emmasingel 8; lel. 050-136110 (privé),
122724 (prakt.); p., geass. met B. B. A.
Lichtenbelt.

272 Puls-van der Kamp. Mevr. G. M.: 1972;5282
St. Boxtel, Dianabos II; tel. 04116-76890
(privé), 08370-83120/84222 (bur.); Univ.
doe. bij vkgr. veehouderij v. L.U. Wage-
ningen.

274 Reudink. J. P.: 1964; 7951 EG Staphorst,
Dekkersweg 13 A; lel. 05225-1851 (privé),
1288 (prakt.); p., geass. met H. W. Bosch, T.
H. Hepkema, M. O. Molenaar en H. J.
Roze.

276 Romijn. W. G.: 1979; 7735 KC Arrien.
(Ommen), Arriërveldsweg4; tel. 05291-4377
(privé), 6000 (prakt.);p.,geass. met A. G. J.
Ruijs en W. Sobels.

277 Ruijs. A. G. J.: 1956; 7731 AC Ommen,
Bergweg .4; lel. 05291-1061 (privé), 6000
(prakt.); p., geass. met W. G. Romijn en W.
Sobels.

278 Ruyier. W. G. de: 1966; 1141 GS Mon-
nickendam, Joh. Buyeslaan 4; lel. 02995-
4408 (privé), 3031 (prakt.); p., H-D, geass.
met C. de Gier en H. M. Schipper.

278 Schaik. A. M. van: 1967; 6996 DV Drempt,
Tolstraat 1. tel. 08348-1343; verder; zie bui-
tenland. (Beide adressen zijn van kracht tot
nader bericht).

316 Schaik. A. M. van: 1967; 28019 Madrid
(Spanje), Nanla S. A., Vista Allegre 4y6; tel
09.34.1.4724408/4720062; Dir. del depar-
temento de Porcinocultura.

279 Schep. H. A.: 1984; 6652 BC Drutcn, Heg-
akker 90; lel. 08870-16818 (privé), 12326
(prakt.); p., ass. bij H. den Daas.

279 Schipper H.M.: 1983; 1141 XCMonnicken-
dam. Graaf Willemlaan 77; tel. 02995-2685
(privé), 3031 (prakt.); p., geass. met C. de
Gier en W. G. de Ruyter.

280 Schröder. P. J. J. A.: 1960; 5091 BD Oostel-
beers, Andreasstraat 14; tel. 04244-1340
(privé), 04254-2402 (prakt.); p., geass. met
C. W. M. Augustijn, F. W. Berndsen, 11. A.
M. Elsinghorst, M. J. J. v. d. Linden. H.
Vaarkamp en J. A. M. Vermeer.

283 "Smit. H. R: 1959; 3648 BJ Wilnis, Burg.
Padmosweg 74; lel. 02979-1976 (privé), 030-
534747 (bur.); wel. medew. R.U. (F.d.D.,
Vkgr. Bacteriologie).

284 Sobels. tV.: 1977; 7731 KK Ommen, Putter
2; tel. 05291-4284 (privé), 6000 (prakt.); p.,
geass. met W. G. Romijn en A. G. J. Ruijs.

289 Theije. R. J. C. de: 1984; 4651 ZB Steen-
bergen, Noorddonk 94; tel. 01670-67388
(privé), 65945 (prakt.); p., geass. met J. J.
Flameling en P. J. Mangnus.

292 Vaarkamp. H.: 1976; 5512 NB Vessem, De
Lille 2; tel. 04979-1698 (privé), 04254-2402
(prakt.); p., geass. met C. W. M. Augustijn,
F. W. Berndsen, H. A. M. Elsinghorst, M. J.

295 Vermeer. J. A. M.: 1980; 5087 TX Diessen,
Lage Haghor.st II; tel. 04254-2113 (privé),
2402 (prakt.); p., geass. met C. W. M. 307
Augustijn, F. W. Berndsen, H. A. M. El-
singhorst, M. J. J. v. d. Linden, P. J. J. A.
Schröder en H. Vaarkamp.

Vugi. dr. r. van: 1973; U-1977; 8242 GR
Lelystad, Punter 49-76; tel. 03200-43035
(privé), 22514 (bur.); adj. dir. I.V.V.O.;
(vrije studierichting).

*Wulms. Mevr. P. M../.: 1984; 5341 DA Oss,
Varkensmarkt 19; tel. 04120-42544 (privé),
47951 (prakt.); p., ass. bij H. J. Nip.

met brede ervaring in praktijk-automatisering zoekt werkkring waarbinnen,
naast de diergeneeskundige werkzaamheden, behoefte is aan begeleiding bij
bet opstarten en/of onderhouden van een groot of middelgroot praktijk-auto-
matiserings- of bedrijfsbegeleidingsproject.

Brieven onder nummer 5/87 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Mr I Beusmans
Maastricht 043 218946
Bosman Assuradeuren
Asch 03453-1870
Mrs J, A van Bruggen en
R. P de Laat
Venio 077-545656
Centr Bur Prakt Voorz.
Beek-Ubbergen 08896-1749
Bureau Dix & Co.
Utrecht 030-611520
J van Ede BV
Amerongen 03434 52339
Mr A P J Fortum
Utrecht 030-515199
Drs. E, M, Ch. Geerts
belastingadviseur
Den Haag 070 - 630750
Advtesbur. Kuykhoven
Veenendaal 08385-22422
Bureau van Lee
Alkmaar 072-115200

Den Bosch 073-128981
G Peelers BV
VenIo 077-827799
Raadgevers Med Beroepen
De Bilt 030-764114
Adviesbur. J. \\N. Scheffel Jr.
Epe 05780 - 20000
Bibbing & Wateier BV
Veenendaal 08386-22121
Spier & Post. Fin. Cons.
Amsterdam 020-621624
Spier & Post. Fm. Cons.
Epe 05780-14010
P, v-d Voorn Assurantiën
Bunnik 03405 63876
Adviesbur, Zeegers
Wageningen 08370-19136
Zoetbrood Assurantiën
Bilthoven 030-790558

Vindt u verzekeringen en financieringen ondoorzichtig? Da\'s
jammer. Maar nog spijtiger wordt \'t als u zich daarbij neer-
legt. Want dan mist u — bijvoorbeeld — de deskundige
diagnose van Dix & Co. Een diagnose, die uitmondt in haar-
scherpe adviezen.

Maak geen brokken en kies tijdig één adviseur, niet meer. Eén
adviseur, die onafhankelijk is en uw héle financiële bescher-
ming verzorgt. En die daardoor uw persoonlijke situatie op
spannende momenten helder en snel in beeld kan brengen.
Omdat hij het totale overzicht heeft.

Dc banden voor liet Tijclschrifi voor
Diergeneeskunde 1986zijn verkrijgbaar
tegen betaling van ƒ22.50 op post-
rekening nr. 511606t.n.v. KNMvD te
Utrecht. Wilt u in de omschrijving
vermelden \' Banden 1986\'?

Inning vergt veel geduld, moeite, tijd en kosten.
~ Wij werken op no cure-no pay basis \\

Het is beleend, dat de neurotomie, in de eerste lielft dezer eeuw, slechts enkele malen werd
verricht, dat het gevolgzeer verschillend was, en het nut der operatie daardoor zeer verschil-
lend werd beoordeeld.

Men verkreeg somsgevolgen, die het paard geheel onbruikbaar maakten, waarop natuur-
lijk de volle afkeuring volgde.

Op groote schaal hebben de H.H. M. H. Hardij en M. J. Hugues, paardenartsen in het
belgische leger, proeven genomen, en vermelden die in hun geschrift van Augustus 1876
onder den titel van: \'Boiteries chroniques du cheval iraitées par la névrolomie.\' Met recht
zeggen gemelde heeren, dat er zeer dikwijls chronische kreupelheden voorkomen, die door
dezen in den voet, door anderen in den schouder worden gezocht, dat beurtelings beide
deelen worden behandeld, maanden achter elkander, en de paarden in dien tijd groote kosten
veroorzaken aan onderhoud, terwijl de kreupelheid blijft voortbestaan. Door zoodanige
handelwijze lijdt de wetenschap. Dat die kreupelheden bijna steeds in den voet hare zitplaats
hebben, is bekend (Lafosse, Chabert); de operatie kan daarvoor het schoonste bewijs
leveren. In bovengenoemd geschrift prijzen de schrijvers deze operatie ten zeerste aan, en de
prachtige resultaten, die zij verkregen, overtuigen een ieder van het groote nut.

Ik heb gemeend ten dienste van de lezers van dit tijdschrift dat werk kort en vrij te volgen,
en er eenige opmerkingen aan toe te voegen, daar aan deze wijze van behandeling niet
algemeen dal recht wordt toegekend, waarop zij billijk aanspraak heeft; en dat er over \'t
geheel met zekeren afschrik tot deze operatie wordt overgegaan, of meer nog, er van wordt
afgezien. Behalve de kreupelheden, die hare zitplaats niet bepaald doen kennen, wordt de
operatie aangeprezen bij de volgende toestanden: chronische hoefgewrichtsontsteking,
klem voeten, beenuitstortingen, zooals deze aan hoef en kroonbeen voorkomen, verbeening
van het hoefkraakbeen.

De plaats voor de operatie is de koot of de pijp; uitwendig of inwendig, als de zitplaats van
het gebrek duidelijk aan te wijzen en omschreven is; indien dit niet het geval is, dan uit- en
inwendig tegelijk. Bovengenoemde heeren geven aan de laatste wijze en steeds aan de pijp de
voorkeur; om reden de juiste plaats, of de geheele omvang van het gebrek gewoonlijk
moeielijk is uit te maken.

Men make de huidsnede vier ä vijf centimeters lang, verticaal, eindigende één centimeter
boven het midden van het kogelgewricht. Men kan daar ter plaatse met den vinger gemakke-
lijk nagaan de ligging van pijpbeenslagader,aderen zenuw, die in een bundel onder de huid,
door celweefsel bedekt en onderling verbonden, verloopen, welke deelen men met schaar of
bistourie, voorzichtig van elkander moet scheiden.

I n meergemeld werk wordt opgegeven, de huidsnede in twee keeren te maken, en wel eerst
drie vierde, daarna één vierde gedeelte der huid te doorsnijden om de parenchymateuse
bloeding tegen te gaan; deze kan intusschen ook door een spons met koud water veel
verminderd worden.

\' Artikel van \'toen\' overgenomen uit Tijdschr Veeartsenijkd & Veeteelt 1876; 7: 113-7.

Ik vind. dat de aanwending van chloroform noodzakelijk is, om de operatie rustig te
kunnen volbrengen; daar het rukken van het liggende paard het opsporen der zenuw zeer
bemoeijelijkt.

Voorbereidingen van den patiënt zijn natuurlijk noodig, evenals vóór elke groote operatie;
de voeten vooral moeten vooraf goed onderzocht en beslagen worden.

Als nabehandeling dient een tamelijk los verband aangelegd te worden, dat eenige dagen
blijft zitten; de gewoonlijk sterke zwelling verdwijnt spoedig, de patiënt moet een goed
stroobed hebben, en rust, minstens een tiental dagen, waarna dagelijks afstappen moet
volgen. Eerst na een zestal weken kan het paard den gewonen dienst hervatten; wordt het te
spoedig na de operatie sterk gebruikt, dan zijn de gevolgen dikwijls zeer noodlottig. Ik zal
hiervan een voorbeeld vermelden. Den 1. Augustus 1874 deed ik de operatie met gunstig
gevolg aan het rechter voorbeen bij een paard; tien dagen later reeds maakte het den marsch
naar het kamp mede; de wonden waren nog niet genezen, de kogel sterk gezwollen; ter
plaatse aangekomen werd, in weerwil mijner waarschuwing, het paard veel gebruikt om
uitstapjes van een paar uren heen en even zooveel terug in snellen gang te maken. Reeds in \'t
begin van December daaraanvolgende, ontstond zwelling der kroon, loslaten van den
kroonrand, abcesvorming, ontaarding der levende weefsels, verlies van den hoornigen
schoen, versterf van hoefbeen, straalbeen, eindelijk kroonbeen, waarna patiënt werd afge-
maakt.

Gelukkiger afloop had ik in 1873 gehad met twee paarden, die aan chronische kreupelheid
lijdende waren, en waarvan de zitplaats nu in den schouder, dan lager gezocht werd. Beiden
hebben een paar jaren alle diensten uitstekend verricht; geen ongevallen hebben zich daarbij
voorgedaan; zij werden om andere redenen verkocht en toen uit het oog verloren.

Bij een ander paard, dat in der tijd aan hoefkraakbeenverzwering geleden had, was de
kroon dik en opgezwollen, woekeringen waren aanwezig; de hoornwand daar ter plaatse
misvormd; sedert langen tijd was patiënt zeer kreupel.

Onmiddellijk na de operatie (1874) was de kreupelheid even sterk; na ongeveer zes weken
rust was de kreupelheid verdwenen, en tot op den huidigen dag verricht dit paard zijne
diensten uitmuntend. Bij de operatie was de ader zoodanig geraakt, dat zij onderbonden
moest worden.

Het laatste geval betrof een zeer oud paard, met sterk zamengetrokken wand van den
rechter voorhoef Daar dit paard sedert 1875 aanhoudend kreupel was, de gewone behande-
ling evenwel niet baatte, werd eindelijk tot de zenuwoperatie overgegaan in October 1876.
Het gevolg was zeer gunstig. De opgaven, die er zijn, dat het hoorn na deze operatie sterker
zou aangroeijen, vinden in dit paard een voorbeeld. — De schrijvers van \'boiteries etc.\' geven
op, dat er na twee a drie weken somwijlen weer kreupelheid ontstaat, die evenwel na eenige
dagen verdwijnt; in enkele gevallen intusschen aanhoudt, en dan de ontwikkeling van een
neuroma doet veronderstellen; dat eene herhaling der operatie noodzakelijk maakt, be-
staande in verwijdering van dit gezwel. Men heeft meermalen beweerd, dat de paarden na de
operatie minder krachtig in hunne bewegingen zouden zijn en minder zeker; dat mag waar
zijn onmiddellijk na gedane operatie; spoedig evenwel treden zij met vasten voet op den
bodem.

Dit beknopte verslag heb ik zamengesteld, om te wijzen op het groote nut dezer wijze van
behandeling. Na mislukte gewone behandeling van bekende hoefgebreken, of onbekende
chronische kreupelheden, dient tnen tot deze operatie over te gaan; de schrijvers van
bovengenoemd werk zeggen reeds na drie maanden. De kosten van onderhoud, behandeling,
enz. maken dit noodzakelijk; het kreupele paard heeft weinig waarde; door de operatie wordt
hetzelve bijna de volle waarde teruggegeven, terwijl men in geval vaneen slechten afloop niet
veel heeft verloren. Daar de slechte afloop zeldzaam is (zie \'Boiteries\' enz.), het goede gevolg
bijna altoos zeker zal de wetenschap er bij winnen; men zal bijna geene paarden met
chronische kreupelheid meer aantreffen, paarden, die na lang hopeloos behandeld te zijn,
gewoonlijk veroordeeld worden, om het een of ander stappend werk te verrichten.

1ste Geval. Den 30 December 1876 te A. zijnde, werd mij opgedragen deze operatie te
verrichten aan een rijks paard, dat sedert geruimen tijd kreupel was aan het rechter voorbeen,
terwijl iedere behandeling vruchteloos was geweest. Het paard toonde niet bepaald de
zitplaats der kreupelheid. De hoef zag er goed uit, en was niet zichtbaar verschillend van den
linker.

De operatie werd uit- en inwendig met goed gevolg ten einde gebracht. Na afloop was het
paard evenwel nog even kreupel als vroeger. Daar ditzelfde reeds vroeger ook was voorge-
komen, werd het paard toch aan dezelfde nabehandeling onderworpen, gelijk dit bij allen is
voorgeschreven.

Eenigen tijd daarna kreeg ik evenwel het bericht, dat de kreupelheid was verdwenen, en het
paard geheel genezen, weer den dienst kon verrichten. Geene accidenten kwamen ten gevolge
der operatie voor.

Het 2e geval betrof een schimmel. De operatie had plaats den 15 Januari 1877, uit- en
inwendig, aan beide voorbeenen, met onmiddellijk gunstig gevolg. In het begin van Maart
was het paard zoover klaar, dat het kon gereden worden. Na een paar dagen evenwel stond
het op stal met eene heete, pijnlijke zwelling van het rechter voorbeen, en was kreupel; de
behandeling was verkoelend. Men dacht, dat patiënt over den boom had gezeten; intusschen
was het paard daags te voren zeer sterk gereden. Na 14 dagen was dit genezen; doch weinige
dagen later was het been weer in denzelfden toestand, het paard weer kreupel, de behandeling
als vroeger. Het aangedane been herstelde; maar er bleef eene zwelling aan den buitenbal van
den rechter hoef, en een gedeelte der kroon over. Na eenige dagen had zich eene ronde
zwelling gevormd met duidelijke fluctuatie; deze werd geopend, en er ontlastte zich eene
onaangenaam riekende pus. Bij nader onderzoek was het achterste derde gedeelte van den
hoornwand losgelaten van de levende weefsels; deze losse hoorn werd geheel verwijderd; de
ontbloote deelen werden met teer behandeld.

Nadat het paard ruim twee maanden beslagen was geweest, werd het ijzer afgenomen. Na
onderzoek van den hoef werd bevonden, dat de zool zich geheel had losgelaten, en de
vleeschzool in den toestand van droog versterf verkeerde. De geheele hoornzooi werd
verwijderd, evenzoo de ontaarde zachte deelen; een ijzer werd ondergelegd, en de ontbloote
deelen met teer behandeld. Intusschen hadden er aan wand en zool, naarmate die aan-
groeiden, dikwijls nog loslatingen van den hoorn plaats, die steeds verwijderd en gezuiverd
moesten worden. Toen de hoorn weer gedeeltelijk was hersteld, werd het paard in de weide
gedaan; in het begin zonder ijzers gelaten; doch daar de gang pijnlijk was, spoedig beslagen,
waarop terstond de kreupelheid verdween. In September kwam het paard op stal, en werd
aan de hoeven en het beslag de grootste zorg besteed.

In November kreeg patiënt ten gevolge eener verstuiking, eene ontsteking van het been-
vlies aan de kroon, met exostose; deze werd behandeld met ungt. cantharid. en genas; sedert
kwamen geen accidenten meer voor, en kon het paard als genezen worden beschouwd.

De kreupelheid van dit paard bestond sedert jaren. Het had reeds in 1872 als 4jarig paard,
geleden aan bevangenheid, en was daarvoor in de weide gedaan; dit heb ik later vernomen. In
1874 zag ik dit paard te Miliigen in behandeling wegens kreupelheid. In 1875 ontmoette ik het
in den Haag, en zag ik het behandeld worden aan de hoeven, die beide platvoeten waren en
voorzien van hevige steengallen. Daarin werd flink gewerkt, maar gevolg had het niet.

\' Artikel van \'toen\', overgenomen uit Tijd.schr Veeartsenijkd & Veeteelt 1878; 9; 110-4.

Daar de kreupelheid niet aanhoudend was, maar afwisselend erger en beter, dan weer
heviger rechts, dan links, de bewegingen steeds kort en stram waren, zoo werd zij door velen
beschouwd als eene rheumatische aandoening van de schouderspieren, en werd daarom,
vooral op verlangen van den eigenaar, volgens de methode van Hertwig bij chronisch
rheumatismus behandeld; doch met hetzelfde ongunstige gevolg. Daar de eigenaar niet te
bewegen was, tot de zoogenaamde zenuw-operatie te laten overgaan, en hem van andere
zijde werd aangeraden, de verzen- en zijgedeelten van den hoornwand geheel weg te nemen,
zag ik in 1876, den schimmel aldus behandeld, gedurende een 8 tal maanden in een boks op
kleibodem staan; de afgroei van den hoornwand had plaats, maar het paard bleef kreupel.

Ook thans nog niet voor de operatie bestemd, werd op aanraden van andere zoogenaamd
deskundige zijde het paard beslagen met ijzers met verdikte takken, zegge van eenige
centimeters dikte; maar met het gevolg, dat de drachten der hoeven geheel vernield werden en
inscheurden; waarna eindelijk tot de neurotomie mocht worden overgegaan, met de gemelde
accidenten, maar toch eindelijk met goed gevolg.

De ongunstige toevallen, na de operatie, kunnen misschien voor een gedeelte worden
toegeschreven aan toevallige omstandigheden, b.v. het over den boom zitten of het te vlug en
te sterk gebruik; de voornaamste oorzaak zal wel liggen in de veelvuldige en langdurige
bewerkingen van de hoeven. De kreupelheid was meer rechts dan links, en er was ook in den
rechter hoef meergearbeid, dan dit links plaats had, en links is er volstrekt geen ongeval na de
operatie voorgekomen. Dit komt ook zuiver overeen met de waarnemingen van de Heeren
Hugues en Hardy, vroeger door mij in dit tijdschrift vermeld.

Het 3e gevalvjdishï] eene zware bruine merrie van 13 jaar oud. Het paard was een paar jaar
geleden kreupel geweest; en toen behandeld aan een schuifelbeen aan het rechter voorbeen.

20 Augustus 1876 was het paard kreupel geworden zonder bekende aanleidende oorzaak,
en sedert dien tijd was geene beterschap verkregen. Ook thans was patiënt aan bovenge-
noemd gebrek behandeld; maar noch rust, noch behandeling, hadden eenig gunstig gevolg.
Daarna was op de kroon van dien voel, daar men exostose meende te onderkennen eerst
ungt. cantharid., en toen ook die niet baatte, het puntvuur aangebracht. Intusschen was dit
vruchteloos en verzocht de eigenaar mij in Mei 1877, het paard in behandeling te willen
nemen en zoo noodig de neurotomie te verrichten.

Daar de huid van den kogel en van het grootste gedeelte van de pijp, zeer hypertrophisch
was, ten gevolge der herhaalde scherpe fricties, en op koot en kroon nog dikke korsten zaten
door het branden, bepaalde ik mij tot het afnemen der vóórijzers en het bewerken van den
hoef

Vervolgens liet ik patiënt op een zandbodem zetten, en van den handwortel tot aan den
hoef baden met eene oplossing van carbon, kalic., om de huid in normalen toestand te
brengen.

Bij het eerste onderzoek werd aan den hoef niets bijzonders waargenomen; integendeel,
het geheele been, de gewrichten enz. schenen onberispelijk, uitgezonderd het schuifelbeen
aan de pijp. Bij herhaald onderzoek evenwel, ook door meten, werd het mij duidelijk, dat de
binnenwand van den rechter voorhoef, hoewel zeer weinig, rechter stond, en aan zijn
overgang in den toon haast niet merkbaar was ingebogen, terwijl ook, bij nauwkeurige
vergelijking, aan dien hoef een spoor van verhoogde warmte was waar te nemen.

Ik besloot daarom de operatie niet langer uit te stellen en te doen zoodra de toestand der
huid en der onderliggende deelen dit vergunden. Daartoe ging ik over den 5den Juni 1877; de
operatie werd verricht uit- en inwendig, op dezelfde wijze als bij vroegere gevallen, hoewel dit
nu vrij wat moeilijker was, wegens de nog bestaande dikte der huid en de peesachtige
gesteldheid van de onderhuidsche weefsels.

Het gunstig gevolg was onmiddellijk; na 10 dagen rust en 4 weken afstappen aan de hand,
kon het paard 13 Juli als hersteld worden beschouwd. Er zijn geene accidenten ten gevolge
der operatie voorgekomen. Alleen kreeg het paard, maar eerst ten tijde het reeds dagelijks
beweging had, eens \'s avonds plotseling, hevige hersencongestie, die evenwel na eene fiksche
aderlating spoedig week.

De oorzaak hiervan kan wel gedeeltelijk in de langdurige, noodzakelijke rust liggen, maar
meer nog zal die te zoeken zijn in het verblijf van het paard, zijnde een stal, opgehoopt met
paarden, zonder licht en zonder lucht.

SAMENVATTING In het kader de serie van \'Artikelen van toen en nu\' wordt aan de hand van
twee artikelen vanJ. B. H. Moubis(pag. 189 en 191) over neurotomie de huidige stand van zaken
aangaande de neurectomie onder de loupe genomen. Omstreeks 1800 is de neurotomie, vanwege
de na enkele weken opgetreden renervatie, vervangen door de neurectomie. Aan de hand van
literatuurstudie en ervaringen in de Kliniek voor Heelkunde worden indicaties, voorwaarden,
anatomie, operatietechniek, complicaties en resultaten van de neurectomie besproken.
Het post-operatief ontstaan van neuromen is de belangrijkste complicatie na de neurectomie van
de N. digitalis palmaris. De vele modificaties in operatietechnieken en maatregelen bij de
neurectomie zijn de resultanten van het zoeken naar technische en chirurgisch-technische varian-
ten ter preventie van het ontstaan van neuromen. Deze studie wordt besloten met een discussie
over de ethiek van de neurectomie. Er wordt gewezen op de belangrijkheid van het ethische
normbesef van de gebruikers en op de zeer belangrijke voorlichtende taak van de dierenarts.

SUMMARY Within the framework of the series \'Papers of yesterday and today\', two articles
on neurotomy by Moubis( 1876 and 1878) are used to evaluate the present status of neurectomy.
In 1800 neurotomy was replaced by neurectomy because of the reinnervation which occurred
after several weeks. On the basis of a literature review and clinical experience in the Department
of Large Animal Surgery the indications, conditions, anatomy, operative techniques, compli-
cations and results of neurectomy are discussed. Post-operative neuroma formation is the most
important complication following palmar digital neurectomy. The many operative techniques
and modif ications which have been conceived and used are the consequence of the search for
technical and surgical variations jar prevention of neuroma formation.

The ethical aspects of the use and misuse of the neurectomised patient are discussed. The
importance of the ethical appreciation of owners and the very important informative function of
the veterinary surgeon are emphasised.

Ongetwijfeld hebben hopeloze situaties en machteloosheid onze vakgenoten van
vroeger tijden op het idee gebracht om bij een niet te genezen kreupelheid — van
bijv. een waardevol paard — te proberen door middel van neurotomie de pijnge-
Iciding in de ondervoet te onderbreken. Wie het eerst onder primitieve omstan-
digheden, zonder exacte diagnose de bistourie greep om een niet steriele operatie uit
te voeren is moeilijk na te gaan. Volgens literatuurgegevens was het Bridges (1, 2)
die de eerste neurotomie uitvoerde vóór Lafosse (3). In de i9e eeuw hebben al vele
publikaties het licht gezien aangaande de pijnuitschakeling door middel van het
operatief onderbreken van sensibele zenuwbanen.

Ervaring heeft geleerd dat het onderbreken van de zenuw door simpel doorsnijden
maar tijdelijk resultaat had (4, 5). Moorcroft heeft als eerste geprobeerd de na
enkele weken optredende renervatie te voorkomen door het wegnemen van een
stukje zenuw van ± 2 cm (4). Neurectomie werd gemeengoed en er werden ook
hoger gelegen zenuwen, zoals de N. medianus aan het voorbeen, en de N. tibialis en
N. fibularis aan het achterbeen bijv. bij spat, operatief onderbroken.
Volgens zijn eigen publikatie was het Moubis (6a), paardenarts 2e klasse, die in
Nederland de eerste neurotomie uitvoerde en er zeer enthousiast over berichtte.

\' Prof. dr. F. Németh, Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde der Grote Huisdieren, Faculteit
der Diergeneeskunde. Rijksuniversiteit Utrecht, Postbus 80.153, 3508 TD Utrecht.

Uit de tweede publikatie van Moubis (6b), maar ook uit vele andere, blijkt dat de
neurotomie en ook de neurectomie naast de \'therapeutische\' doelstelling, ook een
diagnostische rol vervulde. Door het ontbreken van de mogelijkheid van geleidings-
anaesthesieën en röntgenonderzoek was — behalve in die gevallen waarbij aan de
hand van uitwendige symptomen de diagnose gesteld kon worden — het resultaat
van de operatie niet voorspelbaar. De rechtvaardiging van een operatie was de
hopeloosheid van een bepaalde kreupelheid oftewel de filosofie \'niet geschoten is
altijd mis\'.

Door het tamelijk centraal uitvoeren van de zenuwonderbreking en wetende dat de
meeste chronische kreupelheidsoorzaken zich in de ondervoet bevinden, werden,
ondanks de gebrekkige diagnosestelling, zodanige successen geboekt dat de opera-
tie in ieder geval in Europa alom toegepast werd. De publikaties over de complica-
ties en teleurstellende resultaten — mede veroorzaakt door de hoog uitgevoerde
onderbreking, de gebrekkige chirurgische vaardigheden en het gebrek aan a- en
antiseptiek — begonnen te verschijnen in het begin van de 19e eeuw en zijn tot
heden nog niet opgehouden (7).

Tot de complicaties die genoemd zijn behoren: exungulatie, renervatie, neuroom-
vorming, peesruptuur, overbelasting van pezen en gewrichten, struikelen, onzekere
gang, niet opgemerkte steekwonden (nageltred) en luxatie van het hoefgewricht.
Wittman (8) beschrijft complicaties bij 6 van de 16 geopereerde paarden.
Schmidt (9) voerde neurectomie uit op 96 voorbenen en 123 achterbenen. Hij
registreerde bij 27% van de patiënten complicaties.

Leuthold kondigt in 1955 aan vanwege de vervelende complicaties geen neurecto-
mie meer uit te voeren (10).

De neurectomie van de N. medianus, N. tibialis en N. fibularis worden vanwege de
ernstige complicaties tegenwoordig nauwelijks meer toegepast. De neurectomie
van de Nn. palmares wordt nog wel eens uitgevoerd, maar meestal alleen ter hoogte
van het kootgewricht (7). De neurectomie van de Rr. palmares — tegenwoordig de
N. digitalis palmaris lateralis en medialis — wordt nog steeds wereldwijd toegepast,
hoofdzakelijk bij paarden die lijden aan chronische aseptische podotrochleose. Uit
praktische ovewegingen worden alleen de lage N. palmaris neurectomie ter hoogte
van het kootgewricht en de N. digitalis palmaris neurectomie in de (distale) koot-
holte besproken.

De neurectomie van de N. digitalis palmaris dient ter onderbreking van de sensibele
prikkelgeleiding vanuit de achterste hoefhclft. Dc zich in de achterste hoefhelft
bevindende, in het algemeen chronische, kreupelheidsoorzaken die met behulp van
de tot onze beschikking staande andere therapeutische maatregelen dan de neurec-
tomie niet te verhelpen zijn, vormen de indicatie voor onderbreking van de pijn-
prikkelgeleiding in de kootholte distaal van de aftakking van de R. dorsalis.
De voornaamste ongeneeslijke aandoening, waarbij in het algemeen als ultima
ratio deze neurectomie wordt uitgevoerd, is de chronische aseptische podotroch-
leose.

Verbening van de hoefkraakbeenderen is — beter gezegd was — ook een indicatie,
maar door het veranderde gebruik van het paard komt de verbening in zodanige
ernstige mate, dat neurectomie geïndiceerd is, nauwelijks meer voor. Verbening van
de hoefkraakbeenderen was de aandoening van het — meestal op het harde wegdek
— zijn werk (stappend) verrichtende trekpaard.

Tegenwoordig weten wij dat de klemhoef als alleenstaande aandoening nauwelijks
wordt gediagnostiseerd. Klemhoef gepaard gaande met hoge verzenen ontstaat
secundair bij lang bestaande chronische aseptische podotrochleose. Het is daarom
irreëel dit in de rij der indicaties op te nemen.

In de literatuur worden nog hoefbeenstakfractuur,straalbeenfractuur en kwartier-
scheur genoemd als indicaties voor neurectomie. Voor deze drie aandoeningen
bestaan therapieën die een neurectomie overbodig maken.

Op deze plaats kan een laatste indicatie aan bovenstaande rij toegevoegd worden:
de chronische tendinitis van de diepe buiger ter plaatse van zijn aanhechting aan het
hoelbeen. In de meeste gevallen ontstaat deze als gevolg van een trauma (bijv.
nageltred) ter plaatse en veroorzaakt een blijvende kreupelheid.
Indicaties voorde \'lage\' N. palmaris neurectomie zijn de osteoarthroses van hoef-
en kroongewricht (lage en hoge overhoef), processus extensoriusfractuur, kroon-
beenfractuur, cysteuse veranderingen in hoef-, kroon- en distale kootbeen, tevens
aandoeningen van de dorsale kroonrand- en wandlederhuid.
Buiten de ethische overwegingen worden in de Kliniek voor Heelkunde strikte
voorwaarden gehanteerd alvorens men overgaat tot neurectomie:

— zonder de neurectomie lijdt de patiënt pijn. Wat het pijn lijden aangaat moet er
verschil worden gemaakt tussen pijn lijden zonder en pijn lijden als gevolg van, of
tijdens het gebruik;

— buiten de primaire aandoening moet de patiënt niet aan een andere chronische
ziekte lijden. Het is bekend dat podotrochleose in ± 70% van de gevallen tegelijk
met sesambeenskreupelheid voorkomt bij dezelfde patiënt;

— het resultaat van de neurectomie moet voorspelbaar zijn. Met behulp van
geleidingsanaesthesieèn wordt de neurectomie nagebootst en als blijkt dat de
patiënt na de verdoving niet geheel vrij is van locomotiestoornissen wordt de
neurectomie niet uitgevoerd;

— menselijkerwijs moet men er zeker van zijn dat de patiënt niet wordt overbelast.
DEINNERVATIE VAN DE ONDERVOET

Diagnostiek, indicatiestelling en uitvoeren van de neurectomie is ondoenlijk zonder
grondige kennis van de sensibele innervatie van de ondervoet. Voor de bespreking
van de innervatie van de ondervoet wordt hoofdzakelijk gesteund op de onderzoek-
resultaten van Sack (II).

De zenuwen die het voorbeen innerveren zijn afkomstig van de plexus brachialis (C
6,7 en 8 en Th 1 en 2). Wat de innervatie van de ondervoet betreft richten wij ons op
de takken afkomstig van de N. medianus(C 8 en Th l)en van de N. ulnaris(C 8 en
Th 1 en 2). Het verloop van deze twee zenuwen tot aan de carpus is in figuur 1
aangegeven maar wordt verder niet besproken.

De N. ulnaris splitst zich vlak boven de carpus in de R. dorsalis en R. palmaris.
De R. dorsalis is van geen belang, noch uit het oogpunt van de neurectomie, noch
uit het oogpunt van de diagnostiek.

De R. palmaris is daarentegen wel belangrijk uit het oogpunt van de diagnostiek. De
R. palmaris (van de N. ulnaris) verenigt zich proximaal van het Osaccesorium met
de N. palmaris lateralis (van de N. medianus). Ter hoogte van het carpaalgewricht
splitst zich een sensibele tak van de N. ulnaris af: de R. profundus van de R.
palmaris (van de N. ulnaris).

De R. profundus spWist zich onmiddellijk in takken. Van deze takken gaan er twee
naar het carpaalgewricht en twee naar de Tendo interosseus en de sesambeentjes.
Deze laatste twee takken heten N. metacarpei palmaris lateralis en medialis en zijn
te vinden tussen de Tendo interosseus en de pees van de diepe buiger. Het boven
beschrevene verklaart, dat voor het gevoelloos maken van de gehele Tendo interos-
seus en de sesambeentjes, naast de zogenaamde hoge N. palmaris anaesthesie in het
proximale derde deel van de metacarpus, mede verdoving van de N. ulnaris nood-
zakelijk is.

Dc N. medianussplïtsl zich boven het carpaalgewricht in de N. palmaris lateralis en
medialis. Deze twee zenuwen passeren de carpus palmaar en lopen aan weerszijden
van de diepe buiger naar distaal. De N. palmaris lateralis en medialis zijn de twee
belangrijkste zenuwen van de ondervoet.

Iets boven de helft van de metacarpus geeft de N. palinaris medialis de R. commu-
nicans af dieoverde oppervlakkige buiger heen schuin naar de N. palmaris lateralis
oversteekt.

De Nn. palmares lopen vervolgens latero en medio palmaar over de proximate
ringband van de kogel en veranderen van naam ter hoogte van het kootgewricht in
N. digitalis palmaris lateralis en medialis. Beide geven op de kogel een Ramus
dorsalis en in 35% van de gevallen ook een R. intermedius af. Beide naar distaal
doorlopende zenuwen liggen in de kootholte tegen de mediale kant van de A.
digitalis lateralisen medialis aan en verdwijnen in de hoef langs de binnenkant van
de hoefkraakbeentjes.

De sensibele innervatie van de verschillende structuren van de ondervoet is in tabel
I weergegeven.

Tabel I. De sensibele innervatie van de verschillende structuren van de ondervoet.

N.p.m. N. palmaris medialis
N.d.p.m. N. digitalis palmaris medialis
R.d. Ramus dorsalis

Zoals eerder vermeld worden de meeste neureetomieën uitgevoerd bij patiënten die
lijden aan chronische ongeneeslijke aandoeningen in de ondervoet zoals de chroni-
sche aseptische podotrochleose. De techniek wordt aan de hand van de neurecto-
mie van de achterste kootzenuw, de N. digitalis palmaris besproken. Bij de bespre-
king van de neurectomie wordt alleen het voorbeen in beschouwing genomen
vanwege de grote anatomische overeenkomst met het achterbeen.
De technische uitvoering wordt in grote mate beheerst door het zoeken naar
methoden waarmee men het ontstaan van de neuroom(en) probeert te verhinderen,
of in ieder geval de kans op het ontstaan ervan te verkleinen.

Volgens schatting zijn in de loop der tijden ± 150 modificaties bedacht en beschre-
ven om neurectomie uit te voeren.

De operatie wordt pas uitgevoerd als de locale ontstekingsrectie — veroorzaakt
door de geleidingsanaesthesie — niet meer aanwezig is (na ± 1 week).
Om de operatie in alle rust en zo nauwkeurig mogelijk te kunnen verrichten, is het
aan te bevelen de neurectomie uit te voeren aan de in algemene anaesthesie
verkerende patiënt.

De ± 5 cm lange huidsnede wordt in het disto-palmare deel van de kootholte
gemaakt aan weerszijden van de aanhechting van de oppervlakkige buiger aan de
kroonbeenleuning, eindigend tegen het hoefkraakbeen.

Fascie en subcutis worden scherp gekhefd. Het Hgament van Ergot wordt opzij
geschoven waarna de zenuw die strak tegen de A. digitalis aanligt zichtbaar wordt.
De zenuw wordt met de prepareerschaar voorzichtig van de arterie gescheiden. Het
epineurium kan eveneens met de prepareerschaar naar proximaal en naar distaal
van de zenuwbundel worden losgemaakt.

De zenuwbundel wordt met behulp van een arterieklem uit het epineurium ge-
trokken en in de proximale wondhoek gekliefd. De centrale stomp trekt zich terug
in het epineurium. Vervolgens worden dezelfde handelingen ook distaal uitge-
voerd. De lengte van het verwijderde zenuwsegment is 3,5 cm. Eventuele bloe-
dingen worden verzorgd en de huidwond wordt met enkele knoophechtingen
gesloten. De ondervoet wordt met een goed zittend kroon-, bal-, kootholte verband
bedekt.

In het zoeken naar methoden waarbij de kans op neuroomvorming kleiner zou zijn
heeft Täte neurectomieën uitgevoerd met behulp van bevriezing van de zenuwbun-
del (12). Twintig Nn. digitales van proefpaarden en twintig van patiënten heeft hij
bevroren van —20 tot —30° C. De bevriezing voerde hij zowel percutaan als aan
chirurgisch vrijgelegde zenuwen uit. Neuroomvorming bleef in alle gevallen ach-
terwege. Neiging tot renervatie is niet waargenomen mits naast het bevriezen de
zenuw ook doorgesneden werd.

Een waarde-oordeel over de cryoneurectomie is echter nog niet te geven gezien de
controversiële ervaringen van Schneider et al. (13). Zij hebben met een vergelijk-
bare techniek als Täte 10 neuromen geconstateerd na bevriezingen van 28 zenuwen.
Renervatie trad op na bevriezing van de vrijgelegde zenuw na gemiddeld 156 dagen
en na percutane bevriezing na enkele weken (gemiddeld 47 dagen).

Onderbreking van de sensibele zenuwgeleiding kan ook plaatsvinden door het in
de zenuw of in de directe omgeving spuiten van stoffen zoals langwerkende anaes-
thetica of alcohol van hoog percentage. In beide gevallen is de onderbreking
tijdelijk.

Het ontstaan van renervatie wordt vooral in de oude literatuur beschreven vanwege
het simpele feit dat tot 1801 alleen neurotomie werd toegepast. Moorcroft was in
1801 de eerste die neurectomie ging toepassen om renervatie te voorkomen (4). Hij
nam een stuk van ± 2 cm uit de zenuw weg. Latere klinische ervaring heeft geleerd
dat het wegnemen van een stuk zenuwbundel van ± 2 cm geen garantie is voor het
niet ontstaan van renervatie. In het algemeen kan gesteld worden dat de kans op
renervatie omgekeerd evenredig is tot de lengte van het verwijderde of vernietigde
stuk zenuw.

Renervatie door middel van regeneratie is een langzaam verlopend fysiologisch
proces. De zenuwgeleiding kan herstellen indien een nieuwe verbinding (overbrug-
ging) tot stand komt tussen het centrale en perifere deel van een onderbroken
zenuwbaan en vervolgens het teloorgegane, perifeer van de wond gelegen, deel van
de axon door middel van regeneratie vernieuwd wordt.
Regeneratie van de axon gaat uit van de zenuwcel richting periferie.

Over de snelheid van het aangroeien van een axon lopen de meningen erg uiteen.
Volgens Jubb kan het aangroeien van een axon een snelheid van 1 tot 4 mm per dag
halen, daar staat tegenover dat volgens Bodechtel deze snelheid 0,4 mm per dag
bedraagt (14, 15).

In het ontstaan van een verbinding tussen twee zenuwuiteinden speelt — naast de te
overbruggen afstand — de aan- of afwezigheid van het epi-en/of Perineurium ook
een belangrijke rol. Bij aanwezigheid van deze bindweefselschede(s) zullen de axon-
spruiten als het ware naar de perifere stomp geleid worden in plaats van ongeor-
dend \'op goed geluk\' contact te gaan zoeken.

Om te voorkomen dat er renervatie optreedt is het van belang, dat naast het
wegnemen van een voldoende lang stuk zenuw, ook het peri- en epineurium ter
plaatse verwijderd wordt. Over de lengte van het stuk dat men verwijderen moet
zonder het risico te lopen dat er renervatie optreedt lopen de gegevens uiteen van
2-4 cm.

Onze klinische ervaring dat het wegnemen van ± 2 cm zenuw renervatie tot gevolg
heeft wordt onder andere door Keiler ondersteund (15).

Neuroomvorming is een wezenlijk probleem, niet alleen bij het paard, maar ook bij
andere diersoorten evenals bij de mens (amputatieneuroom). De frequentie van
voorkomen bij het paard loopt uiteen van ± 5% bij Keiler en Knezevic tot 25% bij
Evans (16, 17, 18).

De proliferatie van Schwann-cellen, het uitspruiten van de axonen en vorming van
littekenweefsel uit epi- en Perineurium is een fysiologisch gebeuren in het kader van
de genezing van een perifere zenuwstomp. Pas als deze fysiologische zenuwwond-
genezing overmatige vormen aanneemt ontstaan een pijnlijke neuroom. Het bultje
in de proximale wondhoek dat al vaak bij geringe aanraking heftige pijnreactie tot
gevolg heeft, kan reeds 14 dagen na de operatie aanwezig zijn. Het is niet duidelijk
of men dan al over een neuroom kan spreken of over een pijnlijke zenuwstomp.
Schebitz en Volmerhuis (19) zijn van mening, dat storing in de wondgenezing
veroorzaakt door onzorgvuldig chirurgisch handelen, wondinfectie, nabloeding
(stolsels in de wond)en onvoldoende rust in het wondgebied (mechanische irritatie
door locomotie) het ontstaan van een neuroom bevorderen. Weiss en Hiscoe (20)
zijn van mening dat neuroom ontstaan als de zenuwelementen uitgroeien voordat
de stomp is afgesloten door bindweefselvorming vanuit het epineurium. Zij vonden
in 20-30% van de gevallen een pijnlijke zenuwstomp. Hier staat de mening van
Evans tegenover (18). Evans vond, dat de neuromen ontstaan centraal van de plaats
van de onderbreking in het epineurium.

Trotter (21) beweert dat de pijnlijkheid veroorzaakt wordt als de uitspruitende
axonen (nog) niet beschermd worden door een myeline huls, oftewel (nog) niet
geïsoleerd worden. Daar staat de mening van andere onderzoekers weer tegenover
die beweren dat axon regeneratie nooit plaats vindt zonder Schwann celbescher-
ming en myelinisatie volgt als de axon contact maakt met het membraan van de
Schwann-cel.

Evans et al. (18) denken dat de pijnlijkheid van een neuroom het gevolg is van
cicatrisatie van het (overtollige) bindweefsel rondom de zenuwstomp. Cicatrisatie
zou ischaemie ter plaatse veroorzaken met als gevolg pijn.

Wat de oorzaak ook moge zijn van het ontstaan van neuromen, de chirurgen
proberen met (operatie) technische maatregelen de neuroomvorming tegen te gaan.
Bedekken van de centrale stomp is door meerdere auteurs toegepast. White en
Hamlin (22) gebruiken een tantalum dopje; Bramlage c.s. (23) een roestvrij stalen
dopje en Evans (17) een siliconen dopje. De Moor en Steenhout (24) bedekken de
stomp met epineurium en hechten dit vast met zeer fijn atraumatisch vicryl®-

draad\'. Fackelman en Chlodius (25) ligeren en coaguleren de stomp, daarna vouwen
ze hem dubbel en bedekken het geheel met epineurium. Loose en Hopkins (26)
stoppen de proximale stomp in de mergholte van het kootbeen door een in de cortex
geboord gat. Gorman et al. (27) zoeken de oplossing in het ligeren van de stomp met
hechtdraad die gedompeld is in een radioactieve colloidale chroomfosfaat-oplos-
sing.

Tate (12), Evans (18) en Schneider et al. (13) — allen zoekend naar een techniek om
neuroomvorming te voorkomen — vernietigen de zenuw door middel van cryochi-
rurgie.

Schebitz en Vollmerhaus (19) maar ook Keiler (16) zijn van mening dat de beste
remedie tegen het ontstaan van neuromen de zorgvuldige chirurgie is.
Het is ook onze overtuiging dat zorgvuldig opereren het ontstaan van neuromen
doet beperken. Naast de zorgvuldig uitgevoerde operatie worden door ons geen
andere technische maatregelen getroffen om neuroomvorming tegen te gaan. Om
post-operatieve wondbloeding te voorkomen wordt de operatie niet onder
Esmarchse bloedledigheid uitgevoerd met als gevolg dat de eventueel ontstane
bloeding(en) onderkend en lege artis verzorgd kunnen worden tijdens de ingreep.
Richter en Ulitzsch (27) melden dat neuromen in het beginstadium in regressie gaan
na locale behandeling met DMSO. Onze ervaring is, dat beginnende neuroomvor-
ming in regressie gaat na locale behandeling met corticosteroïden. In een later
stadium moet een pijnlijke neuroom chrirugisch verwijderd worden.

Voor het uitblijven van het gewenste resultaat kunnen verschillende oorzaken
worden verondersteld, bijvoorbeeld:

— Onjuiste interpretatie van de uitkomst van de geleidmgsanaesthesie. Door te
gaan stappen met de patiënt tussen het tijdstip van inspuiting en de beoordeling zou
het paard \'door de pijn heen\' kunnen lopen terwijl de pijnlijke regio feitelijk niet is
verdoofd.

— Het niet onderkennen en dus niet wegnemen van kleinere takken van de N.
digitalis palmaris zoals de R. intermedius die in 35% van de gevallen aanwezig kan
zijn (18). Het innervatie-gebied van de R. intermedius — gelegen tussen de A. en de
V. digitalis — is niet bekend, waardoor een discrepantie kan ontstaan tussen het
resultaat van de geleidingsanaesthesie en de neurectomie.

— Doordat bij de geleidingsanaesthesie door diffusie van het anaestheticum in de
wijdere omgeving bijv. de R. dorsalis eveneens geblokkeerd wordt met als gevolg
een verkeerde conclusie.

— Het kreupel gaan na de operatie ten gevolge van pijn aan de zenuwstomp (begin
van neuroomvorming).

— Door het (te vroeg) overbelasten van het geopereerde been, mogelijk door de
patiënt zelf als gevolg van de euforie vanwege het plotseUng wegvallen van de pijn.

— Door het optreden van vergroeiing van de diepe buiger aan het aangetaste
straalbeen tijdens de ± 3 weken durende rustperiode na de operatie met als gevolg
een mechanische belemmering van de locomotie.

— Doordat in het geval van ernstige podotrochleose het straalbeen fractureert.
Vaak is het niet mogelijk de oorzaak van de mislukking te achterhalen doordat de
teleurgestelde eigenaar aan de lijdensweg een (vroegtijdig) einde maakt.

De exungulatie. Zoals Hickman (28) het ook aangeeft: deze fatale complicatie
treedt frequent op na meer centraal uitgevoerde neurectomieën en wordt zeer
zelden gezien na neurectomie in de ondervoet.

De exungulatie na de \'hoge\' neurectomie wordt toegeschreven aan trophoneuroti-
\' Ethicon.

sehe storingen in de hoef. Bij de \'lage\' neureetomiën treedt deze complicatie alleen
op als er vóór de neurectomie reeds een hoefziekte aanwezig was, bijv. chronische
hoefbevangenheid, of als er na de neurectomie laesies van de hoef niet of te laat
ontdekt worden (bijv. nageltred, pododermatitis, doorslijten van de zool).
Onzekere gang en struikelen zijn doorgaans complicaties van voorbijgaande aard.
De patiënt moet er als het ware aan wennen dat het aanvoelen van de bodem anders
is dan voorheen. De gebruiker dient dan ook voor deze gevaren gewaarschuwd te
worden.

Bij het bestuderen van de beschikbare literatuur aangaande de resultaten van de
neurectomie van de N. digitalis palmaris in geval van chronische podotrochleose
blijkt dat de afzonderlijke auteurs uiteenlopende successen geboekt hebben. Een
analyse van de oorzaak van de uiteenlopende resultaten is nauwelijks mogelijk
omdat:

— patiêntenmateriaal, diagnostiek en indicatiestelling — indien vermeld — wezen-
lijk van elkaar verschillen;

— de neurectomie vaak wordt gecombineerd met andere therapeutische maatre-
gelen;

— de criteria welke gehanteerd worden bij het beoordelen van de resultaten
verschillen of niet worden aangegeven;

— de gegevens aangaande het behandelingsresultaat door de eigenaar (gebruiker)
verzameld en geleverd worden.

De in tabel 2 weergegeven literatuurgegevens omtrent de positieve resultaten van de
neurectomie moeten dan ook met de nodige terughoudendheid geïnterpreteerd
worden.

Het ethische aspect van de neurectomie, beter gezegd de ethiek van het gebruik van
het geneurectomeerde — ongeneeslijke zieke — paard, komen wij in de veterinaire
literatuur niet tegen. Het stilzwijgen hieromtrent dient ook in de veterinaire kringen
doorbroken te worden, ondanks de wetenschap dat een communis opinio niet te
bereiken is.

Verschil in materieel belang, algemeen normbesef en vorm en mate van affectie ten
opzichte van diersoort en/of het betreffende dier hebben een belangrijke invloed op
de ethische opstelling van een individu.

Naar mijn mening is het nodig om de ethische kant van de neurectomie in tweeën te
splitsen:

1. Pijnuitschakeling uit zuiver iiumanitaire overwegingen bij een paard dat niet
(meer) voor de paardensport gebruikt wordt. In deze gevallen wordt het desbe-
treffende been niet meer belast dan \'normaal\'; bovendien kan het dier hoofdza-
kelijk zelf de mate van belasting bepalen. Benutten van een merrie voor de
fokkerij en de daarmee gepaard gaande meerbelasting op de benen (in de tweede
helft van de dracht) kunnen wij beschouwen als natuurlijk. Bij de dekhengst
mag, als het gaat om het achterbeen(en), misschien dezelfde opvatting gelden.
Dus neurectomie is in dit geval ethisch verantwoord. Of het verstandig is met
een bijv. aan chronische podotrochleose lijdend paard te fokken wordt buiten
beschouwing gelaten.

2. Pijnuitschakeling met het doel om een patiënt geschikt te maken of te behouden
voor de sport is een discutabel punt.

In West-Duitsland en in Zwitserland is het wettelijk verboden geneurecto-
meerde paarden voor de wedstrijdsport te gebruiken. De FEI-reglementen
verbieden de deelname van geneurectomeerde paarden aan internationale wed-
strijden. Een geneurectomeerd paard blijft een ziek dier en een ziek wezen hoort
niet thuis in de wedstrijdsport. Zeker als wij weten dat door het wegnemen van
de pijngeleiding — het waarschuwingssysteem is uitgeschakeld — zieke structu-
ren relatief of absoluut overbelast gaan worden.

Echter tot nu toe ontbrak een sluitende ethisch verantwoorde detectiemethode
van de neurectomie. Onderzoek uitgevoerd in de vakgroepen Heelkunde en
Inwendige Ziekten belooft het einde van dit gebrek (36). Uit genoemd onder-
zoek blijkt dat door middel van voor het dier niet hinderlijke, electrische
prikkeling het ontbreken van de sensibiliteit van de huid boven de middelste
straalgroeve vastgesteld kan worden bij geneurectomeerde paarden.
Het is te hopen dat een effectieve controle op de neurectomie het uitsluiten van
deelname van geneurectomeerde paarden aan nationale en internationale wed-
strijden in alle landen van de wereld spoedig mogelijk zal maken.

De niet wedstrijdsport kan anders worden beoordeeld. Bij verstandig — dat wil
zeggen aangepast — gebruik kan het zeer wel verantwoord zijn een neurectomie uit
te voeren ten gerieve van eigenaar en paard. De beslissing hierover dient te berusten
op een goede indicatiestelling en een ethische dialoog tussen dierenarts en ge-
\'bruiker.

Mede door de nogal teleurstellende resultaten worden de laatste jaren in Utrecht
relatief weinig neurectomieën uitgevoerd. Onze tegenvallende resultaten zouden
mede verklaard kunnen worden door het feit dat de neurectomie door ons praktisch
alleen als ultima ratio uitgevoerd wordt, voorafgegaan door de al eerder beschreven
ethische en klinische afwegingen. Aangezien met orthopedische maatregelen en
gebruiksadvies ± 60% van de chronische podotrochleose patiënten klinisch verbe-
teren — dat wil zeggen voor het werk bruikbaar worden — is er in eerste instantie
ook minder behoefte aan neurectomie. Een andere reden voor de relatief geringe
aantallen neurectomieën in onze kliniek is dat ± 70% van de paarden lijdende aan
chronische podotrochleose mede behept is met chronische sesambeenskreupelheid
hetgeen feitelijk een contra-indicatie betekent.

2. Bürgi O. Über Neurectomie und Ihre Folgen. Schweiz Arch Tierhk 1907; 49: 347-69.

3. Lafosse PhE. Dictionnaire raissone d\'hippiatriquc, Cavalarie, Manege, marcchallarie. Pari.s, 1775.

6a. Moubis JBH. Eene beschouwing over de neurotomie bij het paard. Tijdsch Veeartsenijkd &
Veeteelt 1876; 7: 11.3-7.

6b. Moubi.s, JBH. Eenige waarnemingen omtrent de neurotomie. Tijdschr Veeartseniji<d & Veeteeh
1878; 9; 110-4.

Dietz O, Gangel H, Richter W und Esther W. Erfolgsaussichten der Neurectomie beim Sportpferd.
Monh Vet Med 1971; 26: 694-9.

Wittman F. Ätiologie, Diagnostiek und Therapie (Neurectomie) der chronische Podotrochlitis des
Pferdes. Z Vet Kd 1970; 52: 97-101.

Schmidt Th. Die Neurectomie beim Pferd. Monh Prakt Tierheilk 1906; 17: 518-76.
Leuthold A. Beitragzur Kenntnis der Neurectomie. Berl u Münch Tierartztl Wschr 1955; 68:434-5.
Sack WO. Nerve distribution in the metacarpus and front digit of the horse. J Am Vet Med Assoc
1975; 167: 298-305.

Tate LP and Evans LH. Cryoneurectomy in the Horse. J Am Vet Med Assoc 1980; 5; 423-6.
Schneider RK, Mayhew IG, and Clarke GL. Effects of cryotherapy on the palmar and plantar
digital nerves in the horse. Am Journ Vet Res 1985; 1: 7-12.

Jubb KVF and Kennedy PC. Pathologie of domestic Animals. Academic Press New York 1963.
Bodechtel G, Krautzum K und Kazmeier F. Grundrisz der traumatischen peripheren Nervenschä-
digungen. Thieme-Verlag 1951. Stuttgart. 2. Aufl.

Keller H. Beitrag über Folgeerscheigungen nach der Neurectomie der Volarnerven beim Pferd:
Neurome, Regeneration und Reinnervation der Nervenstumpfe. Berl u Münch Tierartzl Wschr
1969; 13: 244-7.

Knezevic PF. Langzeitergebnis nach Neurectomie der Rami palmares. Proceedings 8. Arbeitsta-
gung der Fachgruppe Pferdekrankheiten. Freiburg 1982; 28-37.

Evans LH, Campbell JB, Pinner-Poole B and Jenny J. Prevention of Painful Neuromas in Horses. J
Am Vet Med Assoc 1968; 153: 313-24.

Schebitz H und Vollmerhaus B. Podotrochleose - Komplikationen nach Neurectomie der Rami
palmares. Berl u Münch Tierarztl Wschr 1979; 92: 289-93.

Weiss Pand Hiscoe HB. Experiment of the Mechanism of Nerve Growth. J Exptl Zool 1978; 107:
315-20.

Trotter W. (Citaat na White JC: Pain After Amputation and its Treatment 1941) J Am Vet Med
Assoc 1944; 124: 1030-5.

White JC and Hamlin H. New Uses of Tantalum in Nerve Suture; Control of Neuroma Formation.
J. Neurosurg 1945; 2: 402-5.

Bramlage LR, Gabel AA, and Kuhn WE. Evaluation of Stainless Steel Nerve Caps for Palmar
Digital Neurectomie. Vet Surg 1982; 11: 23-9.
De Moor A en Steenhout M. Pers. mededelingen, 1986.

Fackelman GEand Clodius L. New technic for Posterior digital Neurectomiein the horse. Vet Med
SAC 1972; 12: 1339-46.

Lose MP and Hopkins EJ. Preliminary report of modified surgical approach to posterior digital
neurectomy in the horse. Vet Med SAC 1976; 3: 317-20.

Richter W und Ulitzsch Chr. Beurteilung der Behandlungsergebnisse der Neurectomie beim Pferd
unter dem Aspect der Wiedereinsatzfähigkeit für sportlichte Nutzung. Mh Vet Med 1980; 35: 702-7.
Hickman J. Report of neurectomy tbv het FEI, 1979.

Reicher R. Langzeitergebnis der Neurectomie der Rami palmares der Nervi palmares beim Pferd —
dauer des Operationserfolges — sowie Untersuchung in der Praxis anwendbarer Methoden zum
Nachweis der durchgeführten Neurectomie. Wien tierärztl Wschr 1984; 4: 144.
Westhues M. Über das Wesen, die Diagnostiek und die Therapie der Podotrochlitis chronica des
Pferdes. Berl u Münch Tierarztl Wschr 1938; 51 en 52: 781-5 en 797-802.

Bolz W. Neurectomie der Volarnervenäste bei chronischer Podotrochleitis und andere Hufkrank-
heiten. Tierarztl Rsch 1938; 44: 813-6.

Wintzer HJ. Zur podotrochleitis chronica aseptica des Pferdes. Vet Med Diss Utrecht, 1964.
Richter W. Erhebungen über belastungsbedingte Gliedmaszenerkrankungen des juvenilen und
adulten Sportpferdes. Vet Med Diss Berlin, 1975.

Von Veitjens C. Die Neurectomie bei der Podotrochleose des Pferdes unter besonderer Berück-
sichtigung von Verwendungszweck, Alter, und Erfolgskwote. Der Pract Tierarzt 1964; 11: 989-92.
Van Dijk P. Evaluatie podotrochleose therapie. Intern rapport, 1981.

Moorman GH,Noort JHCvan, Németh F, Breukink HJ, Gootjes Pand Verzijlenberg F. Detection
of neurectomy by testing skin sensitivity using an electric stimulus (in press).

SAMENVATTING Naar aanleiding van 16 gevallen van polyarteritis nodosa (7 honden. 2
katten. 2 geiten, 3 varkens. 2 runderen) worden de opvattingen met betrekking tot indeling,
etiologie en pathogenese van deze aandoening besproken. Polyarteritis nodosa is geen zelfstan-
dige ziekte, maar een symptoom, dat bij uiteenlopende ziekten en op verschillende wijzen kan
ontstaan en waarbij het klinische beeld afhankelijk is van de localisatie van de vasculitis.
Toxische stoffen en diverse virussen kunnen direct verantwoordelijk zijn voor de vaatwandlae-
sies. Vaak spelen genetische, autoimmune en allergische factoren een rol. De immuunpathoge-
nese wordt nader toegelicht aan de hand van het serumziektemodel.

SUMMARY With reference to sixteen cases of polyarteritis nodosa (seven dogs, two cats, two
goats, three pigs, two cattle), current views regarding classification, aetiology and pathogenesis
of this disease are discussed.

Polyartertis nodosa is not a disease entity, but rather a symptom that may be associated with
various forms of disease and may vary in pathogenesis. The clinical picture depends upon the
localisation of the vasculitis. Toxic agents and various viruses may be directly responsible for the
vascular lesions. In addition, genetic, autoimmune and allergic factors may be implicated. The
immunological pathogenesis is illustrated with reference to the serum sickness model.

Polyarteritis nodosa is een bij mens en dier zelden voorkomende vaatwandontste-
king, welke voornamelijk kleinere arteriën aantast. Het is een mutifocale aandoe-
ning, die in haar meest klassieke vorm gepaard gaat met macroscopisch waarneem-
bare, knobbelige verdikkingen in het verloop van de aangetaste vaten (5, 13, 21).
Hierbij valt op dat de ontsteking in de vaatwand haardvormig optreedt; verspreid
door het lichaam kunnen multipele scherp omschreven ontstekingsprocesjes in de
vaatwand worden aangetroffen. Vaak is slechts een gedeelte van de vaatomtrek
aangetast. Deze ontstekingsreactie leidt tot verdikking van de vaatwand en niet
zelden treedt er in het lumen thrombose op. Als gevolg hiervan ontstaan in het
achterliggende gebied ischaemische veranderingen zoals infarcten en mucosale
ulcera. Afhankelijk van de localisatie van de arteritis lopen de klinische en patholo-
gische beelden sterk uiteen. Aangetast worden vooral hart, nieren, maag-darmka-
naal, geslachtorganen, skeletspieren en zaadstreng.

Op microscopisch niveau begint de aandoening met degeneratieve veranderingen in
de vaatwand, waarbij bloedplasma uittreedt en fibrine neerslaat. Hierdoor ont-
staat het beeld van fibrinoide necrose. Er ontwikkelt zich een cellulaire ontste-
kingsreactie waarbij neutrofiele en eosinofiele granulocyten, histiocyten, lymfocy-
ten en plasmacellen in variërende aantallen in en rond de vaatwand kunnen worden
gevonden. Uiteindelijk treedt in het ontstekingsgebied bindweefselvorming op.

\' Dr. H. C. Walvoort, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus 1, 3720 BA

Bilthoven, voormalig staflid Vakgroep Pathologie, Faculteit der Diergeneeskunde.
^ Prof. dr. E. Gruys en dr. J. E. van Dijk, Vakgroep Pathologie, Faculteit der Diergeneeskunde,
Postbus 80.158, 3508 TD Utrecht.

Eventuele thrombi worden georganiseerd en in meer of mindere mate kan oblitera-
tie van het vaatlumen optreden. Verschillende stadia van de vasculitis kunnen naast
elkaar aanwezig zijn.

In dit artikel wordteen aantal eigen gevallen van polyarteritis nodosa bij huisdieren
beschreven. Aansluitend worden de huidige opvattingen over indeling, etiologie en
Pathogenese van deze vaataandoening besproken.

Gegevens van 13 dieren met verschijnselen van polyarteritis werden verzameld uit materiaal
dat gedurende een periode van 12 jaar (1967-1978) aan het Veterinair Pathologisch Instituut
te Utrecht was aangeboden. Het betrof 7 honden, 2 katten, 2 geiten en 2 varkens, waarbij
multifocale necrotiserende arteritis was waargenomen. Naast deze dieren met hoofdzakelijk
acute vaatontsteking werd klassieke polyarteritis nodosa aangetroffen in een aantal organen
dat uit verscheidene slachthuizen afkomstig was. Hierbij ging het om een tweetal varkensnie-
ren, skeletspierweefsel van een rund en van een tweede rund hart en skeletspierweefsel.
Microscopische preparaten werden opnieuw beoordeeld. Tot de toegepaste kleuringen
behoorden haematoxyline en eosine, Weigert-van Gieson, soms gecombineerd met Weigerts
elasticakleuring en phosphotungstic acid haematoxylin (PTAH) voor het kleuren van
fibrine.

De voornaamste bevindingen uit anamnese en kliniek van de 13 dieren waaropeen
volledige sectie werd verricht, alsmede een kort overzicht van de pathologische
laesies zijn weergegeven in tabel I. Bij alle gevallen werd een exsudatieve ontste-
kingscomponent in de vorm van fibrinoide necrose in een of meer aangetaste vaten
waargenomen (fig. 1). Soms vertoonde de lamina elastica interna duidelijke frag-
mentatie. De arteriële en periarteriële cellulaire reactie was vooral gekenmerkt door
histiocyten. In ruim de helft van de gevallen (1,2, 5,6,7,8 en 12) ging deze gepaard
met de aanwezigheid van neutrofiele granulocyten, in vier andere gevallen (9, 10, 11
en 13) met ophoping van lymfocyten en soms plasmacellen. Eosinofiele granulocy-
ten werden slechts sporadisch waargenomen (gevallen 4 en 13). Vaak was een vat
segmentaal aangetast, terwijl de overige vaatomtrek vrij bleef van ontsteking
(gevallen I, 2, 3, 5, 7, 9 en 10). In combinatie met de arteritis kwam regelmatig
thrombose voor (gevallen 2,7,9,11,12 en 13), welke soms tekenen van organisatie
vertoonde. Er werden enkele aneurysmata aangetroffen. Vaten met het beeld van
een chronische polyarteritis nodosa in de vorm van fibreuze intimaproliferatie
werden bovendien waargenomen in gevallen 2 en 9. Geval I vertoonde plaatselijk
bloeding in de aangetaste vaatwand. De lymphadenitis en splenitis die bij een aantal
dieren aanwezig waren (gevallen 7,8,10, II en 13) werden gekenmerkt door prolife-
ratie van het lymforeticulaire weefsel.

De vaatverandering, die in hart en skeletspieren van de beide slachtrunderen
voorkwam, bestond uit een multifocale, soms segmentale, fibroproliferatieve arte-
ritis en periarteritis (fig. 2) met aanwezigheid van lymfocyten, plasmacellen en
histiocyten. Tevens werd een geringe exsudatieve reactie in de vorm van eosinofiele
en neutrofiele granulocyten aangetroffen. In de vaatwand kwam soms bloeding
voor. De lamina elastica interna vertoonde plaatselijk defecten en in een aantal
vaten was binnen deze laag collageen bindweefsel geprolifereerd.
De varkensnieren vertoonden een multifocale lymfohistiocytaire arteritis en periar-
teritis met eosinofiele en soms neutrofiele granulocyten, en plaatselijk fibrinoid. De
lamina elastica interna was hier en daar onderbroken en in de vaatwand kwam
bloeding voor. Veelal was het vaatlumen vernauwd in samenhang met occlusieve
intimaproliferatie.

Tabel 1. Overzicht van de klinische en pathologische bevindingen bij 13 dieren met polyarteritis nodosa.

loopt overal tegenaan, heiderzijds
facialisparalyse,nystagmus. Euthanasie
sedert 6 weken lusteloosheid,laatste
dagen frequent braken. Gestorven

sedert 1,5 weken braken,sloom,anorexie hart,maag,lymfklier,dunne en dikke
uremie,verhoogde leverenzymen,hydrops darm.nier,ovarium,uterus
ascites. Euthanasie

sedert 3 dagen parese links voor.
Acuut gestorven
demye1 inisatiet.h.V. spinale zenuw, steatitis
bij pancreas, proliferatieve gl omerulonef rit is

vasculaire thrombose in plexus chorioideus,
gastroenter it is,splenit is,hepatit is, tubulo-
nef rose, myocard infarct en. BÜiKlebsiella
pneumoniae (blaas,nier)

geactiveerde mi 11,lymfklier en tonsil.vervals-
procesjes in milt,necrotiserende glomerulone-
fritis,chronische interstitiëIe nefritis

sedert 2 maanden evenwichtsstoornissen, meningen,nier,long
nu cpi lept iforme aanval 1 cn .hom! parest-,
;iijüi L X ic. Llu tlian.ia ic

hersenverschijnselen.bl indlieid ,mucopu- har L, lever, 1 yiuf kl ier ,mi 11,
rulente conjunctivic is. Gestorven meningen,uier

beiderzijds iridocyclitis en meningi- liart ,oog, lymf kl ier,mil c , nier
tis. Gestorven

nieni ngocncef a I i f i s , longs t uw ing , focale lt.-ver né-
crose en fi-nt ru 1 obu la i re ve rve L L i ug , dcgenera-
lii- in ni er:.cli(>rs, prul if eraL icve k 1 ""n--ru 1 oni —
fr i l i s ,spU-ni t is

Fig. 1. Acute arteritis en periarteritis met fibrinoide necrose in de tunica media. Hart van een Duitse
herder (geval 1) (HE, 320 x).

In de loop der tijden zijn vaatveranderingen met het beeld van polyarteritis nodosa
zowel bij huisdieren en laboratoriumdieren, als bij in het wild levende dieren
opgemerkt (1). Voor zover ons bekend werd deze aandoening niet eerder bij geiten
beschreven. Uit de in de tabel weergegeven gevallen blijkt, dat polyarteritis nodosa
klinisch relevante veranderingen kan veroorzaken. Bij een aantal dieren kan de
doodsoorzaak of de aard van de klachten worden verklaard vanuit verstoorde
orgaanfuncties, die zijn terug te voeren op circulatieproblemen ten gevolge van de
polyarteritis. Zo is het aannemelijk, dat de hersenverschijnselen van gevallen 3 en 9
samenhangen met de degeneratieve zenuwveranderingen respectievelijk de cere-
brale infarcten, die bij deze dieren werden aangetroffen. Op hun beurt kunnen deze
laesies in verband worden gebracht met de ter plaatse aanwezige vaatwandontste-
king. Als doodsoorzaak komen bij gevallen 7, 12 en 13 zeker de hartinfarcten in
aanmerking, die verklaard kunnen worden vanuit de polyarteritis in dat orgaan. De
veelvuldige lokalisatie van de aandoening in het hart bij onze gevallen is in overeen-
stemming met de literatuur (5).

Fig. 2. Chronische klassieke segmentale arteritis
bij een slachtrund (links)naast een normalearterie
(rechts) (Weigert-van Gieson elastica, 9x).

Dieren met naast acute veranderingen ooic beelden van chronische polyarteritis
kwamen in onze verzameling van ter sectie aangeboden dieren slechts in twee
gevallen voor. Het is mogelijk, dat chronische fibroproliferatieve processen bij de
andere dieren niet tot ontwikkeling konden komen door het snelle fatale verloop of
de spoedige euthanasie. Dit wordt bevestigd door de chronische veranderingen, die
als slachtbevinding wel aan het licht kwamen bij enkele runderen.
Bij de beschreven dieren zijn de etiologie en de pathogenese van de polyarteritis niet
opgehelderd. Ook in de literatuur wordt omtrent de oorzaak geen uitsluitsel
gegeven. Velen zijn van mening, dat polyarteritis nodosa een aspecifieke aandoe-
ning is, een algemeen morfologisch reactiepatroon, dat de arteriële vaatwand als
gevolg van uiteenlopende schadelijke invloeden kan vertonen (5, 16, 21, 26). Dit
betekent, dat polyarteritis nodosa niet meer is dan een symptoom, dat bij meerdere
aandoeningen kan voorkomen, maar waardoor het sectiebeeld soms zodanig over-
heerst kan worden, dat de indruk wordt gewekt als zou het om een aparte,
zelfstandige ziekte gaan.

Polyarteritis nodosa maakt deel uit van wat genoemd wordt de necrotiserende
vasculitiden. Er is momenteel geen bevredigende indeling van deze vaatontste-
kingen, omdat eronvoldoende bekend is aangaande de etiologie en de pathogeneti-
sche mechanismen (7, 16). Bovendien zijn de pathologische bevindingen niet spe-
cifiek voor een bepaald type vasculitis en bestaan er talloze overgangsvormen
tussen de verschillende uiterste beelden. Voorlopig wordt de indeling bij de mens
dan ook pragmatisch gebaseerd op verschillen in prognose en therapie (7,16). Men
onderscheidt primaire vasculitiden waarbij de vaatontsteking zelf de belangrijkste
afwijking vormt. Hieronder vallen de klassieke polyarteritis nodosa, gekenmerkt
door een gegeneraliseerd voorkomen van necrotiserende arteritis met gelijktijdige
aanwezigheid van acute en chronische laesies, en de overgevoeligheidsangiïtis,
waarbij het gaat om een zich hoofdzakelijk in de huid afspelende acute necrotise-
rende ontsteking van vooral capillairen en venulen. Daarnaast onderscheidt men
vasculitiden die als secundair verschijnsel optreden bij allerlei bindweefselziekten
en vasculitiden die voorkomen bij bepaalde infecties en intoxicaties. Bij dieren zijn
vooral deze aan infecties en intoxicaties gerelateerde vaatontstekingen van belang
(6). De microangiopathic bij moerbeihartziekte en de cerobrospinale angiopathie
bij oedeemziekte van varkens behoren niet tot de necrotiserende vasculitiden,
omdat bij deze ziektebeelden degeneratie (hyalinose) van de vaatwand op de
voorgrond staat, in plaats van ontsteking.

Als veroorzakers van necrotiserende polyarteritis worden infectieuze agentia (vi-
russen, bacteriën, protozoën, mycoplasma\'s), genetische, autoimmune en allergi-
sche factoren, alsmede hypcrtensie en toxische stoffen genoemd (14, 17, 23, 26). In
individuele ziektegevallen is de etiologie vaak niet meer te achterhalen. Voor-
beelden van infectieuze oorzaken zijn bij het rund boosaardige catarrhaalkoorts en
bovine virusdiarree, bij het varken varkenspest, bij de kat infectieuze peritonitis, bij
het paard virusarteritis en herpesvirus-I-infectie, bij de nerts aleutian disease en bij
het schaap bluetongue en border disease (6, 12). Bij de mens wordt een aanzienlijk
aantal geneesmiddelen ervan verdacht een rol te kunnen spelen bij het ontstaan van
polyarteritis nodosa (4). Paraquatintoxicatie kan bij de hond gepaard gaan met
acute necrotiserende arteritis van de coronairarteriën (14). Het sectiebeeld van
gevallen 5 en 6 bevat sterke aanwijzingen voor paraquatintoxicatie als oorzaak.

Evenals de etiologie kan ook de pathogenese van necrotiserende polyarteritis per
geval verschillen. Voorbeelden van ontstaanswijze die veterinair van belang zijn,
vinden wij bij paarden met virusarteritis en nertsen met aleutian disease. Virusarte-
ritis begint met een virale aantasting van het endotheel, waardoor de permeabiliteit
van de vaatwand toeneemt en waarbij polymorfkernige leucocyten worden aange-
trokken (10). Door de enzymen van de leucocyten wordt de lamina elastica interna

van de arteriën bescliadigd (15), zodat de ontsteking zieh in de tunica media kan
uitbreiden, waarbij fibrinoide necrose optreedt (10).

Aleutian disease bij nertsen leidt via een geheel andere Pathogenese tot polyarteri-
tis. Hierbij ontstaat de vaatbeschadiging na afzetting van circulerende immuun-
complexen in de vaatwand (10). Deze vorm van polyarteritis vertoont een opval-
lende gelijkenis met de arteriële veranderingen, die optreden bij konijnen met
experimenteel opgewekte serumziekte (10, 18). Enige tijd na injectie met antigeen
worden in de circulatie antigeen-antilichaamcomplexen aangetroffen, alsmede ba-
sofiele granulocyten die IgE aan hun oppervlak dragen (gesensibiliseerde granulo-
cyten). Wanneer circulerend antigeen met dit IgE reageert, stoten de granulocyten
een factor uit, die uit bloedplaatjes vasoactieve amines vrijmaakt (2). Deze stoffen
(histamine, serotonine) vergroten de permeabiliteit van de vaatwand, zodat bloed-
plasma met hierin aanwezige antigeen-antilichaamcomplexen, in de vaatwand
dringt (3). De lamina elastica interna functioneert hierbij aanvankelijk als een
barrière, die de complexen tegenhoudt (15).

Locaal in de vaatwand wordt door de immuuncomplexen complement geactiveerd
en daarbij komen stoffen vrij, die neutrofiele granulocyten aantrekken (24). Lyso-
somal enzymen uit deze leucocyten (25) worden geacht beschadiging van de
vaatwand, in het bijzonder van de lamina elastica interna (15) te veroorzaken,
waarna de ontsteking zich in de tunica media kan uitbreiden.
Ook zonder tussenkomst van gesensibiliseerde basofiele granulocyten kunnen bij
het konijn vasoactieve amines uit de bloedplaatjes worden vrijgemaakt. Circule-
rende immuuncomplexen zijn namelijk zelf al in staat om met behulp van comple-
ment-factoren een samenklontering van bloedplaatjes teweeg te brengen, uitmon-
dend in het vrijkomen van histamine en serotonine (9). In aanwezigheid van
polymorfkernige granulocyten is deze afgifte groter (8). De samenklontering van
bloedplaatjes onder invloed van complement kon echter bij rund, schaap, geit,
varken, mens en aap in vitro niet worden opgewekt (9). Daarnaast is het gehalte aan
vasoactieve amines in bloedplaatjes per diersoort soms sterk verschillend (II).
De aard van de circulerende immuuncomplexen blijkt van invloed te zijn op het
ontstaan van vasculitis. Slechts de grotere complexen worden in de vaatwand
afgezet (3). Deze afzetting wordt bevorderd, wanneer complexen gedurende langere
tijd in de bloedbaan aanwezig blijven. Hierbij spelen erfelijk bepaalde factoren een
predisponerende rol, zoals het onvoldoende functioneren van macrofagen die voor
eliminatie van de complexen moeten zorgen en de produktie van antilichamen met
geringe bindingsneiging ten opzichte van het antigeen (22).
Immuuncomplexen zijn vooral van belang bij infecties met agentia die slechts
weinig pathogeen zijn, en waarbij de pathologische laesies worden bepaald door de
afweerreactie van de gastheer (20). Voortdurende vorming van complexen bij
chronische persisterende infecties leidt gemakkelijk tot vaatontsteking.
Voor het multifocale optreden van de vasculitis in het lichaam kunnen verschil-
lende factoren van belang zijn, zoals het geringe aantal basofiele granulocyten, dat
in het circulerende bloed aanwezig is. Voorts worden genoemd: plaatselijk reeds
aanwezige ontstekingsprocessen, turbulenties, bijvoorbeeld ter plaatse van arterie-
vertakkingen, en mogelijk ook anatomische verhoudingen waardoor immuun-
complexen gemakkelijker zouden persisteren in de dikkere arteriële vaatwand, dan
in capillairen of venulen (19). Daarnaast bewegen zich de pathogenetisch belang-
rijke thrombocyten in het snelstromende arteriële bloed perifeer langs de vaat-
wand, in tegenstelling tot in het veneuze bloed.

1. Ayers KM and Jones SR. The cardiovascular system. In: Benirschke K, Garner FM, and Jones TC
(eds): \'Pathology of laboratory animals\'. Vol. I, Springer Verlag, New York, 1978; 1-69.

2. Cochrane CG. Mechanisms involved in the deposition of immune complexes in tissues. J Exp Med
1971; 134: 75S-89S.

3. Cochrane CG and Koffler D. Immune complex disease in experimental animals in man. Adv
Immunol 1973; 16: 185-264.

4. Crawford T. Arteries, veins and lymphatics. In: Symmers WStC(ed.): \'Systemic pathology\'. Vol. I,
2nd ed., Churchill Livingstone, Edinburgh, 1976; 120-69.

5. Dahme E. Blutgefässe. In: Joest E: \'Handbuch der speziellen pathologischen Anatomie der
Haustiere\', Bd. II, 3 Aufl., Verlag Paul Parey, Berlin, 1970; 240-412.

6. Easly JR. Necrotizing vasculitis: an overview. J Am Anim Hosp Assoc 1979; 15: 207-11.

8. Henson PM. Mechanisms of release of constituents from rabbit platelets by antigen-antibody
complexes and complement. IL Interaction of platelets with neutrophils. J Immunol 1970; 105:
490-501.

9. Henson PM and Cochrane CG. Immunological induction of increased vascular permeability. II.
Two mechanisms of histamine release from rabbit platelets involving complement. J Exp Med 1969;
129: 167-83.

10. Henson JB and Crawford TB. The pathogenesis of virus-induced arterial disease-aleutan disease
and equine viral arteritis. Adv Cardiol 1974; 13: 183-91.

11. Humphrey JH and Jaques R. The histamine and serotonin content of the platelets and polymor-
phonuclear leucocytes of various species. J Physiol 1954; 124: 305-10.

12. Jackson TA, Osburn BI, Cordy DR, and Kendrick JW. Equine herpesvirus 1 infection of horses:
studies on the experimentally induced neurologic disease. Am J Vet Res 1977; 38: 709-19.

13. Jubb KVF and Kennedy PC. \'Pathology of domestic animals\', 2nd ed. Academic Press, New York,
1970.

14. Kelly DF, Morgan DG, Darke PGG, Gibbs C, Pearson H, and Weaver BMQ. Pathology of acute
respiratory distress in the dog associated with paraquat poisoning. J Comp Pathol 1978; 88: 275-94.

15. Kniker WT and Cochrane CG. Pathogenic factors in vascular lesions of experimental serum
sickness. J Exp Med 1965; 122: 83-97.

16. Mc Cluskey RTand Fienberg R. Vasculitis in primary vasculitides, granulomatoses, and connective
tissue diseases. Hum Pathol 1983; 14: 305-15.

17. Nordstoga K. Polyarteritis nodosa: generelle aspekter og forekomst hos husdyr, spesielt: forbin-
delse med nosematose hos blaarev. Nord Vet Med 1976; 28: 51-8.

18. Porter DD, Larsen AE and Porter HG.The pathogenesis of aleutian disease of mink. 111. Immune
complex arteritis. Am J Pathol 1973; 71: 331-44.

19. Poston RN and Panayi GS. Deposition of immune complexes in extra-articular rheumatoid
arthritis. In: Feltkamp TEW (ed.) \'Non-articular forms of rheumatoid arthritis\', Stafleu, Leiden
1977:60-7.

20. Reed WP and Williams RC. Immune complexes in infectious disease. Adv Intern Med 1977; 22:
49-72.

21. Robbins SL. \'Pathologic basis of disease\', WB Saunders, Philadelphia, 1974.

22. Steward M W and Powis PA. Antibody affinity and immune complex disease. In: Feltkamp TEW
(ed.): \'Non-articular forms of rheumatoid arthritis\', Stafleu, Leiden, 1977; 23-8.

23. Thomas L, Davidson M and McCluskey RT. Studies of PPLO infection. I. The production of
cerebral polyarteritis by Mycoplasma gallisepticum in turkeys; the neurotoxic property of the
mycoplasma. J Exp Med 1966; 123: 897-912.

24. Ward PA and Cochrane CG. Bound complement and immunologic injury of blood vessels. J Exp
Med 1965; 121: 215-33.

25. Wiggins RC and Cochrane CG. Current concepts in immunology. Immune-complex-mediatcd
biologic effect. N Engl J Med 1981; 304; 518-20.

26. Wigley RD. The aetiology of polyarteritis nodosa: a review. N Zeal Med J 1970; 71: 151-8.

Uwilt\'n

autoverzekering
die de meeste
voordelen biedt.

Vraag\'tWAA.

Het IS vanzelfsprekend dat u de beste auto-
verzekering wilt hebben voor de scherpste prijs.
Wanneer u daarbij ook nog extra voordelen op
prijs stelt, moet u kiezen voor de autoverzekering
van de WAA.

U bent er dan zeker van dat u een auto-
verzekering heeft die precies bij u past.
Want naast zeer scherpe premies biedt WAA meer
dan andere:

• premiekorting tot 75%

• nieuvwaarde-vergoeding binnen 12 maanden na
aankoop

• geen beperking in aantal kilometers

• ongelimiteerde WA.-dekking

• jeugdige bestuurders geen extra eigen risico

• geen toeslag bij beroepsgebruik

• beroepsgoederen, b.v. dokterstas, meeverzekerd

• Artsen-Alarm-Service voor pech onderweg

De afhandeling van schadegevallen gaat bij WAA
supersnel en dat scheelt tijd en ongemak.
Aanvullende verzekeringen als \'ongevallen
inzittenden\' en \'verkeersrechtsbijstand\' kunnen
zeer voordelig worden afgesloten bij de WAA.

Als verzekerd WAA-lid kunt u gebruik maken
van de mogelijkheid een gratis Eurocard te krijgen.
Vraag nu bij de WAA de folder \'Autoverzekering\'
aan, waar alles in staat.

Beslissen is dan met meer moeilijk en u kunt
zelf heel snel uw auto op de beste en voordeligste
manier verzekeren.

U kunt ook bellen: 030-454911 en binnen de
kortste keren profiteert u van het verzekerings-
vakmanschap van de WAA.
WAA, Postbus 8153, 3503 RD Utrecht,

Informatiebon

Stuur mij uw folder over de voordelen van
WAA autoverzekeringen.

Naam:
Beroep:

Adres:___________

Het is nauwelijks voor te
stellen, dat de bestaande orale
rehydratiepreparaten nog ver-
beterd zouden kunnen worden.

Toch bleek dat het geval
te zijn, daarom ontwikkelde
INRA* een volkomen nieuw
produkt: Lactolyte.

Lactolyte herstelt de elec-
trolytenbalans, maar doet
méér: Lactolyte voorziet ook in
de energiebehoefte van de pa-
tient. Hierdoor wordt voorko-
men dat de patient gedurende
de periode van het electrolyten-
dieet een groeiachterstand op-
loopt. Uit onderzoek is geble-
ken** dat Lactolyte in verge-
lijking tot een standaardprepa-
raat zeer effektief is: een kuur
van in totaal 4 sachets Lacto-
lyte levert hetzelfde resultaat
op als een behandeling met
6 sachets van een standaard-
produkt. Bovendien is Lacto-
lyte verpakt in een enkelvou-
dige sachet, en dus handig en
ekonomisch in het gebruik.

•Inslilut Nationafde Recherche Agronomique
••Onderzoek D\' Navetat, Donjon (Fr) Rappotlop
aanvraag beschikbaar

Kwantitatief onderzoek naar de gevoeligheid
van Bordetella bronchiseptica en Pasteurella
multocida voor Sulfonamiden

Quantitative study of the sensivity of Bordetella bronchiseptica and
Pasteurella multocida to sulfonamides

SAMENVATTING Teneinde kwantitatieve informatie te verkrijgen over de gevoeligheid en het
resistentieniveau van Bordetella bronchiseptica en Pasteurella multocida voor Sulfonamiden
werd voor respectievelijk J19 en 151 bij biggen/varkens geïsoleerde stammen van deze species
uit een vijftal veterinair bacteriologische centra de minimale remmingsconcentratie (MRC)
bepaald van sulfadimidine(SDM) en Sulfamethoxazol(SMX). De MRC\'s van SDM ten opzichte
van sulfa-gevoelige stammen waren doorgaans een factor 4 hoger dan die van SMX. Ongeveer I
op de 3 isolaten van B. bronchiseptica bleek resistent (MRC > 64 ßg/ml) tegen beide
Sulfonamiden. Van de P. multoctda-wo/a;e« was 7% resistent tegen SMX en 21% tegen SDM.
Op grond hiervan kan worden betwijfeld of SDM onder de Sulfonamiden de beste keus is bij
Atrofische Rhinistis.

SUMMARY Information concerning the resistance to sulfonamides in the Netherlands was
obtained by determining the minimal inhibitory concentrations (MIC\'s) of 119 strains of
Bordctella bronchiseptica and 151 strains of Y\'-d%\\.turt\\Vd multocida, obtainedfrompigsatfive
veterinary bacteriology centres, to sulfadimidine (SDM) and sulfamethoxazole (SMX). The
MIC\'s of SDM against Su-susceptible strains were usually 4 times higher than those of SMX.
About one third of B. bronchiseptica isolates were resistant (MIC > 64 ng/ml) to both
sulfonamides. Approximately 7% of P. multocida isolates were resistant to SMX, attd 21% to
SDM. It is concluded that the use of SDM as the .sulfonamide of choice for the treatment of
atrophic rhinitis is questionable.

Bij de beoordeling door de Receptuur Commissie van de toelaatbaarheid van
Sulfonamiden in standaard gemedicineerde diervoeders is gebleken dat voor ons
land kwantitatieve informatie over de gevoeligheid van de verwekkers van atrofi-
sche rhinitis bij het varken, te weten Bordetella bronchiseptica en Pasteurella multo-
cida, voor Sulfonamiden in het algemeen en sulfadimidine in het bijzonder, schaars
was. Derhalve werd besloten om minimale remmingsconcentraties (MRC\'s) te
bepalen bij in Nederland geïsoleerde stammen van deze species. Op deze wijze zou
voorts een indruk kunnen worden verkregen van het resistentieniveau tegen Sulfo-
namiden bij deze organismen.

Klinische isolaten uit big en varken van B. bronchiseptica en P. multocida werden verkregen
van het CDI te Lelystad en de Gezondheidsdiensten voor Dieren te Gelderland, Overijssel,
N.,Brabant en Limburg. In het RIVM werd geen nadere identificatie van deze isolaten
uitgevoerd.

\' Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus I, 3720 BA Bilthoven.

Minimale remmingsconcentraties werden bepaald volgens het voorschrift van de Werkgroep
Richtlijnen Gevoeligheidsbepalingen (1) met dien verstande dat de verdunningsreeksen in
petrischalen werden bereid in Isosensitest agar, gesupplementeerd met 5% paardebloed.

Entsuspensies werden bereid door de groei van verse agarculturen te suspenderen in fysiolo-
gische zoutoplossing tot een dichtheid van ca lO\' kolonievormende eenheden (cfu)/ml. De
reeksen werden beent met behulp van een multipoint inoculator (21 stammen per plaat) en
wel zodanig dat per entvlekje ca 10^ cfu werden opgebracht. De MRC\'s werden na 1 en 2
dagen incuberen bij 37° C afgelezen.

Er werden 2 Sulfonamiden vergeleken, te weten sulfadimidine (= sulfamethazine) en Sulfa-
methoxazol, beide van Sigma Chemical Company.

In de tabellen 1 en 2 zijn per inzender de MRC-verdelingen weergegeven voor
respectievelijk Ä. bronchiseptica en P. multocida na 24 uur incuberen. Bij de beoor-
deling hiervan dient men zich te realiseren dat volgens de WRG-norm isolaten met
een MRC tot en met 32 yug/ml gevoelig (S) worden geacht, die met een MRC van 64
/Lig/ml intermediair (I) en die met een MRC > 64 pg/ml resistent (R).
Uit de tabellen blijkt dat Sulfamethoxazol (SMX) ten opzichte van beide organis-
men een hogere intrinsieke activiteit bezit dan sulfadimidine (SDM). Het verschil is
als regel een factor van 4 tot 8. Vooral bij SMX is het onderscheid tussen gevoelige en
resistente stammen duidelijk; voor Bordetella zelfs zo duidelijk dat geen isolaten
werden gevonden met een MRC tussen 1 en > 64 jxg/mi.

Tabel 1. Gevocligheidsverdeling Bordeiella bronchiseptica: aantal isolaten met aangegeven MRC in
/ig/ml

De kwantitatieve bepaling van de gevoeligheid van bacteriën voor Sulfonamiden is
relatief moeilijk, aangezien de overgang van groei naar geen groei in het algemeen
niet scherp is. Voorts vindt als regel enige doorgroei plaats bij langer incuberen,
hetgeen er bijv. toe leidt dat de MRC-waarden van SDM voor 5. bronchiseptica na 2
dagen incuberen steeds 2 ä 4 maal hoger zijn dan die welke na 1 dag worden
afgelezen en die in de tabel zijn vermeld. Deze moeilijkheid is inherent aan het
werkingsmechanisme van de Sulfonamiden en impliceert dat de methodiek rigou-
reus dient te worden gestandaardiseerd ten aanzien van inoculumgrootte, incuba-
tietijd en aflezingscriteria. Bij dit onderzoek is als MRC aangehouden de laagste
concentratie waarbij na 1 dag incuberen een zeer duidelijke groeivertraging ten
opzichte van de blanco wordt verkregen.

Ondanks deze technische problemen kan bij B. bronchiseptica een duidelijk onder-
scheid worden gemaakt tussen sulfa-gevoelige (Su^) en sulfa-resistente(Su^) isola-
tcn. Voor Su^ isolaten is het MRC-traject van SDM tamelijk breed met een piek bij
4 t/m 8 Mg/ml, terwijl zij allen worden geremd door 1 ng/m] SMX. Aangezien
laatstgenoemde concentratie de laagste was van de reeks, is de vraag gewettigd of de
MRC van SMX wellicht nog lager was dan I Mg/m\'- Daarom zijn 21 isolaten nader
getest; daarbij werd voor 17 stammen een MRC gevonden van 1 iJig/ml, voor 3
stammen 0,5 /ug/ml en voor 1 stam 2 ßg/m\\.

Wat betreft de incidentie van resistentie tegen sulfanomiden bij B. bronchiseptica
(gemiddeld 36%) kan men zich afvragen of deze steekproef representatief is voor
Nederland. Met name de bijdrage van Limburg, bestaande uit uitsluitend resistente
stammen, zou een negatieve vertekening kunnen geven. Niettemin is opvallend dat
in de collectie van beide \'grootste\' inzenders ongeveer 1 op de 3 isolaten sulfa-resis-
tent was.

Ook ten opzichte vanmultocida blijkt SMX werkzamer dan SDM. Het MRC-tra-
ject voor de meeste Su^ stammen bedraagt respectievelijk 1-4 ßg/m\\en 4-16 ;ug/ml.
Het onderscheid tussen Su^ en Su^ isolaten is hier overigens niet zo duidelijk als bij
B. bronchiseptica, aangezien SDM-resistente stammen op grond van de breekpunt-
MRC criteria van de WRG veelal nog gevoelig moeten worden geacht voor SMX.

Voor de totale collectie komt men aldus tot een resistentiepercentage van 6,6% voor
SMX en van 21% voor SDM,

Het bij dit onderzoek geconstateerde verschil in werkzaamheid tussen Sulfona-
miden is op zich niet nieuw en is bijv. reeds in 1950 beschreven door Hawking en
Stewart Lawrence (2). Ook in het bekende overzichtsartikel van Struller (3) wordt
op dit aspect ingegaan. Deze verschillen in activiteit kunnen goeddeels worden
verklaard uit verschillen in pKa-waarden en lipofiliteit van de diverse Sulfona-
miden. Er zijn aanwijzingen dat de werkzaamheid primair wordt veroorzaakt door
geïoniseerde (gedissocieerde) moleculen. Bij de pH van bloed en van het gebruikte
medium (pH 7.4) is SDM voor ongeveer 50% gedissocieerd en SMX voor ca 95%.
Kwantitatieve gegevens over het verschil in gevoeligheid tussen Sulfonamiden ten
opzichte van Bordetella bronchiseptica zijn gepubliceerd door Hoji (4). Deze auteur
vond met Sulfonamiden, die qua pKa-waarden overeenkwamen met respectievelijk
SDM en SMX vrijwel dezelfde (verschillen tussen) MRC-waarden ten opzichte van
Su^ isolaten als weergegeven in tabel 1.

Martineau et al. (5) vonden voor alle 14 isolaten van deze species die zij onderzoch-
ten op DST agar MRC-waarden > 4096 Mg/m\' van sulfadimidine, terwijl die van
Sulfamethoxazol doorgaans 4-32 ng/m\\ bedragen. Aangezien zij als inoculum
bacterieculturen in Brain Heart Infusion Broth toepasten (bevat antagonisten van
Sulfonamiden) moet aan de betrouwbaarheid van deze bevindingen worden getwij-
feld.

Smith et al. (6) onderzochten 138 B. bronchiseptica isolaten uit de neusholte van
jonge biggen van 19 bedrijven. Meer dan de helft (n = 74) bleek resistent; zij bleken
voornamelijk afkomstig van 7 probleem-bedrijven waar regelmatig Sulfonamiden
(in combinatie met trimethoprim) werden toegepast. De MRC van Sulfamethoxa-
zol in Isosensitest bouillon voorgenoemde resistente isolaten bedroeg> 64 /xg/ml,
die van 11 gevoelige stammen gemiddeld 1,7 yug/ml, hetgeen goed overeenkomt met
onze bevindingen.

Terakado et al. (8) vonden dat de Su-resistentie bij B. bronchiseptica door Plas-
miden wordt gecodeerd; de MRC van sulfadimethoxine ten opzichte van een
gevoelige standaardstam bedroeg 1,56 /xg/ml, die ten opzichte van 8 resistente
isolaten > 1600 yug/ml.

Het percentage Su^ isolaten van B. bronchiseptica in onze steekproef (36%) is
ongeveer gelijk aan dat onder 372 isolaten die Hodges and Young (7) isoleerden uit
neusuitstrijken van slachtvarkens in Nieuw Zeeland: 30% werd met de agardiffu-
siemethode resistent bevonden tegen sulfadiazine en sulfafurazol. De meeste resis-
tente isolaten bleken afkomstig van enkele bedrijven waar langdurig op grote
schaal Sulfonamiden waren ingezet ter bestrijding van diarree bij biggen.
Omtrent de gevoeligheid voor Sulfonamiden van uit varkens geïsoleerde Pasteurel-
lae zijn in de literatuur weinig gegevens te vinden. Shimizu et al. (9) bepaalden de
MRC van sulfadimethoxine ten opzichte van 45 P. multocida isolaten; 18 stammen
werden geremd door 50-100 /xg/ml en voor 27 isolaten wordt > 100 /xg/ml opgege-
ven. Details over de techniek zijn niet beschreven. Op basis van eigen ervaring
komen deze waarden ons echter hoog voor.

Uit de literatuur als ook uit het hier beschreven onderzoek kan ons inziens worden
geconcludeerd dat resistentiepercentages aan sterke lokale schommelingen onder-
hevig kunnen zijn, afhankelijk van de mate waarin Sulfonamiden worden toegepast.
Het verdient dan ook aanbeveling om door middel van regelmatige resistentie
peiling de vinger aan de pols te houden.

Het spreekt vanzelf dat de relatieve activiteit niet de enige parameter is waarop de
keuze voor een bepaald sulfonamide in de veterinaire praktijk zal worden geba-
seerd. Evenzeer van belang zijn de farmacokinetische eigenschappen. Niettemin
lijkt de conclusie gewettigd dat kan worden betwijfeld of sulfadimidine bij Atrofi-
sche Rhinitis de beste keus is onder de Sulfonamiden.

L Standaardisatie van gevoclighcidsbcpalingen. Verslag van de Werkgroep Richtlijnen Gevoe-
ligheidsbepalingen. Red RP Mouton en B van Klingcren, Bilthoven, 1981.

2. Hawking F, Stewart Lawrence J. The Sulphonamidcs. HK Lewis & Co LTD, Londen, 1950.

3. Struller Th. Long-acting and short-acting sulfonamides. Recent developments. Antibiotica et Che-
motherapia 1968; 14: 179-215. Karger. Basel/New York.

4. Iloji K. Application of sulfadrugs in swine husbandry. Animal Husbandry 1973; 27: 63-9.

5. Martineau G,.losseM, Dewaele A. Sensibilitédeßorr/c/e/Zöftranc/i/sf/p/iraädifférentsantibiotiques
et sulfamidés. Ann Med Vét 1978; 122: 687-91.

6. Smith I M.Oliphant.), Baskerville A J, Giles CJ. High prevalence of strains of ßor(/er<?//a Äro/ifA/ic/)-
»c« resistant to potentiated sulphonamide in English pig herds in 1978-79. Vet Ree 1980; 160: 462-3.

7. Hodges RT, Young GW. Prevalence and in vitro antimicrobial sensitivity of BorJetella bronchisep-
tica in the nasal cavity of pigs. New Zealand Vet J 1984; 32: 1 11-4.

8. Terakado N, Araki S, Mori Y, Sekizaki T, Hashimoto K. Non-conjugative R plasmid with five drug
resistance from Bordetella bronchiseptica of pig origin. Jap J Vet Sei 1981; 43: 971-4.

9. Shimizu M, Kuninori K, Sakano T, TcrashimaT. Antibiotic susceptibility of Haemophilus pleuro-
pneumoniae and Pasteurella multocida isolates from swine. Jap J Vet Sei 1982; 44: 359-63.

SAMENVATTING Bij een wegens kreupelheid aangeboden hond bleek sprake van dijbeende-
ren van ongelijke lengte, hetgeen werd opgelost door heupkopresectie. Dezelfde patiënt werd
binnen een half jaar aan de andere zijde getroffen door een ruptuur van de voorste kruisband.

SUMMARY The femurs of a dog presented for lameness were found to be unequal in length.
This was successfully treated by resection of the head of the femur. This patient was affected
with rupture of the contralateral anterior cruciate ligament within six months.

In 1985 werd ter behandeling aangeboden een zevenjarige bastaard kooiker teef van
11 kg waarop in 1980 een ovario-hysterectomie werd verricht. Het dier was al
enkele weken kreupel en de klacht werd erger.

Bij monstering bleek het dier links achter kreupel. De gewrichten waren zonder
pijn of crepitatie te manipuleren en waren niet verdikt. Opvallend was het verschil
in lengte van de achterbenen bij het naar achteren strekken. Gedacht werd dan ook
aan een oude heupluxatie. Een ventrodorsale röntgenopname van de achterhand
bevestigde dit niet; de linker femur bleek hierop plm. 25% korter dan de rechter!
Om foutieve beoordeling wegens verkeerde positionering uit te sluiten werd de
opname herhaald met veel aandacht voor een zoveel mogelijk symmetrische
ligging, waarbij tevens een HD-trog werd gebruikt (foto A). Het lengteverschil werd
bevestigd. Bovendien bleek sprake van heupdysplasie rechts met vooral een hoekige
vervorming van de heupkop. Twee verdere bevindingen hielden vermoedelijk
verband met een compensatiepoging voor het lengteverschil: een lichte bekkenkan-
teling en een vergrote gewrichtspleet in de linker knie.

Besloten werd tot een heupkopresectie rechts, om door pseudoarthrose-ontwikkeling
het lengteverschil te compenseren. De post-operatieve situatie werd weergegeven
op foto B. Bovendien werd de eigenaar geadviseerd het lichaamsgewicht van de
hond omlaag te brengen. Zestien dagen post-operationem gebruik het dier de vier
poten bij stappen in mul zand, doch bleek op harde ondergrond nog kreupel aan het
geopereerde been. Zeven weken post-operationem was het dier rad, alhoewel de
eigenaar meldde dat het niet wilde springen.

Vier maanden post-operationem trad plotseling weer kreupelheid op links achter.
Een contrôlefoto van de heupen (foto C) toonde rechts de gevormde pseudoar-
throse, doch links geen afwijkingen. Wel werd echter bij de ml-opname van de
linker knie (foto D)een afwijkinggevonden, die typerend was vooreen ruptuur van
de voorste kruisband.

Door middel van de gemodificeerde \'over-the-top\'-methode ( I ) werd deze gerecon-
strueerd. Bij controle 8 weken post-operationem was het dier bijna rad. Na 12
weken werd het als rad beoordeeld.

Verschil in de lengte der dijbeenderen komt bij de mens regelmatig voor, waarbij
vaak wordt volstaan met aangepast schoeisel. Bovendien mag een zekere mate van
erfelijkheid niet worden uitgesloten: de auteur dezes werd op een dergelijk lengte-
verschil afgekeurd voor militaire dienst en zijn dochter vertoont eveneens deze
afwijking. In de veterinaire literatuur zijn door mij hiervan echter geen vermel-
dingen gevonden.

\' Drs. .1. Frcnckcn, praktizercnd dierenarts, .Julius Röntgcnlaan 14. 2264 VV Leidschcndam.
218 Tijdschr. Diergeneeskd., deel 112, ajl 4. I9S7

I. Denny HR, and Barr ARS. An evaluation of two \'over-the-top\'-techniques for anterior cruciate
ligament replacement in the dog Journal of Small Animal Practice 1984; 25: 795-69.

Het reeds in de oudheid, zie Homerus Odys-
see boei; 22 de regels 299-301, bekende bie-
zen of birzen, het als dol met de staart recht-
op in de lucht op hol slaan van runderen, is
in het verleden onderwerp van studie en dis-
cussie geweest. Men wist tot in de jaren der-
tig van onze eeuw niet zeker waardoor het
werd veroorzaakt.

Sindsdien weten wij onder andere door het
werk van Bishopp et ai (2) dat Homerus het
reeds bij het goede eind had, het biezen
wordt opgewekt door de volwassen runder-
horzel Hypoderma. Bovendien werd in de-
zelfde tijd duidelijk dat niet zozeer de aan-
vallen van de horzels om hun eitjes op de
haren af te zetten het op hol slaan bevorde-
ren als wel het doordringende gezoem van de
vliegen. Austin (1) en Spann (4) noemen
mede als bewijs hiervoor dat sommige men-
sen in staat zijn het gezoem van horzels te
imiteren en daarmee het biezen van runde-
ren op te wekken.

Door de in ons land geslaagde runderhor-
zelbestrijding wordt het echte biezen dan
ook niet meer waargenomen, afgezien van
enkele incidentele gevallen langs vooral de
Duitse grens. Verrassend was het daarom in
het oosten van Friesland, midden in het in
1985/1986 geheel runderhorzelvliegen vrije
gebied van de Gezondheidsdienst voor Die-
ren in Noord-Nederland (3), biezende kalve-
ren te zien. In augustus 1986 trad bij een
groep kalveren plotseling het typische bie-
zen op, op hol met de staart in de lucht. De
oorzaak was een met een hoge snelheid op
het weggetje naast het weiland voorbij snor-
rende bromfiets met een doordringend brom-
mende motor. Het biezen stopte toen de
brommer gepasseerd was.
Een intrigerende vraag is of de bromfietser
juridisch aansprakelijk gesteld zou kunnen
worden in geval een kalf zich, bijvoorbeeld
in prikkeldraad, verwond zou hebben.

1. Austin EE. Gad-Hies. In: Edwards FW, Old-
roy H and Smart J. British bloodsucking flies.
London 1939; 149-52.

2. Bishopp FC, Laacke EW, and Wills RW.
Cattle grubs or heel flies with suggestions for
their control. Farmer\'s Bull 1929; 1596. US
Dept Agric.

3. Jaarverslag van de Stichting Gezondheids-
dienst voor Dieren in Noord Nederland 1986;
4.

4. Spann J. Wird das Biesen des Rindes durch
die Dasselfliege verursacht? Münch Tierärztl
Wschr 1930; 81; 221-4.

Sponsored by the American College of Veterinary
Surgeons, June 26-28, 1987, Sheraton Hotel,
Frankfurt-Airport, West Ciermany.

All speakers are well known selected specialists in
their field. The fee (including handouts and a one
year subscription to Veterinary Surgery) will be
DM450.— for registration and payment before
May 15, 1987, and DM 500.—there after. Because
of the limited number of places in each seminar,
please select the seminar of your interest early.
For programs and registration write to: Dr. W. D.
Prieur. Registration Office, CM - 4437 Walden-
burg, Switzerland.

Dr. J. Jansen, Vakgroep Veterinaire Helminthologie en Entomologie, Yalelaan, Universiteits-
centrum \'De Uithof, Utrecht.

SUMMARY Theileria J/J. (Bwengwa) of low virulence was isolated by feeding R. appendiculatus licks
collected from the field on a susceptible calf and subsequently transmitted between cattle by R.
appendiculatus licks- Theileria sp. (Bwengwa) was shown to be T. taurotragi on parasitological.
clinical and serological grounds. T. taurotragi is the fourth Theileria sp. shown to be present in
Zambia.

Three species of Theileria in cattle have
been reported from Zambia. The most im-
portant one, Theileria parva, transmitted
by the tick Rhipicephalus appendiculatus,
was first recorded in 1922 in the Northern
Province (1).

7. parvaparva-lypt parasites have been iso-
lated from the field, whereas the presence
0Ïbovis- and/or lawrencei-\\ypc^, of 7. parva
remains to be confirmed (F. L. Musisi, un-
published). Theileria velifera was the se-
cond species reported from Zambia and
was found throughout the country (8). A
third species, Theileria mutans, was re-
cently isolated and transmitted between
cattle by the tick Amblyomma variegatum
(7).

During studies on theileriosis in cattle in
Zambia occasional mild strains of theile-
ria were encountered. Mild theileria strains
which are transmissible by R. appendicula-
tus were identified as Theileria taurotragi
in East Africa (5) and southern Africa (9).
In this paper, we report the isolation of a
mildly pathogenic Theileria sp. from cattle
in Zambia and its subsequent identifica-
tion as Theileria taurotragi.

Brown ear licks were collecled I\'roni caule al Bwengwa,
Monze District, Southern Province of Zambia and
subsequently identified in the laboratory. Isolation of
theilerial parasites was attempted by feeding unen-
gorged adult R. appendiculatus ticks from this collec-
tion in earbags on experimental calf no. 132. Labora-
tory strain of R. appendiculatus.
A strain of R. appendiculatus was used which orig-
inated from a colony established al the former East
African Veterinary Research Organisation. Muguga,
Kenya. It was maintained by feeding on the ears of
rabbits and cattle. Oviposition, hatching and moult-
ing were performed at 28°C and 85 per cent relative
humidity (rh), quiescent stages being kept at 20°C and

85% rh. Nymphsof this strain were fed on calf no. 132
to acquire the infection and the infectivity of the
subsequent adults was tested by feeding them on calf
no. 37 and also on splenectomised calf no. 443 in the
Netherlands.

Friesian calves were used in the experiments in Zam-
bia as well as in the Netherlands. In Zambia two-
month-old calves were purchased from a Government
institution and transferred into tick-free pens at the
Central Veterinary Research Institute.
In the Netherlands calves were purchased from
markets in the central region of the country and were
splenectomised shortly before the experiment started.
Blood smears and rectal temperatures were taken
daily. Lymph node biopsy smears were prepared once
the local drainage lymph node started to enlarge.
Calves were considered susceptible if serologically
negative to T. parva and T. laurotragi Before the
experiments were started. Serum samples were taken
weekly, from two weeks prior to tick application to
three months after tick application.

The indirect fluorescent antibody test (IFAT) was
carried out at Utrecht using different piroplasm anti-
gens (2). Antigens were produced in calves infected
with T. taurotragi (Mcllwaine) (6), T. parva hovis
(Boleni) (6) or Theileria sp. (Bwengwa). All serum
samples were titrated, starting at 1:40 using twofold
dilution in PBS. Peak titres were determined and the
time of their appearance post-infection recorded.

The isolation and transmission of Theileria
sp. (Bwengwa)by/?. appendiculuatusUcksi^
summarised in Table 1. Small numbers of
macroschizonts, similar to those of T.
parva and T. taurotragi, were detected for
5-9 days in the parotid lymph nodes, and in
the splenectomised calf in the prescapular
nodes also. The presence of macroschi-
zonts was accompanied by a transient
fever. Small numbers of piroplasms were
found, predominantly round and oval,
without associated bars or veils. Theileria
sp. (Bwengwa) was fully cross-reactive with
T. raurorrag-; (Mcllwaine) in the IF.\\T with
peak titres of 2560 reached 35 days after
tick application (Table 2).

Theileria sp. (Bwengwa) is shown to be T.
taurotragi on parasitological, clinical and
serological grounds and also because it can
be transmitted by R. appendiculatus ticks.
This is in agreement with observations on:
T. taurotragi in East Africa (5) and south-
ern Africa (9).

Table 1. Transmission of Theileria sp. (Bwengwa) by adult Rhipicephaius appendiculatus ticks.

Animal number	Number of ticks applied	Number of ticks engorged	Prepatent period to Macroschizonts Piroplasms (days)	Maximum piroplasm parasitaemia (%)
132	758	250	15	40	1
37	100\'	37	12	51	1
443^	275	143	11	19	1

I Fed as nymphs on calf no. 132
\' splenectomised

Table 2. Serological identification of Theileria sp. (Bwengwa) as determined by the IFAT.

Antibody titres on piroplasm antigens

Sera	Theileria sp.	T. parva	T. taurotragi
	(Bwengwa) (443)	(Boleni)	(Mcllwaine)
Calf 443	<40	<40	s;40
(pre-infection)
Calf 443	2560	160	2560
(post-infection)
Neg. control serum	<40	<40	s;40
T. parva positive control	80	640	80
T. taurotragi positive control	1280	<40	1280

T. taurotragi is the fourth speeies of Theile-
ria shown to be present in Zambia. It
usually causes inapparent or mild infec-
tions in cattle although it has been incrimi-
nated as the causal agent of bovine cerebral
theileriosis (3).

T. taurotragi is of particular importance in
epidemiological investigations considering
its partial serological relationship with T.
parva. Moreover, both Theileria spp. are
transmitted by the same tick and the mor-
phology of the macroschizonts in cattle is
similar, thus complicating the differential
diagnosis. It has been reported that T.
parva antisera cross-react strongly in the
IFAT with T. taurotragi piroplasm anti-
gens, whereas T. taurotragi antisera show
only low titres to T. parva piroplasm or
schizont antigens (4, 9).
In this study, low titres due to cross-react-
ing antibodies were also detected, indicat-
ing that when T. parva piroplasm or schi-
zont antigens are used in epidemiological
studies titres up to 160 could be due to
cross-reacting antibodies of T. taurotragi.

This work formed part of the research programme of
the Animal Disease Control Project supported by the
United Nations Development Programme, with the
Food and Agriculture Organisation as the executing
agency, in co-operation with the Department of Vet-
erinary and Tsetse Control Service, Republic of Zam-
bia. We are grateful to Mr. F.F.J. Franssen, Utrecht,
for technical support.

1. Akafekwa,G. I .. Control of Tick-borne Diseases
of cattle in Zambia with a special emphasis on
East Coast Fever. Bull. Off Int. Epiz. 1976; 86:
105.

2. Burridge, M. J.. Application of the indirect fluor-
escent antibody test in experimental East Coast
Fever {Theileria parva infection of cattle). Res.
Vet. Sei. 1971; 12: 338.

3. De Vos, A. J., Bessenger, R., and Bantings, L. F..
Theileria taurotragi: A probable agent of bovine
cerebral theileriosis. Onderstepoort J. Vet. Res.
1981; 48: 177.

4. De Vos, A. J. and Roos, J. A.. The isolation of
Theileria taurotragi in South Africa. Onderste-
poort J. Vet. Res. 1981; 48: 149.

5. Grootenhuis, J. G. Theileriosis of wild Bovidae m
Kenya with special reference to the eland {Tauro-
tragus oryx). Ph. D. thesis. Utrecht, 1979.

6. Lawrence, J. A. and Mackenzie, P. K. L. The
isolation of Theileria taurotragi in Zimbabwe.
Zimbabwe Veterinary Journal. 1980; 11:27.

Musisi, F. L., Jongejan, F., Pegram, R. G., and
Munyama, G.. Isolation and transmission of
Theileria mutans in Zambia. Res. vet. Sei. 1984;
36: 129.

Oteng, A. K., Mulilo, J. B. and Chisembe, S..
Record of Theileria velifera piroplasms in Zam-
bia. Zambia J. Sei. Tech. 1979; 3: 52.
Uilenberg, G., Perle, N. M., Lawrence, J. A., De
Vos, A. J., Paling, R. W., and Spanjer, A. A. M..
Causal agents of bovine theileriosis in Southern
Africa. Trop. Anim. Hlth. Prod. 1982; 14: 127.

Ten gerieve van de Nederlandse lezers volgt
onderstaand de samenvatting — uit het
Engels vertaald —van het in deze aflevering
(pag. 221) opgenomen artikel uit The Veterirt-
ary Quarterly.

Jongejan, J., Musisi, F. L., Moorhouse, P. D. S.,
Snacken, M., and Uilenberg, G. The Veterinary
Quarterly 1986; 8: 261-3.

Samenvatting Een theileriasoort van geringe
virulentie werd geïsoleerd uit R. appendiculatus
teken, die verzameld werden van runderen in
Bwengwa in het zuiden van Zambia. Theileria sp.
(Bwengwa) werd transstadieel overgedragen op
runderen met R. appendiculatus teken en werd op
parasitologische, klinische en serologische gron-
den identiek bevonden met Theileria taurotragi.
T. taurotragi is de vierde theileriasoort die tot
dusver in Zambia is aangetoond.

Aan ons panel van merendeels praktici werd de volgende
vraag voorgelegd: wat onderzoekt u en wat is uw eventuele
therapie bij: \'hoesten in oktober in een ligboxenstal van 100
dieren waarbij een lichte produktiedaling optreedt\'.

Bij de inspectie zullen wij letten op uit-
vloeiing uit ogen en neus en de aard daarvan.
Ook wordt gelet op en geïnformeerd naar
ventilatie, eventueel voorafgaand leeghalen
van de mestkelder en dergelijke.
Kortademige koeien worden getempera-
tuurd.

Voor nader onderzoek wordt bloed geno-
men voor onderzoek op longworm (1) IBR
en BVD.

Dieren met koorts en mucopurulente uit-
vloeiing worden met antibiotica behandeld
(Oxytetracycline); ten aanzien van de andere
dieren wordt de uitslag van het onderzoek
afgewacht.

Sleept de zaak zich wat voort, zonder duide-
lijk \'handvat\', dan hebben wij wei goede
ervaring opgedaan met acetylsalicylzuur-
poeder over het voeder.
Drs. G. A. van Exel,
N ij verdal.

Het maakt voor de diagnose nogal wat uit of
de dieren overdag weidegang hebben of niet.
Bij weidegang zou het hoesten veroorzaakt
kunnen worden door een herinfectic met
longwormlarven, bijvoorbeeld als de melk-
koeien op een perceel grazen waar jongvee
geweid heeft. Serologisch onderzoek op long-
worm-antistoffen kan uitsluitsel geven of
deze infectie aanwezig is of niet.
Zowel op stal als in het weiland kan een
infectie met het bovine herpesvirus 1 een rol
spelen. Om deze infectie aan te tonen kun-
nen neusswabs virologisch onderzocht wor-
den of we kunnen serologisch onderzoek
laten doen.

Als de problemen optreden als de dieren op
stal gehouden worden, dan is het niet on-
waarschijnlijk dat de ventilatie van destal te
wensen overlaat, of dat het gebruikte strooi-
sel of het ruwvoeder erg veel stof bevat.

Hierdoor kan bij een aantal dieren een chro-
nische bronchitis ontstaan zijn.
Als men in de praktijk met een dergelijk
koppelprobleem wordt geconfronteerd, dan
vinden wij het een goede zaak om een aantal
van de meest ernstig aangetaste dieren kli-
nisch te onderzoeken. In dit geval zal dan
vooral aandacht gegeven moeten worden
aan ademfrequentie, lichaamstemperatuur,
ademtype, de aard en de ernst van het hoe-
sten en de neusuitvloeiing en de bevindingen
bij ausculatie.

In de buitenpraktijk worden wij slechts in-
cidenteel voor een probleem als dit gecon-
sulteerd.

Bij onderzoek op het bedrijf stelde ik bij
geen van de onderzochte koeien een tempe-
ratuursverhoging vast.
Een enkele koe vertoonde een wat verscherp-
te ademhaling. Van een tiental koeien heb ik
bloed getapt en laten onderzoeken op IBR
ELISA en longworm ELISA. Bovendien
heb ik van de bloedmonsters een bloedbeeld
aangevraagd.

De uitslag van het bloedonderzoek was IBR
ELISA normaal, longworm ELISA > 160.
Het bloedbeeld vertoonde een verhoogd
aantal eosinofiele bloedcellen, > 12%.
Mijn diagnose was een al of niet massale
herinfectie van longwormen, welke gepaard
ging met een hevige allergische reactie. De
dieren heb ik behandeld met een longworm-
middel en de productie herstelde zich.
Het hoesten bleef nog wel 2 maanden aan-
houden.

Na het afnemen van de anamnese waarin
wordt gevraagd naar:
hoe lang hoesten de koeien?;
welke dieren zijn begonnen met hoesten, bij-
voorbeeld de vaarzen?;
hoe zijn de koeien de afgelopen zomer ge-
weid?;

worden enkele jonge dieren (vaarzen) kli-
nisch onderzocht. Vervolgens wordt van een
aantal dieren die al wat langer hoesten een
bloedonderzoek gedaan (paarse zowel als
rode stop). Aangevraagd wordt: Hb, leu-
co\'s, differentiatie van het witte bloedbeeld
en de titer ten aanzien van longwormen.
Wanneer er eosinofilie (15-40%) is waar te
nemen en bij de chronische dieren een hoge
titer ten aanzien van longwormen, dan is de
diagnose rond; ernstige invasie met long-
wormen.

Als therapie proberen wij verschillende me-
dicamenten, te weten antihistaminica, an-
thelmintica en corticosteroïden. De resul-
taten hiervan zijn bijzonder teleurstellend.
Ongeveer twee tót drie maanden na de infec-
tie wordt het hoesten vanzelf minderen ver-
dwijnen de klachten. Een goede behandeling
bestaat in het opstallen van de runderen.

N.B. Op de Gezondheidsdienst voor Dieren
in Noord-Nederland wordt nagegaan hoe
het inechanisme van deze infectie werkt.

Voor het koppelsgewijs hoesten van melk-
koeien kunnen diverse virussen, longwor-
men of schadelijke gassen verantwoordelijk
zijn. De vraag waar het in de praktijk om
draait is; heeft de praktizerende dierenarts
therapeutische mogelijkheden of niet? Dan
blijven eigenlijk nog twee mogelijkheden
over; een infectie met IBR/IPV-virus of een
infectie met longwormen. Aan de hand van
de anamnese en een klinisch onderzoek van
enkele dieren kan een waarschijnlijkheids-
diagnose worden gesteld. Ter ondersteuning
van de waarschijnlijkheidsdiagnose worden
bloedmonsters genomen voor serologisch
onderzoek naar antistoffen tegen longwor-
men en IBR en neusswabs voor virulogisch
onderzoek. Het sputumonderzoek van hoes-
tende dieren op het voorkomen van long-
wormen is bij ons in de praktijk geen succes
gebleken.

In de afgelopen maand oktober hebben wij
op twee bedrijven met in totaal 365 melk-
koeien een klinische manifestatie van een
infectie met longwormen geconstateerd. De
therapie bestond uit een behandeling met
een anthelminticum (Levacol®), waarbij de
lengte van de wachttijd voor de melk de
keuze van het anthelminticum bepaalde (dus
geen Ivomec® bij melkgevende dieren). Uit
de ervaring van voorgaande jaren is ge-
bleken dat op bedrijven waar de dieren hevig
besmet zijn, een éénmalige behandeling van
alle melkgevende dieren onvoldoende was
om een klinische longworminfectie bij vol-
wassen dieren afdoende te couperen.
Daarom adviseren wij alle dieren die vanaf 6
weken na de eerste behandeling afkalven, in
de eerste dagen post-partum opnieuw met
een oraal toe te dienen anthelminticum
(Synantic® 9,06%) te behandelen. Uiteraard
hoort bij de aanpak van dit bedrijfspro-
bleem ook het opstellen met de veehouder
van een plan ter preventie van longwormin-
fecties bij het jongvee en de melkkoeien.
Onafhankelijk van de aanwezigheid in het
bloed van titers van antilichamen tegen
IBR/IPV, vaccineren wij alle dieren intrana-
saal metTracherine®, indien op grond van
de bevindingen bij het klinisch en laborato-
riumonderzoek een IBR-infectie wordt ge-
diagnosteerd.

Leven er bij u vragen, die u in deze rubriek
beantwoord wenst tc zien? Stuurt u dan de
door u geformuleerde vragen aan de redaktie
op, die deze vervolgens gaarne aan de diverse
panels Ier beantwoording voor zal leggen.

Dit probleem wordt vaak waargenomen in
het najaar. Meestal doet zich daarbij ook een
geringe neusuitvloeiing voor.
De kernvraag is, of de symptomen produk-
tiedaling enerzijds en hoesten en neusuit-
vloeiing anderzijds oorzakelijk verband met
elkaar hebben.

Meestal zijn produktiedalingen in het najaar
te wijten aan een suboptimale rantsoen-
opname. Vooral bij koppels melkvee die
tot laat in de herfst grotendeels op weidegras
zijn aangewezen, kunnen problemen met de

energievoorzieningeen rol spelen, vooral bij
een hoge veebezetting. Wanneer een derde
of meer van de verse koeien (< 100 dagen in
lactatie) een eiwitgehalte lager dan 3% in de
melk hebben is dit een aanwijzing in deze
richting. Uit vele onderzoeken blijkt dat bij
een gebrekkige energievoorziening het melk-
eiwitgehalte laag is.

Nadere aanwijzingen in deze richting kun-
nen verkregen worden door middel van be-
paling van glucose, B-hydroxybutyraat en
aceton. B-hydroxybutyraat is in dit verband
de meest gevoelige parameter.
Longworminfecties komen in het najaar
veelvuldig voor. Ook bij koeien die in hun
jeugd immuniteit tegen longwormen ont-
wikkelen wordt hoesten bijna altijd waarge-
nomen. Aanwijzingen voor deze diagnose
kunnen worden gevonden in een eosinofilie
{> 30% eosinofiele granulocyten) en anti-
lichamen tegen longwormen. Incidenteel
wordt gemeld, dat de diagnose kan worden
gesteld door het aantonen van longworm-
larven in longspoelsels. Longwormbehande-
lingen verlopen in het algemeen echter te-
leurstellend in deze omstandigheden.
Infecties met virussen(BHV|, Rheo-en Rhi-
novirussen) worden frequent als oorzaak
van neusuitvloeiing en in mindere mate van
hoesten geopperd. Virulogisch en serolo-
gisch onderzoek (seroconversie) naar het
BHV,-virus verloopt bijna altijd negatief.
Onderzoek naar de andere genoemde virus-
sen is in Nederland niet mogelijk.
Al met al wordt deze klacht vaak gemeld,
een diagnose is moeilijk te stellen. Een com-
binatie van oorzaken ligt mijns inziens het
meest voor de hand.

Onder deze naam is in 1986 een nieuw laborato-
rium opgericht. Dit gebeurde nadat de Stichting
Bloedgroepenonderzoek ten gevolge van een be-
stuursbesluit werd geliquideerd. De voormalige
directeur besloot een deel van de activiteiten voort
te zetten.

Bloedgroepenonderzoek hij paarden
Dit omvat die onderzoeken die door een stam-
boek nodig geacht worden om de gegevens in de
registratie betrouwbaar te doen zijn. Alle aan-
vragen voor een onderzoek dienen te gebeuren bij
de verschillende stamboeken.

Voor aanvragen inzakeeen preventief onderzoek
kan direct met het laboratorium contact opge-
nomen worden. Dit geldt ook voor vragen over de
keuze van een hengst bij een merrie waarvan één
of meer veulens ten gevolge van neonatale Icterus
gestorven zijn.

Nieuwe ontwikkelingen bieden mogelijkheden om
bij deze diersoorten een betrouwbaar onderzoek
te verrichten naar de juistheid van de afstamming.
Het laboratorium is als volgt bereikbaar: Dr. Van
Haeringen Laboratorium b.v.. Hermelijnlaan 5,
6705 CX Postbus 408,6700 AK Wageningen, tele-
foon 08370-16402.

N.B. Het bloedgroepenonderzoek bij runderen
wordt uitgevoerd bij de Gezondheidsdienst voor
Dieren in Gelderland.

Varkens niesten wordt steeds meer een gevecht
om het financieel rendement. Op zaken als de
biggen- en de varkensprijs heeft de varkensmester
weinig invloed, om nog maar niet te spreken over
overheidsmaatregelen als de interimwct cn de
komende mcststoffcnwetgeving. In het gevecht
om het beste financieel resultaat zijn er echter ook
zaken die de varkensmester we! naar zijn hand
kan zetten, zoals bijvoorbeeld te voerkeuze.

Varkensmesters die dc kwaliteit en dc toelevering
van hun biggenmateriaalgoed voor cl kaar hebben
en over een zeer goede huisvesting beschikken,
hebben met een prestatievoer een hogere omzet-
snelheid binnen hun bereik.
Varkensmesters die naar hun mening over minder
optimale bedrijfsomstandigheden kunnen beschik-
ken. maar als vakman wel het vermogen hebben
om toch ccn goede produktie te halen, komen met
een minder geconcentreerd voer zonder proble-
men door dc moeilijke startperiode en de daarop
volgende mestperiode heen.

Om beide groepen varkensmesters in staat te
stellen om nog beter te kunnen inspelen op het
streven naar resultaatvcrbetering. heeft UTt) met
ingang van 20 oktober 1986 haar mestvarkensas-
sortinient opgesplitst in twee reeksen:
de Delfi-reeks: voor het snelle resultaat
de Utovite-reeks: voor het veilige verloop.

Critchley KL, Long PL, Johnson J et al.
Coccidial oocysts in the liver of a turkey
poult. Avian Pathology 1986; 15: 619-21.

Bij sectie van enkele 5 weken oude kal-
koenen uit een koppel met ademhalingspro-
blemen (E. coli), werd bij een kalkoen een
aantal witte haardjes in de lever aange-
troffen. Deze bestonden uit leucocyten en,
voornamelijk ongesporuleerde, adenoides
oöcysten. Tevens werden adenoides oöcys-
ten aangetroffen in gal, galblaas en in beide
caeca en werd een geringe atrofie van de
bursa Fabricii vastgesteld. Na kunstmatige
sporulatie van de oöcysten werden infectie-
proeven uitgevoerd met isolaten uit caeca,
galblaas en lever. Mestmonsters bevatten
104 en 120 uur na infectie (p.i.) geringe aan-
tallen oöcysten. Bijsectie 125uurp.i.werdin
de caeca een E. adenoide.\'i-infecüe vastge-
steld. Leveraantasting werd niet aange-
toond. Op welke wijze infectie van de lever
tot stand kwam, kon niet worden vastge-
steld. Mogelijk zou transport van oöcysten
merozoïeten of sporozoïeten, via bloedvaten
of macrofagen, tot leveraantasting kunnen
leiden. Gezien de grootte van de oöcysten en
de aantallen oöcysten die in de lever en gal
werden aangetoond, werd infectie inet me-
rozoïeten of sporozoïeten als meer voor dc
hand liggend verondersteld.

Afwijkingen aan de sesambeentjes als
oorzaak voor kreupelheden bij jonge hon-
den

Bennet D and Kelly DF. Sesamoid disease as
a cause of lameness in young dogs. J Small
Anim Pract 1985; 26: 567-79.

De Britse auteurs beschrijven een aandoe-
ning, die bij de hond tot dusver niet was
onderkend: \'sesamoid disease\'.

In deze studie betreft het 8 honden, namelijk
5 Rottweilers en 3 Labradors van ± 1 jaar
oud. Naast de al bekende en beschreven
fracturen in de volaire sesambeentjes van
respectievelijk het metacarpo- en metatar-
sophalangeale gewricht, worden nu ook de-
generatieve veranderingen gezien. Deze de-
generatieve veranderingen treden op in de
gewrichtsvlakken van de sesambeentjes zelf,
maar bovendien is er een calcificatie (rönt-
genologisch waarneembaar) van de omliggen-
de ligamenten. De sesambeentjes worden
genummerd van 1 t/m 8 vanaf het mediale
sesambeentje van de 2e teen tot en met het
laterale sesambeentje van de 5e teen. Het
blijkt dat vrijwel altijd de nummers 2 en 7
hierbij betrokken zijn.
De klinische symptomen: kreupelheid, ver-
ergerend na beweging, zijn vaak lastig te
interpreteren, doordat tevens andere ortho-
pedische problemen (bijv. osteochondrosis)
aan die kreupelheid ten grondslag liggen.
De auteurs pleiten ervoor, dat bij de diffe-
rentiaal diagnose van een kreupelheid in
voor- dan wel achterbeen bij de jonge, grote,
snel groeiende rassen ook \'sesamoid disease\'
wordt opgenomen. In de discussie wordt
niet ingegaan op het feit dat het eigenlijk wel
erg toevallig is dat juist ook de fracturen van
deze sesambeentjes veelal de nummers 2 en 7
betreffen (vooral in verband met de daarbij
passende theorie omtrent de pathofysiolo-
gie; Ref.).

Als therapie wordt het verwijderen van het
sesambeentje en/of het verkalkte omringen-
de weefsel aangegeven.

De invloed van het malabsorptie syn-
droom op de schildklierfunctie van mest-
kuikens

Rudas P, Salyi G and Szabo J. Decreased
Thyroxine, Triiodothyronine and 5\'-Deio-
dination Levels in Malabsorption Syn-
drome. Avian Diseases 1985; 30: 293-7.

Bij dit onderzoek werden 45 Tetra-kuikens
3-4 uur na de uitkomst kunstmatig besmet
met dunne darmhomogenaat van 3 weken
oude aan het Malabsorptie syndroom lij-

dende kuikens. Het homogenaat werd recht-
streeks via een plastic slangetje in de klier-
maag gebracht. De controlegroep (niet be-
smet) werd onder identieke omstandigheden
gehuisvest. De dieren uit beide groepen
werden dagelijks gecontroleerd op het voor-
komen van ziekten en/of afwijkingen, spe-
ciaal werd gelet op de hoedanigheid van de
bevedering en faeces.

Op de 2-4-6-9-13-17e en 29e dag werden 5-7
dieren per groep gewogen en afgemaakt.
Van deze dieren werd het bloed op thyroxine
en triiodo-thyronine concentratie onder-
zocht. De 5\'-deiodinase-activiteit in de lever
werd bepaald volgens de methode van Har-
ris et al. Verder werd histologisch en virolo-
gisch onderzoek verricht.
Groeivertraging trad op vanaf de 6e tot 9e
dag na de inoculatie. Het lichaamsgewicht
van de geïnfecteerde dieren bleef meer dan
25% achter bij dat van de controlegroep.
Gestoorde bevedering werd gezien vanaf de
10e dag bij 25% van de geïnfecteerde dieren.
Het darmkanaal van de geïnfecteerde dieren
was bleek, vergroot en soms met gas gevuld.
Reovirussen werden gevonden in de faeces 2
en 3 dagen na de inoculatie, hetgeen niet het
geval was in de controlegroep, echter met
behulp van de AGP konden geen antilicha-
men tegen Reo (en Gumboro) aangetoond
worden in het bloedserum. Op de 18e dag na
de inoculatie werden 8 kuikens uit beide
groepen afgemaakt en werd het vitamine E-
gehalte bepaald in de lever, spieren en het
bloed. Het vitamine E-gehalte was signifi-
cant (P < 0.05) lager bij de dieren uit de
geïnfecteerde groep. De concentratie van
zowel thyroxine als triiodothyronine was in
het bloedplasma van de geïnfecteerde kui-
kens sterk verlaagd. De verlaging van de
concentratie van triiodothyronine trad 1-2
dagen eerder op dan de thyroxine concentra-
tie verlaging. Echter de eerst waarneembare
verandering in de schildklierfunctie van de
geïnfecteerde kuikens was de verlaging van
de 5\'-deiodinase-activiteit in de lever. Na 10
dagen was de concentratie van triiodothy-
ronine in tegenstelling tot de thyroxine con-
centratie en de 5\'-deiodinase-activiteit in de
lever weer normaal.

Geconcludeerd wordt dat een verstoring van
de schildklierfunctie één van de eerste effec-
ten van het Malabsorptie syndroom is. Dit
resulteert in verlaagde thyroxine en triio-
dothyronine-concentraties in het bloedplas-
ma en 5\'-deiodinasc activiteitsverlaging in
de lever.

Fabricant CG. The Consequence of infec-
tion with a Herpesvirus. Vet Science 1985;
30: 39-66.

In 1950 legden Patersonen Cottral verband
tussen neurolymfomatose (ziekte van Ma-
rek) en atherosclerosis bij de kip. In 1967
vonden Churchill en Biggs een herpesvirus
als oorzaak van de ziekte van Marek, het-
geen leidde tot de vraag of het Marek-(her-
pes)virus zowel neoplasieën als atheroscle-
rose veroorzaakt bij de kip. Deze veronder-
stelling is bevestigd door Fabricant. Hij
vond dat:

— alleen MVD-geïnfecteerde SPF-kippen
atherosclerotische lesies ontwikkelden (bij
normaal bloed cholesterolgehalte);

— deze lesies zich niet ontwikkelden in niet-
geïnfecteerde SPF-kippen met hypcrcholes-
terolemie.

De aard en de verdeling van de atherosclero-
tische lesies opgewekt door MVD-infecties
bij kippen vertoonden een treffende gelijke-
nis met datgene wat gevonden wordt bij
chronische atherosclerosis bij de mens. Het
potentieel belang van deze bevindingen laat
zich raden gezien het wijd verbreid voor-
komen van persistente herpesvirusinfecties
bij de mens. Bij voortgaand onderzoek vond
Fabricant dat een belangrijk mechanisme
met betrekking tol de pathogenese van athe-
rosclerosis bij kippen ten gevolge van MVD-
infecties wordt gevormd door een verande-
ring in de vetstofwisseling van artericlc
gladde spiercellen. Met name vindt opho-
ping plaats van cholesterol en cholesteryl
esters (zowel in vitro als in vivo). Ook bij de
mens worden in atherosclerotische plaques
met name cholesterol en cholesteryl esters
gevonden. Vaccinatie (met HVT-vaccin)
tegen de ziekte van Marek bleek kippen te
vrijwaren van atherosclerosis ten gevolge
van challenge met MD-virus. Indien ook bij
de mens vastgesteld wordt dat er een causaal
verband bestaat tussen atherosclerosis en
herpesvirusinfecties dan zal het in de toe-
komst wellicht mogelijk worden cardiovas-
culaire aandoeningen ten gevolge van athe-
rosclerosis te voorkomen.

Luccy S, Rowlands GJ, Russell AM. The
association between lameness and fertility in
dairy cows. Vet Rec 1986; 118; 628-31.

Kreupelheid is een veel voorkomende aan-
doening bij het rundvee. Schrijvers onder-
zochten daarom de invloed van kreupelheid
op de fertiliteit. Daartoe werden van 1500
lactaties alle gegevens betreffende de opge-
treden kreupelheden verzameld en gerela-
teerd aan de vruchtbaarheid.
Het bleek dat runderen met zoolzweren en
witte lijn laesies een interval partus-Ie inse-
minatie hadden dat 7 dagen langer was dan
dat van niet-kreupele dieren. De tussenkalf-
tijd was bij kreupele dieren 11 dagen langer.
Vooral die koeien, die kreupel waren ge-
worden in het begin van de lactatie (tot 70
dagen post-partum) vertoonden problemen
met het tochtig zijn. Het interval partus-le
inseminatie was bij deze dieren met 17 dagen
verlengd en het interval partus-conceptie
met 30 dagen. Het drachtigheidspercentage
was bij kreupele koeien eveneens verlaagd
en wel met 9%.

Schrijvers benadrukken dat bij de beoorde-
ling van de fertiliteit op een rundveebedrijf
het percentage kreupele koeien bij de beoor-
deling moet worden betrokken. Op bedrij-
ven met een hoog aantal kreupele dieren is
de fertiliteit duidelijk verlaagd.

Santiago MAM, Costa UC da, Benevenga
SF, Bordin EL, and Guerrero, J. Efficacyof
ivermectin against anthelmintic resistant
isolates of sheep nematodes parasites. Vet
Rec 1986; 119; 43-4.

Resistentie van schapenematoden tegen an-
thelmintica werd al in 1954 beschreven voor
een stam van Haemonchus contortus ten op-
zichte van phenothiazine. Thans zijn resis-
tentie gevallen bekend ten opzichte van ben-
zitnidazolen, levamisoleen morantel.
Omdat van ivermectine bekend was dat het
niet alleen zeer werkzaam was tegen volwas-
sen en larvale stadia van nematoden maar
bovendien tegen de stammen van H. contor-
tus met resistentie ten opzichte van benzi-
midazolen en van T. colubriformis ten op-
zichte van levamisole en Ostertagia ten
opzichte van morantel, werd een onderzoek
gedaan met twee formuleringen van iver-
mectine onder Braziliaanse omstandighe-
den.

Honderdentwintig parasieten-vrije lamme-
ren werden kunstmatig geïnfecteerd met
5000 L3 van een ten opzichte van benzimida-
zolen resistente stam van H. contortus en
6000 Lj van een ten opzichte van levamisole
resistente stam van T. colubriformis. De die-
ren werden op een schone weide gehouden.
Drie weken na de infectie werden van alle
lammeren mestmonsters verzameld voor het
bepalen van epg\'s en het doen van larven
kweek. Op basis van de resultaten hiervan
werden 90 lammeren geselecteerd voor 10
proefgroepen.

De volgende behandelingen werden inge-
steld: ivermectine 200 mcg/kg s.c., ivermec-
tine 200 mcg/kg oraal, parbendazol 15 mg/
kg, oxfendazol 4,5 mg/kg, fenbendazol 5
mg/kg, albendazol 3,8 mg/kg, febantel 5
mg/kg, levamisol 7,5 mg/kg, terwijl de laat-
ste groep als onbehandelde controlegroep
diende.

Op basis van epg\'s werd vastgesteld dat
zowel de orale als de injiceerbare vorm van
ivermectine 100% effectief waren tegen de
H. contortus-siam die resistent was ten op-
zichte van benzimidazolen. De werkzaam-
heid van de benzimidazolen varieerde van
13,74% (oxfendazol) tot 56,98% (albenda-
zol).

Tegen de stam van T. colubriformis die resis-
tent was tegen levamisol was de orale ap-
plicatievan ivermectine 100% effectief ende
injectie 93,97%. De orale levamisole formu-
lering was hier maar voor43,95% werkzaam
tegen de volwassen vormen.

Lahrmann KH. Die Bedeutung von Licht
für die Fruchtbarkeit beim Schwein. Deu Tä
Ws 1986; 93; 345-76.

Hoewel de vruchtbaarheid van het gedomes-
ticeerde varken minder seizoengebonden is
dan die van het wilde zwijn, blijken toch ook
in de moderne varkenshouderij in de na-
zomer verschillende fertiliteitskenmerken te
zijn verminderd.

Dat blijkt volgens de auteur niet te liggen
aan de temperatuur, maar aan de lengte (en
intensiteit) van het (dag)licht. Dit wordt
onder andere aannemelijk gemaakt door een

proef met dekberen waarbij het Hchtregime
de zomer simuleerde in de winter en omge-
keerd. Ook de lichtintensiteit speelt een rol.
Deze werd gemeten als daglichtquotiënt.
Het werd bepaald op 33 bedrijven en va-
rieerde van 0,001% tot 1,0% (overeenko-
mend met ongeveer 0,2 tot 200 Lux). In de
lichte dekstallen was het terugkomers-per-
centage gemiddeld 3% lager en het interval
spenen-dekken 2,5 dag korter.
Geadviseerd wordt bij te donkere stallen een
(witte) lichtbron zo dicht mogelijk bij de
zeugen. Bij nieuwbouw een glas: vloerver-
houding van minstens 1:12. Ook een \'cor-
rectie\' van de daglengte door \'s winters te
verlichten (> 8 u) en \'s zomers te verduiste-
ren (< 12 u) wordt door de auteur aanbe-
volen ter beperking van seizoengebonden
fertiliteitsproblemen.

Obafemi A and Davies R. The destruction of
Salmonella typhimurium in chicken exudate
by different freeze-thaw treatments. J Appl
Bacteriol 1986; 60: 381-7.

Pluimveeprodukten zijn een belangrijke be-
smettingsbron voor Salmonellose bij de
mens. Het afdoden van salmonellae in deze
produkten zou een belangrijke besmettings-
bron kunnen elimineren. In de literatuur
worden hierover beschreven: behandeling
met zuren al of niet verhit, doorstralen,
chlorineren, bevriezen, herhaald invriezen-
ontdooien en de \'Nurmi\'-behandeling.
De auteurs onderzochten:

De eerste behandeling is alleen effectief bij
cellen in de logaritmische groeifase maar
veel minder bij die in de stationaire.
Indien men deze echter aan de tweede be-
handeling blootstelt is meer effect van be-
handeling 1 verwachten, terwijl diepgevro-
ren opslag een verder afname met meer dan
2 log factoren tot gevolg heeft. De auteurs
menen dat dit bovenstaande praktische waar-
de heeft voor de decontaminatie van diepge-
vroren gevogelte.

De meerderheid van de hand- en leerboeken op
het gebied van de histologie en microscopische
anatomie werd geschreven door en voor histo-
logen, werkzaam in de humaan medische sector.
Nu bestaat er tussen de humane en veterinaire
histologie een zodanig grote mate van overeen-
komst dat genoemde werken ook voor de veteri-
nair histoloog/patholoog bruikbaar zullen zijn.
Toch zal men dan een aantal typisch veterinaire
onderwerpen moeten missen, zoals de microsco-
pische bouw van de wand van herkauwersvoor-
magen alsmede die van hoeven, klauwen en
hoorns.

Ook ontbreekt meestal een vergelijkende behan-
deling van de bouw van weefsels en organen. Zo
men hieraan al aandacht besteedt, beperkt men
zich meestal tot een paar laboratorium-diersoor-
ten.

Het aantal histologieboeken, geschreven vanuit
veterinaire optiek is zeer klein. Het oorspronke-
lijk in 1981 verschenen en nu in tweede editie
voorliggende werk voorziet dus ongetwijfeld in
een behoefte.

Het boek is verdeeld in een vijftal gedeelten. Het
eerste geeft een beknopt overzicht van de bij histo-
logisch onderzoek gebruikte technieken.
Het tweede gedeelte behandelt de cel. Zonder een
complete celbiologie te willen zijn wordt hier in
kort bestek de morfologie van de verschillende
submicroscopische bouwelementen van de dier-
lijke cel behandeld en wordt tevens ingegaan op de
functionele aspecten van die elementen.
Het derde gedeelte behandelt de histologie in en-
gere zin. Vanuit de morfologie wordt steeds ook
aandacht besteed aan functionele en dynamische
aspecten van het betreffende weefsel. De hoofd-
stukken over bindweefselmatrix en beenweefsel
zijn hiervan duidelijke voorbeelden.
Het vierde gedeelte omvatde microscopische ana-
tomie van de organen en orgaansystemen. Hierin
wordt terecht ook een hoofdstuk besteed aan het
bewegingsstelsel. Dit hoofdstuk gaat ook in op de
processen die bij het herstel van botfracturen op-
treden.

In het hoofdstuk over het lymfatisch systeem
steken de 10 regels, gewijd aan de Bursa fabricii
van de vogels wat schraal af tegen de ruime pagina
over de embryonale ontwikkeling, bouw en func-
tie van de thymus. .luist in een veterinaire micro-
scopische anatomie beschouwen we dit als een
gemis. Dit hoofdstuk bevat ook een gedeelte over
immunologie. Misschien is de uitgebreidheid van
dit vakgebied er de oorzaak van dat dit deel een
wat te compacte en fragmentarische indruk
maakt.

Het hoofdstuk over huid en huidderivaten be-
steedt uiteraard veel aandacht aan de bouw van de
melkklier van de herkauwers. Van de bij verschil-
lende diersoorten voorkomende specifieke huid-
klierorganen wordt een korte opsomming gege-
ven.

Het vijfde gedeelte van het boek bestaat uit een
klein hoofdstuk overexfoliatieve cytologie. Het is
waarschijnlijk vooral dit hoofdstuk dat het adjec-
tief \'Applied\' in de titel moet rechtvaardigen.
Het boek is, zoals men van een primair morfolo-
gisch getint werk mag verwachten, zeer rijk van
illustraties voorzien. Voor een deel zijn dit licht-
en electronenmicroscopische foto\'s, waar nodig
aangevuld met goede schema\'s. Af en toe is deze
rijkdom aan illustraties zo groot dat de continuï-
teit van de tekst enigszins in gevaar komt. De
gebruikte kleurenmicrofoto\'s zijn om waarschijn-
lijk technische redenen bijeen geplaatst in het cen-
trum van het boek.

Samenvattend mag men stellen dat dit werk voor
een ieder die om een of andere reden werkzaam is
op het gebied van de veterinaire histologie, micro-
scopische ofpathologischeanatomie een \'must\' is
en dat het de (niet geringe) kosten ongetwijfeld
waard zal blijken te zijn.

De inhoud van het boekje is ingedeeld naar de
verschillende diersoorten. Achtereenvolgens wor-
den behandeld; muis, rat, gerbil, hamster, cavia,
konijn, fret, primaten en reptielen. De hoofd-
stukken over deze diersoorten hebben allen de-
zelfde opzet, hetgeen het terugzoeken en verge-
lijken van de diersoorten sterk bevordert. De
informatie wordt in een korte, bondige stijl over-
gedragen met veel literatuurverwijzingen.
In de paragraaf biologie worden alleen de bijzon-
dere eigenschappen van de dieren gegeven. Voort-
planting wordt iets uitgebreider behandeld en
bevat alle benodigde elementaire en specifieke in-
formatie. Over huisvestingworden alleen de meest
noodzakelijke gegevens vermeld, mede in relatie
tot het gedrag van de dieren. Onder technieken
wordt kort ingegaan op het hanteren van de die-
ren, injectiemethoden, monsters verzamelen,
anaesthesie (doseringen staan in een bijlage) en
euthanasie. Bovendien worden de bijzondere ge-
voeligheden voor geneesmiddelen gegeven, zoals
de gevoeligheid van de muis, hamster en gerbil
voor streptomycine (direct toxisch effect) en van
dc cavia voor peicilline (indirect toxisch effect
door beïnvloeding van de microflora). Eveneens
wordt vermeld voor welke stoffen de dieren juist
weinig gevoelig zijn. bijv. de hamster voor mor-
fine.

Zoals uit de titel verwacht mocht worden, wordt
relatief veel aandacht besteed aan de ziekten bij
proefdieren. Bijzonderheid hierbij is de vermel-
ding van de mogelijke therapieën, daar dit in de
meeste proefdierkundige boeken, ook die over
ziekten, ontbreekt. Echter, men moet er zelf op
bedacht zijn in welkemate een ingestelde therapie
het experiment kan beïnvloeden. Juist de vermel-
ding van therapieën, met alle doseringen in een
bijlage, maakt dit boekje ook zeer geschikt voor
dierenartsen in de praktijk.

Een paar kanttekeningen kunnen toch wel worden
gemaakt. Zoals over euthanasie bij de muis. De
techniek van de nekbreuk wordt wel duidelijk
omschreven, maar bij gebruik van kooldioxide
wordt geen melding gemaakt, dat dit tot verstik-
king kan lei(ij)den in plaats van tot een zachte
dood. Thans wordt aanbevolen om eerst een
combinatie van koolzuur en zuurstof te geven,
gevolgd door 100% koolzuurgas. Onder huisves-
ting van de rat staat een relatieve vochtigheid
vermeld van 30-70%. Echter, een vochtigheids ni-
veau dat langdurig onder de 50% ligt, kan bij
jonge ratten tot problemen leiden, die zich ken-
merken door insnoeringen van de staart (ring-
tail). Volgens Holmes zou dit pas optreden bij een
RV van 20% of lager.

In de bijlagen worden vermeld: (a) doseringen van
onder andere antibiotica,anti-parasitica en anaes-
thetica, ingedeeld naar diersoort; (b) normaal-
waarden, onder andere met betrekking tot repro-
ductie, fysiologie, bloedwaarden; (c) voeding van
enkele soorten reptielen (zeer beperkt).
Ondanks de betrekkelijk kleine omvang van het
boekje is de hoeveelheid informatie zeer groot.
Het vormt dan ook, zoals de ondertitel aangeeft,
een introductie, maar wel een zeer nuttige en aan-
bevelenswaardige introductie op de proefdierkun-
de en zijn klinische aspecten. Doordc goede index
en de vele literatuurverwijzingen biedt het een
uitstekend vertrekpunt om dieper op bepaalde
zaken in te gaan.

Op 4 september 1986 werd, ter gelegenheid
van het afscheid van dr. P. H. Bool als alge-
meen directeur van het Centraal Dierge-
neeskundig Instituut (CDI) een seminar ge-
houden met als thema: \'Diergeneeskundig
onderzoek in een verschuivend maatschap-
pelijk perspectier.

Het thema werd belicht vanuit drie uit-
gangspunten te weten: \'Welzijn van mens en
dier\', \'Milieuproblematiek\' en \'Ontwikke-
lingssamenwerking\'. Over elk van deze drie
subthema\'s werd door drie deskundigen een
inleiding gehouden, waarna gelegenheid
werd geboden tot een korte discussie.
Het navolgende artikel is een verkorte weer-
gave van de lezingen die op het desbetref-
fende seminar werden gehouden.
De volledige tekst is te bestellen bij het CDI,
Postbus 65, 8200 AB Lelystad, telefoon-
nummer 03200-73911. De kosten, inclusief
BTW en verzendkosten bedragen ƒ 10,-, over
te maken op gironummer 366700 t.n.v. CDI,
Lelystad onder vermelding van \'Tekst Se-
minar\'.

De hoofdinleider op dit thema was dr. F. J.
Grommers. De titel van zijn voordracht
luidde: \'Welzijn als tijdsverschijnsel\'.
De heer Grommers schetste de ontwikkeling
in het denken van de mens, zoals deze zich
vanaf de middeleeuwen tot heden heeft vol-
trokken. Ten tijde van de middeleeuwen
aanvaardde men de dingen zoals zij waren,
zonder zich vragen te stellen over het \'hoe\'
en \'waarom\'. Vanaf de zestiende eeuw, de
opkomst van de natuurwetenschappen, werd
de belangstelling gericht op het \'hoe\' en het
\'wat\'. Uit deze periode stamt het technisch-
materialistisch denken, waar ook in de te-
genwoordige tijd nog resten van bestaan.
Buitengewone waarde wordt hierbij toege-
kend aan de meetbaarheid van fenomenen.
Pijn bijvoorbeeld, of welzijn, is nauwelijks
of niet te meten en binnen deze filosofie dus
niet wetenschappelijk interessant. Deze ten-
dens valt ook nog in de hedendaagse dierge-
neeskunde te bespeuren.

De ontwikkelingen in de tegenwoordige tijd
dwingen echter de diergeneeskunde tot een
andere wetenschapsattitude.
Een derde fase in het wetenschappelijk den-
ken is aangebroken, waarin men zich niet
meer enkel richt op het \'hoe\' en \'wat\', maar
meer op het \'waartoe\'. Meer aandacht dient
te worden geschonken aan neveneffecten en
lange-termijn-effecten van ons handelen.
De intensieve varkenshouderij, bijvoor-
beeld, heeft zich kunnen ontwikkelen bij
gratie van de diergeneeskunde, die er haar
medewerking aan heeft verleend. De dierge-
neeskunde kan zich dan ook niet aan haar
verantwoordelijkheid onttrekken, nu de ne-
gatieve kanten van deze manier van be-
drijfsvoering zich steeds meer openbaren.
Dr. Grommers voorspelt dat de problema-
tiek rond dierlijk welzijn, zoals die op het
ogenblik actueel is, over twintig jaar niet
meer zal bestaan. Het is echter aan ons, als
samenleving en als wetenschap, of de pro-
blemen op een goedschikse, dan wel op een
kwaadschikse wijze tot een oplossing zullen
komen.

De beste, moreel juiste weg zou zijn, te
komen tot een andere, meer ethisch bewuste
toepassing van onze kennis, waarbij meer
rekening wordt gehouden met diersoortspe-
cifiek gedrag, in relatie tot huisvesting en
verzorging van landbouwhuisdieren.
Een andere mogelijkheid ligt in het dwang-
matig, via wetgeving, inperken van de hui-
dige, veel te grote omvang van de dieren-
houderij. Wanneer wij op de huidige manier
voortgaan, is te voorzien dat binnen de in-
tensieve veehouderij zoveel moeilijkheden
zullen optreden, dat de wal het schip keert.

De tweede inleider, drs. M. J. A. Nabuurs,
gaf een beeld van de veranderingen van de
laatste jaren in de varkenshouderij, waar,
ondanks een explosieve groei van het ge-
bruik van medicijnen en vaccins, geen wer-
kelijke verbetering van de gezondheidstoe-
stand is opgetreden.

De gezondheidszorg voor het varken is aan-
zienlijk uitgebreid, leder fokvarken wordt in

zijn of haar leven steeds vaker gevaccineerd.
Het is echter de vraag of het nu levende
varken gemiddeld genomen gezonder is dan
twintig jaar geleden.

Waaraan is het te wijten dat de diergenees-
kunde hier tekort lijkt te schieten? De dier-
geneeskundige praktijk is voor een aanzien-
lijk deel de neerslag van de resultaten van het
diergeneeskundig onderzoek. Is het dierge-
neeskundig onderzoek misschien debet aan
dit verschijnsel?

Een illustratie van de bovengenoemde pro-
blemen is de strijd tegen de neonatale E.
co//-diarree bij biggen, die in de jaren vijftig
als bedrijfsprobleem de kop opstak. Medica-
tie was in eerste instantie succesvol, maar
werd later, door resistentie-ontwikkeling,
minder effectief.

Het diergeneeskundig onderzoek ontwikkel-
de een vaccin; het probleem leek te zijn be-
dwongen. Echter, na enige tijd verschenen
nieuwe pathogene types. Men ontwikkelde
een verbeterd vaccin, waarop wederom an-
dere pathogene types verschenen.
Langzamerhand breekt het besef door, dat
het antwoord op een ziekte uit méér moet
bestaan, dan alleen het ontwikkelen van
vaccins. Epidemiologisch onderzoek gaat
een steeds grotere plaats innemen, waarbij
de vraag luidt; Waarom krijgt een bepaald
micro-organisme onder bepaalde omstan-
digheden de kans te ontsporen? Hierbij
bestaat de noodzaak het gehele dier binnen
zijn situatie te bekijken en te komen tot
maatregelen die meer zijn afgestemd op het
dier dan de tot nu toe gebruikelijke me-
thoden van ziektenbestrijding.

Als laatste kwam drs. J. H. Post aan het
woord. Onder de titel \'Spanning tussen
koopman en dominee binnen het agrarisch
produktieproces\' gaf hij aan dat binnen de
intensieve veehouderij verschillende belan-
gen strijdig zijn met eikaar.
De \'agribussiness\' levert een belangrijke bij-
drage aan onze economie. Welvaart, werk-
gelegenheid, zijn vooral in deze tijd belang-
rijke factoren. Echter, ook andere, minder
meetbare factoren zijn van belang voor de
kwaliteit van ons bestaan; waarden als na-
tuur, milieu, een aantrekkelijk landschap,
welzijn van dieren, volksgezondheid, het
behoud van een leefbare wereld voor onze
kinderen. Dezelfde \'agribussiness\' blijkt de
laatste jaren steeds meer van de bovenge-
noemde waarden negatief te beïnvloeden.
Een zeer moeilijke keuze derhalve, waarover
het laatste woord nog niet is gesproken.

De hoofdinleiding op dit thema werd ge-
houden door dr. R. A. Prins, onder de titel
\'Veehouderij en milieu, isolatie en verbin-
ding\'. Het agrarisch milieu, het stedelijk mi-
lieu en het natuurlijk milieu staan niet los
van elkaar, aldus de heer Prins.
Er is sprake van overbeïnvloeding over en
weer.

In ons land is natuurbeheer vooral gericht
op het streven een bepaalde diversiteit van
organismen, structuren en landschapstypen
in stand te houden.

De invloed van de agrarische bedrijfsvoe-
ring op de diversiteit van flora en fauna was
van oudsher positief De laatste decennia is
hieraan een einde gekomen. De moderne
agrarische bedrijfsontwikkeling leidt tot
areaalverlies en nivellering van de milieu-
condities. Veel structuren als ruigtes, wilde
randen van akkers, houtwallen, bosjes etc.,
die van groot belang waren voor het voort-
bestaan van een grote diversiteit van planten
en dieren zijn reeds verdwenen.
De laatste jaren vormt de grote uitstoot van
mest en urine uit de intensieve veehouderij
een nog ernstiger bedreiging voor het milieu.
Een andere categorie schadelijke stoffen ,
waarover nog te weinig bekend is, vormen
diergeneesmiddelen en organo-chemische
stoffen, die als veevoederadditieven worden
toegepast en zodanig in grote hoeveelheden
via de mest worden uitgescheiden. Veel van
deze stoffen brengen ook de gezondheid en
de produktie van de landbouwhuisdieren zelf
in gevaar, mede daar condities worden ge-
schapen voor een langere persistentie van
pathogene bacteriën en virussen in het mi-
lieu. Het koper is hiervan het bekendste
voorbeeld.

Een andere bron van zware metalen wordt
gevormd door het stedelijk milieu en de in-
dustrie. Jaarlijks wordt Nederland \'verrijkt\'
met 1850 ton lood. 400 Ton hiervan is ove-
rigens afkomstig van de jacht! (Hagelkorrels
en andere munitie).

Ten slotte de radio-actieve nucleïden; de
ramp van Tsjernobyl heeft duidelijk ge-
maakt dat er nog veel te weinig bekend is
omtrent de verspreidings- en accumulatie-
wegen van radionucleïden in het milieu.
Vooral de invloeden op langere termijn zijn
nog niet voldoende in te schatten en ook zeer
moeilijk te onderzoeken.
De tweede spreker was drs. H. J. Mol. De
heer Mol is als beleidsmedewerker verbon-
den aan het Ministerie van Landbouw en
Visserij en is als zodanig vanaf het begin

betrokken geweest bij de maatregelen die
werden genomen nadet bekend was gewor-
den dat op 26 april jl. te Tsjernobyl, Sovjet
Unie, een ongeluk had plaatsgevonden in
een kerncentrale.

De heer Mol schetstede totstandkoming van
de maatregelen. Een complicerende factor
hierbij was de zeer geringe wetenschappe-
lijke kennis wat betreft de effecten van een
dergelijk ongeluk en de te geringe mate van
samenwerking tussen verschillende instan-
ties.

De heer Mol pleitte voor een meer preven-
tieve manier van werken. Beleidsondersteu-
nend onderzoek op het gebied van radio-ac-
tieve isotopen is hierbij van het grootste
belang. Zonder onderzoek geen beleid, aldus
de heer Mol.

De derde spreker in deze reeks was dr. J.
Haagsma. De heer Haagsma schetste de be-
trokkenheid van het CDI bij het milieu-on-
derzoek in de laatste 20 jaar.
Ziekten als botulisme, leptospirose, tubercu-
lose, rabies, varkenspest zijn voorbeelden
van ziekten waarbij de wilde fauna een rol
kan spelen bij de besmetting van landbouw-
huisdieren en gezelschapsdieren. Het land-
bouwhuisdier zelf kan echter ook een rol
spelen als \'converter\'; overbrenger, van in-
fectieziekten naar het milieu. Vooral binnen
de grootschalige bedrijfsvoering kunnen
dieren gemakkelijk worden opgenomen in
kringlopen van micro-organismen, waar-
onder pathogenen als Salmonella, Campylo-
bacter, Listeria etc.

Via de mest kunnen landbouwhuisdieren als
bron van besmetting fungeren voor het mi-
lieu en als zodanig een bedreiging gaan
vormen voor de volksgezondheid. Op dit
gebied ligt nog een belangrijke taak voor het
diergeneeskundig onderzoek.

De hoofdinleiding werd gehouden door ir.
L. Razoux Schuitzonderde titel \'Ontwikke-
lingssamenwerking, over mensen, hun vee
en onze veterinairen\'.

Het Nederlandse ontwikkelingsbeleid wordt
mede bepaald door wat er internationaal op
dit gebied leeft. Vanuit tamelijk diffuse ont-
wikkelingsactiviteiten in de jaren vijftig en
zestig is het Nederlandse ontwikkelingsbe-
leid zich vooral gaan richten op de zoge-
naamde kansarme bevolkingsgroepen.
De laatste jaren zijn de accenten tevens gaan
liggen op de rol van de vrouw, het behoud
van een gezond milieu en energievoorzie-
ning. Projecten kunnen alleen dan succesvol
zijn, wanneer de direct betrokkenen in de
ontwikkelingslanden vanaf het eerste mo-
ment worden betrokken bij doelomschrij-
ving en uitvoering.

Een goede samenwerking is van het aller-
grootste belang. De zwakste schakel is bepa-
lend voor succes of mislukking. Factoren
waarop de samenwerkende instanties geen
greep hebben kunnen de totale mislukking
van een project bewerkstelligen.

Hoe meer randvoorwaarden zich onttrekken
aan de invloed van de samenwerkende part-
ners, hoe groter de kans hierop.
Wat betreft de rol van de veterinairen in de
ontwikkelingslanden, benadrukt de heer
Razoux Schultz het belang, de grenzen van
het eigen vakgebied te kennen; niet alleen de
zieke koe te zien, maar ook terdege rekening
te houden met randvoorwaarden. Alvorens
op het kleine boerenbedrijf in een ontwikke-
lingsland hoogwaardig vee en betere vee-
houderij-methoden te introduceren, dienen
alternatieven, waarbij geen vee of ander vee
voorkomt, voldoende te worden bekeken.
Wat voor consequenties heeft de introduktie
van vee voor het gewassenpatroon en voor
de werkverdeling binnen het gezin? Zal zulk
hoogwaardig vee, met een hoger eisenpa-
troon ten aanzien van ruwvoer en kracht-
voer, daadwerkelijk leiden tot een hogere
produktie?

De kwaliteit van het voer is vaak meer dan
de veterinaire zorg de limiterende factor
voor de veehouderij in de ontwikkelings-
landen. Introduktie van veterinaire zorg
kan, daar waar men afhankelijk is van de
natuurlijke vegetatie, leiden tot grotere
kudden, gevaar voor overbegrazing en de-
gradatie van het milieu.
Een zeer belangrijke taak voor de dierge-
neeskunde zou kunnen liggen in het opzet-
ten van veterinaire diensten in de ontwikke-
lingslanden, die toezicht houden op het
gebruik van diergeneesmiddelen en vaccins.
Op dit punt zou een belangrijke taak kunnen
zijn weggelegd voor bijstand aan overheids-
instituten in de ontwikkelingslanden door
overheidsinstituten onzerzijds.

Ook de tweede inleider, dr. P. Leeflang, be-
nadrukte in zijn betoog het belang van mul-
tidisciplinaire samenwerking tussen ener-
zijds de doelgroep (plattelandsbewoners,
vrouwen), groepen die secundair betrokken
zijn (dorpssmeden bijvoorbeeld, die werk-
tuigen voor de boeren moeten maken) en
anderzijds de overheid, die naar de juiste
middelen moet zoeken om de plattelandsbe-
volking de stimulans te geven meer en beter

te gaan produceren. Ook de diergeneeskun-
dige heeft hierin een plaats. Van hem of haar
zal verwacht worden in samenspel met ande-
ren invulling te geven aan de veehouderij-
ontwikkeling in de ontwikkelingslanden.
Geen vakidioot, maar een relativerend en
sociaal begaafd ontwikkelingswerker.

De laatste bijdrage was afkomstig van de
scheidende directeur van het CDI, dr. P. H.
Bool.

Onder de titel \'de twintigste penning van het
CDI\'ging de heer Bool in op de manieren
waarop het CDI bijdraagt en bij kan dragen
aan ontwikkelingssamenwerking. Van het
budget van het CDI is 5% hiervoor beschik-
baar.

De werkterreinen van het CDI op dit gebied
zijn onder vier generaliserende termen sa-
men te vatten; Laboratoriumonderzoek, pre-
ventie, speciale problemen en kennisover-
dracht.

Een probleem in de ontwikkelingslanden
vormt niet zo zeer de produktie van vaccins,
als wel de zorg om medicamenten en vaccins
op de juiste manier (gekoeld!) te bewaren
vóór ze bij de gebruiker aankomen.
Hoge temperaturen, transportproblemen en
beperkte koelmidddelen zijn vaak de limite-
rende factoren bij de veterinaire zorg. Ook
hier zijn een goede veldorganisatie en een
goede multidisciplinaire samenwerking een
eerste vereiste.

Dr. F. ,1. Grommers, Faculkteit der Diergenees-
kunde, Vakgroep Zootechniek, Postbus 80.165,
,3508 TD tJtrecht.

Drs. M. .1. A. Nabuurs, Centraal Diergeneeskun-
dig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.
Drs. J. H. Post, Landbouwkundig Economisch
Instituut, Conradkade 175, 2517 CL \'s-Graven-
hage.

Dr. R. A. Prins, Rijksinstituut voor Natuurbe-
heer, Postbus 46, 3956 ZH Leersum.
Drs. H. .1. Mol, Ministerie van Landbouw en Vis-
serij, afdeling Voeding.s- en kwaliteitsaangelegen-
heden, Postbus 20.401, 2500 EK \'s-Gravenhage.
Dr. J. Haagsma, Centraal Diergeneeskundig In-
stituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.
Ir. L. Razoux Schultz, Internationaal Agrarisch
Centrum, Postbus 88, 6700 AB Wageningen.
Dr. P. Leellang, Ministerie van Landbouw en Vis-
serij, Veterinaire Dienst, Postbus 20.401, 2500 EK
\'s-Gravenhage.

Dr. P. H. Bool, Centraal Diergeneeskundig Insti-
tuut, Po.stbus 65, 8200 AB Lelystad.

Voor onderzoekers die na 2 juni 1985 start-
ten met dierexperimenteel onderzoek is het
volgen van een cursus proefdierkunde wette-
lijk verplicht gesteld.

Door de minister van Welzijn, Cultuur en
Volksgezondheid is hiertoe aangewezen de
cursus proefdierkunde zoals die georgani-
seerd wordt door de Faculteit der Dierge-
neeskunde van de Rijksuniversiteit te
Utrecht. Deze cursus heeft een omvang van
drie weken.

Het beleid van het ministerie van WVC is
erop gericht om de cursus vanuit Utrecht te
laten verzorgen voor de universitaire instel-
lingen van de randstad, alsmede voor de
Landbouwuniversiteit Wageningen. Naast
Utrecht zullen ten hoogste twee andere cur-
susplaatsen worden aangewezen.
Bij een aantal universiteiten wordt de cursus
gegeven als onderdeel van de doctoraal
opleiding van de medisch-biologische stu-
dierichtingen.

Voor degenen die het doctoraal examen in
een van de medisch-biologische studierich-
tingen hebben afgelegd zonder cursus proef-
dierkunde en deze alsnog willen volgen start
in mei 1987 een cursus. Voor degenen die het
doctoaal examen in een andere studierich-
ting (biochemie, biofysica) afgelegd hebben,
start een aangepaste cursus in juni 1987.
Beide cursussen zullen in principe jaarlijks
in deze periode te Utrecht worden gegeven.
Nadere inlichtingen kunnen verkregen wor-
den bij het secretariaat van de Vakgroep
Proefdierkunde, Yalelaan 1, Postbus 80.166,
3508 TD Utrecht (tel. 030 - 53 20 33).

Overzicht van dierenart.sen die het oogonder-
zoek verrichten dat plaatsvindt in het kader
van de bestrijding van erfelijke oogafwij-
kingen van de W. K. Hirschfeld Stichting
(uitsluitend na afspraak).

Mevr. drs. E. M. Bijleveld-Huussen, Bier-
kade 8, 1621 BE Hoorn, tel. 02290-15461
Drs. J. Gutteling, Kanaalstraat 3, 8601 GA
Sneek, tel. 05150-12112 / Espelerlaan 77,
8302 DC Emmeloord, tel. 05270-13500
Mevr. drs. K. J. M. Jansen-Ströbl, Aehter-
beekseweg 2A, 5644BA Eindhoven, tel. 040-
116235

Mevr. drs. W. G. Roelofsen, Groenhoven-
weg 501, 2803 DL Gouda, tel. 01820-34466
Drs. M. H. Boevé, Yalelaan 8 / Postbus
80.156, 3508 TD Utrecht-Uithof, tel. 030-
532029

Dr. F. C. Stades, Yalelaan 8 / Postbus
80.156, 3508 TD Utrecht-Uithof, tel. 030-
532029 / Keienbergseweg 18, 6705 BT Wa-
geningen, tel. 08370-13985.

In het PubHkaiiehlad van de Europese Ge-
meenschappen, nr. C306/29 d.d. 1-12-86.

Schriftelijke vraag nr. 367/86 van de heer
Christopher Jackson (ED-GB) aan de Com-
missie van de Europese Gemeenschappen (28

De Britse Diergeneeskundige Vereniging
heeft verklaard dat bij voortgaande over-
heidsbezuiniging op velerlei diergeneeskun-
dig onderzoek en onderzoek naar de beteu-
geling van dierziekten,onherstelbare schade
zal worden toegebracht aan de diergenees-
kundige onderzoekscapaciteit en dus aan
gezondheid, produktiviteit en welzijn van
het vee. Als verscheidene Lid-Staten los van
elkaar onderzoek doen naar dierziekten en
de beteugeling daarvan, is er sprake van no-
deloze duplicering. Evenzo kunnen door
ongecoördineerde bezuinigingen op onder-
zoek in verschillende Lid-Staten aanzien-
lijke leemten ontstaan in de kennis over
dierziekten in de Europese Gemeenschap als
geheel.

1. of zij over gedetailleerde gegevens be-
schikt over het onderzoek naar dierziek-
ten en de beteugeling daarvan, in de Lid-
Staten,

2. of zij ook niet van mening is dat samen-
werking en coördinatie op dit gebied
vruchten kan afwerpen?

1. De Commissie kan beschikken over
gedetailleerde gegevens over wat er in de
Lid-Staten gaande is op het gebied van
diergeneeskundig onderzoek, de bestrij-
ding van dierziekten en het welzijn van
dieren. Deze zaken worden regelmatig
besproken in het Permanent Veterinair
Comité, het wetenschappelijk Veterinair
Comité en het Permanent Comité voor
het Landbouwonderzoek van de Com-
missie. De Commissiestelt met name be-
lang in onderzoek dat inspeelt op de be-
hoeften van de Gemeenschaap en dat
wellicht in de Lid-Staten afzonderlijk
niet voldoende aandacht krijgt.

2. Coördinatie en samenwerking tus-
sen de Lid-Staten zijn volgens de Com-
missie van vitaal belang om er zeker van
te zijn dat het onderzoek doelgericht is,
nodeloze duplicatie wordt vermeden en
optimaal gebruik wordt gemaakt van de
steeds kleinere budgetten voor deze on-
derwerpen. De Commissie is inderdaad
van mening dat nu in nationale over-
heidsuitgaven wordt gesnoeid, er voor
bepaalde communautaire acties meer
middelen beschikbaar zouden moeten
zijn om te voorkomen dat er grote leem-
ten in de kennis ontstaan of gevaren ont-
staan voor de gezondheid, het welzijn en
de produktivitiet van het vee in de Euro-
pese Gemeenschap.

In het kader van de harmonisatie van de
dierziektenbestrijding binnen de EG moet
sedert 1 januari 1987 het in de Harmonisa-
tierichtlijn bestrijding MKZ ten aanzien van
deze ziekte bepaalde in de nationale wetge-
ving van de lidstaten zijn opgenomen. Voor
Nederland hield dit geen wijzigingen in.

De Veterinaire Dienst te Rome meldde de eerste 3
gevallen van mond-en klauwzeer in Italiëin 1987,
alle van het type A. Deze deden zich voor in de
provincies Cremona en Reggio Emilia op 13 en 17
januari.

Het aantal positief-bevindingen op Afrikaanse
varkenspest in Spanje beliep t/m 13 januari 10,
dat in Portugal t/m 13 januari reeds 64.

Over de eerste dertien dagen van januari meldde
Portugal 10 uitbraken van besmettelijke longziek-
ten bij runderen.

Per I maart 1987 behoort de veterinaire keu-
ring van slachtrunderen en slachtvarkens
aan de grenzen tussen de Benelux-landen,
Duitsland en Frankrijk tot het verleden.
Deze is dan verplaatst naar het binnenland,
c.q. het slachthuis van bestemming. Bij aan-
komst aan de Nederlandse grens zal dan
alléén nog het zgn. \'Begeleidings- en waar-
schuwingsformulier\' moeten worden inge-
vuld en opgestuurd. Een en ander is geregeld
in het zgn. Accoord van Schengen.

Dierziektenbulletin nr. 1 van de Veterinaire r.)ienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 januari 1987 ver-
meldt de volgende aantallen gevallen van aan-
gifteplichtige dierziekten in Nederland.

In België werden dit jaar tot op heden 2 gevallen
van varkenspest geconstateerd, en wel op 3 en 19
januari, beide in de gemeente Thimister, provincie
Luik.

Afd. Noord-Brabant KNMvD. Ledenverga-
dering, Boxtel; aanvang 20.00 uur.
Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering,
Hotel \'Bergzicht\', Hellendoorn.
Afd. Zuid-Holland KNMvD. Vergadering
over varkensbedrijfsbcgeleiding. Delft.
Vergadering Kring Dierenartsen Gelderse
Vallei.

Groep Geneeskd. v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering, Hoog-Brabanl,
Utrecht, 20.00 uur.
PAO-D: cursus Radioactiviteit.
Agrarische Hogeschool Dordrecht. Thema-
dag: \'Kwaliteitszorg: een uitdaging voor af-
gestudeerden en onderwijs?\'
Groep Vet. Homeopathie KNMvD. 10-jarig
lustrum (pag. 53).

PAO-D: cursus Alg. chirurgie Herhaling 1.
Groep Cicneeskunde van het Varken. Jaar-
vergadering; aanvang 10.00 uur.
Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergaderingkleine huisdieren, aanvang 20.00
uur.

24—25 CLO-Studiedagen, Jaarbeurs Congres-
centrum, Utrecht.
24—25 PAO-D: cursus VAMPP-begeleiding

Tropenfauna, Heerenveen.
26—27 PAO-D: cursus VAMPP-begeleiding
varkensbedrijven.

5 Agrarische Hogeschool Dordrecht. Cursus:
\'Effectief management van bedrijfsproble-
men\'.

6—7 Röntgenfachtagung der Internationalen
Gesellschaft für Veterinär-Radiologie IVRA
(A).

12 Gez.d. V. D. en aid. Noord-Brabant. Werk-
vergadering vleeskalveren, aanvang 14.00
uur.

10—12 Gemeinsames Symposium der Fach-
gruppe \'Lebensmittelchemie und gerichtliche
Chemie\' in der GDCh und der [.deutschen
Tierärzteschaft (A), Würzburg.

12 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

12—13 DVG Tagung\'Physiologie und Patho-
logie der Fortpflanzung\', Rosenheini.

13—14 VII. Fachtagung über Pferdekrankhei-
ten anl. der EQUITANA, Essen (pag. 115).

14 Regionale bijeenkomst VDA Utrecht bij S.
Egberink-Alink, Prof. dr. Bakkerlaan 55,
Nieuwegein; aanvang 14.00 uur.

17 Ned. Ver. v. i;)ierenartsvrouwen, algemene
ledenvergadering. Utrecht; 10.30 uur.

18 Brocacef Veterinair Marketing Symposium,
Jaarbeurs Congrescentrum, 14.00-19.30 uur
(inl. 030 - 615524).

24 Gez.d. V. 1). en alu. Noord-Brabant. Werk-
vergadering varkens, aanvang 20.00 uur.

26 Symposiumcommissie van dc Vereniging
voor Medisch Biologen \'Mebiose\'. Sympo-
sium over prenatale gezondheidszorg.

26 Kring dierenartsen ten oosten van de IJssel.
Vergadering in Hotel Bakker te Vörden.

12 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres [diergeneeskunde en Ciezel-
schapsdieren, Amsterdam.

16 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering runderen, aanvang 20.00 uur.

28 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering pluimvee, aanvang 20.00 uur.

7 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

21—24 ANIMEX \'87. International Exhibition
for the Pet Trade (pag. 655 1986).

22 Jubileumjaar 1987 KNMvi:): Maatschappe-
lijk congres Volksgezondheid, Voedselpro-
duktie en Wetenschap.

25—29 Zweihundertjahrfeier der Veterinärme-
dizinischen Universität zu Budapest, Buda-
pest.

3 Kring dierenartsen ten oosten van de l.lssci.
Vergadering in Hotel Bakker te Vörden.

4 Nederlandse kampioenschappen kleiduiven-
schieten voor dierenartsen (Boehringer In-
gelheim), Biddinghuizen.

.lulianalaan 10, Utrecht. Postbus 140.11, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11.

C. C. van de Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg,
vice-voorzitter; W. J. Nijhof, penningmeester; mevr. E.
Lindenhovius-Zijderveld. lid; A. J. Plaisier, lid; dr. W. F.
G. A. Immink, lid; J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons,
adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, se-
cretaris; T. W. te Giffel, secretaris.

Onze goede Ab.syrtus heeft zich al vijf
kwarteeuwen lang in het blazoen van onze
beroepsvereniging dienstbaar gemaakt
voor de edelste van onze huisdieren. Nog
nauwelijks door het Comité 125 voorzien
van het gezelschap van de overige huisdie-
ren en door een kunstenaar in een snel pak
gestoken of de eens zo toegewijde gaat op
de klimmers-toer. Hij doorbreekt met al
degenen, die aan zijn zorgen zijn toever-
trouwd de beslotenheid van het door een
randschrift omsloten tafereel en treedt de
wereld tegemoet. Waar is het zicht beter
dan vanaf een opgestuwde (kwik)zilver-
kolom? Nauwkeurig volgt hij de drijvende
kracht, die opwelt uit het KNMvD-reser-
voir. Nauwkeurig registreert hij dagelijks
de stand van zaken. Door daden van velen
is hij thans tot deze hoogte gekomen, maar
hij wil nog hoger. Velen is hij dankbaar,
omdat ze reeds de gelegenheid vonden om
hem te doen stijgen. Hij is er zeker van dat
nog vele anderen de gelegenheid zullen
grijpen en hem nu hun steun niet zullen

Het is het waard en het geeft onze trouwe
held nog betere kansen te vertellen dat er
geen dieren te houden zijn zonder dierge-
neeskunde. Het is nu de kans om dat hoog
uit de barometer te verkondigen. Absyrtus
heeft misschien al te lang tegen dat mooie
paard gesproken in zijn toegewijde hou-
ding. Het is de hoogste tijd dat hij fier de
rug recht en ook buiten de omkransing van
de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde zijn stem laat
horen.

Mogelijk overbodig, maar je
weet maar nooit: postgiro
1652, t.n.v. 125 jaar KNMvD.

Op vrijdag 19 december 1986 heeft oud-
Hoofdbestuurslid KNMvD dr. .1. W. A.
Remmen, afscheid genomen als adjunct-
directeur en hoofd van de Afdeling Rund-
vcegezondheidszorg van de Gezond-
heidsdienst voor Dieren te Boxtel.
Bij gelegenheid van dit afscheid is collega
Remmen benoemd tot Ridder in de Orde
van Oranje-Nassau. Dit niet alleen van-
wege zijn functies binnen de diergenees-
kunde (Gezondheidsdienst en KNMvD)
maar vooral vanwege zijn vele sociaal-
maatschappelijke verdiensten.
Dr. Remmen wordt bij de Gezond-
heidsdienst voor Dieren opgevolgd door
drs. C. Damen.

Toen in 1967 dooreen stel enthousiaste
collega\'s een nascholingsmiddag werd
georganiseerd in Pays Bas konden zij niet
vermoeden aan de weg te staan van één
van de smaak makende Congressen in Eu-
ropa.

Vooral de laatste 10 jaren zijn de Voorjaars-
dagen hard gegroeid. De beste sprekers
komen graag naar Amsterdam.
Op dit jubileumcongres zijn weer een keur
van sprekers aangezocht.
Tandheelkunde wordt diepgaander behan-
deld dan elders in theorie en prakticum
door onder meer dr. Verstraete.
Donderdagavond 9 april is het van 19.00
tot 21.00 uur gezellig komen en gaan van
congresgangers die hun papieren vast
komen halen onder het genot van een
hapje en drankje en in alle rust vast even
de tentoonstelling (groter dan ooit) be-
zoeken.

Tijdens de Voorjaarsdagen houdt de Eu-
ropese Nephrologen en Urologen Ver-
eniging haar congres.
Dit is voor Voorjaarsdagen deelnemers
toegankelijk en geeft dus een beste kans op
wat diepgaander informatie voor het kleine
weg gebeuren.

De Commissie Bevordering Diergenees-
kundig en Vergelijkend Ziektekundig On-
derzoek deelt hierbij mede, dat in totaal ±
f 10.000,— beschikbaar gesteld kan
worden ter ondersteuning van onderzoek
dat dient te liggen op de gebieden van de
Diergeneeskunde dan wel van de Vergelij-
kende Ziektekunde.

Overeenkomstig de doelstellingen worden
de gelden uitsluitend ter beschikking ge-
steld van het onderzoek zelve en niet voor
publikatie van resultaten of andere bijko-
mende kosten.

Zij die hiervoor in aanmerking wensen te
komen, worden uitgenodigd zich vóór 1
april 1987 schriftelijk aan te melden bij de
secretaris van de Commissie. Hierbij dient
opgave te worden gedaan van de aard van
het te verrichten onderzoek en tevens een
beknopt werkschema alsmede een begro-
ting te worden overlegd.

Namens de Commissie BDVZO
de Voorzitter, prof. dr. J. Bouw,
de Secretaris, prof. dr. P. Zwart.
Burg. V. d. Weycrstraat 16,
3981 EK Bunnik.

De Werkgroep Werksituaties van de
Commissie VDA roept vrouwen en
mannen op die een oplossing gevonden
hebben om telefonisch, of op een andere
manier, bereikbaar te blijven tijdens afwe-
zigheid, gedurende de praktijk- of dienst-
uren; om die oplossing op papier te zetten
en op te sturen aan: J. Haarsma, Langen-
dijk 31, 4132 AH Vianen (contactpersoon
van de Werkgroep). Gaarne met vermel-
ding van (een indicatie van) de kosten. Wij
willen proberen mensen die geconfronteerd
worden met dit probleem, en die daar geen
traditionele achterwacht voor in kunnen/-
willen zetten, te helpen met praktische ad-
viezen.

De Vakgroep Verloskunde, KI en Voort-
planting zal in het voorjaar van 1987 een
cursus embryotransplantatie bij het rund
verzorgen voor dierenartsen. De cursus
beoogt een nadere kennismaking met de
ET-problematiek bij het rund. In deze 5
dagen durende cursus worden de theoreti-
sche achtergronden van de verschillende
stadia in de ET-procedure behandeld; te-
vens wordt de mogelijkheid geboden enige
praktische ervaringen op te doen.

Onderwerpen: de endocriene regulatie van
de cyclus, oestrussynchronisatie, selectie
van donor en recipiënten, superovulatie-
technieken, het optimale tijdstip voor KI,
het verzamelen van embryonen, de be-
reiding en kwaliteitsbeoordeling van
media, de kwaliteitsbeoordeling van em-
bryonen.

Praktische oefening wordt geboden op het
terrein van de klinische selectie van de
donor, onder andere met behulp van een
progesteronbepaling en echografisch ova-
rieel onderzoek, het verzamelen van em-
bryonen, het bereiden van media, het
beoordelen van en manipuleren met em-
bryo\'s.

De cursus zal maximaal drie weken achter-
een worden gegeven (duur van de cursus is
1 week).

Maximum aantal deelnemers per cursus; 6.
Cursusprijs: f 3.500,— (inclusief lunches,
exclusief diner/overnachtingen).

10 maart 1987, 17.00-22.00 uur (nr. 87/24)
17 maart 1987, 17.00-22.00 uur (nr. 87/25)
Er wordt om ca. 19.30 uur een eenvoudige
maaltijd verstrekt.

Diarree bij fokkalveren. Nieuwste inzichten
in aetiologie, pathologie, therapie en pre-
ventie. Vervolgens; Patiëntendemonstratie.

Doelgroep: geïnteresseerde dierenartsen.
Datum: II maart 1987,9.15-16.30 uur.
Plaats: Hoofdgebouw Faculteit der Dier-
geneeskunde te Utrecht.
Cursusprijs: f 165,— inclusief lunch.
Onderwerpen:

I. Zoötechnische problemen en ziekten
bij reptielen en amfibieën. Praktische
aspecten. Prof dr. P. Zwart behandelt
onder meer de consequenties van het
kweken van reptielen voor het op-
treden van ziekten en opfokproblemen
en de invloed van stressfactoren.

II. Aquariumvissen. De invloed van milieu-
factoren (waar onder het aquariumwa-
ter) op de gezondheid van vissen.

\'s Middags worden virale, bacteriële en
parasitaire ziekten behandeld door drs.
L. Lambrechts.

Data: 17, 18 en 19 maart 1987 (19 maart al-
leen \'s morgens), alsmede 3 middagen in
overleg in de maanden mei/juni 1987.
Plaats: Kliniek voor Verloskunde, Utrecht.
Doelgroep: Paardenpraktici die nog geen
toestemming hebben om KI toe te passen.
Maximum aantal deelnemers; 16.

In maart worden behandeld de merrie, de
hengst en het laboratoriumwerk. Vervol-
gens zal in mei/juni in vier groepen van elk
vier personen gedurende drie dagen prak-
tisch werk worden verricht.
De cursus wordt geaccepteerd door de
Commissie Paarden KI van het Land-
bouwschap, zodat men na het volgen ervan
ontheffing krijgt van het algemene verbod
tot het doen van KI.
Het ligt in de bedoeling om te zijner tijd
voor al degenen die de ontheffing hebben
een \'nascholings\'-cursus te houden, \'KI-
Paard 11\'.

Cursusprijs: f 1500,— inclusief lunch, ex-
clusief diner en overnachtingen (eventueel
kan het PAO-D voor logies zorgdragen).

Deze cursus heeft als doel het kennisniveau
van de praktizerende dierenarts met be-
trekking tot de respiratoire aandoeningen
bij het varken te verhogen.
Dit houdt in dat primair de stand van
zaken ten aanzien van het onderzoek van
de verschillende respiratoire aandoeningen
bij het varken zal worden belicht. De prak-
tische toepassing van deze kennis zal
worden besproken, waarbij de nadruk ge-
legd wordt op beperkingen die gelden bij
de vertaling van onderzoeksresultaten naar
de praktische toepassing.
Bij pathogenetische en epidemiologische
studies zal een directe praktische toepas-
sing van de onderzoeksresultaten vaak niet
mogelijk zijn, echter het evalueren van be-
staande praktische behandelingsmethoden
vereist een uitgebreide kennis ten aanzien
van de achtergronden van betreffende
aandoeningen.

Onderwerpen: onder andere de relatie tus-
sen huisvesting en respiratoire aandoe-
ningen bij het varken, pathologie van res-
piratoire aandoeningen bij het varken,
immunologische achtergronden respiratie-
tractus, atrofische rhinitis bij het varken,
hacmophilus-infecties bij het varken, sec-
tiebevindingen van de GVD, farmacothe-
rapie bij respiratoire aandoeningen van het
varken, Aujeszky-virusinfecties, influenza
virusinfecties.

Datum: 2, 3, en 4 april 1987.
Plaats: CNV Conferentieoord Oud Mil-
ligen. Oud Milligenseweg 62, 3868 MJ
Garderen.

Maximum aantal deelnemers: 40.
Cursusprijs: f915,— (inclusief verblijf,
handdoeken dienen zelf te worden meege-
nomen).

Opgave en aanmelding voor bovenstaande
PAO-cursussen dient te geschieden door
inzending van het in dit Tijdschrift ingeslo-
ten inschrijfformulier en wel voor de cur-
sussen Klinische Les Inwendige Ziekten,
Reptielen, Amfibieën en Aquariumvissen, KI
Paard en Ademhalingsziekten bij Varkens
vóór 1 april 1987. Voor de cursus Embryo-
transplantatie Rund dient de inschrijving
plaats te vinden vóór 1 april 1987.
Betaling van de cursussen kan op de vol-
gende manieren plaatsvinden:

— Het PAO-Diergeneeskunde wordt door
u gemachtigd het cursusgeld éénmalig van
■uw bankrekening te incasseren (zie in-
schrijfformulier).

— Na ontvangst van het inschrijfformulier
ontvangt u een acceptgiroformulier waar-
mee betaling kan geschieden.

Het PAO-D schrijft in tot het maximum
aantal deelnemers per cursus op volgorde
van binnenkomst van het cursusgeld.

Bij annulering vóór 10 maart 1987 (voor
de cursus Embryotransplantatie Rund
vóór 15 april 1987) ontvangt u het cursus-
geld retour, verminderd inet de administra-
tiekosten (10% van het cursusgeld, met een
minimum van ƒ 10,—). Bij annulering na
10 maart 1987 (respectievelijk 15 april
1987) vindt geen restitutie plaats.
Bij overinschrijving ontvangt u het gehele
cursusbedrag terug op uw rekening.

Inlichtingen over deze cursus kunt u ver-
krijgen bij het secretariaat PAO-Dierge-
neeskunde, Postbus 140.31, 3508 SB Ut-
recht. Telefoon: 030-517375, bij geen ge-
hoor: 030-510111.

Ook dit jaar maakte de Almanakcommissie van de Diergeneesktindige Studenten
Kring weer iiét boekwerk over het Veterinaire leven.

Het. is een bijna 500 pagina\'s dik, luxe, gebonden boekwerk geworden vol met
leuke, nuttige en anderszins interessante artikels, foto\'s en grappen.
Dit jaar kozen wij voor het thema \'KLEURRI.IK\'. Over de kleurrijke kanten
van het studentenleven, van het dicrenartsenbestaan en van het leven in het al-
gemeen.

Zo zult u onder andere interviews met Peter Faber, met Monique van der Ven en
met de dierenarts van Diergaarde Blijdorp aantreffen.

Maak ƒ 27,50 over op bankrekeningnummer 69.92.10.127 (C&E) ten name van
fiscus almanakcie. DSK en u krijgt het boek zo spoedig mogelijk thuisgestuurd.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Ernst, Mevr. Y. W.; 1986; 3513 TG Utrecht, Ie Daalsedijk 156.
Harkema, .1.; 1986; 9965 PH Leens, Zr. A. Westerhofstraat 31.
Otter, L. .1.; 1986; 3161 KE Rhoon, Dorpsdijk 16.
Peeters, Mevr. Y. E. W.; 1986; 7251 ME Vörden, Vordensebosweg 5.
Willink, D. L.; 1986; 5712 B.1 Someren-Eind, Kanaaldijk-Zuid 33.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Vries-Chalmers Hoynckv. Papendrecht, Mevr. H. R.; 1986; 3512 EZ Utrecht, Kloksteeg

Westendorp, S. Tj.; 1986; 3524 GJ Utrecht, Simplonbaan 549.
Wiethoff, Mevr. È.; 1979; 7006 HD Doetinchem, Slotlaan 4.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen;

Bakker, Mevr. F. M.; 3507 ZK Zeist, Warande 132.
Barendrecht, R. A.; 3581 WX Utrecht, Bolstraat 26 bis.
Bcth, Mevr. A.; 3524 CK Utrecht, Bovenzevenwouden 94.
Bos, Mevr. M. I.; 3511 PT Utrecht, Lange Smeestraal 33.
Breen, D. J.; 3512 TK Utrecht. Predikherenkerkhof 20.
Buuren, Mevr. C. E.; 3572 EE Utrecht, Obrcchtstraat 8.
Caron, J. P. C.; 4874 LM Ellen-Leur, Lage Donk 35.
Coppens, Mevr. M. L. G.; 3524 KC Utrecht, Sleeswijk 33.
Dieben, Mevr. D. M. L.; 3572 PL Utrecht, W. Barentszstraat 44.
Duijn, H. E. van; 3514 BZ Utrecht, Hopakker 220.
Fremery, Meer. C. S.; 3514 TR Utrecht, Havikstraal 32 bis.
Frieling, W. J. A. M.; 6578 AT Leuth, Bredestraat 11.
Gerritsen, Mevr. T. E. M.; 3572 XR Utrecht, v. Brakelstraat 22 bis.

(afwezig) 40 jaar op 18 februari 1987
(afwezig) 40 jaar op 18 februari 1987
(afwezig) 45 jaar op 26 februari 1987
(afwezig) 30 jaar op 27 februari 1987
(AFWEZIG) 25 jaar op 28 februari 1987
(afwezig) 35 jaar op 28 februari 1987
(afwezig) 35 jaar op 6 maart 1987
35 jaar op 6 maart 1987
(afwezig) 35 jaar op 6 maart 1987
(afwezig) 35 jaar op 6 maart 1987
Nieuwleusen (aanwezig) 25 jaar op 8 maart 1987
(afwezig) 30 jaar op 9 maart 1987
(afwezig) 40 jaar op 11 maart 1987

195 Akkerman. A. M.: 1986; 1826 JW Alkmaar,
Havikweg 68; tel. 072-621967 (privé),
613897 (prakt.); ass. bij J. de Ridder.

197 Barnier. Mevr. A. C; 1953; 2244 BJ Wasse-
naar. Buurtweg 161; tel. 070-242273; d.

19S Baselmans. A. H. C.; 1983; 3431 VK Nieu-
wegein, J. v. Herwijnenplantsoen 52; tel.
03402-49106; wnd. d. (toevoegen als lid).

200 Berndsen, F. W.: 1984; 5096 BJ Hulsel. De
Hoef 9; tel. 04259-2322 (privé), 04254-2402
(prakt.); p., geass. met C. W. M. Augustijn,
H. A. M. Elsinghorst, M. J. J. v. d. Linden,
P. J. J. A. Schröder, H. Vaarkamp en J. A.
M. Vermeer.

202 Bluekens. Mevr. W. B. M.: 1986; 3513 XE
Utrecht, Bataviastraat 24; tel. 030-939419;
wnd. d. (toevoegen als lid).

203 Böhm. K. M. /,.; 1974; 5684 NH Best, Oir-
sehotseweg 113; tel. 04998-74205; p., geass.
met A. van Dorsser, J. A. J. Giesen, M. G.
A. Gloudemans en E. Noorman.

204 Bosch. H. W.: 1973; 7951 DZ Staphorst,
Oude Rijksweg 51, Postbus 28; tel. 05225-
1642 (privé), 1856 (prakt.); p., geass. met T.
H. Hepkema, M. O. Molenaar, L. P. Reu-
dink en H. J. Roze.

205 Bonman. Mevr. M.: Gent 1986; 2081 EN
Santsoort-Zuid, Vinkenbaan 29; tel. 023-
376640; wnd. d. (toevoegen als lid).

205 Bouwman. D.; 1986; 1445 PP Purmerend,
Landauerstraat 75; tel. 02990-44685; p., ass.
bij G. C. Knibbe.

205 Braam. A. E.: 1986; 6605 CG Wijchen,
Hoogmeer 2637; tel. 08894-21220 (privé),
080-516439 (bur.); d. C.D.L. (toevoegen als
lid).

206 Brink, Mevr. C. ./.: 1979; 4337 TR Middel-
burg, Maanderlaan 326; tel. 01180-34466
(privé), 11011 (prakt.); p.

211 Damen. H. G.: 1986; 351 1 HJ Utrecht, J. v.
Effenstraat 21; wnd. d. (toevoegen als lid).

211 Dieleman. Mevr. E. E: 1984; 3512 EZ Ut-
recht, Kloksteeg 47; D. bij R.I.R.D.P, te
Rada, N.-Yemen.

212 »Dijker. J.: 1977; 2285 HR Rijswijk, Pr.
Margrietstraat 38; tel. 070-961384 (privé),
900800 (prakt.); p., H-D., geass. met J. W.
van der Vijver.

213 »Dirven. P.M.M.: 1986; 5113 GG Ulicoten,
Molenstraat 7; tel. 04249-692 (privé), 607
(prakt.); p., ass. bij P. Plasschaert.

213 Doggen, G. C.: 1952; 4614 AE Bergen op
Zoom, N.Z. Zoom 74; tel. 01640-35117
(privé), 35112 (prakt.); p., H-D., geass. met
W. L. Keers en J. W. M. Zomer.

214 Dorsser, A. van: 1975; 5683 NL Best, Bak-
pers 5; tel. 04998-71611 (privé), 74205
(prakt.); p., H-D., geass. met K. M. L.
Böhm, J. A. J. Giesen, M. G. A. Gloude-
mans en E. Noorman.

216 Ekdom. Dr. L. T. S. van: 1959; Leiden-1985;
2318 VC Leiden, Hommeiveld 28; tel. 071-
220485 (privé), 275337/263647 (bur.); wet.
h. medew. R.U. (F.d.D., lab. med. micro-
biologie).

218 Erken. A.H.M.: 1967; 1017 SE Amsterdam-
C, Weteringschans 141; tel. 020-227852 (pri-
vé), 221884 (prakt.); p., kl. huisd., geass.
met M. N. J. Moens; d. Kon. Zoöl. Gen.
Natura Artis Magistra en d. Kon. Ned. Ge-
leidehonden Fonds.

314 Gelens, C. J.: 1985; Kelowena, B.C. VIV
1A1 (Canada), 264 Clifton Road North; d.

222 Gerards. .1. A. G.: 1986; 5731 PK Mierlo,
Kasteelweg 16; tel. 04927-63172 (privé),
04920-40953 (prakt.); p., a.ss. bij H. J. M. T.
Jonkergouw (toevoegen als lid).

222 Giesen. J. A. J.: 1978; 5298 BD Liempde,
Oude Dijk 38; tel. 04113-2166(privé), 04998-
74205 (prakt.); p., geass. met K. M. L.
Böhm, A. van Dorsser, M. G. A. Gloude-
mans en E. Noorman.

224 Gloudeman.s, M. G. A.: 1959; 5688 NP Oir-
schot, Bestseweg 1; tel. 04997-1282 (privé),
04998-74205 (prakt.); p., H-D., geass. met
K. M. L. Böhm, A. van Dorssel, J. A. J.
Glessen en E. Noorman.

225 Groenland, G.J.R.: 1986; 3523 XV Utrecht,
Oud Wulvenlaan 57-1; tel. 030-623777; toe-
gev. onderz. F.d.D. (toevoegen als lid).

226 Groot, J. H. de: 1972; 6981 BV Doesburg,
Contre Escarpe 12; tel. 08334-72626 (privé),
72982 (prakt.); p., geass. met B. H. v. d. Pol,
J. Pons en A. J. Verheul.

230 Heijmans, J. E: 1984; 2804 MV Gouda,
Jolwerf 16; tel. 01820-37018; d. G. v. PI.
Gouda.

230 Helbergen, C. W. A. van: 1984; 1405 GM
Bussum, Koningslaan 38; tel. 02159-12708
(privé), 13486 (prakt.); p., kl. huisd.

232 Hepkema, T. H: 1981; 7954 EG Rouveen,
Wilgenlaan 6; tel. 05226-743 (privé), 251
(prakt.); p., geass. met H. W. Bosch, M. O.
Molenaar, L. P. Reudink en H. J. Roze.

233 Hijfte, Mevr. M. A. van: Gent-1986; 3584 ZT
Utrecht, Joh. Buziaulaan 19; tel. 030-514396
(privé), 534331 (bur.); wet. medew. F.d.D.
(toevoegen als lid).

234 Holle, R.: 1986; 3513 BB Utrecht, Weerd-
singel WZ 24; tel. 030-314339; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

314 Hogen Esch, H.: 1984; Urbana III 61801
(USA), 505 S. Busey 306; wet. medew. Dep.
of Vet. Pathobiology, Univ. of Illinois.

237 Hulzen. J. W. M. van: 1971 ; 9022 AS Mant-
gum, Swannedrift 2; tel. 05104-261 (privé),
259 (prakt.); p., geass. met J. D. Koopmans.

237 Huysman, Mevr. C. N.: 1984; 7827 CD
Emmen, Rietmees 81; tel. 05910-30298 (pri-
vé), 12882 (bur.); k.d. kring 2; Ir. Slagers-
vakschool.

238 »Jacobs. Mevr R. C.: 1985; 2804 MV Gouda,
Jolwerf 16; tel. 01820-37018; wnd. d.

239 Jansen. R. E: 1985; 2133 KJ Hoofddorp,
Stoholm 60; tel. 02503-32419 (privé), 37350
(prakt.); p. (toevoegen als lid).

241 Jongcneel. G.: 1952; 4331 JC Middelburg,
Blauwedijk 7; tel. 01180-27630; r.d.; oud
vet. i. Volksgezondheid.

242 »Kaisbeek. Joh.: 1986; 9402 BB Assen, Mr.
P. J. Troelstralaan 75; tel. 05920-44436;
wnd. d.

243 Kamp. H. J. van de: 1976; 3155 VW Maas-
land, Vrouwe Lideeysingel 38; tel. 01899-
20696; p., geass. met E. L. Scholten en A.
Slikkerveer.

243 Keers. W. /,.; 1974; 4631 BE Hoogerheide,
Dennenlaan 29A; tel. 01646-2262 (privé),
01640-35112 (prakt.); p., H-D., geass. met
G. C. Doggen en J. W. M. Zomer.

247 Kolbe. Mevr. Dr. G. L. S.: Zürich-1979;
Giessen-1983; 2631 BP Nootdorp, M. v.
Oosterwijckstraat 5; tel. 01731 -7125 (privé),
8284 (prakt.); p.

250 Kremer. W. D. J.: 1986; 3572 RL Utrecht,
Goedestraat I; tel. 030-718290; wnd. d.
(toevoegen als lid).

251 *Kuijper-Lenslra. Mevr. Dr. A. H.: 1974;
U-1976; 5831 BW Boxmeer, Geelgors 8;
tel. 08855-72332; d. (vrije studierichting).

251 Kwint. C. G. Th.: 1986; 6602 TG Wijchen,
Aalsburg 1230; tel. 08894-15819 (privé),
15757 (prakt.); p. (toevoegen als lid).

252 Laar. C. G. van: 1984; 2821 VZ Stolwijk,
Zwanendreef 38; tel. 01824-2596; p., ass. bij
G. van den Berg, R. de Haas en A. C. de
Zeeuw.

253 Leezer-Khoe. Mevr. L. H.: 1984; 2283 DR
Rijswijk (Z.H.); K. Doormanlaan 30; tel.
070-933851; wnd. d.

256 Lusink. W. J. L: 1969; 9951 JA Winsum,
Munsterweg II; tel. 05951-1980 (privé),
1800 (prakt.); p., geass. met M. Nicolay, R.
E. Schooleman en P. Prins.

261 Meyling. W. B.: 1984; 1943 GB Beverwijk,
Duinwijklaan 49; tel. 02510-27516 (privé),
12031 (prakt.); p.

261 *Moens. M. N. J.: 1986; 1058 TG Amster-
dam, Woestduinstraat 42 bis; tel. 020-
153202; p., geass. met A. H. M. Erken.

262 Mourits. G. W. Th.: 1986; 5081 PJ Hilvaren-
beek, Gildelaan 39; tel. 04255-1113 (privé),
04254-2402 (prakt.); p., ass. bij C. W. M.
Augustijn, F. W. Berndsen, H. A. M. El-
singhorst, J. W. Eshuis, M. .1. J. V. d.
Linden, P. J. J. A. Schröder, H. Vaarkamp
en J. A. M. Vermeer.

264 Nicolay. M.: 1969; 995 i CC Winsum, Geert
Reindersstraat 20; tel. 05951-1619 (privé),
1800 (prakt.); p., geass. met W. J. L. Lusink,
P. Prins en R. E. Schooleman.

265 Noorman. E.: 1983; 5684 VL Best, Wilhel-
minaplein 16; tel. 04998-79319 (privé),
74205 (prakt.); p., geass. met K. M. L.
Böhm, V. Dorsser, J. J. Giesen en M.
G. A. Gloudemans.

268 *Otter. L. J. den: 1986; 3161 KE Rhoon,
Dorpsdijk 16; tel. 01890-12414 (privé),
12255 (prakt.); p.; Ir. S.V.O. te Rijswijk.

268 Overgaauw, P. A. M.: 1985; 240! VN Alphen
a/d Rijn, Vliestroom 128; tel. 01720-45706;
wnd. d.

269 Parlevliet. Mevr. J. M.: 1986; 3512 VW
Utrecht, Noorderstraat 3; tel. 030-319995;
wnd. d. (toevoegen als lid).

270 *Pijls. J. L. A.: 1987; 3572 JK Utrecht, F. C.
Donderstraat 42 bis; tel. 030-717372; wnd.
d.

271 Pol. B. H. van der: 1978; 6955 AK Ellecom.
Zutphensestraatweg 58; tel. 08330-22162
(privé), 27269 (prakt.); p., geass. met J. H.
de Groot, J. Pons en A. J. Verheul.

271 Pons. J.: 1984; 6987 BS Giesbeek, Weth. J.
Teeringstraat 3; tel. 08336-2221 (privé),
08334-71007 (prakt.);p., geass. met J. H. de
Groot, B. H. V. d. Pol en A. J. Verheul.
271 Ponte. J.: 1986; 1398 BA Muiden, Zeestraat
18; tel. 02942-1232 (privé), 020-992683
(prakt.); p., geass. met mevr. C. A. W. v.
Meteren (toevoegen als lid).

271 Poot. Mevr. C.:\\\'m\\lll\\ EN Hardenberg,
Plutolaan 7; tel. 05232-61013; p., kl. huisd.
(toevoegen als lid).

272 Prins. P.: 1983; 9951 TD Winsum, Onder-
dendamsterweg 49-50; tel. 05951-2266 (pri-
vé), 1800 (prakt.); p., geass. met M. Nicolay,
W. .1. L. Lusink en R. E. Schooleman.

273 Reekers. S. A. L.: 1986; 3581 KP Utrecht,
Burg. Reigerstraat 79; tel. 030-5124511;
wnd. d. (toevoegen als lid).

274 Reinders. Mevr. J. M. C; 1985; 6715 LV
Ede, Schoutenhof 24; tel. 08380-30090; wnd.
d.

278 Salet. J. P. A.: 1986; 3512 KR Utrecht,
Schalkwijkstraat 65; tel. 030-340875; wnd.
d. (toevoegen als lid).

279 Scheepens. J. M.: 1986; 3514 VL Utrecht,
Joh. de Bekastraat 63;d. (toevoegen als lid).

280 Schölten. E. C.: 1980; 3141 KJ Maassluis,
Jan Vethlaan 27; tel. 01899-12011 (privé),
14470 (prakt.); p., geass. met H. J. v. d.
Kamp en A. Slikkerveer.

280 Schooleman. R. E.: 1979; 9951 BA Winsum,
Stationsweg 10; tel. 05961-2956(privé), 1800
(prakt.); p., geass. met M. Nicolay, W. J. L.
Lusink en P. Prins.
280 *Schoon. H. P. M.: 1986; 3572 KS Utrecht,
A. Numankade 45; tel. 030-713472; wnd. d.

283 Slikkerveer. A.; 1967; 3143 AE Maassluis,
Fenacoliuslaan 58; tel. 01899-14470; p., H-

284 Sollie. K.: 1986; 6561 KC Groesbeek, Bies-
seltsebaan 12; tel. 08891-6485 (privé), 2900
(prakt.); p., ass. bij D. B. Blaauboer, G.
Maris en C. D. B. Sijpkens (toevoegen als
lid).

287 Strikkers. J. W. H. M.: 1986; 4251 BE Wer-
kendam, Hooftlanden 14; tel. 01835-3976
(privé), 4406 (prakt.);p., ass. bij J. J. Keiler,

288 Tacken. G. P. M. M.: 1984; 6081 BB Haelen,
Raadhuisplein 7A; tel. 04759-2641 (privé),
04749-1441 (bur.); d. G.v.D. prov. Lim-
burg.

289 *Terwee. J. A.: 1987; 3581 EA Utrecht, Mgr.
V. d. Weteringstraat 5B; tel. 030-340558;
wnd. d.

289 Tiel. H. M.: 1986; 3844 LN Harderwijk,
Stortemelk 79; tel. 03410-18090 (privé),
15765 (prakt.); p., ass. bij M. J. Bakker
(toevoegen als lid).

289 Tillema. B. G.: 1986; 9243 JZ Bakkeveen,
Foarwurkerwei 6; tel. 05169-1510 (privé),
1260 (prakt.); p., ass. bij E.K. Dolfijn, J.W.
Hesselink en J. H. Lambers (toevoegen als
lid).

291 Timmerman. J.: 1986; 8375 AA Oldemarkt,
Kon. Julianaweg 3; tel. 05615-2077 (privé),
1262 (prakt.); p., ass. bij H. Timmerman
(toevoegen als lid).

291 Tolkamp. G. J.: 1984; 1531 XE Wormer,
Roerdompstraat 1; tel. 02982-4676 (privé),
3762 (prakt.); p.

295 Verheul. A. J.: 1969; 6998 AE Laag-Keppel,
Rijksweg 63; lel. 08348-1897; p., geass. met
J. H. de Groot, B. H. v. d. Pol en J. Pons.

296 Vieis. Mevr. C: 1984; 7861 BM Oosierhes-
selen, Walerveensweg 7; tel. 05248-1363; p.
(toevoegen als lid).

297 Vink. A. D.: 1986;7625 PE Zenderen, Hoofd-
straat 26A; tel. 074-667793 (privé), 661269
(prakt.); p., ass. bij H. H. G. Grooten, A. B.
Diepeveen, D. Ebbens en R. A. Kooren
(toevoegen als lid).

299 Vossen. Mevr. C. M. C.: 1986; 6088 NT Rog-
gel, Heldensedijk 13; lel. 04749-2697 (privé),
04709-3535 (bur.); slafinstructeur; vet. adv.
praktijkschool voor Rundveehouderij en
Dierveredeling (toevoegen als lid).

299 Vries-Chalmers Hoynck v. Papendrechi.
Mevr. H. R. de: 1986; 3512 EZ Utrecht,
Kloksteeg 89; tel. 030-313181; wnd. d. (toe-
voegen als lid).

303 Westendorp. S. Tj.: 1986; 3524 GJ Utrecht,
Simplonbaan 549; tel. 030-887790; wnd. d.
(toevoegen als lid).

304 Wiethoff. Mevr. 1979; 7006 HD Doe-
tinchem, Slotlaan 4; lel. 08340-43203 (pri-
vé), 42955 (prakt.); p., geass. met mevr. W.
V. d. Helden-ten Hoonle (toevoegen als lid).

305 "Willink. D. L: 1986; 5712 BJ Someren-
Eind, Kanaaldijk-Zuid 33; lel. 04937-3709
(privé), 1770 (prakt.); p., ass. bij L. P. M. v.
d. Brand, M. M. F. H. v. Kuijk, dr. A. de
Kruijf, J. A. Westerbeek, R. J. M. L. Ray-
makers en L. A. J. Smeenk.

306 Wolswinkel. J. /; 1986; 4811 PE Breda, G.
Monlensslraat 43A; tel. 076-146878 (privé),
04754-5151 (prakt.); p., ass. bij S. Bone-
stroo, Th. G. J. H. Hendricks, W. E. H. v.
Herten, K. H. Kremer en P. T. M. Lank-
veld.

308 Zomer. ,/. W. M.; 1983; 4621 AJ Bergen op
Zoom, Klimopstraal 26; tel. 01640-59777
(privé), 35112 (prakt.); p., geass. met G. C.
Doggen en W. L. Keers.

lm Fachbereich Veterinärmedizin ist an der
Medizinischen und Gerichtlichen Veterinär-
klinik 1 ein

Professur C 4 für Pferdekrankheiten
Schwerpunkt innere krankheilen
baldmöglichst zu besetzen.
Das Fachgebiet is in Lehre, Forschung und
Dienstleistung zu vertreten.
Die Einstellungsvoraussetzungcn — Habilita-
tion oder gleichwertige wissenschaftliche Leis-
tungen, Fachtierarzterkennung — entsprechen
§ 39 a des Hessischen Universitätsgesetzes (hier-
von kann ein Textauszug angefordert werden,
dem auch ein Merkblatt über die einzu-
reichenden Bewerbungsunterlagen beigefügt
wird).

Ihre schriftliche Bewerbung richten Sie bitte bis
zum 28.02.1987 unter Aktenzeichen V-Ol an den
Präsidenten der Universität Gießen, Postfach
11 1 440, 6300 Gießen.

Deze glucocorticosteroid-combinatie werkt anti-allergisch,
ontstekingsremmend, antitoxisch en stofwisselings-regulerend

Canine and feline oropharyngeal tumours: a review
Oral pharyngeal canine and feline tumors: a review

SAMENVATTING Een literatuuroverzicht wordt gegeven van oropharyngeale tumoren bij
honden kat. Deze tumoren komen vooral bij de hond frequent voor. Epuliden en in mindere mate
Papillomen zijn de meest voorkomende benigne tumoren. De epuliden zijn te onderscheiden in
vier typen: het fibreuze, het ossiftcerende, het acanthomateuze en het reuscel type. De acantho-
mateuze vorm kan invasieve groei in botweefsel vertonen en mogelijk transformatie naar
piaveiselcekarcinoom. Maligne melanomen, plaveiselcelcarcinomen en fibrosarcomen zijn de
meest frequent voorkomende kwaadaardige tumoren met in het algemeen een zeer maligne
biologisch gedrag. Bij de kat komen benigne tumoren slechts zelden voor; de meest voorkomende
maligne tumor is het plaveiselcelcarcinoom. In het kort wordt ingegaan op de odontogene en
beentumoren met tevens een opsomming van overige in de mondholte beschreven tumoren.

SUMMARY The literature on canine and feline oropharyngeal tumours is reviewed. Particu-
larly in dogs, these neoplasms are not uncommon. Papillomas, ami particularly epulides, are the
most common benign tumours in dogs. Four types of epulides are differentiated viz. fibromatous,
ossifying, acanthomatous and giant cell epulis. Acanthomatous epulides frequently infiltrate
into bone locally and are potentially capable of tran.%fortning themselves into squamous cell
carcinomas. Malignant melanotna, .squamous cell carcinoma and fibrosarcoma are the most
important malignant neoplasms which usually show a highly malignant biological character.
Benign oropharyngeal tumours are uncommon in cats. Squamous cell carcinoma is the most
commonfeline neoplasm. Canine and feline odontogenic cmd bone tumours are briefly discussed,
other uncommon oropharyngeal tumours being merely referred to.

Tumoren in de mondholte komen bij de hond en de kat regelmatig voor (4, 38, 58,
68). Zo is 5 tot 10% van alle tumoren bij hond en kat gelocaliseerd inde mondholte
(14, 15, 17, 2.0,40, 70). Bij de hond komt de mondholte als localisatie voor maligne
tumoren op de -. ierde plaats (25,46). Oropharyngeale tutnoren kunnen uitgaan van
het mondslijmvlies (inclusief lippen), de tandaanleg, het periodontium en het
beenweefsel van onder- en bovenkaak. Een groot aantal histologisch te onder-
scheiden tumortypen blijkt dan ook voor te komen (43,46). De tumoren verschillen
ook van elkaar wat betreft frequentie van voorkomen en biologisch gedrag (7, 81).
Hoewel diverse tumortypen klinisch vaak op elkaar gelijken (4, 74), kan toch op
grond van het macroscopisch aspect en/of de localisatie van de tumor vaak enige
indicatie verkregen worden omtrent het tumortype (4).

Bij de hond komen goedaardige tumoren met uitzondering van papillomen en
epuliden slechts zelden voor (7, 9, 38). De meest frequent voorkomende goedaar-
dige tumoren bij de hond zijn papillomen en met name epuliden (38, 49); de meest

\' Drs. .1. H. Vos, drs. 1. van der Gaag, Vakgroep Pathologie, Yalelaan I, Postbus 80.158, 3508 TD
Utrecht.

\' Drs. F. J. van Sluys, Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Yalelaan 8, Postbus 80.154,
3508 TD Utrecht.

frequent voorkomende maligne tumoren zijn: maligne melanoom, plaveiselcelcar-
cinoom en fibrosarcoom (7, 9, 23, 25, 26, 49, 53, 74, 81, 84). Maligne tumoren
treden vooral op bij de Boxer, de Cocker Spaniel, de kortharige Duitse Staande, de
Weimaraner en de Golden Retriever, terwijl ze minder frequent gevonden worden
bij de Jackel en de Beagle (23, 24). De meest voorkomende tumor bij de kat is het
plaveiselcelcarcinoom gevolgd door het fibrosarcoom (26, 53).
De belangrijkste klinisch-pathologische aspecten van de diverse oropharyngeale
tumoren zullen in het navolgende nader worden belicht.

Papillomen zijn platte, soms gesteelde, ronde tot onregelmatig gevormde tumoren
(38) met glad tot zeer onregelmatig oppervlak (bloemkool aspect), wit tot grijs van
kleur met een vrij zachte consistentie (46, 64, 66, 79) (fig. 1).
De tumoren kunnen solitair voorkomen (46, 79), meestal echter multipel (43, 46,
64, 79), waarbij het aantal mogelijk gecorreleerd is met de immuunstatus (66).
Hoewel papillomen overal in de mondholte kunnen optreden, zijn ze vooral geloca-
liseerd op de lip (38, 40, 46, 79) en komen het minst vaak voor in de pharynx (38,
40, 43, 79). Er bestaat geen geslachtspredispositie (38, 40), echter wel een leeftijds-
voorkeur, namelijk speciaal bij jonge honden (3,26,46) met een gemiddelde leeftijd

van ca. 1 jaar (38, 40, 68). Meestal neemt binnen zes weken de omvang van de
tumoren af en verdwijnen ze binnen twee tot drie maanden zonder achterlating van
littekenweefsel (4, 22, 38, 40, 46). Papillomen worden geïnduceerd door een virus
(22, 33, 37) behorende tot de papova virussen (47, 64). Het virus is diersoort- en
orgaanspecifiek en beperkt zich dan ook tot mondholte- en soms ook neusslijmvlies
van de hond (38, 40). Na het verdwijnen van de tumoren resteert een levenslange
immuniteit (38, 40).

Epulis is van oorsprong een klinisch, descriptieve term (50), gebruikt ter aandui-
ding van gingivatumoren in algemene zin (2, 44, 57, 63), fibreuze gingivaverdik-
kingen ten gevolge van tumor of ontsteking (7, 38) en tandvleesverdikkingen ten
gevolge van hyperplasie van het periodontium (3, 46). Thans worden epuliden in
het algemeen beschouwd als tumoren uitgaande van het periodontium (26, 28).
Epuliden komen bij de hond zeer vaak voor (26, 28, 39, 70, 75) en zijn de meest
voorkomende goedaardige orale tumoren (38,40,43,49,74). Zij manifesteren zich
als wit tot rose, stevige, meestal ongesteelde, langzaam groeiende diktes met een
glad of licht onregelmatig oppervlak (4, 7, 38, 40, 58, 74), die solitair (3, 4, 26, 28,
38,68) of multipel voorkomen (3,26,28,38) (fig. 2). De epulis is gelocaliseerd in de
omgeving van een tand (7, 26,28), vooral rondom hoektanden (7), praemolaren (3,
7, 58) en molaren (7, 58), waarbij de tand nog stevig in de tandkas zit (4). Een
geslachtspredispositie is niet bekend (4, 28, 40, 84). Ze komen bij alle rassen voor,
waarbij een mogelijke predispositie bestaat voor de Boxer (7, 40, 75), de Spaniel,
Labrador en Duitse Herder (3) en de Boston Terriër (46, 75). Epuliden kunnen op
elke leeftijd voorkomen (4, 38, 40) met een gemiddelde leeftijd van zeven tot negen
jaar (28, 38, 84). Op grond van histologische verschillen worden epuliden onder-
scheiden in fibreuze, ossificerende, acanthomateuze epuliden (28) en het zoge-
naamde reuscel epulis (43, 64). Het laatstgenoemde type wordt beschouwd als

proliferatief periodontiaal ontstekingsweefsel (64) en de overige worden be-
schouwd als periodontiale tumoren (26, 28), welke aanleiding kunnen geven tot
recidivering na onvolledige verwijdering (4, 74, 84). De acanthomateuze epulis
vertoont soms invasieve groei in beenweefsel (26, 28, 74, 80), waarbij een mogelijke
transformatie naar plaveiselcelcarcinoom niet uitgesloten is (46, 80, 84).
Multipele tot meer diffuse bilaterale gingivaverdikkingen komen voor bij oudere
dieren (4, 26, 38), vooral bij de Collie (26) en de Boxer (4) met bij de laatste een
familiaire achtergrond (10). Deze verdikkingen worden vooral als hyperplasie
beschouwd (4, 26).

Bij de kat is een reuscel epulis beschreven (78); de andere epulistypen komen
eveneens zelden voor (26, 68).

Het maligne melanoom is de meest frequent voorkomende maligne oropharyngeale
tumor bij de hond (7, 23, 24, 38, 40, 64, 70, 74). Het is een solitaire, vrij stevige, al
dan niet gepigmenteerde dikte (4,7,40,87,88), vooral gelocaliseerd in de gingiva (4,
7,9, 38,40,43, 53,64,83, 88,89)en de lippen (9,24, 38,40,43,64,68, 74,81), maar
ook elders, zoals het wangslijmvlies, het palatum (4, 7, 9, 38, 40, 43, 53, 88, 89) en
incidenteel ook in de tong (4,40, 56, 88, 89) en dan vooral aan de dorsale zijde (38,
40) (fig. 3). De tumor vertoont vaak ulceratie (38, 40, 43, 68) en kan leiden tot
loszittende tanden (74). Maligne melanomen komen vooral voor bij kleine rassen
(6, 81), rassen met een donkere vacht (17, 18, 38, 40, 60, 61) en dieren met een
gepigmenteerd mondslijmvlies (7, 64, 77); de Cocker Spaniel lijkt gepredisponeerd
(7, 9, II, 38, 40) en mogelijk ook de Airdale, Schotse en Boston Terriër en de
Engelse Springer Spaniel (60, 61).

De tumor komt vooral voor bij reuen (4, 7, 11, 24, 38, 40). De kans op het
ontwikkelen van deze tumor neemt toe bij toenemende leeftijd (4, II, 24) met een
gemiddelde leeftijd van voorkomen van tien tot elf jaar (6, 7, 9, 38, 40, 60, 61, 81).
Melanomen in de mondholte zijn zeer maligne tumoren (64), gekenmerkt door

snelle groei (4,7,9,38,40,66) met sterke infiltratie in omgevend weefsel (4,7,9,40,
64^ 74^ 81) en met een snelle metastasering, binnen enkele weken (38, 66) naar
regionale lymfknopen (7, 9, 26, 64, 68, 74, 81) en vaak ook naar de inwendige
organen (7,26, 81) en dan met name naar de longen (9,26,40,64,68,74) (fig. 4). Er
blijkt geen verband aanwezig tussen de mate van maligniteit en de mate van
pigmentatie van de tumor (4).

Bij de kat zijn slechts incidentele gevallen beschreven (29, 39, 42, 63).
PLAVHISELCELCARCINOÜM

Hierbij dient onderscheid gemaakt te worden tussen het tonsillaire en het non-ton-
sillaire type in verband met zeer duidelijke verschillen in biologisch gedrag.
Tonsillair type: de tonsil is soms nog normaal van omvang (4, 86), maar kan ook
sterk tot zeer sterk vergroot zijn, grijs-rood van kleur (4, 7) met onregelmatig
oppervlak en soms ulceratie (4, 7, 8, 89, 90) (fig. 5). De tumor is meestal eenzijdig
aanwezig (4,7,68); bij microscopisch onderzoek blijkt echter vaak ook in de andere
tonsil tumorweefsel aanwezig tc zijn (4, 9). Deze aandoening komt vooral voor bij
kleine rassen (81) en wat betreft de grote rassen speciaal bij de Collie, de Duitse
Herder en de Labrador (4). De leeftijd van voorkomen bedraagt gemiddeld ca.
negen jaar (4, 7, 9, 40, 81) en vooral reuen zijn gepredisponeerd (4, 7, 8, 11). Het
plaveiselcelcarcinoom van de tonsil vertoont een zeer maligne biologisch gedrag
met snelle groei, infiltratie in omgevend weefsel (9, 81) en snelle metastasering
vooral naar ipsilaterale mandibulaire en retropharyngeale lyml"knopen (4, 7, 8, 9,
68), maar ook naar contralaterale mandibulaire lymfknopen en de sternale lymf-
knoop, alsmede naar inwendige organen (7,9,81). Patiënten worden dan ook nogal
eens aangeboden met als primaire klacht een éénzijdige dikte welke dan blijkt te
bestaan uit tumormetastasen in mandubulaire en/of retropharyngeale lymfknopen
(4, 7, 64, 86).

De frequentie van voorkomen in diverse gebieden blijkt verschillend, mogelijk
berustend op milieuverschillen zoals mate van luchtvervuiling (5,7,8,14, 17, 19,41,
72). Zo blijkt de frequentie van voorkomen van het tonsillair carcinoom in Enge-

land groter dan in de USA (16,17,38,87) en in stedelijke gebieden groter dan op het
platteland (9, 72, 73). In gebieden waarin nauwelijks of geen luchtvervuiling voor-
komt, blijkt het tonsillair carcinoorn zelfs een zelden voorkomende tumor (5).
Bij de kat komt het tonsillair type slechts incidenteel voor (30, 38, 68).

Non-tonsiUair type: een solitaire, grijs-witte tot rose nodulaire verdikking met
onregelmatig en vaak geülcereerd oppervlak (4, 68, 71, 74), uitgaande van het
mondslijmvlies (74) dan wel de epitheliale restanten van de tandaanleg (71) (fig. 6).

De tumor is vaalc gelocaliseerd in de gingiva (7, 26,43, 81) rondom een tand (4, 26,
74), resulterend in het loszitten daarvan (4, 7, 64, 66); echter ook elders in de
mondholte kunnen deze tumoren voorkomen (4, 7), maar slechts incidenteel in de
tong (18, 38,40). Dit type lijkt vaker dan het tonsillair carcinoom voor te komen bij
grote rassen (81) en vooral bij reuen (4) met een gemiddelde leeftijd van ca. acht jaar
(4, 7,9,40, 81). Het non-tonsillair type vertoont vooral een locaal maligne gedrag in
de vorm van invasieve groei in omgevend (been-)weefsel (4, 6, 7, 26, 68,74, 81) met
slechts in een gering aantal gevallen late metastasering (4, 6, 7, 8, 26, 68, 81).
Bij de kat komt het non-tonsillaire type vaak voor (12, 15, 20, 64, 71, 79) en is de
meest voorkomende maligne orale tumor (9, 14, 24, 31). De tumor is vooral
gelocaliseerd in de tong ter plaatse van het frenulum (15, 16, 26, 30, 40, 53, 69),
mogelijk samenhangend met opname van carcinogenen ten gevolge van poetsge-
drag (31); bij andere katachtigen komt echter zelden een oraal plaveiselcelcarci-
noom voor (54). De leeftijd van voorkomen ligt boven de 5 jaar (42). De tumor
vertoont een snelle invasieve groei met ulceratie en snelle metastasering naar
regionale lymfknopen (6, 38, 40, 68).

Een solitaire, vrij stevige, nodulaire niet gepigmenteerde tumor (4), vooral geloca-
liseerd in de gingiva (9, 26, 38, 40, 53, 81), met name in het molaire gebied van de
onderkaak (4,83,88), soms resulterend in loszittende tand(en) (4). Ook elders in de
mondholte kunnen deze tumoren gesitueerd zijn, zoals in het palatum (4, 38,40,53,
74), het wangslijmvlies (4, 53) en de lip (4). Bij klinisch onderzoek valt vaak de
grootte van de tumor op (81). Er zijn aanwijzingen dat deze tumor vooral bij grotere
rassen voorkomt (26, 81) en mogelijk vooral bij reuen (9, 23, 24). Fibrosarcomen
komen op enigszins jongere leeftijd voor dan andere maligne oropharyngeale
tumoren met een gemiddelde leeftijd van ca. zeven tot acht jaar (26, 81). Deze
neoplasie vertoont een lagere groeisnelheid dan het maligne melanoom en plavei-
sclcelcarcinoom (9). De sterke invasieve groei in omgevend (been-)weefsel (4,9,53,
64, 74, 81) resulteert in een groot aantal recidieven na chirurgische behandeling (4,
73, 81). Slechts in een beperkt percentage der gevallen treedt metastasering op (9,
26, 53).

Bij de kat is het een zelden voorkomende tumor (26, 38) met slechts incidenteel
metastasering (53).

Odontogene tumoren zijn zeldzaam (26,29,38,43,45,51,58,68,74). Diverse typen
worden onderscheiden alTiankelijk van de verschillende in de tumor aanwezige
componenten (43, 59). Ameloblastomen zijn de meest voorkomende odontogene
tumoren uitgaande van epitheliale restanten van de tandaanleg (26, 29, 58, 74),
hoewel ook deze slechts incidenteel voorkomen (3,6, 55, 60). Histologisch gelijken
ze sterk op de acanthomateuze epulis en deze worden soms dan ook ten onrechte als
ameloblastoma geclassificeerd (29, 49). De acanthomateuze epulis bevat echter in
tegenstelling tot het ameloblastoma altijd pcriodontiaal stroma en nooit email
en/of verhoorning(29). Het synoniem adamantinoom dient als obsoleet beschouwd
tc worden (26, 29,74), daar deze term door verschillende auteurs gebruikt werd om
diverse tumortypen aan te duiden welke ook onder een andere, meer accurate naam
geclassificeerd kunnen worden (29) en derhalve bij continuering van het gebruik
van deze benaming tot verwarring aanleiding kan geven (26, 29). Het zijn vooral in
de onderkaak gelocaliseerde tumoren (58) met geringe groeisnelheid (26); zij ver-
tonen invasieve groei in onderliggend beenweefsel met loszittende tanden, echter
geen metastasering (26). De tumor vertoont geen ras of geslachtspredispositie en
komt bij de hond voor op een gemiddelde leeftijd van acht tot negen jaar (29).

Odontomen komen slechts sporadisch voor (7, 13, 26, 32, 38).
Bij de kat komen odontogene tumoren eveneens zelden voor: zo zijn incidentele
gevallen beschreven van ameloblastomen (34, 35, 42, 48, 66) en een op calcifying
epithelial odontogenic tumor gelijkende neoplasie (83). Bij jonge katten is een
aantal gevallen beschreven van een specifiek bij deze diersoort voorkomend induc-
tief fibroameloblastoom, welke eveneens invasieve groei vertoont zonder metasta-
sering (26, 27, 39).

Osteosarcomen van de kaakbeenderen zijn locaal maligne en metastaseren pas in
een laat stadium (52, 89). Zij komen bij de hond incidenteel voor (6, 14, 31, 38, 40,
65, 86) evenals chondrosarcomen (38, 40, 49, 60) en osteomen (49).
Bij de kat komen incidenteel eveneens osteosarcomen voor (31).

Zeer incidenteel komen bij de hond andere tumoren in de mondholte voor zoals
lipoom (38), histiocytoom (6, 7, 38,40), (neuro-)fibroom (40,49), lymfangioom (7),
haemangioom (40), basalioom (31, 38, 40), mastocytoom (4, 6, 7, 38, 40, 76, 84),
leucose (4, 7, 38,40), rhabdomyosarcoom (38,40,49), adenocarcinoom (4, 38, 60),
ongedifferentieerd sarcoom (40), haemangiosarcoom (4, 7, 24, 49, 53), trichocarci-
noom (7), leiomyosarcoom (49) en myoblastoom (6, 36, 53). Tevens kunnen tu-
mormetastasen in de mondholte aangetroffen worden (4).

Ook bij de kat komen zeer incidenteel andere tumoren voor, zoals fibroxanthoom
(38), haemangioom (21), adenocarcinoom (9), haemangiosarcoom (9) en leucose
(40).

Oropharyngeale tumoren komen regelmatig voor bij de hond en de kat. Bij de hond
komen deze tumoren meer voor bij reuen dan bij teven (7, 25, 66, 81), waarbij de
normaal al grotere populatie reuen wel ingedachte moet worden genomen. Ook bij
de mens komen oropharyngeale tumoren frequenter voor bij mannen dan bij
vrouwen, mogelijk ten gevolge van een hoger alcohol en tabakgebruik door eerst-
genoemden (62). Bij de reu spelen mogelijk andere carcinogene invloeden etiolo-
gisch een rol, zoals geslachtshormonen of chemische stoffen uit het milieu waarmee
mannen en reuen regelmatig in contact komen (24).

Een hoog percentage van de bij de hond voorkomende mondholte tumoren is
maligne (38, 40, 60, 84). De meest voorkomende goedaardige tumor is de epulis,
welke aanleiding kan geven tot recidicf bij onvolledige verwijdering. Bij het acan-
thomateuze type kan in een enkel geval transformatie naar plaveiselcelcarcinoom
optreden. In de literatuur wordt dan ook wel gesuggereerd om dit tumortype als
plaveiselcelcarcinoom te benoemen met als toevoeging het acanthomateuze type
(46).

De meest frequente localisatie is de gingiva (7,24,81, 88), waarbij mogelijk trauma
bijv. bij tandheelkundige behandeling een rol speelt, daar dit mogelijk resulteert in
een toegenomen aantal abnormale cellen (4). In dit verband kan ook gedacht
worden aan regelmatige trauma door het knauwen op botten, het spelen met harde
voorwerpen en dergelijke. Anderzijds is het mogelijk dat carcinogenen zich nestelen
tussen tanden en gingiva of in de tonsillair crypten met als gevolg dat deze slechts
moeilijk met het speeksel verwijderd kunnen worden (7).

Bij de kat is de frequentie van voorkomen van oropharyngeale tumoren lager dan
bij de hond (14, 20, 25, 38, 54, 6B); het percentage maligne tumoren echter hoger
(20, 38) zonder een duidelijke geslachtspredispositie (68).

Tabel 1. Klinisch-pathologische kenmerken van de meest voorkomende oropharyngeale tumoren bij
de hond.

Bij de aanwezigheid van een dikte in de mondholte dient, vooral bij de kat,
differentiaal diagnostisch rekening gehouden te worden met niet-tumoreuze aan-
doeningen zoals malformaties (tandanomaliën, branchiogene cyste), ontsteking
(aspecifiek, actinomycose, ranula, eosinofiel granuloom, calcinogranuloom) en
hyperplasie van weefsel (bijv. speekselklierweefsel) (4, 26, 38, 40), welke klinisch
vaak moeilijk van elkaar zijn te onderscheiden (4, 26). Ook de diverse tumoren
gelijken macroscopisch zeer sterk op elkaar (4,74), hoewel op grond van een aantal
gegevens zoals ras, leeftijd, geslacht, groeisnelheid, macroscopisch aspect en loca-
lisatie (tabel I) vaak toch enige indicatie mogelijk is, waarbij onderzoek op metasta-
sering naar regionale lymfknopen en longen noodzakelijk is (68, 74, 81). Men dient
zich hierbij echter te realiseren dat tumormetastasen niet altijd resulteren in vergro-
ting van de desbetreffende lymfknoop (7), dan wel röntgenologisch duidelijke
longafwijkingen (9, 81). Anderzijds kan vergroting van regionale lymfknopen het
gevolg zijn van een secundaire ontstekingsreactie, met name bij ulceratie van de
tumoren (4, 73).

De definitieve diagnose dient te worden gesteld door histologisch onderzoek van
tumorweefsel (4, 9, 68, 74, 84). De histologische diagnose dient te worden aange-
vuld met een klinische stagering volgens de richtlijnen van de WHO (tabel 2) (67).

Tabel 2. Klinische stagering (TNM) van mondholte tumoren bij hond en kat.
T - primaire tumor

Tis prae-invasieve carcinoom (carcinoma in situ)
To geen aanwijzingen voor tumor
Tl tumor diameter < 2 cm

No geen aanwijzingen voor tumor in lymfknopen
NI ipsilaterale Inn beweegbaar t.o.v. omgeving

b) Inn. worden niet tumorvrij beschouwd *
N3 Inn. niet beweegbaar t.o.v. omgeving

Deze stagering legt de mate vast waarin de ziekte is voortgeschreden door de
patiënten in te delen in een viertal stages (tabel 3), waarbij stage 1 de beginstadia
omvat en stage IV de verst voortgeschreden gevallen. Een dergelijke stagering is van
groot belang voor het vaststellen van de prognose en het kiezen van de methode van
behandeling (85). Zo hebben patiënten uit de stages 1 en II een vrij gunstige
prognose( 12 tnaandenoverleving respectievelijk 100% en 71% (85))en komen zij in
aantnerking voor ruime cxcisic of cryotherapie. Patiënten uit stage III hebben een
slechtere prognose (12 maanden overleving 31% (85)) en vereisen meer radicale
vormen van behandeling, zoals bijvoorbeeld partiële mandibulectomie (6, 82, 89).
Patiënten uit stage IV hebben een zeer slechte prognose (12 maanden overleving
nihil) en komen eigenlijk niet meer voor behandeling in aanmerking.

De meeste patiënten worden aangeboden in stage III (84%); stage I en II omvatten
samen 8% van de patiënten, evenals stage IV (85). Oropharyngeale tumoren
worden bij kleine huisdieren dus meestal vrij laat ontdekt, wat tot gevolg heeft dat
vaak radicale behandelingen moeten worden toegepast. De hiervoor genoemde
partiële mandibulectomie is door verschillende auteurs beschreven bij in totaal 54
honden en 6 katten (6, 82, 89). De ingreep werd in het algemeen goed verdragen en
er traden weinig complicaties op. Bij stage III varieerde de 12 maanden overleving
van 31% (6) tot 62% (89). Dit grote verschil en het ontbreken van prospectieve,
gerandomiseerde klinische studies waarin partiële mandibulectomie wordt verge-
leken met andere methoden van behandeling maken het op dit moment moeilijk om
de waarde van radicale kaakresecties te bepalen.

Samenvattend kan worden gesteld, dat orophargyneale tumoren bij de hond en de
kat vaak maligne zijn en meestal in een laat stadium worden ontdekt. Een agres-
sieve diagnostiek is derhalve geïndiceerd, ook al betreft het een kleine, goedaardig
lijkende tumor (84). Een grondig onderzoek van de bek op het voorkomen van
tumoren tijdens tandheelkundige behandelingen lijkt in dit verband eveneens ge-
wenst.

1. Anderson NV. Veterinary Gastroenterology. Lea and Febiger, Philadelphia, 1980.

4. Borthwick R, Else RW, and Head KW. Neoplasia and allied conditions of the canine oropharynx.
Vet Annual 1982; 22: 248-69.

5. Bostock DE and Curtis R. Comparison of canine oropharyngeal malignancy in various geogra-
phical locations. Vet Ree 1984; 114: 341-2.

6. Bradley RL, MacEwen EG, and Loar AS. Mandibular resection for removal of oral tumors in 30
dogs and 6 cats. J Am Vet Med Assoc 1984; 184: 460-3.

7. Brodey RS. A clinical and pathologic study of 130 neoplasms of the mouth and pharynx in the dog.
Am J Vet Res 1960; 21: 787-812.

8. Brodey RS. A clinico-pathological study of 200 cases of oral and pharyngeal cancer in the dog. The
newer knowledge about dogs. Gaines Dog Research Center, New York, 1961; 5-11.

9. Brodey RS. The biological behaviour of canine oral and pharyngeal neoplasms. J Small Anim Pract
1970; 11: 45-53.

10. Burstone MS, Bond E, and Litt R. Familial gingival hypertrophy in the dog (Boxer breed). Arch
Path 1952;54:208-12.

11. Cohen D, Brodey RS, and Chen SM. Epidemiologic aspects of oral and pharyngeal neoplasms of
the dog. Am J Vet Res 1964; 25: 1776-9.

13. Colyer F. Variationsand diseases of the teeth of animals. John Bale, Sons and Daniclsson Ltd,
London, 1936.

16. Cotchin E. f\'urther observations on neoplasms in dogs with particular reference to site of origin and
malignancy. Brit Vet J 1954; 218-30, 274-86.

19. Cotchin E. Some comparative aspects of neoplasia in domestic animals. Brit J Radiol 1956; 29
311-16.

20. Cotchin E. Further examples of spontaneous neoplasms in the domestic cat. Brit Vet J 1956; 112
263-72.

21. Crow SE, Pulley LT, and Wittenbrock TP. Lingual hemangioma in a cat. J Am Anim Assoc 1981
17: 71-4.

22. De Monbreun WA and Goodpasture EW. Infectious oral papillomatosis of dogs. Am J Path 1932:
8: 43-56.

23. Dorn CR. Epidemiology of canine and feline tumors. J Am An Hosp Assoc 1976; 12: 307-12.

24. Dorn CR and Priester WA. Epidemiologic analysis of oral and pharyngeal cancer in dogs, cats,
horses and cattle. J Am Vet Med Assoc 1976; 169: 1202-6.

25. Dorn CR. Taylor DON, Schneider R, Hibbard HH. and Klauber MR. Survey of neoplasms in
Alameda and Contra Costa Counties, California. 11. Cancer morbidity in dogs and cats from
Alameda County. J Nat Cancer Inst 1968: 40: 307-18.

26. Dubielzig RR. Proliferative dental and gingival diseases of dogs and cats. .1 Am Anim Hosp Assoc
1982; 18: 577-84.

27. Dubiclzig RR. Adams WM. and Brodcy RS. Inductive fibro-ameloblastoma, an unusual dental
tumor of young cats. J Am Vet Med Assoc 1979; 174: 720-2.

28. Dubiclzig RR, Goldschmidt MH, and Brodcy RS. The nomenclature of periodontal epulides in
dogs. Vet Path 1979: 16: 209-14.

29. Dubiclzig RR and Thrall DE. Ameloblastoma and keratinizing ameloblastoma in dogs. Vet Path
1982; 19: 596-607.

30. Engle GCand Brodey RS. A retrospective study of 396 feline neoplasms. J Am Anim Hosp Assoc
1969; 5: 21-31.

31. Eeldman WH. Neoplasms of domestic animals. WB Saunders Co. Philadelphia, 1932.

32. Figueiredo C, Barros HM, Alvaros LE, and Damante JH. Composed complex odontoma in a dog.
Vet Med Small Anim Clin 1974; 69; 268-70.

34. Eolger AF. Ueber Adamantinomebei den Haustieren. Monatsh f prakt Tierheilk 1913; 24: 564-75.

35. Gaag I van der en Gruys E. Een adamantinoom bij de kat en het rund en twee odontomen bij
runderen. Tijdschr Diergeneeskd 1972; 97: 22-37.

36. Gaag I van der and Walvoort HC. Granular cell myoblastoma in the tongue of a dog: a case report.
The Vet Quart 1983; 5: 89-93.

38. Gorlin R.I, Barron CN.Chaudhry AP, and Clark JJ. The oral and pharyngeal pathology of domestic
animals. A study of 487 cases. Am J Vet Res 1959; 20: 1032-61.

39. Gorlin RJ, Meskin LH, and Brodey R. Odontogenic tumors in man and animals: Pathologic
classification and clinical behaviour. NY Acad Sei 1963; 108 (article 3): 722-71.

40. Gorlin RJ and Peterson Jr WC. Oral disease in man and animals. Arch Derm 1967; 96: 380-403.

41. fJargis AM. A review of solar induced lesions in domestic animals. Compcnd Contin Edu Pract Vet
1981; 3: 287-300.

44. Joest E. Handbuch der speziellen pathologischen Anatomie der Haustiere. R Schoetz, Berlin, 1926.

45. Jones TC and Hunt RD. Veterinary Pathology, 5th edit. pp. 1354-63. Lea and Febiger, Philadel-
phia, 1983.

46. Jubb KVF, Kennedy PC, and Palmer N. Pathology of domestic Animals, 3rd edit., volume 2. pp.
17-22. Academic Press inc., Orlando, London, 1985.

47. Konishi S, Tokita H, and Ogata H. Studies on canine oral papillomatosis. 1. Transmissicm and
characterization of the virus. Jap J Vet Sei 1972; 34: 263-8.

48. Langham RE, Bennet R,and Koestner A. Amyloidosis associated with a calcifying ameloblastoma
(calcifying epithelial odontoma) in a cat. Vet Path 1984; 21: 549-50.

49. Langham RE, Keahey KK, Mostosky UV, and Schirmer RG. Oral adamantinomas in the dog. J
Am Vet Med Assoc 1965; 146: 474-80.

51. Ling GV, Morgan JP, and Pool RR. Primary bone tumors in the dog: a combined clinical,
radiographic and histologic approach to early diagnosis. J Am Vet Med Assoc 1974; 165: 55-67.

52. Liu SK. Tumors of bone and cartilage. Pathophysiologv in small animal surgery, pp 690-71 1. Lea
and Febiger, Philadelphia, 1981;

53. Martin JL. Contribution a l\'étude épidémiologique des cancers bucco-pharyngés du chicn et du
Chat, l\'hcsis. Alfort-Créteil, 1977.

54. Martin HE and Holland BF. Lhe Zoologie distribution of intra-oral cancer. Sclent Monh 1939; 49:
262-6.

55. McAfee JT and McAfee LT. Ameloblastoma (adamantinoma) of the mandible in a dog. Vet Med
Small Anim Clin 1976; 795-9.

56. McCelland RB. Melanosis and melanomas in dogs. J Am Vet Med A.ssoc 1941; 98: 504-7.

58. Mills JHL and Lewis RJ. Adamantinoma - histogenesis and differentiation from the periodontal
fibromatous epulis and squamous cell carcinoma. Can Vet J 1981:22: 126-9.

59. Moulton JE. Tumours in domestic animals, 2nd edit. pp. 240-6, University of California Press,
Berkeley, 1978.

60. Mulligan RM. Neoplasms of the dog. Williams and Wilkins Co, Baltimore, 1949.

61. Mulligan RM. Neoplastic diseases of dogs. 1. Neoplasms of melanin-form ing cells. Am J Path 1949;
25: 339-55.

62. Nelson JF and Ship IL Intraoral carcinoma: predisposing factors and their frequency as related to
age at onset. J Am Dental A 1971; 82: 564-8.

63. Nicberie K and Gohrs P. Lehrbuch der speziellen pathologischen Anatomie der Haustiere. Fischer,
Jena, 1931.

64. Nielsen SW. Classification of tumors in dogs and cats. J Am An Hosp Assoc 1983; 19: 13-52.

65. Nielsen SW, Schroder JD, and Smith DLT. The pathology of osteogenic sarcoma in dogs. J Am Vet
Med Assoc 1954; 124: 28-35.

67. Owen LN. TNM classification of tumours in domestic animals. 1st ed., WHO, Geneva, 1980.

68. F\'arodi, AL, Baron M, and Hanus, Ph. Tumeurs oro-pharyngées du chien et du chat. Ree Med Vet
1977; 153: 825-33.

70. Priester WA and McKay FW. The occurrence of tumors in domestic animals. Natl Cancer Inst
Monogr 1980; 54.

71. Quigley PJ. Leedale A, and Dawson IMP. Carcinoma of mandible of cat and dog simulating
osteosarcoma. J Comp Path 1972; 82: 15-8.

72. Ragland WL and Gorham JR. Tonsillar carcinoma in rural dogs. Nature 1967; 214: 925-6.

73. Reif JS and Cohen D. The environmental distribution of canine respiratory tract neoplasms. Arch
Environ Health 1971; 22: 136-40.

74. Richardson RC, Jones MA, and Elliot GS. Oral neoplasms in the dog: a diagnostic and therapeutic
dilemma. Comp Cont Edue Vet Pract 1983; 5: 441-6.

75. Riser WH. The mouth in Canine Surgery, ed Hoskins and Lacroix. North American Veterinarian,
Evanston, III, 1949.

76. Riser WH. Treatment of tumors in the dog: Comparison of surgery and physiology. Proc. Book,
Am Vet Med Assoc 1954; 279-85.

77. Schlumberger HG. Comparative pathology of oral neoplasms. Oral Surg 1953; 6: 1078-94.

78. Schneck GW. A case of giant cell epulis (osteoclastoma) in a cat. Vet Ree 1975; 6: 181-2.

79. Thielen GH and Madewell BR. Veterinary Cancer Medicine. Lea and Febiger, Philadelphia, 1979.

80. Thrall DE, Goldschmidt MH, and Biery DN. Malignant tumor formation at the site of previously
irradiated acanthomatous epulides in four dogs. J Am Vet Med Assoc 1981; 178: 127-39.

81. Todoroff RJ and Brodey RS. Oral and pharyngeal neoplasia in the dog: a retrospective survey of
361 cases. J Am Vet Med As,soc 1979; 175: 567-71.

82. Vernon FF and Helphrey M. Rostral mandibulectomy. Three case reports in dogs. Vet Surgery
1983: 12: 26-9.

83. Vos JH, Goedegebuure SA, and Bron-Dietz GM. A feline dental tumor resembling calcifying
epitlielial odontogenic tumor in man. Vet Path 1985; 22: 508-10.

84. Werner Jr. RE. Canine oral neoplasia: a review of 19 cases. J Am An Hosp Assoc 1981; 17: 67-9.

85. White RAS, Jefferies AR, and Freedman LS. Clinical staging for oropharyngeal malignancies in
the dog. J. small Anim Pract 1985; 26: 581-95.

87. Withers FW. Squamous-cellcd carcinoma of the tonsil in the dog. J Path & Bact 1939; 49: 429-32.

88. WithrowSJ. Oral and pharyngeal tumors. Proc 9th An Vet Surg Forum, Chicago, IL, 1981; 186-93.

89. WithrowSJ and Holmberg DL. Mandibulectomy in the treatment of oral cancer. J Am Anim Hosp
Assoc 1983; 19: 273-86.

90. Wyers M, Irgens K,and Parodi AL. Le cancer de i \'amygdale dans Tespèce canine. Ree. Méd. Vél.
1969; 145: 33.3-51.

Bij de Vakgroep Geneeskunde van het Kleine en/of de flanken en de buikhuid. Bij deze

Huisdier wordt onderzoek verricht bij katten groep zijn aanwijzingen voor een hormonaal

psychogene alopecia (syn. neurodermatitis). Het voorgestelde onderzoek behelst gedrags-

I)e eerste categorie behelst dieren met een registratie cn hormoonspiegelbepalingen.

crusteuze dermatitis aan de kop en/of hals, Hit onderzoek is evenmin belastend voor het

dingsallcrgie zijn bij deze katten niet aange- Gaarne zagen wij van beide categorién kat-

toond. Het voorgestelde onderzoek betreft ten patiënten doorverwezen naar de kliniek,

histopathologisch onderzoek van huidbiop- afd. dermatologie, ter attentie van dr. A.

Five years monoclonal antibodies at the Central Veterinary Institute
D. van Zaane\'

SAMENVATTING De toepassing van monoclonale antistoffen in het diergeneeskundig onder-
zoek heeft in de afgelopen jaren vele nieuwe wegen geopend voor de bestudering van fundamen-
tele vraagstellingen en de verbetering of ontwikkeling van diagnostische technieken. Bij het
Centraal Diergeneeskundig Instituut (CDI) in Lelystad is onder andere een groot aantal
monoclonale antistoffen tegen verschillende dierpathogenen bereid en toegepast. De nieuw,
verworven kennis en het uitgebreide diagnostische potentieel met betrekking tot infectieziekten
bieden goede mogelijkheden voor de verbetering of ontwikkeling van bestrijdingsmethoden voor
bepaalde dierziekten. In kort bestek wordt de vooruitgang op dit terrein en de toepassing van
CDI-monoclonale antistoffen beschreven.

SUMMARY The use of monoclonal antibodies in veterinary research during recent years
opened up several new possibilities for the study of fundamental problems and the improvement
or development of diagnostic techniques. At the Central Veterinary Insttlute (CVI), Lelystad,
the Netherlands, a large number of monoclonal antibodies to various animal pathogens were
prepared and used. Our recently acquired knowledge and extensive diagnostic potential in cases
of infectious disease offer adequate possibilities for the improvement or development of methods
to control particular forms of disease in animals. The progress made in this fields and the use of
monoclonal antibodies of the CVI are briefly reviewed.

Onder het motto \'De betekenis van monoclonale antistoffen voor de bestrijding
van dierziekten in het veld\' presenteerde het Centraal Diergeneeskundig Instituut
(CDI) op 16 juni 1986 voor zijn relaties een overzicht van de voortgang die op dit
gebied binnen het CDI geboekt is. De aanleiding voor deze wetenschappelijke
bijeenkomst was de vijfde \'verjaardag\' van de eerste CDI-monoclonale antistoffen,
die dateren van 9 maart 1981.

Monoclonale antistoffen (MCA\'s) werden in 1975 \'ontdekt\' door Köhler en Mil-
stein (1) als \'spin-ofi"\' van hun fundamentele onderzoek aan de synthese van
immuunglobulinen. Inmiddels hebben MCA\'s tal van takken van het biomedische
onderzoek, inclusief het diergeneeskundig onderzoek, in belangrijke mate vooruit
geholpen. Zij vormen samen met de recombinant-DNA technologie zeer krachtige
nieuwe gereedschappen zowel voor het wetenschappelijk onderzoek als voor dia-
gnostische technieken. In een vorige aflevering van het Tijdschrift (Tijdschr Dier-
geneeskd 1985; 110: 813) is daarover in meer algemene zin gerapporteerd naar
aanleiding van de Studiedag over \'De toepassing van monoclonale antistoffen in
het landbouwkundig en diergeneeskundig onderzoek\'.

Conventioneel bereide antisera tegen micro-organismen zoals virussen, bacterièn
en parasieten voldoen vaak niet aan de steeds hogere eisen die het tegenwoordige

\' Centraal Diergeneeskundig Instituut, Afdeling Virologie, Postbus 365, 8200 AJ Lelystad.

onderzoek en de diagnostiek stellen. Zij bestaan uit een heterogeen mengsel van
verschillende antistoffen die gericht zijn tegen afzonderlijke bouwstenen van een
micro-organisme. Deze bouwstenen zijn veelal eiwitten en polysacchariden die
meestal een aantal verschillende structurele componenten bezitten, waarmee de
diverse antistoffen reageren (antigene determinanten of epitopen). Vaak zijn deze
antisera onvoldoende specifiek, dat wil zeggen reageren ook met andere, verwante
micro-organismen of met verontreinigingen. Soms hebben ze een (te) lage activiteit.
Nadelig is ook dat deze sera moeilijk op een reproduceerbare wijze zijn te bereiden.
Monoclonale antistofpreparaten zijn daarentegen homogeen van samenstelling. Ze
reageren met slechts één antigene determinant en zijn daardoor zeer specifiek.
MCA\'s kunnen reproduceerbaar in grote hoeveelheden en met hoge titer bereid
worden. Hun bereiding (fig. 1) berust op de samensmelting van een antistofprodu-
cerende cel (die slechts antistoffen met één bepaalde specificiteit produceert maar
een korte levensduur heeft) met een tumorcel (met een onbeperkte levensduur). De
hieruit ontstane hybride cel of hybridoma verenigt in zich de beide ouder-eigen-
schappen: antistofproduktie en ongelimiteerde groei. De produktie van MCA\'s kan
plaatsvinden in celkweek of door muizen in te spuiten met de hybridoma cellen.

Klassieke varkens-
pest virus
Bovine virus
diarree virus
Inf ectieuze
bronchitis virus
Aviaire leukose
virus¹

E. coli K.88, K99,
F41, P987
Runder irarauunglo-
buline klassen
Varkens imniuunglo-
buline klassen
Kippen immuunglo-
buline klassen
Varkens macrofagen
antigeen structuur,
synthetische peptiden,
vaccin controle
snelle differentiaal
diagnose

differentiatie en selectie
van variant stammen
diagnose t.b.v.
bestrijdingsprogramma
Serologie t.b.v.
bestrijdingsprogramma
diagnose t.b.v. ziekte-
controle

De bereiding en toepassing van MCA\'s zijn in de afgelopen jaren door een snel
groeiend aantal onderzoekgroepen succesvol ter hand genomen (zie tabel 1).
Deze inspanning heeft geresulteerd in een doorbraak op een aantal gebieden. In het
fundamentele (3e lijns) diergeneeskundig onderzoek hebben ze bijgedragen aan de
kennis van structuur en eigenschappen van vele virussen en een aantal bacteriën.
Verder zijn MCA\'s gericht tegen immuunglobuline klassen en macrofagen van
landbouwhuisdieren al uiterst nuttig gebleken bij de bestudering van het immuun-
systeem. Als een logisch gevolg van dit meer fundamentele onderzoek met behulp
van MCA\'s bleken nieuwe mogelijkheden voor de ontwikkeling of verbetering van
een aantal diagnostische methoden voor praktische toepassing binnen handbereik.
In een aantal andere gevallen zijn MCA\'s speciaal voor een praktijkgerichte toepas-
sing bereid. Met name de toepassingen van MCA\'s ten behoeve van de dierziek-
tenbestrijding in de praktijk worden hierna nader toegelicht.

De bestrijding van zwoegerziekte bij schapen en van leukose bij kippen en runde-
ren, allen veroorzaakt door virussen uit de familie der retroviridae, is door het
ontbreken van vaccins thans alleen mogelijk door het opsporen en het verwijderen
van besmette dieren. De basis van dergelijke bestrijdingsprogramma\'s is een gevoe-
lige, betrouwbare en op grote schaal uitvoerbare test voor het aantonen van het
virus of ertegen gevormde antistoffen. Hiervoor is de zogenaamde enzyme-linked
immuno sorbent assay (ELISA) de aangewezen techniek. Hiermee is het mogelijk
om een virus te vangen tussen twee antistoffen waarvan de ene aan een vaste drager
is gehecht en de andere door een eraan gekoppeld enzym een kleurreactie kan
veroorzaken (fig. 2). In principe kan deze techniek ook uitgevoerd worden met
conventionele antisera, doch door toepassing van twee MCA\'s specifiek voor
verschillende antigene determinanten van een virus(eiwit) kan een extra hoge
specificiteit bereikt worden en is een vrijwel onbeperkte beschikbaarheid van
reagentia gegarandeerd. Dit laatste bleek voor de detectie van aviaire leukose
virusantigenen in kippe-eieren toepassing op grote schaal mogelijk te maken (2,3),
terwijl met gebruik van conventionele antisera deze methode alleen op experimen-
tele schaal uitvoerbaar was. De test is thans wereldwijd beschikbaar. Door de
selectie van fokhennen die geen aviair leukose virus in hun eieren uitscheiden kan de
congenitale virusoverdracht uitgeschakeld worden (4). Deze bestrijdingsmethode
wordt bij de Nederlandse pluimveefokbedrijven toegepast en leidt tot een reductie
in de uitval door lymfomen, een hogere opbrengst en kwaliteit van eieren en een
betere groei van mestkuikens. Hierdoor kan gesteld worden dat een hoogwaardiger
en gezonder produkt afgeleverd kan worden.

De veroorzakers van zwoegerziekte en bovine leukose lenen zicli minder goed voor
detectie. Hier dient de opsporing van besmette dieren gebaseerd te worden op het
aantonen van antistoffen. Met behulp van geselecteerde MCA\'s werd door Hou-
wers et al. (5) een modificatie van de eerder genoemde techniek uitgewerkt: de
complex trapping blocking (CTB) ELISA (fig. 3). Hierbij wordt gebruik gemaakt
van twee MCA\'s die verschillende antigene determinanten van het virus herkennen.
Eén van de MCA\'s wordt gebruikt voor de coating van een ELISA-plaatje, waar-
aan zich het virus (dat in het laboratorium is aangekweekt) kan hechten. Het andere
MCA, dat geconjugeerd is met een enzym, kan zich vervolgens aan het virus binden
en zichtbaar gemaakt worden met een kleurreactie. Indien nu één of beide an-
tigene determinanten van het virus door complexvorming met antilichamen uit
het te onderzoeken serum worden afgeschermd, zal de kleurreactie geblokkeerd
worden. Een dergelijke test wordt reeds anderhalf jaar gebruikt in het zwoegerziek-
tebestrijdingsprogramma (6, 7). Kleine variaties in de testomstandigheden, die
vaak optreden bij uitvoering in verschillende laboratoria, blijken het resultaat en de
interpretatie van de test nauwelijks te beïnvloeden. Verder treden er vrijwel geen
vals-positieve of vals-negatieve reacties meer op, hetgeen leidt tot een versnelde
uitroeiing van de ziekte en certificering van een koppel als vrij van zwoegerziekte.
Met deze bestrijdingsmethode heeft de Nederlandse schapenhouderij een unieke
positie in de wereld verworven.

Uit onderzoek van de afgelopen jaren is gebleken dat infectie met bovine leukose
virus (BLV) vrijwel niet in ons land voorkomt. Incidenteel komt de ziekte voor bij
recent geïmporteerde dieren. Een ELISA is uitermate geschikt als basis van een
BLV-screeningsprogramma. Onlangs werd met behulp van MCA\'s een competitie
ELISA ontwikkeld voor de detectie van BLV-antistoffen in serum, waarbij gebruik
werd gemaakt van een soortgelijke opstelling als beschreven voor zwoegerziekte
(5). Detectie van antistoffen in melkmonsters zou de BLV-screening verder vereen-
voudigen. Hieraan wordt momenteel onderzoek verricht.

Figuur 3. Antistol\'detcctic
met behulp van CTB of com-
petitie ELISA.
A: Negatief testserum;
B: Positief testserum.

De ziekte van Aujeszky is in bepaalde delen van ons land, ondanks uitgebreide
vaccinatie, wijd verbreid. De economische schade van de ziekte en de kosten van
vaccinatie bedragen tientallen miljoenen guldens per jaar. De ziekte wordt veroor-
zaakt door een herpesvirus. Vaccinatie voorkomt niet de infectie met virulent virus
maar meestal wel ernstige klinische verschijnselen. De bestrijding van de ziekte
door het opsporen en uitroeien van varkens met antistoffen tegen het Aujeszky\'s
disease virus blijkt in Engeland en Denemarken, waar vaccinatie verboden is, zijn
vruchten af te werpen. In ons land is een dergelijke benadering door de op grote
schaal uitgevoerde vaccinatie niet mogelijk. Alle gevaccineerde dieren bezitten
immers ook antistoffen tegen het virus. Echter dankzij fundamenteel onderzoek,
o.a. met behulp van MCA\'s, van het CDI (8, 9) en het Duitse zusterinstituut (10,
11), is gebleken dat bepaalde vaccinvirussen tenminste één eiwit (glycoprotein I)
minder bezitten dan alle onderzochte virulente stammen (ca. 100). Antilichamen
tegen dit eiwit zullen daarom niet gevormd worden na vaccinatie met deze vaccinvi-
russen, maar worden wel gevormd na een natuurlijke infectie. Op basis van deze
gegevens en met behulp van MCA\'s tegen glycoprotein I zijn twee testen ontwik-
keld (waaronder een test op basis van het CTB principe) voor de detectie van
antistoffen tegen glycoprotein I van virulent virus (12, 13). Na toepassing op
beperkte schaal lijken de resultaten tot nu toe veelbelovend en wijzen erop dat aan
de hand van serumonderzoek een natuurlijke infectie aantoonbaar is in dieren die
eerder met bepaalde vaccinstammen gevaccineerd zijn (12, 13). Dit biedt een goed
perspectief voor de bestrijding van de ziekte van Aujeszky door vaccinatie en
gelijktijdige verwijdering van besmette dieren (14). Nader onderzoek zal evenwel de
effectiviteit van deze bestrijdingsmethode moeten aantonen.

De bestrijding van varkenspest is de laatste jaren in toenemende mate afhankelijk
geworden van een snelle en betrouwbare laboratoriumdiagnose op ingezonden
materiaal van verdachte dieren. Met conventionele antisera kan geen onderscheid
gemaakt worden tussen virulent varkenspestvirus, vaccinvirus en het verwante
bovine virus diarree virus dat ook bij varkens voorkomt. Hiervoor zijn dierproeven
noodzakelijk welke enkele dagen (vaccinvirus) tot enkele weken (BVD virus) in
beslag nemen. Thans is het mogelijk om met behulp van MCA\'s binnen enkele uren
een betrouwbare differentieel diagnose te stellen (15). Ook voor deze infectieziekte
is een competitie ELISA (fig. 3) ontwikkeld. Op basis van deze test hoopt men na
een verdere verfijning binnenkort door grootschalig onderzoek van varkenssera
aan te tonen dal Nederland weer vri j is van varkenspest.

Het onderscheid van verschillende virusstammen en varianten is ook van belang
voor de bestrijding van infectieuze bronchitis bij kippen. MCA\'s kunnen onder-
scheid maken tussen een vijftal antigene groepen. Binnen de antigene groepen
kunnen subgroepen onderscheiden worden (16). Deze MCA\'s zijn van belang voor
het opsporen van variantstammen (bijv. stammen waartegen het gebruikte vaccin
niet beschermt). ELISA\'s specifiek voor IBV-varianten zijn in ontwikkeling. Hier-
mee wordt het dan mogelijk om op basis van bedrijfsonderzoek een juiste keuze uit
dc beschikbare IBV-variant vaccins te maken. Verder is mogelijk door epidemiolo-
gisch onderzoek naar in de kippenpopulatie voorkomende Infectieuze bronchitis
virusvarianten speciaal hierop afgestemde vaccins samen te stellen (vergelijk griep-
vaccin).

Hoewel de meeste toepassingen tot nog toe op virologisch terrein liggen zijn MCA\'s
ook ingevoerd bij de diagnostiek van enterotoxisehe E. co//-stammen. De dia-
gnostiek is gebaseerd op de detectie van voor deze bacteriën kenmerkende fimbriën,
die verantwoordelijk zijn voor de aanhechting aan de darm (K88, K99, F41, P987).
Conventionele antisera zijn slechts met veel moeite door absorptie specifiek te
maken voor de verschillende fimbriën. Thans kan beschikt worden over een uitge-
breid panel van MCA\'s die deze problemen omzeilen (17). Verder hebben deze
MCA\'s bijgedragen aan het inzicht in de structuur van fimbriën.

Uit dit overzicht blijkt dat de MCA\'s, die bij het CDI in de afgelopen jaren
ontwikkeld zijn ( en veelal voortkomen uit fundamenteel onderzoek), reeds een
belangrijke en vaak essentiële bijdrage hebben geleverd aan de ontwikkeling en
verbetering van bestrijdingsmethoden van dierziekten. Te verwachten valt dat de
toepassing van deze bestrijdingsmethoden in de nabije toekomst vele vruchten
zullen afwerpen. Monoclonale antistoffen zijn voor het toekomstige diergenees-
kundig onderzoek en de bestrijding van een aantal dierziekten een sine qua non.

Ik dank mijn collegae voor hun bijdragen aan de bewerking van dit artikel.
LITERATUUR

1. Köhler G, Milstein C. Continuous cultures of fused cells secreting antibody of predefined spe-
cificity. Nature 1975; 256; 495-7.

2. Boer GF de, Osterhaus ADME. Application of monoclonal antibodies in the avian leukosis virus
gs-antigen ELISA. Avian Pathology 1985; 14: 39-55.

3. BoerGF, Osterhaus ADME, Kouwenhoven B. Application of monoclonal antibodies in the Dutch
avian leukosis control programme. Avian Pathology 1985; 14: 435-9.

4. Boer GF de. Approaches to control avian lymphoid leukosis. In: Avian Leukosis (Ed. G. F. de
Boer). Martinus Nijhoff Publishers, Boston 1986 pp. 261-286.

5. Houwers DJ, Schaake Jr J. An improved ELISA for the detection of antibodies to maedi-visna and
caprine arthritis-encephalitis virus, employing monoclonal antibodies in a novel one-step blocking
concept. Immunol Methods (in press).

6. Houwers DJ, Schaake Jr J, Boer GF de. Maedi-visna control in sheep. 11. Half-yearly serological
testing and culling of positive ewes and progeny. Vet Microbiol 1984; 9: 445-51.

7. Houwers DJ, König CDW, Bakker J, Boer MJ de, Pekelder JJ, Sol J, Vellema P, Vries G. de
Maedi-visna control in sheep. 111. Results and epidemiological evaluation of a voluntary control
programme in the Netherlands over a period of four years. The Veterinary Quarterly (in voorbe-
reiding).

8. Gielkens ALJ, Oirschot JT van, Berns AJM. Genome differences among field isolates and vaccine
strains of Pseudorabies virus. J Gen Virol 1982; 66; 69-82.

10. Mettenleiter TC, Lukäcs N. Rziha HJ. Pseudorabies virus avirulent strains fail to express a major
glycoprotein. Journal of Virology 1985; 56: 307-11.

12. Oirschot JT van, Rziha HJ, Moonen PJLM, Pol JMA, Zaane D van. Differentiation of .serum
antibodies from pigs vaccinated or infected with Aujeszky\'s disease virus by a competitive enzyme
immunoassay. J Gen Virol 1986; 67: 1179-82.

13. Oirschot JT van. Houwers DJ, Rziha HJ, Moonen PJLM. The antibody response to glycoprotein 1
of Aujeszky\'s disease virus: a probe to distinguish infected from vaccinated pigs (in voorbereiding).

14. Oirschot JT van. Perspectieven voor de bestrijding van de ziekte van Aujeszky in Nederland.
Tijdschr Diergeneeskd 1986; 111: 988.

15. Wensvoort G, Terpstra C, Boonstra J, Bloemraad M, Zaane D van. Production of monoclonal
antibodies against swine fever virus and their use in laboratory diagnosis. Vet Microbiol 1986; 12:
101-8.

16. Koch G, Hartog L, Kant A, Roozelaar D van, Boer GF de. Antigenic differentiation of avian
bronchitis virus variant strains employing monoclonal antibodies. In: Acute virus infections of
poultry (Eds. JB McFerran and MS McNulthy). Martinus Nijhoff Publishers, Den Haag, 1986;
128-38.

17. Zijderveld EG van, Anakotta J, Ham LP, Wirahadiredja RMS. Toepassing van monoclonale
antistoffen bij de diagnostiek van neonatale enterotoxisehe colibacillose (NEC) bij big en kalf
Tijdschr Diergeneeskd 1985; 1 10: 850-1.

SAMENVATTING In he! kader van een referaat-onderzoek zijn gegevens verzameld over
selectie-effecten in honderassen. In het hijzonder voor wat betreft kenmerken van het gedrag van
exterieur en beweging en van de gezondheidstalus. De gegevens zijn verzameld aan de hand van
literatuurstudies en be.sprekingen met fokkers en bestuurders van rasverenigingen en zijn
gebruikt voor het ontwerpen van een model voor een rashondenpopulatie. In dit model zijn
verschillende genetisch bepaalde kenmerken ingevoerd en met behulp van fokkerijdeskundigen
is een fokkerijbeleid voor deze kenmerken in dit model ontwikkeld.

SUMMARY Data on the effects of selection in breeds of dogs were collected. Particularly,
effects on behavioural traits, characteristics of type and movement and state of health. The data
were collected by studies of the literature and discussions with dog breeders and their
organisations. The data collected was used to design a model of a dog population. In this model,
various genetically determined traits were introduced and the breeding policy for these traits
was then discussed with experts in breeding of animals of other species.

Tijdens de diergeneeskundige studie is door de twee eerste auteurs een studie
gemaakt van de iiondenfokkerij in Nederland en wat daarmee samenhangt. De
studie is verricht onder begeleiding van de derde auteur en de resultaten zijn tot een
referaat verwerkt.

De voor dit onderzoek nodige informatie is verzameld aan de hand van literatuur-
gegevens en gesprekken met bestuursleden van rasverenigingen. Op basis van deze
informatie is een model-populatie voor een hondenras ontwikkeld. De criteria
waaraan dit model zou moeten voldoen zijn met fokkerijdeskundigen besproken en
hebben tot een aantal conclusies geleid.

Bij het voorafgaande literatuuronderzoek is vooral aandacht besteed aan de mate
waarin selectie invloed kan hebben en ook heeft gehad op:

— het gedrag van de honden bij de onderscheiden rassen en rasgroepen. De
literatuurgegevens wijzen uit dat belangrijke gedragselementen als agressiviteit en
schuwheid niet alleen afhankelijk zijn van factoren uit het milieu als opvoeding en
training. Met selectie tegen deze kenmerken kunnen belangrijke verbeteringen voor
individuele dieren, maar ook voor de rassen als geheel bereikt worden. Veelal
onbewust gemaakte fouten in teeltmethoden als het bij voortduur doorfokken
binnen te kleine populaties of het te lang doorfokken met onderling verwante
dieren in grotere populaties kunnen tot ernstige gedragsstoornissen gaan leiden (3,
4);

\' Synopsis, gebaseerd op een (studenten)referaat betreffende een studie van de hondenfokkerij in
Nederland, door twee eerste auteurs, onder begeleiding van de derde auteur.
Het volledige referaat is verkrijgbaar bij de Vakgroep Zootechniek, Faculteit der Diergeneeskunde,
Postbus 80.156, .^508TD Utrecht of bij de Bibliotheek Dicrgeneeskuunde, Postbus 80.1.59, 3508 TD
Utrecht. Prijs ƒ 10.- per exemplaar.

Drs. .1. Th. C. Lieven, praktizerend dierenarts (destijds co-assistent Vakgroep Zootechniek), Burg.
Bloemerstraat 63, 7271 DB Borculo.
\' Drs. P. H. van de Werken, praktizerend dierenarts (destijds co-assistent Vakgroep Zootechniek),

Nassaustraat 98, 9076 CH St. Annaparochie.
" Prof. dr. J. Bouw, Vakgroep Zootechniek, Postbus 80.156. 3508 TD Utrecht.

— het exterieur en de beweging van de honden. De selectie voor uiteenlopende
nuttigheidsdoeleinden als de jacht, het hoeden, bewaken en verdedigen en het
vechten heeft tot een grote variatie in kenmerken van de lichaamsbouw en de
bewegingen geleid. Bij de daarop aansluitende selectie op schoonheid is die variatie
verder vergroot en heeft daarbij geleid tot een zeer ruime keuzemogelijkheid voor
de liefhebbers van honden (1). Daarnaast biedt de literatuur een veelheid van
gegevens waaruit blijkt dat deze vergroting van de variatie in lichaamsbouw gelijk-
tijdig ook heeft geleid tot een aantal stoornissen in de gezondheid en het welzijn van
de honden. De bij rassen van grote honden veelvuldig voorkomende heupdysplasie
wordt als een ernstige gezondheidsstoornis voor een aantal rassen aangemerkt en
wordt daarbij als voorbeeld besproken (7);

— de gezondheid van de individuele honden en van de rassen waartoe ze behoren.
Onder gezondheid wordt daarbij verstaan die situatie waarin alle fysiologische en
ethologische processen geïntegreerd en optimaal verlopen. Niet alleen de bij de
rassen voorkomende erfelijke gebreken, maar ook verlies van vitaliteit, fertiliteit en
gedrag worden daardoor tot de gezondheidsstoornissen gerekend.
Gesprekken zijn gevoerd met bestuursleden van 12 rasverenigingen. Daarbij is
gebruik gemaakt van voor dit doel opgestelde vragenlijsten. Deze gesprekken
hebben uitgewezen dat;

— alle 12 verenigingen een eigen fokreglement hebben en dat in die reglementen de
tentoonstellingsresultaten een belangrijke rol spelen;

— de meeste ondervraagden desgevraagd te kennen gaven dat meer aandacht aan
het gedrag zou moeten worden besteed, met name ook dat het gewenst is meer over
het gedrag in de rasstandaards op te nemen;

— alle 12 verenigingen een speciale commissie voor de fokkerij hebben, dat de
taken van deze commissies regelmatig ter discussie staan en ook gewijzigd worden
en dat de continuïteit in het beleid daardoor niet gegarandeerd is;

— toename van kennis en ervaring op het gebied van de hondenfokkerij nogal eens
leidt tot een meer individualistisch beleid, dat wil zeggen tot een beleid dat vrijwel
alleen op de eigen dieren is gericht. De behartiging van de belangen voor het ras als
geheel kan daardoor verstoord worden;

— sancties op het afwijken van het door de rasvereniging vastgestelde fokbeleid
niet meer dan een beperkt effect hebben;

— de kennis van de genetica in veel gevallen beperkt blijft tot de Mendel-genetica
en dat de voor het behoud van de rassen noodzakelijke kennis van de populatie-ge-
netica slechts spaarzaam aanwezig is;

— bij de meeste verenigingen een duidelijke behoefte wordt gevoeld aan richtlijnen
voor een te volgen fokbeleid.

Vervolgens is een modelpopulatie ontworpen bestaande uit 3000 dieren die ge-
middeld 8 jaar oud worden en waarbinnen jaarlijks 75 nesten met gemiddeld 5 pups
worden geboren. In deze populatie zijn vraagstukken ingevoerd met betrekking tot
exterieur, gedrag, een monogcne en een polygene afwijking.

Het model met de problemen op deze gebieden is doorgesproken met deskundigen
op aanverwante vakgebieden. Met prof. Van der Meij voor de teelt van de land-
bouwhuisdieren, met prof. Van Zutphen voor de laboratoriuindieren en met dr.
Van Oortmerssen voor de gedragsgenetica. Op basis daarvan zijn conclusies ge-
trokken over wat er nodig is om voor deze modelpopulatie tot een zo verantwoord
mogelijk fokbeleid te komen.

Een evaluatie van de literatuurstudie, de enquêtegegevens en de modelstudie heeft
tenslotte tot onder meer de volgende conclusies geleid:

— voor veel rassen dient in de eerste plaats een nauwkeurige definiëring plaats te
vinden van wat er gewenst wordt en van welke problemen er sprake is (2);

— computers kunnen daarna voor de inventarisatie van deze gegevens een belang-
rijk hulpmiddel vormen, maar deze computers kunnen niet gebruikt worden als een
redmiddel van het door de vereniging te bepalen en uit te voeren beleid (5);

— binnen de rasvereniging dient de betekenis van het behoud van genetische
heterogeniteit zeer zorgvuldig te worden afgewogen tegen het belang van schoon-
heidsidealen;

— verschijnselen van inteeltdepressie kunnen belangrijke signalen bieden voor
bijstellingen op het gevoerde beleid en deze verschijnselen verdienen daarom meer
aandacht dan zij in de verenigingen krijgen;

— erfelijke gebreken worden in een aantal rassen effectief bestreden maar ver-
spreiden zich in andere rassen nog vrijwel ongebreideld (6, 8);

— deskundige en onafhankelijke begeleiding van het fokbeleid wordt door vrijwel
alle verenigingen als een nadrukkelijke behoefte gevoeld, zulks onder voorwaarde
dat bij deze begeleiding sprake is van vrijwilligheid bij de rasverenigingen.

1. Bouw .1. Hondenfokkerij in Nededand. Tijdschr Diergeneeskd 1979; 104 (23): 913-22.

2. BouwJ. Fokkerijen gezondheidsbewaking bij honden. Tijdschr Diergeneeskd 1982; 107(1); 12-20.

3. Knol BW. Gedragsproblemen bij honden. Tijdschr Diergeneeskd 1982; 107 (17): 623-32.

4. Murphree OD. Dijkman RA and Peters JE. Behavioral comparisons of nervous, stable and cross-
bred pointers at agens 2, 3, 6, 9 and 12 months. Cond reflex 1969; 4(1); 20-4.

5. Patterson DF. Breeding Better Dogs. Part. 11. American Kennel Club Gazette 1975; 25-34.

6. Stades FC. Persistent Hyperplastic Tunica Vasculosa I^entis and Persistent Primary Vitreous
(PHTVL/PHPV) in the Doberman pincher. Proefschnft Utrecht 1983.

7. Velden NA van der. Erfelijke gebreken bij honden. Tijdschr Diergeneeskd 1979; 104 (23); 913-22.

8. Venker-van Haagen AJ. Larynxparalyse bij Bouviers en een fokadvies ter preventie. Tijdschr
Diergeneeskd 1982; 107 (1); 21-2.

Het Centraal Diergeneeskundig Instituut
voert voor het exportonderzoek op IBR/
IPV naast de serumneutralisatietest ook de
ELlSA-test uit.

Dit is afhankelijk van de voorwaarden die
door het importerende land worden gesteld.
De Veterinaire Dienst geeft aan of de se-
rumneutralisatietest dan wel de ELISA-test
wordt gehanteerd.

De prijs van de serumneutralisatietest be-
draagt ƒ 34,15 exclusief BTW.
Dc test-procedure zal, ten behoeve van de
doorberekening, vermeld worden op het uit-
slagformulier.

Een dezer dagen is het Permanent Comité
Diervoeders van de Europese Commissie
niet tot een positief besluit gekomen om de
toelating van carbadox en olaquindox op
Annex II van Richtlijn 70/524/EEG betref-
fende toevoegingsiniddelcn in de diervoe-
ding te verlengen of deze stoffen over te
plaatsen op Annex I van deze richtlijn.
Het vorenstaande heeft tot gevolg dat de
toelating van carbadox en olaquindox als
toevoegingsmiddelen in Verordening Dier-
voeder 1986 geschrapt zal worden met in-
gang van 1 juli 1987.

\'Test uw kennis\' is een nieuwe rubriek in het Tijdschrift voor Diergenees/iunde. De
redaktie stelt zich voor elke maand een tiental vragen over verschillende onderwerpen
aan u voor te leggen. De rubriek is bedoeld om uw kennis via multiple choice-vragen
te testen en zonodigop te vijzelen. De redaktie is er van overtuigd dat uw wetenschap-
pelijke en beroepsmatige belangstelling de drijfveer zal zijn om de rubriek met veel
interesse te lezen.

De eerste aflevering is van de hand van drs. A. A. H. M. ter Huureen Y. H. Schukken,
medewerkers van de Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Buitenpraktijk.
Het verheugt de redaktie dat zij prof. dr. A. Brand bereid heeft gevonden de rubriek
redactioneel te begeleiden. Uw bijdragen, in de vorm van één tot een 10-tal vragen uit
allerlei geledingen van het veterinaire beroep, zullen zeer op prijs worden gesteld.

De grootste schade door ziekte in de Neder-
landse melkveehouderij wordt geleden door:

De schade per gemiddeld aanwezige melk-
koe aan klinischeensubklinische mastitiden
is groot. Hoe hoog is het percentage dat
wordt besteed aan behandelingskosten?

Een slechte uiergezondheid geeft niet alleen
een verlies in de vorm van niet geleverde
melk, het is ook mogelijk dat de veehouder
wordt beboet vooreen te hoog tankmelkcel-
getal. Bij welk tankmelkcelgetal gebeurt dit?

Het is belangrijk om te weten wanneer een
bedrijfeen mastitisprobleem heeft. Bij welke
hoogte van het bedrijfs-tankmelkcelgetal is
hel verstandig om een mastitis-eontrolepro-
gramma te starten?

c. droge papieren doeken worden gebruikt,
waarbij zeer vuile uiers eerst met water
worden gereinigd;

Het doen van bacteriologisch onderzoek
(BO) van normaal uitziende kwartiermelk
van alle dieren op een bedrijf kan een ver-
keerd beeld geven van de mastitis situatie,
omdat;

mastitiden veroorzaakt door koegebon-
den pathogenen te weinig nadruk krij-
gen.

Een goede voorbehandeling van de uier is
zeer belangrijk in de preventie van masti-
tiden. Bij de voorbehandeling is het essen-
tieel dat;

Zowel een te hoog als een te laag vacuumni-
veau in de melkleiding kunnen problemen
geven die leiden tot uierinfecties. Het opti-
male vacuumniveau is ongeveer;

Vroegtijdig voorspellen van groei-eigen-
schappen bij slachtkuikens. Relatie tus-
sen lengte tarsometatarsus en gewichts-
toename

Abasiekong SF. Early prediction of perfor-
mance in broilers; Relationship between
length of tarsometatarsus and weight gain.
Britsh Poultry Science 1986; 27: 345-7.

Twee groepen Hubbard slachtkuikens, elk
25 stuks groot, werden gedurende 49 dagen
individueel gemest in kooitjes. Alle kuikens
hadden een gelijk geboortegewicht (38 g),
maar werden naar lengte van de tarsometa-
tarsus in 2 groepen verdeeld. Kuikens in
groep A hadden een korte tarsometatarsus
(18-24 mm), terwijl kuikens in groep B een
lange tarsometatarsus (25-30 mm) hadden.
De tarsometatarsus-lengte op de le en 49e
dag, de voederconversie en het eindgewicht
werden geregistreerd en statistisch verwerkt:

— kuikens met een lange tarsometatarsus
op de eerste dag bleken een significant (P
0.001) hoger eindgewicht te hebben dan de
kuikens met een korte tarsometatarsus op de
eerste dag;

— een grote correlatie (r = 0.80) werd ge-
vonden tussen dc lengte van de tartometa-
tarsus op dc eerste dag en het eindgewicht op
49 dagen;

— de voederconversie van kuikens uit groep
B was significant beter dan die uit groep A.
De lengte van dc tarsometatarsus op de eer-
ste dag is dus een mogelijke basis om de
lichaamsgewichttoenamc tc voorspellen.

Snodgrass OR. Evaluation of a combined
rotavirus and enterotoxigenic Escherichia
coli vaccine in cattle. Vet Rec 1986; 119:
39-43.

In dit artikel wordt een onderzoek naar dc
effectiviteit van een geïnactiveerd rotavi-
rus//;. coli K99-vaccin beschreven. Het vac-
cin is intramusculair toegediend aan hoog-
drachtige koeien 2 tot 4 weken voor de kalf-
datum.

Na een experimentele infectie met alleen ro-
tavirus op de vijfde levensdag kregen 5 van
de 10 kalveren van gevaccineerde koeien
diarree en 5 van de 6 kalveren van de con-
trole koeien. Dc prepatentperiode was bij de
gevaccineerde kalveren significant langer,
en de uiischeidingsduur significant korter.
Het veldonderzoek is een schoolvoorbeeld
van de moeizame weg die betrouwbaar veld-
werk met zich meebrengt. Het vaccin is op
40 bedrijven met kalverdiarreeproblemen
aan de helft van de aanwezige dieren toege-
diend.

In totaal waren 3275 koeien in deze proef
betrokken. Op 31 bedrijven is geen kalver-
diarrcc van betekenis vastgesteld, zodat deze
bedrijven ongeschikt waren voor de evalua-
tie van het vaccin. Van de resterende 9 be-
drijven met diarrccproblemen bij de kalve-
ren zijn cr nog eens 5 uitgesloten; 4 bedrijven
omdat cryptosporidiose als oorzaak van de
diarree werd gediagnostiseerd, terwijl op hel
vijfde bedrijf geen oorzaak van de diarree
kon worden gevonden. Van de oorspronke-
lijke 40 bedrijven bleken dus slechts 4 in
aanmerking tc komen voor evaluatie van hel
vaccin. Op 2 bedrijven werd rotavirus cn
cryptosporidiose vastgesteld als oorzaak van
hel kalvcrdiarrceprobleem. Er was geen ver-
schil in voorkomen van diarree tussen de
gevaccineerde en de controlegroep, echter
wel een verkorte uiischeidingsduur van ro-
tavirus in de gevaccineerde groep. Bij dc 2
resterende bedrijven, waar rotavirus dc enige
oorzaak van de diarrecproblemcn was, was
het voorkomen van diarree in de vaccinatie-
groep significant lager (in totaal 68 koeien).
Hieruit mag dc effectiviteit van dit vaccin
tegen rota virusinfecties worden afgeleid. Op
geen enkel van de bedrijven is E, coli K99
gevonden zodat de effectiviteit van het vac-
cin ten aanzien van dit agens niet kan
worden beoordeeld.

Zimmermann Th und Wernery W. Zur Ätio-
logie und Pathogenese des Abortgeschehens
beim Schwein - eine Studie mit eigenen Un-
tersuchungen. Tä Us 1986; 41: 658-62.

Tot de belangrijkste niet-infectieuze oor-
zaken van abortus worden gerekend fouten
in huisvesting en voeding (mycotoxicosen).
Embryonale sterfte wordt beschouwd als
een biologische regulatie waardoor de zeug
zichzelf beschermt tegen overbelasting.
Van de infectieuze oorzaken wordt het par-
vovirus (PPV) als belangrijkste vertegen-
woordiger beschouwd. (Uit een tabel lijkt
het positief reageren van zeugensera aan-
leiding te geven tot deze stelling; het moge
echter bekend zijn dat ook en juist op bedrij-
ven met zeer goede fertiliteit veel zeugen
sterk positief reageren. Abortus is trouwens
geen typisch parvo-verschijnsel; Ref.)
Tenslotte wordt gesteld dat oorzaken die
aanleiding geven tot luteolysis en daardoor
abortus niet zozeer uit de uterus zelf afkom-
stig zijn, maar gelegen zijn in centrale hor-
monale deregulatie.

Abeyta Jr C, Kaysner CA, Wekel MM, Sul-
livan JJ, and Stelma GN. Recovery of
Aeromona.s hydrophila from oysters implica-
ted in an outbreak of foodborne illness. J.
Food Prot 1986; 49: 64.1-6.

In de maanden november/december van
1982 vond in Louisiana (USA) een explosie
van voedselvergiftiging plaats waarbij 472
personen na consumptie van rauwe oesters
gastroenteritis opliepen. Klinische verschijn-
selen traden 24-48 uur na consumptie op in
de vorm van misselijkheid, maagkrampen,
braken en diarree.

De betrokken oesters bleken afkomstig van
winplaatsen in Louisiana die door klimato-
logische omstandigheden verontreinigd wa-
ren door afvalwater van 50 km verderop
gelegen rioolwaterzuiveringsinstallaties. De
oesters werden toen onderzocht op Salmo-
nella, Vibrio parahaemolylicus, humane en-
terovirussen (Norwalk virus) en toxinen
(zoals \'diarrhetic shellfish poison\'). Resul-
taat van dit onderzoek was dat grote aan-
tallen zwak hemolytische V. parahaemoly-
licus met gering pathogeen vermogen wer-
den aangetroffen die volgens onderzoekers
niet verantwoordelijk waren voor de opge-
treden ziekteverschijnselen. Een aantal oes-
ters werd voor eventueel later onderzoek bij
—72° C bewaard.

Ongeveer een jaar later vond in Florida een
incident plaats waarbij 7 patiënten na het
eten van rauwe oesters ziek werden met de-
zelfde symptomen als boven beschreven. De
geïncrimineerde oesters waren afkomstig
van dezelfde winplaatsen in Louisiana. Zo-
wel oesters als faecesmonsters van patiënten
bleken positief op Aeromonas hydrophila.
Naar aanleiding hiervan werden de reeds 1 \'/2
jaar bewaarde oesters van de eerste explosie
nu eveneens onderzocht op enteropatho-
gene A. hydrophila. Hierbij werden 28 stam-
men geïsoleerd, waarvan er 23 getest werden
op een drietal pathogeniteitskenmerken.
Vastgesteld werd dat 70% hiervan positief
was op een of meer van dcc virulentiefacto-
ren.

Uit de isolatie vanA. hydrophila-slammen uit
oesters na 1 Vi jaar bewaren bij —72° C mag
men concluderen dat deze bacterie bestand
is tegen extreem lage temperaturen.
Omdat Aeromonaden van nature voorko-
men in oppervlaktewater en uit steeds meer
publikaties blijkt dat A. hydrophila oorzaak
is van voedselvergiftiging wordt aanbevolen
om in gevallen van bacteriële voedselver-
giftiging waarbij oesters zijn betrokken als
routine ook onderzoek op pathogene A. hy-
drophila uit te voeren.

De Anaerobe Discussion Group (ADG) ontstond
in 1975, toen een aantal microbiologen en infec-
tieziekte deskundigen voornamelijk uit het Ver-
enigd Koninkrijk, en met speciale interesse in
obligaat anaerobe bacteriën, in Londen bijeen-
kwam om informatie en ideeën uit te wisselen.

Inmiddels is deze groep uitgebreid tot een zestigtal
vaste bezoekers, dat circa driemaal per jaar bij-
eenkomt en om de twee jaar een tweedaags sym-
posium organiseert. Dit boek vormt in feite de
proceedings van het 3e symposium gehouden in
Churchill College, Cambridge, op 30 en 31 juli
1983.

De ADG bestaat uit mensen geïnteresseerd in
(klinische) medische en veterinaire microbiologie,
orale microbiologie en ecologie van de tractus
digestivus, oncologen en toxicologen en het be-
lang van de bijeenkomsten is vooral gelegen in het
feit, dat tussen de micro-vogels van verschillende
pluimages een vruchtbare kruisbestuiving plaats-
vindt bij het uitwisselen van ervaringen, metho-
den en ideeën. Het doel van de ADG is niet alleen
de kwaliteit van de anaerobe bacteriologie zo
goed mogelijk te bevorderen maar vooral ook om
het bewustwordingsproces,dat obligaat anaerobe
bacteriën (OAB) een belangrijke rol spelen bij
gezondheid én ziekten van mens en dier, te bevor-
deren.

De Amerikaanse counterpart van de ADG is de
Society for Intestinal Microbial Ecology and Dis-
eases (SIMED). De banden tussen beide groepen
worden momenteel aangehaald om tot oprichting
van een internationale samenwerking op dit ge-
bied te komen. Hoewel de microbiële flora van
een zoogdier uit honderdmaal meer cellen (bacte-
riën) bestaat dan het totaal aantal eigen lichaams-
cellen (circa 10" versus 10\'\' per kilogram) en de
microbiële Hora voor meer dan 99,9% ut OAB
(meer dan 350 species) bestaat heeft het tot het
begin van de jaren zeventig geduurd voordat men
zich algemeen hel belang van (niet spore-vormen-
de) OAB voor de gezondheid van mens en dier is
gaan realiseren en de belangrijke rol die de organis-
men kunnen spelen in pathologische processen.
Deze renaissance van de anaërobe bacteriologie
werd mede bevorderd door sterk verbeterde anae-
robe kweektechnieken en identificatie mogelijk-
heden. Hierbij kon men gebruik maken van de
ervaring reeds eerder opgedaan door fysiologen
en biochemici met het kweken van rumenflora.
Het boek bevat twintig artikelen en twintig ab-
stracts van posters, die allerlei aspecten van de
anaërobe bacteriologie bevatten van identificatie
en kweekmethoden, in vilro cn mathematische
modellen tol ziekten bij mens en dier. Hoewel de
meeste anaerobe infecties bij dieren beschreven
worden als model voor infecties bij de mens is hel
boekje toch uitermate lezenswaard voor de in in-
fectieziekten geïnteresseerde dierenarts of veteri-
nair student. Het eerste, wal hem/haar zal op-
vallen, is dat de postulaten van Koch hier bijna
geheel niet toepasbaar zijn. Bij een groot aantal
aandoeningen zoals (post-operatieve) wondinfec-
ties, rotkreupel en waarschijnlijk ook de ziekte
van Doyle is een virulentie verhogend polymicro-
bieel synergismc voorde infectie noodzakelijk. Bij
andere aandoeningen zoals de zgn. \'antibiotica-
associated diarrhoeas\' omslaat door verstoring
van het bacterieel evenwicht en uitroeiing van cen
deel van de normale darmflora, een uitgroei van
toxine vormende Clostridien. Deze infecties ver-
lopen vaak fataal. Bekende voorbeelden hiervan
zijn de sterfte bij cavia\'s of hamsters na een be-
handeling met antibiotica, diarree bij andere die-
ren na antibiotica toediening (enterotoxaemie bij
konijnen en mogelijk ook colilis-X).
Ook dc rol die de darmllora speelt bij dc omzet-
ting van geneesmiddelen en toxische stoffen (on-
cogenen) en de invloed van dc voedselsamenstel-
ling (eiwit- en vetrijk versus koolhydraat en
vezelrijk) op de metabole activiteit van de darm-
Hora komt uitgebreid aan de orde.
Toch blijft het boek een verzameling lezingen
door specialisten voorspecialisten. De alleen maar
geïnteresseerde diergeneeskundige zal daarom
misschien na de eerste acht direct klinisch gerichte
artikelen zijn interesse verliezen. Voor de veteri-
naire microbioloog is hel een goede mogelijkheid
om zich tc informeren over de stand van zaken en
dc trends in de anaerobe microbiologie en voor
hen speciaal geïnteresseerd in OAB is het bezit een
\'must\'.

Zojuist is verschenen de Ie druk van de Dierge-
neesmiddelenwet c.a., deel 189 uit dc Editie
Schuurman en .lordens Nederlandse Staatswet-
ten.

Dit nieuwe deeltje, waarvan de Diergeneesmidde-
lenwet de kern vormt en welke wel in belangrijke
male strekt ter uitvoering van de richtlijnen
81/851/EEG en 18/852/EEG, beval ook nog hel
op de Landbouwkwalileilswet geba.seerde land-
bouwkwaliteilsbesluit Gemedicineerd Voeder met
de ter uitvoering daarvan strekkende regelingen.
Deze zullen, bij de verdere uitbouw van deze wet
te zijner tijd kunnen vervallen.
Door dc ruime omschrijving in dc wet van hel
begrip \'diergeneesmiddel\' vallen daaronder ook
bepaalde toevoegingsmiddelen (additieven) van
dc richtlijn 70/524/F.EG, zoals antibiotica, coc-
cidiostatica, maar ook vitamines, sporenelemen-
ten cn grocibevordcrende stoffen. Bepaalde voor-
schriften van dc richtlijn 70/524 vinden derhalve
hun uitvoering binnen het kader van de Dierge-
neesmiddelenwet andere in de Verordening Dier-
veevoeder 1986 van het Produkt,schap voor Vee-
voeder. welke verordening vanwege de samen-
hang ook deel uit maakl van dit deeltje.
De eveneens opgenomen Wet op de Uitoefening
van dc Dicrgcneeskunsl zal naar verwachting
binnen afzienbare lijd worden vervangen door de
Wet op de uitoefening van de diergeneeskimde.
De Diergeneesmiddelenweten de Wet op de Uit-
oefening van de Diergeneeskunst completeren el-
kaar zodanig dat de onderbrenging in een deel de
bruikbaarheid van het nieuwe deeltje ten goede
zal komen.

Het deel is bijgewerkt tot 17 november 1986 cn
bewerkt door mr. M. 1.. 1.. E. Baron dc Loc,
werkzaam bij het Ministerie van Landbouw cn
Visserij. De prijs van dc uitgave bedraagt ƒ .^9.50.

1.e. Mastitiden veroorziii<en de grootste
scliade, gevolgd door fertiliteitsstoornissen.
De sciiade per gemiddeld aanwezige koe per
jaar bedraagt plm. ƒ 125.- voor mastitiden
en plm. ƒ75.- voor fertiliteitsstoornissen.
Dijkhuizen schat de schade ten gevolge van
kreupelheden op ƒ 40.-.

2.a. Dijkhuizen geeft de volgende raming
van de economische schade ten gevolge van
klinische en subklinische mastitiden: pro-
ductie verlies 70-80%; vervroegde afvoer 15-
20%; veranderde melksamenstelling —; be-
handelingskosten en extra arbeid 4%; niet
leverbare melk (aan fabriek) 3%; kwaliteits-
korting door fabriek 1%.

Dijkhuizen, AA, Economische aspecten van ziek-
ten en ziektebestrijding, in het bijzonder mastitis
in de Nederlandse melkveehouderij. Tijdschrift
voor Diergeneeskunde 1977; 102: 1239.

3.h. Sireplococcus agalactiae is obligaat ui-
ergebonden dat wil zeggen kan niet overleven
buiten de uier. Dit houdt in, dat S. agalac-
tiae goed te bestrijden is met hygiënische
maatregelen: schone handen, schone doe-
ken. Als 5\'. agalactiae ten groot probleem is
op een bedrijf, kan een \'blitztherapie\' wor-
den overwogen. Dit houdt een blokbehande-
ling van alle koeien in, gedurende drie
dagen, waarbij gedurende één week geen
melk wordt geleverd.

St. aureu.\'i en C. bovis kunnen tot de koege-
bonden pathogenen worden gerekend, dat
wil zeggen dat deze ook op andere lichaams-
delen dan de uier kunnen overleven.
Een volgende indeling van mastitispatho-
genen kan worden gegeven:

Smith KL. Practical measures of mastitis control.
Proceedings 25th annual meeting of the national
mastitis council Columbus, Ohio 1986; 36.
Natzke RP. Elements of mastitis control. Journal
of Dairy Science 1981; 64: 1431.

4.d. De veehouder krijgt momenteel een
boete van twee cent per kilogram melk, als
tweemaal achtereen een tankmelkcelgetal
van meer dan 750.000/ml wordt gemeten.
Bij de eerste meting boven 750.000/ml wordt
een waarschuwing gegeven, terwijl in W-
Nederland een waarschuwing wordt gege-
van bij een eerste meting boven de 500.000/-
ml.

Binnen de EEG wordt gediscussieerd over
eventuele nieuwe eisen vanaf 1989: het ge-
middelde van de laatste 3 tankmelkcelge-
tallen moet lager zijn dan 500.000. Zo niet,
dan wordt de veehouder beboet.

S.d. Gestreefd dient te worden naar korte
regelmatige wachttijden. De oxytocine-re-
flex vindt in het algemeen plaats vlak na de
voorbehandeling. .Mleen een krachtige mas-
sage van tepels en uier in de vorm van vóór-
melken gedurende 0,5 tot 1 ininuut redu-
ceert hel percentage restmelk van 10 tot 6%.
Dit zelfde effect kan bereikt worden door
vlak vóór het melken de koeien enig smake-
lijk krachtvoer te verstrekken. Na een goede
voorbehandeling kan direkt worden aange-
sloten, want dän wordt de oxytocine-afgifte
optimaal benut.

6.1). Noordhuizen geeft aan, dat hel voor de
Nederlandse situatie aan te bevelen is, dat
het tankmelkcelgetal beneden de 300.000/ml
blijft. Daarnaast zou voor een \'probleem-
vrij\' bedrijf het aantal koeien met klinische
mastitiden op jaarbasis beneden en zo moge-
lijk ver beneden de 25% moeten blijven.

Noordhuizen JPTM. Veterinary herd health and
production control on dairy farms. Proefschrift
Rijksuniversiteit Utrecht, 1984.

7.C. De individuele koemelkcelgetal-bepa-
ling is nuttig voor de opsporing van dieren
die een subklinische mastitis hebben. Be-

handeling van subklinische mastitiden op
grond van het individuele koemelkcelgetal is
economisch niet aantrekkelijk. Selectieve
droogzettherapie op grond van het indi-
viduele koemelkcelgetal blijkt bovendien
een aantal geïnfecteerde dieren onbehandeld
te laten. Inventarisatie van de dieren met een
chronische subklinische infectie (langdurig
hoog celgetal) en eventueel advisering met
betrekking tot behandelen of ruimen van
dieren met een chronische subklinische in-
fectie zijn dan de voornaamste redenen voor
gebruik van het individuele koemelkcelge-
tal.

Voor de bewaking van de uiergezondheid
zijn naast de inventarisatie van subklinische
mastitiden onderandere de volgende punten
van belang:

Reneau JK. Effective use of dairy herd improve-
ment. Somatic cell counts in mastitis control.
Journal of Dairy Science 1986; 69: 1708.

8.C. In een recent onderzoek aan de Cornell
University werd een aantal methoden van
voorbehandelen vergeleken met betrekking
tot het aantal nieuwe uierinfecties. De beste
resultaten (het laagste aantal nieuwe infec-
ties) werden verkregen door droog voor te
behandelen met papieren doeken.

Indien er op een bedrijf problemen zijn met
de uiergezondheid, verdient het aanbeveling
om als begeleider van zo\'n bedrijf een kijkje
te nemen in de melkput tijdens het melken en
met name aandacht te schenken aan melk-
techniek en hygiëne.

Galton DM el al. Effect of premilking udder pre-
paration on bacterial population, sediment and
iodine residue in milk. Journal of Dairy Science
1984; 67: 2580.

9.b. De waarschijnlijkheid dat een BO bij
een dergelijk onderzoek positief is, hangt af
van twee factoren; het aantal nieuwe infec-
ties en de duur van de infecties. Voor de
evaluatie van de mastitis situatie zijn we
vooral geïnteresseerd in de frequentieverde-
ling van pathogenen van de nieuwe infecties.
De resultaten die we krijgen uit de bedrijfs-
monstername reflecteren vooral de chro-
nische infecties.

De koegebonden mastitiden (meer chro-
nisch) lijken daardoor belangrijker dan in
werkelijkheid het geval is en de omgevings-
mastitiden (meer kortdurende acute infec-
ties) worden onderschat.

Bramley JA and Dodd FH. Review of the pro-
gress of dairy science: mastitis control-progress
and prospects. Journal of Dairy Research 1984;
51: 481.

10.c. Het optimale vacuumniveau gemeten
in de leiding ligt tussen45 en 50 kPa, dat wil
zeggen ongeveer 35 cm Hg.
Een te hoog vacuum kan leiden tot blauwe
spenen en tepelbeschadigingen, een te laag
vacuum kan leiden tot luchtzuigen en af-
vallen van de melkklauw. Het vacuum is
afhankelijk van de constructie van de melk-
installatie. Factoren die hierbij van belang
zijn, zijn: hoogte en diameter van de tnelk-
leiding, zuigslag/rustslag verhouding; dia-
meter van de slangen. Ook speelt de melk-
snelheid van de koe een rol.
Eén en ander betekent, dat het vacuumni-
veau onder de tepel 10 kPa lager kan zijn dan
in de melkleiding wordt gemeten, zonder dat
dit een nadelig effect heeft op de uierge-
zondheid.

Ir. Tj. de Boer, Produktschap voor Vee en Vlees;
Drs. D. L. Schumer, Directie Veehouderij en Zui-
vel, Ministerie van Landbouw en Visserij;
Prof. dr. M. T. 1\'rankenhuis, Vakgroep Bedrijfs-
diergeneeskunde. Veterinaire Faculteit;
gevolgd door een forumdiscussie.

Voor een effektieve behandeling van
infektieuze diarree is er nu Enterogel van
Virbac. Enterogel werd door Virbac ont-
wikkeld voor de behandeling van diarree
probleem-gevallen op de boerderij.

Enterogel is niet zomaar een anti-
diarree preparaat: het is een heel
speciale slow-release pasta in een
praktische doseerinjektor.

De pasta-vorm en de aangename
smaak garanderen een kontroleerbaar
goede opname door de patient. Dat is
met name van belang wanneer het te
behandelen dier geen (gemedicineerde)
voeding meer opneemt.

Enterogel bevat Colistine (als sul-
faat) en Sulfaguanidine. Daarnaast is
N-Butyl scopolaminbromide toegevoegd
om de door de diarree ontstane hyper-
aktiviteit van de darmmuskulatuur op te
heffen.

kalveren, veroorzaakt door E.Coli (K-99)
en Salmonella (S. dublin en S. typhi-
murium). Daarnaast kan Enterogel
worden toegediend in geval van:

De dosering bedraag 1 ml/8 kg l.g.
(1,5 g/10 kg l.g.). De behandeling dient
\'s morgens en \'s avonds te worden uitge-
voerd en afhankelijk van de ernst van de
situatie 2 dagen te worden voortgezet.

Wij adviseren de behandeling met
Enterogel te kombineren met een
Lactolyte "high energy" electrolytendieet.

Op IX maart 1987 organiseert Brocacef BV in hel
Jaarbeurs Congrescentrum te Utrecht een lande-
lijk symposium over marketing in de veterinaire
praktijk. De aanleiding voor dir congres is de
verschijning van het boek \'Van dierenarts prak-
ticus naar praktisch dierenarts\'. Dit in opdracht
van Brocacef geschreven boek introduceert een
cliëntgerichte benadering, die voor het vrije be-
roep van dierenarts een noodzaak is. De hoofd-
auteur is Cyriel A. H. Van Tilborgh, hoogleraar
aan de Handelshogeschool te Antwerpen cn voor-
zitter van de Stichting Marketing. Naast Van Til-
borgh zijn voor het symposium als sprekers uitge-
nodigd drs. F. F. O. Holzhaueren mr. A. Wilson.
Het thema van de heer Holzhauer, hoofdredak-
teur van het Tijschrift voor Mart<eting. zal zijn:
\'Vrije beroepen: waarschijnt het marketing licht?\'
Mr. A. Wilson, op wereldniveau toonaangevend
wanneer het om marketing van diensten gaat,
spreekt met als titel \'Professional marketing for
professional services: the practical message\'. Na
het slotwoord van Van Tilborgh — \'Een ver-
woording van een overtuiging\' — zal het boek
overhandigd worden aan enkele prominenten uit
de maatschappij.

Inlichtingen en aanmeldingen: Brocacef BV, vete-
rinaire afdeling. Postbus 75, 3600 AB Maarssen of
telefonisch 0.30 - 61 55 24.

Voorjaarssymposium
Genootschap ter Bevordering
van Melkkunde
Lelystad, 22 april 1987

I let Cienootschap ter lievordering van Melkkunde
iieeft als onderwerp voor het voorjaarssympo-
sium 1987 gekozen: \'Nieuwegegevens rond mastitis
in Nederland\'.

De landelijke steekproef mastitis 1985/1986; drs.
U. Vecht (Centraal Diergeneeskundig Instituut te
Lelystad);

Verslag van onderzoek op melkveehouderijbe-
drijven met laag celgetal en toch mastitis; dr. I \'. J.
Grommers (Faculteit der Diergeneeskunde, Rijks-
universiteit Utrecht).

Centraal Diergeneeskundig Instituut worden ver-
zorgd, waarna een excursie bij genoemd instituut
volgt.

Voor nadere informatie over het symsposium en
aanmeldingsformulieren voor introducé(e)s kunt
u terecht bij het secretariaat van het Genootschap.
Secretariaat: dr. ir. M. A. J. S. van Boekei, Sectie
Zuivel en Levcnsmiddelennatuurkunde, Biotech-
nion, Dc Dreijen 12, 6703 BC Wageningen, tel.
08370-84281.

A Fish Health Course will be held at the Veterin-
ary Investigation Centre, Worcester, 10-12 April
1987. The Course is intended both for the be-
ginner in fish diseases and those who have atten-
ded previous Meetings.

Embracing both tropical and farmed fish, this
year\'s Course is intended to cover, in depth, sub-
jects such as husbandry and parasitic and sep-
ticaemic diseases on the first day. The second day
will commence with a laboratory session inclu-
ding demonstrating ectoparasites, anaesthesia,
euthanasia and histological sampling. In the af-
ternoon there will be two fish farm visits to study
the more practical aspects of husbandry.
On the third day the session will commence with
lectures on the practical aspects of treating dis-
ease, non-infectious conditions and the law as it
affects aquaculture. There will be a visit to the
Aquatic Centre Shurdington at lunchtime on
Sunday.

Course participants will be accomodated at the
Star Hotel. Worcester. Those interested should
contact Celia Bennett, Committee Executive, Bri-
tish Veterinary Association. 7 Mansfield Street,
London WIM OAT.

Datum: 22 mei 1987.
Plaats: Academisch Ziekenhuis Leiden.
Bestemd voor: de navolgende opleidingen: genees-
kunde, verpleegkunde, fysiotherapie, diëthetiek.
logopedie, ergotherapie, diergeneeskunde, tand-
heelkunde, gezondheidswetenschap.
Georganiseerd door: Medische Faculteit van de
Rijks Universiteit Leiden en de HBO Raad.
Nadere informatie: Leids Congres Bureau, Post-
bus 16065, 2301 GB Leiden.
Korte inhoud: Meerdere toepassingen van compu-
terondersteund onderwijs, interactieve onder-
wijssystemen. koppelingaan beeldplaten, gebruik
van de CD-ROM, geautomatiseerd management
van examenprogramma\'s. Lezingen en diverse
demonstraties van systemen.
Sprekers: o.a. J. W. Woods (USA), D. M. E. Allen
(USA), D. J. Cassidy (USA), H. A. Verbeek
(Leiden). A. J. M. van Rossum (Leiden), M. M.
Chanowsky.

Marketing in de veterinaire
praktijk, een noodzaak?
Cliëntgericht denken, waarom
en waarvoor?

Tijdens de door Brocacef georganiseerde Veteri-
naire Management Seminars is duidelijl< de be-
hoefte gevoeld om kennis op te doen van die zake-
lijke aspecten van de dierenartsenpraktijk, die in
de huidige opleiding niet of zeer weinig aandacht
hebben gekregen. Het idee werd geboren om de
dierenarts door middel van een boek uitgebreid
kennis te laten maken met een onderdeel dat tij-
dens de seminars de meeste belangstelling kreeg
van de praktici en tevens de meeste reacties uit-
lokte. De verschijning van dit boek, met Cyriel A.
H. van Tilborgh als hoofdauteur, is voor Brocacef
de aanleiding geweest om een middagsymposium
te organiseren.
Het programma is als volgt:
14.00 Ontvangst met koffie.
14.30 Opening door P. M. Slagmulder, president-
directeur Brocacef B.V.
14.45 Drs. F. F. O. Holzhauer: \'Vrije beroepen:

waar schijnt het marketinglicht\'.\'\'
15.30 Mr. A. Wilson: \'Professional marketing
for professional services: a practical mes-
sage\'.
16.30 Pauze.

17.00 Cyriel A. H. van Tilborgh: \'Een verwoor-
ding van een overtuiging\'.
17.30 Overhandiging van het eerste exemplaar
van \'Van dierenarts prakticus naar prak-
tisch dierenarts".
17.45 Uitreiking van de uitgave aan alle deelne-
mers aan het symposium.
18.00 Aperitief, aansluitend buffet,
ca. 19..30 Einde.

Ceporex, met als werkzame stof het breedspee-
trum antibioticum cephalexine, is sinds enkele
jaren in tabletvorm voor kleine huisdieren op de
Nederlandse markt. Het afgelopen jaar werd ook
de injectievorm geïntroduceerd in een Bacon van
30 ml.

Ceporex injectie is inmiddels in Engeland in een
100 ml flacon geregistreerd voor het gebruik bij
grote huisdieren en is als zodanig thans ook in
Nederland beschikbaar! Naast zijn bewezen werk-
zaamheid is het unieke van Ceporex injectie dat er
geen wachttijd voor mell< is.
De wachttijd voor vlees is bij runderen 4 dagen, bij
varkens 2 dagen en bij schapen 3 dagen.

Dit produkt heeft een bactericide werking tegen
gram-positieve en gram-negatieve bacteriën, in-
clusief penicilline resistente stafylokokken. De
dosering voor runderen is 1 ml/25 kg, voor var-
kens en schapen 1 ml/18 kg.
Ceporex injectie is verkrijgbaar bij Ae.sculaap
B.V. in Boxtel, tel. 04116-75915.

Het bestuur van de FIDIN is met ingang van 2
februari 1987 als volgt samengesteld:
Drs. A. Kamphuis, voorzitter (Upjohn Neder-
land, Ede);

J. Th. M. van Gestel, penningmeester (Smith-
Kline [diergeneeskundige Produkten B.V., Zoc-
termeer);

Secretariaat: drs. G. L. Röben (Adviesbureau
voor Veterinaire Registratie-Aangelegenheden,
Hectorlaan 2, Postbus 109, 1700 AC Heerhugo-
waard, tel. 02207-11068).

Per 1 februari 1987 is ing. H. G. H. Stokkers
benoemd tot marketing-directeur van de Veteri-
naire Divisie van Boehringer Ingelheim BV in
Alkmaar.

Boehringer Ingelheim is een groot farmaceutisch
bedrijf met vestigingen over de gehele wereld. De
Veterinaire Divisie in Alkmaar is verantwoorde-
lijk voor de afzet van diergeneesmiddelen in Ne-
derland.

Nadere inlichtingen zijn verkrijgbaar bij de Neder-
landse Zoötechnische Vereniging. (Secretariaat:
dr. ir. A. J. van der Zijpp, Oude Bennekomseweg
13, 6706 ER Wageningen, tel. 08370-83184 (werk)
of 16008 (privé)) en bij het redakticsecrctariaat.

Op 4 februari 1987 is in Berg en Terblijt
(gem. Valkenburg a/d Geul) voor het eerst
sinds een jaar in Nederland klassieke var-
kenspest vastgesteld. Het betrof een mest-
bedrijf met 755 mestvarkens. Het bedrijf
kampte al enige tijd met problemen; het aan-
tal gestorven dieren bedroeg 22 en het aantal
zieke dieren 102.

Onmiddellijk zijn stringente maatregelen
genomen om de verspreiding van de ziekte te
voorkomen. Het positieve bedrijf is ingeslo-
ten en er is een beschermingszone van 3 km
vastgesteld.

Alle op het bedrijf aanwezige varkens zijn
onmiddellijk afgemaakt en gedestrueerd.
In verband met onderzoek naar de herkomst
en mogelijke verspreiding van de infectie is
met ingang van 5 februari een vervoerver-
bod voor varkens in Zuid-Limburg ten
zuiden van de lijn Susteren-Roosteren afge-
kondigd.

Er is gekozen voor een groot gebied om de
risico\'s van verspreiding naar de rest van het
land te beperken. Er zijn in dit gebied ± 430
varkensbedrijven met ± 115.000 varkens
aanwezig.

Op alle contactbedrijven en alle bedrijven
binnen eerdergenoemde straal van 3 km
wordt bloed getapt voor het onderzoek. In
het totaal gaat het hierbij om ± 60 bedrijven.

Dicrzicktenbulictin nr. 2 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 31 januari 1987 ver-
meldt het volgende aantal gevallen van aangil\'te-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

Totaal 6 gevallen in 6 gemeenten
Groningen
Friesland
Drenthe
Noord-Holland
Zuid-Holland
Noord-Brabant

22januari in Grote Brogel (provincie Limburgjen
Tielt (provincie West-Vlaanderen), op 23 januari
te Budingen (provincie Brabant), op 26 januari te
Assent en Melkwezer (provincie Brabant), op 27
januari te Geetbets (2x) (provincie Brabant) en te
Hamont (provincie Limburg), op 2 februari te
Kortenaken (provincie Brabant) en op 3 februari
te Faimes (provincie Luik).
Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen,
zoals het afmaken en destrueren van alle op de
betrokken bedrijven aanwezige varkens, het des-
infecteren daarvan en het instellen van zones de
protection.

In de periode van 16-30 januari zijn in West-
Duitsland weer 4 uitbraken van varkenspest be-
vestigd, waarmee het totaal voor 1987 op 5 kwam.
Alle varkens op de betrokken bedrijven zijn afge-
maakt en gedestrueerd. Veterinair-politionele
maatregelen zijn genomen.

Frankrijk deelde mee, dat op 29 januari een geval
van varkenspest was vastgesteld in het oosten van
het land, en wel opeen mestbedrijf in de gemeente
Herrlisheim, departement Bas-Rhin.

De Veterinaire Dienst te Rome gaf kennis van
weer 8 gevallen van mond- en klauwzeer over de
periode van 23 januari t/m 2 februari, alle van het
type A. Zij deden zich voor in de provincie Mon-
tova, Cremona, Bergamo, Parma en Caserta. Het
totaal voor dit jaar kwam hiermee op 11.

Het aantal positief-bevindingen op Afrikaanse
varkenspest in Spanje beliep t/m 23 januari 28,
dat in Portugal t/m 20 januari reeds 96.

Van 14 t/m 20 januari meldde Portugal nog 6
uitbraken van besmettelijke longziekte bij runde-
ren, wat het totaal op 16 bracht.

5 Agrarische Hogeschool Dordrecht. Cursus:
\'Hfïecticr managcincnt van bedrijf\'sproble-
men\'.

6—7 Röntgenfachtagung der Internationalen
Gesellschaft für Veterinär-Radiologie IVRA
(A).

10—12 Gemeinsames Symposium der Fach-
gruppe \'Lebensmittelchemie und gerichtliche
Chemie\' in der GDCh und der Deutschen
Tierärzteschaft (A), Würzburg.

12 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

12 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering vieeskalvercn, aanvang 14.00
uur.

12—13 DVG Tagung\'Physiologie und Patho-
logie der Fortpllanzung\', Rosenheim.

13—14 VII. Fachtagung über Pferdekrankhei-
ten anl. der EQUITANA, E.ssen (pag. 115).

14 Regionale bijeenkomst VDA Utrecht bij S.
Egberink-Alink, Prof. dr. Bakkerlaan 55,
Nieuwegein; aanvang 14.00 uur.

17 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, algemene
ledenvergadering. Utrecht; 10.30 uur.

18 Brocacef Veterinair Marketing Symposium,
Jaarbeurs Congrescentrum, 14.00-19.30 uur
(inl. 030 - 615524) (pag. 283).

24 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering varkens, aanvang 20.00 uur.

26 Symposiumcommissie van de Vereniging
voor Medisch Biologen \'Mebiose". Sympo-
sium over prenatale gezondheidszorg.

26 Kring dierenartsen ten oosten van de IJssel.
Vergadering in Hotel Bakker te Vörden.

2 l.andelijkc VDA biieenkomst. Hoofdgebouw
Diergeneeskunde, Yalelaan I, De Uithof,
Utrecht. Anvang 20.00 uur (koffie klaar om
19.30 uur). Spreeksters: Bep Lindenhovius
(lid HB KNMvD en een lid van de Werk-
groep Vrouwelijke Huisartsen.

Ledenvergadering.
9 Groep Kl en Zoötechniek KNMvD. Weten-
schappelijke vergadering (pag. 293).
10—12 \'Voorjaarsdagen 1987", RAI-Congres-

centrum, Amsterdam (pag. 300).
10—12 Fish Health Course, Worcester (pag.
283).

12 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Diergeneeskunde en Gezel-
schapsdieren. Amsterdam.
14 Werkgroep Pluimvee Noord-Oost, Gez.d.

voor Dieren, Zwolle.
16 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering runderen, aanvang 20.00 uur.

22 Voorjaarssymposium Genootschap ter Be-
vordering van Mclkkundc. Lelystad (pag.
283).

28 Ciez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering pluimvee, aanvang 20.00 uur.

7 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.
9 PAO-D: cursus Verbanden en Spalken
(pag. 300).

14 Excursie Kring Dierenartsen Gelderse Vallei.
14 PAO-D: Herhaling Klinische les van 12 mei.
15—18 International Conference on Veterinary

\'leder beroep is een samenzwering legen
leken\'. Het overbekende spreekwoord is van
Shaw. Een krasse uitspraak, enige tijd ge-
leden gedaan, maar heeft zich bij onze clien-
tèle en zeker bij andere specialistische be-
roepen lange tijd gehandhaafd. De terecht
negatieve reputatie was gelegen in zijn on-
toegankelijkheid, ongenaakbaarheid en soms
zelfs verhevenheid boven het gewoel van het
eenvoudige (boeren)volk. De pragmatische
instelling dat een specialist nu eenmaal beter
werk levert dan de doe-het-zeiver is op zich
juist. Maar daarnaast is de moderne vee-
houder eveneens in meerdere of mindere male
specialist geworden en daardoor bereid onze
specifieke beroepseigenheid te waarderen en
ons te verkiezen als partner en steun in het
management van zijn bedrijf.
De veehouderij is echter in een \' struggle for
life\' geraakt en dreigt de diergeneeskunde
daarin mee te sleuren. De moderne vee-
houder, zich voortdurend inspannend voor een
optimale produktie, stelt eisen aan de kwali-
teit van de diergeneeskunde. Er is de roep
om differentiatie, diersoortgerichte deskun-
digheid binnen de dierenartsenpraktijk.
Praktici die. ondersteund door de computer,
een belangrijke taak hebben, naast andere
disciplines, bij de kwaliteitsbegeleiding en
bewaking van de produktie in de veehoude-
rij.

De dierenarts heeft de vraag vanuit het be-
drijfsleven begrepen. Door middel van druk
bezochte PAO-cursus.sen en stages tracht hij
zijn \'specifieke veterinaire kennis op te vij-
zelen tot een aanvaardbaar niveau. De
KNMvD biedt gelegenheid en de Eaculteit
evolueert haar opleiding. Deze gang van
zaken zij u genoegzaam bekend.
De individuele veehouder heeft vrede met de
grotere deskundigheid, maar de georgani-
seerde veehouderij daarentegen levert kri-
tiek op de stand van zaken en heeft eveneens
een eisenpakket. Men wil standaardi.satie en
uniformiteit in therapie, begeleiding en ta-
rieven. Een nieuw spanningsveld met onrust
en dreiging; pure oorlog somtijds. Onder-
handeling jawel, maar niet aan de bestuurs-
tafel in Utrecht maar aan het front rond een
eenvoudige houten tafel en gezeten op even
eenvoudige stoelen.

Ter illustratie: er was kritiek vanuit de
georganiseerde pluimveehouderij en het
agrarische bedrijfsleven op het functioneren
van de eerstelijns pluimveegezondheidszorg
in de provincie Limburg. Vanuit de Afdeling
is er een dialoog op gang gekomen over die
punten, waarop de kritiek gerechtvaardigd
bleek. De inspanningen hebben er toe geleid
dat er een begeleidingsprogramma tot stand
is gekomen binnen de integratie Landbouw-
belang en een vervangingsregeling van de
pluimveedierenartsen, zonodig over de prak-
tijkgrenzen heen. zodat een optimale eerste-
lijns pluimveegezondheiclszorg te allen tijde
gewaarborgd is.

Belangrijke winstpunten zijn enerzijds het
bespreekbaar blijven van gemeenschappe-
lijke problematiek en anderzijds de be-
reidheid van de collegae daaraan hun volle
medewerking te geven. De conclusie mag
zijn dat. alhoewel de getalsterkte aan het
agrarisch front niet groot is. de dierenarts
zich in het eerste echelon dapper heeft ge-
weerd. Het hachelijke van deze actie echter
is dat de Afdeling afspraken maakt, die de
landbouw elders als pressiemiddel gebruiken
kan.

Wij zijn \'trendsetter\'. nauwelijks gevoed en
geconditioneerd door KNMvD standpunten.
Na deze afspraken met de pluimveehouderij
volgt zonder twijfelde varkenshouderij. Wij.
dierenartsen, moeten deze niet te stuiten ont-
wikkeling op zijn minst trachten bij te
benen. Het is nog beter op inventieve wijze
een protocol voor de nabije toekomst op te
stellen.

Deze gang van zaken betekent geen affront
voor de inspanningen van de KNMvD. zij
concretiseert beleidslijnen, daarbij geholpen
door ervaringen in het eerste echelon. Maar
meer dan tot nu toe is er de noodzaak van
sturing. De KNMvD moet een actieve rol
spelen in bijv. de creatie van een platform
waarop uitwisseling van ervaringen en op-
vattingen. diersoortgericht, kan plaats-
vinden. anders dan in de groepen, niet ii c-
tenschappelijk maar organisatorisch, niet
landelijk maar in de regio\'s.
W. E. H. van Herten
Voorzitter Afdeling Limburg.

De collegae R. v. d. Berg (Afd. Friesland)
en G. Rakliorst (Afd. Gelderland) zijn
herkozen als lid van het Algemeen Be-
stuur. De collegae E. Teske (Groep Veteri-
naire Specialisten), G. C. J. Wegman (Afd.
Utrecht), O. M. Verhorst (Afd. Noord-
Brabant), H. Vaarkamp (Groep Praktici
Grote Huisdieren) en dr. D. J. Peterse
(Groep Kl en Zootechniek) zijn gekozen
als lid van het Algemeen Bestuur.

Het Algemeen Bestuur heeft besloten per 1
april 1987 mr. T. W. Mertens als plaats-
vervangend voorzitter te benoemen van de
Ereraad. Bij het aftreden van mr. .lames
zal hij tot voorzitter van de Ereraad
worden benoemd.

De KNMvD zal ernstige bezwaren aante-
kenen bij de Overheid inzake het feit dat
over intraveneuze injecties door anderen
dan dierenartsen geen overleg heeft plaats-
gevonden.

Vanaf I januari 1987 zullen er geen perso-
neelsadvertenties meer worden opgenomen
in het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van
niet-leden. Dit betreft zowel vraag als aan-
bod.

Tussen de AUV en de KN.MvD is een over-
eenkomst gesloten om een voorstudie te
verrichten naar de haalbaarheid van de op-
richting van een bedrijf voor de automati-
sering van dierenartsenpraktijken.

De voorzitter bedankt de Afdeling Zeeland
voor de wijze waarop zij het .laarcongres
en Algemene Vergadering 1986 heeft geor-
ganiseerd.

In navolging op de eerste cursus \'besluit-
vorming en samenwerking\' (zie Tijdschr
Diergeneeskd I april 1986) zal een cursus
georganiseerd worden met als thema \'PRE-
SENTATIETECHNIEKEN\'.
De cursus is bestemd voor dierenartsen in
de praktijk. Overheidsdienst en in het be-
drijfsleven.

— persoonlijke presentatie, dat wil zeggen
het vergroten van de vaardigheid in het
houden van inleidingen;

— zakelijke presentatie, dat wil zeggen het
ontwikkelen van ideeën en plannen voor
een effectieve presentatie van de eigen
praktijk, de eigen dienst of het bedrijf
waarvoor men werkzaam is.

In een intensief M\'£\'rA:programma zullen de
deelnemers het houden van inleidingen, het
werken met verschillende hulpmiddelen en
het ontwerpen van eigen presentatie-
plannen in de praktijk beoefenen. Met be-
hulp van video zullen deze activiteiten
geanalyseerd worden.
De inhoudelijke begeleiding van de cursus
is in handen van drs. G. A. Lesscher en ir.
M. van Woerden, beiden werkzaam als
trainer-docent managementontwikkeling in
de agrarische sector.
De organisatie van de cursus wordt ver-
zorgd door T. W. te Giffel.
De cursus zal gehouden worden van don-
derdag 21 mei 1987 16.00 uur t/m zaterdag
2.3 mei 1987 15.00 uur in het Aparthotel te
Delden.

Door de intensieve begeleiding en het zelf
actief bezig zijn zullen er slechts 15 mensen
aan deel kunnen nemen. De kosten voor
deze cursus bedragen ƒ795,—, inclusief ver-
blijfkosten. Uiteraard is deze cursus alleen
bestemd voor leden van de KNMvD.
Inschrijven kan geschieden door de deel-
nemersbijdrage over te maken op onze gi-
rorekening 5111606 of op onze bankreke-
ning bij de ABN te Utrecht, nummer
55.50.48.861, onder vermelding van \'Ma-
nagementcursus\'. Op het secretariaat is een
informatiefolder verkrijgbaar (Desiree
Raasing/Annelies Griffioen).

In een overleg van het Hoofdbestuur van
de KNMvD met het bestuur van de
NVtBvD op 10 januari 1986 is onder meer
de problematiek van het kattenoverschot
aan de orde gesteld.

Duidelijk kwam uit de discussie naar voren
dat de aandacht van de NVtBvD niet meer
zo zeer zou moeten uitgaan naar de steri-
lisatie/castratie-acties, maar dat de
aandacht veeleer gericht zou moeten
worden op het probleem van de grote aan-
tallen volwassen dieren, met name de jonge
dieren rond de negen maanden tot een jaar
in de asielen in Nederland.
Het bestuur van de NVtBvD heeft zich
hierop bezonnen en besloten de activiteiten
geleidelijk aan meer te richten op deze
laatste categorie van dieren. Hiertoe zijn
een tweetal TV-spots en twee posters met
bijbehorende folders ontwikkeld, die de
praktici recent hebben ontvangen. Ener-
zijds richten deze spots, posters en folders
zich op de noodzaak voor een tijdige steri-
lisatie en castratie, anderzijds op de jonge,
volwassen dieren in de Nederlandse asicls.
Deze activiteiten welke samen met de
KNMvD zijn ontwikkeld zijn mede moge-
lijk gemaakt door substantiële bijdragen
van de Wilhelmina Davyd Keuchenius
Stichting en de Stichting Bouwstenen voor
de Dierenbescherming, welke twee
stichtingen wij ook langs deze weg nog
hiervoor onze dank willen betuigen.
Het Hoofdbestuur rekent op de inzet van
alle betrokkenen otn deze acties te doen
slagen. Door het leggen van de nadruk op
een tijdige sterilisatie en castratie en het
stimuleren van de aanschaf van een wat
ouder dier moet het mogelijk zijn de nood-
zaak van sterilisatie/castratic-acties tot een
minimum te beperken. Het Hoofdbestuur
gaat er dan ook van uit dat deze op niet al
te lange termijn zo goed als tot het ver-
leden zullen behoren.

Op 18 maart 1987 wordt door Brocacef in
het .laarbeurs Congrescentrum te Utrecht
het Brocacef Veterinair Marketing Sympo-
sium gehouden. Dit symposium is georga-
niseerd naar aanleiding van de verschijning
van het boek \'Van dierenarts prakticus
naar praktisch dierenarts\' waarin het hoe
en waarom van de marketing in de veteri-
naire praktijk uitgebreid aan de orde
wordt gesteld. Het eerste exemplaar van
dit boek zal na afloop van het symposium
door de hoofdauteur prof C. A. H. van
Tilborgh in het kader van het 125-jarig
bestaan van de Maatschappij worden aan-
geboden aan de voorzitter van de
KNMvD: drs. C. C. van de Watering.
Het Hoofdbestuur is verheugd dat Broca-
cef tot het uitbrengen van dit boek heeft
besloten om daarmee de dierenarts te in-
formeren over de mogelijkheden om tot
een verdere verbetering van de kwaliteit
van de dienstverlening te kotnen.

De viering van het 125-jarig
bestaan van de KNMvD is
mogelijk gemaakt door de
volgende bedrijven:

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneesiiimde 1986ziin verkrijgbaar
tegen betaling van j\'22.50 op post-
rekeningnr. 5116()6t.n.v. KNMvD te
Lltrecht. Wilt u in de omschrijving
vermelden \' Banden 1986"?

Zoals al eerder in het Tijdsehrift gemeld, willen
vvc in het jubileumjaar de discussie met de samen-
leving aangaan over ons beroep. Voor dit doel
worden er drie congressen georganiseerd.
Hel eerste vindt plaats op 12 april in dc RAI te
Amsterdam met als onderwerp Gezelschapsdieren
en Diergeneeskunde. Het Ivveede vindt plaats op
22 mei in congrescentrum Orpheus te Apeldoorn
en heeft als onderwerp Volksgezondheid, Voedsel-
proüuklie, Wetenschap en Diergeneeskunde. Ten-
slotte het derde dat plaats vindt op 24 september
in de .laarbeurs le Utrecht met als onderwerp
Veehouderij en Diergeneeskunde.

Het programma voor het congres Gezel-
schapsdieren en Diergeneeskunde belicht
de rol van de dierenarts tijdens de verschil-
lende levensstadia van hel gezelschapsdier.
Zo wordt ingegaan op dc bepaling van de
dekdatum, nestkeuze, entschema\'s, gedrag
en dc invloed van voeding.
Daarnaast wordt dc relatie tussen de mens
en het gezelschapsdier belicht en de eerste
hulp bij deze dieren.

De doelgroep voor dit congres is erg breed:
individuele gezelschapsdierenbezitters, ky-
nologen, fokkers, dierenbeschermers, etc.
Kortom het congres is interessant voor een
ieder die zich met gezelschapsdieren bezig
houdt, of dat nu een amateur is of een pro-
fessional.

Kaarten voor dit congres kunt u bestellen
door overmaking van ƒ 25.- op postbank-
nummer 41652 ten name van de KNMvD
onder vermelding van congres Gezel-
schapsdieren. De kaarten worden u dan zo
snel mogelijk toegestuurd. De toegangs-
prijs is inclusief koffie en thee, een lopende
lunch en een borrel aan het eind van de
dag.

Vele bezitters van gezelschapsdieren
maken al jaren deel uit van uw praktijk.
Door de jaren heen is er een vertrouwens-
relatie met u ontstaan. Misschien is het
goed tijdens het jubileumjaar iets terug te
doen voor het in u gestelde vertrouwen
door middel van een relatiegeschenk. Een
kleine geste in de vorm van een kaart voor
het bijwonen van het congres voor Gezel-
schapsdieren en Diergeneeskunde leent
zich hier uitstekend voor.

De bijeenkomst van Vedias wordt op 11
april gehouden in de RAI te Amsterdam.
Het zou voor uw assistent(e) interessant
kunnen zijn om de volgende dag ook naar
het congres over Gezelschapsdieren en
Diergeneeskunde te gaan. Misschien kunt
u hem/haar tijdig op de hoogte stellen van
deze mogelijkheid.

Congres Volksgezondheid, Voed-
selproduktie. Wetenschap en Dier-
geneeskunde, Orpheus Apeldoorn.

In de burgeroorlog wordt verbitterd ge-
vochten met veel doden en gewonden. In
de krant lijkt het wel een feuilleton. Weer
een nieuwe fase in de strijd: De indianen
gaan meevechten met de Zuidelijken. Het
was de slag van Pea-Ridge in Arkansas. Zij
werden meteen maar beschuldigd gesneu-
velde vijanden te hebben gescalpeerd; ge-
lukkig ten onrechte.

Ook nieuw is een gevecht tussen 2 pantser-
schepen. Het gebeurde op de rede van
Hampton Roads. Het Noordelijke schip —
The Monitor — is \'s werelds eerste geheel
ijzeren schip. Na 5 uur trekken beide
schepen zich terug zonder ernstige schade
te hebben opgelopen.

is in deze oorlog ontstaan en luidde: \'John
Brown\'s body lies a mould-ring in the
grave, his soul is marching on\'. Soldaten
van het 12e Massachusetts Regiment
zongen het op de plaats waar Brown opge-
hangen was in Charles Town in West Vir-
ginia.

De leiding van de militaire operaties van
de Confederatie werd opgedragen aan ge-
neraal Lee, hij is veruit de beste generaal
van de Zuidelijken.

Het nieuwe koninkrijk Italië bestaat op de
17e precies één jaar. De eerste koning is de
42-jarige Victor Emanuel II van Sardinië.
Soms klinken Duitse namen ook echt
Duits: Adolf Fürst von Hohenlohe-lngel-
fingen wordt president van Pruisen.
Intussen stomen de spoorwegen rustig
verder. In Helsinki vertrekt de eerste pas-
sagierstrein getrokken door de locomotief
Ilmarinen naar Hämeenlinna.
In die tijd kon je als jong kunstenaar al
aardig wat bereiken. Hendrik Ibsen wordt
34 jaar en is ai leider van het Nationaal
Theater in Christiania (Oslo).
Een nieuwtje: In Londen verschijnt het
eerste geïllustreerde sportblad: \'Illustrated
Sport ing News\'.

Guido Gezelle is van die tijd (1830-1899).
Hij geniet al grote bekendheid. In deze
maand verschijnt van hem \'Gedichten, ge-
zangen en gebeden\'.

Uit de medische wereld wordt bekend dat
in New York Henry D. Noyes (30 jaar) as-
sistent chirurg van de \'Eye and Ear Infir-
mary\' als een der eersten cocaïne voor
plaatselijke verdoving gebruikt bij oogope-
raties. Hij maakt dit jaar de eerste netvlies-
foto\'s.

Uit de diergeneeskundige wereld: in Stutt-
gard wordt Eduard von Hering 63 jaar. Hij
gaat in 1863 een internationale bijeen-
komst van dierenartsen organiseren.
Vele Europese landen hebben koloniën of
zijn daar druk mee bezig. Op 10 maart er-
kennen Engeland en Frankrijk de onaf-
hankelijkheid van Zanzibar. Op de 1 le
sluit Frankrijk een verbond van \'eeuwige\'
vriendschap met de Afar-stammen in de
Hoorn van Afrika aan de Adalkust, dat le-
vert en passant een rede op om schepen te
meren te Obach. Op 12 maart komt in
Calcutta de eerste direct door de Kroon
benoemde Onderkoning van Brits-Indië
aan: James Bruce graaf van Elgin en Kin-
cardine.

E. D. Dekker woont in Amsterdam in ar-
melijke omstandigheden en voorziet in zijn
levensbehoeften met lezingen en de pen.
Zo begint hij inet de uitgave van \'Ideeën\' in
losse afleveringen. Dat zal duren tot 1877.
(Dit jaar, 1987, is het herdenkingsjaar van
het overlijden van Eduard Douwes Dekker
100 jaar geleden op 66-jarige leeftijd op 19
februari 1887.)

Koning Willem III is intussen al weer 13
jaar koning van Nederland. Op 29 maart
woont hij de opening bij van het eerste ge-
deelte van de historische Galerij van \'Arti
et Amicitiae\' waar 52 vaderlandse geschie-
denisschilderijen hangen.
Ook in Amsterdam: daar wordt gebouwd
aan het \'wegennet\'. Er wordt een begin
gemaakt met de aanleg van \'verhoogde
voetpaden\'.

In ons politiek bedrijf is blauw bloed nog
sterk vertegenwoordigd blijkens een be-
richt dat mr. A. J. L. baron Stratenus ont-
slag neemt als minister van buitenlandse
zaken en wordt opgevolgd door jhr. mr.
Paul Th. van der Maese de Sombreff
Ten slotte weer Artis, een soort nationaal
bezit. Deze diergaarde is opgericht door en
eigendom van het Koninklijk Zoölogisch
Genootschap en heet voluit \'Natura Artis
Magistra\'. Zij bestaat 19 jaar en staat van
het begin af onder leiding van oprichter G.
F. Westerman.

De laatste jaren kampen de asielen met een
toenemende stroom katten, met als gevolg
overvolle hokken en plaatsgebrek. Alleen
al in 1986 werden er meer dan 60.000 kat-
ten in de asielen opgenomen, 10.000 méér
dan het jaar ervoor.

De Dierenbescherming start nu een cam-
pagne om enerzijds de toename van het
aantal katten dat in de asielen terecht
komt in te perken en anderzijds de in de
asielen aanwezige dieren een goed tehuis te
geven.

De Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde onderschrijft het
probleem en werkt mee aan deze cam-
pagne.

Kattenbezitters worden opgeroepen om
hun dier te laten steriliseren of castreren.
Daarnaast wordt het probleem van de
overvolle asielen benaderd door aan-
staande kattenbezitters aan te sporen een
kat uit het asiel te halen.
Door het propageren van sterilisatie/
castratie en het plaatsen van asielkatten wil
de Dierenbescherming het probleem van
de overvolle asielen aanpakken. Hiertoe
worden folders en posters verspreid bij die-
renartsen, asielen, scholen, bibliotheken en
dergelijke.

Ook met behulp van TV-spotjes zal het
probleem onder de aandacht van het pu-
bliek worden gebracht. Een aantal bekende
Nederlanders geeft in het programma \'Die-
renmanieren\' van de TROS hieraan hun
medewerking.

Volgende vergadering: op donderdag
9 april 1987 wordt om 13.30 uur in de col-
legezaal van het hoofdgebouw van de
Faculteit der Diergeneeskunde een lezing
georganiseerd door de Groep KI en Zoo-
techniek.

Onderwerp: Is Nederland vrij te maken
van varkenspest, Aujeszky en IBR?
De EEG wil dat lidstaten die exporteren
binnen de EEG op het gebied van de var-
kensgezondheidszorg vrij zijn van varkens-
pest en Aujeszky. In de rundveesector
wordt dit overwogen voor IBR. Dit zal in
eerste instantie grote consequenties hebben
voor de varkenshouders, zeker in varkens-
dichte gebieden.

Dit onderwerp zal vanuit verschillende
hoeken worden toegelicht door de vol-
gende sprekers:

Drs. J. A. Smak, Veterinaire Dienst, afde-
ling dierziektenbestrijding: Overheidsbeleid
ten aanzien van het vrijmaken van Neder-
land van bepaalde (virus)ziekten.
Drs. T. de Ruiter, directeur Gezond-
heidsdienst voor Dieren in Noord-Brabant:
Is het praktisch mogelijk om Nederland
vrij te krijgen van varkenspest en Au-
jeszky?

Dr. P. de Leeuw/dr. C. Terpstra, Centraal
Diergeneeskundig Instituut: Is het theore-
tisch mogelijk om Nederland vrij te krijgen
van IBR?

Dr. ,1. T. van Oorschot, Centraal Dierge-
neeskundig Instituut: Is het theoretisch
mogelijk om Nederland vrij te krijgen van
Aujeszky en varkenspest?

De Nautilus/Mees en Zoonen Regatta met
als hoofdnummer de \'bedrijfsachten\' vindt
plaats op zaterdag 19 september 1987.
Hieraan wordt niet alleen deelgenomen
door bedrijven. Ook beroepsgroepen zoals
makelaars en tandartsen schrijven een
eigen ploeg in.

Bij een aantal veterinaire (oud)roeiers is
het idee ontstaan om dit jaar ook een \'ve-
terinairen acht\' op het water te brengen.
Wij zoeken nog een aantal mensen om de
ploeg te completeren.
Interesse? Belt u dan Tom Neil,
070-900795 (b/a vragen naar mevr.
Verbeek).

De voorzitter Hagenlocher (BRD) heet een
ieder welkom en merkt op dat de tolken
voorlopig achter de bestuurstafel kunnen
plaatsnemen daar de technicus nog niet
gearriveerd is. Een van de tolken is ove-
rigens volstrekt onverslaanbaar en weigert
harder te praten. Even later komt de tech-
nicus binnen en gaan de tolken in hun ca-
bines.

Porter (UK) wil in een later stadium terug-
komen op de Advisory Veterinary Com-
mittee. Verder deelt hij mee dat Storey
Pugh (oud UK-vertegenwoordiger in de
FVE) opnieuw is gekozen in het Econo-
misch en Sociaal Comité van de EG.
Met betrekking tot de \'free movement of
veterinarians\' verzoekt hij nogmaals in het
eigen tijdschrift mede te delen dat informa-
tie met betrekking tot de vestiging in een
van de andere lidstaten op het eigen secre-
tariaat aanwezig is. De informatie met be-
trekking tot vestiging in Spanje is nu ook
beschikbaar en zal worden rondgedeeld. Er
komt nu een algemeen richtlijn met be-
trekking tot de vrije beroepsuitoefening.
Hoewel de dierenartsen al een eigen
richtlijn hebben staat hier toch een punt in
dat ook voor de dierenartsen van belang
kan zijn. Het betreffende stuk zal via het
secretariaat van de FVE worden rondge-
stuurd.

Naar aanleiding van dit verslag wordt ge-
vraagd hoe het nu met de Grieken zit. Ha-
genlocher deelt mee dat de Hellenistische
Vereniging geen lid is, de verschillende dis-
ciplines van de diergeneeskunde zijn hier
onvoldoende in vertegenwoordigd, maar
de Griekse Maatschappij voor Diergenees-
kunde wel. Soutiropoulos vertegenwoor-
digd dan ook de Greece Veterinary Asso-
ciation.

Carter (UK) vindt de kosten van de simul-
tane vertaling onrustbarend. De snelheid
van vergaderen wordt er echter aanzienlijk
door verhoogd. Carter vindt dat deze kos-
ten in de toekomst gebudgetteerd zouden
moeten worden als ze wordt besloten inet
de simultane vertaling door tc gaan. Ha-
genlocher is voorstander van de simultaan
vertaling maar is het er wel mee eens dat
de kosten in de hand gehouden moeten
worden. Afgesproken wordt dat vanaf
1987 gewerkt zal worden met een begro-
ting.

1. Overproduktie van dierenartsen: er is
een brief uitgegaan naar Italië en België.

2. De invoering van de melkquota heeft ge-
leid tot een verbetering van de bedrijfsvoe-
ring (slechte, zieke dieren gaan er het eerst
uit) met als gevolg een minder inschakelen
van de dierenarts. Dit is in Duitsland goed
merkbaar.

3. Er heeft geen gesprek plaatsgevonden
met Andriessen (landbouwcommissaris
EG). Er werd doorverwezen naar Bendi-
xen. Dit gesprek heeft twee dagen geleden
plaatsgevonden. Aan de orde is geweest:

— Bendixen verlaat per 1 december 1986
Brussel: over zijn opvolging is nog niets
bekend;

— richtlijnen worden door de Europese
Cominissie opgesteld. Het is niet eenvou-
dig hier invloed op uit te oefenen;

— vleeskeuring: de ontwikkeling gaal
tegen de belangen van de dierenarts in. De
vleeskeuring zelf, met name dc toenemende
technologie daar omheen, gaat verder dan
door dierenartsen gedaan kan worden.
Daarbij gaat het accent naar hel onder-
zoek voor het slachten;

— dat eenieder slechts geïnformeerd
wordt over wal in Brussel gaande is, is
geen nieuw gegeven. Dit is ook in de Advi-
sory Veterinary Conuniltcc uitvoerig is aan
de orde geweest.

4. Advisory Veterinary Committe: Cotte-
rcau (Fr.) is afgetreden. Als voorzitter is
een Nederlander gekozen (Leiten).

Minderhoud vraagt of er nog gesproken is
over het paspoort voor honden, katten en
paarden. Dit is bij Bendixen niet aan dc
orde geweest.

Tevens deelt hij mee dat er sinds 1 sep-
tember een IKB-proef op 350 varkensbe-
drijven is opgezet. Hierover zijn verder nog
geen resultaten bekend. Met betrekking tot
de lekekrachten is de opvatting dat deze in
meer dan een richting (roodvlees en pluim-
vee) opgeleid zouden moeten worden.
Naar aanleiding van dc brief die naar Bcl-

gic is gestuurd ten aanzien van de over-
produktie van dierenartsen merkt Lomba
(Belgie) op dat alleen de Vlaamse Minister
van Onderwijs deze brief gehad heeft. Er is
echter ook een Waalse Minister. Deze zal
dc brief alsnog krijgen. Of de brief veel zal
uithalen wordt betwijfeld. De subsidie in
België is gekoppeld aan het aantal studen-
ten. Het is dus niet aantrekkelijk dit aantal
terug te brengen.

Met betrekking tot de audio-visuele pro-
gramma\'s merkt Johanssen (Denemarken)
op dat Denemarken nu beschikt over zo\'n
80 videoprogramma\'s. De meeste zijn af-
komstig uit de Verenigde Staten. Het is
niet toegestaan deze door te geven. Enkele
banden zijn zelf gemaakt. Deze zullen in
het Engels vertaald worden.
Porter stelt voor Bendixen te bedanken
voor zijn werkzaamheden ten behoeve van
de FVE. Hagenlocher zal hier zorg voor
dragen.

De Advisory Veterinary Committee komt
opnieuw aan de orde. Willenborg (Ned.)
vraagt waarom hij geen uitnodiging heeft
gehad voor de eerste vergadering. Hagen-
locher antwoordt dat nog geen reactie op
het voorstel van de FVE met betrekking
tot de FVE-afvaardiging naar de Advisory
Veterinary Committee is ontvangen. Wil-
lenborg vraagt waarom dc hele procedure
dan zo snel moest worden afgewikkeld.
1 lagenlocher stelt voor de delegatie nu de-
finitief vast te stellen of te veranderen.
Stede Bodger (UK) vraagt waarom hier
twee Duitse afgevaardigden zitting in moe-
ten hebben. Stelt voor de delegatie op dit
punt aan te passen. Hagenlocher vraagt of
er hiertoe voorstellen zijn.
Porter vindt dat het beste zou zijn om Ha-
genlocher en dc nieuwe voorzitter van dc
FVE voor te dragen. Er moeten echter vier
mensen worden voorgedragen. Twee eerste
en twee tweede voordrachten. Het is echter
gebruikelijk dat dc eerste voordrachten
worden gekozen. De vergadering stemt in
met het voorstel. Zodra dc nieuwe voorzit-
ter bekend is zal deze samen met Hagen-
locher de FVE in het Advisory Veterinary
Comtnittee vertegenwoordigen.

Niet duidelijk waarom dit op de agenda is
opgevoerd. Porter geeft aan dat alles in het
rapport staat. Discussie gesloten.

Er ontstaat een korte discussie waarin
Dalsgaard (Denemarken), Oackly (UK) en
Dc Lint (Ned.) hun mening weergeven.
Dalsgaard merkt op dat de biotechnologie
de concurrentiepositie van de westerse we-
reld ten opzichte van de ontwikkelings-
landen nog eens extra zal versterken. Een
vraag die zich verder voordoet is wat er
moet gebeuren met de restprodukten van
de biotechnologie en in hoeverre dit het
probleem van de enorme overschotten niet
alleen maar vergroot. Research-instituten
zullen moeten worden ingeschakeld om
deze problemen de baas te kunnen worden.
De Lint vindt het rapport te optimistisch.
De omzetting van landbouwprodukten in
industriële produkten ervaart hij als posi-
tief. De stimulering van de biotechnologie
heeft echter ook negatieve aspecten, zoals
de vervuiling van lucht en water. Is van
mening dat de biotechnologie vanuit de
industrie voldoende gestimuleerd zal
worden en dat met name een taal van de
EG zal zijn de negatieve aspecten te be-
waken. Daarnaast is hij van mening dat
het in de ontwikkelingslanden de voorkeur
verdient de conventionele methoden te
stimuleren.

Afgesproken wordt dat de sprekers hun
verhaal op papier zullen zetten waarna
deze zullen worden rondgestuurd. De FVE
zal een eerste korte reactie naar de Euro-
pese Commissie sturen, waarna in een la-
tere fase inhoudelijk op het rapport zal
worden gereageerd.

7. Working Group \'meat hygiene\'
De Europese Commissie zal bericht
worden dal het keuringstaricf niet hoog
genoeg is om straks alle keuringskosten te
kunnen dekken. In het keuringstarief zal
dan ook de keuring op de boerderij, de
controle op radio-actieve stoffen enz. moe-
ten zijn meegenomen.

— Niet curatieve chirurgische ingrepen:
De gedachte is de cosmetische ingrepen
niet toe te staan.

— Legbatterijen: We moeten hierbij vast-
houden aan de vijf uitgangspunten van het
Bramble rapport. Het dier moet voldoende
ruimte hebben om (op) te staan, te (gaan)
liggen, om te draaien, zich te strekken.

(zich) te verzorgen. Dit is alleen mogelijk
bij een oppervlakte van tenminste 600 cm^.
Het nu voorliggende voorstel doet het dier
dan ook geen recht aan.

— Dierproeven: Hierbij moet zowel op de
gezondheid als het welzijn worden gelet.
Voor alle dierproeven moet toestemming
gevraagd worden; er mag niet volstaan
worden met aanmelding alleen.

— Het aanstellen van een toezichthou-
dende beambte op de dierproeven moet
worden gestimuleerd.

Van Riessen (Ned.) merkt op dat er voor
moet worden gewaakt dat we geen herha-
ling krijgen van wat reeds besloten is.
Carter geeft aan dat de enige echte beslis-
sing die de sub committee on \'animal wel-
fare\' heeft genomen de beslissing is de
waarnemers bij de standing committee on
animal welfare (Lyons (Ierland) en Carter)
in de toekomst te zullen ondersteunen.
Wohn (BRD) is echter van mening dat de
FVE zijn teleurstelling over de voorge-
stelde richtlijn zou moeten laten blijken.
Carter voelt hier niets voor en zeker niet
als dit in de vorm van een resolutie moet.
Daar de discussie verhit driegt te worden,
wordt er naar toegestuurd dat Carter en
Wohn gezamenlijk een persverklaring
zullen opstellen die na goedkeuring door
de vergadering zal worden vrijgegegven.

Steele Dodger (UK) betreurt het dat beide
werkgroepen zich geleidelijk aan met de-
zelfde onderwerpen zijn gaan bezighouden.
Hij stelt dan ook voor beide groepen
samen te voegen. De vergadering gaat
hiermee accoord.

Tevens verzoekt Steele Bodger de vergade-
ring het standpunt van de werkgroep te
onderschrijven dat dierenartsen in de eer-
ste plaats kennis verkopen en geen dierge-
neesmiddelen. Een oud verhaal en de ver-
gadering heeft er dan ook geen problemen
mee. Bij het toedienen van diergenees-
middelen moet er een veterinaire noodzaak
voor het gebruik zijn. De richtlijn met be-
trekking tot diergeneesmiddelen moet ook
betrekking hebben op ruw- en halfproduk-
ten. De veehouder moet alleen toestem-
ming krijgen om gemedicineerd voer te be-
reiden voor het eigen bedrijf. Hij moet
daarvoor over goede apparatuur be-
schikken.

Anthelmintica moet alleen op voorschrift
van een dierenarts gebruikt mogen
worden. Dit laatste is overigens een stand-
punt wat de FVE al eerder heeft inge-
nomen.

Afgesproken wordt dat Rupprecht (BRD)
voorzitter van de samengevoegde werk-
groep wordt en Steele Bodger secretaris.

10. Report from the UEVP on SEPLIS
De contributie van de UEVP bij SEPLIS is
65.000 Bfr. Prins (Ned.) vraagt of de ver-
gadering op de hoogte is of alle nationale
organisaties van vrije beroepsbeoefenaren
lid zijn (CVB in Nederland; CVB is lid van
SEPLIS). Volgens Porter zouden deze alle
lid zijn. Met betrekking tot het year of the
liberal professions zijn geen vorderingen tc
melden.

/ /. Aid for developing countries
Neubrand (BRD) vraagt zich af of de FVE
hier zoveel kan doen. Alleen zeer beperkte
hulp is mogelijk. Lyons merkt op dat Neu-
brand hierin gelijk heeft maar dat een
beter resultaat kan worden verkregen door
contact met het World Food Program van
de FAO. Het zijn echter de nationale
overheden die hier hun steun aan moeten
geven. Vanuit de nationale organisaties
zou druk op de overheid uitgeoefend
kunnen worden hieraan hun medewerking
te geven. De FVE zou de nationale be-
roepsorganisaties kunnen ondersteunen in
hun contacten richting overheid.

Er is een voorstel voor de indeling van de
hoofdstukken gemaakt.
Dc doelgroepen zijn:

— overheidsorganisaties met een spe-
cifieke belangstelling voor veterinaire aan-
gelegenheden.

Er is zo\'n 2000 pond sterling beschikbaar
voor de uitgave. De volgende vergadering
zal worden gehouden in Utrecht.
Porter is van mening dat het voorliggende
voorstel gedoemd is te mislukken. Er
wordt zoveel inbreng van de verschillende
delegaties verwacht dat dit nooit wat kan
worden.

Besloten wordt de voorgestelde weg in te
gaan met daarbij de kanttekening dat van
alle delegaties dan ook de volledige mede-
werking wordt verwacht om tot succes te
komen.

Lux (Fr.) draagt Frankrijk als kandidaat
voor het voorzitterschap en secretariaat
voor.

Voorzitter: Remic Mornet. Deze is be-
schikbaar, heeft de kennis, weet als oud-
prakticus waar de problemen liggen.
Secretaris: Pierre Roué. Deze is werkzaam
bij Rhône Poulenc, spreekt vloeiend Engels
en Duits. Aldus Lux.

Stecle Bodger stelt Bienfet (Belgie) voor als
voorzitter. Deze is: beschikbaar, heeft de
kennis, weet waarde problemen liggen en
wordt ondersteund door Engeland!, aldus
Steele Bodger.

Porter merkt op dat de FVE zelf moet kie-
zen wie ze als voorzitter en als secretaris
willen hebben, maar dat hij toch enigszins
ongerust is over het voorstel met betrek-
king tot de Franse secretaris. Deze heeft
nog geen persoonlijke ervaring met de
FVF. Ziet liever dat Frankrijk een kan-
didaat zoekt die wel ervaring heeft,
[definitieve voordrachten zullen in Utrecht
plaatsvinden.

Het programma voor Utrecht wordt uitge-
deeld en heeft instemming van de vergade-
ring. Er wordt prijs gesteld op een dames-
programma voor de vrijdag.
Permanent secretariaat: de brief zal
worden rondgestuurd, waarna deze in
Utrecht besproken kan worden.

De voorzitter sluit de vergadering nadat de
voorzitter van de Spaanse Maatschappij
voor Diergeneeskunde in een korte toe-
spraak nog eens duidelijk heeft gemaakt
dat het de Spaanse Maatschappij een eer
was de FVE in Madrid te hebben mogen
ontvangen.

In het Tijd.schrijt voor Diergeneeskunde van
15 december 1986 is de mededeling gedaan
dat nagegaan zou worden of het mogelijk
is een gezamenlijke reis te organiseren naar
het XXIIl World Veterinary Congress te
Montreal, 15-22 augustus 1987.
Het doet ons genoegen u thans een reis-
programma aan te bieden dat in goed over-
leg door Special Traffic te Amsterdam is
opgesteld en waarin een aantal keuzemoge-
lijkheden is vewerkt.

Zaterdag 15 augustus: Amsterdam-Montreal
Gezamenlijk vertrek vanaf Sehiphol
V. Amsterdam 14.40 uur, vluchtnummer KL 673
a. Montreal 16.00 uur

Bijwoning van het congres, dat gehouden zal
worden in het Montreal Convention Center.

Zaterdag 22 augustus: Montreal-Amsterdam
Transfer naar de luchthaven van Montreal
V. Montreal 19.15 uur, vluchtnummer KL 674
a. Amsterdam 07.40 uur.
Rcissotn per persoon:

Een eerste klas hotel, zeer centraal gelegen aan
de Place Ville Marie. Aangrenzend bevinden
zich het metro- en het CN- en CP-treinstation.
Het congrescentrum ligt op ca. 10 minuten
loopafstand. Alle kamers beschikken over air-
conditioning, telefoon, kleuren-tv, een koel-
kastje en een badkamer met bad, douche en toi-
let. Tot de verdere faciliteiten van het hotel
behoren diverse restautants en cocktail-lounges,
een health-club, een sauna en een ondergrondse
winkelgalerij met meer dan 200 winkels.

Een uitstekend eerste klas hotel, gelegen in het
business- en winkeldistrict, nabij het Mount
Royal Park. Dit hotel beschikt over een restau-
rant, bar en coffee-shop, een binnen- en buiten-
zwembad, tennisbaan en health-club met sauna.
De kamers zijn goed ingericht en beschikken
over alle moderne faciliteiten.

Een goed toeristenklasse hotel, niet ver van het
zaken- en theaterdistrict gelegen op ongeveer 1
km afstand van het station. De kamers zijn ruim
en voorzien van airconditioning, telefoon, kleu-
ren-tv en een badkamer met bad, douche en toi-
let. Het hotel heeft verder een restaurant, een
coffee-shop, een cocktail-lounge, een verwarmd
zwembad en een sauna.

Voor diegenen die voor of na het congres nog
het een en ander van Canada willen zien, biedt
Special Traffic de mogelijkheid om in combina-
tie met het basisprogramma in te schrijven op 2
tours naar de Westkust van Canada. Hierin zijn
onder andere opgenomen een bezoek aan Van-
couver, Jasper en Banff in de Rocky Mountains
en Victoria.

15-daagse pre-congrcstour door de Rocky
Mountains, 1-15 augustus 1987
Rcissom per persoon ƒ2925,—

12-daagse post-congrestour door de Rocky
Mountains, 22 augustus-l september 1987
Reissom per persoon ƒ 2175,—

Uitgebreide informatie over deze tours ver-
strekken wij u gaarne op aanvraag.
Via de congresorganisatie kunt u inschrijven
voor:

Indien u voor een van deze tours wilt inschrijven
dient u dit aan te geven op een excursieformulier
en het Special Traffic aanmeldingsformulier.
Special Traffic zal dan zorg dragen voor de
overmaking van de betreffende kosten en u ont-
vangst van ons een factuur in Nederlandse gul-
dens berekend tegen de dagkoers van de Cana-
dese Dollar.

Special Traffic geeft een Amerika/Canada pro-
gramma uit met daarin opgenomen tours, city-
packages, autohuur, camperhuur en dergelijke.
Uit de diverse onderlen kunt u zelf of in overleg
met Special Traffic uw eigen programma samen-
stellen.

De registratiekosten voor het congres zijn vast-
gesteld op:
Leden WVA
Niet-leden
Studenten

Begeleidende personen
vóór 30 april 1987 na 1 mei 1987
Can. $ 325,— Can $ 390,—
Can. $480,— Can. $ 575,—
Can. $125,— Can. $ 150,—

Can. $110,— Can. $130,—
Spccial Praffic kan zorgdragen voor de betaling
van deze kosten. U dient dan de aanmelding
voor de reis samen met een ingevuld registratie-
formulier aan ons toe te zenden. Wij zorgen dan
voor het overmaken van de kosten en u ont-
vangt van ons een nota in Nederlandse guldens
berekend tegen de dagkoers van de Canadese
Dollar, vermeerderd met ƒ25,— administratie-
kosten.

Uw aanmelding voor deze reis vindt plaats door
ondertekening en inzending van het aanmel-
dingsformulier vóór 27 maart a.s. Daarna alleen
op aanvraag.

U ontvangt dan van ons een bevestigings/tevens
factuur voor 10% van de reissom.
Het restant van de reissom dient uiterlijk 4
weken vóór uw vertrek bij ons in bezit te zijn.

Indien een aanmelding ongedaan wordt ge-
maakt zijn de volgende bedragen verschuldigd:

b. annulering van 8 weken tot 4 weken vóór de
dag van vertrek 25% van de reissom;

c. annulering van 4 weken tot de 7e dag vóór
da dag van vertrek 65% van de reissom;

d. annulering van de 7e dag (inclusief) tot de
dag van vertrek 90% van de reissom;

Indien u uw reservering wilt wijzigen na ont-
vangst van uw bevestiging zijn wij genoodzaakt
u ƒ50,— administratiekosten in rekening te
brengen.

Indien wijziging plaatsvindt binnen 4 weken
vóór vertrek dan zijn de genoemde annulerings-
voorwaarden van toepassing.

Ter voorkoming van annuleringskosten of een
gedeelte daarvan sluit Wagons-lits Reizen een
goede verzekering af. U kunt in geval van onge-
val, ernstige ziekte of overlijden van mede-rei-
zenden of familieleden tot de 2e graad zonder
kosten annuleren. De premie bedraagt 4% van
de reissom 1% poliskosten.

Als u de naaiTi en voorletter van uw zakelijk
waarnemer heeft opgegeven en de verschuldigde
toeslagpremie van 1% is betaald, bestaat recht
op vergoeding wegens annulering of afbreking
van de reis bij het uitvallen van deze vervanger.

Alle genoemde prijzen zijn gebaseerd op de hui-
dige in ons bezit zijnde tarieven en op een Ca-
nadese Dollarkoers van ƒ 1,57 en derhalve on-
derhevig aan eventuele wijzigingen.

Ter nadere toelichting van dit programma
wordt een voorlichting.smiddag georgani-
seerd op vrijdag 6 maart 1987, aartvang
14.00 uur, in het Holiday Inn Hotel te
Utrecht.

Aanmeldingen voor deze middag kunnen
telefonisch plaatsvinden:
020-683121 Special Traffic, Marianne van
der Toorn

Via bovenstaande telefoonnummers zijn
ook aanvullende informatie en aanmel-
dingsformulieren verkrijgbaar.
Aanmeldingen vóór 27 maart 1987 worden
gegarandeerd, daarna kan dit alleen op
aanvraag.

Ook dit jaar 1987 wordt er weer een in-
leidende cursus laboratoriumtechnieken
georganiseerd, in samenwerking met het
Agrarisch Onderwijs Centrum te Barne-
veld.

Korte inhoudsopgave van de cursus
kennismaking met de theoretische achter-
gronden van bloed-, urine-, faeces- en hui-
donderzoek inet daaraan gekoppeld een-
voudige, in dc praktijk veel gebruikte
laboratoriumhandelingen.
Kennismaking met hygiëne-onderzock.
Beperkte mogelijkheid tol herhalingsoefe-
ningen tijdens de cursus.

Dierenartsassistenten, die in de praktijk
weinig of geen ervaring met laboratoriu-
tnonderzoek hebben en hiermee willen
kennismaken.

Het cursusboek wordt (na ontvangst van
de deelnemerskosten) ca. één maand voor
de aanvang van de cursus toegezonden.
Minimum aantal deelnemers: 14
Maximum aantal deelnemers: 24

Inschrijving sturen aan:
secretariaat Vedias, postbus 58, 3880 AB
Putten. {Vóór 20 maart 1987).
Na ontvangst van de inschrijving zenden
wij u een acceptgiro en nadere bijzonder-
heden.

Dierenartsen kunnen ook donateur
worden van de Vedias of hun assistent(en)
lid maken van de Vedias. Een dertigtal die-
renartsen (praktijken) zijn u reeds voorge-
gaan. Volg dit goede voorbeeld. U blijft
dan op de hoogte van wat er bij de assis-
tenten zoal \'leeft\'. Dat is toch ook voor u
belangrijk!!

De groep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier werd in 1947 geboren en beslaat
nu dus 40 jaar.

Tijdens het feest, op 11 april, in het kader
van hel congres zult u hiervan meer
merken. Een in veler ogen droog onder-
werp sappig brengen is voor wal betreft de
klinische pathologie in de handen van dr.
Perman zeer vertrouwd.
Voor hen die vrijdag niel willen luisteren is
hel nevenprogramma met een trip naar
Den Haag (Madurodam, Binnenhofen hel
Vredespaleis) een goed alternatief. Neem
dus gerust uw partner mee.
Voor hen die zich een speciaal stuk heel-
kunde eigen willen maken is de theorie inet
voor een kleine groep een praklicum op
het gebied van de plastische en de con-
structieve chirurgie meer dan een ge-
noegen.

Dr. Swaim heeft met simpele middelen veel
te bieden op het gebied van transplantatie
op onder andere de extremiteiten.

Datum: 23 april 1987, 14.00-17.00 uur.
Maximum aantal deelnemers: 120.
De Kliniek voor Veterinaire Heelkunde
verzorgt een Klinische Les over de dia-
gnostiek en behandeling van navelbreuken
bij de grote huisdieren. Er is gekozen voor
dit onderwerp omdat uit contacten met
praktizerende dierenartsen is gebleken dat
er regelmatig vragen zijn over de diagnos-
tiek en behandeling van de ongecom-
pliceerde en gecompliceerde navelbreuken.
Onderwerpen:

— de diagnostiek: ongecompliceerde na-
velbreuk, ingeklemde breuk, breuk met of
zonder subcutane abcesvorming, etterige
urachusfistel, etc.

— de behandeling: anaesthesie, sluiten van
de breukpoort, hechtmateriaal, antibiotica-
gebruik, etc.

Het een en ander zal worden toegelicht
met behulp van patiënten, dia\'s en video-
banden. Tenslotte zal worden ingegaan op
dc ervaringen van de Kliniek met de na-
velbreukchirurchie bü het rund cn het
daarmee samenhangend profylactisch ge-
bruik van antibiotica.
Cursusprijs: ƒ 65,—.

Doelgroep: kleine huisdierenpraktici en
dierenartsen in de algemene praktijk.
Plaats: Kliniek voor Kleine Huisdieren te
Utrecht.

Maximum aantal deelnemers: 20.
Onderwerp: drs. F. J. Meutstege bespreekt
doel cn indicaties, materiaal en methoden,
technische toepassing, controle, nabehan-
deling en mogelijke complicaties. (Van de
orthopedische patiënten is meer dan de
helft uitstekend geholpen bij een goed
(spalk)verband.)

Praktische oefening (onder leiding van drs.
F. ,1. Meutstege en mevr. drs. Y. Kroos-

hof): het aanleggen van spalken en ver-
banden op proefhonden van de kliniek.
De mogelijkheid bestaat een eigen hond
m\'ee tc nemen en deze vervolgens weer ge-
spalkt mee naar huis te netnen alwaar een
dagelijkse controle en observatie kan
plaatsvinden.

Datum: 12 mei 1987, 14.00-17.00 uur
(87/14); 14 mei 1987, 14.00-17.00 uur
(87/15. herhaling van 12 mei 1987).
Doelgroep: kleine huisdieren praktici.
Onderwerp: oogiidafwijkingcn door dr. F.
C. Stades.

Datwn: 13 mei 1987, 14.00-17.00 uur
(87/16); 19 mei 1987, 14.00-17.00 uur
(87/16) (Herhaling van 13 mei).
Doelgroep: praktici in dc algemene prak-
tijk.

Deze cursus beoogt dc deelnemers infor-
matie te verschaffen over een viertal the-
ma\'s. die ten dele op verzoek van derden
zijn opgenomen. Bij vleeskwaliteit komt de
nadruk te liggen op de effecten van elec-
trostimulatie, warm ontbenen en verpak-
kingsmethoden. Procescontrole zal in di-
verse factoren worden besproken aan de
hand van vleesconserven. In verband met
de op handen zijnde kwaliteitsregeling ten
aanzien van leverprodukten zullen de ver-
schillende bereidingswijzen en hun achter-
gronden worden besproken. Het laatste
thema zal de continue bereiding van verhitte
vleeswaren tot onderwerp hebben.
Naast deze hoofdthema\'s zullen in korter
verband worden besproken: praktische er-
varingen met het Kwaliteits- en Hygiëne-
plan: mechanisch ontbeend vlees en de
kwaliteit van export vleeswaren.
Het vier dagen durende programma omvat
theorie en demonstraties.
Doelgroep: de cursus is bestemd voor deel-
nemers werkzaam in de vleessector, op we-
tenschappelijk- of hbo-niveau.
Data: 13, 14, 20 en 21 mei 1987, 9.00-17.00
uur.

Plaats: Mitland Hotel, Ariënslaan I, 3573
PT Utrecht, tel. 030-715824.
Demonstraties: Vakgroep VvDO, Gebouw
A9. Biltstraat 172, Utrecht.
Maximum aantal deelnemers; 13.
Cursusprijs: j\' 1. 170,— inclusief lunch (exclu-
sief overnachting en diners, voor overnach-
ting kan het PAO-Diergeneeskunde zorg
dragen a raison van ƒ95,— voor logies en
ontbijt).

Doelgroep: praktici met commerciële ko-
nijnenhouders en sportfokkers in hun
praktijk.

Maximum aantal deelnemers: 40.
Uit contacten met konijnenhouders blijkt
dat er behoefte is aan een — beperkt —
aantal praktici met speciale kennis op dit
gebied. De stof zal grotendeels behandeld
worden aan de hand van case-studies
waarbij een konijnenhouder vertelt hoe het
probleem zich aan hem voordeed en een
prakticus vertelt over zijn aanpak van het
probleem.

Een 2e-/3e lijns specialist doet verslag van
zijn specialistisch onderzoek van het on-
derhavige geval en zet de aandoening in
het kader van de groep aandoeningen
waarin het probleem thuishoort. Het ac-
cent zal liggen op maagdarm-aandoe-
ningen, respiratoire problemen en huid-
klachten. Daarnaast omvat het
programtna farmacotherapie en -kinetiek,
normaal gedrag en gedragsproblemen. Het
programma is toegesneden op de veteri-
naire aanpak en dc cursus is dan ook met
name bedoeld voor dierenartsen, al zijn
wetenschapsbeoefenaren uit andere disci-
plines ook welkom.
Cursusprijs: f 2\\0,— inclusief lunch.

Opgave en aanmelding voor bovenstaande
PAO-cursussen dient te geschieden door
inzending van het in dit Tijdschrift ingeslo-
ten inschrijfformulier voor de Klinische
Les Heelkunde vóór I april 1987. voor de
overige cursussen vóór 15 april 1987.
Betaling van de cursussen kan op de vol-
gende manieren plaatsvinden:

— Het PAO-Diergeneeskunde wordt door
u gemachtigd het cursusgeld éénmalig van
uw bankrekeningnummer te incasseren (zie
inschrijfformulier).

— Na ontvangst van het inschrijfformulier
ontvangt u een acceptgiroformulier waar-
mee betaling kan geschieden.

Het PAO-D schrijft in tot het maximum
aantal deelnemers per cursus op volgorde
van binnenkomst van het cursusgeld.

Bij annulering vóór 15 april 1987 voor de
Klinische Les Heelkunde, respectievelijk
vóór 1 mei 1987 voorde overige cursussen
ontvangt u het cursusgeld retour, vermin-
derd met de administratiekosten (10% van
het cursusgeld, met een minimum van
ƒ 10,—). Bij annulering na 15 april 1987
(respectievelijk 1 mei 1987) vindt geen res-
titutie plaats.

Inlichtingen over deze cursus kunt u ver-
krijgen bij het secretariaat PAO-Dierge-
neeskunde, Postbus 140.31, 3508 SB
Utrecht.

De Brabantse mestbank heeft in 1985 met
overheidssubsidie 157.000 m\' drijfmest
verkocht. Dat is 50.000 m\' meer dan in
1984.

Van de mest van pluimveehouders werd
200.000 ton verkocht.
Dc pluimveehouders krijgen hiervoor be-
taald. Bij dc rest van dc mest moet geld bij
om het afgezet te krijgen: 2,54 gulden en
5,35 gulden subsidie per m\'.

In het \'rijdschrift voor Diergeneesi<unde
19X6; u i: 1032-3 reageert de heer G. Smits
met het artikel \'Homeopathie, geloof, we-
tenschap of genecskimst?\' op een samen-
vatting van ons referaat, dat twee maanden
eerder in ditzelfde tijdschrift verscheen
Crijdschr Diergeneeskd 1986; 111: 741-3).
Dc heer Smits is van mening dat onderge-
tekende en Ria Htiyhen zich onvoldoende
georiënteerd zouden hebben op onderzoek
op homeopatisch gebied. Daarnaast
spreekt hij over het gemak waarmee infor-
tnalic hierover te verzamelen is. Zijn gege-
vens kon hij \'binnen enkele dagen bij el-
kaar vegen\'.

Allereerst zou ik iets over dat gemak willen
zeggen. Zijn voornaamste bron van gege-
vens is het symposium "Homeopathie, wat
is meetbaar?\' dat in mei 1986 gehouden is,
dus na het verschijnen van ons referaat in
1984. in dit symposium wordt onder an-
dere verwezen naar een overzichtsartikel
van A. M. Scofield, waarin 179 publikaties
over homeopatisch onderzoek kritisch be-
sproken worden. Dit artikel is echter pas
in juli 1984 verschenen, dus ook na hel
schrijven van het referaat.
Onze literatuur hebben wij stukje bij beetje
bij elkaar verkregen met behulp van cata-
logussen (N.B.: waarin zeer weinig over dit
onderwerp terug te vinden was!), litera-
tuurverwijzingen en aanwijzingen van die-
renartsen, artsen, en de farmaceutische in-
dustrie. Waarschijnlijk zal Scofield zijn of
haar literatuur ook op een dergelijke ma-
nier verzameld hebben. Of het deze auteur
wèl in enkele dagen gelukt is, betwijfel ik.

Als tweede zou ik willen ingaan op onze
gebrekkige oriëntatie.
In verband met de omvang van het refe-
raat hebben wij ons beperkt tot onderzoek
met dieren of mensen. Studies met planten,
organen, weefsel-, cel- en bacteriecultures
zijn bewust weggelaten.
Ondanks deze inperking hebben wij 96 pu-
blikaties in ons referaat verwerkt. Scofield
verwijst naar 197 artikelen, die echter wel
hel volledige ondcrzoek.sgebied beslaan.

De onderdelen van zijn werk waarin hij
experimenten met dieren of mensen be-
schrijft, komen grotendeels met ons over-
een. Bij ons ontbreken echter enkele on-
derzoeken verricht in India. In zijn
overzicht zijn de klinische experimenten
van de Duitse dierenarts H. Wolter niet
terug te vinden. Verder meen ik een publi-
katie te kunnen toevoegen aan zijn lijstje
van wetenschappelijk verantwoord onder-
zoek. Het tweede deel van een onderzoek
aan de universiteit van Glasgow, met pa-
tiënten die leiden aan rheumatoïde arthri-
tis, is een geheel volgens de regels opge-
zette dubbelblindproef (zie referaat).
Kritiek op ons referaat die wèl gerecht-
vaardigd zou zijn, is eerdergenoemde in-
perking van ons literatuuronderzoek. Daar
kan ik alleen praktische argumenten voor
aanvoeren.

Met het commentaar van de heer Smits op
de redaktionele kolom ben ik het eens. Dat
had inderdaad meer \'up to date\' tnoeten
zij n.

In bovenstaand ingezonden stuk van mevrouw
Luiten wordt aangegeven waarom in de sa-
menvatting van her studentenreferaat de
meest recente literatuur ontbrak. Ook in ons
redaktionele commentaar ontbraken enkele
recente publikaties. De oorzaak daarvan is
gelegen in het feit dat ons commentaar al
geruime tijd voor publikatie gereed was. Eén
van de oorzaken van het late plaatsen van
onze bijdrage was de uitdrukkelijke wens
van de redaktie otn haar commentaar in het-
zelfde nummer van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde te publiceren als de .sa-
menvatting van het studentenreferaat - Red.

Voor het hdmaatschap van de Koiiinkhjke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Probst. J.; Gent 1983; D-4270 Dorsten 19 (Duitsland), Dorsten-19 Rhade; Neue Stra.s.se

Vries, F. P. W. de; 1986; .3706 AA Zeist, Laan van Vollenhove 146.
Vries, J. de; 1986; 3581 SX Utrecht. Haagstraat 16.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Collot d\'Escury.Mevr. N. A. D.; 1986; Essex(Gr. Brittanië), Leigh-on-Sea, 18 Leigham

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft hel Hoofdbestuur aangenomen:

C. G. J. M. van Aaken. Heike 18, 5512 NJ Vessem.
A. J. S. Dwarkasing, Laan van Vollenhove 1053, 3706 EJ Zeist.
Mevr. J. M. Ensink, Gr. Adolfstraat 17, 3583 VW Utrecht.
J. C. 1. Gielink, Laan van Vollenhove 584 bis, 3706 AA Zeist.

Dr. G. van Vliet te Lelystad (afwezig)
Mevr. L. A. von Frijtag Drabbe Künzel-Poot te Nieuwleusen (aanwezig)

D. M. 1\'. Greup te \'s-Gravcnhagc (afwezig)
35 jaar op 6
35 jaar op 6
35 jaar op 6
35 jaar op 6
25 jaar op 8
30 jaar op 9
40 jaar op 11
50 jaar op 19
50 jaar op 19
25 jaar op 21
25 jaar op 21
25 jaar op 21
25 jaar op 21
30 jaar op 23
40 jaar op 27
40 jaar op 27

196 Ans. /.../. M.: 198(i; 3431 VB Nicuwegein, V.
Herwijnenplantsoen 57; tel. 0.\'!4()2-41593;
wnd. d. (toevoegen als lid).

197 Haas, J. J. M.: 1983; 6865 HR i:ioorwerth.
Dillenburg 224; tel. 085-334662 (privé).
333730 (prakt.); p.. geass. met F. Schaeffer.

I9H Barkman. Mevr. M. C.: 1985; 3532 XR
Utrecht. Dc Cicnestctstraat 6; tel. 030-
9.34124; wnd. d.
I9H *Nas. Mevr. A. van der: 1985; 2905 LB Ca-
pelle a/d IJssel, \'s-Gravenweg 339 B; tel.
010-4506183; wnd. d.
.(/.( Basliaansen. P. N. C. M.: 1985; St. Cruz
(Bolivia), Casilla 5067; tel. 03,3-47366 (bur.);

d. bij CIPCA Centro dc Investigation y
Proniocion del Campesinado (toevoegen
als lid).

I9li *Beek. M. ./. van: 1985; 6091 MA Gendt,
Angerensestraat 19; tel. 08812-4850; wnd.
d.

199 Berends. A. ./. P.: 1985; 3564 ET Utrecht,
Cobradrccf 20; tel. 030-612030 (privé),
623329 (prakt.); p., geass. met E. H. v. d.
Hoeven.

200 Bergevoel. R. H. M.: 1986; 7475 PS Markelo,
Traasweg 4 A; tel. (L5476-1764 (prakt.);
wnd. d.

20! Blaaiiboer. C. ./.; 1986; 3981 ZM Bunnik.
Vletweide 64; tel. 0.3405-64788; wnd. d.
(toevoegen als lid).

202 Blekkenhorsl. Mevr. F.. C.: 1986; 8051 JP
Hattem. De Reest 7:tcl. 05206-46151; wnd.
d. (toevoegen als lid).

202 Roerma. ,V.; 1980; 6816 TD Arnhem, Ko-
ningsweg 22 A; tel. 085-456806; wnd. d.

20J Bokhove, Mevr. C. A. M.: 1986; 2023 XL
Haarlem, Tettcrodcstraat 37; tel. 023-
263157; wnd. d. (toevoegen als lid).

205 Brand. /.. P. M. van den: 1962; 5711 BB
Someren, Avennelaan 3; tel. 04937-1881
(privé). 1770 (prakt.); p.. H-D., geass. met
dr. A. de Kruif, M. M. F. 11. v. Kuijk, R. J.
M. L. Raymakers, L. A. .1. Smeenk en J. A.
Westcrbeck

206 Breedijk. C. G.: 1986; 1411 EA Naarden,
Marktstraat 18; tel. 02159-45146; wnd. d.

206 Brombacher.B. T. C.: 1986; I2I5JX Hilver-
sum. Loosdrechtseweg 50; tel. 035-13037;
wnd. d. (toevoegen als lid).

208 Burken. Mevr.M. W. P van: 1986; 6721 HM
Bennekom, Laarweg 141; tel. 08389-18315
(privé), I6500(prakt.);p..ass. bij P. Arendse
en P. J. Kool (toevoegen als lid).

208 Burm. Mevr. A. G. D.: 1986; 4535 AC Ter-
neuzen, Evertsenlaan 28; tel. 01150-12639
(privé), 19628 (prakt.); p., ass. bij J. P. de
Vos (toevoegen als lid).

209 *Caslel. O. van de: 1987; 7322 GB Apel-
doorn. Malrove 32; tel. 055-665093; d.

209 *Claus. H.: 1986; 3706 AA Zeist, Laan van
Vollenhove 476; tel. 03404-61948; d.

313 Collol d\'Escury. Mevr. N. A. D.: 1986; Essex
(Gr. Brittannië), Leigh-on-Sea, 18 Leigham
Court Drive; tel. Southend-on-Sea-76404;
p., ass. bij O. M. Cushing en M. Vadden
(toevoegen als lid).

210 *Coppens. Mevr. M. L. G.: 1987; 3524 KC
Utrecht, SIeeswijk 33; tel. 030-897508; wnd.
d.

210 Croughs. E. R. M.: 1986; 3515 XE Utrecht,
J. V. d. Borchstraat 26 bis; tel. 030-730454;
wnd. d. (toevoegen als lid).

210 Cruijsen. A. L. M.: 1986; 3581 JL Utrecht,
Oudwijkerveldstraat 2 bis; tel. 030-514923
(privé), 531087 (bur.); wet. mcdew. R.U.
(F.d.D., Vkgr. Buitenpraktijk).

210 Dalemans. A.: 1980; 9409 TN Loon. Bal-
loërweg 5; tel. 05920-42203 (privé), 53160
(prakt.); p., geass. met A. v. d. Kamp en A.
H. Nijhuis.

211 Dieleman. Mevr. E. E: 1984; 8072 ER Nun-
speet, Jasmijnweg 52;tel. 03412-53217; Stich-
ting Nederlandse Vrijwilligers) Den Haag.

313 Dijk. S. P. van: 1956; Javea (Alicante)
(Spanje), Costa Nova 337, Ambolo II; d.

213 Dirven. I\'. ./. C.: 1981; 5113 CA Ulicoten,
Postclsestraat 2; tel. 04249-630 (privé), 01619-
2556(prakt.);p.,geass.met J. A. M. Kolen.

213 Don. P. P.: 1983; 3572 AL Utrecht. Bilt-
straat 99; tel. 0.30-322507; wnd. d.

214 Dorresteijn. Dr. J.: 1958; U-1971: 3584 HH
. Utrecht. Albert v. Dalsumlaan 343; tel. 030-

540052 (privé), 512884 (bur.); wet. medew.
R.U. (F.d.D., Vkgr. Bedrijfsdiergeneesk. en
Buitenprakt.).

216 Eikelenboom. ./. L.: 1969; 5425 PC Mortel-
Gemert. Bakelseweg 59; tel. 04923-62333
(privé), 61402 (prakt.);p., H-D., geass. met
P. J. M. M. v. Gulick, F. L. M. Konings, M.
J. A. Nuijens, C. H. L. Sijssens, N. J. G. J. v.
d. Wielen en J. W. Zwolschen.

216 *Ekker. W. G. van den: 1987; 3981 ZM Bun-
nik, VIetweide 72; tel. 03405-62688; d.

219 \'Evers. A. A. M.: 1985; 3513 BH Utrecht.
Oude Gracht .358; tel. 030-319967; wnd. d.

221 Eriele. Mevr. .!.: 1986; 3561 KN Utrecht.
Dorbeendrecf 170; tel. 030-623777; wnd. d.
(toevoegen als lid).

222 Giessen. Mevr. .1. W. B. van der: 1986; 3572
PL Utrecht, W. Barcntszstraat 45; tel. 030-
714347; wnd. d. (toevoegen als lid).

224 Gils. ./. A. M. van: 1984; 5066 AX Moerges-
tel, Rootven 50; tel. 04243-3782 (privé).
1465 (prakt.); p., geass. met N. W. F. A.
Grimme. H. F. J. M. van Heivoort en L. A.
M. Tinnenians.

224 *Glas. J. A.: 1985; 9491 AR Zeijen, Zuider-
straat I; tel. 05929-670; wnd. d.

224 Gorkom. L. P. van: 1985; 3765 GE Soest,
Nieuweweg 36 A; tel. 02155-25195 (privé),
030-783810 (prakt.); p.. ass. bij A. J. J.
Hulshof, E. Offereins en E. K. Welling.

224 *Gostelie. H. R. C.: 1986; 5328 CR Rossum.
Burchtstraat 22; tel. 04180-12009 (prakt.);
p., ass. bij J. A. V. Oorschoten J. J. C. M. de
Schutter.

224 Goudekeiting. S. II.: 1984; 8013 AA Zwolle,
Hortensiastraat 21; tel. 038-211089 (privé),
224138 (prakt.); p., ass. bij H. J. Timmers.

225 Grimme. N. W. E A.: 1971; 5688 KC Oir-
schot, Spoordonkseweg 97 A; tel. 04997-
2850 (privé), 0424.3-1465 (prakt.); p., geass.
met J. A. M. v. Gils, H. 1\'. .1. M. v. Heivoort
en L. A. M. Tinnemans.

226 Gulick. Dr. P. .1. M. M. van: 1964; U-1983;
5424 TB Fisendorp, Elscndorpseweg40; tel.
04925-1484 (privé), 04923-61402 (prakt.);
p., geass. met J. L. Eikcicnboom, F. I.. M.
Konings, M. J. A. Nuijens, C. H. L. Sijs-
sens, N. J. G. J. v. d. Wielen en J. W.
Zwolschen.

230 Helder. Mevr..!.: 1986; 3514 TV Utrecht, le
Spechtstraat 14 bis; lel. 030-732089; wnd. d.
(toevoegen als lid).

230 * Helden, G. M. A. van: 1986; 3564 HK Ut-
recht, Saigondrecf 14; tel. 030-612196; wnd.
d.

230 Heivoort. H. E. .1. M. van: 1965; 5066 BK
Moergestel, Kromweistraat 5; tel. 04243-
1465; p., H-D., geass. met J. A. M. v. Ciils,
N. W. F. A. Grimme en !.. A. M. Tinne-
mans.

233 Uesen. A.A.: 1962;659l DS Gennep, Middel-
weg 8; tel. 08851-13070 (privé), 11872
(prakt.); p., geass. met M. H. J. Kerstens, F.
P. G. Schwering cn J h. A. M. Witjes.

234 Hoßand, G. Ph.: 1986; 3025 CB Rotterdam,
Hudsonstraat 23 C; tel. 010-4772486; d. in
mil. dnst.

236 Horsmans. B. T. II. M.: 1986; 6105 BK Ma-
ria-Hoop, Waldfeuchterbaan 5; tel. 04743-
1223; wnd. d. (toevoegen als lid).

236 Hoyer, M. J.: 1985; 3581 EC Utrecht. Mgr.
V. d. Weteringstraat 51; tel. 0.30-314108;
wnd. d. (toevoegen als lid).

Breedstraat 45 bis; tel. 0,30-314975; d.
24! Jong. I. F. de: 1986; 3512 NP Utrecht, Ham-
burgerstraat 27 bis; wnd. d. (toevoegen als
lid).

24! Jong. tvlevr. P. F.. de: 1986; 3582 DA Utrecht,
Meerkoethof 34; tel. 030-513578; wnd. (toe-
voegen als lid).
24! Jonge. Jhr. B. de: 1977; 7201 JD Zutphen.

Berkelkade 7 A; wnd. d.
242 Ka!sbeek.Joh.: 1986; 9402 BB Assen,Troel-
stralaan 75; tel. 05920-4436; wnd. d. (toe-
voegen als lid).
242 Kamminga. I^evr. M.: 1984; 6654 KC Af-
ferden, Waalbandijk 68; tel. 08870-16522
(privé),08855-87600(bur.);d. IntervetNed.
(Boxmeer).

24i * Keifkens. Mevr. M. S. M.: 1987; 7932 PB
Echten, Fluitenbergseweg 92; tel. 05288-
328: wnd. d.

244 Kersiens. M. H. J.: 1982; 5443 ND Haps, St.
Hubertseweg 18; tel. 08850-12980; p., geass.
met A. A. Hesen, F. P. G. SchweringenTh.
A. M. Witjes.
244 Kik. Mevr M.J. I..: 1986; 8051 BG Hattem,
Beukenlaan 2; tel. 05206-46280; wnd. d.
(toevoegen als lid).
Ji.\'i *K!aver. P. S. J.: 1986; AL Kharj (Kingdom
of Saoudi Arabia); Hassa Irrigation and
Drainage Authority; P.O. Box 761; Vet.
adv. K.1. station Al Kharj.

247 Kolen. J. A. M.: 1974; 4861 RR Chaam.
Ulicotenseweg 32; tel. 01619-2556; p., geass.
met P. J. C. Dirven.

248 Konings. F L. M.: 1970; 5741 GW Beck en
Donk, J. V. Ruysdaelplantsoen 6; tel. 04929-
62098 (privé), 04923-61402 (prakt.); p., H-
D., geass. met J. L. Eikelenboom, P. J. M.
M. V. Gulick, J. J. A. Nuijens, C. H. L.
Sijssens, N. J. G. J. v. d. Wielen en J. W.
Zwofschen.

248 "Koopman. H. C.: 1986; 5421 CN Gemert,
Heuvel 4; tel. 04923-65795 (privé), 65587
(bur.); D. bij Interbroed (Ciemert).

249 Kramer. Mevr. S. C.: 1986; 3583 XE Utrecht.
Na.ssaustraat 4 A; tel. 030-516617; wnd. d.
(toevoegen als lid).

250 Kruif Dr. A. de: 1971; U-1975; 5711 BK
Someren, Beukelaar 21; tel. 04937-1894
(privé), 1770(prakt.);p.,geass. met L. P. M.
V. d. Brand, M. M. F. H. v. Kuijk, R. J. M.
L. Raymakers, L. A. J. Smeenk en J. A.
Westerbeek.

2.5/ Kuijk. M. M. F H. van: 1963; 5711 AT So-
meren. Speelheuvelstraat 28; tel. 04937-
2093 (privé), 1770 (prakt.); p., geass. met L.
P. M. V. d. Brand, dr. A. de Kruif, R. J. M.
L. Raymakers, L. A. J. Smeenk en J. A.
Westerbeek.

256 Maanen. C. van: 1986; 8251 HR Dronten,
Dc Overloper 397; tel. 03210-7401; d. C.D.1.
(toevoegen als lid).

259 "Maleboer. Mevr. R. A.: 1987; 8263 AM
Kampen. Nijverheidsstraat 17; tel. 05203-
13366; d.

26! *Moen::. M. N. J.: 1986; 1058 TG Amster-
dam, Woestduinstraat 42; tel. 020-153202;
wnd. d.

262 Molenkamp. G. J.: 1971; 5591 HJ Heeze,
Boschlaan 9; tel. 04907-1651 (privé), 1349
(prakt.); p., H-D.

262 Morée. R. de: Gent-1986; 1391 VK Ab-
coude, Vennicxstraat 12; tel. 02946-4033
(privé), 030-531111 (bur.); toegev. docent
R.U. (F.d.D., kliniek Vet. Inw. Ziekten der

263 "Naglegaal. Mevr M. L: 1986; 3581 PZ
Utrecht, Joke Smitplein 58; tel. 030-318667;
wnd. d.

265 "Noon. R. van; 1987; 3531 GP Utrecht,
Laurens Reaalstraat 52 bis; tel. 030-944102;
wnd. d.

266 Nuijens. M. J. A.: 1971; 5421 ZP Gemert,
Doornheid 40; tel. 04923-62307 (privé),
61402 (prakt.); p., geass. met J. L. Eikelen-
boom, P. J. M. M. V. Gulick, F. L. M.
Konings, C. H. L. Sijssens, N. J. G. J. v. d.
Wielen en J. W. Zwolschen.

266 "Oldenburg. Mevr. S.; 1987; 3581 EL
Utrecht, J. M. Kemperstraat 5; tel. 030-
328432; d.

266 Ooms. B. W.: 1986; 3705 ZC Zeist, Warande
42; tel. 03404-52236; wnd. d. (toevoegen als
lid).

269 Parlevliel. Mevr. J. M.: 1986; 1775 RG
Middenmeer, Koggenrandweg 6; tel. 02276-
285; wnd. d.

269 Peperkamp. N. II. M. T.: 1986; 3583 GB
Utrecht, Koningslaan 9; tel. 030-512648;
wnd. d. (toevoegen als lid).

27! Poeh. E. G. M.: 1986; 3524 XJ Utrecht,
Himalaya 152; tel. 030-894413; wnd. d.
(toevoegen als lid).

272 Pone. G.: 1963; 7333 GT Apeldoorn, Mar-
chantstraat 2; tel. 055-338422 (privé),
332610 (prakt.); p., H-D., geass. met J. M.
Lourens, G. Rakhorst en J. Ver.scput.

272 Pouwer. J. J.: 1986; 5463 AB Veghel, Do-
nauring 69; tel. 04130-40978 (privé), 64589
(prakt.); p., ass. bij P. J. M. v. Huiten, A. H.
C. Kuypers en A. H. IL M. Winters.

272 "Prakken. H.: 1975; 1183 NA Amstelveen,
Max Havelaarlaan 535; tel. 020-456118;
wnd. d.

273 Raymakers. R. J. M. L.: 1982; 5712 HP So-
meren, Pasakker 116; tel. 04937-5054 (pri-
vé), 1770 (prakt.); p., geass. met L. P. M. v.
d. Brand, dr. A. de Kruif, M. M. F. H. v.
Kuijk, L. A. J. Smeenk en .1. A. Westerbeek.

278 Rullen. R. M. J.: 1986; 3551 AM Utrecht,
Prooststraat 26; tel. 030-439965; d. (toe-
voegen als lid).

278 Salet. J. P. A.: 1986; 6004 EH Weert, Leen-
hof 221; tel. 04950-38096; p., ass. bij G. H.

278 Sanders. R. //../. M.: 1984; 5527 BK Hapert,
Mosveld 9; tel. 04977-234! (privé), 2534
(prakt.); p., a.ss. bij .1. M. H. G. Dorscheidt,
P. B. M. Lcijdckkerseirrh. M. H.v. Woen-
sel.

278 Schaeffer. f.: 1984; 6865 HR Doorwerth.
Dillenburg 224; tel, 085-334662 (privé),
333730(prakt.|; p.,geass. met .1. J. M. Baas.

281 Schukken. V. H.: 1985; 3508 TD Utrecht.
Postbus 80.152; wet. medew. R. U. (F.d.D.,
Vkgr. Bedrijfsdiergeneeskunde en Buiten-
parktijk).

281 Schwerin^. F. P. G.: 1953; 5854 BM Bergen
(L), Gelderstraat 3; tel. 08854-1336; p.,
geass. met A. A. Hesen, M. H. .1. Kerstens
en Th. A. M. Witjes.

282 Sijssens. C. H. [..: 1974; 5764 PG Rips, Rip-
sestraat 20 A; tel. 04939-241 (privé), 04923-
61402 (prakt.); p., geass. met J. L. Eikelen-
boom. P. .1. M. M. V. Gulick. F. L. .M,
Konings, M. ,1. A. Nuijens, N. .1. G. J. v. d.
Wielen en ,1. W. Zwolschen.

283 Smeenk. /.. A..!.: 1985; 5711 XG Someren.
Wijtenhofstraat 1 D; tel. 04937-5934 (privé).
1770 (prakt.); p., geass. met L. P. M. v. d.
Brand, dr. A. de Kruil\'. M. M. F. H. v.
Kuijk, R. .1. M. L. Raymakersen J. A. Wes-
terbeek.

284 »Soest. Mevr. /. L. M. 1987; 3581 .JA
Utrecht, v. Alphenstraat 3; tel. 0.30-513200;
d.

291 Tinnemans. L. A. M.: 1974; 5087 VE Hag-
horst-Diessen, Emmastraat 5; tel. 04254-
1986 (privé), 04243-1465/1466 (prakt.); p.,
geass. met ,1. A. M. v. Gils, N. W. F. A.
Grimme en II. F. J. M. v. Helvoort.

291 Tjalsma. K. J.: 1984; 3708 GC Zeist. Oranje
Nassaulaan 37; tel. 03404-23430; p.. ass. bij
H. Thatc,

291 Tolkamp. G. J.: 1984; 1531 XE Wormer.
Roerdompstraat 1; tel. 02982-3762; p. ass.
bij DAP Zaanstreek-Noord.

292 Ui/tenual. C. J.: 1986; 3523 .IB Utrecht.
Rijnhuizenlaan 19; tel. 0.30-887177; wnd. d.
(toevoegen als lid).

318 Vanthournout. Mevr. D. ./. C; 2018 Ant-
werpen (België). Bouwdewijnsstraat 75; tel.
09.32.2.2161714. wnd. d.

293 Veldman. C.: 1985;6581 RI.Malden,Zwenk-
gras 16; tel. 080-584160 (privé), 08818-991 I
(bur.); vet. medew. Cofok B.V.

294 Vendrig. Mevr. M. L: 1986; 3981 ZM Bun-
nik. Vletweide 64; tel. 0.3405-64788; wnd. d.
(toevoegen als lid).

295 »Verschnüren. G. B. M.: 1987; 3582 AS
Utrecht. üosterkade4: tel. 030-522094; wnd.
d.

297 Vissink, C..I.M.: 1986; 7315 HP Apeldoorn.
Klokstraat 16; tel. 055-214371; wnd. d.
(toevoegen als lid).

299 »Vries. F. P. W. de: 1986; 3706 AA Zeist,
Laan van Vollenhove 146; tel. 03404-
52683 (privé), 04116-73951 (bur.); wet.
medew. G.v.D. Noord-Brabant.

.ï«y »Warmerdam. Mevr. M. M.: 1987; 351 1 KG
Utrecht. Lijnmarkt 33; tel. 030-321 156; wnd.
d.

301 Hees. J. C. M. van: 1986; 9163 GB Nes.
Ballumerweg 22; tel. 05191-2817; p., ass. bij
IL Schols (toevoegen als lid).

302 »Wende. T. vander: 1979; 3862 NPNijkerk.
Slichtenhorsterweg 75; tel. 0,3494-58321;
wnd. d.

302 Wennink. G../. C.: 1985; 3253 VB Ouddorp,
Diependorst 9; tel. 01878-1538 (privé),
08819-72144 (bur.); B.V. Chemisch-Phar-
maceutische Industrie Luxan.

303 Westerheek.././(.; 1972; 5711 CL Someren,
lepenlaar 12; tel. 04937-2777 (privé), 1770
(prakt.); p., geass. met L. P. M. v. d. Brand,
Dr. A. de Kruif, M. M. F. H. v. Kuijk, R. .1.
M. L. Ravmakers en L. A. .1. Smeenk.

.M)4 Wielen. N. J. G. ./. van der: 1971; 5761 CJ
Bakel, Achter de Molen 2; tel. 04924-2290
(privé), 04923-61402(prakt.|; p., geass. met
.1. L. Eikelenboom, P. .1. M. M. v. Gulick, F.
L. M. Konings, M. .1. A. Nuijens, C. H. L.
Sijssens en .1. W. Zwolschen.

305 Wijnands. M. V. W.: 1986; 3671 SM Utrecht,
W. Schuylenburglaan 96; tel. 030-716679 d.
(toevoegen als lid).

305 Wijne. A. A. G. M.: 1986; 7524 AW En-
schede. Holtmanskamp 12; tel. 05.3-338759
(privé), 05472-308(prakt.);p., ass. bij Dr. H.
P. Hoebe, C. B. v. d. Sluijs en A. Timmer-
man.

305 Wijne-Raemakers. Mevr. W. J.: 1985; 7524
AW Enschede, Holtmanskamp 12; tel. 053-
338759 (privé), 05761 (prakt.); p., ass. bij P.
C. V. d. Hooft en J. W. Versteegt.

306 Wilson Dr. ./. //. G.: 1953; U-1964; 6343 BI.
Klimmen, Houtstraat 60; tel. 04405-.3094;
r.d.

306 Witjes. Th. A. M.: 1976; 5851 AN Alferden,
Past. Berdenstraat 6; tel. 08853-1568; p.,
geass. met A. A. Hescn, M. H. J. Kerstens
en I-. P. G. Schwering.

306 Wolters. S. A. B. /.; 1974; 1108 HM Amster-
dam-Zuidoost, Liendenhof 209; tel. 020-
960587 (privé), 642094 (prakt.); p., geass.
met B. G. Schoonheim.

318 Zadok. Y.: 1986; Rishon-le-Zion (Israël),
Dovnov 15; tel. 03-991826; d. (toevoegen als
lid).

309 Zweers. A. ü.: 1985; 4111 KR Zoelmond.
Dorpsstraat 19; tel. 03453-1407; wnd. d.

309 Zwolschen, ./. W.: 1984; 5421 HN Gemert,
Het Frans Brugske 4; tel. 04923-64696 (pri-
vé), 61402 (prakt.); p., geass. met J. L. Eike-
lenboom, P. J. M. M. v. Gulick, F. L. M.
Konings, M. J. A. Nuijens, C. H. L. Sijssens
en N. J. G. v.d. Wielen.

Onder hondeziekte verstaat men een ziekte van het hondengeslacht, die door een spe-
cifieke, zoowel vaste als volatile infectiestof wordt veroorzaakt, met voorliefde jeugdige
honden aantast en zich voordoet als een met koorts gepaard gaande catarrhale aandoening
van verschillende slijmvliezen, veelal begeleid door een karakteristiek huidexantheem, ook
niet zelden door een zware aandoening van het zenuwstelsel.

Deze ziekte, die onder legio namen bekend is, werd door meer dan honderd personen
beschreven. Enkelen onder hen geven aan, dat deze ziekte reeds ten tijde van Aristoteles
bekend was; het meerendeel hunner is echterde meening toegedaan, dat de ziekte eerst tegen
het midden der 18de eeuw uit Amerika, volgens enkelen uit Azië, naar Europa is overge-
bracht.

De door ulloa geobserveerde, op pokken gelijkende ziekte onder de honden, die in
Zuid-Amerika (1735-1746) heerschte, zal, evenals de door heusinger beschrevene, in de 2de
helft der 18de eeuw onder de honden heerschende ziekte, welke zich over Frankrijk, Spanje,
Engeland en Rusland uitbreidde, wel een vorm van hondeziekte zijn geweest.

Wat den aard der ziekte betreft, daarover liepen aanvankelijk de opinies nog al uiteen;
sommigen zagen in de hondeziekte overeenkomst met de pestziekte of met droes, anderen
hielden ze voor identisch met den typhus bij den mensch. Een groote menigte schrijvers zag er
veel overeenkomst in met de pokziekte bij den mensch, door het veelvuldig voorkomen van
exanthemen en verzweringen in de huid. Zoo sterk was deze meening, dat men zelfs besloot
preventief te enten met koepokstof, om zoodoende de verschrikkelijke gevolgen tegen te
gaan.

De talrijke proeven dienaangaande genomen door jenner en delabere-bi.aine, bleven
echter zonder gunstig gevolg.

Men heeft ook de bewering geopperd, dat de hondeziekte van wormachtigen aard is; dat
kwam omdat bij de vele lijkopeningen van honden, gedaan door den geneesheer brasson,
ten tijde der epidemieën in 1764, veel wormen in den neus werden gevonden. Men heeft hier
hoogst waarschijnlijk met een andere ziekte te doen gehad.

Vroeg was men het er al over eens, dat de ziekte zich verspreidde door een smetstof;
daarom trachtte men de ziekte kunstmatig op te wekken door entproeven, zooals met succes
is geschied door renner en karle, trastowo beweerde, naar aanleiding van zijn entings-
proeven, dat jonge honden, die de ziekte nog niet hadden gehad, zeer vatbaar waren, dat
oude honden ook konden worden aangetast en dat de ziekte direct en indirect besmettelijk is.
Het materiaal, waarmede werd geënt, bestond uit de lymphe van de huidzweren, en de
afscheidingsproducten uit neus en conjunctiva; dit waren dan ook de stoffen, die velen als
uitgangspunt voor hun proeven en onderzoekingen namen.

Zoo vond semmer in 1874, bij de sectie van een aan hondeziekte gestorven hond, in het
bloed en in de longen micrococcen, in milt, lever en nieren kleine bacillen; kort na het
overlijden namen deze nog in aantal toe, later werden zij verdrongen door rottingsbacteriën.

\' Artikel van \'toen\' overgenomen uit Tijdschr Veeartsenijkd & Veeteelt 1894; 21: 149-60.

RABE heeft in de afscheidingsproducten van neus en oog, in de zweren en ook in het bloed
kleine coccen gevonden, namelijk micro-, diplo- en Streptococcen. Zij waren zeer goed
kleurbaardoor methylviolet; in het reconvalescentie-tijdperk verminderde het aantal, bij een
hevig lijden waren zij des te talrijker aanwezig.

MA tuis vond in de uitwerpselen en in de zweren micro- en diplococcen. De reine culturen
van deze coccen op bouillon, subcutaan geënt bij jonge honden, veroorzaakten locale
ontstekingsprocessen, zweren en broncho-pneumonieen. Een doorgestane ziekte gaf immu-
niteit vooreen nieuwe enting; deze coccen kleuren zich zeer goed door fuchsine. MARCONtien
MELONl vonden in de lymphe bij den pustuleuzen vorm der hondeziekte micrococcen. Dc
reine culturen op gelatine veroorzaakten bij enting een pustuleus eczeem, bronchopneumo-
nie en gastro-enteritis. In de zweren vond men later dergelijke coccen weder.

LEGRAIN en .lAQUOT verkregen door enting van reine culturen, ontstaan door puistinhoud
op gelatine, aardappel of bouillon over te brengen, bij jonge honden een pustuleuze huid-
ziekte, waarna deze een immuniteit voor hondeziekte hadden verkregen.

TRASBOT heeft ook vele entproeven gedaan, doch was daarmede aanvankelijk niet erg
gelukkig; later entte hij neusuitvloeiing, vermengd met den inhoud der zweren, bij jonge
honden, door dezen stof in te wrijven op scarificaties aan den buikwand; na acht dagen
vertoonden zich de eerste ziekteverschijnselen.

KRA.IEWSKY entte jonge honden met neusuitvloeiing en inhoud der pustulae op het neus-
slijmvlies en subcutaan; hij kwam tot de volgende resultaten. Hij vond een incubatie-tijdperk
van 4-6 dagen, daarna, als eerste ziekteverschijnsel, verhooging van temperatuur; een
huidexantheem zag hij zelden en dan nog slechts bij de kwaadaardigste vormen; volgens zijn
proeven zou het contagium zich bevinden in de afscheidingsproducten van neus en oog, en
ook in het bloed. Door het contagium te drogen bij kamertemperatuur, of bloot te stellen aan
een temperatuur van 18°-20° verandert de virulentie weinig of niets. Houdt men het
gedroogde contagium echter eenige maanden, en ent men daarna, dan zou de reactie veel
minder zijn. De door enting teweeggebrachte ziekte verliep tamelijk goedaardig met een
sterftecijfer van 10-15%, terwijl de natuurlijke hondeziekte 33-70% ten grave sleepte.
Hij beschrijft in het bloed en de weefsels te hebben gevonden micrococcen, gedeeltelijk vrij in
het serum, gedeeltelijk op en in de bloedlichaampjes, waardoor deze het aanzien kregen van
een moerbei.

l.AOSSON is door entproeven tot dergelijke resultaten gekomen; diens meening is echter, dat
neusuitvloeiing haar werkzaamheid reeds na acht dagen verliest en dat de inhoud der
pustulae geen infectie kan veroorzaken. Zijn bevinding is echter volkoinen in strijd met die
van ERIEDBERGER. want deze riep juist de ziekte te voorschijn door puistinhoud te enten of
scarificaties aan de binnenvlakte van den schenkel. De entziekte kenmerkte zich door een
goedaardig verloop na een kort mcubatietijdperk; het pustuleus eczeem beperkte zich tot den
omtrek der entplaats.

SCHAN I YR deelt de meening die PÜTZ vroeger reeds was toegedaan, dat de hondeziekte een
complex van verschillende ziekten is, die clinisch veel overeenkomst hebben, doch aetiolo-
gisch en pathologisch-anatomisch zeer goed van elkaar zijn te scheiden. Deze zijn een typhus
abdominalis, een typhoid en de echte hondezickte.

De typhusbacillen.die wat vorm en cultuur op sommige voedingsbodems betreft, bijv. op
den aardappel, veel overeenkomst hebben met den typhusbacil van den mensch, vindt men in
het bloed, in transsudatcn, lever, milt en mesenteriaalklieren, meestal op zich zelf staande,
terwijl de echte hondeziekte-bacil, die kleiner en iets gebogen, en de typhoïd-bacil, die nog
kleiner en dunner is, zich steeds groepeeren.

Alle laten zich goed kleuren door aniline-kleurstoffen, maar de typhus-bacillen worden op
de GRAM\'sche methode weer ontkleurd.

De typhus- en thyphoïd-bacil cultiveeren zeer goed op agar, gelatine en aardappel, de
echte hondeziekte-bacil zeer slecht of in het geheel niet.

In dc laatste jaren is het vooral EVERETT Mit.LAIS, die onderzoekingen betreffende honde-
ziekte heeft gedaan. Hij entte, in 4 gesteriliseerde buisjes met bouillon-gelatine, neusuit-
vloeiing van een hond, lijdende aan hondeziekte; na eenige dagen kwam er vervloeiing der
gelatine om de entplaats, die voortschreed tot op den bodem van het buisje en daar een wil
slijmerig bezinksel achterliet. Uit deze vier buisjes werden telkens vier nieuwe geënt tot in de
achtste generatie; de culturen groeiden in alle gelijk. Een droppel van de laatste cultuur werd
na kleuring met fuchsine microscopisch onderzocht en vertoonde 3 soorten van micro-orga-

nismen; een groote en een kleine bacil en een micrococcus. Ook werd de neusuitvloeiing van
den zieken hond onderzocht, waarin dezelfde soorten te zien waren. Op twee jonge honden,
welke nog geen hondeziekte hadden gehad, werd nu geëxperimenteerd; één werd op den neus
ingewreven met de cultuur uit de 8ste generatie; no. 2 werd niet geënt maar met no. 1 in
hetzelfde kennel gezet. Na acht dagen waren beide ziek en hadden een karakteristieke
neusuitvloeiing. Bij onderzoek der uitvloeiing van no. 2, die niet geënt was, zag men in de
rijkelijk aanwezige epitheliumcellen groote bacillen. Uit het tot hiertoe geëxperimenteerde
bleek, Ie. dat gemakkelijk kunstmatig de oorzaak van hondeziekte kan worden gecultiveerd,
2e. dat de oorzaak levensvatbaar blijft na eenige weken en verscheiden generaties, 3e. dat de
entstof verschillende micro-organismen bevat, en 4e. dat de incubatietijd 8 dagen is. De
hond, waarvan de primitieve entstof was genomen, werd nu gedood, en van trachea, longen,
lever, milt en nieren werden coupes, volgens de methode gram gekleurd, onderzocht. In
trachea en longen waren alledrie microben aanwezig; in nieren, leveren milt alleen de groote
bacil in enorme kolonies.

Een zelfde resultaat had het microscopisch onderzoek van de organen der beide jonge
honden. Het was nu de quaestie deze drie soorten te scheiden, ten einde de ware schuldige te
krijgen, hetgeen men bereikte door het maken van plaatsculturen, alwaar reeds na 3 a 4
dagen twee verschillende kolonies zichtbaar waren, welke bestonden uit den micrococcus en
den kleinen bacil. Van beide werden reine culturen in buisjes gemaakt en daarvan bij twee
jonge honden de neuzen mede ingewreven, maar noch een eerste, noch een tweede proef,
noch het omwisselen gaf eenige vrucht. Daar deze twee soorten niets uitrichtten, was alle
hoop gevestigd op den grooten bacil. Na verschillende plaatculturen te hebben gemaakt, was
men eindelijk zoo gelukkig in het dikste gedeelte der gelatine een opaque cultuur te ont-
dekken, welke een kolonie van groote bacillen was. Ook deze werden in buisjes overgebracht
en een jonge hond er mede geënt; acht dagen later gevoelde deze zich wel niet zoo erg lekker,
maar verschijnselen van hondeziekte kon men niet onderkennen. Men had nu geënt met de
aanwezige micro-organismen in reine culturen en al was de reactie van dien aard, dat de
proefdieren nu juist niet zoo normaal waren als te voren, hondeziekte werd er niet door
voortgebracht. Daar men geëxperimenteerd had met bastaarden en deze grooter immuniteit
voor de ziekte hebben, schafte men zich een paar raszuivere exemplaren aan.

Een jongen rashond werd de neus ingewreven met een cultuur van groote bacillen; eenige
dagen later plaatste men hem in hetzelfde kennel met een tweeden jongen hond, die geënt was
met een cultuur van de micrococcen. Na acht dagen samenzijn werd no. 2 ziek; de oogen
vielen in, de ribben werden zichtbaar, verhoogde temperatuur, geen eetlust, op den lOden
dag ontstond een droge hoest en op den 12den dag neusuitvloeiing. Dit was zonder twijfel
hondeziekte. No. 1, die vóór het samenplaatsen al minder lekker was, begon na een paar
dagen vereeniging met no. 2, ook te hoesten en kreeg een druppelende neusuitvloeiing. Beide
honden werden gedood en hun organen onderzocht. In luchtpijp en longen zag men hier en
daar de micrococcen, in alle organen den grooten bacil, ook in die van den hond, welke
uitsluitend met micrococcen was geënt. De conclusie van deze ondervinding was, dat de
groote bacil dc oorzaak der hondeziekte is, de slijmvliezen aantast, door den capillairwand
van de alveolen in de bloedbaan komt, en van daar andere organen aantast, terwijl de
micrococcus in de door de bacillen aangetaste fijne bronchiën en alveolen zich gaat culti-
veeren en pneumonie veroorzaakt.

Aeiio/ogie. Het is mij niet mogen gelukken om met beslistheid te kunnen zeggen: hier is nu
dc bacil of de micrococcus. Dc infectiestof is vast en volatiel, op de laatste wijze wel het
gevaarlijkst, daar een kort oponthoud in de nabijheid van zieke honden voldoende is, om
andere ziek te maken. Het incubatietijdperk is van 4-8 dagen, zelden 8-12. De leeftijd,
waarop hondeziekte het meest voorkomt, is van 4 tot 8 maanden; er zijn echter ook vele
voorbeelden, dat eenige weken oude en zelfs zeer oude honden door haar werden aangetast.
Meestal geeft een eenmaal doorstaan lijden immuniteit.

Praedisponeerende oorzaken zijn dezulke, welke door verzwakking der lichamelijke con-
stitutie, of door het doen ontstaan van catharrhen, het indringen der smetstof vergemakke-
lijken. Tot deze kan men rekenen vertroetelen, zooals bij honden, die op den schoot en
\'s nachts in het bed der eigenares slapen, verder dicht bij den kachel plaatsen, erg dekken,
gebrek aan bewegingen zuivere lucht, slechte voeding, bijv. steeds onthouden van vleesch en
melk, het vatten van koude, door de honden \'s nachts in buitenhokken in weer en wind te
laten, veel wasschen en baden op ongeschikte tijden en zonder voldoend te drogen, ook het

importeeren van honden, die niet geacclimatiseerd zijn, sterk bloedverlies na het coupeeren
van ooren en staart, sterk fokken en vooral fokken uit ouders die zeiven de ziekte hebben
gehad; ook het aanhouden van te veel jongen bij één teef behoort hiertoe.

De praedispositie bij de verschillende rassen is gelijk; de veronderstelling dat dit niet het
geval zou zijn, zit meer daarin, dat de rashond ook aan de mode is onderworpen. Dientenge-
volge zal in het ras, waarop de keuze is gevallen, meer worden gefokt en ontstaan daarvan de
meeste exemplaren en dus ook de meeste lijders.

Wat het voorkomen van hondeziekte betreft, kunnen, behalve den hond door de ziekte
worden aangetast: katten, vossen, wolven, apen, hyena\'s en jakhalzen. Bij den hond komt zij
sporadisch en epizoötisch voor; in groote steden is zij, behalve de gewone maagdarmcatarrh,
de meest voorkomende ziekte der honden.

Wat itsymptomendLni ziekte betreft, al naar deze of gene groep van organen is aangetast, zou
men kunnen spreken van verschillende vormen der ziekte, bijv, pectorale, intestinale, ner-
veuse en exanthematische, maar daar meestal een of meer dezer vormen gemengd voor-
komen, Zal ik maar in het algemeen de mogelijk voorkomende verschijnselen behandelen.

Zoo begint de ziekte gewoonlijk met verminderde vroolijkheid, wisselvalligen eetlust, een
drogen neus en een temperatuur van 40°-4l° C.; aan de oogen ziet men een sereuse, later
muceuse tot purulente conjunctivitis, die, door indroging van het exsudaat tot korsten, de
oogleden aan elkaar doet kleven, en door deze korsten, die bij beweging der oogleden over de
cornea krassen, endoor de purulente vlokken, die diep in den conjunctivaalzak zitten, krijgt
men keratitis, substantieverlies, perforatie, die in gunstige gevallen nog tot stilstand kunnen
komen, maar bij kwaadaardige vormen en minder goede verpleging van den hond tot
prolapsus iridis en staphyloomvorming kunnen leiden.

Het mondslijmvlies is warm en droog, nu eens hoogrood, dan weer met een dikke, witte
slijmige laag bedekt. Er bestaat verhoogde dorst; enorme quantiteiten water worden ver-
zwolgen en gewoonlijk weer spoedig uitgebraakt. In het begin is constipatie aanwezig, die
binnen een paar dagen door waterige ontlasting wordt gevolgd; de kleur daarvan is verschil-
lend, meestal geel, met slijm en bloed vermengd en walgelijk stinkend. De neus, die aanvan-
kelijk zeer droog en met korsten afgestooten epithelium bezet is, wordt veelal vochtig, dat is
te zeggen, de neusspiegel blijft droog, maar er ontstaat een sereuse, later purulente en meestal
zeer copieuse neuscatarrh, die door het vele en krachtige niesen met neusbloeding gepaard
gaat. De afscheidingsproducten drogen bij onvoldoende reiniging tot korsten op en veroor-
zaken hardnekkige en bloedende kloven aan de randen der neusgaten. Gewoonlijk zijn
larynx en pharynx ook aangedaan; deze catarrh plant zich meestal op de grootere bronchiën
voort en veroorzaakt een hevigen, drogen hoest. De ademhaling is versneld; bij auscultatie is
verscherpt vesiculair ademen, later reutelen waar te nemen. Bij zwakke dieren wordt de hoest
steeds matter, rochelend, de kracht om te expectoreeren ontbreekt, en door aspiratie gaat de
bronchitis in catarrhale pneumonie over, waardoor temperatuur en ademhaling stijgen. De
laatste wordt pompend, de wangen worden opgeblazen, de hoest blijft door hevige pijn
onderdrukt; de matte toon bij percussie vermeerdert, bij auscultatie is bronchiaal-ademen
waar te nemen. Deze toestand gaat meestal over in dyspnoe en hartverlamming.

De huid, vooral het onbehaarde gedeelte, zooals van buik en dijen, is bezaaid met roode
pukkels, die overgaan in puisten.

Het zenuwstelsel wordt ook dikwijls aangetast; de patiënten zijn zeer nerveus, schrikken
spoedig, vallen in stuipen, die, naar den graad der aandoening, zich meer of minder snel
herhalen. Soms volgen ze elkaar zoo spoedig op, dat letterlijk geen pauze is waar te nemen; de
romp, maar vooral de kauwspieren en de ledematen, worden daarbij door krampen aange-
tast. Na dezen toestand, waarbij veelal onwillekeurige loozing van urine en faecaliën voor-
komt, wordt de patiënt meer soporeus; hel gezichtsvermogen is verminderd of totaal
opgeheven, de bewegingonvast, slingerend, soms bestaat kreupelheid aan een of ander been.
Deze toestand gaat dikwijls over in totale verlamming van het individu of minstens van het
achterstel.

De prognose kan men wel altijd ongunstig stellen, want aanvankelijk onschuldige gevallen
krijgen door de mogelijke complicaties een geheel ander karakter; men kan echter daarbij
altijd in aanmerking nemen den leeftijd, waarop de patiënt wordt aangetast en welke voeding
hem te beurt was gevallen, verder natuurlijk, welke organen aangedaan zijn. Blijft het lijden
beperkt tot een huidaandoening, al of niet vergezeld van gastrische, rhinitische of conjuncti-
vale verschijnselen, dan kan het er nog bij door; vertoonen zich echter complicaties van den

kant der longen en van het zenuwstelsel, dan is het zeer zeker ongunstig, er rest dan geen
gedeelte van den hond, dat onaangetast blijft. Daarbij komen nog decubitus, albuminurie,
ten gevolge van parenchymateuse degeneratie in de nieren, parenchymateuse degeneratie
van het hart, longoedeem en hersenverlamming, en het einde is weldra daar. Mocht het bij
zware gevallen al gelukken een patiënt te redden, dan heeft men altijd nog de kans een of
andere naziekte te houden, bijv. blindheid aan één of beide zijden, ten gevolge van keratitis
pigmentosa, panophthalmitis of amaurosis; verder chronische huidziekten, verlammings-
toestanden van een of andere extremiteit of van het geheele achterstel, St. Vitusdans, enz.

De pathologische anatomie zal ik slechts even aanstippen. Alle cadavers zijn zeer verma-
gerd en verspreiden een karakteristieke lucht; de oogen zijn ingevallen, de oogleden met
korsten van gedroogden etter bedekt, de huid bezet met zweren, vooral aan de minst
behaarde plaatsen, de haren zitten erg los, de omtrek van de anus is met dunne ontlasting
bevuild. Aan het slijmvlies van de respiratie-organen en in het digestiekanaal zijn haemor-
rhagieën, zweren, zwelling van PEYERS\'sche, solitair- en mesenteriaalklieren waar te nemen,
kortom aan de eerste; verschijnselen van ontsteking van pharynx, larynx, bronchiën en
catarrhale pneumonie; aan de tweede: symptomen van maag-darmontsteking. In borst- en
buikholte treft men sereuse infiltraties aan; hart, lever, milt en nieren zijn geelbruin tot
grauwbruin gekleurd door parenchymateuse of vettige degeneratie en troebele zwelling. De
vaten van hersenen en ruggemerg en hun vliezen zijn geïnjiceerd, er bestaat veneuse hersen-
hyperaemie en troebeling der vliezen. In ventrikels, subarachnoïdeaalholte en aan de basis
der hersenen bevinden zich sereuse transsudaten, het hersenweefsel is oedemateus, er bestaat
afplatting der gyri, terwijl aan het ruggemerg en vooral aan het lendengedeelte dezelfde
verschijnselen voorkomen. Verder zouden door het gebruik van aniline-kleurstoffen in
bloed, transsudaten en in de meeste organen de specifieke organismen zijn waar te nemen.

Wat de therapie betreft, ook deze zal ik, zonder in finesses te treden, behandelen. Tot
heden is het slechts een symptomatische. Het is nog niet mogen gelukken een vaste entstof te
verkrijgen, waardoor men preventief kan vaccineeren en zoodoende den jongen honden
immuniteit voor hondeziekte kan bezorgen. De behandeling die ik altijd volg, onverschillig
of de complicaties meer of minder talrijk of hevig zijn, is de volgende. Ik laat den patiënt
binnenshuis brengen, in een kamer waar geen kleeden zijn, zoodat de vloer goed met
creoline-solutie kan worden gereinigd, terwijl de atmospheer wordt gezuiverd door stoom
van warm water, waarbij flink creoline is gedaan. Verder zorg ik voor een goede rustplaats,
bijv. een kussen of matras, welke dagelijks van een versch overtrek moet worden voorzien.
Oogen en neus worden eenige malen daags gereinigd met boorzuur-solutie en BRUNS\'sche
watten; de huid, wegens de zweren en puisten, met creoline-solutie; de aangedane plaatsen
laat ik poederen met dermatol, oxydum zinci, talk, boorzuurof combinaties van een of meer
dezer middelen. Om de borstkas leg ik een Priesnitz\'schen omslag aan, laat dezen 2-3 maal
daags vernieuwen, verder laat ik het dier nu en dan eens flink wrijven met solutio camphorae,
en 2-3 maal daags creoline-dampbaden geven; bij hardnekkigen drogen hoest verstrek ik
pulv. Doveri. Helpt dit niet, dan schrijf ik phosph. codeini voor, benevens krachtige voeding,
bijv. afwisselend bouillon, pepton, eieren, melk, nu en dan een lepel wijn en geschrapt rauw
vleesch. Constipaties tracht ik op te heffen door het diëet of door clysmata. Ik ben steeds
huiverig om een laxans toe te dienen, daar men den patiënt soms een diarrhee bezorgt,
waarvan men hem niet gemakkelijk bevrijdt. Bij hardnekkige diarrhee zijn aangewezen: ol.
ricini, daarna naphthaline, salicylas bismuthi, pulv. Doveri, tannine, al naar keuze. Aandoe-
ningen van het zenuwstelsel tracht ik te keeren door subcutane morphine-injecties en
inwendige broomkali of chloroformstroop te verstrekken; verder zorg ik voor donkere
frische localiteit en koude douches op hoofd en ruggestreng. Mogelijke naziekten, zooals
chronische huidziekte, bestrijd ik met ichthyolzeep, ichthyolzalf en salicylolie; bij verlam-
mingen appliceer ik inwendig nux vomica, en strychnine (subcutaan), benevens electriciteit
met frictie\'s langs den wervelkolom; bij St. Vitusdans verstrek ik krachtige vleesehvoeding,
terwijl tevens koude douches en arsenik worden aangewend. Men heeft hier tegen een
lastigen vrijand te kampen.

SAMENVATTING Hondeziekte is al enkele eeuwen bekend als een ernstige systemische
infectie van de hond en andere carnivoren. Met name gastrointestinale en respiratoire symp-
tomen treden op de voorgrond. Ook nerveuze verschijnselen worden regelmatig waargenomen.
In 1894 verscheen een artikel over hondeziekte van J. C. van der Slooten in het Tijdschrift voor
Veeartsenijkunde en Veeteelt waarin een aantal aspecten van deze ziekte wordt belicht. Dit
artikel is eveneens gepubliceerd in deze uitgave van hel Tijdschrift voor Diergeneeskunde (zie
pag. 309). Aan de hand van dit artikel wordt weergegeven hoe verschillende ontwikkelingen
bijgedragen hebben aan onze huidige kennis over hondeziekte. Met name wordt aandacht
besteed aan de etiologie, de pathogenese, de epizoötiologie en de bestrijding door middel van
vaccinatie.

SUMMARY Canine distemper was known as a severe systemic infection of dogs and other
carnivores for some centuries now. Symptoms of the gastrointestinal and respiratory tracts are
particularly prominent. Nervous symptoms are also regularly observed. A paper on canine
distemper by J. C. van der Slooten appeared in Tijdschrift voor Veeartsenijkunde en Veeteelt
in 1894, in which a number of features of this disease was discussed. This paper was also
published in the present issue of"\\\\]dschu{{ voor Diergeneeskunde f\'iee/\'a^eiOPj. On the basis
of this paper, several developments are described, which contributed to our current knowledge of
canine distemper. Particular attention is paid to the aetiology, pathogenesis and epizootiology
as well as the prevention of distemper by vaccination.

Hondeziekte is waarschijnlijk twee eeuwen geleden in Europa geïntroduceerd
vanuit Azië of Peru. In korte tijd verspreidde de ziekte zich vanuit Spanje over
geheel Europa. De eerste duidelijke beschrijving werd gegeven in 1809 door
Edward Jenner, die bekend werd om zijn ontwikkeling van een effectief vaccin
tegen humane pokken.

Het artikel over hondeziekte van J. C. van der Slooten (1) in het Tijdschrift van 1894
(zie pag. 309) geeft een vrij uitgebreide beschrijving van de mogelijke etiologie, de
klinische verschijnselen, en de therapie en bestrijding van deze ziekte. Het artikel
verscheen in een periode dat men nog niet het bestaan van virussen als infectieuze
agentia kende. Hoewel de term virus toen al wel werd gebruikt om in het algemeen
een infectieus agens aan te duiden.

In 1898 vier jaar na het verschijnen van dit artikel toonde Beyerink door middel van
filtratie-experimenten aan, dat er naast bacteriën nog andere infectieuze agentia
moesten bestaan. Hij gebruikte de naam: contagium vivum fluidum; wij kennen
deze agentia nu als virussen. Enkele jaren later werd ook de virale etiologie van
hondeziekte gemeld. In 1905 namelijk werd door Carré (2) voor het eerst aange-
toond dat hondeziekte veroorzaakt werd door een filtreerbaar agens. Echter nog
lange tijd werd getwijfeld aan de juistheid van deze bevinding. Velen beschouwden
Bordetella bronchiseptica als de primaire verwekker. Twee decennia later werden
studies gedaan door Dunkin and Laidlaw (3), die de bevindingen van Carré
bevestigden. Zij en Puntoni (4) ontwikkelden ook voor het eerst een geïnactiveerd
vaccin dat echter maar een geringe bescherming gaf. Sindsdien zijn er ontwikke-
lingen geweest die bijgedragen hebben aan onze kennis over hondeziekte. Met name
de mogelijkheid om virus te vermeerderen in eieren (1949) en celculturen (5, 6), de
ontwikkeling van serologische testen en de laatste decennia de stormachtige ont-

wikkelingen in de moleculaire biologie (onder andere recombinant DNA tech-
nieken, monoclonale antilichamen) hebben meer inzicht gegeven in de pathoge-
nese, epidemiologie en de mogelijkheden voor diagnostiek en bestrijding van
hondeziekte.

Hondeziekte komt wereldwijd voor. Het is een acute tot subacute ziekte van
honden en andere carnivoren, waarbij gastrointestinale en respiratoire symptomen
(met oog- en neusuitvloeiing) op de voorgrond treden. Een deel van de dieren
ontwikkelt daarnaast nerveuze symptomen, die zowel in het acute stadium als
weken of zelfs maanden later kunnen optreden. Bij sommige honden kan hyperke-
ratose van de voetzolen (hard pad disease) optreden. In dit artikel wordt weergege-
ven hoe het staat met onze huidige kennis van hondeziekte ten opzichte van het
einde van de vorige eeuw toen J. C. van der Slooten het ziektebeeld beschreef in het
Tijdschrift voor Veeartsenijkunde & Veeteelt (1).

Van der Slooten kon in zijn artikel nog geen melding maken van een mogelijke virus
etiologie. Een groot deel van zijn verhaal behandelt de door anderen uitgevoerde
infectie-experimenten. Hij beschrijft de bevindingen van verschillende onderzoe-
kers, die met name \'bacillen en micrococcen\' als mogelijke oorzaak van hondeziekte
aanwijzen. Zij waren in staat om met \'reine cultuur\' verschijnselen van hondeziekte
op te wekken, die vooral bestonden uit respiratoire symptomen. Het is niet
waarschijnlijk, dat de \'enting\' met reine culturen nog virulent virus bevatte en de
honden indirect werden geïnfecteerd met het virus.

Het virus vermeerdert zich niet in de bouillon en zal ook snel geïnactiveerd worden.
De beschreven symptomen kunnen door de bacteriële infectie direct veroorzaakt
zijn. We weten dat secundaire bacteriële infecties vaak een belangrijke rol spelen
(met name Staphylokokken, Streptokokken, microkokken, Bordetella bronchisep-
tica) bij het optreden van de respiratoire en gastrointestinale symptomen. Bij
kiemvrije dieren vindt men dan ook minder duidelijke symptomen. We moeten
ook bedenken dat voor dergelijke experimenten geen SPF-dieren werden ge-
bruikt en ook niet in \'isolatie-units\' werd geëxperimenteerd waardoor gemakke-
lijk intercurrente infecties met het hondeziekte virus konden optreden. Het waren
overigens ook Dunkin en Laidlow die voor het eerst gebruik maakten van SPF-die-
ren in isolatie units (3).

Het hondeziektevirus is in de loop der jaren gekarakteriseerd. Canine distemper
virus (Ci:)V) behoort tot het genus Morbillivirus van de familie Paramyxoviridae.
Het is een enkelstrengig RN A-virus met helicoïdale symmetrie van het nucleocap-
side. Tol hetzelfde genus behoren ook het mazelenvirus en het runderpestvirus,
waarmee hel hondeziektevirus ook nauw verwant is (7). Het virus heeft een
lipoproteinemantel en is gevoelig voor ether en chloroform. Het is niet resistent en
zal buiten de gastheer niet lang infeclieus blijven. Op de mantel bevinden zich
uitsteeksels gevormd door twee glycoproteïnen (H en F). Beide glycoproteïnen
kunnen een beschermende immuunrespons induceren bij de hond (8). Er is maar
één serotype van CD V bekend. Gebruik makende van conventionele serologische
testen heeft men geen antigene verschillen tussen CD V-stammen kunnen aantonen
(9). Met monoclonale antilichamen kan men echter wel verschillen in epitopen
tussen antigenen van CDV-vaccinstammen vaststellen (10).

Geïnfecteerde honden scheiden het virus uit met alle sccreta en excreta, ook
gedurende subklinische infecties. Virusuitscheiding begint ongeveer 7 dagen na
infectie. Dit vindt plaats gedurende I tot 2 weken maar in een aantal gevallen kan
virusuitscheiding optreden van 40 tot 90 dagen na infectie (11). Meestal wordt het

virus aerogeen verspreid. Infectie van de foetus via de placenta is ook gerapporteerd
(12).

Canine distemper virus is enzoötisch in grote delen van de wereld. Het handhaaft
zich in de populatie door contact tussen recent geïnfecteerde dieren. De kans op
infectie wordt groter naarmate een grotere populatie gevoelige dieren is ontstaan.
Ook verschillende in het wild levende species zijn gevoelig voor een CDV-infectie
(9), waardoor ook de uitroeiing van de ziekte bij de hond onmogelijk is. Distemper
wordt vooral gezien bij puppies die hun maternale immuniteit verliezen. Met name
deze puppies zijn een constante bron van nieuwe gevoelige dieren binnen een
populatie. Ook in de tijd van Van der Slooten kwam distemper vooral voor bij jonge
honden (hij noemt zelf een leeftijd van 4-8 maanden); de jongere puppies waren
beschermd door maternale antilichamen en de oudere honden hadden een immuni-
teit opgebouwd na een natuurlijke infectie (al of niet met symptomen).
Van der Slooten geeft aan dat naast de hond ook de kat, vos, wolf, aap, hyena en
jakhals door de ziekte kunnen worden aangetast (1). Van de leden van de familie
Hyenidae is echter niet zeker of ze gevoelig zijn en bij leden van de familie Felidae
(onder andere kat, tijger) komen waarschijnlijk alleen inapparente infecties voor
(13). Recent zijn wel een aantal infecties van het CZS bij exotische katten toege-
schreven aan een infectie met CDV (14, 15).

Er is veel onderzoek gedaan naar de pathogenese van hondeziekte. Hierbij heeft
ook het mechanisme waardoor het virus een encephalitis veroorzaakt veel aandacht
gekregen met name omdat men paralellen zag met het ontstaan van multiple
sclerose (MS) bij de mens. De mogelijkheid dat CDV multiple sclerose zou veroor-
zaken is dan ook vaak geopperd en onderzocht (16). Echter op basis van de huidige
gegevens is er geen bewijs dat CDV geassocieerd is met MS.
Na aerogene infectie vermeerdert het virus zich in weefselmacrofagen en verspreidt
zich mogelijk via deze cellen naar tonsil en bronchiale lymfknopen (Inn). Twee tot
vier dagen na infectie zijn ook geringe aantallen CDV geïnfecteerde mononucleaire
cellen te vinden in lymfoïde organen (milt, beenmerg, thymus). Sterke virusver-
meerdering in lymfoïde organen gaat gepaard met een eerste koortsfase en leuko-
penic. De leukopenic wordt veroorzaakt door destructie van lymfoïde cellen (zowel
T- als B-cellen, 17).

Verdere virusverspreiding naar epitheliale weefsels en het CZS treedt op na ± 8 tot 9
dagen via geïnfecteerde macrofagen en lymfocyten. Deze verspreiding is afhanke-
lijk van de humorale en celgebonden immuunstatus van de hond. Honden met een
sterke humorale en celgebonden immuniteit herstellen snel; er kan geen virus
worden geïsoleerd. Bij honden die niet in staat zijn een adequate immuniteit op te
bouwen treedt virusverspreiding op naar het epitheel van respiratie-, maag-darm-
en urogenitaaltractus, naar exo- en endocriene klieren en het CZS. Ziektesymp-
tomen bij deze honden zijn meestal ernstig en vele sterven tussen 2 en 4 weken na
infectie.

Indien een vertraagde immuunrespons optreedt kan een subacuut ziektebeeld
ontstaan, waarna de symptomen verdwijnen en het virus wordt geëlimineerd uit de
meeste organen en lymfatische weefsels. Het virus persisteert echter in het CZS,
ogen en bindweefsel bijv. van de voetzolen (9, 18, 19).

De pathogenese van de infectie van het CZS is intensief bestudeerd. Er kan een
acute of chronische encephalitis optreden afhankelijk van leeftijd en immuuncom-
petentie van de gastheer en de eigenschappen van de virusstam.
In geval van een acute demyeliniserende encephalomyelitis zijn de ontstekingsver-
schijnselen minimaal. Primaire demyelinisatie wordt waarschijnlijk veroorzaakt
door een directe beschadiging door het virus, en is niet het gevolg van de immuunres-

pons van de gastheer. Een humorale immuunrespons is afwezig of minimaal. In de
laesies kan meestal viraal antigeen worden gevonden (20,21). Een acute encephali-
tis beperkt zich vaak tot de grijze stof.

De chronische encephalitis ontstaat waarschijnlijk uit een voortgang van de acute
laesies. Deze ontwikkelt zich bij de gastheer die de initiële infectie overleeft, en een
locale humorale en celgebonden immuniteit opbouwt. De Pathogenese van de
chronische vorm is ook niet goed bekend. Met name de rol van de immunologische
afweer is niet duidelijk. De demyelinisatie bij de chronische encephalitis zou
mogelijk door een locale humorale en cellulaire immuunrespons kunnen worden
veroorzaakt. Men heeft gevonden dat passief toegediende antilichamen tegen CDV
de laesies in het CZS bij neonaten verergeren (22). Bij honden met chronische
distemper encephalitis zijn ook verhoogde concentraties van antilichamen tegen
myeline gevonden (23). De rol van deze antilichamen bij het ontstaan van de laesies
is echter controversieel. Honden met een sterke antimyeline respons kunnen her-
stellen met minimale laesies terwijl honden met ernstige demyelinisatie helemaal
geen antimyeline respons hoeven te hebben ontwikkeld. Bovendien bestaat ook de
mogelijkheid dat de antimyeline antilichamen optreden als een secundaire reactie
op het vrijkomen van myeline in de circulatie ten gevolge van de ontstekingsproces-
sen.

De ziektesymptomen kunnen sterk variëren zowel wat duur als ernst betreft. Ook
subklinische infecties komen veel voor. Of, en zo ja welke symptomen optreden is
afhankelijk van de virulentie van de virusstam, de leeftijd en immuunstatus van de
gastheer en omgevingsinvloeden. Predisponerende factoren werden ook door Van
der Slooten (1) in zijn artikel genoemd; of het vertroetelen, zoals bij hondefi, die op
den \'schoot en \'s nachts in het bed der eigenares slapen\' hiertoe behoort is de vraag,
doch mijns inziens ook niet ondenkbaar. Ik kan me voorstellen dat het voor
sommige honden een stress-situatie betekent.

Hondeziekte tast vooral jonge niet gevaccineerde honden aan. De mortaliteit kan
oplopen tot 50%. De incubatietijd is ongeveer een week maar kan ook veel langer
zijn (met name voor nerveuze verschijnselen). De karakteristieke symptomen
werden al in 1894 beschreven. Deze bestaan vooral uit gastrointestinale en respira-
toire verschijnselen.

Nerveuze symptomen kunnen direct aansluitend aan de acute symptomen optreden
maar ook nog vele weken later. Nerveuze verschijnselen kunnen zich ook ontwik-
kelen zonder voorafgaande symptomen van een systemische infectie. Met neurolo-
gische complicaties moet men altijd rekening houden en het is niet te voorspellen
welke honden deze complicaties zullen ontwikkelen.

Nerveuze verschijnselen zijn afhankelijk van het deel van het CZS dat wordt
aangetast. Men kan met name nogal eens toevallen, ataxie en myocloniën waar-
nemen. Ook tremor, paresis, nystagmus, hyperaesthesie kunnen worden waarge-
nomen. Neuritis van de nervus opticus met plotseling optredende blindheid (24) en
degeneratie en necrose van de retina zijn gerapporteerd (25).
Sinds 1894 zijn nog een aantal andere ziektesymptomen onderkend. Tussen 1945 en
1948 werd in Europa regelmatig hyperkeratose van de voetzolen gezien. Een groot
percentage van deze honden ontwikkelde ook nerveuze symptomen. Deze vorm
werd \'hard pad disease\' genoemd (26). Het virus dat \'hard pad\' veroorzaakt bleek
immunologisch en serologisch identiek te zijn aan het klassieke CDV (27). Deze
vorm kan ook nu nog af en toe worden waargenomen. \'Old dog encephalitis\',
gekarakteriseerd door een progressieve motorische en mentale achteruitgang wordt
gezien bij honden op middelbare leeftijd en oudere honden en is mogelijk het gevolg

van persistentie van liet virus in het CZS (28). Bij jonge puppies heeft men aantas-
tingvan het emaille van de tanden gevonden. Dit wordt mogeiijic veroorzaakt door
een directe beschadiging van de ameloblasten door het virus (29).

In 1894 werd de diagnose van hondeziekte gesteld op basis van de klinische
verschijnselen en het patholoog anatomisch beeld. Bij uitgesproken gevallen van
hondeziekte zijn de ziektesymptomen vaak duidelijk genoeg om een klinische
waarschijnlijkheidsdiagnose te kunnen stellen. In minder acute gevallen zijn symp-
tomen niet altijd karakteristiek en is laboratorium diagnostiek zeker noodzakelijk
om de diagnose te bevestigen.

Virusisolatie uit se- en excreta of weefselsuspensies werd vroeger met name door
inoculatie van fretten uitgevoerd. De fret, die gevoelig is voor het CDV, stierf
binnen 10 tot 14dagen na inoculatie. Indien geen sterfte optrad na voorbehandeling
van het inoculum met specifiek serum was de diagnose bevestigd (5, 30, 31).
Recenter is het gebruik van celcultures met name macrofaag cultures van fret of
hond en runderniercellen, voor de isolatie van virus. Isolatie van virulent CDV is
echter moeilijk (32, 33).

Post-mortem kan de diagnose gesteld worden door afdrukglaasjes van lymf-
knopen, epitheel van de urineblaas, of cerebellum, te drogen, te fixeren in aceton en
te kleuren met een fluorescine gelabeld CDV specifiek antilichaam. Blaasepitheel
en cerebellum blijven het langst positief. Deze IFT kan ook worden toegepast op
vriescoupes van verschillende organen (met name milt, tonsillen, lymfknopen,
maag, long, duodenum, hersenen, blaas). Het aantonen van insluitlichaampjes
(intracytoplasmatisch en minder frequent intranucleair) wordt beschouwd patho-
gnomonisch te zijn voor hondeziekte.

Door middel van immuunfluorescentie of kleuring van insluitlichaampjes kan
viraal antigeen ook bij het levende dier aangetoond worden in celuitstrijkjes van
conjunctiva, tonsil en respiratoir epitheel. In subacute of chronische gevallen zijn
deze testen echter vaak negatief. Met name de IFT is geschikt voor routinediagnos-
tiek.

Het aantonen van CDV specifiek IgM door middel van serologic kan een indicatie
zijn voor een recente infectie. Honden, die een natuurlijke infectie doormaken,
hebben tot 3 maanden specifiek IgM in hun serum, terwijl na vaccinatie IgM maar
gedurende 3 weken is aan te tonen. Recent is ook een ELISA ontwikkeld voor het
meten van een Ig-specifieke respons (34). De neutralizerende, precipiterende of
cytotoxische antilichaam activiteit is meestal bij het begin van de ziekte al hoog en
de bepaling daarom niet geschikt voor diagnostiek.

Hoewel sinds 1894 grote vooruitgang is geboekt met het onderzoek aan honde-
ziekte en de virologie in het algemeen moet ook nu nog steeds gesteld worden dat
een therapie alleen een symptomatische kan zijn.

Bij de behandeling van hondeziekte moet gedacht worden aan een goede verzorging
van de hond (warme tochtvrije omgeving, schoonmaken neus, ogen, etc.). Het
toedienen van antibiotica wordt aangeraden bij systemische distemper omdat
secundaire bacteriële infecties vaak het ziektebeeld compliceren. Verder dient een
therapie tegen het braken en de diarree ingesteld te worden (onthouden van eten,
eventueel anti-emetica, adsorbantia, vloeistoftherapie, etc.).
Een ingestelde therapie, hoewel niet specifiek, zal de mortaliteit in het algemeen
verminderen. Indien neurologische symptomen voorkomen is een therapie vaak
niet succesvol. Men moet ook rekening houden met het feit dat neurologische

symptomen nog later op kunnen treden wanneer verschijnselen van een syste-
mische infectie weer verdwenen zijn.

Op het gebied van de bestrijding is sinds het eind van de vorige eeuw gelukkig wel
grote vooruitgang geboekt. Met name het massaal toepassen van vaccinaties heeft
het aantal gevallen van hondeziekte sterk teruggedrongen. De vaccins zijn in de
loop van deze eeuw ook telkens verbeterd voor wat betreft het niveau en de duur
van immuniteit.

De eerste actieve immunisaties werden uitgevoerd met geïnactiveerde vaccins be-
reid uit hersenweefsel van honden (4) en uit geïnfecteerde weefsels van fretten. Deze
gaven een slechte immuniteit en veroorzaakten weefselreactie door de aanwezige
vreemde eiwitten.

De mogelijkheid om het virus te vermeerderen in geëmbryoneerde eieren en later
ook in celcultuur maakte verdere zuivering van het virus mogelijk. De geïnacti-
veerde vaccins gaven echter een geringe en ook kortdurende immuniteit. Deze
beschermden honden vaak wel tegen klinische ziekte maar niet tegen een infectie,
waardoor verdere virusverspreiding in de hondepopulatie kon plaatsvinden. Geïn-
activeerde vaccins worden nu niet meer gebruikt.

Het eerste levende CD V-vaccin werd geattenueerd door passage in fretten (30,35).
Echter na vaccinatie traden vaak klinische symptomen op doordat het virus nog te
virulent was. Attenuering van het virus door middel van passage in geëm.bry-
oneerde eieren leverde een veel beter vaccin op dat ook gebruikt kon worden bij
andere diersoorten. Later werden ook vaccins ontwikkeld op basis van aan celcul-
tuur geadapteerd virus (kippe-embryo-fibroblasten, hondecelcultures) (6, 36).
Beide zijn zeer effectief en geven een langdurige immuniteit (minimaal een jaar
maar waarschijnlijk meerdere jaren). De geattenueerde vaccinstammen vermeer-
derden zich na enting in het lymfoïde weefsel maar geven geen immunosuppressie
en spreiden ook niet naar epitheliale weefsels.

Virusuitscheiding bij de gevaccineerde hond treedt niet op. Een voordeel van de
nieuwe celcultuur vaccins is, dat zij minder vreemd antigeen materiaal bevatten en
honden op een wat vroegere leeftijd kunnen beschermen, ook in de aanwezigheid
van redelijk hoge titers maternale antilichamen. De aan hondecellen geadapteerde
stammen zijn echter iets meer virulent en kunnen sporadisch ook een post-vaccinale
encephalitis veroorzaken (37).

Hoewel experimenteel werd aangetoond, dat een geattenueerde vaccinstam na
passages in vitro en in vivo weer virulent werd, is dit onder natuurlijke omstan-
digheden waarschijnlijk nog niet voorgekomen (38). In exotische carnivoren zijn
wel verschillende door vaccin geïnduceerde distemper infecties gerapporteerd (39,
40).

Maternale antilichamen interfereren met de immunisatie. Pups zullen pas een goede
immuunrespons produceren na vaccinatie met een MLV-vaccin als de maternale
immuniteit tot een bepaald niveau gedaald is. Jonge pups nemen het grootste deel
van de maternale antilichamen (80-90%) op via het colostrum gedurende de eerste
levensdagen. De hoogte van de maternale immuniteit is met name afhankelijk van
de antilichaamtiter van de teef en de opname door de pup, en kan binnen eenzelfde
nest pups nogal variëren. Hierdoor is het moeilijk het optimale tijdstip voor
vaccinatie vast te stellen. Om deze leeftijd beter te kunnen voorspellen heeft men
aan de hand van de titer van de teef zogenaamde nomogrammen samengesteld (41,
42).

Ook is een heterotypisch virusvaccin (mazelenvirus) ontwikkeld met het doel de
interferentie door maternale antilichamen te ontlopen. Experimentele infecties van
honden met mazelenvirus beschermden honden tegen een infectie met CDV (43).

Het mazelenvirus wordt bovendien niet door CDV-antilichamen geneutraliseerd.
Het mazelenvirus (vaccin-virus) vermeerdert zich in het lymfoïde weefsel van de
hond maar zal niet verder spreiden en uitscheiding van het virus treedt niet op. Na
vaccinatie zijn antilichaamtiters tegen CDV slechts gering verhoogd. Het vaccin
induceert echter wel een effectieve bescherming, die ook toegeschreven wordt aan
celgebonden immuniteit (44). Daarnaast zouden ook virus interferentie en interfe-
ron mechanismen een rol kunnen spelen (45). Hoge maternale anti-CDV titers
interfereren echter ook met een mazelenvirus vaccin (MV-vaccin, 47). Vaccinatie
van 2-4 weken oude pups wordt dan ook niet meer toegepast. Normaal worden de
pups nu op een leeftijd van 6-8 weken met een MV-vaccin (vaak gecombineerd met
een \'modified live\' canine distempervirus (MLV-CDV) vaccin) gevaccineerd. De
meeste pups zijn vervolgens na de leeftijd van 12 weken met succes te immuniseren
met een MLV-CDV vaccin.

Passieve immunisatie met hyperimmuunserum kan honden gedurende enige tijd
bescherming geven tegen hondeziekte (47). Deze passieve immunisatie interfereert
ook met de actieve immunisatie en wordt daarom bijna nooit meer toegepast. Bij
pups die geen colostrum hebben opgenomen, of bij gevoelige honden die blootge-
steld zijn aan een infectie met CDV kan toediening van serum nog zinvol zijn.
In de toekomst worden mogelijk andere vaccins voor gebruik in de praktijk
ontwikkeld. Daarbij kan men denken aan de ontwikkeling van een subunit-vaccin
(bestaande uit alleen een onderdeel van het virus), die indien goed immunogeen het
voordeel zal hebbendat het minder(voorde immuniteit overbodige)eiwitten bevat
en ook geen intact virus. Recent is aangetoond dat het mogelijk is om met alleen het
F-eiwit van het virus een bescherming te verkrijgen (8). Ook de nieuwe ontwikke-
lingen in de biotechnologie zullen mogelijk toegepast worden (recombinant-DNA
technieken, hybridoma techniek). Synthetische peptiden, virale eiwitten door pro-
of eukaryonten geproduceerd, anti-idiotypische antilichamen, of genetisch gema-
nipuleerde virussen zouden een nieuwe generatie vaccins kunnen gaan vormen.

1. Slooten, .J. C. van der. Hondeziekte. Tijdschr Veeartsenijkd & Veeteelt 1894; 21; 149-60.

2. Carré H. On the disease of young dogs. Comp Rend Acad Sci 1905; 140; 689-90.

3. Dunkin GW and Laidlow PP. Studies in dog distemper 11. Experimental distemper in the dog. J
Comp Path 1926; 39:213-21.

4. Puntoni V. Saggiodi vaccinazione anticimurrosa preventiva eseguita per mezzo del virus specifico.
Ann Ygiene 1923; 33: 553.

5. Cabasso VJ and Cox HR. Propagation of canine distemper virus on the chorio-allantoic membrane
of embryonated hen eggs. Proc Soc Biol 1949; 71: 246-50.

6. Cabasso VJ, Kiser K. and Stebbins MR. Propagation of canine distemper (CD) virus in tissue
culture. Proe Soc Exp Biol (NY) 1959; 100: 551-4.

7. Delay PD, Stone SS, Karzon DT, KatzS,and Enders J. Clinical and immune response of alien hosts
to inoculation with measles, rinderpest and canine distemper viruses. Am J Vet Res 1965; 26:
1359-73.

8. Norrby E, Utter G, Oervel C, and Appel MJG. Protection against canine distemper virus in dogs
after immunisation with isolated fusion protein. J Virol 1986; 58: 536-41.

9. Appel M, Gillespie JH. Canine distempervirus. In: Gard S, Hallauer C, Meyer KF (ed.). Virology
Monographs II, New York, Springer Verlag, 1972; 1-96.

10. Oervell C, Sheshberadaren H, and Norrby E. Preparation and characterisation of monoclonal
antibodies directed against four structural components of canine distemper virus. J Gen Virol 1985;
66: 443-56.

11. Greene CE. Canine distemper. In: Clinical microbiology and infectious diseases of the dog and cat.
Saunders Philadelphia, 1984.

12. Krakowka S, Confer A, and Koestner A. Evidence for transplacental transmission of canine
distemper virus: two case reports. Am J Vet Res 1974; 35: 1252-3.

13. Appel M.Sheffy BE, and Percy DH fro/. Canine distempervirus in domesticated cats and pigs. Am
J Vet Res 1974; 35: 803-6.

14. Blythe LL, Schmitz JA, Roelke M, and Skinner S. Chronic encephalomyelitis caused by canine
distemper virus in a Bengal tiger. J Am Vet Med Assoc 1983; 183: 1159-62.

15. Gould DH and Eenner WR. Paramyxovirus-like nucleocapsids associated with encephalitis in a
captive Siberian tiger. J Am Vet Med Assoc 1983; 183: 1319-22.

16. Burridge MJ. Multiple sclerosis, house pets and canine distemper: critical review of resent reports. J
Am Vet Med Assoc 1978: 173: 1439-44.

17. Krakowka S, Higgins RJ, and Koestner A. Canine distemper virus: review of structural and
functional modulations in lymfoid tissues. Am J Vet Res 1980; 41: 284-92.

19. Appel MJG, Shek WR, and Summers BA. Lymphocyte-mediated immune cytotoxicity in dogs
infected with virulent canine distemper virus. Infect Immun 1982: 37: 592-600.

20. Raine CS. On the development of CNS lesions in natural canine distemper encephalomeylitis. J
Neurol Sei 1976; 30: 13-28.

21. Vandevelde Mand Kristensen B. Observations on the distribution of canine distemper virus in the
central nervous system of dogs with demyelinating encephalitis. Acta Neuropath (Berl) 1977; 40:
233-6.

22. Krakowka S, Mador RA, and Koestner A. Canine distemper virus associated encephalitis: mo-
dification by passive antibody administration. Acta Neuropath (Berl) 1978; 43: 235-41.

23. Vandevelde M, Higgins RJ, and Kristensen B et al. Demyelinisation in experimental canine
distemper virus infection: immunological, pathologic, and immunohistological studies. Acta Neu-
ropath (Berl) 1982; 56: 285-93.

24. Fisher CA and Jones GT. Optic neuritis in dogs. J Am Vet Med Assoc 1972; 160: 68-79.

25. Blanchard GL, Howard DR, and Krehbiel et al. Amaurosis and associated electroretinographic
alterations in canine distemper. J Am Vet Med Assoc 1973; 173: 976-8.

26. Maclntyre AB, Trevan DJ, and Montgomerie R. Observations on canine encephalitis. Vet Rec
1948; 60: 635-42.

27. Koprowski H, Jervis GA, James TR, 13urkhart RL, and Poppensiek GC. A study of canine
encephalitis. Am J Hyg 1950; 51: 63-75.

28. Lincoln SD, Gorham JR, Ott RL, and Hegreberg GA. Etiologic studies of old dog encephalitis. 1.
Demonstration of canine distemper viral antigen in the brain in two cases. Vet Pathol 1971; 8: 1-8.

29. Dubielzig RR, Higgins RJ, and Krakowka S. Lesions of the enamel organ of developing dog teeth
following experimental inoculation of gnotobiotic puppies with canine distemper virus. Vet Pathol
1981; 18: 684-9.

30. Green RG and Evans CA. Rapid diagnosis of canine distemper. Cornell Vet 1939; 29: 35-40.

31. Crook E, Gorham JR, and McNutt SH. E;xperimental distemper in mink and ferrets 1. Pathogene-
sis. Am J Vet Res 1958; 19: 955-7.

32. Appel M and Jones OR. Use of alveolar macrophages for cultivation of canine distemper virus.
Proc Soc Exp Biol Med 1967; 126: 571-4.

33. Mctzler AE, Higgins RJ, Krakowka S, and Koestner A. Persistent in vitro interaction of virulent
and attenuated canine distemper virus with bovine cells. Arch Virol 1980; 329-39.

34. Bernard SL, Shen D T, and Gorham JR. .Antigen requirements and specificity of enzyme-linked
immunosorbent assay for detection of canine IgG against canine distemper viral antigens. Am J Vet
Res 1982; 43: 2266-9.

35. Watson EA. The use and possible effects of live virus vaccine as a means of preventing distemper on
fox and mink farms. Canada, Dept Agr Publ No 649 (eric no 143), 1939.

36. Rockborn G. A preliminary report on efforts to produce a living distemper vaccine in tissue culture.
J Small Anim Pract 1960; 1: 53.

37. I \'atzer VR und Fankhauser R. Encephalomyelitis bei jungen Hunden nach Staupe-HCC-impfung.
Der prakt Tierarzt 1976; 5: 280-2.

38. Appel M. Reversion to virulenccofattenuated canine distemper virus/nWvo and/nv/7ro. 1978;4I:
385-93.

39. Bush M, Montali RJ, and Brownstein D et al. Vaccine-induced canine distemper in a lesser panda. J
Am Vet Med As.soc 1976; 169: 959-60.

40. Carpenter JW, Appel MJG, and Eriekson RC et al. Fatal vaccine-induced canine distemper virus
infection in blackfooted ferrets. 1976; 169: 961-4.

41. Baker JA, Robson DS, and Gillespie JH et al. A nomograph that predicts the age to vaccinate
puppies against distemper. Cornell Vet 1959; 49: 158-67.

42. Gillespie JIL Karzon DT, and Burgher J et al. The immune response of dogs to distemper virus.
Cornell Vet 1958; 48: 103-26.

43. Gillespie JH, Karzon DT. A study of the relationship between canine distemper and measles in the
dog. Proc Soc Exp Biol Med 1960; 105: 547-51.

44. Gerber JD, Marron AE. Cell-mediated immunity and age al vaccination associated with measles
inoculation and protection of dogs against canine distemper. Am J Vet Res 1976; 37: 133-8.

45. Ho CK, Bubiuk LA. Mechanisms of heterotypic immunity against canine distemper. Experientia
1979; 35: 1179-80.

46. Schultz RD, Appel M, Carmichael, LE, and Farrow B. In: RV Kirk (editor). Current veterinary
therapy: Small Animal Practice, 6th ed. Saunders Philadelphia 1977; 1271-5.

47. Benson TF. The protection of susceptible puppies for ten days against canine distemper using
quantitative amounts of antibodies. MS Thesis, Cornell University Ithaca New York.

SAMENVATTING In een aantal gevallen van Samonella-infectie en vergiftiging door staphy-
lokokkenenterotoxines was droge worst het meest verdachte voedsel. Uil gegevens over de
samenstelling en bereiding van droge worst is gebleken, dat meer dan 75% van 76 producenten
nog steeds op de ouderwetse manier droge worst maakte: rijpen en drogen bij omgevingstempe-
ratuur gedurende gemiddeld 10 dagen, geen gebruik van klimaatkasten. \'Moderne\' bereidings-
wijzen werden gekenmerkt door uitvoering van de rijping in klimaatkasten hij verhoogde
temperaturen, waardoor de produktietijd werd bekort tot gemiddeld 6 dagen. Voorzorgen om
een weelderige groei van Staphylococcus aureus onder dergelijke omstandigheden te voor-
komen werden echter nauwelijks getroffen. Ten gevolge hiervan werden hoge S. aureus besmet-
tingsniveaus C> 10\'\' kve/g) juist gevonden in droge worsten afkomstig van producenten (5), die
snelle bereidingswijzen toepasten. Enterobacteriaceae kiemgetallen van droge worst waren laag
(81% van 151 monsters<10^ kve/g). hetgeen samenhangt met relatief lage pH en onwaarden en
hoge zoutgehaltes. Salmonella werd echter in 16(11%) van de monsters aangetroffen, zowel in
produkten van \'traditionele\' als van \'moderne\' producenten. Verbetering van toegepaste metho-
den voor de bereiding van droge worst dient te worden bevorderd ten einde de distributie van
gezonde en veilige produkten te kunnen garanderen.

SUMMARY Dry fermented sausage (dfs) was the food most suspected in a number of outbreaks
of salmonellosis and staphylococcal enterotoxaemia. Data on formulation and processing
showed that over 75 per cent of 76 producers still manufactured dfs in a traditional manner:
fermentation and drying at ambient temperature for ten days on an average, green room
facilities not present. \' Modern\' processes were characterised by fermentation in green room.s at
elevated temperatures, thus limiting production time to six days on an average. However,
precautions to prevent luxurious growth o/S. aureus under these conditions were not adopted to
any appreciable extent. Consequently. highS. aureus levels (> 10^ cfu/g) were detected precis-
ely in dfs from five manufacturers using rapid processes. Colony counts o/Enterobacteriaceae
were low in dfs (81 percent of 151 samples < 10^ cfu/g), a.ssociated with relatively low pH and a^
levels and a high concentration of salt. However. Salmonella was detected in 16 (11%) of the
samples, both from \'traditional\' and\'modern\' producers. Improvement of manufacturing prac-
tices in the manufacture of dfs should be stimulated to garantee wholesome and safe products.

\' Ir. B. J. Hartog, Rijlcskeuringsdienst van Waren te Enscliede.
^ Ir. E. de Boer, Rijkskeuringsdienst van Waren te Zutplien.
\' J. B. Lenssinck, Instituut CIVO-Teehnologie TNO, afd. NCV te Zeist.

Drs. G.,). A. de Wilde, Rijksdienst voor de Keuring van Vee en Vlees, Kring 8, te Utrecht (ten tijde van
het onderzoek werkzaam bij de Vleeskeuringsdienst te Wierden).

Droge worst is een zeer populair type worst in het oosten van Nederland, dat vooral
tijdens bruiloften en partijen wordt geconsumeerd. Droge worst is een rauw vlees-
produkt, bestaande uit verkleind mager vlees met stukjes spek, dat door rijping en
droging ontstaat. Enkele soorten droge worst worden door vleeswarenindustrieën
in de handel gebracht, doch dit type worst wordt nog zeer veel bereid op de
traditionele wijze in ambachtelijke slagerijen. Daarbij kunnen per regio aanzien-
lijke verschillen bestaan wat betreft receptuur en condities tijdens rijping en dro-
ging. Naast de traditionele wijze van bereiden wordt ter wille van vergroting van de
produktiecapaciteit tegenwoordig steeds meer gebruik gemaakt van klimaatkasten,
startercultures en hulpstoffen, zoals glucono-delta-lacton (GDL). Bovendien
wordt de verwerkte grondstof vlees vaker van derden betrokken en is herkomst en
kwaliteit hiervan voor de droge worst fabrikant minder bekend. Vanwege de
geringe dikte van droge worsten (diameter 2-3 cm) verloopt het droogproces in het
algemeen snel en zal een vertraagde \'fermentatie\' zelden tot een mislukt produkt
leiden. Gezien de normaliter hoge aanvangs-zoutgehalten (ca. 3%) is de ontwikke-
ling van pathogene micro-organismen bij een juiste samenstelling van het worst-
deeg niet waarschijnlijk, met uitzondering van 5. aureus, hetgeen vooral bij hogere
temperaturen naar voren kan komen. Van tijd tot tijd worden door Keuringsdien-
sten van Waren en Vleeskeuringsdiensten meldingen van voedselvergiftigingen
ontvangen, waarbij droge worst als het meest verdachte voedsel wordt aangewezen.
In twee gevallen van salmonellosis werden duidelijke aanwijzingen verkregen, dat
droge worst de besmettingsbron was geweest (1, 2). Ook uit andere regio\'s zijn
meldingen bekend van Salmonella-infecties veroorzaakt door droge worst (3, 4, 5,
6). Recentelijk werd een geval van staphylokokken enterotoxicosis beschreven door
Bruins et al. (7), dat zeer waarschijnlijk werd veroorzaakt door droge worst. Ook in
het buitenland hebben zich gevallen van voedselvergiftiging voorgedaan door groei
van Staphylococcus aureus en toxinevorming in soortgelijke worsttypen, waarbij
produkten van enkele grote fabrikanten betrokken waren (8, 9, 10, 11, 12).
Om meer inzicht te krijgen in de gesteldheid van droge worst, zoals die in het oosten
van Nederland wordt gemaakt, werd door de Keuringsdiensten van Waren in
Enschede en Zutphen en de Vleeskeuringsdienst in V^ierden hiernaar een onder-
zoek ingesteld. Bemonsterde produkten werden bovendien visueel beoordeeld door
deskundigen van het Instituut CIVO-Technologie TNO, afd. NCV in Zeist.

Bij 90 slagersbedrijven in Oost-Nederland werden in totaal 151 monsters droge worst
genomen. Van 76 bedrijven werden door middel van een enquêteformulier gegevens verza-
meld over de bereidingswijze en de gebruikte grondstoffen. Voor het microbiologisch
onderzoek werd van ieder monster 20 g in een Stomacher gehomogeniseerd in 180 ml
pepton-fysiologische zoutoplossing (pfz); van deze suspensie werden verder decimale ver-
dunningen gemaakt in pfz.

Van geschikte verdunningen werd 1 ml gemengd met Violetrood-Gal-Glucose-Agar voorde
bepaling van het Enterobacteriaceae-kiemgetal, incubatie gedurende 24 uur bij 37 graden
Celsius (13). Tevens werd 1 ml gemengd met Rogosa-Agar (Oxoid CM 627) voor de bepaling
van het melkzuurbacteriën-kiemgetal, incubatie in een anaerobe jar gedurende 3 dagen bij 30
graden Celsius en werd 1 ml gemengd met Oxytetracyclinc-Gistextract-Glucose-Agar voor
bepaling van het aantal gisten (14), incubatie 5 dagen bij 24 graden Celsius. Een aantal
geïsoleerde gistsoorten werd gedetermineerd door drs. M. Th. Smith, CBS Delft.
Wanneer het Enterobacteriaceae-kiemgetal groter was dan 10\' kve/g werd een grensreactie op
Yersinia enterocoUtica in 0,2 g (15) en een telling van Escherichia coli (16) ingezet.
Een grensreactie op Salmonella werd uitgevoerd in 10 g monster (17).
Voor positieve monsters werd vervolgens het Salmonella-kiemgetal middels een MPN-bepa-
ling in 1.0, 0.1 en 0.01 g vastgesteld (17).

Serotypering van de geïsoleerde Salmonella-stammen vond plaats op het RIVM in Bilthoven.
Het Staphylococcusaureus-k\'\\tm%(ii?i\\ werd bepaald door I ml van geschikte verdunningen te
mengen met Rabbit Plasma-Bovine Fribinogen Agar (18) of door 0.1 ml uit te spatelen op
Baird Parker Agar (19), incubatie gedurende 48 uur bij 37 graden Celsius.
Van de monsters werd de wateraktiviteit (a^) bepaald met behulp van de zoutkristal-ver-
vloeiingstest volgensNortholt en Heuvelman (20). DepH werd gemeten in 1:1 suspensies van
de monsters in aqua dest. Tevens werd het vochtgehalte (21) en het zoutgehalte (22) van de
monsters bepaald.

Een organoleptische beoordeling van de bemonsterde worsten vond plaats op het Instituut
CIVO-Technologie TNO, afd. NCV te Zeist.

In tabel la zijn de gegevens samengevat, die werden verzameld over de bereidings-
wijze van de onderzochte droge worsten bij 76 bedrijven. Hierbij moet worden
opgemerkt, dat elke droge worstbereider volgens eigen receptuur werkt en hiervan
niet graag alle details prijsgeeft. Het maken van een goed produkt wordt door vele
worstmakers nog altijd als een kunst beschouwd. Tijdschema\'s voor rijpen en
drogen worden vaak soepel gehanteerd, waarbij het verloop van de afzet een
belangrijke factor is. De organoleptische beoordeling van de kwaliteit door de
worstmaker is bepalend voor het moment waarop de worst voor verkoop wordt
vrijgegeven.

De werkwijzen zijn meestal vanouds overgeleverd. Daarbij wordt echter wel op
grote schaal van kant en klare kruidenmengsels gebruik gemaakt, ook door am-
bachtelijke bereiders. Hierin zijn vaak naast peper en kruidnagel ook glucose,
saccharose, nitraat en fosfaat aanwezig, evenals de modernere hulpstoffen gluta-
maat, ascorbinezuuren soms glucono-delta-lacton. Als grondstoffen worden meest-
al varkensvlees en spek gebruikt in een verhouding 2:1. Soms wordt daarbij ook
rundvlees gebruikt, in een enkel geval zelfs uitsluitend rundvlees. De belangrijkste
hulpstof is keukenzout. Hiervan wordt aan het worstdeeg in de meeste gevallen
2,8% toegevoegd, de helft hiervan in de vorm van nitrict-pekelzout (colorozo: NaCl
0,6% NaNOj) bij meer dan 50% van de onderzochte bedrijven,
in tabel la is onderscheid gemaakt tussen twee soorten bedrijven. Ten eerste
bedrijven (59), waar het rijpen van de worst aan de lucht op de traditionele manier
plaatsvond bij de omgevingstemperatuur gedurende 5-10 dagen in de slagerij. Ook
het drogen werd meestal uitgevoerd in dezelfde ruimte bij dezelfde temperatuur of
enkele graden lager zonder regeling en/of registratie van de relatieve vochtigheid.
Ten tweede bedrijven (17), waar een snellere rijping volgens het modernere \'zweet-
proces\' werd uitgevoerd in een klimaatkast bij hogere temperatuur (> 20° C) en een
hoge relatieve vochtigheid (95-100%). Drogen vond bij lagere temperatuur en
relatieve vochtigheid plaats, terwijl ook enigszins werd geventileerd. De totale
bereidingstijd van de worst was bij deze bedrijven, die over het algemeen op grotere
schaal produceerden, het kortste (gemiddeld 6,5 dag).

■Van starter cultures werd slechts door enkele bedrijven gebruik gemaakt. Door de
meeste bedrijven werden de worsten na het rijpen niet gerookt. Behandeling van het
oppervlak van de droge worsten met pimaricine (natamycine) vindt volgens opgave
van de bedrijven niet plaats. De worsten, die in het algemeen een diameter van 2-3
cm hadden, wogen circa 150-300 gram.

Uit vaktechnische en organoleptische beoordeling van de monsters droge worst (n
= 135) bleek, dat vrijwel uitsluitend natuurdarm, kaliber 20-30 bij de bereiding
wordt gebruikt (tabel Ib). Het oppervlak van 24 worsten (18%) was sterk ver-
vormd. De wateractiviteit (a^) van als extreem hard beoordeelde worsten (n = 38)
was overwegend < 0,81. Slechts 4 worsten (3%) werden als erg vers, niet gedroogd

Tabel Ib. Vaktechnische en organoleptische beoordeling van 135 monsters droge worst,
kenmerk percentage van de monsters

gekwalificeerd; deze waren evenals alle andere monsters uit ten verkoop aange-
boden charges afkomstig. Vrijwel alle worsten waren luchtgedroogd, niet gerookt.
In 30 worsten (22%) bleken duidelijk waarneembaar kruidnagelen verwerkt.
Rundvlees werd in 21 worsten waargenomen (16%). Het spek was meestal grof
verdeeld in de worsten, in 8 gevallen (6%) werd versmering geconstateerd. Er
bleken 37 worsten (27%) poreus en inwendig gescheurd, het vakmanschap van 8
onderzochte worsten (6%) werd als slecht beoordeeld.

De resultaten van het microbiologisch onderzoek zijn samengevat in tabel 2.
Enterobacteriaceae kiemgetallen > 10" kve/g werden slechts in 4% van de onder-
zochte monsters gevonden. Deze waren afkomstig van 2 bedrijven met traditionele
rijpingsprocessen en 2 bedrijven met snelle rijpingsprocessen (tabel 3). \'Jonge\'
droge worsten, < 2 weken oud, bevatten relatief de hoogste aantallen Enterobacte-
riaceae (27% van de monsters > 10^ kve/g; tabel 4). In 5 van de 6 monsters met
Enterobacteriaceae kiemgetal > 10" kve/g was het zoutgehalte relatief laag (<
3.0%), het pekelgehalte was in alle gevallen < 12%. Salmonella werd geïsoleerd uit
16(11%) van de monsters; het besmettingsniveau was in het algemeen laag (MPN <
3 kve/10 g voor 11 monsters), doch voor 4 monsters hoger (MPN > 10^ kve/10 g).
Van 7 (44%) van de Salmonella positieve monsters was het Enterobacteriaceae
kiemgetal relatief laag (< 10^ kve/g). Salmonella typhimuhum werd uit 10 monsters
geïsoleerd en was daarmee het meest geïsoleerde serotype. Ook door Heida (5) werd
dit serotype het meeste uit droge worst geïsoleerd. De overige isolaten behoorden
tot de serotypes 5. panama, S. brandenburg en 5. bovis-morbificans of waren niet
typeerbaar.

Salmonella bevattende worsten waren zowel afkomstig uit bedrijven met traditio-
nele als snelle rijpingsprocessen (tabel 3). Zowel organoleptisch als vaktechnisch
werden aan de Salmonella positieve worsten geen afwijkingen geconstateerd.

Percentage van de monsters in de populatiegroepcn ( 10|og kve/g)
< 2 2-.3 .■!-4 4-5 5-6 ^ 6

\'I abel .3. Herkomst van droge worst monsters, waarin Salmonella aanwezig, en/of .S\'. aureus kieingetal
10\'\' kve/g en/of Linterobacteriaceae kiemgetal > 10\'\' kve/g.

Tabel 4. Ouderdom van droge worsten, waarin Salmonella aanwezig, en/ol\' .V. uurcus kiemgetal
^ 10^ kve/g, en/ol\'Enterobacteriaceae kiemgetal > 10\' kve/g.

Yersinia enterocolitica werd uit geen van de .30 monsters met Enterobacteriaceae
kiemgetal >10^ kve/g geïsoleerd (afwezig/0,2 g). Escherichia coli werd slechts uit 2
(7%) van deze monsters geïsoleerd (6.10^ en > 3.10\'\' kve/g).
Het Staphylococcus aureus kiemgetal van 10% van de onderzochte monsters was
groter dan 10" kve/g. Dergelijke hoge 5. aureus besmettingsniveaus kwamen zowel
bij \'jonge\' als \'oudere\' droge worsten voor (tabel 4). Opvallend was, dat alle
monsters met hoge S. aureus kiemgetallen afkomstig waren van 5 bedrijven met
snelle rijpingsprocessen. Bij 2 van deze bedrijven werden steeds monsters met hoge
Enterobacteriaceae kiemgetallen aangetroffen, terwijl uit 3 van deze 5 bedrijven
Salmonella positieve monsters afkomstig waren (tabel 3). Ook bij gebruik van
kwalitatief goede grondstoffen is het Enterobacteriaceae en S. aureus besmettings-
niveau van worstdeeg 10^"^ kve/g. Naarmate in het eerste stadium van de rijping,
het \'zweten\', hogere temperaturen worden gekozen, wordt het risico van explosieve
groei van 5. aureus groter, wanneer onvoldoende voorzorgen zijn genomen voor
een snelle pH daling in deze fase. S. aureus kan in de buitenrand van de worst dan
tot zo\'n hoog niveau (> 10^ kve/g) uitgroeien, dat ook enterotoxine vorming
mogelijk is (23, 24, 25, 26, 27). Tijdens het drogen van de worst lopen S. aureus en
Enterobacteriaceae kiemgetal terug door verdere daling van de pH ten gevolge van
doorgroei van melkzuurbacteriën, maar vooral door verlaging van de wateraktivi-
teit. Het aantal melkzuurbacteriën was in 88% van de monsters groter dan 10\'
kve/g. De pH van 55% van de onderzochte monsters was lager dan 5,5 (tabel 5),
voor de monsters met S. aureus kiemgetal > 10" kve/g was dit 57%. Uit pH-
waarden van het eindprodukt kan echter niet de snelheid van de pH-daling tijdens
het zweetproces, die mede bepalend is voor de ontwikkelingskansen van 5. aureus.
worden afgeleid. Het vochtgehalte van 83% van de onderzochte monsters was lager
dan 40% (tabel 5), de wateractiviteit van 71% lager dan 0.91 (tabel 5); voor
monsters met S. aureus kiemgetal > 10" kve/g waren deze percentages respectieve-
lijk 89 en 90%.

Voor boerenmetworst werden door Moerman (28) vochtgehaltes van 15-40% ge-
vonden. Het zoutgehalte van 60% van de onderzochte monsters was hoger dan 4,0%
(tabel 5), het pekelgehalte van 51% hoger dan 12% (tabel 6); voor monsters met S.
aureus kiemgetal > 10" kve/g waren deze percentages respectievelijk 67 en 60%.
Ook wat betreft vocht en zout/pekel-gehalte van het eindprodukt moet worden
opgemerkt, dat hieruit niet kan worden afgeleid hoe groot de groeimogelijkheden
voor S. aureus tijdens het zweetproces zijn geweest. Op basis van de onderzochte
fysisch-chemische kenmerken bleken de droge worsten met hoge aureus kiemge-
tallen niet te onderscheiden van de overige. Aan deze worsten werden ook vaktech-
nisch en organoleptisch geen afwijkingen vastgesteld. Bepalend voor het risico van
enterotoxine vorming is het S. aureus niveau, dat tijdens het \'zweet\'proces bereikt

wordt. Dit niveau is in worsten, die voor verkoop gereed zijn, niet meer exact te
bepalen. Wanneer echter S. aureus niveaus boven 10\'\' kve/g ingerede worst worden
gevonden, is de kans reëel, dat in een eerder stadium het 5. aureus kiemgetal groter
dan 10^ kve/g is geweest. Eventueel gevormd enterotoxine verdwijnt tijdens het
drogen niet meer (12). Bij de traditionele rijpingsprocessen blijft de temperatuur
voldoende laag om S. aureus groei te voorkomen. Uit nadere informatie bij de
bedrijven, die volgens snelle rijpingsprocessen droge worst maakten met hoge S.
aureus kiemgetallen, is gebleken, dat de keuze van hulpstoffen en procescondities er
uitsluitend op waren gericht in zo kort mogelijke tijd een zo groot mogelijke
hoeveelheid droge worst te produceren van goede organoleptische kwaliteit. Voor-
zorgen ter voorkoming van groei van staphylokokken werden niet bewust ge-

troffen. In een van deze bedrijven werd de temperatuur tijdens het \'zweet\'proces
van 28 graden Celsius opgevoerd tot 40 graden Celsius. Aan het worstdeeg was een
gevriesdroogde startercultuur, een mengsel van lactobacillen en microkokken,
toegevoegd. Bij herhaalde monstername in dit bedrijf, waarbij nog 18 monsters
droge worst van 14 verschillende charge\'\' werden onderzocht bleek, dat de S. aureus
kiemgetallen varieerden van < 10^ kve/gtot 6,8.10\' kve/g(l 1 monsters (61%)> 10\'
kve/g). De Enterobacteriaceae kiemgetallen varieerden van< 10^ kve/g tot 1.7.10\'
kve/g (5 monsters (28%) > 10" kve/g); in 3 van de 7 onderzochte monsters werd
Salmonella aangetoond (serotypes 5. derby, S. brandenburg en 5. livingslone).
Het S. aureus besmettingsniveau bleek in de buitenrand van de worst duidelijk
hoger dan in de kern (niveau kve/g versus 10" \' kve/g).

Hoewel S. aureus zowel onder aerobe als anaerobe omstandigheden kan groeien,
zal de ontwikkeling in de buitenrand door een hogere zuurstofspanning sterker zijn.
Onder aerobe omstandigheden is de tolerantie van S. aureus voor nitriet en zuur
groter (25, 29). Eventueel in de worst gevormde enterotoxines zullen daarin dan
ook niet homogeen verdeeld zijn. Daarbij speelt bovendien een rol, dat niet alle
aanwezige 5. stammen enterotoxines kunnen produceren.

Slechts een deel van de uit de worsten geïsoleerde stammen bleek onder laborato-
rium condities enterotoxine A (SEA) te produceren. In 2 van de 7 onderzochte
worsten werd SEA in de buitenrand in lage concentraties (ca. 200 ng/100 g worst)
aangetoond (Dr. ir. G. J. M. W. Arkesteijn, RKvW Groningen). Hierbij moet
worden opgemerkt, dat door de gebruikte extractiemethode met water de op-
brengsten mogelijk nadelig zijn beïnvloed. Voor de detectie van SEA in cultuur-
vloeistoffen en worstextracten werd een ELISA-techniek toegepast, waarbij poly-
clonal antilichamen werden gebruikt (30).

In het eerder genoemde bedrijf bleek de ontwikkeling van S. aureus te worden
geremd door de pas gestopte worsten 36-44 uur gekoeld (4 graden Celsius) te
bewaren en pas daarna te \'zweten\'. De \'zweet\'temperatuur werd bovendien ver-
laagd tot 28 graden Celsius gedurende 48 uur. Vervolgens werd nog enkele dagen
gedroogd bij circa 15 graden Celsius. Door de gekoelde bewaring van de worst voor
het rijpen is mogelijk de gevriesdroogde startercultuur zodanig geresusciteerd en de
van nature aanwezige melkzuurbacterieflora zodanig geactiveerd, dat de pH daling
tijdens het \'zweten\' sneller verloopt. Bovendien is de lagere rijpingstemperatuur
van 28 graden Celsius gunstiger voor de groei van melkzuurbacteriën en ongun-
stiger voor S. aureus groei (31). In 18 monsters van 6 verschillende charges werden
nu S. aureus kiemgetallen gevonden, die ook direct na het \'zweet\'proces niet boven
hel besmettingsniveau van het worstdeeg uitkwamen (in 15 monsters (83%) <2.10^
kve/g).

Gislen werden in 73% van de monstersin aantallen groter dan 10" kve/g gevonden
(tabel 2). Uit 31 van deze monsters werden stammen geïsoleerd en gedetermineerd.
Debaryomyces hansenii bleek het meest frequent als dominante soort aanwezig te
zijn, namelijk in 24 monsters. Deze gistsoort speelt mogelijk een rol bij de rijping
van de worsten. Uit de literatuur is bekend, dat D. //ö«.ye«//stammen hiertoe ook als
entculture gebruikt kunnen worden (32), In 7 monsters was Candida zeylanoides(C.
iberica) de dominante gistsoort, in 5 monsters was dit Yarrowia lipolytica (Saccha-
romycopsis lipolytica). De soorten Candida sake, Candida catenulata en Rhodoto-
rula mucilaginosa (Rhodotorula rubra) waren elk in 1 monster dominant.
Wat betreft de toegepaste methoden van onderzoek kan worden opgemerkt, dat de
kristalvervloeiings test. voor het bepalen van de wateractiviteit (30) goed bruikbaar
bleek.

Vanwege het voorkomen van veel eigeelnegatieve S. aureus stammen, waaronder
ook SEA-positieve stammen, in droge worsten bleek het gebruik van het fibrinogeen

(RPF) agar medium (18) voor het bepalen van S. aureus kiemgetallen veel eenvou-
diger dan het Baird-Parker medium (19). Op RPF-platen worden verdachte kolo-
nies direct geselecteerd op basis van een positieve coagulase reactie.

Het Enterobacteriaceae besmettingsniveau van droge worst is over het algemeen
laag (< 10^ kve/g). Bij een langzame daling van de pH tijdens de rijping kan het
Enterobacteriaceae kiemgetal in \'jonge\' droge worst hoger zijn. Door de combina-
tie van verlaagde wateractiviteit a^ en pH daalt het Enterobacteriaceae kiemgetal
bij bewaring van de worst. Ook groei van Salmonella zal niet optreden (33).
Salmonella werd zowel geïsoleerd uit traditioneel als snel gerijpte droge worst. Het
percentage besmette monsters (11%) was lager dan dat van droge worst afkomstig
uit Friesland (28%), zoals werd gevonden door Heida (5). Zolang de produktie van
Salmonella-vrije slachtdieren niet mogelijk is, moet met de aanwezigheid van
Salmonella in te verwerken vleesgrondstoffen voortdurend rekening worden ge-
houden. Om in een dergelijke situatie salmonellosis risico uit te sluiten is een goede
beheersing van het rijpings/droogproces noodzakelijk, zodat een voldoende lage
a^ en pH, en een voldoende hoge zout/pekelconcentratie worden bereikt voor een
snelle eliminatie van eventueel aanwezige Salmonella\'s.

Enkele bedrijven waar snelle rijpingsprocessen in klimaatkasten werden toegepast
produceerden droge worst met hoge S. aureus kiemgetallen (> lO"* kve/g). Bij de
keuze van hulpstoffen en rijpingscondities werden onvoldoende voorzorgen ge-
troffen om de ontwikkeling van S. aureus te voorkomen. Explosieve groei van 5.
aureus in de buitenrand van de worst gevolgd door enterotoxine vorming bij hoge
rijpingstemperaturen en langzame pH daling is voor diverse soorten droge worst
vastgesteld (25, 26).

Incidenten van staphylokokken vergiftiging door consumptie van droge worst
hebben zich in binnen-en buitenland voorgedaan (7 t/m 12). Opsporing en beves-
tiging van dergelijke voedselvergiftigings epidemieën worden bemoeilijkt door de
heterogene verdeling van staphylokokken en enterotoxines in worsten uit eenzelfde
charge (12). Door de Amerikaanse overheid en vlees warenindustrie is het risico van
staphylokokken groei in droge worsttypen in het beginstadium van snelle rijpings-
processen nadrukkelijk onderkend (31,34,35). Omdat de gebruikte vleesgrondstof
nooit geheel vrij zal zijn van S. aureus en niet voorafkan worden gepasteuriseerd,
moet groei van deze bacteriën worden voorkomen.

— gebruik van grondstoffen van goede microbiologische kwaliteit en verwerking
op uiterst hygiënische wijze;

— gekoelde bewaring van het gemalen vlees gedurende 1 tot 2 dagen om de
ontwikkeling van melkzuurbacteriën te bevorderen;

— bevordering van een snelle pH daling door gebruik van een actieve startercul-
tuur, of glucono-delta-lacton (GDL),

Ook voor de produktie van Nederlandse droge worsttypen volgens snelle rijpings-
processen in klimaatka.sten is het treffen van dergelijke maatregelen aan te bevelen.
Bovendien wordt hierdoor de kans op overleving van eventueel aanwezige Sal-
monella\'s sterk verkleind.

Er zijn duidelijke aanwijzingen bij enkele van de bezochte bedrijven verkregen, dat
de besmetting met S. aureus aanzienlijk kan worden beperkt door voorkoelen van
het worstdeeg, gebruik van een actieve startercultuur en verlaging van de tempera-
tuur tijdens het \'zweet\'proces, zonderde organoleptische kwaliteit van de worst aan
te tasten.

In richtlijnen voor \'good manufacturing practice\' van droge worst in de VS wordt
een bereidingsproces veilig verondersteld, wanneer bij rijping boven 24 graden
Celsius binnen 48 uur pH waarden <5,3 worden bereikt (35). De rijping moet onder
goed gecontroleerde omstandigheden plaatsvinden.

Wanneer deze pH waarde niet wordt gehaald, dient uitgebreid laboratoriumonder-
zoek van de geproduceerde charge op S. aureus te worden uitgevoerd, voordat tot
vrijgave voor verkoop wordt besloten. Wanneer 5. kiemgetallen > 10\' kve/g

worden gevonden behoort de worst voor menselijke consumptie te worden afge-
keurd (31). Van de bij dit onderzoek betrokken worsten bleek de pH in gerede worst
slechts in 38% van de gevallen < 5,3. Mede gezien de gevonden S. auT-ewi niveaus en
besmettingen met Salmonella verdient controle van de bereidingsprocessen extra
aandacht; microbiologische controle van grondstoffen, correct gebruik van com-
merciële startercultures (36, 37), microbiologische controle van zgn. \'tweede gene-
ratie\' entworsten, en controle van tijd, temperatuur en vochtigheid tijdens rijpen en
drogen zijn daarbij essentieel. Hoewel uitstekende voorschriften voor de produktie
van droge worst beschikbaar zijn (33, 38), is een goede wettelijke regeling voor een
minimum aan proces-controle/bewaking bij toepassing van snelle rijpingsproces-
sen ih klimaatkasten bij grootschalige produktie gewenst om de distributie van
veilige droge worst te garanderen. Gezien de geringe fundamentele kennis bij
ambachtelijke slagers over de toegepaste fermentatie processen is begeleiding door
goed opgeleide consulenten zeer aan te bevelen. Vooral wanneer deze producenten
door omzetvergroting gedwongen zijn de vanouds toegepaste condities te wijzigen,
is het risico groot, dat onvoldoende met eventuele S. aureus groei en overleving van
Salmonella rekening gehouden wordt. Temeer daar deze \'verborgen\' gebreken in
het eindprodukt organoleptisch niet waarneembaar zijn.

Dank is verschuldigd aan: dr. P. A. M. Guinee en drs. W. J. van Leeuwen, RIVM, voor het serotyperen
van de Salmonella-stammen; drs. M. Th. Smith, Centraalbureau voor Schimmelcultures CBS, afd.
Gisten, voor de determinatievan giststammen; dr. ir. G. J. M. W. Arkesteijn, RKvW Groningen voorde
bepaling van S. oureu.ï-enterotoxines; de buitendienst- en laboratoriummedewerkers van de Keurings-
dienst van Waren Enschede, Zutphen en de Vleeskeuringsdienst Wierden, die bij de uitvoering van het
onderzoek betrokken waren.

3. Netten P van, Leenaerts J, Heikant GM en Mossel DAA. Een kleine epidemie van sahnoncllose
veroorzaakt door boerenmetworst. Tijdschr Diergeneeskd 1986; lil: 1271-5.

4. Bijkerk H. Overzicht van de aangegeven gevallen van infectieziekten over de periode 30 december
1984 t/m 26 januari (week 1 t/m 4) 1985. Bulletin GHI 1985; 20(1).

5. Heida J. Een oriënterend onderzoek naar het voorkomen van Salmonella in droge worst. Tijdschr
Diergeneeskd 1982; 107: 726-30.

6. Bouwer-Hertzberger SA. Food-transmitted disease of microbial origin. Dissertatie RU Utrecht,
1982.

7. Bruins Jzn B, Dolfing A, Hof J en Beckers HJ. Voedselvergiftiging door boerenmetworst. Tijdschr
Diergeneeskd 1985; 110:487-9.

8. US Department of Health, Education and Welfare. Staphylococcal gastroenteritis associated with
salami. Morbid Mortal Wkly Rep 1971; 20: 253-8.

9. US Department of Health, Education and Welfare. Gastroenteritis associated with Genoa Salami.
Morbid Mortal Wkly Rep 1971; 20: 261-6.

10. US Department of Health, Education and Welfare. Gastroenteritis attributed to Hormel San Semo
stick Genoa Salami - Maryland. Morbid Mortal Wkly Rep 1971; 20; 370.

11. US Department of Health, Education and Welfare. Staphylococcal food poisoning associated with
Genoa and Hard Salami - United States Morbid Mortal Wkly Rep 1979; 28: 79.

12. Harbottle JE. An epidemiologically unusual outbreak of Staphylococcal food poisoning associated
with fermented salami - United States. In; Proceedings World Congress Foodborne Infections and
Intoxications, Berlin (West) 1980; 275-7.

13. Anonymus. International Organisation for Standardisation. Meat and meat products - Detection
and enumeration of Enterobacteriaceae (Reference methods), ISO 1979; 5552.

14. Mossel DAA, Kleynen-Semmeling AMC, and Vincentie HM. Oxytetracycline Glucose Yeast
Extract Agar for selective enumeration of moulds and yeasts in foods and clinical material. J Appl
Bact 1970; 33: 454-7.

15. Boer E de, Hartog BJ, and Oosterom J. The occurrence of Yersinia enlerocoliiica in poultry
products. J Food Prot 1982; 45: 322-5.

16. Anderson JM and Baird-Parker AC. A rapid and direct plate method for enumerating Escherichia
coli biotype I in raw meats. J Appl Bact 1974; 39: 111-7.

17. Anonymus. International Organisation for Standardisation. Microbiology - general guidance on
methods for the detection of Salmonella. ISO 1981:6579.

18. Beckers HJ, Leusden FM van, Bindschedler O, and Guerraz D. Evaluation of a pour plate system
with a rabbit plasma-bovine fibrinogen agar for the enumeration of Staphylococcus aureus in food.
Can J Microbiol 1984; 30: 470-4.

19. Baird-Parker AC. An improved diagnostic and selective medium for isolating coagulase-positive
staphylococci. J Appl Bacteriol 1962; 25: 12-69.

20. Northolt MD and Heuvelman CJ. The salt crystal liquefaction test - a simple method for testing the
water activity of foods. J Food Prot 1982; 45: 537-40.

21. Anonymus. Vlees-en VIeeswarenbesluit (Warenwet) - Methoden van onderzoek, 1981.

22. Anonymus. International Organisation for Standardisation. Microbiology-General guidance on
tion of chloride content (Reference method) ISO 1981; 1841.

23. Niskanen A andNurmi E. Effect of Starter Culture on Staphylococcal Enterotoxin andThermonu-
clease Production in Dry Sausage. Appl Environ Microbiol 1976; 31:11-20.

24. Lee IC, Harmon LG, and Price JF. Growth and Enterotoxin Production by Staphylococci in
Genoa Salami. J Food Prot 1977; 40: 325-9.

25. Barber LE and Deibel RH. Effect of pH and Oxygen Tension on Staphylococcal Growth and
Enterotoxin Formation in Fermented Sausage. Appl Microbiol 1972; 24: 891-8.

26. Genigeorgis C, Metaxopoulos J, Fanelli M J, Santos EC, and Razavilar V. Parameters affecting the
growth of Staphylococcusaureus in fermented meats. In: Proceedings World Congress Foodborne
Infections and Intoxications, Berlin (West) 1980; 547-52.

27. I.abots H en Stekelenburg F. Staphylococcus aureus in rauwe, gerijpte worst. Voedingsmiddelen-
technologie 1979; 12:25-7.

28. Moerman PC. Chemische samenstelling van Nederlandse vleeswaren. Vleesdistributie en Vlees-
technologie 1979; 12-15.

29. Labots H. Effect of nitrite on the development of Staphylococcus aureus in fermented sausages. In
Proc 2nd Int Symp in Nitrite in Meat Products (Eds BJ Tinbergen and B Krol). Pudoc, Wageningen
1976; 21-7.

30. Arkesteijn GLMW and Essink AWG. De bepaling van Staphylococcus enterotoxinen in levens-
middelen met behulp van de ELISA techniek. De Ware(n)-Chemicus 1985; 15: 7-17.

31. US Department of Agriculture. The staphylococcal enterotoxin problem in fermtented sausage.
Task Force Report, Food Safety and Quality Service, USDA Washington DC, 1977.

32. Coretti K. Starter cultures in the meat industry. Die Fleischwirtschaft 1977; 3: 386-8.

33. Mulder SJ. Microbiologische aspecten van de bereiding van droge worst. Voedingsmiddelentech-
nologie 1977; 10: 10-3.

34. National Academy of Sciences (NAS). Prevention of microbial and parasitic hazards associated
with processed foods. Ch 7 Fermented Foods, Fermented Sausages. Natl Acad of Sciences,
Washington DC 1975; 84-6.

35. American Meat Institute (AMI). Good Manufacturing Practices, Fermented Dry and Semi-Dry
Sausage. Am Meat Inst Washington DC, 1982.

36. Hammink P. Probleemloze produktie met starterculturen en klimaatkast. Vlees en Vleeswaren
1985; 14: 22-5.

37. Bacus JN and Brown WL. Use of microbial cultures: meat products. Food Technol 1981; 35: 74-8,
83.

38. Nederlands Centrum voor Vleestechnologie (NCV). Recepten voor rauwe worstsoorten. Boeren-
metworst. Receptenmap CIVO TNO Zeist 1976; RR-2.

SAMENVATTING Pseudotuberculose of\'caseous lymphadenitis\' is een door oppervlakkige
abcessen gekenmerkte ziekte bij geiten, die sinds kort in Nederland wordt gezien. Er wordt een
overzicht van de literatuur over deze aandoening gegeven met betrekking tot vóórkomen,
etiologie, pathogenese, symptomen, diagnose, therapie en preventie. Er wordt vervolgens
ingegaan op de schade die deze ziekte aan de Nederlandse geitenhouderij zou kunnen veroor-
zaken. De uitval en het productieverlies zijn vermoedelijk niet groot: de behandeling is echter
zeer arbeidsintensief en langdurig. De grootste schade zal mogelijk gevormd worden doordat
fokmateriaal zijn handelswaarde verliest als er pseudotuberculose in de koppel heerst. Vooral de
export hiervan zal erdoor bedreigd kunnen worden.

SUMMARY Pseudotuberculosis or caseous lymphadenitis in goats is marked by superficial
abscesses and was recently observed in the Netherlands. The literature on this disease is
reviewed, concerning the incidence, aetiology, pathogenesis, symptoms, diagnosis, therapy and
preventive measures. The damage which the disease could cause to goat husbandry in the
Netherlands, is discussed. Although the losses from death and diminished production will
probably be small, treatment is time-consuming and requires much labour. The greatest damage
will possibly consist in the fact that breeders will not be able to sell their animals when ca.seous
lymphadenitis occurs in their herd. Particularly, the export of breeding stock could be menaced
by this disease.

De geitenhouderij in Nederland heeft zich in de afgelopen jaren ontwikkeld tol een
bedrijfstak waar schaalvergroting en productiviteit centraal staan. Hierdoor zijn de
zoötechnische omstandigheden voor deze diersoort sterk veranderd. Bovendien is
uit verscheidene landen fokmateriaal geïmporteerd om de productie te verbeteren.
Een en ander heeft er toe geleid dat de dierenarts nu wordt geconfronteerd met
ziektebeelden die hij tot voor kort in de praktijk niet tegenkwam.
Een van de aandoeningen die zich sinds dc ontwikkeling van de grootschalige,
commerciële geitenhouderij in Nederland voordoet is de Pseudotuberculose, ook
wel \'Caseous Lymphadenitis\' of \'Abcesses\' genoemd (17, 18). Aangezien deze
ziekte tot voor kort in Nederland niet is beschreven (28) en derhalve nog betrekke-
lijk onbekend is, zal hier een beknopt overzicht van de betreffende literatuur
worden gegeven.

^ Ing. R. .1. M. van Gent en B. P. M. Cornelisscn, studenten in de diergeneeskunde.
\' Dr. R. Kuiper, Vakgroep Inwendige Ziekten der Grote Huisdieren, Yalelaan 16, 3584 CM Utrecht.
Drs. J. J. van Amerongen, Vakgroep Bedrijfsdicrgeneeskunde en Buitenpraktijk, thans Universidad
Nacional, Heredia, Costa Rica.

Pseudotuberculose komt voor bij schapen, geiten, runderen, paarden, herten, reeën
en sporadisch bij de mens. Ashfaq (2) toonde bij de geit een toename aan van het
voorkomen van pseudotuberculose gedurende de eerste vier levenjaren. Hierna
vindt een afname plaats en vanaf 5 jaar stabiliseert het niveau van de infectie zich
min of meer. Binnen Europa is pseudotuberculose bij kleine herkauwers beschre-
ven in Noorwegen (21), Spanje, Italië, Frankrijk (27), Roemenië (20)en incidenteel
in West Duitsland (6). Buiten Europa is de ziekte beschreven in de USA (12),
Australië en Nieuw Zeeland (10), Mexico, Argentinië, Peru, de Philippijnen, Iran,
Zuid-Afrika, Sudan en Egypte (20).

Pseudotuberculose heeft op intensieve geitenhouderijen een duidelijk hogere mor-
biditeit dan op extensieve bedrijven. Dit is grotendeels te wijten aan veelvuldig
onderling contact tussen de dieren, waarbij o.a. te denken valt aan dringen voor de
melkstal en bij de voerhekken (3).

De verwekker van pseudotuberculose is Corynebacterium pseudotuberculosis (C.
pseudotuberculosis), een pyogene bacterie die weefsels kan invaderen waarin het
chronische laesies veroorzaakt. In 1894 werd C. pseudotuberculosis door Preisz
beschreven als veroorzaker van pseudotuberculose bij schapen, een ziekte waarbij
de lymfknopen geabcedeerd waren. Later beschreef men dat bij geiten vooral de
oppervlakkige lymfknopen en met name die aan hoofd en hals werden aangetast (5,
12).

Bij besmette dieren ontwikkelen zich abcessen van enkele centimeters tot grape-
fruitgrootte (17).

C. pseudotuberculosis verblijft in aangetaste organen, op de huid, maar is ook in
schapemest en in de grond aangetoond en kan hierin maanden tot een jaar overle-
ven (23). Isolatie van C. pseudotuberculosis uit faeces en nasale secretie bleek niet
mogelijk, isolatie uit melk slechts bij uitzondering (4, 10, 14, 30). De bacterie is
bestand tegen hoge en lage buitentemperaturen en komt onafhankelijk van de
seizoenen voor ( 23, 31). De corynebacterie is in vitro gevoelig voor penicilline,
ampicilline, erythromycine, gentamycine, tetracycline, chloramphenicol en sulfo-
namide en is ongevoelig voor streptomycine, nitrofurantine, colymycine, furazo-
lidon, polymixine B en cloxacilline (2, 28).

De belangrijkste oorzaak van het optreden van een infectie in een koppel is de
introductie van besmette geiten in een niet-geïnfecteerde koppel. Uit open abcessen
komt pus, die grote aantallen bacteriën bevat. De pus komt vanuit open abcessen
op afscheidingen, voerhekken, voer en stro terecht en besmet zo andere dieren (3, 5,
10, 27, 31).

Verspreiding kan ook plaatsvinden via doorgebroken longabcessen; bacteriën
worden uitgehoest en infecteren op die manier de omgeving (31). Gewoonlijk zijn
kleine wondjes de porte d\'entrée voor de infectie (4), hoewel Nairn el al. (22) hebben
aangetoond dat C. pseudotuberculosis ook via de intacte huid in het lichaam kan
penetreren. De mate van onderling contact tussen de dieren, de stalconstructie en
het onderhoud hiervan zijn belangrijke factoren bij de verspreiding van pseudotu-
berculose. Ook orale besmetting is aangetoond (28). Bloedafname en vaccinaties
kunnen bij de overdracht van de ziekte een rol spelen. Huidlaesies veroorzaakt door
teken en luizen vormen eveneens een belangrijke porte d\'entrée. Tenslotte kunnen
leverbotinfecties leiden tot aantasting van de lever met leverabcessen als gevolg (1,
21, 24, 25).

Via de afferente lymftanen gaat de verwekker naar de regionale lymfknoop, waar
zich de karakteristieke abcessen ontwikkelen (4), omgeven door een meer of minder
dik kapsel. Na de infectie volgt een incubatieperiode van 1 tot 6 maanden, alvorens

duidelijke abcessen waarneembaar zijn. C. pseudotuberculosis is vooral te vinden in
het purulente materiaal en in de lumina van de capillairen in het bindweefselkapsel
van het abces (21, 26). Als levende bacteriën de laesie kunnen verlaten, verspreiden
zij zich via de efferente lymfvaten. Op deze manier kan generalisatie plaatsvinden
(15). Drainage van de ene lymfknoop naar de andere is mogelijk, maar is bij geiten
meestal niet het geval (4).

Behalve in de lymfknopen kunnen abcessen worden gevonden in de huid, de
longen, de lever, het hart, de hersenen (31) en in de milt (26). De abcessen zijn
gevuld met groen, kazig, purulent materiaal, waarin enige calcificatie kan optreden;
een lamellaire struktuur. zoals bij schapen wordt gezien, is bij de geit een uitzonde-
ring. Aangenomen wordt dat C. pseudotuberculosis in de digestietractus van de geit
wordt gedood, wat een verklaring kan zijn voor het feit dat de mesenteriale
lymfknopen bijna nooit zijn aangetast (4).

Volgens Ashfaq (2), was C. pseudotuberculosis in de geopende abcessen nog 9-37
dagen aan te tonen, hoewel overgroei door andere bacteriën mogelijk was. Een
week na het openen van abcessen zijn o.a. Staphylococcus epidermidis, Streptococ-
cus, Bacillus spp, E. coli en C. pyogenes aangetoond.

Twee verschillende klinische beelden worden onderscheiden, het \'lymphadenitische
beeld\' en het veel minder voorkomende \'viscerale beeld\'.

Bij het lymphadenitische beeld worden één of meer vergrote oppervlakkige lymf-
knopen gevonden (12), met als voorkeursplaatsen het hoofd, het craniale deel van
de hals en het schoudergebied. Incidenteel worden de Lnn. subiliaci en mammarii
aangetast (10). In het laatste geval kan mastitis het gevolg zijn. Vaak recidiveren de
abcessen en er zijn dan ook geiten die hun hele leven lijdende zijn. Meestal zijn er
geen verdere ziekteverschijnselen. Alleen ernstig aangetaste dieren vertonen ver-
magering en productievermindering. Het is betrekkelijk uitzonderlijk dat dieren
sterven aan pseudotuberculose.

Het viscerale beeld wordt gekenmerkt door progressieve vermagering, een slijtende
geit. Aantasting van de mediastinale lymfknopen en de longen kan leiden tot
tachypnoe en dyspnoe. Abcessen in het centraal zenuwstelsel kunnen neurologische
verschijnselen geven (15).

Is er sprake van een chronische aandoening, dan kan zich in het bloed een leucocy-
tose ontwikkelen. Ook een anemie kan voorkomen evenals een hypoproteïnemie,
welke zich weerspiegelt in een verminderde eetlust en vervolgens ondervoeding
(15).

De diagnose wordt gesteld aan de hand van de typische kenmerken, zoals unilate-
rale vergroting van lymfknopen of, wanneerde abcessen zijn doorgebroken, laesies
waarin groenige pus aanwezig kan zijn. Een bevestiging van de diagnose door
middel van bacteriologisch onderzoek van de pus is soms nodig. Het isoleren van C.
pseudotuberculosis waagi echter enige ervaring met deze kiem. Uitgaande van een
lege artis genomen monster langs de kapsel van het proces, kost het veel tijd en
moeite, omdat men vaak hinder ondervindt van overgroei door andere bacteriën.
Een latente infectie wordt gemakkelijk over het hoofd gezien en een infectie van C.
pseudotuberculosis mag daarom niet worden uitgesloten op grond van het feit dat
bij klinisch onderzoek geen abcessen zijn gevonden (2, 17).

Een groot aantal serologische tests is ontwikkeld vooreen vroegtijdige diagnostiek
tijdens de incubatieperiode (24), wanneer er nog geen abcessen zijn te zien. Volgens
Seddik et al. (29) is geen enkele test volledig bevredigend als het gaat om het
aantonen van een C. pseudotuberculosis-\'m^tcUt. Gedurende het leeftijdsverloop

van 1-3 jaar stijgt de antilichaamconcentratie vanwege de langdurige antigene
stimulatie, en zakt vervolgens bij geiten van 4-7 jaar als gevolg van een verminderde
maar meer specifieke immuunrespons (21). Op dit moment is de ELISA (enzyme-
linked-immuno-sorbent-assay) de meest betrouwbare, specifieke en gevoelige test
(24).

Voordat een behandeling wordt ingesteld, is het aan te raden om samen met de
eigenaar de verschillende mogelijkheden te overwegen. Wil men het bedrijf vrij van
pseudotuberculose krijgen dan dient overwogen te worden om alle dieren met
abcessen op te ruimen. Alle reeds besmette dieren, die later abcessen krijgen, zullen
dan eveneens opgeruiind moeten worden.

Als opruimen te drastisch wordt gevonden, kan een individuele behandeling
worden overwogen. Een individuele behandeling is duur en omslachtig, bovendien
zijn dieren met open abcessen een bron van besmetting (14, 16, 17).
Geïnfecteerde dieren dienen op het moment dat abcessen te voelen zijn, uit de
koppel verwijderd te worden (26). Bij behandeling van het individuele dier wordt
een verticale snede in het abces gemaakt wanneer dit duidelijk fluctueert. Deze
snede moet zo laag mogelijk zijn om een goede drainage te bewerkstelligen. Aange-
raden wordt niet te wachten tot het abces spontaan openbreekt en voorzichtigheid
te betrachten bij het openen van abcessen in hals- en kopgebied in verband met de
daar lopende grote bloedvaten. De pus moet worden opgevangen en vernietigd
(bijv. verbranden). Vervolgens wordt de abcesholte gespoeld met een antisepticum,
hetgeen dagelijks herhaald wordt tot de wond genezen is. Om een verdere ver-
spreiding door het lichaam tegen te gaan wordt gedurende 4 dagen voor een
volwassen geit 1 miljoen IE penicilline, gecombineerd met streptomycine intramus-
culair toegediend. De genezing van de abcessen duurt lang en de bacterie kan hierin
nog lange tijd gevonden worden (16). Ook met voortdurend dagelijks spoelen
wordt niet voorkomen dat de abcessen nogal eens recidiveren. Voordat het dier
tenslotte in de koppel wordt teruggezet, dient het gewassen te worden met een
antiseptisch detergens (18). Strikte hygiëne is geboden om besmetting van andere
dieren, de omgevingen de dierenarts tegen te gaan.

Ook het chirurgisch verwijderen van abcessen is mogelijk (14, 18) en moet vooral
overwogen worden als het waardevolle dieren betreft. Vaak worden besmette geiten
onbewust door de eigenaar opgeruimd. Dieren die namelijk ernstig visceraal geïn-
fecteerd zijn met C. pseudotuberculosis kunnen afgevoerd worden vanwege verma-
gering (15).

Hoewel C. pseudotuberculosis in vitro gevoelig is voor verscheidene antibiotica zijn
anitbiotica in vivo niet of nauwelijks van waarde (2) omdat:

a. weinig antibioticum doordringt in de geabcedeerde lymfknoop vanwege het
stevige kapsel en de dikke kazige pus;

b. een antagonerende factor in de pus het bactericide effect van het antibioticum
kan neutraliseren;

c. C. pseudotuberculosis een facultatief intracellulaire parasiet is, die verblijft in
fagocytcrende cellen,cn dus weinig in contact komt met werkzame concentraties
van het antibioticum.

Vooralsnog zullen preventieve maatregelen gericht moeten zijn op het tegengaan
van de besmetting. In dit opzicht komen zoötechnische maatregelen in aanmerking
ter voorkoming van huidwondjes door scherpe delen van voerhekken etc., bijtende
insecten en overmatig vechten. Verder zijn hygiënische maatregelen aangewezen
zoals gescheiden opfok, systematische desinfectie van stallen en dieren en nauw-

keurig onderzoek bij de aankoop van nieuwe geiten, voordat deze bij de koppel
worden gezet (12, 17, 18).

Australische onderzoekers hebben al in 1954 een vaccin ontwikkeld tegen pseudo-
tuberculose bij schapen (9). Dit vaccin is in de loop der jaren verscheidene malen
verbeterd en gaf experimenteel in 1972 een duidelijke bescherming te zien tegen de
lymphadenitische vorm van pseudotuberculose bij schapen (11). Waarschijnlijk is
dit succes te danken aan een verbeterde immunogeniteit van het vaccin. Dit vaccin
bevat 1. celgebonden antigeen (13), dat celgebonden immuniteit induceert en 2.
(actief) fosfolipase exotoxine (9), waartegen waarschijnlijk door de meeste geiten
antilichamen worden gemaakt. Het vaccin is door Burrell (11) toegepast bij
schapen, tweemaal met een interval van 1 maand. Lammeren van gevaccineerde
ooien werden op een leeftijd van 3 maanden gevaccineerd en kregen jaarlijks een
booster. Uit de resultaten bleek na challenging 100% bescherming 3 maanden na
vaccinatie en bijna 90% 1 jaar na vaccinatie, wat gepaard ging met een serologische
respons (11). Guss(17) geeft voor geiten een andere preventieve methode aan. Hij
adviseert een volledig gescheiden opfok van de lammeren en na 3 of 4 colostrum-
voedingen over te stappen op melkpoeder. Vervolgens krijgen de lammeren op 3 en
5 weken een initiële dosis autogeen bacterine, met een herhaling om de 3 maanden
gedurende 1 jaar. Een maand voordat de jonge dieren bij de eventueel achtergeble-
ven oudere geiten geïntroduceerd worden, moeten deze laatste tweemaal een dosis
ontvangen van autogeen bacterine met een interval van twee weken.

Bij de mens is, hoewel sporadisch, pseudotuberculose beschreven (8,15, 19). Zeven
infecties bij de mens zijn beschreven, zes hiervan in Australië, waar pseudotubercu-
lose onder schapen veel voorkomt (19). Hoewel C. tuberculosis in de melk kan
voorkomen (10) is dit toch een uitzondering, ook wanneer het uier is aangetast (14,
30). Bij slachting worden geiten met pseudotuberculose gewoonlijk niet afgekeurd,
aangezien het onderzoekingsregulatief niet voorschrijft de lymfeknopen in te
snijden. De bij de mens beschreven gevallen worden in verband gebracht met
intensief contact met de dieren zoals bij slachten, scheren en verzorgen van be-
smette schapen (8, 19). Voor mensen die met besmette dieren in contact komen lijkt
voorzichtigheid en hygiënisch werken aan te bevelen. Er zijn echter geen aanwij-
zingen dat de consumptie van melk, kaas of vlees een gevaar voor de volksgezond-
heid zou inhouden.

Bedrijfseconomische verliezen treden op door een afname van de melkproductie,
door vermagering van de dieren cn door extra kosten met betrekking tot arbeid en
materiaal voor de behandeling. Hoewel de uitval gering is, mist men toekomstig
inkomen door vroegtijdige afvoer, terwijl tevens schade optreedt door het uitsluiten
van geïnfecteerde bokken voor het dekken van gezonde geiten. Uit een globale
kwantificering van de schade op een bedrijf met 100 melkgeiten en een gemiddelde
productie van 800 kg melk per jaar blijkt dat de afname van het arbeidsinkomen wel
44% kan bedragen ( 14).

Als laatste mogelijke schadepost moet het onverkoopbaar worden van fokmate-
riaal genoemd worden. Dit geldt al voor de verkoop van fokmateriaal op regionale
of landelijke schaal. In sterkere mate geldt hel echter voor verkoop van fok- en
andere dieren naar het buitenland. Aangezien de export in belang lijkt toe te nemen
is een van overheidswege georganiseerde bestrijding aan te bevelen, teneinde de
garantie \'pseudotuberculose-vrij\' te kunnen geven.

Concluderend moet worden gesteld, dal voorzichtigheid geboden is ten aanzien van
pseudotuberculose. Een nauwgezette preventie en controle zijn noodzakelijk om de
Nederlandse geitenhouderij en zijn exportpositie te beschermen.

1. Addo RB. Caseous Lymphadenitis in goats in Nigeria. Proceedings of the Third International
Conference on Goat Production and Disease, Tucson. Arizona, USA 1982; 449-54.

2. Ashfaq MK and Campbell SG. A survey of caseous lymphadenitis in the United States. Veterinary
Medicine and Small Animal Clinician 1979; 74: 1161-5.

-"i. Ashfaq MK and Campbell SG. Experimentally induced caseous lymphadenitis in goats. American
.lournal of veterinary Research 1980; 41: 1789-92.

4. Ashfaq MK and Campbell SG. Caseous lymphadenitis (Abscesses) in goats in the United States.
Dairy Goat Journal 1979; 55: 3.

5. Ayers JL. Caseous lymphadenitis in Goats and Sheep: A review of Diagnosis, Pathogenesis and
Immunity. J Am Vet Med Assoc 1977; 171: 1251-5.

6. Behrens H. Lehrbuch der Schafkrankheiten. 2e Aufl.. Paul Parey Verlag, Hamburg, 1979.

8. Blackwell JB, Smith FH and Joyce PR. Granulomatous lymphadenitis caused by Corynbacterium
OVIS. Pathology 1974; 6: 243-9.

9. Burrell DH. Vaccination against caseous lymphadenitis in sheep Proceedings of the 55th Annual
Conf of the Austr Vet Assoc 1978: 79-81.

10. Burrell DH. Caseous Lymphadenitis in goats. Autralian Veterinary Journal 1981; 57: 105-10.

1 1. Burrell DH. Caseous Lymphadenitis Vaccine. New South Wales Veterinary Proceedings 1983; 19:
5.3-57.

12. Campbell SG, Ashfaq MK and Tashjian JJ. Caseous Lymphadenitis in goats in USA Proceedings
of the Third International Conference on Goat Production and Disease, Tucson, Arizona, USA
1982; 449-54.

13. Cameron CM, Minnaar JL and PurdonMR. \\mmunizingpropcnies o[ Corynebacterium pseudotu-
berculosis cell walls. Onderstepoort Journal of Vet Res 1969; 36: 211-6.

14. Cornelissen BPM en Van Gent RJM. Pseudotuberculose: Een bedreiging voor de Nederlandse
Geitenhouderij? DoctoraaLscriptie Fac Diergeneeskunde, Utrecht, 1985.

15. Ellis JA. OvineCaseous Lymphadenitis. Compendium on Continuing Education for the Practicing
Veterinarian. 1983; 5; S504-S509.

16. Galina MA. Caseous Lymphadenitis in goals: a review of the disease. Proceedings Colloque
international sur les maladies de la chèvre. Niort, 1984; 615-8.

17. Guss SB. Management and Diseases of Dairy Goats. Dairy Goat Journal Publ Corp, Scottsdale,
Arizona 1977; 92-9.

18. Guss SB. What can be done about the abscess problem. Dairy Goat Journal 1982; 60: 451.

19. Henderson A. Pseudotuberculous adenitis caused by Corynebacterium pseudotuberculosis. J Med
Microbiol 1979; 12: 147-9.

20. .lensen R and Swift BL. Diseases of sheep. 2nd ed. Lea & Febiger, Philadelphia, 1982.

21. Lund A, Almlid T, Larsen HJ and Steine T. Antibodies to Corynebacterium pseudotuberculosis in
adult goats from a naturally infected herd. Acta Veterinaria Scandinavica 1982; 23: 473-82.

22. Nairn ME and Robertson JP. Corynebacterium pseudotuberculosis infection of sheep: Role of skin
lesions and dipping Huids. Autral Vet J 1974; 50: 537-42.

23. Nairn ME, Robertson JP, Middleton HD, and McQuade NC. A possibility of control of caseous
lymphadenitis in goats by vaccination. Proceedings of the I hird International Conference on Goat
Production and Disea.se, Tucson, Arizona, USA 1982; 455-7.

24. Nooy van der Kolff MCA. De vroegdiagnostiek van pseudotuberculose bij geiten. Referaat f-ac
Diergeneesk 1985.

25. Preisz H. Recherches comparatives sur les pseudotuberculoses bacillaires el une nouvelle espèce de
pscudo-tuberculose. Ann Inst Pasteur 1894; 8: 231.

26. Renshaw HW, Graff VP, and Gates NL. Visceral caseous lymphadenitis in Thin Ewe Syndrome:
Isolation of Corynebacterium, Staphylococcus and Moraxella spp from internal abscesses in
emaciated ewes. American Journal of Veterinary Research 1979; 40: 1110-4.

27. Richard Y, Fontaine M, Oudar J elFontaine MP. Contribution ä 1\'étude de 1\'cpidémiologie et de la
pathogénie de la maladie des abces du mouton. Comparative Immunology, Microbiology and
Infectious Diseases 1979; 2: 125-48.

28. Schreuder BEC, Laak EA ter, and Griessen HW. An outbreak of caseous lymphadenitis in dairy
goats: first report of the disease in the Netherlands. The Veterinary Quarterly 1986; 8: 61-7.

29. Scddik I, El-Timawy A A, El-Amrousi S, Zaki MM, El-Allaway T, and AzzizGK. Some studies on
caseous lymphadenitis in sheep in Upper-Egypt. Assistut Veterinary Medical Journal 1983; 11:
99-106.

31. Williams CSF. Differential Diagnosis of Caseous Lymphadenitis in the goat. Dairy Goat Journal
1982:60:836-41.

SAMENVATTING Beschreven wordt een geval van intoxicatie hij 7paarden. De oorzaak was
het eten van in het weiland gegooide takken van de vuilboom (Frangula alnus (mill), syn.
Rhamnus frangula L). Er wordt nader ingegaan op de biologische eigenschappen en de
toxicologische werking van de plant.

SUMMARY Seven cases of poisoning in horses are reported. This was caused by ingestion of
branches of the alder 6«cA:?/!or«(Frangula alnus (mill.) syn. Rhamnus frangula E), which had
been thrown on the pasture. The biological characteristics and the toxic action of the plant are
discussed more fully.

Op 1 augustus 1986 werd ik in consult geroepen bij een paard met koliek. Het dier
was onrustig, krabde met de voorbenen, keek met het hoofd naar de flanken en ging
veel liggen. Het paard was dor in het haar; de haren stonden wat overeind. Bij
algemeen onderzoek bleek dat pols, ademhaling en temperatuur niet afwijkend
waren. De slijmvliezen vertoonden geen afwijkingen en de borborygmi waren
aanwezig. Het paard wilde ook nog wel wat eten, hoewel traag. De mest was te dun.
Het dier had met 9 andere paarden dag en nacht weidegang gehad. Hoewel de
eigenaar regelmatig wormkuren gaf was een parasitaire enteritis niet uit te sluiten.
De therapie bestond uit 30 cc Novalgin® i.v. en het het advies om nog eens extra te
ontwormen.

De volgende dag hadden er van de 10 paarden 7 diarree, waarvan er 3 op stal
stonden met waterdunne faeces. Dit was reden genoeg om het weiland te inspecte-
ren. Het weiland was gesitueerd naast een zandafgraving (recreatiepias) en om-
zoomd door een houtwal (jonge eiken, vuilbomen, berken, lijsterbessen). In het
weiland werden veel takken aangetroffen met groene, rode en zwarte be.sjes, afkom-
stig van boompjes uit de houtwal. In geschetste omgeving werd van deze boompjes
niet gegeten, alleen de jonge eiken waren wat aangevreten (kennis van goed en
kwaad?). Bij determinatie bleken de in het land gegooide takken afkomstig van de
vuilboom (Frangula alnus) (1), ter plaatse beter bekend als sporkehout.
Bij het Nationaal Vergiftigingen Informatiecentrum (NVIC) was bekend dat
paarden hiervan koliek en diarree kregen. Er was geen specifieke therapie bekend;
kinderen vergiftigden zich wel eens door het eten van de besjes, worden dan
misselijk, braken en hebben last van buikkrampen (1). In ernstige gevallen wordt
dan de maag leeggeheveld en Norit® verstrekt.

De zieke paarden kregen hooi en tevens werd een geringe hoeveelheid lijnzaadslijm
verstrekt (\'/2 kg lijnzaad op 10 liter wateren gedurende 20 miniuten gekookt (2)). De
waterdunne mest ging na 2 dagen over in slappe mest, daarna duurde het bij één
paard nog 8 dagen voor er weer normale mestballen afkwamen.

\' Drs. M. \\. van d en Dikkenberg, praktizerend dierenarts. Burg. Wilhelmweg 11,7151 AA Eibergen.
^ B. M. Holtkamp, student Diergeneeskunde, Nobelstraat 113, 3512 EM Utrecht.

Uit de literatuur (3) blijkt dat de vuilboom (Frangula alnus, Wegedoornfamilie) een
boomachtige struik van ongeveer vier meter hoog is. De schors is glad, grijsbruin en
glanzend. De steenvruchten, ontstaan uit de tweeslachtige bloemen, zijn eerst
groen, later rood en in rijpe toestand blauwzwart. De bladeren zijn elliptisch,
gaafrandig, glanzend en verspreid. De bloeitijd loopt van mei tot september. De
struik komt voor op zure, arme zandgronden in het zuiden en oosten van het land
en de duinen. De giftige plantedelen zijn de bladeren, de schors en de onrijpe
steenvruchten.

Chemisch gezien bevinden zich in de schors en de bladeren antrachinonderivaten
die een mild laxerende werking uitoefenen (vergelijkbaar met rabarber, senneblad
en aloé).

Meer specifiek gaat het om glycosiden en emodinen (4); deze glycosiden zijn zelf
niet werkzaam, maar worden in het duodenum en ileum gesplitst in zogenaamde
agluconen. Micro-organismen in het caecum en colon zetten de ontstane agluconen
om in hydrochinonen. deze hydrochinonen werken in op het colonslijmvlies. Zij
remmen daar de resorptie van HjO en Na".

Södermark (5) beschreef in 1942 een uniek geval van Frangula-vergiftiging bij
rundvee. De dieren vertoonden bij nadere inspectie ingevallen ogen, een matte blik
en waren niet in staat om op te staan. Bij algemeen onderzoek bleek een verhoogde
polsfrequentie en een teinperatuur van 39.6. De therapie bestond uit het ver-
strekken van een granulaat van koolstof en krijt (in grote hoeveelheden) en lijn-
zaadslijm. Deze therapie gaf geen verbetering, enkele dieren stierven binnen een
paar uur. Bij sectie bleek een lichte mate van gastro-enteristis, in de voormagen
zaten veel geelbruine zaden. Bij nadere bestudering bleken dit pitten van de steen-
vruchten van Frangula alnus te zijn.

Hoewel het beschreven geval van vuilboomvergiftiging bij paarden vrij onschuldig
is, blijkt uit de literatuur dat deze intoxicatie soms minder onschuldig kan verlopen.

1. Lieoenow, .1. GirtpOanzen für Tierärtzte, Humanmediziner, Biologen und Landwirte. Ferd. Enke
Verlag Stuttgart, 197.1 p. IV-IR 8-9.

2. Klooster van \'t, Th. Diktaat Voeding 3e studiejaar Fac. Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit te
Utrecht, 1983; 243.

3. Pahlow, M. Handboek van geneeskrachtige kruiden. Uitgeverij Helmond B.V.. Helmond p.
.303-304.

4. Frimmer, M. Pharmakologie und Toxikologie. Ein Lehrbuch für Studenten der Veterinärmedizin.
Zweite Auflage F.K. Schattauer Verlag. Stuutgart - New York p. 280.

5. Södermark, N. Frangulaförgiftning hos nöt. Svensk Vettidskr. p. 27. Abstr. in Skand. Vettidskr.
1942; 32: 458.

Aan ons panel van merendeels praktici werd de volgende
vraag voorgelegd: \' Wat is uw entingsschema voor parvo in een
kennel met vaker klachten van bloedbraken en diarree?\'

— Vaccineer de teef vlak voor de dekking.
Met een veilig vaccin (bijsluiter) kan dit
eventueel tot aan het einde van de eerste
helft van de dracht.

— Vaccineer de pups op 6, 9 en 12 weken
leeftijd, eventueel zelfs elke twee weken
vanaf de zesde week. Nog idealer zou de
pupenting kunnen geschieden (bij een gemo-
tiveerde en financieel draagkrachtige ken-
nelhouder) onder geleide van titerbepalingen
van de pups rond de 6 weken leeftijd.

— Jaarlijks hervaccinatie van alle honden.
Daarnaast is het zeker zo belangrijk een mi-
nimale infectiedruk te creëren door optimale
hygiëne en een minimaal contact van het
nest met andere honden. Tevens, zeker in dit
geval, onderzoek laten verrichten op ver-
dachte ontlasting, zowel viraal (parvo, co-
rona, rota) als bacterieel.

Hygiëne is dus zeer belangrijk. Bij pro-
blemen: isolatie, quarantaine, reiniging en
desinfectie (formaline damp of hypochlo-
riet: bleek water met water 1:50 verdunnen).
Entschema tegen parvo:
Teven: tijdens de dracht enten (mits ge-
zond).

± 5 weken: hondeziekte (pup enting) -f Lep-
tospirose -|- parvo (inactief);
± 9 weken: parvo (inactief);
± 12 weken: parvo (inactief) Leptospi-
rose;

Zonodig bij blijvende problemen antili-
chaam titer op parvo virus laten bepalen bij
de pups.

Eigenaar meedelen dat ondanks herhaald
enten een aantal pups niet optimaal be-
schermd is op jonge leeftijd (maternale anti-
lichamen).
Drs. P. J. Werkman,
Leusden.

I.even er bij u vragen, die u in deze rubriek
beantwoord wenst te zien? Stuurt u dan de
door u geformuleerde vragen aan de redaktie
op, die deze vervolgens gaarne aan de diverse
panels (er beantwoording voor zal leggen.

Eerst parvo-infectie bevestigen Denk ook om hygiëne

Allereerst zou ik nagaan of hier inderdaad
sprake is van parvo (bloedonderzoek
eventuele secties) of dat ook coronavirussen
een rol spelen.

Mijn entschema ziet er als volgt uit:

— enten met levend geattenueerd vaccin;

— dragende teven op de achtste week van
de dracht;

— de pup op 6 weken een Ie parvo-enting
en op 14 weken de 2e parvo-enting (bij de
nieuwe eigenaar). Alle andere kennelhonden
2 X per jaar enten.

Mevr. dr. M. A. M. Zonderland-de Graaff,
Eerbeek.

Ter voorkoming van een teleurstellend re-
sultaat van een profylactische c.q. therapeu-
tische handeling, dient allereerst de diagnose
te worden bevestigd.

Vooropgesteld dat in bovengenoemde ken-
nel canine parvovirus de oorzaak is van de
problemen, kan een entschema als hieronder
beschreven, succesvol zijn.

Kort voor of gedurende de dracht vaccine-
ren. Bij gebruik van een levend, geatte-
nueerd vaccin voor de loopsheid vaccineren.
Bij gebruik van een geïnactiveerd vaccin kan
tijdens de dracht, tot ± 3 weken voor de
verwachte partusdatum, worden gevacci-
neerd.

In de huidige Nederlandse diergeneeskun-
dige praktijk is het bepalen van het optimale
enttijdstip door middel van Serologie (van de
teef of beter nog van elke pup) vooralsnog
niet erg praktisch.

Eerste enting op 6 weken leeftijd.
In een kennel waar CPV voorkomt en waar
de teven voor de partus worden gevacci-
neerd, zullen de maternale antilichaamstiters
van de pups in het algemeen zo hoog zijn dat
eerder vaccineren niet nodig is.
Bij deze enting dient te worden bedacht dat
geïnactiveerde vaccins een grotere hoeveel-
heid antigeen bevatten. Het vaccinvirus kan/
hoeft zich niet te vermenigvuldigen. Geïnac-
tiveerde vaccins zijn daarom minder gevoe-
lig voor het storend effect van circulerende
maternale antilichamen. Tevens werd bij het
gebruik van geïnactiveerde vaccins gevon-
den dat ondanks de aanwezigheid van veel
maternaal verkregen antilichamen, een dui-
delijk \'priming effect\' kan optreden. Dit ef-
fect uit zich in de vorm van een versterkte
respons op de vervolg-enting.
Deze vervolg-enting dient plaats te vinden
op 9 weken leeftijd.

Voor het verkrijgen van een goede en lang-
durige bescherming, is het aan te bevelen de
nieuwe eigenaar te adviseren de pups op ±
18 weken nogmaals te laten enten.

Bij elk schema dient steeds te worden be-
dacht wat, wanneer, en waarom wel respec-
tievelijk niet.

Tot slot, een entprogramma kan nooit los
worden gezien van een goed, algemeen zoö-
technisch, management.
Drs. J. Vaarten,
Weesp.

Eind januari hebben vele dierenartsenprak-
tijken het eerste nummer van Veehouder en
Dierenarts onder hun veehouders verspreid.
Sommigen geven het persoonlijk af, anderen
wensen het te versturen per post.
Om het versturen te vergemakkelijken ver-
dient het aanbeveling de bladen te voorzien
van een wikkel.

Per 1 april 1987 zijn blanco papieren wikkels
(21 x 21 cm) ten behoeve van Veehouder en
Dierenarts verkrijgbaar. De bedoeling is dat
de dierenartspraktijken zelf de bladen van
een wikkel voorzien en voor verzending
zorgen.

Dierenartsenpraktijken die over wikkels
wensen te beschikken worden verzocht dit
vóór 1 april a.s. schriftelijk of telefonisch op
te geven bij het secretariaat van:

Veehouder en Dierenarts,
t.a.v. José Franken,
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht,
telefoon 030 - 510111.

Daliman MJ and Mann FA. Reduction and
Management of coxo-femoral luxations in
the dog and cat. Journal of Veterinary Or-
thopedics 1984; 3: 7-13.

De auteurs beschrijven behandeling en fixa-
tie van de craniodorsale heupluxatie bij vijf
honden en een kat. De honden werden gese-
deerd en epiduraal geanalgeseerd. de kat
kreeg ketamine en halothan toegediend.
Zoals gebruikelijk wordt het bovenliggende
been dat geluxeerd is in exorotatie en abduc-
tie met een boog van craniaal naar caudaal
bewogen, terwijl de andere hand de trochan-
tor major naar ventraal drukt. Aan het eind
van deze beweging wordt het been in endo-
rotatie en adductie gebracht waarna bij suc-
ces soms een tik wordt waargenomen en het
been bij beweging niet meer crepiteert. Het
been wordt nu enkele malen gebogen en ge-
strekt, zodat het bloed en delen van de ge-
wrichtskapsel dat eventueel in het acetabu-
lum is gekomen, er uit geperst wordt. Nu
wordt een niet-elastische tape enkele malen
om de metatarsus gewikkeld en daarna van
lateraal naar dorsaal ove*- de femur naar
mediaal en weer ventraal enige keren om
metatarsus en femur geplakt zodat het been
gebogen blijft, waarna de tape over de rug
om de romp wordt gedraaid. Bij deze laatste
behandeling wordt het been sterk geabdu-
ceerd en de huid van de tegenoverliggende
flank naar dorsaal getrokken alvorens de
tape erop vast te plakken, waardoor het
been in abductie wordt gehouden omdat de
huid er aan trekt. Door deze fixatie wordt de
femurkop diep in het acetabulum gedrukt,
hetgeen volgens de auteurs het grote verschil
is met vroegere methoden. De tape blijft
gedurende twee a drie weken op zijn plaats.
Bij de caudo-ventrale heupluxatie moet de
wikkeling van de tape tegengesteld zijn, dus
achter het dier staande tegen de wijzers van
de klok in, zodat het been in adductie gefi-
xeerd wordt.

Sterfte en produktiedaling bij slaehtkui-
kenmoederdieren ten gevolge van zeara-
lenone

Bock RR, Shore LS, Samberg Y en Perl S.
Death in broiler breeds due to salpingitis:
possible role of zearalenone. Avian Path
1986; 15: 495-502.

Hoge sterfte — alléén bij de hennen — werd
gedurende de 40 weken tellende legperiode
waargenomen in een koppel met 24.000
slachtkuikenmoederdieren vanaf het begin
van de produktieperiode (tot 40% sterfte).
De aangetaste hennen hadden cyanotische
kopversierselen, locomotiestoornissen en
ascites. Het oviduct was gezwollen, ont-
stoken en verstopt door ophoping van fibri-
neus materiaal. In en aan het oviduct en in
het peritoneum werden cysten gevonden.
Soms was het oviduct gescheurd en dienten-
gevolge de buikholte gevuld met fibrineus
materiaal. De topproduktie in het ernstigst
aangetaste deel van het koppel (4 afde-
lingen) was 66% (een vergelijkbaar koppel in
de nabije omgeving had een topproduktie
van 84%). Het bevruchtingspercentage, de
broeduitkomsten en de nakomelingen wer-
den normaal bevonden. De verhoogde sterf-
te was te wijten aan chronische salpingitis en
peritonitis. Bacteriologisch, virologisch en
serologisch onderzoek leverden geen bijzon-
derheden op. Het progesterongehalte bleek
bij de aangetaste hennen verlaagd te zijn. Het
17ß oestradiol gehalte was normaal (radio
immuno-assays). In voermonsters werd
oestrogene activiteit aangetoond als gevolg
van de aanwezigheid van Zearalenone (1,7
tot 5,0 Hg per gram voer). Daar geen bacte-
riële en/of virale oorzaken werden aange-
toond wordt in verband met de hormonale
bevindingen verondersteld dat Zearalenone
wellicht als oorzaak aangemerkt kan wor-
den.

Dergelijke bevindingen zijn volgens de on-
derzoekers niet eerdef in de literatuur ver-
meld. Zearalenone is een oestrogene meta-
boliet van fusarium species; orale toediening
bij juveniele muizen en ratten resulteert in
een toename van het uterusgewicht. Dit
laatste feit samen met chemische analyse
methoden kan worden gebruikt voor het
aantonen van Zearalenone.

Borchelt PL and Voith VL. Elimination be-
havior problems in cats. Comp Cont Educ
Pract Vet 1986; 8: 197-205.

Afgaande op mededelingen van eigenaren
constateren de auteurs dat onzindelijkheid
een van de meest voorkomende gedragspro-
blemen bij katten is.

Katten urineren in gehurkte of staande posi-
tie. In gehurkte houding wordt de urine in
verticale richting geloosd, in vrij grote hoe-
veelheden. Staand urineren wordt \'sproeien\'
genoemd en is gangbaar bij markeren van
territoria. Straaltjes urine worden horizon-
taal op verticale vlakken gericht. Sproeien
van urine gebeurt in het kader van commu-
nicatie tussen individuen; het speelt een rol
bij de motivatie tot territoriaal, sexueel en
agonistisch gedrag. (Wat met territoriaal
gedrag exact wordt bedoeld is niet duidelijk;
Ref.) Sproeien komt waarschijnlijk meer
voor bij katers dan bij poezen. Androgenen
spelen waarschijnlijk bij het manifest wor-
den ervan een rol en castratie blijkt een effec-
tieve therapie. Zich binnens- of buitenshuis
ophoudende soortgenoten vormen vermoe-
delijk de belangrijkste prikkel tot het plaat-
sen van geurvlaggen.

De appreciatie van bepaalde soorten katte-
bak-vulling kan wisselen. Als die gering is
zouden katten slechts beperkt graaf-en-be-
dek gedrag met het materiaal vertonen. Be-
staat een aversie, dan kan de bak volstrekt
gemeden en de vloerbedekking (ernaast) ge-
bruikt worden. Op vergelijkbare wijze kan
een voorkeur voor gladde oppervlakken
worden ontwikkeld. Katten kunnen ook
voorkeur voor of afkeer van kattebak-loca-
ties krijgen. Dat kan na onaangename erva-
ringen ter plaatse cn/of om redenen waarbij
emoties een rol spelen: in het kader van terri-
toriaal markeren; bij afwezigheid van de
eigenaar; na zich uit angst zodanig verstopt
te hebben dat de bak vanuit de schuilplaats
niet meer te bereiken is.
Sproeien bij gecastreerde katers en poezen
wordt vooral behandeld door de deblokke-
rende prikkels weg te nemen: soortgenoten
uit blik- respectievelijk reukveld verwijde-
ren; door beïnvloeden van de motivatie, met
farmaca: megestrolacetaat (5 mg/kat/dag
gedurende 1 week, daarna afdalend); me-
droxyprogesteronacetaat (50-100 mg/kat,
s.c. of i.m.); diazepam (1-2 mg/kat, 2 maal
daags gedurende 14 dagen, daarna afda-
lend). Voor de praktijk minder geschikt zijn
het langs stereotactische weg vernietigen van
celkernen in het mediale preoptische gebied
van de hypothalamus, en de destructie van
bulbus respectievelijk tractus olfactorius.
Problemen met defaeceren en urineren in
engere zin worden vooral behandeld door na
te gaan of er aversie bestaat tegen kattebak-
vulling, -locaties en/of oppervlakken, en
daar iets aan te doen.

(De indruk bestaat dat het, door de auteurs
gesignaleerde, gebrek aan verifieerbare fei-
ten wordt gecompenseerd door het vermel-
den van meningen van eigenaren en poneren
van eigen veronderstellingen. Daarop wordt,
noodgedwongen, diagnostiek en therapie
gebaseerd; Ref).

Donaldson LE. Day of embryo collection,
quality and pregnancy rates in cattle. Vet
Rec 1986; 118: 661-3.

Meestal vindt bij de non-chirurgische em-
bryotransplantatie-techniek het \'spoelen\'
van de donorkoe plaats tussen de 6e en 8e
dag na de oestrus. De schrijver onderzocht
in hoeverre het aantal embryo\'s dat gevon-
den kan worden het ontwikkelingsstadium
van de embryo\'s, de kwaliteit van de gevon-
den embryo\'s en de toegediende dosis folli-
kel stimulerend hormoon het drachtigheids-
percentagc van de recipiënten beïnvloedt.
Om met de laatste variabele te beginnen: de
toegediende hoeveelheid follikel stimulerend
hormoon had geen invloed op het drach-
tigheidspercentage (uiteraard wel op het
aantal gevonden embryo\'s; Ref).
Het aantal gevonden embryo\'s bedroeg 8,5
indien op dag 6 werd gespoeld en bedroeg
15,3 op dag 8. Het aantal etnbryo\'s dat ge-
schikt was om te transplanteren steeg van
3,1 opdag6tot6,5opdag8. Het gemiddeld
aantal drachtigheden bedroeg respectieve-
lijk 1,3 cn 3,3. Deze gegevens duiden erop
dat zich op dag 6 nog verscheidene embryo\'s
in het oviduct bevinden. Ze kunnen dan niet
worden uitgespoeld.

Het ontwikkelingsstadium waarin het em-
bryo zich bevindt op dag 6 had slechts wei-
nig invloed op het drachtigheidspercentage.

Op dag 7 en 8 bevinden de meeste embryo\'s
zich in het vroege of late blastocyste sta-
dium. Embryo\'s die zich dan nog in het mo-
rula stadium bevinden geven minder vaak
drachtigheid. De kwaliteit van de gevonden
embryo\'s beïnvloedde duidelijk het drach-
tigheidspercentage. Deze percentages waren
voor respectievelijk zeer goede, goede en
matige tot slechte embryo\'s 57%, 49% en
39%.

Schrijver concludeert dat over de kwaliteit
van embryo\'s die zich in het morula stadium
bevinden geen uitspraak gedaan kan wor-
den. Bij embryo\'s die zich in het blastocyste
stadium bevinden is dit wel mogelijk.

ren uit de gevaccineerde en de onbehandelde
groepen. Geen longwormen werden gevon-
den in de met i vermectine behandelde dieren.
De toegevoegde kalveren uit de gevacci-
neerde en onbehandelde groepen bevatten
alle matige tot grote aantallen longwormen,
terwijl in de ivermectine-groep maar één
toegevoegd kalf één longworm bleek te be-
vatten. Onder omstandigheden waarbij kal-
veren worden geweid van begin mei tot eind
augustus lijkt het behandelingsschema met
ivermectine goede resultaten te kunnen op-
leveren.

Nader onderzoek zal moeten aantonen of de
kalveren onder dat regime ook voldoende
weerstand opbouwen om toekomstige long-
worm-infecties te doorstaan.

Vergelijking tussen een vaccinatie en de
behandeling met ivermectine voor de pre-
ventie van longworm in kalveren

Taylor SM, MallonTR, Green WP. Compa-
rison of vaccination and ivermectin treat-
ment in the prevention of bovine lungworm.
The Veterinary Record 1986; 119; 370-2.

Voor dit experiment werden drie groepen
van 6 kalveren die parasietenvrij waren op-
gefokt op een leeftijd van 5 maanden in de
weide gebracht. Van het gebruikte weiland
was bekend, dat het besmet was met long-
worm, terwijl bovendien alle kalveren gedu-
rende 2 weken, driemaal per week oraal
werden geïnfecteerd met 20 infectieuze D.
viviparusA&xvcn om een goede infectie te
verzekeren. De groepen werden apart ge-
weid, waarbij een strook van 10 m tussen de
stukken werd opengelaten om overbrenging
van infectie te verhinderen.
Groep 1 bleef gedurende de gehele proef
onbehandeld.

Groep 3 werd behandeld met ivermectine op
3, 8 en 13 weken na het uitbrengen.
Wekelijks werden mestmonsters en iedere
drie weken grasmonsters verzameld om het
verloop van de longworminfectie te ver-
volgen. Bovendien werden onbesmette kal-
veren gedurende twee perioden in alle groe-
pen samengeweid met de aanwezige proef-
dieren. De weideperiode liep van 1 mei tot 22
augustus, waarna alle dieren werden gese-
ceerd. Kleine aantallen longwormen werden
gevonden bij de permanent geweide kalve-

Gitter M, Richardson C, and E. Boughton.
Experimental infection of pregnant ewes
with Listeria monocytogenes. The Veterin-
ary Record 1986; 118: 575-8.

Beschreven wordteen onderzoek bij 12 IVi-
jarige ooien, verdeeld in 3 groepen van 4.
De eerste groep (A) werd 3 dagen achter
elkaar oraal geïnfecteerd met 4 ml Listeria
monocytogenes type 4(1 ml = 8 x 10\') 2 ml
als gelatine capsules en 2 ml via brood -|-
stroop op de tong gesmeerd. De tweede
groep (B) werd 2 x met tussentijd van 1 week
3 dagen achter elkaar geïnfecteerd. C was de
controlegroep.

Twee dagen na infectie vertoonden de ooien
koorts, anorexie en diarree. Slechts 1 ooi
aborteerde 10 dagen na infectie; de andere
wierpen op normale tijd.
De lammeren werden binnen 24 uur na ge-
boorte geëuthanaseerd en de ooien werden
na 1 a 2 maanden geslacht.
Listeria werd alleen gekweekt uit de 2 gea-
borteerde lammerenen zelfs 14dagen na het
werpen nog uit de faeces van de ooien uit
groep A en B. Uit de organen van de nor-
maal geboren lammeren en de ooien werd
geen Listeria gekweekt.
Lijnen die wezen op een groeivertraging in
de periode ten tijde van en na de experimen-
tele infectie werden gevonden in de Tibiae
van 14 van de 17 nieuwgeboren lammeren
zowel in de geïnfecteerde als in de controle-
groep.

Deze groeivertraging was bij de geabor-
teerde lammeren voorde tijd aanwezig. Hier-
uit blijkt volgens de onderzoekers dat het
toeslaan van een Listeria-infectie, mede af-
hankelijk is van een ander agens. (Een aan-
wijzing voor welk agens wordt niet vermeld;
Ref.)

Karunasagar I, Venugopal MN, Segar K,
and Karunasagar I. Survival of Vibriopara-
haemolyticus in cold smoked fish. Anth v.
Leeuwenh 1986; 52; 145-52.

De auteurs kochten op de vismarkt van
Mangalore (India) 5 monsters poon (Mugil
cephalus) en sardines (Sardinella longiceps)
en verdeelden deze in twee delen. Eén deel
werd 3 minuten gepekeld in verzadigde pe-
keloplossing en daarna gerookt in een \'tradi-
tionele\' rookkast bij een temperatuur van
ca. 30° C voor 24 uur. Submonsters (25 gram
afkomstig van 4 a 5 vissen) werden onder-
zocht voor het roken, na het roken en na I en
2 dagen bewaren bij kamertemperatuur c.q.
onder koeling, op het voorkomen van V.
parahaemo/yticus.

Uit de verse sardines werd 1 maal en uit de
verse poon werden 4 maal lage aantallen V.
parahaemo/yticus geïsoleerd.
Na het roken waren vele ongepekelde en
gepekelde sardines c.q. poon besmet op een
veel zwaarder niveau. Tijdens opslag veran-
derden de resultaten sterk zowel hogere als
lagere besmettingsniveaus werden aange-
toond. In tegenspraak hiermede toonden \'in
vitro\' experimenten aan dat de rookcompo-
nenten wel degelijk een vibriocide effect
hadden dat versterkt werd door zouttoevoe-
ging.

(Het relatief kleine aantal monsters dat werd
onderzocht en de mogelijke inhomogeniteit
kunnen zeer wel van grote invloed zijn ge-
weest op de uitslag van dit onderzoek. Wel is
duidelijk dat het koud roken van vis zelfs
deze gevoelige kiem niet kan afdoden en dat
dit proces dus niet beschouwd mag worden
als een \'Process for safety\'; Ref.)

Aanwijzingen voor inzenders van kopij voor
licl Tijdsclirift voor Diergeneeskunde en
The Veterinary Quarterly

De Redaktie volgt in het algemeen dc z,g. regels van
Vancouver: \'Uniform requirements for manuscripts sub-
mitted to biomedical journals\'. (Dczc uitvoerige voor-
schriften zijn in vertaling bij dc Redaktie op aanvraag
verkrijgbaar).

Door hel inzenden van kopij verklaar! de auteur, dat hij
het recht van publikatie aan dit tijdschrift overdraagt;de
auteur verklaart tevens impliciet dat het manuscript niet
tezelfdertijd aan cen ander tijdschrift is aangeboden cn
dat hij/zij ermee accoord gaat, dat de Redaktie zijn kopij
aan haar adviseurs voorlegt.

Alle kopij dient gaaf getypt in triplo te worden ingediend.
De kopij dient voorzien te zijn van een duidelijke samen-
vatting in het Nederlandsen het Engels (de Redaktie kan
indien nodig bemiddeling verlenen voor een Engelse ver-
taling) die niet langer dan 5% van het artikel mag zijn tot
cen maximum van 150 woorden.

Literatuurverwijzingen in de tekst dienen te geschieden
d.m.v. cen cijferaanduiding, die strikt moet corresponde-
ren met dc literatuur-opgave aan het eind van het artikel.
Dc volgorde waarin de tekst naar literatuur verwijst be-
paalt het nummer; daarbij telt de eerste maal dat naar een
bepaalde bron wordt verwezen.

De volgende gegevens dienen tc worden vermeld; I)
naam cn voorletters van de auteur(s); 2) titel van de
publikatie; 3) naam van het tijdschrift, het jaar van uit-
gifte, jaargang. begin- en eindpagina. Bij boeken dienen
ook plaats cn naam van dc uitgever te worden vermeld.
Als voorbeeld raadplege men een willekeurige aflevering
van dit tijdschrift.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
cn tabellen reproduceerbaar, d.w.z. duidelijk getekend
resp. getypt cn gaaf te worden ingediend (in bepaalde
gevallen kan door dc redaktie bemiddeling worden ver-
leend). zodat hiervan langs fotografische weg reproduk-
tics kunnen worden gemaakt (offset-procédé); voorts
dienen foto\'s op glanzend wit papier, röntgenfoto\'s op
film of op papier te worden ingediend.
Tabellen en figuren dienen op afzonderlijke bijlagen te
worden ingediend, compleet met opschriften en voetno-
ten. Bij letters cn tekens in tabellen cn figuren rekening
houden met verkleming (kolombreedte of zetspiegel-
breedte).

Benoem nauwkeurig alle gebruikte geneesmiddelen en
chemicaliën; geneesmiddelen bij de algemene — gene-
rieke — naam, (Als de merknaam vermeld moet worden,
dan gebeurt dat door deze éénmaal te noemen; bijv,
onder \'Materiaal en methoden\' in de vorm van een voet-
noot),

In het l-.ngels gestelde artikelen bestemd voor I he Vete-
rinary Quarterly gelieve men door een deskundige op taal
cn stijl te laten nagaan. Dc Redaktie behoudt zich het
recht voor een in het Engels ingediend artikel, in overleg
met de auteur, alsnog door cen onafhankelijke door haar
aan te wijzen deskundige op zijn Engelse mérites (gram-
matica. woordkeus) te laten beoordelen c.q. tc laten cor-
rigeren.

De Redaktie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor
schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht
zijn van gebleken onjuistheden in dc inhoud van de in dit
tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is ver-
meld of in de inhoud van de in dit tijdschrift geplaatste
advertenties.

Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door de
Redaktie worden geweigerd of ingetrokken.
Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt, door middel van druk, micro-film of
op welke atiderc wijze ook. zonder schriftelijke toestem-
ming van dc Redaktie,

Bovengenoemde boeken zijn delen van de serie
\'Current topics in veterinary medicine and animal
science\'. Het betreft in alle gevallen een uitgave
van lezingen die over een bepaald onderwerp tij-
dens een workshop van de Commission of the
European Communities zijn gehouden. Sprekers
uit zoveel mogelijk EEG-landen worden op een
dergelijke bijeenkomst uitgenodigd. Ook de dis-
cussie naar aanleiding van de lezingen is gepu-
bliceerd.

Het betreft boeken van ongeveer .300 bladzijden
met 20-25 lezingen. De lezer krijgt een goed over-
zicht van de stand van zaken van het onderzoek in
de verschillende EEG-landen.

Het eerstgenoemde boek bevat een aantal bij-
dragen over lactatie-anoestrus bij het varken, het
rund en het paard. Het schaap komt uitgebreid
aan de orde als season breeder.

Het Volgende boek behandelt het optreden van
embryonale sterfte. Ook hier komen alle diersoor-
ten aan de orde. Het bevat een aantal zeer interes-
sante bijdragen, die een goed inzicht in de pro-
blematiek geven. Het laatstgenoemde deel be-
strijkt vele aspecten van de mannelijke fertiliteit,
zoals sperma produktie, sperma maturatic, Kl-
technologie en invloed op de vrouwelijke fertili-
teit.

Concluderend kan worden gesteld, dat de hier
besproken boekwerken interessante lectuur be-
vatten voor de op het betreffende gebied werk-
zame onderzoeker c.q. specialist. Voor de prak-
ticus zijn ze minder geschikt, vanwege het sterk
specialistische karakter.

Vele mensen maken zich tegenwoordig zor-
gen over de volksgezondheid. Met name zijn
zij bang voor allerlei schadelijke residuen
van chemische stoffen in hun voeding en
bekijken de farmaceutische industrie met
een scheef oog. Maar die angst voor residuen
in het voedsel is vaak niet terecht. Dat is de
conclusie die getrokken kan worden uit de
lezing die dr. R. Marsboom, vice-president
en hoofd van de agroveterinaire afdeling van
Janssen Pharmaceutica, hield tijdens de
nieuwjaarsbijeenkomst van deze firma.
Tijdens het productieproces van voedings-
middelen worden chemische stoffen ge-
bruikt, waarvan de resten in het voedsel
kunnen blijven zitten. Soms worden doel-
bewust stoffen aan het voedsel toegevoegd
om het uiterlijk te verbeteren, zoals emulga-
toren, stabilisatoren en kleurstoffen, of om
het voedsel beter te kunnen bewaren (anti-
oxidantia). \'To take food is to take risks, rela-
tiveerde dr. Marsboom, maar voegde daar
onmiddelijk aan toe dat het vanzelf spreekt
dat de gebruikte stoffen de consument geen
schade mogen berokkenen.
Op basis van hun toepassing zijn dierge-
neesmiddelen te verdelen in drie catego-
rieën: veevoederadditieven, gemedicineerde
voeders en drinkwater, en incidentele toe-
passing van geneesmiddelen. Het gaat hier
vaak om dezelfde farmacologisch actieve
stoffen.

Volgens dr. Marsboom kunnen voederaddi-
tieven als veilig worden beschouwd, omdat
er een comfortabele veiligheidsmarge is in-
gebouwd tussen de toegediende effectieve,
niet-toxische dosis bij dieren en de toegela-
ten concentratie voor de consument. Na
toediening van een geneesmiddel aan het
dier wordt dit in het lichaam gemetaboli-
seerd. hetgeen meestal leidt tot een vermin-
derde toxiciteit. De consument eist dat al-
leen vlees, melk, eieren en afval ter consump-
tie mogen worden aangeboden, wanneer ze
afkomstig zijn van dieren waarbij het toege-
diende middel volledigis geëlimineerd. Deze
principiële benadering (nuloptie) is, hoe
goed ook bedoeld, sedert enkele jaren niet
meer vol te houden, betoogde dr. Mars-

boom, omdat de detectiemethoden steeds
tiauwkeuriger worden en steeds meer wor-
den geperfectioneerd. Preparaten die ge-
bruikt worden in de landbouw en veeteelt
kunnen residuen achterlaten in het voedsel
van dierlijke oorsprong, gaf dr. Marsboom
toe. Maar die residuen zijn kwantitatief
steeds zeer klein en hun aanwezigheid in het
voedsel roept niet noodzakelijk toxiciteit
op. De residuele nuloptie is echter een uto-
pie, aldus dr. Marsboom. De farmaceutische
industrie heeft de middelen om de toxicolo-
gische betekenis van de residuen te evalue-
ren en de toleranties vast te stellen die vereist
zijn om de gezondheid van de consument
veilig te stellen. Maar, voegde dr. Mars-
boom er aan toe, die veiligheid is alleen ge-
waarborgd als aan een aantal voorwaarden
is voldaan.

Ten eerste moeten de beschikbare produk-
ten kwaliteitsprodukten zijn en correct ge-
synthetiseerd en geformuleerd worden. Hier
ligt een verantwoordelijkheid van de farma-
ceutische industrie. De producten moeten
goed onderzocht zijn wat betreft activiteit,
indicatie, toxiciteit en kinetiek. Dat moet
ook wel want daar hangt de wettelijke regi-
stratie van af.

Een tweede belangrijke voorwaarde is dat de
producten moeten worden toegediend zoals
voorgeschreven. Dit betreft de dosering,
toedieningsweg, tijdstip tussen toediening
en slachten en indicatie. De verantwoorde-
lijkheid hiervoor ligt bij de dierenarts. [3e
wetgever is verantwoordelijk voor de in te
bouwen controlesystemen.
Tenslotte, en dit is volgens dr. Marsboom
fundamenteel, moet de consument totaal en
juist worden voorgelicht en zelfs opgevoed.
Imtncrs, slecht begrepen risico\'s en een ge-
brekkige feitenkennis leiden alleen maar tot
overbezorgdheid, chemofobie en irrationele
angst. Informatie is de enige manier om pas-
sionele conflicten te vermijden, die dan weer
leiden tot een emotionele opstelling tegeno-
ver wetenschappelijk verantwoorde stelling-
names. Degelijke informatie bestaat, aldus
dr. Marsboom, maar het is onbegrijpelijk
dat in Europa een dergelijke verstandhou-
ding tussen industrie en consument tot nu
toe niet volledig kon worden uitgebouwd.
De media kunnen daarbij een grote rol ver-
vullen. Vandaar dat deze nieuwjaarsbijeen-
komst vooral georganiseerd werd voor de
landbouwpers, de dagbladpers en de weten-
schappelijke bladen.

Met veel belangstelling las ik het informa-
tieve artikel van de heer Huber in de Jager
(19/9/86) over de nieuwe Spaanse entstof
tegen Myxomatose. De voordelen ten op-
zichte van de oude vaccins \'Cuniloc\' en \'Ly-
omyxovax\' lijken duidelijk: een langer du-
rende onvatbaarheid; eventuele enting van
onbehandelde contactdieren. Dit laatste
voordeel kan optreden als het (levende) ent-
virus \'spreidt\' dat wil zeggen zich in het
geënte dier vermenigvuldigt en uitgeschei-
den wordt.

Aan de ene kant is men huiverig voor dit
verschijnsel omdat sommige virulogen vre-
zen dat dergelijke afgezwakte entvirussen
toch hun oude virulentie terugkrijgen.

Aan de andere kant wordt ook in Nederland
gr-etig gebruik gemaakt van entvirus-sprei-
ding: bij de bestrijding van Infectieuze
Aviaire Encephalomyelitis (\'Trilziekte\') en-
ten we maar 2% van een koppel jonge
hennen. De onbehandelde koppelgenoten
worden immuun door spreiding van het ent-
virus tot 4 weken na de enting.

De heer Huber stelt dat het Spaanse myxo-
matosevaccin in veterinair Nederland onbe-
kend is. Mijn conclusie is dat er dan blijk-
baar meer dan één Nederland bestaat. In het
bij mij bekende Veterinaire Nederland is het
vaccin wel degelijk bekend. Voor dierenart-
sen is het verkrijgbaar bij een Coöperatieve
Nederlandse Veterinair-farmaceutische
Groothandel te Cuyk (Poxlap®).

Op grond van de beschikbare gegevens is het
mijns inziens zeer de moeite waard deze ent-
stof op grotere schaal toe te passen.

Verslag van een Themadag die onder au-
spiciën van de Coördinatiecommissie voor
Farmacologisch en Toxicologisch Onderzoek
(CCFTO) van de Nationale Raad voor Land-
bouwkundig Onderzoek (NRLO) werd geor-
ganiseerd op 22 november 1985.
Zoals alle goede dingen was ook deze the-
madag gestructureerd in drie delen: de och-
tend was gewijd aan het gebruik van dierge-
neesmiddelen en stond onder voorzitter-
schap van dr. J. Frens, \'s middags werden
onder leiding van drs. F. W. van der Kreek
de consequenties van het gebruik besproken,
terwijl in de vooravond prof. dr. A. S. J. P.
A. M. van Miert de algemene discussie deed
uitmonden in conclusies en aanbevelingen.
Het ochtendprogramma werd gevuld door
de volgende sprekers en onderwerpen:
Prof. dr. J. H. M. Verheijden: Diergenees-
kunde in perspectief: preventie versus thera-
pie.

Ir. C. Glas: Strategie vooreen verantwoord
geneesmiddelengebruik bij de produktie van
vleeskalveren.

Prof. dr. A. S. J. P. A. M. van Miert: Farma-
cotherapie: theorie en praktijk.
G. W. Tijmensen: De veehouder — het dier
— de veterinairen.

Drs. A. Th. M. Wilderbeek: Bewaren van,
omgaan met diergeneesmiddelen in de vete-
rinaire praktijk.

Verheijden en Van Miert legden beiden na-
druk op meer fundamenteel onderzoek. De
eerste meer op onderzoek naar factoren in
de bedrijfsvoering op de afweermechanis-
men van het dier en de tweede naar factoren
in het zieke dier, daarbij de waarde van \'mo-
delstudies\' onderstrepend. Beide soorten van
onderzoek vereisen een onderzoeksvisie en
-planning op de lange termijn. Maar ook op
korte termijn kan er veel gedaan worden.
Glas wees op de ontwikkeling van een for-
mularium in de kalvermesterij. Maar, ruim
tien jaar na de start begint men zich daar pas
af te vragen hoe goed de middelen zijn in dat
formularium en doet men enig effectiviteits-
onderzoek. Ook voor de optimalisering van
farmacotherapieën op korte termijn lijkt een
multidisciplinaire aanpak van onderzoek
naar de effectiviteit van diergeneesmiddelen
bij veel voorkomende dierziekten voor de
hand te liggen.

De verschillende aspecten van de farmaco-
therapie die door de onderscheiden sprekers
als knelpunten werden aangewezen, kunnen
worden samengevat in één begrip: \'Kennis
van en over de te gebruiken diergenees-
middelen\'.

De dierenarts. Hoewel er involmaakthe-
den, kennistekorten en fouten in de diagno-
sestelling zijn genoemd, wordt er volgens de
verschillende sprekers een grote wissel ge-
trokken op de kennis over diergeneesmidde-
len, die de dierenarts zou (moeten) hebben.
Alle ochtendsprekers geven meer of minder
direct aan dat het daaraan schort. Van der
Valk constateert dat de doseringen van de
Receptuurcommissie redelijk effectief lijken
te zijn. Maar deze commissie heeft dan ook
de beschikking over \'gesloten dossiers\'.
Waarom komt deze informatie niet via de
farmaceutische industrie bij de dierenarts?
Welke ratio hebben de diverse combinatie-
preparaten die over het voer verstrekt wor-
den? De doseringen in de speciaal-receptuur
zijn vaak vele maken lager dan die van de
standaard-receptuur. Toch heeft men in de
praktijk het idee dat deze therapieën effec-
tief zijn. Varkens genezen vaak ondanks of
misschien dankzij de ingestelde behande-
ling. In hoeverre schiet de opleiding tekort
en/of is de vakliteratuur te veel op diagnose
en te weinig op therapie gericht? In hoeverre
kunnen nieuwe inzichten en kennis over het
farmacotherapeutisch arsenaal door voor-
lichting en nascholing (PAO) snel en ade-
quaat worden doorgegeven naar de praktici?
Zijn al die nieuwe farmaca beter dan de
oudere? De indruk wordt gewekt dat de
kennis van de dierenarts over de effectiviteit,
doseringen, behandelingsduur, etc. ernstig
tekort zou schieten.

De hoer. Hoewel enkele sprekers. Tijmen-
sen met name, de nadruk legden op de in-
formerende taak die de therapeutisch advi-
seur (de dierenarts) heeft, moeten hierbij
toch kanttekeningen worden geplaatst. Af-
hankelijk van de aard van het bedrijf lijkt hel
vaak zeer goed mogelijk, dat de relatie
dierenarts/veehouder kan uitgroeien tot iets
dat vergelijkbaar is met die tussen arts en
verpleegkundige. Daarvoor is hel nodig dat
de veehouder kennis heeft van dierziekten en
hun behandeling die dieper lijkt te gaan dan
nu onderwezen wordt. Aan de andere kant
zal het zo zijn dat de veehouder zich snel kan
specialiseren in \'zijn\' diersoort. Nascholing
en vooral kennisoverdracht van de deskun-
dige die verantwoordelijk is voor het farma-
cotherapeutisch handelen is nodig. Daar-
voor is een basis van vertrouwen tussen

veehouder en dierenarts essentieel. Immers,
hoe kan men anders elkaar informeren in
een situatie, waarin gehandeld moet worden
ondanks de wederzijdse kennistekorten. Is
het ontbreken van dit vertrouwen misschien
een van de hoofdoorzaken dat een boer
denkt het zelf ook wel te kunnen op grond
van de voor hem beschikbare informatie? In
dit verband is ook relevant de discussie over
de vraag in hoeverre het wenselijk is dat de
boer een huisapotheek heeft waarmee hij
incidentele, \'gewone\' ziekten kan behande-
len. Heeft de dierenarts naast zijn taak als
diagnosticus, bedrijfsbegeleider en farmaco-
therapeutisch adviseur een toegevoegde waar-
de als leverancier van diergeneesmiddelen?
Een overweging waarbij snel de \'dierge-
neesmiddelen-drogisterij\' om de hoek komt
kijken. Maar evengoed kan men zich af-
vragen wat de reële waarde is van de voe-
dingsadviezen van de mengvoederindustrie.

Het onderzoek. Zowel bij de farmaceuti-
sche industrie als bij de onderzoekinstituten
ontbreken van veel diergeneesmiddelen de
meest essentiële gegevens. Genoemd wor-
den: (i) antibacteriële werkzaamheid; van
veel pathogenen ontbreken zelfs \'in vitro\'
MRC-waarden; (ii) klinische effectiviteit;
(iii) farmacokinetiek; (iv) biologische be-
schikbaarheid van het geneesmiddel in ver-
schillende farmaceutische formuleringen,
bijv. bij orale toepassing: topdressing, drink-
water, brei, voedermeel, gepelletteerd voe-
der.

Het lijkt noodzakelijk om ook voor de korte
termijn multidisciplinair onderzoek te en-
tameren naar effectieve farmacotherapieën,
die ons een \'adempauze\' geven om maatre-
gelen in de bedrijfsvoering te kunnen nemen.
Zoals Tijmensen het verwoordde: \'gezonde
dieren zijn normaal, zieke dieren en farma-
cotherapie zijn abnormaal en ongewenst,
maar vaak toch onontkoombaar\'. Als we
diergeneesmiddelen moeten gebruiken, dan
wel zo goed mogelijk.
Een andere vraag is of in een aantal gevallen
niet beter het natuurlijke herstel kan worden
afgewacht dan om té behandelen. Een kos-
ten/baten-analysevan het farmacotherapeu-
tisch handelen moet door de boer bij iedere
ziekte worden gemaakt, maar een echte
studie naar de realiteit van zijn weegfactoren
is niet voorhanden.

Een zeker spanningsveld ligt in de vraag: In
hoeverre wordt de dierenarts als diagnos-
ticus en therapeutisch adviseur gecompro-
mitteerd door zijn functie als handelaar bij
de kanalisatie van diergeneesmiddelen?

— Multidisciplinair onderzoek naar facto-
ren in de bedrijfsvoering om te komen tot
een niet-medicamenteuze preventie.

— Multidisciplinair onderzoek naar opti-
male farmacotherapieën voor veel voorko-
mende ziekten (formularium).

— Gerichte actie om de reeds beschikbare
en de in de toekomst beschikbare farmaco-
therapeutische informatie door te spelen
naar dierenarts en boer (bedrijfsbegelei-
ding).

— In een begeleidingssituatie dient een vee-
houder in zijn \'stalapotheek\' een aantal far-
maca uit dit formularium bij de hand te
hebben voor incidentele gevallen.

— De grootste besparing in het gebruik van
diergeneesmiddelen kan worden gevonden
indien men tot een bewustere, eerdere en
betere kosten/baten-analyse van een even-
tuele farmacotherapie (curatief en preven-
tief) komt.

— De financiering van het multidiscipli-
naire onderzoek, zowel voor het korte als het
lange termijn onderzoek, want op grond van
\'speelruimte\' die men bij de verschillende
instituten heeft, komt een samenwerking al-
leen van de grond door een duidelijke stu-
ring, geëffectueerd met geld.

Het middagprogramma zag er als volgt uit:
Drs. F. Ph. Talmon; De negatieve conse-
quenties van het gebruik van diergenees-
middelen op de bedrijfsvoering en de dierge-
zondheid in de rundveehouderij.
Drs. L. A. van Leengoed: Groepsmedicatie
in de intensieve varkenshouderij: Good Ve-
terinary Practice?

Talmon (CDI) ging in op de negatieve con-
sequenties van het gebruik van diergenees-
middelen op de bedrijfsvoering en de ge-
zondheid van de dieren in de rundveehoude-
rij. Hij benadrukte dat er grote verschillen
bestaan tussen de bedrijfsvoering voor rund-
vee en die voor varkens of pluimvee, waarbij
het relatief kleine aantal, de leeftijdsdiffe-
rentiatie, de grotere waarde van het indi-
viduele dier en de geringe mogelijkheden tot
desinfectie in de rundveehouderij het meest
opvielen. Door de enorme ontwikkelingen

op het gebied van de techniek zijn heden-
tendage bedrijven met 200 dieren geen uit-
zondering meer, waardoor de kans op ziekte
is toegenomen. De diergeneeskunde, waar-
onder de bedrijfsdiergeneeskunde, heeft deze
snelle ontwikkelingen niet altijd bij kunnen
houden. Het verkrijgen van inzicht in de
Pathogenese van deze vaak multifactorièle
ziekten en de ontwikkeling van goede be-
strijdingsmiddelen is veelal een kostbare
aangelegenheid, zodat dikwijls een toevlucht
gezocht wordt in het gebruik van dierge-
neesmiddelen met een breed werkingsspec-
trum of in combinatiepreparaten. De dieren-
arts vervult een centrale rol bij de afweging
van negatieve aspecten hiervan ten opzichte
van economisch haalbare oplossingen. In
het algemeen stelde Talmon dat tot nu toe in
de rundveehouderij weinig negatieve aspec-
ten van het gebruik van diergeneesmiddelen
bestemd voor de bestrijding van ziekten be-
kend zijn. Hij stelt dat enerzijds voorschrif-
ten en voorlichting door de overheid, maar
anderzijds ook de vertrouwensrelatie tussen
veehouders en dierenarts èn de kanalisatie
van diergeneesmiddelen via de dierenarts
hiertoe hebben bijgedragen. Het preventief
gebruik van diergeneesmiddelen geeft wel
aanleiding tot bezorgdheid. Als structureel
negatieve aspecten werden genoemd de mo-
gelijke resistentievorming en verstoring van
de darmflora. Alternatieven zouden gezocht
moeten worden in vaccinatie, maar vooral in
verbetering van de huisvesting en de be-
drijfsvoering. De overheid zou meer voor-
lichting moeten geven en toleranties en
wachtperioden moeten aangeven.
Een verbod van bepaalde diergeneesmidde-
len achtte Talmon onverantwoord als niet
tegelijkertijd economisch toepasbare alter-
natieven voorhanden zijn. Voorkómen moet
worden dat de alternatieven gezocht gaan
worden in verboden of ongewenste mid-
delen uit de lekenmarkt.

Van Leengoed (CDI) ging in op groepsme-
dicatie in de intensieve varkenshouderij.
Ziekteproblemen in deze sector zijn door de
intensivering en schaalvergroting vooral
koppelproblemen geworden. De anamnese
door de veehouder zelf is weinig ziekte-
gericht. Klinisch onderzoek door de prak-
ticus is gezien het arbeidsintensieve karakter
in de praktijk te duur. Behandeling na eva-
luatie van sectiegegevens duurt te lang. Dit
leidt er toe dat vaak groepsmedicatie bij
varkens wordt toegepast bij aandoeningen
waarvan geen of onvoldoende inzicht in de
Pathogenese bestaat. Bovendien is het voor
de prakticus haast onmogelijk om de klini-
sche effectiviteit van een ingestelde groeps-
medicatie te toetsen bij het levende dier. Dit
werd toegelicht aan de hand van twee veel
voorkomende aandoeningen: atrofische rhi-
nitis (AR) en Streptococcus suis type 2-infec-
ties, waarbij de diagnostiek bij het levende
dier, de epidemiologie van het causale agens
en een eventuele farmacotherapie aan de
orde kwamen. Farmacotherapie van AR zal
zich volgens Van Leengoed vooral dienen te
richten op de bestrijding van Pasteurella
multocida DNT de veroorzaker, die bij
96% van biggen van ± 5 weken oud, aanwe-
zig blijkt te zijn.

Hoewel AR zich bij een drager niet bij voor-
baat ontwikkelt, is het interessant te onder-
zoeken of reductie van het percentage dra-
gers c.q. eliminatie van de expositie van het
agens, AR effectief kan bestrijden.
Zowel voor AR als ook voor suis type
2-infecties geldt dat tijdige diagnostiek bij
het levende dier onmogelijk is en dat er on-
voldoende kennis van de Pathogenese van de
ziekte bestaat. Gepleit werd voor modelstu-
dies om hierin meer inzicht te krijgen.
Eén van de consequenties van het gebruik
van diergeneesmiddelen op grote schaal kan
resistentie-ontwikkeling zijn. Inzicht hierin
is van primair belang voor verantwoorde
therapie-adviezen.

Van Klingeren (RIVM) benadrukte het be-
lang van de standaardisatie van de me-
thoden voor routinebepalingen van de gevoe-
ligheid van bacteriën voor antimicrobiële
middelen. Indien verschillende laboratoria
op identieke wijze functioneren, kunnen op
gemakkelijke wijze goed vergelijkbare MIC-
waarden op basis van een regressielijn wor-
den bepaald. Snelle en adequate adviezen
naar Gezondheidsdiensten zijn dan moge-
lijk. Bovendien is landelijke peiling van dc
resistentie mogelijk, dit ten dienste van onder
andere de Receptuurcommissie. Van Klin-
geren lichtte de centrale rol van het RIVM
als referentie-instituut toe en gaf een over-
zicht van de activiteiten van de NRLO-
Werkgroep Antibiotica Gevoeligheidsbepa-
lingen. Deze werkgroep adviseert de Ge-
zondheidsdiensten onder andere op basis
van zogenaamd regressie-lijn-onderzoek,
waarbij het RIVM als referentie-instituut
een centrale rol speelt. Genoemde standaar-
disatie is voorwaarde voor een betrouwbare
resistentiepeiling, welke inmiddels van start
is gegaan en waarover de Stichting Gezond-
heidszorg voor Dieren jaarlijks zal rappor-
teren. Wat betreft de humane risico\'s meen-

de Van Klingeren dat het allemaal wel
meevalt. Resistentieproblemen bij de mens
zijn primair het gevolg van het humane ge-
bruik van antimicrobiële geneesmiddelen.
Risico\'s voor resistentie-ontwikkeling als
gevolg van residuen van antibiotica zijn te
verwaarlozen. Het eventuele risico van een
veterinair resistentie plasmiden reservoir
voor de mens is overigens moeilijk te schat-
ten. Elk gebruik van antibiotica, met name
de profylactische toepassing in relatief lage
doseringen, verhoogt de kans op een derge-
lijk reservoir-vorming. Beperking van het
gebruik en een scheiding van veterinaire en
humane geneesmiddelen is daarom aan te
bevelen.

Overgoor (Gezondheidsdienst voor Dieren)
lichtte de door Van Klingeren geschetste
mogelijkheden van landelijke bepaling van
resistentie-ontwikkeling toe aan de hand
van een aantal overzichten van gevoelig-
heidsbepalingen van pathogene kiemen voor
varkens en kalveren. Voor de varkenssector
zijn er geen resistentieproblemen waarge-
nomen, zowel met betrekking tot behande-
ling van darmaandoeningen als gevolg van
E. co/i en S. typhimurium als met betrekking
tot luchtweginfecties als gevolg van P. mul-
tocida, Streptokokken, Bordetella en H. pl.
pn..

Grote problemen doen zich echter voor in de
kalversector. E. co//-infecties bij het fokkalf
blijken alleen nog maar gevoelig te zijn voor
Colistine,flumcquin en furazolidon. Voor5.
duhlin-\'\\n(ec\\.\\es bij het vleeskalf kunnen vaak
alleen nog maar Colistine, furazolidon of sul-
fadimidine/trimetroprim worden gebruikt,
terwijl 5. typhimurium-infecües alleen nog
maar met Colistine of furazolidon effectief
bestreden kunnen worden. Met name wat
betreft de vleeskalveren signaleerde Over-
goor een ernstige resistentieproblematiek.
Ontwikkeling van vaccins en het doorbreken
van de kringloop noemde hij als de belang-
rijkste adviezen inzake de bestrijding van
Salmonella-infecties. Pasteurella-infecties
kunnen onder de knie gekregen worden
door het beter beheersen van zoötechnische
factoren (bijv. klimaatbeheersing) en/of
door vaccinatie. Ook hier werd benadrukt
dat vaccinatie van kalveren echter nog aan-
zienlijke moeilijkheden oplevert. In de dis-
cussie werd ingegaan op de oorzaak van
deze resistentieproblematiek, die mogelijk
gezocht moet worden in het grootschalig
verkeerd gebruik van combinatieprepara-
ten. Vanwege de grote economische risico\'s
worden kalveren vaak zonder meer behan-
deld met combinatiepreparaten zonder dat
er sprake is van een onderkend ziektepa-
troon. Overgoor toonde zich een tegenstan-
der van het eventueel verstrekken van an-
tibiogrammen aan de veehouder. Wel zou-
den de resultaten hiervan door de prakticus
met de veehouder besproken dienen te wor-
den.

Tot slot van de middag ging Kuiper (RI-
KILT) in op het voorkomen van residuen
van diergeneesmiddelen in voedingsmidde-
len van dierlijke oorsprong. Hij stelde een
strategie voor inzake de beoordeling van de
residutoxicologie. Aan de hand van gege-
vens uit toxicologische en farmacologische
studies bij het doeldier en monitoringspro-
gramma\'s en gegevens uit proefdierexperi-
menten kan een evaluatie van het risico van
residuen van diergeneesmiddelen voor de
mens worden opgesteld. In de praktijk zullen
aanvullende proefdiergegevens (met name
wat betreft chronische toxiciteit, carcinoge-
niteit, embryotoxiciteit en teratogeniteit)
veelal noodzakelijk zijn, maar deze benade-
ring kan kosten-en proefdierbesparend zijn
zonder een verhoogd risico. Kuiper ging
kort in op de problematiek van mutagene en
carcinogene stoffen, waarvan hij stelde dat
deze in principe geweerd dienen te worden
als diergeneesmiddel voor grootschalig ge-
bruik bij voedselproducerende dieren. Ver-
volgens gaf Kuiper aan waar zijns inziens de
residuproblematiek in hoofdzaak gezocht
dient te worden:

1. daar waar moeilijk wachtperioden ge-
hanteerd kunnen worden, zoals het ge-
bruik van nicarbazin bij leghennen en
het toepassen van dapson bij melkge-
vend rundvee;

2. bij langzaam verdwijnende residuen, zo-
als bijvoorbeeld het geval is na toedie-
ning van sulfadimidine aan varkens;

3. bij covalent gebonden residuen, zoals
werd aangegeven voor furazolidon, tren-
bolon, ronidazol en enkele anthelmin-
tica; weinig is bekend over de biologi-
sche beschikbaarheid van deze gebon-
den complexen voor een tweede dier-
soort (model voor de mens) en de even-
tuele toxiciteit hiervan;

4. als gevolg van contaminatie van dier-
voeders in de mengvoederindustrie, wel-
ke mogelijkheid duidelijk werd toege-
licht aan de hand van een uitgebreide
studie in de USA; hieruit bleek onder
andere dat in 80% van de niet-gemedici-
neerde veevoeders toch restanten van
medicijnen aanwezig waren;

uitgescheiden via faeces en urine.
Om de residueproblematiek effectief aan te
pakken werd een aantal aanbevelingen voor-
gesteld. Wat betreft nieuwe diergeneesmid-
delen dienen alleen goede, effectieve mid-
delen toegelaten te worden, waarbij lipofiele
eigenschappen en/of lange halfwaardetijden
zoveel mogelijk vermeden dienen te worden.
Wat betreft de reeds op de markt zijnde
\'oude\' diergeneesmiddelen dient effectivi-
teits- en residu-onderzoek verricht te wor-
den en de overheid dient residutoleranties
vast te stellen. Massamedicatie dient zoveel
mogelijk beperkt te worden en altijd geba-
seerd te zijn op veterinaire noodzaak. Des-
kundige voorlichting naar de boer toe, be-
drijfsbegeleiding en een integrale kwaliteits-
bewaking van de produktieketen vormen
belangrijke elementen voor een goede be-
heersing van de residueproblematiek.

3. het gebruik van gegevens verkregen uit
studies met doeldieren voor de evaluatie
van de residutoxicologie;

ad 1) Een algemene conclusie van deze the-
madag was dat gestreefd moet worden naar
een aanzienlijke terugdringing van het ge-
bruik van diergeneesmiddelen omdat het
duur is, versluierend werkt en problemen
kan veroorzaken met betrekking tot resis-
tentie-ontwikkeling en eventueel de volks-
gezondheid. Alle betrokkenen hebben geen
belang bij een overdadig gebruik van dier-
geneesmiddelen. Op korte termijn werd het
niet mogelijk geacht een definitieve oplos-
sing te vinden. Wel moet gestreefd worden
naar betere hygiëne en bedrijfsvoering, naar
goede voorlichting naar alle kanten toe met
name wat betreft wachtperioden en verant-
woorde therapieën (PAO\'s) en naar een
verbetering van het onderlinge vertrouwen.
Op lange termijn moet gestreefd worden
naar meer fundamenteel onderzoek naar de
pathogenese en natuurlijke afweermechanis-
men, naar rassenselectie en naar de ont-
wikkeling van vaccins. De farmaceutische
industrie zou meer aandacht moeten be-
steden aan het verbeteren van bestaande
formuleringen (toepassing via drinkwater)
dan aan het ontwikkelen van nieuwe ge-
neesmiddelen. Uit gecombineerde gegevens
van gevoeligheids-C.q. resistentiepatronen,
van farmacokinetische studies en van effec-
tiviteitsstudies kunnen uit het bestaande ar-
senaal effectieve geneesmiddelen gekozen
worden in een optimaal doseringsregiem en
met een minimale kans op residuen. De
mengvoederindustrie dient zorg te dragen
voor een goed kwaliteitsprodukt (geen car-
ry-over, inhoud overeenkomstig het label).

ad 2. Terugdringing naar een verantwoord
gebruik van diergeneesmiddelen vereist een
goede coördinatie waarbij de belangstelling
van de verschillende instanties op hetzelfde
spoor gezet en de reeds beschikbare capaci-
teit gebundeld dienen te worden. Reeds aan-
wezige kennis moet verzameld worden mid-
dels het opstellen van monografieën. In dit
kader werd gewezen op de reeds lopende
activiteiten van de CCFTO. Hechte samen-
werking en informatie-uitwisseling tussen
farmaceutische industrie, mengvoederindus-
trie, prakticus, veehouder en overheid wer-
den bepleit. Financiering van dit alles speelt
een niet onaanzienlijke rol (1KB?), maar met
de reeds aanwezige capaciteit kan en moet
een begin gemaakt worden. Voor het opstar-
ten en continueren van samenwerkingsver-
banden is het gewenst dat coördinatiecom-
missies kunnen beschikken over additionele
financieringsbronnen.

ad 3. Benadrukt werd dat het doeldier ook
als proefdier beschouwd kan worden. Ge-
discussieerd werd over het standpunt dat, als
uit famacokinetische studies duidelijk blijkt
dat relevante residuniveaus niet voorkomen,
dit een beperking kan inhouden van de
proefdierstudies.

ad 4. Resistentieproblemen zijn er vooral in
de veterinaire sector zelf, met name bij de
kalveren. Risico voor resistcntie-ontwikke-
ling bij de mens als gevolg van residuen
vooral bij profylactisch/therapeutisch ge-
bruik. Het risico voor de volksgezondheid
werd gering geacht, hoewel zeer weinig in-
formatie beschikbaar is. Het risico dient per
categorie van stoffen afzonderlijk bestudeerd
te worden.

Aandacht voor de biologische beschikbaar-
heid van covalent gebonden residuen, voor
wachttermijnen en voor het begrip nul-tole-
rantie (tot welke gevoeligheid moeten de
analysemethoden gaan?) werd gevraagd.

Een aantal vragen bleef onbeantwoord:
— Wat doen we met melk en eieren van
behandelde dieren op dit moment?

Deze themadag heeft een nuttige functie
vervuld in het inventariseren van de veelzij-
dige problematiek rond een verantwoorde
farmacotherapie bij voedsel producerende
dieren. Problemen rond het gebruik van ge-
neesmiddelen en de consequenties daarvan
voor het dier, de mens en het milieu zijn
sterk met elkaar verweven en dienen daarom
integraal via onderzoek en voorlichting be-
naderd te worden.

De participanten binnen de CCFTO kunnen
door middel van coördineren, organiseren
en uitvoeren van gezamenlijk onderzoek
hieraan wellicht een positieve bijdrage leve-
ren.

Ochtendsessie; dr. L. P. Jager (CDI)
Middagsessie: ir. L. H. M. Vroomen (RI-
KILT).

Miljoenen \'schadelijke\' die-
ren per jaar ondergaan gru-
welijke en onnodige doods-
strijd

Dat bij de bestrijding van vele miljoenen als
schadelijk aangemerkte zoogdieren per jaar
sprake is van zeer ernstig en onnodig leed is
de belangrijkste uitkomst van een in op-
dracht van de Nederlandse Vereniging tot
Bescherming van Dieren uitgevoerd weten-
schappelijk onderzoek.
\'Fen aantal bestrijdingsmethoden zou, wan-
neer hun uitwerking algemeen bekend was,
allang verboden zijn\', aldus de Dierenbe-
scherming die het rapport over dit onder-
zoek aan minister Braks (Landbouw cn Vis-
serij) heeft aangeboden.
De Vereniging stelt dat onder andere de vol-
gende maatregelen moeten worden getrof-
fen: een wettelijke regeling voor de als scha-
delijk aangemerktedieren, een verbod op de
meest gruwelijke dodingsmethode (waar
onder het \'middeleeuwse\' gif strychnine),
preventie van de door \'schadelijke\' dieren
veroorzaakte schade, intensivering van on-
derzoek naar diervriendelijke bestrijdings-
methoden en een betere voorlichting over de
\'schadelijke\' dieren en hun bestrijding.

In Nederland worden jaarlijks vele miljoe-
nen zoogdieren gedood omdat ze door de
samenleving als \'schadelijk\' worden ervaren.
Naast muizen en ratten betreft dit vooral
mollen en muskusratten, maar ook verschil-
lende andere knaagdieren. Omdat de Neder-
landse Vereniging tot Bescherming van Die-
ren heeft vastgesteld dat er al te gemakkelijk
over het leven van als schadelijk aange-
merkte dieren wordt beschikt en dat de
wijze van doden van deze dieren in veel ge-
vallen volstrekt onverantwoord is, had zij,
voor een goede onderbouwing van eigen
waarnemingen, behoefte aan een weten-
schappelijk onderzoek. Zij heeft daarom aan
onderzoekers van de Faculteit der Dierge-
neeskunde in Utrecht gevraagd te inventari-
seren hoe er in Nederland met als schadelijk
aangemerkte zoogdieren wordt gehandeld
en na te gaan of er andere oplossingen zijn.

— jaarlijks vele miljoenen als schadelijk
aangemerkte zoogdieren worden gedood in
Nederland.

— de aandacht, die tot nu toe is besteed aan
het leed en ongerief dat de betrokken dieren
wordt berokkend, praktisch te verwaarlozen
is.

— de bestrijding van als schadelijk aange-
merkte zoogdieren meestal onvoldoende suc-
ces afwerpt. Enkele diersoorten nemen zelfs
toe in aantal, ondanks een zeer intensieve
bestrijding.

— de bestrijding van als schadelijk aange-
merkte zoogdieren vrijwel ongeorganiseerd
plaatsvindt. De enige uitzondering hierop
vormt de bestrijding van muskusratten.

— er onvoldoende gegevens beschikbaar
zijn om de mate van leed en pijn voor de
dieren bij de verschillende bestrijdingsme-
thoden te vergelijken.

— er onvoldoende onderzoek wordt verricht
naar diervriendelijke, alternatieve bestrij-
dingsmethoden.

Drs. F. van Eerdenburg werd belast met de
uitvoering van en de rapportage over dit
onderzoek. Over de bovengenoemde pro-
blematiek zal in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde binnenkort eveneens een artikel
verschijnen, getiteld; \'Bestrijding van scha-
delijke zoogdieren\' door drs. F. J. C. M. van
Eerdenburg, prof dr. J. Bouw en prof dr. P.
Zwart.

Op 1 januari 1987 heeft Upjohn een nieuw pro-
dukt op de Nederlandse markt geïntroduceerd;
Ovalyse®. Dit produkt, een gonadotroop relea-
sing factor, is wederom een uitvloesel van de
meer dan 25-jarige ervaring in onderzoek naar de
fysiologie en endocrinologie van het vrouwelijk
geslachtsapparaat van deze firma.
Gonadotroop releasing factors worden gevormd
in de hypothalamus. Zij oefenen hun werking uit
op de hypofyse die wordt geactiveerd tot de vor-
ming en afgifte van de gonadotrope hormonen
LH en FSH. Kort samengevat zijn de functies van
LH en FSH de groei en ontwikkeling van tertiaire
follikels, het induceren van de ovulatie en het
bijdragen tot de vorming en het in stand houden
van het corpus luteum.

ad I. Cysteuze ovariële follikels
Cysteuze ovariële follikels zijn in wezen niet-ge-
ovuleerde en in omvang toegenomen follikels. Re-
cente literatuurgegevens vermelden dat 10-40%
van het aantal melkkoeien één of meerdere malen
gedurende hun leven cysten ontwikkelen.
Factoren, die het ontwikkelen van cysteuze folli-
kels beïnvloeden, zijn zowel exogeen als endogeen
van aard. In ieder geval ligt een verstoring van de
LH (en FSH) afgifte door de hypofyse ten grond-
slag aan deze aandoening.

Klinisch kan hel symptomenbeeld variëren van
anoestrus tot nymfomanie.
Behandeling van deze dieren met 2 ml (100 mcg)
Ovalyse® bewerkstelligt via de extra LH/FSH
release, in dc meeste gevallen, een verdere luteïni-
satie van de cyste(n).

Het normale cyclische beeld wordt hersteld, waar-
door na 18-23 dagen een normale fertiele oestrus
zal optreden. Indien het betreffende dier niet toch-
tig wordt gezien, dient opnieuw (of reeds na 14
dagen) een rectaal onderzoek ingesteld te worden,
waarna de therapie zonodig kan worden her-
haald.

ad Z Verbetering van het bevruchtingspercentage
Een groot probleem bij kunstmatige inseminatie
is het bepalen van het inseminatie-tijdstip. De
inseminatie moet in ieder geval plaatsvinden ge-
durende de tweede helft van de tochtigheid. Bij
koeien waarbij de ovulatie (ver)laat optreedt, is de
kans op bevruchting beduidend lager.

Behandeling van deze dieren met 2 ml (100 mcg)
Ovalyse®, toegediendzo vroeg mogelijk tijdens de
oestrus, induceert in de meeste gevallen een ovula-
tie op het normale, gewenste tijdstip. Bovendien
zou GnRH-toediening een gunstig effect hebben
op het drachtigheidspercentage van koeien, die
recent geovuleerd hebben, hetgeen gea.ssocieerd
wordt meteen toegenomen omwikkelingen func-
tionering van het corpus luteum.
Ovalyse® is een steriele waterige oplossing dat als
werkzame stof fertirelin acetaat bevat. Dit is een
synthetisch geproduceerd potentere analoog van
de natuurlijke gonadotroop releasing factor. Na
i.m. injectie wordt de hoogste serumconcentratie
reeds na 15 minuten bereikt, gevolgd LH/FSH
piekwaarden na 1-2 uur. Ovalyse® wordt binnen
24 uur gemetaboliseerd in het lichaam waardoor
geen wachttijd vereist is.

In 1983 heeft Hill\'s Canine s/d (struviet dieet)
geïntroduceerd, een dieet dat struvietstenen op-
lost. Tot voor kort kon men nadien overgaan op
u/d ter voorkoming van recidieven. Door enkele
essentiële wijzigingen aan de samenstelling van
Canine u/d is dit dieet niet langer aangewezen ter
voorkoming van struviet-stenen. Daarom werd
een nieuw dieet ontwikkeld, dat, naar analogie
met Feline c/d, nu \'Canine c/d\' genoemd werd.
Canine c/d voorkomt de vorming van struviet-
stenen cn is daarnaast een ideaal onderhouds-
diect voor volwassen honden. Kenmerkend voor
Canine c/d zijn een eiwitgehalte dat aangepast is
voor onderhoud van gezonde volwassen honden
en een lage Fosfor- Natrium- en Magnesium-con-
ccntratic. Canine c/d zorg! voor een zure urine.
Urineverzuurders zijn gecontraïndiceerd!
Canine c/d is zowel in blik als in droge vorm
verkrijgbaar bij Acsculaap BV in Boxtel, tel.
041 16-75915.

Sinds kort is de Glycinc-Glucose Electrolytenmix
lonidair van naam veranderd. Het is nu onder de
naam Ion Aid verkrijgbaar.
Ion Aid bestrijdt uitdroging bij biggen, lammeren
en kalveren met diarree. Door vochtverlies en
verminderde vochtopname kunnen jonge dieren
met diarree zeer snel uitdrogen. Dit is veruit dc
belangrijkste oorzaak van sterfte. Het produkt
bevat naast Glucose en Electrolyten extra Glycine
voor een betere vochtopname en extra energie.
Ion Aid corrigeert ook Calcium en Magnesium
tekorten.

Op 16 september 1986 is door de Raad van
de Europese Gemeenschap de Richtlijn in-
zake het onderzoek van dieren en vers vlees
op de aanwezigheid van residuen aange-
nomen (86/469/EEG). Deze richtlijn heeft
betrekking op de controle van vers vlees be-
stemd voor het intracommunautaire en het
binnenlandse handelsverkeer. Tevens moe-
ten de landen buiten de EG, de zogenaamde
derde landen, die exporteren naar de EG-
landen ook aan deze richtlijn voldoen.
De stoffen waarop het onderzoek zich moet
richten, zijn verdeeld in enerzijds stoffen of
groepen van stoffen waarnaar alle lidstaten
onderzoek moeten doen (Groep A), en an-
derzijds stoffen of groepen van stoffen
waarnaar het onderzoek per lidstaat, afhan-
kelijk van gebruik e.d., kan verschillen
(Groep B). Deze groepen zijn verder onder-
verdeeld als volgt:

— c andere stoffen met oestrogene, andro-
gene of gestagene werking met uitzondering
van die van groep A II.

Groep A II - stoffen toegestaan voor thera-
peutische behandeling, te weten: oestradiol
17 beta, testosteron en progesteron en deri-
vaten daarvan, die bij hydrolyse na resorptie
op de plaats van toediening gemakkelijk de
oorspronkelijke samenstelling aannemen.

Omdat de residuproblematiek niet voor elke
lidstaat gelijk is, worden in de richtlijn alleen
regels gesteld ten aanzien van het aantal te
onderzoeken monsters voor een bepaalde
groep. Elke lidstaat dient zeifin een plan aan
te geven hoe het onderzoek zal worden uit-
gevoerd en op welke stoffen van de ge-
noemde groepen het onderzoek van toepas-
sing zal zijn. Hierbij dienen o.a. stof en
gebruik ervan, diersoort, wijze van houden
van slachtdieren en eerder verkregen onder-
zoeksresultaten in beschouwing te worden
genomen.

Voor de groepen A I en A II moeten de
plannen uiterlijk 31 mei 1987 aan de Euro-
pese Commissie worden voorgelegd. De
plannen voor de andere residu-controles
moeten vóór 31 mei 1988 worden ingediend.
Om te voorkomen dat er al te grote ver-
schillen gaan ontstaan tussen de plannen
van de 12 lidstaten en de 3e landen, waar-
door er concurrentieverschillen zouden kun-
nen ontstaan, is in de richtlijn een aantal
voorwaarden opgenomen met betrekking
tot de minimale informatie die in de plannen
moet worden vastgelegd.
Een residuenplan van een lidstaat dient in-
gevolge artikel 4 van de richtlijn informatie
te bevatten ten aanzien van:

— de wetgeving op het gebied van het ge-
bruik van stoffen, in het bijzonder de wetge-
ving inzake verbod of toelating, versprei-
ding, het op de markt brengen en toediening
daarvan;

— de infrastructuur van de diensten (in het
bijzonder de vermelding van de autoriteiten
die bij de uitvoering van de plannen betrok-
ken zijn, alsmede de aard en het belang van
de organisaties die aan deze uitvoering deel-
nemen);

— het eventueel volledig of gedeeltelijk ver-
bod op het gebruik van stoffen uit groep A,
in het bijzonder bij het ontbreken van com-
munautaire voorschriften;

— de te onderzoeken stoffen, de analyse-
methoden alsmede de normen voor de inter-
pretatie van de uitkomsten;

— het aantal te nemen officiële monsters in
samenhang met het aantal geslachte dieren
voor de betrokken soorten tijdens de voor-
gaande jaren;

— de lijst van stoffen van groep B, met ver-
melding van het aantal monsternames en de
motivering van dat aantal;

— de nadere bijzonderheden betreffende de
regels die worden gevolgd bij de officiële

monstername, in het bijzonder voor de op-
gave van de aard, de hoeveelheid en de wijze
van monstername enerzijds en de aandui-
ding Van de oorsprong van het dier c.q. het
vlees anderzijds;

— de aard van de maatregelen waarin de
bevoegde autoriteiten voorzien ten aanzien
van produkten waarin de aar vezigheid van
residuen is geconstateerd.

In de richtlijn is aangegeven welke aantallen
monsters minimaal per groep van stoffen
moeten worden onderzocht.
Met betrekking tot de te onderzoeken aan-
tallen monsters heeft men rekening te hou-
den met een aanloopfase, een intensieve fase
en een routinefase.

Bij het vinden van één of meer positieve
monsters per onderzochte aantallen en/of
onderzoekperiode geldt dat een groter aan-
tal monsters dient te worden onderzocht. In
zijn algemeenheid houdt dit in, dat men van
de aanloopfase in de intensieve fase en van
de routinefase weer in de aanloopfase te-
recht komt voor wat betreft de stof en de
diersoort die positief was. In de routinefase
worden per onderscheiden groep maximaal
300 monsters onderzocht.
Voor alle duidelijkheid moet nog worden
vermeld dat het aantal te onderzoeken mon-
sters per groep moet worden verdeeld over
de afzonderlijke stoffen van die groep. Voor
de onderscheide groepen zijn de aantallen
per jaar hierna vermeld. Uitgangspunt bij de
berekening van het aantal monsters is het
aantal geslachte dieren in het voorgaande
jaar in de lidstaat.

Aantal te onderzoeken monsters op residuen
van stoffen uit groep A la, b en c (verboden
stoffen).

— aanloopfase: 0,15% d.w.z. 0,10% geslach-
te dieren; 0,15% op de veehouderijbedrijven.

— intensieve fase: 0,25% d.w.z. 0,15% ge-
slachte dieren; 0,10% op de veehouderijbe-
drijven.

Deze fase gaat in na 1 of meer positieve
monsters per 1000 onderzochte monsters
gedurende 6 maanden in de aanloopfase.

Deze fase gaat pas in als gedurende 1 jaar in
de aanloopfase of intensieve fase geen enkel
monster positief is bevonden. Zodra in de
routinefase 1 monster positief is, geldt weer
het aantal van de aanloopfase, enz.

Voor de overgang van de ene fase naar de
andere geldt het gestelde voor jonge mest-
runderen.

— intensieve fase: voor de betrokken soort
het aantal van routinefase verdubbelen met
een minimum van 0,1%.

Voor de overgang van de ene fase naar de
andere geldt het gestelde voor jonge mest-
runderen.

Bij deze groep vindt geen onderzoek van een
groter aantal monsters plaats, indien er een
monster positief is, maar kan worden vol-
staan met het nemen van aanvullende maat-
regelen zoals hierna is aangegeven.

Aantal te onderzoeken monsters op residuen
van chlooramphenicol (groep A III b).

— bij algeheel verbod in een land van ge-
bruik bij voor menselijke consumptie be-
stemde dieren: 300.

— indien geen algeheel verbod: 0,01% per
diersoort met een maximum van 300 per
diersoort; wordt gedurende 1 jaar geen enkel
monster positief bevonden dan kan worden
volstaan met een totaal van 300 monsters
verdeeld over de diersoorten.

Zodra er één monster positief is, geldt voor
beide categorieën landen een onderzoek van
een groter aantal monsters tot 0,05% per
positief diersoort en het nemen van aanvul-
lende maatregelen zoals hierna is aangege-
ven.

Ais gedurende 1 jaar geen enkel monster
positief is bevonden kan weer worden vol-
staan met het onderzoek van 300 monsters.

— voor de gehele groep is dit: 700.
Met uitzondering van een aantal monsters
afkomstig van jonge mestrunderen (jonger
dan twee jaar) voor onderzoek op verboden
stoffen (groep A I a, b en c), die jp de
veehouderijbedrijven worden genomen, wor-
den alle andere monsters in het slachthuis
genomen.

Bij het vinden van één of meer positieve
monsters dient er, zoals reeds is vermeld, een
groter aantal monsters te worden onder-
zocht. Ingevolge de richtlijn dienen naast het
onderzoek van een groter aantal monsters
tevens aanvullende maatregelen te worden
genomen.

1. Onderzoek op het bedrijf van oorsprong
om de oorzaak van de aanwezigheid van
het residu vast te stellen.

2. Terugtracering om zodoende te achter-
halen welke de plaats(en) van herkomst
is (zijn) van de aangetoonde stof

3. De dieren op het bedrijf waarvan het po-
sitieve dier afkomstig is die moeten wor-
den beschouwd als drager van het be-
trokken residu merken en controleren op
het vóórkomen van residuen.

4. De dieren op een bedrijf waarbij uit het
onder 3 verrichte onderzoek blijkt dat ze
drager zijn van residuen van verboden
stoffen mogen niet voor consumptie voor
mens of dier op de markt gebracht wor-
den.

5. Indien er residuen van toegestane stoffen
bij het onder 3 vermelde onderzoek wor-
den gevonden die het toegestane niveau
overschrijden, mogen deze dieren niet
worden geslacht voor menselijke con-
sumptie totdat blijkt dat de hoeveelheid
van het betrokken residu onder het toe-
gestane niveau is gekomen.

6. In afwijking van 5 mogen deze dieren wel
worden geslacht indien de slachting of-
ficieel van te voren wordt aangemeld,
waarbij de slachtdatum en de slacht-
plaats worden doorgegeven en de dieren
bovendien vergezeld zijn van een cer-
tificaat, zodat het bedrijf van oorsprong
altijd is terug te traceren.

Het vlees van dergelijke dieren moet op
het betrokken residu worden onderzocht
en niet eerder worden vrijgegeven voor
de handel dan dat het resultaat van het
onderzoek bekend is. Indien het vlees re-
siduen bevat boven de toegstane con-
centratie, moet dit vlees worden afge-
keurd. Het Comité Diergeneesmiddelen
moet een advies uitbrengen over de toe-
gestane niveaus aan het Permanent Vete-
rinaire Comité (PVC) waarna dit Comité
een beslissing neemt. Zolang deze beslis-
sing nog niet is genomen gelden de
niveaus van de afzonderlijke lidstaten.

Hierboven is weergegeven hoe het onder-
zoek op residuen in de toekomst zal gaan
plaatsvinden. Om een goed beeld te krijgen
van de veranderingen die dit met zich mee-
brengt, is hieronder weergegeven welk ana-
loog bewakingsonderzoek er op dit moment
in Nederland gebeurt.

I. Een steekproefsgewijs onderzoek op re-
siduen van anabolica dat wil zeggen stoffen
met hormonale dan wel antihormonale wer-
king vindt plaats bij;

1 op de 25 of minder dieren die ter keu-
ring worden aangeboden moet histolo-
gisch worden onderzocht; bijvoorbeeld 2
dieren op een groep van 35.

B. Runderen van één jaar en ouder.
1/4% van alle ter keuring aangeboden
slachtrunderen worden onderzocht op
diethylstilboestrol (DES).

II. Een steekproefsgewijs onderzoek op re-
siduen van antibiotica en residuen van che-
motherapeutica vindt plaats bij ten minste
1/2% van alle ter keuring aangeboden slacht-
dieren, met behulp van de Sarcina lutea-tesl.

De zojuist vermelde controles zijn wettelijk
voorgeschreven. Het betreft onderzoek bij
normale slachtdieren, dus niet bij verdachte
dieren (o.a. dieren met spuitplekken) en in
bacteriologisch onderzoek (BO) te nemen
dieren.

Naast het wettelijk voorgeschreven onder-
zoek wordt in het kader van het \'Bewa-
kingsprogramma Mens en Voeding\' sinds
1970 in opdracht van de VHI bij diverse
slachtdieren (rund, varken, kip en schaap)
regelmatig onderzoek verricht naar de mate
van contaminatie met zware metalen (ar-
seen, cadmium, koper, kwik, lood, mangaan
en seleen) en organochloorverbindingen
(DDT-complex, heptachloor-epoxide, hexa-
chloorbenzeen (HCB) en polychloorbifeny-
len (PCB\'s)) alsmede organofosforverbindin-
gen.

Het Bewakingsprogramma werd op de re-
sultaten van het onderzoek afgestemd.
De monsters betreffen voornamelijk dier-
lijke organen (nier, lever), vetten en vlees-

waren. De resultaten van deze onderzoe-
kingen en die van het onderzoek op antibio-
tica/chemotherapeutica en anabolica wor-
den tezainen met resultaten van nog tal van
andere onderzoekingen onder meer gepu-
bliceerd in het rapport \'Bewakingsprogram-
ma Mens en Voeding\'. Een volgend rapport
is thans in voorbereiding.
Met het oog op de export wordt een soortge-
lijk programma, het zogenaamde VREK-
programma (varken, rund, ei, kip), uitge-
voerd door het ministerie van Landbouw en
Visserij.

Indien men de huidige vermelde controle
vergelijkt met de situatie die ontstaat na 1
januari 1988, respectievelijk I januari 1989
dan is er toch een aantal opmerkelijke ve-
randeringen.

1. Het aantal te onderzoeken runderen op
residuen van hormonale stoffen kan fors
dalen. Daar staat tegenover dat het onder-
zoek op deze residuen ook bij andere dier-
soorten zal moeten plaatsvinden.

2. Indien men in de nieuwe situatie een be-
paald aantal positieve monsters overschrijdt,
moet het aantal controles worden verhoogd.
In de huidige situatie onderzoekt men steeds
hetzelfde aantal ongeacht het aantal posi-
tieve uitslagen. Hoewel bij DES het %
verschillende malen is aangepast (1% -
1/2% - 1/4%) omdat er zo goed als geen
positieve monsters werden gevonden.

3. Het onderzoek gebeurt in de toekomst als
bewaking (surveillance). Dit betekent dat
het vlees van het slachtdier niet wordt aan-
gehouden tot de uitslag van het onderzoek
bekend is. Op dit moment is het nog zo dat
alle dieren die op grond van de Vleeskeu-
ritigswet en de Veewet worden onderzocht
op de aanwezigheid van residuen, niet mo-
gen worden vrijgegeven alvorens de uitslag
van het onderzoek bekend is. Indien de test
positief is, wordt het dier afgekeurd en ter
destructie bestemd.

In de toekomst zal het vlees van een dier dal
positief was al in de handel zijn.

Het bovenstaande geldt noch voor dieren
die van een verdacht bedrijf afkomstig zijn
(zie aanvullende maatregelen bij een posi-
tieve uitslag) noch voor verdachte dieren
(spuitplekken etc.).

4. Bij runderen jonger dan twee jaar zal
voor het onderzoek op residuen van ver-
boden stoffen ook een surveillance op de
boerderij moeten plaatsvinden. Dit gebeur-
de lot nu toe sporadisch.

5. Bij het aantonen van niet toegestane
stoffen of residu-overschrijdingen moet er
een uitgebreide controle plaatsvinden op het
bedrijf van herkomst naar hel voorkomen
van het betreffende residu. In ons land ge-
beurde dit lot nu toe niet als routine.

6. Het surveillance-onderzoek heeft ook be-
trekking op andere residuen dan sloffen als
hormonen, antibiotica en chemotherapeu-
lica. Dit was tot nu toe in Nederland nog niet
wettelijk verplicht en onderzoek ingevolge
de Vleeskeuringswet naar residuen van be-
strijdingsmiddelen gebeurde feitelijk alleen
in verdachte gevallen.

In de literatuur wordt de laatste jaren mel-
ding gemaakt van een familiale nierafwij-
king bij de Soft-coated Wheaten Terrier.
Deze nierafwijking is bij deze typische zachl-
harige en tarwekleurige terriers sterk pro-
gressief en geeft reeds bij de nog jonge hond
(1 maand - 2\'/2 jaar oud) verschijnselen van
nierinsufficiënlie (braken, diarree, groeiver-
traging, polyurie/polydipsie). Met nierweef-
sel onderzoek zijn voornamelijk diffuse tu-
bulo-intcrstitiëlc veranderingen vastgesteld.
Tot dusver is deze nierafwijking in Europa
alleen in Engeland, Zweden en Noorwegen
gediagnostiseerd. Met de import van deze
terriers zijn de genoemde verschijnselen
evenwel ook in ons land te verwachten.
Om te kunnen vaststellen of dit ziektebeeld
zich hier al heeft verspreid, is het van belang
om een centrale registratie te organiseren.
Patiënten die verdacht zijn van dit ziekte-
beeld kunnen dan ook voor verder nefrolo-
gisch onderzoek en registratie doorgestuurd
worden naar de Vakgroep Geneeskunde van
het Kleine Huisdier, Yalelaan 8, de Uithof,
Utrecht.

Voor nadere inlichtingen: prof. dr. J. Bouw,
tel. 030-532014 en dr. W. J. Biewenga, tel.
030-539411.

In het Staatsblad is eetn besluit gepubliceerd
over het afleveren van gekanaliseerde midde-
len door dierenartsen. (Besluit tijdelijke voor-
ziening voorschrijven en afleveren gekana-
liseerde diergeneesmiddelen; Stb. 1986, 725).
Dit besluit treedt op I mei 1987 in werking.
Er wordt in bepaald dat gekanaliseerde
diergeneesmiddelen of recepten hiervoor
door een dierenarts slechts mogen worden
afgeleverd voor dieren ten aanzien waarvan
de hulp is ingeroepen en nadat de dierenarts
zich ter plaatse van de gezondheidstoestand
van de dieren heeft overtuigd. Slechts de
plaatselijke dierenarts is ontheven van de
verplichting tot een voorafgaand bedrijfsbe-
zoek. In de toelichting op de regeling wordt
gesteld dat derhalve de dierenarts strafbaar
is die zonder dat hij zich van de veterinaire
noodzaak overtuigd heeft, gekanaliseerde
middelen aflevert.

r:)ierziektenbulletin nr. 3 van de Veterinaire
Dienst over het tijdvak 1 t/m 15 februari vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige
besmettelijke dierziekten in Nederland.

1 n België werden sinds de vorige melding 9 nieuwe
gevallen van varkenspest geconstateerd, te weten;
4 gevallen in Limburg,2 in Brabant, 2 in Luiken 1
in Namen. Het totaal aantal gevallen kwam hier-
door op 21.

Op Sardinië is dit jaar het eerste geval van klas-
sieke varkenspest geconstateerd.

De Veterinaire Dienst te Rome maakte melding
van weer 30 gevallen van mond- en klauwzeer
over de periode 2 februari t/m 22 februari, allen
van het type A. Deze gevallen deden zich voor in
de provincie Brescia, Cuneo, Verona, Siena, Reg-
gio, Emilia, Benevento, Caserta en Mantova. Het
totaal van dit jaar kwam hiermee op 41.

Het aantal positief bevindingen t/m 22 februari is
in Spanje opgelopen tot 61 en in Portugal tot 185.

In de periode 20 januari t/m 22 februari meldde
Portugal nog 25 uitbraken van besmettelijke
longziekte bij runderen, wat het totaal op 41
bracht.

17 Ned. Ver. v. Dierenartsvrouwen, algemene
ledenvergadering. Utrecht; 10.30 uur.

18 Groep Geneeskd van het Kleine Huisdier
KNMvD. Ledenvergadering Rest. \'Hoog
Brabant\', Utrecht; aanvang 20.00 uur.

18 Brocacef Veterinair Marketing Symposium,
Jaarbeurs Congrescentrum, 14.00-19.30 uur
(inl. 0.30 - 615524) (pag. 283).

24—28 Bio Expo \'87, Porte de Versailles (inl.:
op red. secretariaat verkrijgbaar).

24 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering varkens, aanvang 20.00 uur.

26 Symposiumcommissie van de Vereniging
voor Medisch Biologen \'Mebiose\'. Sympo-
sium over prenatale gezondheidszorg.

25 Kring dierenartsen ten oosten van de IJssel.
Vergadering in Hotel Bakker te Vorden.

31 Klinisehe Avond Dierenziekenhuis \'De Wa-
genrenk\', in motel \'West-End\' (inl.: 08370-
13985).

31 Ned. Zoötechnische Ver. Lezingendag, Ede:
\'Vleeskwaliteitsbeheersing op de boerderij\'
(pag. 280).

2 Landelijke VDA bijeenkomst. Hoofdgebouw
Diergeneeskunde, Yalelaan 1, De Uithof,
Utrecht. Aanvang 20.00 uur (koffie klaar om
19.30 uur). Spreeksters: Bep Lindenhovius
(lid HB KNMvD en een lid van de Werk-
groep Vrouwelijke Huisartsen.

10—12 \'Voorjaarsdagen 1987\', RAI-Congres-
centrum, Amsterdam (pag. 300, 368, 373).

12 Jubileumjaar 1987 KNMvD; Maatschappe-
lijk congres Diergeneeskunde en Gezel-
schapsdieren, Amsterdam (pag. 291, 369).

16 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering runderen, aanvang 20.00 uur.

22 Voorjaarssymposium Genootschap ter Be-
vordering van Melkkunde, Lelystad (pag.
283).

28 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering pluimvee, aanvang 20.00 uur.

7 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

15—18 International Conference on Veterinary
Acupuncture, Beijing (Peking), China (pag.
1103 1986).

21—24 ANIMEX \'87. International Exhibition
for the Pet Trade (pag. 655 1986).

22 Jubileumjaar 1987 KNMvD; Maatschappe-
lijk congres Volksgezondheid, Voedselpro-
duktie en Wetenschap (pag. 370).

22 Internat. Seminar; Computer education for
medical professions, Leiden (pag. 283).

25—29 Zweihundertjahrfeier der Veterinärme-
dizinischen Universität zu Budapest, Buda-
pest.

3 Kring dierenartsen ten oosten van de IJssel.
Vergadering in Hotel Bakker te Vorden.

4 Nederlandse kampioenschappen kleiduiven-
schieten voor dierenartsen (Boehringer In-
gelheim), Biddinghuizen.

24—28 6th International Meeting on Clinical
Laboratory Organisation and Management,
Noordwijkerhout (pag. 895 1986).

72—33 Fleischforscher-Kongreß, Helsinki.
16—21 XXIIl World Veterinary Congress,
Montreal, Canada (pag. 986 en 1063 1984;
553 en 991 1985; 269 en 783 1986).
19—25 XXXl. Internat. Bienenzüchterkongreß
der Apimondia, Warschau.

Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11.

C. C. van de Watering, voorzitter; W. H. Kapsenberg,
vicc-voorzitter; W. J. Nijhof, penningmeester; mevr. E.
Lindenhovius-Zijderveld, lid; A. J. Plaisier, lid; dr. W. F.
G. A. Immink, lid; J. C. M. van Dijck, lid; M. A. Moons,
adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, se-
cretaris; T. W. te Giffel, secretaris.

Op 28 augustus 1986 overleed na een kort
maar intensief leven Bruno Melissen. Bruno
werd op 12 oktober 1950 ie Schiedam gebo-
ren.

De lagere school werd bezocht in Hilversum.
De middelbare school voltooide hij aan het
Thorhecke Lyceum te Utrecht. Hierna is
Bruno een jaar in Israël geweest en heeft op
verschillende kibboetsen gewerkt. Deze pe-
riode heeft sterk bijgedragen tot zijn motiva-
tie voor de studie in de diergeneeskunde.
De studie werd aangevangen in 1972 en, na
een jaar onderbreking, voltooid in 1979. Ge-
durende zijn studententijd was hij een
enthousiast ruiter en voorzitter van \'De Sol-
leysel\'.

Nog gedurende de studie is hij getrouwd met
Wilma Spekking. Er werden drie kinderen
geboren, .leroen, Bastiaan en Suzanne.
In augustus 1979 komt hij naar Den Ham.
Groen in het vak, maar vol ambitie. In het
begin heeft hij het niet gemakkelijk gehad.
De afstand tussen de praktijk en de universi-
teit was eigenlijk te groot geworden. Toch
heeft hij er zich wonderwel doorheen ge-
slagen, dankzij zijn streven naar perfectie.
Hij ging door zijn werk respect af dwingen
bij de boeren.

Eenmaal goed ingewerkt kwam er al gauw
behoefte aan een derde collega: nu kwam er
voor ons alle drie ruimte en tijd om ons
verder te gaan speciali.seren zoals het werk
dat vroeg. Bruno heeft dat met hart en ziel
gedaan op het gebied van de begeleiding van
de rundveebedrijven en hiervan in het bij-
zonder de rundergynaecologie. Hij was één
van de weinige praktici die de embryotrans-
plantatie daadwerkelijk en met succes in de
praktijk uitvoerde.

De laatste tijd waren we bezig om ruimte te
zoeken voor een nieuw praktijkgebouw. Hier-
in was Bruno de man van de officiële brie-
ven en contacten door zijn gemakkelijke
omgang ook met mensen buiten zijn werk-
kring.

Augustus 1986 bereikt ons het tragisch be-
richt. Zeven jaren geïnvesteerd in het werk,
zeven jaar van voornamelijk zaaien. Zeven
jaren van oogsten, zeven vettere jaren heej\'t
hij niet mogen meemaken. Er was nog zoveel
te doen.

Wij wensen Wilma na het verlies van haar
man en de kinderen van hun liefhebbende
vader sterkte in de komende jaren.

Vacatures in besturen en commissies verband lioudende met de 134e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde

Overeenkomstig artikel 28 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

W. D. Pereboom Afdeling N-Holland 1987 aftredend en herkiesbaar
W. .1. H. D. Kremer Afdeling Limburg 1987 aftredend en niet herkiesbaar
L. C. Blanken Groep G.K.Z. 1987 aftredend en niet herkiesbaar
J. C. van den Wijngaard Groep Pluimvee-
wetenschappen 1987 aftredend en herkiesbaar

Overeenkomstig artikel 30 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen
verzocht in de vacature te voorzien en de uitslag daarvan tijdig voor de Algemene Vergade-
ring aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 42 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afde-
lingen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de
Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 78 van het Huishoudelijk Reglement wordt de betrokken Groep
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Paritaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Pluimveezicktenbestrijding

Overeenkomstig artikel 77 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen en
Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de
Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Bij de invoering van het Honden en Katten
Besluit 1981 is besloten geen tatouage-
plicht in te voeren voor de katten. De
noodzaak hiertoe werd minder gevoeld, il-
legale kattenhandel kwam niet of nauwe-
lijks voor en tegen de consequenties van
een dergelijke verplichting werd nogal
aangekeken. De verwachting was, dat om
een kat te tatoueren in ieder geval sedatie
noodzakelijk zou zijn.
Vanaf het begin heeft het bestuur van de
SRGN het feit, dat de katten niet werden
getatoueerd als onbevredigend ervaren.
Niet alleen betekende het ongetatoueerd
laten van de katten, dat de afgifte van het
dierenpaspoort nauwelijks enige betekenis
had, een koppeling dier en paspoort was
toch niet te maken, maar ook grote aan-
tallen katten in de asiels bleven onidenti-
ficeerbaar en de eigenaar was in de
meeste gevallen dan ook niet te achter-
halen.

Het streven van de SRGN is er dan ook al-
tijd op gericht geweest uiteindelijk ook tot
een tatouage van katten te komen. In de
praktijk kwam de tatouage van katten ge-
leidelijk van de grond. De Nederlandse
Perzen Vereniging besloot tot een tatouage
van de katten op vrijwillige basis en ook in
een aantal asiels werd een aanvang met de
tatouage gemaakt. Het bestuur van de
SRGN heeft zich altijd goed gerealiseerd,
dat als tot een tatouage van katten zou
worden besloten, dat voorlopig op vrijwil-
lige basis zou plaats vinden. Voordat tot
een dergelijk besluit gekomen kon worden,
moest dan ook tenminste aan een aantal
voorwaarden voldaan kunnen worden, te
weten:

3. de organisatorische en administratieve
opzet moest zodanig zijn, dat deze op
eenvoudige wijze was in te passen in de
overige werkzaamheden van de SRGN;

4. de kosten verbonden aan de tatouage
moesten niet van dien aard zijn, dat dit
een rem zou kunnen betekenen op de
afgifte van de dieren uit de asiels.

Met name de veiligheid van de mensen, die
zich met de uitvoering van de tatouage
zouden gaan bezighouden was een punt,
dat zeer zwaar woog.
\'Een kat in nood maakt rare sprongen\', is
een maar al te waar gezegde en zeker bij
een tatouage kunnen rare sprongen ver-
wacht worden. Twee methoden van tatou-
age zijn dan ook uitvoerig bekeken en
beide zijn geschikt bevonden om op routi-
nematige wijze te gebruiken in een situatie
waarin het dier niet gesedeerd is op voor-
waarde dat zowel de taoueerder als de
helper met de methode vertrouwd zijn.

1. De kat wordt in een handdoek gewik-
keld en goed vastgeklemd tussen de
armen waarbij tevens de kop wordt
vastgehouden.

2. De kat wordt in het nekvel en aan de
achterpoten stevig vastgehouden en ge-
strekt op de tafel gedrukt.

Wat betreft het resultaat van de tatouage
leek nader onderzoek gewenst. Niet alleen
was er nog weinig of geen ervaring met de
resultaten van de kattentatouage, maar
ook de geluiden welke de SRGN bereiken
met betrekking tot het resultaat bij de
honden maakten een nader onderzoek
geïndiceerd.

In eerste instantie werd dan ook besloten
tot een proefopzet om tot een beoordeling
van het resultaat te kunnen komen. Het
lag in de bedoeling de proef te laten lopen
in drie asiels, te weten het asiel in Den
Haag, Bergen op Zoom en Nijtnegen en
het dierenopvangcentrum van de Stichting
Kattenzorg te Nijmegen. Teneinde de de-
tails van de proefopzet goed uit te kunnen
werken werd er een bijeenkomst georgani-
seerd op donderdag 4 september 1986 op
het Dierentehuis \'Tarwenest", waarbij
zowel de beheerders als de dierenartsen
verbonden aan de eerdergenoemde asiels
en het dierenopvangcentrum waren uitge-
nodigd. Bij deze bijeenkomst waren tevens
bestuursleden van de Stichting Kattenzorg,
het Dierentehuis \'Tarwenest\' en tatoueer-
ders van de SRGN aanwezig.
In dit overleg werd in plaats van het opzet-
ten van een proef voorlopig besloten zowel
in het asiel in Bergen op Zoom, als in het
\'Tarwenest\', als bij de Stichting Kattenzorg

de resultaten te bekijken van de tatouage
tot nu toe. Dit omdat zowel in beide asiels
als in het dierenopvangcentrum reeds aan-
zienlijke aantallen katten waren getatou-
eerd.

De betrokken beheerders zegden toe er
zorg voor te zullen dragen dat zoveel mo-
gelijk reeds getatoueerde katten op één be-
paald moment bijeen gebracht zouden
worden en wel binnen een periode van zes
weken.

Nadat de resultaten bekeken zouden zijn,
zou alsnog beslist worden of het opzetten
van een proef noodzakelijk moest worden
geacht.

Op 25 september 1986 heeft de beoordeling
van het resultaat van de tatouage plaatsge-
vonden in het asiel in Bergen op Zoom.
Van de meer dan honderd reeds getatou-
eerde katten waren er hier ruim dertig ver-
zameld. Van deze katten was van één kat
hel tatouagenummer onleesbaar, van vier
katten was een cijfer of letter onleesbaar en
de overige tatouages waren goed tot zeer
goed le lezen. Het resultaat was dus goed
te noemen.

Op 29 oktober heeft dezelfde beoordeling
plaatsgevonden op hel Dierentehuis \'Tar-
wenest\' in Nijmegen. Bij deze beoordeling
was ook een vertegenwoordiger van de
Groep Geneeskunde van het Kleine Huis-
dier aanwezig. Hier waren zowel een deel
van de getatoueerde katten van het Dieren-
tehuis als van de Stichting Kattenzorg bij-
eengebracht. Van de katten van de
Stichting Kattenzorg, dertien in totaal,
waren er zes goed leesbaar, vier twijfelach-
tig en drie slechl. Van de katten van het
Dierentehuis \'Tarwenest\', elf in totaal,
waren er tien perfect leesbaar en ontbrak
van een kal één letter. Conclusie was dat
de resultaten van Bergen op Zoom en het
Dierentehuis \'Tarwenest\' overeenkwamen,
beide goed tot uitstekend, en dat hel resul-
taat van de Stichting Kattenzorg hier dui-
delijk achterbleef.

Onderzoek heeft geleerd dat de wijze van
tatouage een grote rol speelt, iets waar inei
name de SRGN in haar beleid rekening
mee heeft te houden. De slechte leesbaar-
heid is echter niet gerelateerd aan bijvoor-
beeld een beperkte duurzaamheid van de
tatouage.

Dient nog opgemerkt te worden dat de
katten die bekeken werden in alle gevallen
een willekeurige selectie vormden, alle
eigenaren waren verzocht te komen, een
deel heeft aan de uitnodiging gehoor gege-
ven en dat het dieren betrof die van enkele
weken tot anderhalfjaar geleden waren ge-
tatoueerd. Uiteindelijke conclusie was dat
de tatouage bij katten uitstekend leesbaar
is, mits de tatouage goed wordt uitgevoerd
en dat ook in de tijd de leesbaarheid (al-
thans tot anderhalfjaar na tatouage) niet
afneemt. Er bestond dan ook geen nood-
zaak hiervoor alsnog een proef op te zet-
ten.

Voor wat betreft de organisatorische en
administratieve procedure wordt dezelfde
wijze van werken aangehouden als bij de
honden met dien verstande dat de katten
alleen getatoueerd worden als het asiel
voor de honden toch nog bezocht moet
worden. Het bezoeken van een asiel alleen
voor de katten is om financiële redenen
niet haalbaar.

Om de kosten, verbonden aan de tatouage
van katten, zo laag mogelijk te houden is
besloten deze kosten op te nemen in de
kosten van het dierenpaspoort. Voor de
prijs van maar ƒ 7,50 wordt er dus voor het
dier een paspoort afgegeven en wordt het
dier tevens getatoueerd. De verwachting is
dat hiermee de tatouage in de asiels een
voldoende stimulans zal krijgen en dat te-
vens een dierenpaspoort wordt aange-
vraagd. Tot nu toe wordt de wettelijke
verplichting een dierenpaspoort aan te
vragen door veel asiels ontdoken. Zoals
reeds eerder gesteld niet geheel onbegrijpe-
lijk, maar nu identificatie van de katten
voor een zeer redelijke prijs tot de moge-
lijkheden behoort, niet langer aanvaard-
baar.

De controle hierop zal dan ook drastisch
verscherpt worden. Van de ƒ7,50 per ta-
touage moeten zowel de kosten van de
SRGN gedekt worden als de vergoeding
van de tatoueerder worden betaald. Hierbij
dient nogmaals gesteld te worden dat de
tatouage van katten alleen zal plaatsvinden
als de tatoueerder toch op het asiel aanwe-
zig is.

Op vrijdag 16 januari j.1. heefteen overleg
van het Bestuur van de SRGN met zijn ta-

toueerders plaatsgevonden waarin het bo-
venstaande uitvoerig is besproken. In dit
overleg bleek dat vrijwel alle tatoueerders
bereid waren hun medewerking aan de ta-
touage van katten te geven. Per 1 februari
1987 is de tatouage van katten officieel van
start gegaan. Voor particulieren bestaat
eveneens de mogelijkheid hun katten te
laten tatoueren. Zij moeten zich hiertoe
opgeven bij de SRGN te Velp. Het particu-
lier tarief bedraagt/27,50. Dit is inclusief
het kattenpaspoort. Besloten is de tatouage
van katten gedurende een halfjaar uit te
proberen waarna het resultaat zal worden
geëvalueerd. Bij positief resultaat zal in
goed overleg met de KNMvD worden be-
zien in hoeverre het mogelijk is dierenart-
sen bij de tatouage van de particuliere kat-
ten in te schakelen.

Dierenartsen die nu reeds hun medewer-
king aan de tatouage van particuliere kat-
ten willen geven kunnen hiertoe contact
opnemen met de SRGN.

Toen ruim 75 jaar geleden de geneeskunde
van het kleine huisdier argeloos begon was
het niet te vermoeden dat ook muizen en
ratten als patiënt aangeboden zouden
worden. Van een last tot lust geworden
moeten wij praktici ook deze dieren met
onze zorg omringen. Weet u nog vorig jaar
die grote man van die kleine beestjes; dr.
Cooper komt spreken over de anaesthesie,
chirurgie en klinische aspecten van onder
ineer ratten, muizen en cavia\'s.
Het partner-programma richt zich zater-
dag op Amsterdam zelf Een bezoek aan
het museum Willet Holthuysen, de bloe-
menmarkt en het Rembrandthuis (zie
verder pag. 373).

Zondag spreekt dr. Dorn over urineweg-
trauma. Diagnostiek en chirurgie van nier,
urether, blaas en urethra-schade worden
behandeld.

Op 15 en 16 mei a.s. zullen weer een A- en
een B-cursus gegeven worden.
Deze zullen plaatsvinden in het Recreatie-
centrum Delden, Sportlaan 13, 7491 DG
Delden, telefoon 05407-63440.
Het thema van de A-cursus is; De techniek
van het stellen van een geneesmiddelendiag-
nose.

Het thema van de B-cursus is: Interpretatie
van de reacties en potentiekeuze.
De kosten bedragen voor:
leden GVH: ƒ 375,—p.p.
dierenartsen/niet leden GVH: ƒ425,— p.p.
kandidaatleden GVH: ƒ 225,— p.p.
veterinair studenten/niet leden GVH:
ƒ 250,-p.p.

Men slaapt op 2- en 3-persoonskamers.
Degenen die zich reeds aanmeldden ont-
vangen binnenkort een acceptgirokaart en
hebben voorrang bij plaatsing, mits zij
voor I april betalen.

Bij annulering tussen 15 april en 1 mei is
50% van het cursusgeld verschuldigd;
daarna is het volledige bedrag verschul-
digd. Indien u voor vervangende deelname
kunt zorgen, vervallen de annuleringskos-
ten.

U kunt zich tot 20 april a.s. voor deze cur-
sus aanmelden door storting van het ver-
schuldigde bedrag op postrekening
4056352 of bankrekening 51.72.25.700
t.n.v. de Penningmeester Groep Veteri-
naire Homoeopathie KNMvD te Woerden,
onder vermelding van de gewenste cursus
\'A\' of\'B\'.

Na ontvangst van uw aanmelding ontvangt
u een bewijs van inschrijving, een route-
beschrijving en het programma van de cur-
sus.

In het vorige Tijdschrift voor Diergenees-
kunde heeft u de aankondiging kunnen lezen
van het congres \'Gezelschap met een
staartje\': de vele kanten aan het houden van
hond en kat\'. Dit congres vindt plaats op 12
april 1987 in het RAI-eongrescentrum te
Amsterdam. Hieronder vindt u het pro-
gramma van dit congres.

Kaarten voor dit congres kunt u bestellen
door overmaking van ƒ 25,— op postgiro -
511606 t.n.v. de KNMvD te Utrecht
o.v.v. \'Gezelschap met een staartje\'.
Wij hopen u en vele van uw patiënteneige-
naren daar te kunnen begroeten.

Vrijdag 22 mei 1987 organiseert de Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde in congrescentrum Orpheus,
Churchillplein 1 te Apeldoorn een congres
met als titel;

Doel van dit congres is de discussie aan te
gaan met organisaties en instellingen voor
gezondheids- en kwaliteitszorg over de rol
van de dierenarts op dit terrein.

Sprekers op dit congres zullen onder meer
zijn; prof. dr. R. Ballieux, mr. G. J. van
Dinther, prof dr. E. H. Kampelmacher,
prof dr. A. A. Mossel, drs. J. van der
Reijden en ir. G. A. C. Sterrenburg.
De sprekers worden na hun spreekbeurt
ondervraagd door een panel van veterinai-
ren.

Toegangskaarten kunnen besteld worden
door overmaking van ƒ25,— op postgiro
511606 t.n.v. de KNMvD te Utrecht
o.v.v. congres Volksgezondheid, Voedsel-
produktie, Wetenschap en Dier-
geneeskunde.

Dit congres vindt plaats in het kader van
het 125-jarig jubileum van de KNMvD.
Tijdens haar jubileumjaar wil de KNMvD
zich niet alleen richten op de eigen be-
roepsgroep. Doel van dit jaar is de discus-
sie aangaan met de samenleving. Wat zijn
de verwachtingen van de eigenaren van
dieren met betrekking tot de dierenarts en
in hoeverre komt de dierenarts hieraan te-
gemoet? Op deze vraag hoopt de KNMvD
onder meer door bovengenoemd congres
een antwoord te krijgen.

In september 1986 organiseerde de
KNMvD voor de eerste maal een manage-
ment cursus met als onderwerp \'Besluit-
vorming en Samenwerking\'. De cursus
duurde drie dagen en werd gehouden te
Delden in Apart-hotel Delden BV. Er werd
aan de cursus deelgenomen door 15 dieren-
artsen, het maximale aantal deelnemers.
De meerderheid van de cursisten waren
werkzaam als praktizerend dierenarts in
een groepspraktijk, enkele hadden een
werkkring in het bedrijfsleven en enkelen
waren in dienst bij de overheid c.q. univer-
siteit.

De doelstelling van de cursus was om in-
zicht en vaardigheid te verwerven in het
nemen van beslissingen en in het samen-
werken. Om daadwerkelijk deze doelstel-
ling te verwezenlijken, bestond het pro-
gramma voor 90% uit praktisch oefenen in
besluitvorming en samenwerking. De oefe-
ningen in groepsverband werden geanaly-
seerd door cursusleiding en cursisten
samen, meestal met behulp van video-op-
names.

Indien er aanleiding toe bestond, werd zo
af en toe een stukje theorie betreffende be-
sluitvorming en samenwerking door de
cursusleiding ingelast. Naast praktisch
oefenen in besluitvorming en samenwer-
king, is ook nog wat tijd besteed aan be-
grippen als \'leiding geven\' en \'brainstor-
ming\'.

Terugblikkend op de cursus kan gesteld
worden dat het een goed initiatief is ge-
weest van de KNMvD om een dergelijke
cursus te organiseren. De indruk bestaat
dat de inhoud van de cursus goed aansloot
bij het behoeftepatroon van de cursisten.
Onze complimenten voor de cursusleiding
die, als het gaat om samenwerking en be-
sluitvorming, opeen positieve, kritische
manier iedere cursist wat meer zelfkennis
heeft gegeven. We kunnen, collega-dieren-
artsen, die meer grip op samenwerken en
besluitvorming willen krijgen, in welke
werkkring dan ook, deze cursus van harte
aanbevelen.

Sinds mei 1985 werk ik in een door de EG
gefinancierd ruraal ontwikkelingsproject in
Danli, Honduras.

Het centrale deel van dit land bestaat uit
een laag heuvelland, met maar een dun
laagje teelaarde, voornamelijk begroeid
inet dennen. Het grootste deel van dit heu-
velland is eigenlijk alleen maar geschikt
voor bosbouw. Het land zou deze natuur-
lijke hulpbron beter behoren te beheren,
tot nu toe wordt echter voornamelijk roof-
bouw gepleegd.

Danli ligt tegen de Nicaraguaanse grens.
Ons departement is dagelijks in het nieuws
vanwege de politieke spanningen. In het
dagelijks leven merken wij daar echter
weinig van.

Sinds november wonen wij 5 km buiten
Danli in een huis dat in een 5 ha groot ter-
rein ligt. De eigenaar heeft op het terrein
sinaasappelbomen geplant, die worden
bewaakt door een bewaker wiens huisje
vlak bij het onze ligt.

Ons project is bedoeld voor kleine boeren.
Het is een zeer veelzijdig project. Wij
houden ons bezig met onderzoek (akker-
bouw en veeteelt), voorlichting, landbouw-
credieten, verbetering van huis en hof
(verbeteringen aan de huizen, keukens, in-
troduktie van houtbesparende ovens, tim-
merlessen voor het maken van eigen meu-
bilair, kooklessen ter verrijking van het
dieet, aanleg van moestuinen, verbetering
van de hygicne, enz.), gemeenschapsvoor-
zieningen, zoals aanleg van drinkwater-
leidingen, verbetering van wegen, en derge-
lijke. Al met al zeer interessant werk dat
door de cliënten van het project cn dc lo-
kale autoriteiten gewaardeerd wordt.
De kleine boeren zijn zeer arm. De dorpjes
zien er weliswaar schilderachtig uit, de be-
woners lijken niet onderworpen aan grote
stress, niemand overwerkt zich, maar het
leven is zeer armoedig en de mensen zijn
zich van hun armoede bewust. Velen
wonen in éénkamerwoningen, in de keu-
kens hangt eeuwig rook, het dieet bestaat
grotendeels uit tortillas (maïspannekoek-
jcs) met rode bonen, soms wat tomaten,
uien, kool of paprika, van tijd tot tijd aan-
gevuld met eieren of kippevlees en hoogst
zelden ander vlees. Haast alle boeren
hebben kippen. Men ziet er wel eens ras-
kippen tussen lopen, maar door de wilde
kruising ontstaat bijzonder vlug weer een
wildvorm met vaak schitterend gekleurde
hanen en kleine hennetjes, die zo\'n 80 eie-
ren per jaar leggen. Bij elk huis horen ook
honden en katten. Hun extreme magerte
symboliseert de armoede van hun eige-
naars.

De bewaker van ons terrein en zijn gezin
leven net zo als de andere campesinos.
Ondanks het grote verschil in welvaart
hebben wij heel plezierige verhoudingen als
goede buren. Wij helpen elkaar bij voor-
komende gelegenheden, regelmatig worden
kleine geschenken uitgewisseld meestal in
de vorm van voedsel. Over en weer worden
de gewoonten geobserveerd en besproken.
Voor mij is dat zeer interessant, want onze
buren zijn het levend voorbeeld van de
doelgroep van ons project. Dat wij een
goed ingericht hui? met zit-, eet-, slaap-
kamer en keuken heoben, interesseert hen
weinig, het benodigde onderhoud wordt
eerder als een last gezien, maar dat wij elke
dag vlees (kunnen) eten is daarentegen een
zeer begeerlijk punt.
Na een uitbraak van NCD had de buur-
vrouw nog maar vier kippetjes en een haan
over. Ze zijn zo arm dat zij zelfs geen
broedeieren konden kopen toen één van de
hennen broeds werd. Wij hebben enige
keren broedeieren gegeven en nu is er weer
een aardige kippestapel. Net als alle andere
campesinos hadden onze buren een
broodmagere hond. De hond geven wij
dagelijks onze etensresten. Dit wekte geen
weerstand op, behalve één keer toen be-
zoekers zagen dat er een stuk vlees in zat.
Die hond at vlees terwijl zij het zelf zonder
moesten doen! Sindsdien passen wij er
voor op de bak voor de hond wat uit hel
gezicht te zetten. Aangezien hier rabies re-
gelmatig voorkomt heb ik de hond in ja-
nuari tegen rabies geënt.
15 Mei gingen wij met verlof naar Neder-
land. Op 25 mei kreeg de hond zes jongen.
Bij terugkomst troffen wij een broodma-
gere teef met twee magere jongen, de an-
dere waren van honger gestorven. Wij
hebben het drietal eenmaal per dag te eten
gegeven. Hierdoor, plus een wormkuur
van de jongen, waren zij spoedig weer in

een goede conditie. De beide jongen waren
altijd zeer uitbundig als zij te eten kregen,
vooral de kleinste van de twee sprong dan
hoog op, waarbij zij om haar lengte-as
draaide.

Op 26 september was het kleinste hondje
erg kreupel aan het linker achterbeen. In
eerste instantie heb ik daar niet veel aan-
dacht aan geschonken. De kleine kinderen
van de buren liepen altijd te sjouwen met
de jonge hondjes en ik nam aan dat ze het
diertje hadden laten vallen. Toen het na
een dag of vijf niet overging en het wat on-
gecoördineerd werd in de achterhand en
ook in het algemeen wat gedeprimeerd
leek, heb ik het hondje onderzocht, waar-
bij alleen maar een rectaal temperatuur
van 39,8° C en Impetigo in de liezen ge-
vonden werd. Na een injectie van penicilli-
ne/streptomycine daalde de temperatuur
tot 38,9° C. Ik heb vervolgens gedurende
vijf dagen penicilline/streptomycine, pred-
nisolone en aspirine gegeven. Het hondje
verbeterde niet en de temperatuur liep
weer op.

Gaandeweg werden de krampaanvallen in
het linker achterbeen heviger, waarbij het
diertje jammerde van de pijn. Het ziekte-
verloop was overigens wisselend. Er waren
momenten dat het hondje weer bijna nor-
maal liep. De eetlust bleef lang goed en het
dier bleef enthousiast opspringen als het
eten kreeg. Van enige agressiviteit ten op-
zichte van mensen of de andere honden was
geen sprake. Wel heeft het hondje een
kuiken doodgebeten en heeft het tijdens
pijnaanvallen op den duur een bananen-
boompje, waaronder het altijd lag, door-
geknauwd. Gaandeweg ging de conditie
achteruit en werden de pijnaanvallen fre-
quenter. Op 20 oktober, 24 dagen na de
eerste verschijnselen, heb ik het hondje af-
gemaakt met een pentobarbital-injectie.
Hoewel ik zelf niet in een rabiesinfectie ge-
loofde, heb ik het kadaver bij de desbetref-
fende afdeling afgegeven voor onderzoek.
De volgende dag was het een feestdag en
daarna waren er moeilijkheden met het
vervoer, waardoor het kadaver dagen lang
in de \'freezer\' is blijven liggen.
Ondertussen was op 14 oktober ook het
tweede hondje ziek geworden, beginnend
met kreupelheid in het rechter achterbeen,
gevolgd door slapheid in de hele achter-
hand. Verder was het ziekteverloop anders.
Dit hondje had geen verhoogde lichaams-
temperatuur. De kreupelheid in het rech-
ter achterbeen verdween weer. De eetlust
ging snel achteruit. Het diertje kwam wel
als je het riep, maar bleef na een paar
happen staan suffen boven de etensbak.
Het dier zocht gezelschap en wilde dan het
liefst met het hoofd tegen je been blijven
staan. De versuffing nam gaandeweg toe.
In de laatste fase ontwikkelde het dier een
tick in het gezicht en etteroogjes, een beeld
dat deed denken aan de laatste fase van de
nerveuze vorm van hondeziekte. Het had
echter geen gezwollen lymfeklieren of
harde zooltjes. Ook hier weer een wisse-
lend verloop. Het ene moment lag het
hondje als dood, het volgende liep het weer
suffig rond. Op 5 november, 22 dagen na
de eerste verschijnselen, heb ik dit hondje
afgemaakt.

In beide gevallen was er geen sprake van
agressief gedrag of veranderd karakter,
geen neiging tot zwerven of tot het op-
nemen van vreemde voorwerpen, de hondjes
herkenden en begroetten je. Na de eerste
ziekteverschijnselen hebben de hondjes
respectievelijk nog 24 en 22 dagen geleefd
en hadden misschien nog wel een paar da-
gen langer kunnen leven.
Voordat ik het tweede hondje afmaakte
heb ik mij eerst verzekerd van transport
naar het centrale laboratorium. De vol-
gende dag werd ik opgebeld met dc mede-
deling dat in beide gevallen de immuno-
fluorescentieproef voor rabies positief was.
Een week later werd de diagnose bevestigd
door de muizenproef
Niemand was gebeten, maar gezien het in-
tensieve contact hebben wij en het gezin
van de buren ons toch maar laten vaccine-
ren.

Ik heb gemeend er goed aan te doen dit
hele relaas op te schrijven. De redactie van
ons tijdschrift had al eerder gevraagd om
een verslag over de leef- en werkomstan-
digheden van collegae in het buitenland en
verder weet ik niet hoevelen met mij onder
de mening verke(e)r(d)en dat een hond met
rabies binnen tien dagen na de eerste ver-
schijnselen sterft.

Ik heb altijd gewerkt in landen waar je ra-
bies zou kunnen verwachten en heb al
enige keren materiaal voor onderzoek in-
gestuurd van honden, die onder nerveuze
verschijnselen waren gestorven. Naar ver-
wachting leverde dat elke keer een nega-
tieve uitslag op. Slechts één maal heb ik

een echte dolle hond gezien. Dat beeld was
zo typisch dat ik geen seconde twijfelde.
Laboratoriumonderzoek bevestigde die
diagnose. Bij deze twee hondjes verwachtte
ik weer een negatieve uitslag, maar nu
bleek het toch rabies te zijn.
De vraag blijft waar de infectie vandaan
kwam. Op ons terrein komen eigenlijk
nooit vreemde honden. Coyotes hebben
wij in de verte horen huilen, maar nooit op
het terrein gezien. Vossen komen hier voor
maar zijn ook nooit op het terrein gezien.
De honden bleven altijd dicht bij huis.
Half september is de teef weer loops ge-
weest. Toen zijn er natuurlijk vreemde
honden op het terrein geweest zonder dat
dit opviel. In diezelfde tijd hadden wij nog
een andere vreemde ervaring. Op de vlie-
ring van ons huis sliepen veel insecten-
etende vleermuizen. Half september kwam
er opeens één van die vleermuizen ons bal-
kon binnenvliegen en sloeg met een klap
tegen de gazen tussendeur naar de zit-
kamer. Vervolgens krabbelde hij naar de
rand van het balkon waar hij een paar uur
versuft bleef zitten. Daarna liet hij zich
naar beneden vallen op de trap die naar
onze voordeur voert en daar bleef hij aan
een van de treden hangen. Het hondje dat
het eerst ziek werd kwam de vleermuis
nieuwsgierig besnuffelen en kan toen in het
gezicht gebeten zijn. De volgende ochtend
was de vleermuis weg. De beide hondjes
sliepen \'s nachts in een bakoven. Het eerste
hondje kan tijdens een pijnaanval het
tweede in het gezicht gebeten hebben, het
Iweede had namelijk kleine verwondingen
op de snuit.

Toen in 1862 de Maatschappij ter Bevor-
dering der Veeartsenijbonden in Nederland
werd opgericht, was er van gezelschapdier
geneeskunde eigenlijk nog geen sprake. Nu
houden wij een 3-daags internationaal
congres. Dankzij de aanwezigheid van de
Europese Urologen Vereniging kunnen wij
extra aandacht schenken aan de Urologie.
Iedereen is wel eens geconfronteerd met
het probleem incontinentie bij hond of kat.
Dr. Holt bespreekt de differentiële dia-
gnose en behandeling van deze patiënten.
Zaterdagavond is de Congresparty in een
niet alledaagse gelegenheid, namelijk het
Breughelhuis, waar wij een Middeleeuws
feest aanrichten.

Traditiegetrouw wordt er aan de kattenge-
neeskunde, mede dankzij het Posthuma-
fonds, veel aandacht gegeven.
Zaterdag zal er dan ook weer een hele \'kat-
tendag\' zijn met verschillende interessante
onderwerpen.

Tijdens het Voorjaarsdagen-congres, dat
wordt gehouden op 10, 11 en 12 april a.s.,
zal een extra feestelijk partnerprogramma
worden verzorgd.

Donderdag 9 april kunt u zich rustig van
19.00-21.00 uur laten inschrijven onder het
genot van een drankje; tevens kunt u dan
kennis maken met uw mede congresgan-
gers.

Vrijdag 10 april vertrekt de bus om 09.00
uur vanaf de RAI naar Den Haag. Eerst
brengen wij een bezoek aan Madurodam
en na de lunch aan het prachtige Vredespa-
leis. Tot slot gaan we de Ridderzaal be-
kijken. Natuurlijk drinken we tussen door
ook nog ergens een kopje koffie of thee.

U bent om 17.00 uur terug bij het congres-
centrum van de RAI. Deze dag kost
f 80,—, alles inbegrepen.
Vrijdagavond vtvuekkan bussen om 17.30
uur van de RAI naar het Rijksmuseum
waar u een receptie wordt aangeboden
door Burgemeester en Wethouders van
Amsterdam, alsmede door het Ministerie
van Landbouw en Visserij tussen de Oude
Meesters.

Zaterdag 10 april vertrekt de bus om 09.00
uur naar hel centrum van Amsterdam.
Eerst bezoeken we het museum Willet-
Holthuysen. Dit museum is gelegen aan de
Herengracht in een pand, dat werd ge-
bouwd in 1687. In 1855 kwam het in
handen van Pieter Holthuysen, wiens
dochter met Abraham Willet trouwde. Zij
vermaakten hun verzamelingen veneliaans
glas, keramiek, zilver, schilderijen en ook
hun huis met de in 18e eeuwse stijl aange-
legde tuin, aan de Gemeente Amsterdam.
Vervolgens maken we een korte wandeling,
als het weer het toe laat, langs de bloe-
menmarkt. Om 11.30 uur rijdt de bus terug
naar de RAI.

De kosten voor deze inorgen zijn ƒ35,—
inclusief vervoerskosten, toegangskaart en
koffie met iets lekkers (inclusief de lunch
ƒ50,-).

Om 11.45 uur vertrekt de bus weer naar
het centrum van Amsterdam. Na de lunch
gaan we eerst naar het nieuwe muziekcen-
trum (de Stopera) en dan naar het Rem-
brandthuis, waar Rembrandt gedurende 20
jaar (van 1640-1660) woonde en werkte.
Hier zijn 250 tekeningen en etsen van
Rembrandt tentoongesteld. Hierna kunt u
boodschappen doen in de Bijenkorf of de
Nieuwe Kerk bezoeken. We vertrekken om
16.00 uur met de bus en komen via het
Crest hotel, Novotel en Apollo hotel om
16.30 uur bij de RAI aan. De kosteii voor
deze middag zijn ƒ 45,— (inclusief vervoer,
lunch en toegangskaarten).

Zaterdagavond om 19.00 uur vertrekken
rondvaartboten naarde congresparty in
het Breughelhuis, die extra feestelijk zal
zijn. vanwege de 40e verjaardag van de
Groep Geneeskunde van het Kleine Huis-
dier en het 4e lustrum van het Voorjaars-
dagencongres. De Groep biedt de feest-
gangers ter ere van haar 40e verjaardag de
wijn en een aardige attentie aan.
Tijdens deze Jan Steen-avond in het
Breughelhuis (naast het Sonesta hotel)
wacht u naast een diner nog enkele attrac-
ties, aangeboden door enkele firma\'s.
Helaas is het aantal toegangskaarten voor
deze avond gelimiteerd (tnaximaal 250);
tijdig reserveren is derhalve aan te bevelen.
Tussen 24.00 en 24.30 uur gaan de bussen
via het Crest hotel, Novotel en Apollo
hotel weer terug naar de RAI, waar de
parkeergarage tot 01.00 uur open zal zijn.
De avond kost u inclusief vervoer, eten,
drank en live music slechts ƒ45,—.

Zondag 12 april vertrekt de bus van de
RAI om 09.00 uur naar de Keukenhof Na
de lunch bezoeken we een interessant mu-
seum over de geschiedenis van de bollen-
streek. Na de thee rijden we terug naar de
RAI waar we om 16.00 uur zullen arrive-
ren. Deze dag kost ƒ80,— (vervoer, lunch
en toegangsbewijzen inbegrepen).
Voor het sociaal programma kunt u zich
aanmelden via het aanmeldingsformulier
van het Voorjaarsdagencongres.

Hopelijk heb ik u enthousiast kunnen
maken voor dit gevarieerde programma en
mag ik u als gids en gastvrouw van de
Vooijaarsdagen begroeten.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1986zijn verkrijgbaar
tegen betaling van ƒ22.50 op post-
rekening nr. 511606 t.n.v. KNMvD te
Utrecht. Wilt u in de omschrijving
vermelden \' Banden 1986\'?

Embryotransplantatie (f 3500,—)
4 t/m 8 mei 1987 (87/19)
11 t/m 15 mei 1987(87/20)
18 t/m 22 mei 1987(87/21).

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Alcon, E.; 1978; Haifa, P.O.B. 6715 (Israël), 106 Hayam Road.
Lieven, J. Th. C.; 1986; 7271 DB Borculo, Burg. Bloemersstraat 63.
Romijnders, Mevr. E. M. M.; 1986; 3583 VV Utrecht, Gr. Adolfstraat 32.
Vogel, W. E.; 1984; 3791 PH Achterveld, Hessenweg 251.
Warmerdam. Mevr. M. M.; 1987; 3511 KG Utrecht, Lijnmarkt 33.

Drs. E. J. A. Scheijmans te Ell (L.) op 6 februari 1987.
Dr. J. Gajentaan te Tiel op 8 februari 1987
Drs. Th. Kreuger te Amsterdam op 12 februari 1987.
•lubilea:

.loh. Kraai te Bilthoven
K. van der Poel te Bridle
ProL dr. A. Rijnberk te Bosch en Duin
Prof. dr. E. J. Ruitenberg te Bosch en Duin
K. D. Vink te Sneek
E. P. Oldenkamp te Leidschendam
K. H. Bouwman te Wolvega

D. M. F. Greup te \'s-Gravenhage
A. A. van Munster te Cherry Hill
A. G. de Moor te Houten
Y. H. P. Hardeman te Assen

195 Akkermans. Mevr. H. A. M.: 1985; 9163 GB
Nes, Ballumerweg 22; tel. 05191-1817; wnd.
d.

200 Bergh. Mevr. M. B.: 1983; 3461 CA Linscho-
ten, Polanerzandweg 10; tel. 03480-20817
(privé), 12669 (prakt.); p.

204 Bosch. A. J. M.: 1983; 3461 CA Linschoten,
Polanerzandweg 10; tel. 03480-20817 (pri-
vé), 12669 (prakt.); p., geass. met A. A.
Smorenburg Jr.

207 Brons. J.: 1974; 3882 TB Putten, Hoge Ein-
derweg 5; tel. 03418-52928 (privé), 51235,
53451 (prakt.); p., H-D., geass. met A. A.
Kranendonk en Th. Twerda.

283 * Bussel. Mevr. A. L. J. E. van: 1984; 5491
GH St. Oedenrode, Laan ten Rode 32; tel.
04138-74074 (privé), 04242-83535 (prakt.);
p., ass. bij C. 1. M. M. Achten, G. M. J. M.
Boink, J. G. M. Claessens, A. H. M. van
Doremalen, J. H. M. Maas en J. P. 1. van
Wensveen.

313 Dieleman. Mevr. E. F.: 1984; Sana\'a Yemen
(Arab. Republic); p/a Organisation of Ne-
therlands Volunteers; P.O. Box 91; RIRDP
te Rada (N. Yemen).

214 Dirven. P. J. C; 1981; 5113 BW Ulicoten,
Haldijk 6; tel. 04249-630 (privé), 01619-
2556(prakt.); p., geass. met J. A. M. Kolen.

214 Dop. Mevr. A.M.J, van den: 1981 ; 5551 MB
Valkenswaard, Vlasserwei 8; tel. 04902-
44130 (privé), 12475 (prakt.); p.

216 Duives. G. J.: 1983; 5595 AR Leende, Bosch-
hoven 42; tel. 04906-2631; wnd. d.

218 *Ekker, W. G. van den: 1987; 3981 ZM Bun-
nik, Vletweide 72; tel. 03405-62688; wnd. d.

313 Eeddema. Dr. R. J: 1959; U-1967; 2500 EB
\'s-Gravenhage, p/a Koeriersdienst BUZA;
Postbus 20061; d.

243 *Kampen. J. A. T. van: 1986; 5374 BG
Schaijk, Past, van Winkelstraat 17; tel.
08866-2974; wnd. d.

249 Kranendonk. A. A.: 1985; 3882 XN Putten,
Vervoornstraat 16; tel. 03418-52079 (privé),
51235, 53541 (prakt.); p., geass. met J.
Brons en Th. Twerda.

252 Laugeman. Mevr. E. M.: 1982; 5017 JB Til-
burg, J. van Beverwijckstraat 13; tel. 013-
426812 (privé), 420274, 432867 (prakt.); p.

253 Leezer-Khoe. Mevr. L. H.: 1984; 2283 AR
Rijswijk, K. Doormanlaan 301; tel. 070-
933851; wnd. d.

264 Nelis. P. C.: 1983; 5342 HL Oss, Hazelaar-
laan 8; tel. 04120-42826 (privé), 41755
(prakt.); p., geass. met A. Emmerzaal, R.
Kuiper en H. W. Martin.

264 Noordkamp. A. J: 1983; 7251 ME Vorden,
Vordensebosweg 5; tel. 05752-3534 (privé).

268 * Peeiers. Mevr. Y. E. W.; 1986; 7251 ME
Vorden, Vordensebosweg5; tel. 05752-3534;
d.

283 Smorenburg Jr..A. A.: 1959; 3444 BJ Woer-
den, \'s-Gravensloot 115; tel. 03480-14508
(privé), 12669 (prakt.); p., geass. met A. J.
M. Bosch.

279 Schijf. J. P. M.: 1980; 5508 GC Veldhoven,
Panberg 9; tel. 040-544103; p., ass. bij P. A.
Akkermans, J. Floor en J. H. ten Hoopen.

279 \'Schoon. H. P. M.: 1986; 3572 KS Utrecht,
A. Numankade 45; tel. 030-713472; wnd.d.

281 *Shekel. R.: 1969; 3512 KL Utrecht, Rid-
derhofstad 37; tel. 030-314568; wnd. d.

284 *Soesi. Mevr. I. L. M. van: 1987; 3581 JA
Utrecht, V. Alphenstraat 3; tel. 030-513200;
wnd. d.

285 Siam. G. J.: 1985; 7496 BB Hengevelde,
Markesingel 38; tel. 05473-895; p., ass. bij
M. van den Berg, H. P. Quisten S. Reinders-
ma.

289 *Tax. S. C. M.: 1978; 2925 AP Krimpen a/d
IJssel, Zwanenkade 113; tel. 01807-13832;
p., H-D.

290 Tiel. H. M.: 1986; 3844 BC Harderwijk,
Kennedylaan 24; tel. 03410-18090 (privé),
15765 (prakt.); p., ass. bij M. J. Bakker.

290 Tiemessen. Mevr. I.: 1986; 3511 AS Utrecht,
Oude Gracht 62 bis; tel. 030-310736; wet.
medew. RUU.

291 Twerda. Th.: 1972; 3881 GV Putten, Bos-
rand 18; tel. 03418-53090 (privé), 51235,
53451 (prakt.); p., geass. met J. Bronsen A.
A. Kranendonk; plv. i.

293 \'Veenland Mevr. J. J.: 1986; 3581 KG
Utrecht, J. M. Kemperstraat 5; tel. 030-
513483; wnd. d.

296 Versieegh. Mevr. G. L. L.: 1984; 3051 JP
Rotterdam, Uitweg 3B; tel. 010-4187272
(prakt.); p.

298 Vorderman. E.: 1985; 1115 BA Duiven-
drecht. De Hazelaar 311; tel. 020-906672
(privé), 906006 (prakt.); p., ass. bij C. J. J.
Jonker en P. W. M. Westgeest.

302 * Wende. T. van der: 1979; 3862 NP Nijkerk,
Slichtenhorsterweg 75; tel. 03494-58321; d.

302 *Wender-Kuiper Mevr. E. J. C. van der:
1979; 3862 NP Nijkerk, Slichtenhorsterweg
75; tel. 03494-58321; d.

303 Westendorp. Dr. J. E: 1952; U-1965; 1861
GM Bergen, Noordlaan 1; tel. 02208-12731
(privé), 070-624611 tst. 2345 (bur.); adv.
Centr. Dir. R.V.V.; O.O.N.

Virusuitscheiding en virulentiewijziging van
het paramyxovirus type 1 van de duif bij
kuikenpassage ^

Excretion of virus and changes in virulence of the avian paramyxovirus
type 1 (pigeon) following passage through chicks.

SAMENVATTING SPF-kuikens van 12 dagen werden hesmet, via oog- en neusdruppel, met het
paramyxovirus type 1 van de duif (PMVi-D). Door contactinfectie onderging het virus een
verdere seriepassage op 7 achtereertvolgende groepen SPF-ééndagskuikens. De negende en
laatste passage werd wederom uitgevoerd op kuikens van 12 dagen. De sterfte bij de laatste
viruspas.sage was aanzienlijk hoger dan deze verwekt door het oorspronkelijk virusisolaat. Géén
van de ééndagskuikens overleefde de PMV^-D infectie.

Een verhoogde virulentie van PMV^-D voor kuikens na passage komt tevens tot uiting in de
virusidentificatie-testen: de Emhryo-Infectieve-Dosis (EID^J, de Intra-Cerebrale-Pathogeni-
teits-Index (ICPI) en vooral de Intra-Veneuze-Pathogeniteits-Index (IVPI) stijgen in waarde, de
Gemiddelde-Sterfte-Tijd(MDT) daalt.

SUMMARY Paramyxovirus type I of pigeons (strain PMV^-D) was transmitted by sequential
contact over nine groups of SPF chicks. The first and last (9th) passages were made in
12-day-old SPF chicks, whereas the others were made in day-old chicks. Mortality was much
higher in the last passage group than it was in the first group. None of the day-old chicks survived
the PMV^-D infection. Increased virulence of PMV^-D for chickens following passages was
also found to be present by the virus characterisation indexes, the EID^a. \'he ICPI and the IVPI
in particular.

Paramyxovirus type 1 van de duil\' bieelc in vroeger besclireven experimenten (5)
uiterst patliogeen te zijn voorniet bescliermde écndagsi<uil<ens, doch veroorzaakte
geen klinische symptomen bij 2 weken oude kuikens vrij van antistoffen. Experi-
mentele besmetting van gevoelige kuikens met cloaca-swabs van PMV,-D besmette
kuikens resulteerde in een positieve, zij het dan lage, seroconversie.
Volgens Alexander en Parsons (I) stijgt de virulentie van het PMV,-D zowel voor
duiven als voor kuikens na 3 of 4 passages van dit duivenvirus op 2 weken oude
kuikens. Deze passages werden uitgevoerd door intramusculaire injectie van ge-
homogeniseerde milt van besmette kuikens aan opeenvolgende groepen kuikens.
De auteurs vergeleken in hun proeven 3 PMVpD isolaten waarvan de Intra
Veneuze Pathogeniteits Index (IVPI)op 6 weken oude kuikens van het virusisolaat
0.00, 0.28 en 1.35 bedroeg. Na 4 kuikenpassages steeg deze index respectievelijk tot
2.30 en 2.03 terwijl voor het 3e isolaat waarvan slechts de 3e kuikenpassage getest
werd deze waarde tot 2.13 gestegen was.

^ Dr. B. Bijnens en prof. dr. A. Devos, Leerstoel voor Pluimveepathologie, Bacteriologie en Besmette-
lijke Ziekten, Faculteit van dc Diergeneeskunde, Casinoplein 24. B-9000 Gent, België.

Er werd ook virusexcretie gedetecteerd met de \'cloaca-swab\' methode bij 3 weken
oude kuikens, die in contact gebracht werden met intranasaal besmette duiven (1).
Gezien het grote belang van mogelijke virulentieverhoging via kuikenpassages
werd besloten de bevindingen van Alexander en Parsons te verifiëren via een meer
uitgebreide proefopzet met negen kuikengroepen die achtereenvolgens in contact
kwamen met het duivenvirus via natuurlijke weg. De proef werd uitgevoerd met
SPF-ééndagskuikens behalve voor de eerste en de negende passage waar oudere en
dus minder gevoelige kuikens besmet werden om een eventuele wijziging van
pathogeniteit na te gaan.

Uitsluitend SPF-kuikens van het lichte legtype werden aangewend. In de eerste en de laatste
(negende) groep waren de dieren 12 dagen oud. De tussenliggende passages werden uitge-
voerd met telkens 6 ééndagskuikens.
Alle dieren waren gehuisvest in isolatoren.

Van een PMV,-Dstam, geïsoleerd bij duiven in het jaar 1983 (8) werden een isolaat en een
eerste passage (telkens 1 gelyophiliseerde ml), opgelost in 18 ml PBS. Van deze verdunde
virussuspensie (EIDjo = 10\'") werd 0.2 ml via oog- en neusindruppeling toegediend aan elk
van de 11 kuikens van 12 dagen (groep 1).

Vier dagen na de experimentele infectie werden 6 ééndagskuikens (groep 2) geplaatst bij de
besmette kuikens (groep 1). Acht dagen na de experimentele besmetting werden de recht-
streeks besmette kuikens (groep 1) verwijderd en 6 nieuwe ééndagskuikens (groep 3) bij
groep 2 geplaatst. Zo werden daarna telkens na 4 dagen 6 ééndagskuikens ingeschakeld
(groep 4, 5, 6, 7, 8). Als laatste groep (9) werden weer SPF-kuikens van 12 dagen gebruikt ter
vergelijking van pathogeniteit ten opzichte van groep I. Gelijklopend aan deze laatste
passage werden nog 2 groepen kuikens van 12 dagen besmet met respectievelijk de hersensus-
pensie van groep 8 (groep 9 H) en het oorspronkelijke duivenvirus, gebruikt bij groep 1
(groep 1 bis).

De gestorven kuikens werden onderzocht op zichtbare letsels; er werden stalen genomen
voor histologisch onderzoek (HO) en voor bereiding van hersensuspensies (uit groep 8 voor
challenge van groep 9H, en uit groep 9 voor de viruskarakterisatie).

Van elke groep werd van enkele kuikens histologisch onderzoek uitgevoerd van de hersenen,
de nieren, en later (groep 9) ook van de pancreas (Laboratorium voor Pathologie, Gent).

Van 2 kuikens uit groep 9 werden de hersenen verbrijzeld in fysiologisch serum (PBS) met
peni-strepto en bewaard bij —20° C. Deze hersensuspensie werd ingeënt aan 10 dagen
bebroede eieren en geoogst na 72 uren (isolaat). De virulentie van dit isolaat en van de
oorspronkelijke challenge-suspensie (isolaat) werd bepaald aan de hand van volgende karak-
terisatie-indexen:

I auci I. *./iiuci/.ucR. iiaai paittogrnrccn vary rrer \'pai ai\'iryxtrvii us vgn ac otitt ^nvi

strain PMV -D : isolate 1st passage CWD^ = iO \') 0.2 ml for each chick by eyedrop and nosedrop

Kontaktinfektie : rechtstreeks kontakt met besmette kuikens
Contactinfection : direct contact with infected chicks

Hersensuspensie van groep 8 ; 0.2 ml per kuiken via oog- en neusindruppeling
Brainsuspension of group 8 ; 0.2 ml for each chick by eyedrop and nosedrop

Geometrisch gemiddelde in x log2 (laagste en hoogste Hl-titer)
Geometric mean in x log^ (lowest and highest Hl-titer)

Van de overlevende kuikens werd bloed genomen om de Hl (Haemagglutinatie-lnhibitie)-ti-
ter te bepalen tegenover ND-l.a Sota en PMV,-D. Deze Hl-test werd uitgevoerd volgens de
beta-methode met 8 HA (Haemagglutinerende)-eenhcden van het antigeen (4). Voor de
bereiding van PMV.-D en ND-La Sota-antigeen werden 10 dagen bebroede SPF-eieren
ingeënt in de allantoïsholte en geoogst na 72 uur. De geoogste allantoïsvloeistof werd
gecentrifugeerd (3000 t/m) en bewaard bij —20° C.

Bij rechtstreeks geïnfecteerde kuikens (groep 1) stierven 4 kuikens van de 11;
namelijk 2 op de 8ste, 1 op de 9de en 1 op de 11de dag na infectie (p.i.). De
overlevende kuikens werden 40 dagen p.i. doorgehouden en vertoonden opmerke-
lijke zenuwsymptomen (draainek, \'sterrekijkers\') en zeer karakteristieke vederaf-
wijkingen: zowel kleine dekveren als grote slagpennen die aan het uitschieten zijn
houden op met groeien.

Later hervat de vedergroei aan de basis en men verkrijgt als het ware een dubbele
veer met een insnoering tussen het oude en het nieuwe gedeelte (6).
In groep 1-bis (herhahng van de oorspronkelijke rechtstreekse challenge) stierven 4
kuikens van de 21 namelijk 1 op de 7de dag, 1 op de 8ste dag en 2 op de 9de dag p.i.
Tijdens de verdere observatieperiode van 4 weken vertoonden de overlevende
kuikens ook de typische zenuwsymptomen (\'sterrekijkers\') en de karakteristieke
vederafwijkingen als groep 1. Van de groepen 2 t/m 8 (ééndagskuikens) stierven al
de kuikens vanaf de 5de tot de 8ste dag p.i. (contactinfectie).
Bij de laatste passage voor contactinfectie (8 kuikens op 12 dagen leeftijd) stierven 5
kuikens van de 8: namelijks 2op de 9de dag en 3 op de 10de dag p.i. In vergelijking
met de challenge met het oorspronkelijke isolaat (groepen 1 en 1 bis) was dit een
significant hogere sterfte (P < 0.01).

Van de 22 kuikens die besmet werden met de hersensuspensie van de 8ste kuiken-
groep (9 H) stierven 21 kuikens: namelijk 12 op de 7de dag en 9 op de 8ste dag p.i.

a. Macroscopische letsels waren zichtbaar in de mucosa van de kliermaag (minder
frequent in de cloaca) onder vorm van puntbloedingen en aan de meestal bleke
en/of gezwollen nieren. De puntbloedingen werden vooral waargenomen bij dc
kuikens, besmet op hun eerste levensdag. Het aantal aangetaste kuikens schom-
melde van ± 50% tot 100% (groep 4 en 5). Bij de oudere kuikens (besmet op 12
dagen leeftijd) waren deze puntbloedingen nauwelijks (1 bij groep 1 en 9 H) of niet
(groep 9) te bespeuren. De nierafwijkingen daarentegen waren het meest opvallend
bij deze oudere kuikens (tot 100%) van groep 1, 9 en 9 H.

Op te merken valt dat er bij 1 gestorven kuiken uit groep I bis en bij 3 kuikens uit dc
groep 9 H nog een onverteerde dooierzak aanwezig was op 19-20 dagen leeftijd.

b. Histologisch onderzoek: de microscopische letsels waren het duidelijkst bij de
kuikens uit groep 1, 9 en 9 H. Voorde hersenen werden \'non-purulente meningitis\'
(groep 1), \'-perivasculitis\' (groep 9) en \'-encephalitis\' (groep 9 H) opgetekend.
Daarnaast was er bij de besmette ééndagskuikens slechts sprake van \'capillair-stu-
wing\' (groep 2 en 8) of werden geen pathologische letsels gezien: \'geen ontsteking\'
(groep 3 t/m 7).

In de nieren werd \'haardvormige interstitiële nephritis\' gevonden bij de groepen 1,9
en 9 H tegenover de meer discrete letsels van de ééndagskuikens: \'tubulonephrose\'
(groep 2 en 7), \'discrete interstitiële nephritis\' (groep 3) \'één haard van degeneratie
van de tubuli\' (groep 4), en \'korrelige degeneratie\' (groep 8), tot zelfs \'normaal\'
(groep 5 en 6). De pancreas (enkel histologisch onderzocht bij groep 9 en 9 H)
vertoonde \'haardvormige interstitiële ontsteking\'.

Tabel 2. VIrusideiUificatie van het paramyxovirus van dc duif (PM V,-D), geïsoleerd na 9 kuikenpassages (hersensuspensie), naast het oorspronkelijke PMV|-[)
challenge virus.

(duivenisolaat & 1ste passage) (isolaat) van 9de kuikenpassage
PMVj-l) challenge virus (pigeon PMV^-D brainsuspension (isolate)

Minimale-Lethale-Dosis (MLD)
Mean-Death-Time calculated on the
Minimal-Lethai-Dose

Intra-Cerebrale-Pathogeniteits-lndex (ICPI) (3 testen)
Intracerebral Pathogenicity Index (results of

Voor al de uitgevoerde testen lag de waarde hoger (lager voor de MDT) bij het PM V,-D
na 9 kuikenpassages.

De hogere waarde voor ElDjg en de lagere waarde voor MDT duiden op een stijgende
infectiviteit voor het kippenembryo na 9 kuikenpassages. De maximale waarde
voor de ICPI bedraagt theoretisch 2 en de resultaten bekomen voor het uitgangsvi-
rus (1.44) liggen reeds in de normen van het velogene type. Per uitgevoerde
gelijklopende ICPI testen lag de waarde voor de hersensuspensie na 9 kuikenpassa-
ges steeds iets hoger dan voor het originele challenge-virus en het gemiddelde
bedroeg 1.56 tegenover 1.44 (reproduceerbaarheid ± 10%).

De meest opmerkelijke stijging van virulentie deed zich voor bij de IVPI-test
(maximale waarde = 3). Hier zagen we een verschuiving van virulentie van het
lentogene type (challenge-virus) naar het velogene type (na 9 kuikenpassages). Het
onderlinge verschil in waarde viel ver buiten de reproduceerbaarheidsmarge van
10%.

Aangezien de ééndagskuikens de besmetting niet overleefden werden er slechts
serologische testen uitgevoerd van de overlevende kuikens uit de eerste en de
negende groep.

Het GM (in logj) van de Hl-titers tegenover PMV|-D-antigeen lag hoger dan
tegenover het heterologe La Sota antigeen. Dit verschil was echter minder uitge-
sproken op de 40ste dag p.i. dan op de 13de dag p.i.

Uitgaande van de klinische symptomen en van de pathogeniteits-index-testen kan
besloten worden dat de virulentie van PMV^D voor SPF-kuikens verschoven is in
stijgende lijn na contactpassage doorheen een aantal opeenvolgende kuiken-
groepen. De sterfte lag namelijk hoger bij de 12 dagen oude SPF-proefdieren die de
negende PMV|-D-passage via contact doormaakten (5 van de 8 kuikens - groep 9)
dan bij de proefdieren die de eerste viruspassage moesten verwerken na recht-
streekse experimentele infectie (4 van de 11 —groep 1 en 4 van de 21 kuikens —
groep 1 bis = totaal 8/32). Dit stemt overeen met dc IVPI-waardestijging.
In de proeven van Alexander en Parsons steeg de virulentie voor 6 weken oude
kuikens (IVPI) van het PMV,-D na 3 of 4 kuikenpassages tot een hogere waarde (>
2). Mogelijk is deze sterke stijging toe te schrijven aan het verschil van inoculum en
van besmettingswijze bij de kuikenpassages (1). Zoals blijkt uit de hoge sterfte in
groep 9 H (21 van de 22 kuikens, 12 dagen oud) is het PMV,-D, geïsoleerd uit de
hersenen van met de achtste passage geïnfecteerde kuikens, zeer virulent bij recht-
streekse inoculatie.

De 100% sterfte bij de groepen 2 t/m 8 bewijst een sterk pathogeen karakter van het
duivenvirus voor onbeschermde ééndagskuikens. Dit wordt bevestigd door de hoge
ICPI-waarden.

Speciale dank gaat uit naar mevr. Vandewoude Lucrèce voor het uitgevoerde labowerk en naar
Verheecke Gaston voor de verzorging van de proefdieren.

1. Alexander D.1 and Parsons G. Avian paramyxovirus type I infections of racing pigeons: (2)
Pathogenicity experiments in pigeons and chickens. Vet Rec 1984; 114: 466-9.

2. Allan WH, Lancaster JE, Toth B. Vaccins contre la maladie de Newcastle: Production et utilisation.
FAO 1980; 81-7.

Hijncns B, Spanoghe L, Dcvos A. Commerciële pseudovogelpestvaccins. 1. Identificatie en eigen-
schappen van 5 vaccin-virussen, type La Sota en Clone 30. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1983; 52:
184-91.

Bijnens B, Spanoghe L, Devos A, Viaene N. Commerciële pseudovogelpest-vaccins. 11. Vaccinatie
van SPF-legkuikens en conventionele braadkuikens met 5 commerciële pseudovogelpest-vaccins,
type La Sota en Clone 30. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1983; 52: 237-54.

Bijnens B, Devos A, Viaene N, Devriese L. Pathogeniteit van het paramyxovirus type 1 van de duif
(PMV,-D) voor SPF en commercieel pluimvee. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1985; 54: 159-66.
Lemahieu P, Devriese L, Bijnens B. Featherabnormalities associated with paramyxovirus-1 pigeon
variant in pigeons and chickens. Vet Ree 1985; 116: 591.

N.N. {37 contributors): Methods for examining poultry biologies and for identifying and quantifying
avian pathogens. National Academy of Sciences, Washington DC 1971; 326 pages.
Viaene N, Spanoghe L, Devriese L, Bijnens B, Devos A. Paramyxovirus bij duiven. Vlaams
Diergeneeskd Tijd.schr 1983; 52: 278-86.

SAMENVATTING Endometriumcups zijn hij paarden tussen ongeveer de 38e en 150e dag van
de graviditeit voorkomende vormsels in de uteruswand. De cups lijken op omwalde ulcera, zijn
ovaal tot onregelmatig van vorm en tot 5 x 2,5 x 2,5 cm groot. Microscopisch bestaan ze uil
veldjes van grote epitheloïde cellen met grote kernen. Tussen deze veldjes liggen gedilateerde
endometriumklieren. De karakteristieke epitheloïde cellen zijn van foetale oorsprong: het zijn
ge.specialiseerde throphohlastcellen die het endometrium geïnvadeerdhebben. De endometrium-
cups produceren het \'Pregnant Mare Endometrium Gonadotrophin\' (PMEü), dat beschouwd kan
worden als een precursor van het in het serum van de merrie voorkomende \'Pregnant Mare
Serum Gonadotrophin\' (PMSG). De precieze functie van het PMSG is nog onduidelijk: in dit
artikel worden enkele mogelijke functies aangegeven. Vanaf de 70e dag van de graviditeit begint
het afstotingsproces van de endometriumcups. Dit proces is een immunologisch gebeuren
waarbij de cellulaire afweer een grote rol speelt. De humorale afweer speelt bij het afstotings-
proces van de cups meer een beschermende rol, waarschijnlijk ten gevolge van de produktie van
\'blokkerende\' antistoffen.

SUMMARY Endometrial cups in horses are outgrowths appearing in the uterine wall of the
pregnant horn between approximately 38 days and 150 of gestation. The cups are structures
which vary in shape from oval to irregular and have distinct raised edges, showing an ulcer-like
form. The maximum measurements are approximately 5 x 2.5 x 2.5 cm. Microscopic examina-
tion shows that they consist of large epithelioid decidual-like cells having large nucleoli.
Pregnant Mare Endometrium Gonadotrophin (PMEG) is produced in the endometrial cups.
PMEG may be regarded as a precursor of Pregnant Mare Serum Gonadotrophin (PMSG),
which can be detected in the blood of mares. The exact function of PMSG is still obscure; some
possible functions are suggested in the present paper. After approximately 70 days of gestation,
regression starts. The regression of the cups is an immunological process in which the cellular
branch of the immunological system plays an important rote. Humoral immunity plays a more
protective role in the process of regression, probably as a result of the production of blocking\'
antibodies.

\' Drs. P. H. M. M. Jacobs; destijds student-referent bij the Vakgroep Pathologie.
\' Drs. Th. A. M. Elsinghorst, Vakgroep Pathologie, Yalelaan 1, Postbus 80.158, 3508 TD De Uithof,
Utrecht.

Endometriumcups komen voor in de uterus van paard en paardachtigen, tussen de
38e en 150e dag van de graviditeit. De cups komen voor in het caudale gedeehe van
de bevruchte uterushoorn, rond de navelstreng. Ze werden voor het eerst beschre-
ven door W. Schauder in 1912 (12). In 1943 werd door A. H. Cole et al. (8)
aangetoond, dat de cups het \'Pregnant Mare Serum Gonadotrophin\' (PMSG)
produceren. Onderzoek over de mogelijk gonadothrophe werking van het PMSG is
vooral verricht door W. R. Allen (1). PMSG wordt in de recente, voornamelijk
Engelstalige, literatuur meestal aangeduid als \'equine Chorionic Gonadotrophin\'
(hCG) bij de mens. In dit artikel zal worden gesproken van PMSG vanwege de
grotere bekendheid van deze naam. In dit artikel wordt kort ingegaan op de
ontstaanswijze, de macroscopische en microscopische bouw van de endometrium-
cups, en op de produktie en mogelijke functies van het PMSG. Uitgebreider zal de
afstoting van de cups door de immunologische afweermechanismen van het moe-
derdier worden besproken.

Tussen de 36e en 38e dag van de graviditeit invaderen gespecialiseerde foetale
trophoblastcellen het endometrium (9). Deze cellen zijn afkomstig uit een ringvor-
mige structuur in het allontochorion, de zgn. allantochoriongordel (9). Zij vormen
het meest essentiële deel van de endometriumcups.

De cups worden macroscopisch zichtbaar vanaf de 40e dag als bleke gezwollen
gebiedjes in het endometrium. Ze vormen een ring in het caudale gedeelte van de
bevruchte uterushoorn, rond de navelstreng (fig. 1). Rond de 65e dag hebben dc
cups hun maximale grootte bereikt (tot ongeveer 5 x 2,5 x 2,5 cm). Ze zijn ovaal tot
onregelmatig van vorm en lijken op omwalde ulcera (fig. 2). Microscopisch bestaan
de cups uit veldjes van grote epitheloïde cellen met vetbevattend cytoplasme en
grote kernen. Tussen deze veldjes liggen bloedvaten en gedilateerde endometrium-
klieren (fig. 3).

Tegenover de endometriumcups vinden we op de chorionzijde van het allantocho-
rion villiloze gebieden. Aan de allantoiszijde komen tegenover de cups gesteelde
zakvormige structuren voor die in de allantoisholte hangen, de \'allantochorionic
pouches\'. Dit zijn door druk van afgestoten cupmateriaal ontstane instulpingen
van het allantochorion in zichzelf (9, 13). Ze zijn gevuld met celdebris en uterus-
kliersecretum; de inhoud is rijk aan PMSG (13).
De endometriumcups verdwijnen rond de 150e dag van de graviditeit.

PMSG is een glycoproteïne met een hoog moleculair gewicht dat geproduceerd
wordt door de eerder genoemde epitheloïde cellen van foetale afkomst die gelegen
zijn in de endometriumcups. Het is vanaf de 40e dag aantoonbaar in het bloed van
het moederdier. De maximale bloedspiegels worden bereikt rond de 65e tot de 70e
dag: ± 180 (50-250) lU/ml. Daarna treedt er een geleidelijke daling in totdat rond
de 140e dag geen PMSG meer meetbaar is (9, 15). Bij tweelingdracht zouden door
het voorkomen van twee sets endometriumcups hogere PMSG plasmaspiegels
worden gevonden (3, 9). Het direct uit het cupweefsel geïsoleerde gonadotrophe
hormoon, het \'Pregnant Mare Endometrium Gonadotrophin\' (PMEG) vertoont
enkele verschillen in de moleculaire structuur met het uit het serum geïsoleerde
PMSG (het koolhydraat percentage is lager en de terminale aminogroepen zijn
meer heterogeen) (9, 13).

Dc functie van liet PMSG is nog onduidelijl^. In de literatuur worden veel mogelijke
functies aangegeven, onder andere:

— Het PMSG zou verantwoordelijk zijn voor de secundaire ovulaties en vorming
van corpora lutea die optreden tijdens de normale graviditeit van merries. Volgens
recente literatuur (9,15) zouden deze echter toch veroorzaakt worden door hvDofv-
sair FSH. ^ ^

— Het PMSG dat in het uteruslumen komt zou een stimulans vormen voor het op
gang komen van de produktie van progesteron en oestrogenen door het foetale deel
van de placenta (vanaf de 6e maand van de graviditeit is de produktie van progeste-
ron volledig overgenomen door de placenta) (9).

— PMSG zou een rol spelen bij de bescherming van de endometriumcup cellen
tegen de immunologische afweermechanismen van de merrie (3).

Fig. 3. Endcmetriumcup. Grote epitheloïde cellen met vacuolair (vetbevattend) cytopla.sma. Aan de
linker kant een endometriumklier. Dag 70 van de graviditeit. Paard. H.E. 250 x.

Het afstotingsproces van de endometriumcups is een immunologisch gebeuren.
Het maternale immuunsysteem herkent de lichaamsvreemde antigenen van de
cupcellen. Vanaf de 70e dag van de graviditeit worden de cups bleek en kaasachtig,
en een hoeveelheid kleverig materiaal hoopt zich op tussen het oppervlak van de
cups en het allantochorion. Dit materiaal bestaat uit necrotisch cupweefsel en
secretieprodukten van endometriumklieren. Het is zeer rijk aan PMSG. De necrose
van de cups is meestal compleet rond de 150e dag van de graviditeit (2, 4).
Het microscopisch beeld van de afstotingsreactie is karakteristiek. Al vanaf de 40e
dag van de graviditeit zien we een ophoping van lymfocyten rond de basis van de
cups, hetgeen aanleiding geeft tot cytolyse van cupcellen (2,9) (fig. 4). Vanaf de 70e
dag beginnen lymfocyten de cups te invaderen, en nu worden clusters van poly-
morllernige granulocyten (PMK\'s) aan de basis van dc cups aangetroffen.
Opvallend zijn de vele vetvacuolen in de cupcellen, waardoor de kern en het
cytoplasma geheel weggedrukt kunnen worden (2,4,9). Rond de 100e dag beginnen
ook de PMK\'s de cups te invaderen en cellen te fagocyteren. Aan de basis van de
cups vinden we nu ook veel plasmacellen (4, 9). Nadat de endoinetriumcups geheel
zijn afgestolen, herstelt het endometriumepitheel zich snel en worden de cupplaat-
sen opgevuld door lymfocyten, macrofagen, plasmacellen en bindweefsel. In hel
omringende stroma vinden we vooral inacrofagen en PMK\'s (9).
Bij een normale veulendracht verloopt de afstoting van de endometriumcups dus
volgens een min of meer vaststaand patroon. Bij een muildierdracht (merrie x
ezelhengst) treffen we minder en kleinere cups aan. De maximale PMSG-spiegels
zijn lager (5-20 lU/ml), terwijl PMSG ook minder lang aantoonbaar is (tot ± de 80e
dag). Nu treedt de invasie van lymfocyten al vanaf de 45e dag van de graviditeit op
(2, 3). Bij een muilezeldracht (ezelin x paardehengst) vinden we hoge PMSG-spie-
gels (200-300 lU/ml) en het PMSG blijft lang aantoonbaar (tot ± de 140e dag). Bij
het histologisch onderzoek blijkt, dat de sterk in aantal toegenomen lymfocyten

minder goed in staat zijn het endometriumcupweefsel te invaderen. De muilezel
cupcellen liggen dicht tegen elkaar aan en hebben dikke, sterk kleurende celmem-
branen (2, 4). Beide hybridedrachten geven dus aanleiding tot een versterkte
afweerreactie, maar de muilezel cupcellen zijn hiertegen waarschijnlijk beter be-
schermd. Bij een chimaere inerrie die drachtig was van haar chimaere tweelingbroer
bleek de PMSG-spiegel abnormaal hoog te zijn (± 600 lU/ml) en zeer lang
aantoonbaar (tot ongeveer de 260e dag). Dit zou een gevolg zijn van immunologi-
sche tolerantie die ook werd aangetoond door middel van huidtransplantaties (14,
17).

Weefselantigenen zijn individu specifieke antigcenstructuren die voorkomen in de
celmembraan van kernhoudende lichaamscellen. Er bestaan per diersoort meer-
dere weefselgroep-systemen (10). Algemeen is aanvaard dat het \'major histocompa-
tibiliteits complex\' (MHC) van het paard een systeem van lymfocytaire antigenen
is: de \'equine lymphocyte antigens\' (ELA) (5, 6). Bij onderzoek van deze ELA
antigenen trof men geen antistoffen aan bij hengsten, ruinen en merries die nog
nooit gedekt waren, maar wel bij drachtige en bij post-partum merries. Dit is
specifiek voor het paard. Bij andere daarop onderzochte diersoorten is iets derge-
lijks niet aangetroffen (6). Met behulp van absorptietesten toonden Allen et al. aan,
dat de van oorsprong foetale endometriumcup cellen paternale ELA antigenen
bevatten (5). Er worden 10 internationale ELA antigenen onderscheiden die zich
gedragen als allelen van één locus (W1 t/m W10)(6). Onderscheid dient gemaakt te
worden tussen \'compatibele\' en \'incompatibele\' drachten.

Compatibel wil zeggen, dat de hengst homozygoot is voor een bepaald ELA
antigeen en de merrie dit ELA antigeen ook bezit, of dat de hengst en de merrie
beide heterozygoot zijn voor dezelfde ELA antigenen. Antistoffen worden alleen

aangetroffen in het serum van merries die drachtig zijn, of zijn geweest, van ELA
incompatibele hengsten. De antistoffen worden voor het eerst aangetoond rond de
50e dag van de graviditeit (6). Opvallend is dat bij compatibele drachten de
PMSG-spiegels lager zijn en eerder beginnen te dalen ten gevolge van een eerder
optredende en sterkere cellulaire afweerreactie tegen de endometriumcups (5). Dit
wordt in de literatuur op 2 mogelijke manieren verklaard:

1. Bij incompatibele drachten zouden de antistoffen fungeren als \'blokkerende\'
antistoffen, dat wil zeggen dat de antistoffen de endometriumcup cellen af-
schermen zodat de cellulaire afweerreactie niet kan aangrijpen. De cellulaire
afweer zou dan gericht zijn tegen andere weefselantigenen dan de ELA an-
tigenen of tegen specifieke placenta antigenen. Specifieke placenta antigenen
zijn aangetoond bij de mens en de muis (5).

2. Bij incompatibele drachten zou de weefsel incompatibiliteit een toeneming van
aspecifieke T suppressor cellen initiëren (5, 7).

Bij compatibele drachten zou dan door de afwezigheid van één of beide bovenge-
noemde factoren de celgebonden afweerreactie tegen de endometriumcup cellen
versterkt en versneld kunnen plaats vinden (5).

Endometriumcups worden gevormd uit cellen van foetale oorsprong (2, 9, 12, 14).
De cups produceren een gonadotrophine, het PMSG, dat aantoonbaar is in het
plasma van de merrie. Het PMSG vertoont enkele verschillen met het direct uit het
cupweefsel geïsoleerde PMEG. PMEG kan worden beschouwd als een precursor
van het PMSG dat hetzij in de uterusklieren, die de stof selectief kunnen opnemen,
hetzij in het bloed nog enkele modificaties ondergaat (9, 13).
Ondanks veelvuldig gebruik van PMSG zijn de precieze functie en het werkings-
mechanisme ervan nog niet bekend. Dit geldt, zij het in mindere mate, ook voor het
hCG bij de mens (3, 9, 15). Zowel het hCG als het PMSG worden geproduceerd
door foetale cellen. Het verschil is echter, dat de PMSG producerende cellen zijn
gemigreerd naar de uterus, terwijl de hCG producerende cellen in de foetale
placenta zijn gebleven. Verder is het PMSG een glycoproteïne met een hoog
moleculair gewicht (± 53,000) (9), waardoor het niet aangetroffen wordt in de
urine, terwijl het hCG met een moleculair gewicht van slechts 26,000 a 30,000 wel
wordt uitgescheiden in de urine (9).

De afstoting van de endometriumcups is een immunologisch fenomeen waarbij een
hoofdrol is weggelegd voor de cellulaire tak van het maternale afweersysteem (3, 5,
9). Dc humorale tak zou de endometriumcups eerder beschermen door de vorming
van \'blokkerende\' antistoffen (5). Dit komt enigszins overeen met de mens waar bij
patiënten met een recidiverende abortus in tegenstelling tot normale zwanger-
schappen geen \'blokkerende\' antistoffen worden aangetoond (11). Ondanks stimu-
lering van het maternale immuunsysteem tegen foetale cellen, treedt er na de
implantatie van de foetus (op ongeveer de 45e dag van de graviditeit) geen afweer-
reactie op tegen het overige allantochorion. Mogelijk bevatten de \'normale\' tro-
phoblastcellen geen foetale antigenen of deze weefselantigenen worden op de een of
andere manier gemaskeerd (2, 4).

2. Allen WR. The inlluence of fetal genotype upon endometrial cup development and PMSG and
progestagen production in equids. J Reprod Eert Suppl 1975; 23: 405-13.

3. Allen WR. Immunological aspects of the equine endometrial cup reaction. In; Immunobiology of
trophoblast. Eds Edwards RG, Howe CWS, and Johnson MH, 1975; 217-53. Cambridge University
Press, Cambridge.

4. Allen WR. The influence of foetal genotype on equine endometrial cup development: Transfer of
intraspecies embryo\'s between horses and donkey\'s. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1984; 53:
253-70.

Allen WR, Kydd J, Miller JM, and Antczak DF. Immunological studies on fetomaternal relation-
ship in equine pregnancy. In: Immunological aspects of reproduction in mammals. Ed Crighton
DB, 1984; 18.3-93, London, Butterworths.

Antczak DF, Miller JM, and Remick LH. Lymphocyte alloantigens of the horse. II. Antibodies to
ELA antigens produced during equine pregnancy. J Reprod Immunology 1984; 6: 283-97.
Clark DA, Slapsys RM, Croy BA, and Rossant J. Suppressor eel activity in uterine decidua
correlates with success or failure of murine pregnancies. J of Immunology 1983; 131: 540-2.
Cole AH and Gross HT. The source of equine gonadotrophin. In: Essays in Biology in Honor of
Hubert M Evans, 1943; 107-19, University of California Press, Berkeley.
Ginther OJ. Reproductive biology of the mare, 1979; 255-353, Michigan USA, McNaughton.
Immunologiediktaat, Vakgroep Immunologie, 6e uitgave. 1982; 90-5.

Loke YW. Immunology and Immunopathology of the Human Foetal-Maternal Interaction, 1978,
Biomedical Press, Elsevier, Amsterdam.

Schauder W. Untersuchungen über die Eihäute und Embryothrophe des Pferdes. Arch Anat
Physiol 1912; 259-302.

Sikkenga AJ. Endometriumcups bij het paard. Referaat Vakgroep Pathologie, Faculteit der
Diergeneeskunde, 1982.

Spincemaille J, Bouters R, Vandeplassche M, and Bonte P. Some aspects of endometriumcup
formation and PMSG production. J Reprod Fert SuppI 1975; 23: 415-8.
15. Stewart F and Allen WR. Biological functions and receptor binding activities of equine chorionic
gonadotrophins. J Reprod Fert 1981; 62: 527-36.

Vandeplassche M, Podliachouk L, and Beaud R. Some aspects of twin gestation in the mare. Can J
Comp Med 1970; 34:218-26.

Vandeplassche M. Wetenschappelijk speurwerk in een klinische leerstoel van diergeneeskunde.
Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1984; 53: 380-90.

In dit door de Engelse \'Pig Veterinary Society\'
samengestelde boekje worden sainenvattingen ge-
geven van de voordrachten gehouden op de door
deze vereniging georganiseerde bijeenkomst op
13-14 december 1984 in Cambridge en die van het
achtste International Pig Veterinary Society Con-
gress in Gent van 27-31 augustus 1984.
Tijdens de bijeenkomst in Cambridge stond het
thema laboratoriumdiagnostiek van varkensziek-
ten centraal. Achtereenvolgens kwamen hierbij
aan de orde: het gebruik, de economische waarde
cn dc betekenis van het laboratorium, de rol van
een commercieel laboratorium, de diagnostiek
van ziekten van de digestie-, respiratie-en uroge-
nitaaltractus en de diagnostiek van Streptococcus
suis ll-infectics.

Van de ongeveer 300 in Gent tijdens het tweejaar-
lijkse wereldcongres gehouden lezingen werden
door een aantal vooraanstaande Engel.se specia-
listen thematisch gegroepeerde samenvattingen
verzorgd. Deze hoofdonderwerpen waren: ziekte
van Aujeszky, overige virusinfecties, colibacillo-
sis, haemophilusinfecties, atrofische rhinitis, dy-
senterie, locomotieproblemen, reproductie en ma-
nagement. Mede door de gekozen vorm van de
samenvattingen, waarop op korte en overzichte-
lijke wijze de essenties van de belangrijkste en de
meest recent onderzoek behelzende voordrachten
voortreffelijk werden weergegeven, biedt dit boek-
je voor de algemeen geïnteresseerde een uitste-
kende mogelijkheid om zich in korte tijd omtrent
het gebodene op deze congressen op de hoogte te
stellen. Voor de meer gespecialiseerde onderzoe-
ker zal echter toch verwezen moeten worden naar
de door de congrescommissies uitgegeven eigen
veel uitgebreidere proceedings (Ref.).

Enige tijd geleden werd in het overleg tussen de Hoofdredaktie en de Redaktie
Advies Raad (RAR) de suggestie geopperd om in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde aandacht te schenken aan verschillende facetten van het laboratoriumon-
derzoek in en ten behoeve van de praktijk. Dit voorstel heeft geleid tot overleg
tussen de Hoofdredaktie enerzijds en de Stichting Gezondheidszorg voor Dieren
en vertegenwoordigers van verschillende laboratoriumgroepen anderzijds.
Vanuit dit overleg werd het initiatief genomen om in enkele artikelen de hiervoor
genoemde facetten te belichten. Vooral de interpretatie van laboratoriumuitslagen
door de prakticus zal hierbij centraal staan.

Het doet de Redaktie veel genoegen, dat een eerste artikel van de hand van dr. C.
Holzhauer, getiteld \'De interpretatie van serologische onderzoekresultaten in de
grote huisdierenpraktijk\' inmiddels is gereedgekomen. Een volgend artikel van
dr. W. Hunneman en dr. J. Th van Oirschot zal op een later tijdstip worden
gepubliceerd.

Deze artikelenserie kan worden beschouwd als de resultante van het overleg tussen
Hoofdredaktie en RAR. Op de uit dit overleg naar voren gekomen vragen kon
worden ingespeeld door de Gezondheidsdiensten en de auteurs. De redaktie is
allen, die hun medewerking hebben gegeven, zeer erkentelijk en hoopt, dat een
dergelijk initiatief navolging mag vinden.

De interpretatie van serologische
onderzoekresultaten in de grote
huisdierenpraktijk

SAMENVA l riNG De pchtergronden en mogelijkheden van serologisch onderzoek voor de
diagnostiek worden beschreven. Eén en ander gericht op ziekten van het rund. De Serologie van
de virale infecties IBR, BVD, Pf, BRS en Chlamydia worden nader toegelicht. Eveneens de
interpretatie van serologische gegevens ten aanzien van brucellose, leptospiro.se en paratubercu-
lose. Verder wordt aandacht besteed aan de uitkomsten bij serologisch onderzoek ten aanzien
van longworm en leverbot.

SUMMARY The backgrounds to and po.ssibilities of serological studies for the purpose of
establishing are reviewed, all this with regard to bovine disease. The serology of the virus
injections infectious bovine rhinotracheitis(IBR), bovine viral diarrhoea (B VD), para-influenza
virus 3 infection (PlJ, bovine respiratory syncytial virus (BRS) and Chlamydia is discussed in
greater detail. Likewise, the interpretation of serological findings in cases of brucellosis,
leptospirosis and Jahne\'s disease is dealt with. In addition, attention is paid to the results of
serological testing in cases of lung-worm disease and fascioliasis.

\' Dr. C. Holzhauer, Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland. Postbus 10, 6880 BD
Velp.

De praktizerende dierenarts heeft in toenemende mate te maken met laboratorium-
uitslagen. Deze behoeven een juiste interpretatie. Tot die laboratoriumgegevens
behoren ook de resultaten van serologisch onderzoek.

De betekenis en de toepassingsmogelijkheden hiervan, worden ten behoeve van de
prakticus in dit artikel uiteengezet.

Het verrichten van serologisch onderzoek of het bepalen van antilichamen tegen
bekende ziekteverwekkers m bloed of melk, kan de mogelijkheid bieden een opge-
treden infectie te diagnostiseren. Dit, onafhankelijk van het al of niet gepaard gaan
met ziektesymptomen. Ook subklinisch verlopende infecties, kunnen evenals herin-
fecties, aanleiding zijn tot het verschijnen van (meer) antilichamen in bloed, melk of
slijm.

Antilichamen kunnen met de biest verkregen zijn (maternale antilichamen), of
door eigen produktie als reactie op contact met een antigeen.
In het algemeen heeft een micro-organisme vele antigene determinanten welke ieder
afzonderlijk de produktie van specifieke immunoglobulinen induceren. Er bestaan
verschillende klassen immunoglobulinen zoals onder andere IgA, IgM, IgG, en
IgGj. Welke klasse immunoglobuline in het laboratorium gemeten wordt, hangt af
van de gebruikte of beschikbare techniek. Door het lichaam zullen na een contact
met een antigeen of na een opgetreden infectie, in het algemeen eerst die van de
IgM-klasse en pas daarna die van de IgA en IgG-klasse gevormd worden.
Per individu is de antilichaamproduktie verschillend en onder andere afhankelijk
van erfelijk bepaalde eigenschapipen, de aanwezigheid van maternale antilichamen
en eerdere contacten met het antigeen. Na een herhaald contact met antigeen kan de
hoeveelheid geproduceerde antilichamen groter zijn en dus de titer hoger. Na een
kortere of langere tijd verdwijnen de maternale antilichamen die voornamelijk uit
IgG bestaan, uit de circulatie. Elk immunoglobuline heeft zijn specifieke halfwaar-
detijd. Voor runder IgG bij kalveren is dat twee a drie weken.
Bij een hoge maternale titer zal het dus langer duren voor de dieren serologisch
negatief zijn.

Na een eerste contact met een antigeen worden in het algemeen immunoglobulinen
uit de IgM- en IgA-klassen al na enige dagen geproduceerd. Deze verdwijnen ook
weer snel. De produktie van immunoglobulinen uit de IgG-klasse komt pas later op
gang en deze blijven langere tijd in circulatie (zie grafiek 1).

In het algemeen duidt de aanwezigheid van antilichamen, indien een maternale
immuniteit uitgesloten kan worden, op een eerder contact met het overeenstem-
mende antigeen. Een viervoudige titerstijging, over een bepaalde tijdsperiode geme-
ten, wordt bewijzend geacht voor een doorgemaakte infectie: \'significante conver-
sie\'. Kruisimmuniteit kan complicaties geven, bijvoorbeeld IBR-Aujesky. De
aanwezigheid van specifieke immunoglobulinen uit de IgM-klasse (hoge titer) wijst
eveneens op een recente infectie met het betreffende pathogeen. Van boven-
genoemde feiten maken we gebruik bij de serologische diagnostiek.
Opgemerkt kan worden dat circulerende antilichamen niet altijd beschermen tegen
infecties; met name niet tegen lokaal op slijmvliezen aanwezige micro-organismen.
In het algemeen ook niet tegen micro-organismen die zich intracellulair vermeerde-
ren. Voor de specifieke lokale afweer op de mucosa, voorzover deze afhankelijk is
van antilichamen, zijn de immunoglobulinen uit de IgA-klasse verantwoordelijk
bijvoorbeeld ten aanzien van IBR, RS, Rota, etc.

— Serum-neutralisatietest (SNT), bijv. voor IBR, BVD en andere virussen. Bij
deze test wordt de groei van een bepaalde hoeveelheid virus (onder gestandari-
seerde condities) verhinderd door de antilichamen van het te testen serum. Die
verdunning, die nog juist groei voorkomt wordt als titer gemeten.

— Immunofluorescentietest (IET), bijv. voor IBR; gebruikt op sommige laborato-
ria.

— Enzyme linked immuno sorbent assay of ELISA-test, toegepast voor vele
antilichamen. De methodiek is in principe ook te gebruiken voor detectie van
allerlei antigenen en verbindingen (progesteron) waartegen antilichamen te produ-
ceren zijn.

De gemeten titers zijn de hoogste verdunningen, waarin nog antilichamen aange-
toond worden. Deze verdunningen worden dan met absolute getallen aangegeven
of in tweede-machtslogaritmen.

Wanneer we gebruik kunnen maken van technieken waarmee specifieke immuno-
globulinen uit de klasse IgM bepaald kunnen worden (ELISA), zal met een éénma-
lig serologisch onderzoek kunnen worden volstaan. Voor toepassing hiervan voor
de veterinaire praktijk, moeten we nog enige tijd geduld hebben.

Onderstaand worden enkele voor de praktijk van belang zijnde infectieziekten van
het rund en de serologic daarvan, besproken.

Bij een IBR-veldvirusinfectie treedt verspreiding van het virus in het lichaam op,
wat tot een duidelijke serologische respons zal leiden. Indien serologisch geen
antilichamen aan te tonen zijn, kan IBR worden uitgesloten. Het IBR-virus persis-
teert, waardoor een herhaald contact in het lichaam met het antigeen optreedt.
Hierdoor blijven antilichamen serologisch aantoonbaar. Dit in tegenstelling met
een vaccinatie, die als regel een geringe titer zal geven, welke ook weer verdwijnt.

Voor het screenen van een bedrijf ten aanzien van een IBR-infectie worden de
verschillende leeftijdsgroepen getest. Dieren die een natuurlijke infectie doormaak-
ten hebben een duidelijke titer en komen niet voor een eventuele vaccinatie of
hervaccinatie in aanmerking; serologisch negatieve dieren wel.
Gebruikt worden:

SNT: welke betrouwbare gegevens oplevert. Titers ^ 2 zijn als positief te beschou-
wen. De test is nogal bewerkelijk.

IFT: een tijdrovende test, die bij een goede technische uitvoering betrouwbare
gegevens produceert. Veldvirusinfecties zijn te onderscheiden van vaccinaties door
de hogere titers ^ 1:80.

ELISA: heel geschikt voor groepsonderzoek en het testen van veel monsters. De
nauwkeurigheid is geringer dan bij de vorige methoden (vanwege de grotere gevoe-
ligheid); zo moeten we rekenen met ± 8% vals negatieve uitslagen. Een titer van <
1:20 is negatief. De ELISA voor IBR kan ook uitgevoerd worden in melk, wat de
monstername kan vereenvoudigen.

Op veel rundveebedrijven komen infecties met een BVD-virus (verschillende
stammen!) voor en zijn de oudere dieren serologisch positief. Jonge kalveren
kunnen maternale antilichamen hebben die na drie tot vijf maanden verdwenen
zijn. Een meestalsubklinische natuurlijke infectie kan dan na kortere of langere tijd
ontstaan.

Bij het optreden van infecties bij drachtige dieren kunnen immuuntolerante kalve-
ren geboren worden. Deze dieren reageren niet op het in het lichaam aanwezige
BVD-virus met immunologische afweerreacties, zoals produktie van specifieke
antilichamen. Het zijn virusdragers en blijven zo lang zij leven virus-uitscheiders.
Bij deze immuuntolerante runderen kunnen toch wel BVD-antilichamen in het
serum voorkomen (verschillende stammen).

significante respons, die wel minder snel bereikt wordt dan bij andere virusinfecties.

Dat wil zeggen dat bij een serologisch onderzoek de eerste monsters in de acute fase

tweemaal worden uitgevoerd en positief zijn met een tussentijd van drie weken, om

De SNT: titers van ^ 2 worden positief beschouwd. Maar dit is afhankelijk van de

De ELISA: wordt thans meestal gebruikt, waarbij reacties van ^ 20 als positief
beschouwd worden.

BVD-titers bij serologisch positieve dieren kunnen nogal schommelen, dat wil
zeggen er treden titerstijgingen op bij het doormaken van andere infecties (aspe-
cifieke invloeden).

De eerste in het leven van een kalf optredende infectie met dit virus kan bij dieren
ouder dan enkele maanden, oorzaak zijn van pinkengriep. Herinfecties verlopen als
regel subklinisch. Bij heel jonge kalveren leidt de infectie veelal niet tot een klinisch
herkenbaar ziektebeeld.

Infecties met het RS-virus treden lokaal in de luchtwegen op en generaliseren niet.

Hierdoor tcunnen er infecties plaatsvinden met slechts een geringe serologische
respons van circulerende antilichamen. Een negatief serologisch onderzoek sluit
een RS-infectie bij individuele dieren dan ook niet uit.

Vaccinaties geven lage titers. Veldvirus-infecties gaan als regel wel gepaard met
significante titerstijgingen. Opgemerkt kan worden dat de infectie bij het optreden
van symptomen al enige dagen kan bestaan. Hierdoor kunnen er al antilichamen in
de eerste (acute) sera aanwezig zijn waardoor een verdere stijging tot een viervoud
niet bereikt wordt (bijv. 4 ^ 128 en 64 — 128).

Na vaccinaties kunnen ook infecties optreden (net als herinfecties), die dan tot het
ontstaan van relatief hoge titers kunnen leiden. Maternale titers werken sterk
verstorend, zij verhinderen een respons. Hierdoor is serologisch onderzoek bij
kalveren beneden vier maanden niet zo zinvol.
Gebruikt worden:

De SN-test: als meest gevoelige. Titers van ^ 2 duiden al op aanwezigheid van
antilichamen.

De CBR; ook voor RS wat verouderd. Titers van ^ 5 als positief te beschouwen.
De ELISA: is wat minder specifiek. Vooral geschikt voor groepsbeoordeling. Een
nadeel is dat er met deze test lange tijd maternale antilichamen aangetoond worden
(> 4 maanden). Titerwaarden > 80 zijn positief. Zijn er alleen sera, genomen 3
weken na het begin van de ziekteperiode beschikbaar voor onderzoek, dan zijn
hoge titers een aanwijzing voor recente infecties (> 320).

Het optreden van infecties met het PIj-virus vertoont veel overeenkomst met de
pathogenese van het BRS-virus. Dat wil zeggen het virus vermeerdert zich in de
mucosa van de luchtwegen en het blijft een lokale infectie. Het PIj-virus veroor-
zaakt als regel minder ernstige symptomen dan het BRS-virus.
Infecties met PI3 komen ook veelvuldig naast andere virusinfecties voo\'. Bij jongere
kalveren kan het een primaire aandoening zijn die een aansluitende groei van bijv.
Pasteurella spp mogelijk maakt.
Herinfecties komen veelvuldig voor.

Voor serologisch onderzoek gebruikt men dc H AR-test. Titers > 2 zijn positief. Een
ELISA is in ontwikkeling.

Voor de diagnostiek van abortus Bang blijft, naast onderzoek van melk en foeten,
de serologic van veel belang. Er zijn drie testen in gebruik. De plaatmethode wordt
toegepast voor een snel af te lezen agglutinatie, waarbij het serum in twee verdun-
ningen wordt gecontroleerd op antilichamen. Voor het bepalen van hogere titers
wordt de buisjes-agglutinatie gebruikt. Wanneer verdunningen van 1:25 of hoger
een agglutinatie geven, wordt deze reactie als dubieus geïnterpreteerd en wordt
naast dc agglutinatie-test de CBR uitgevoerd. Hierbij worden reacties van 2.0.0. als
negatief, en Ss 4.2.0. als positief gerekend. Deze drie cijfers geven het al of niet
optreden aan van haemolyse, met drie verschillende hoeveelheden serum met de te
bepalen antilichamen (01, 0,05 en 0,02 cc).

Het cijfer O betekent volledige haemolyse, dat wil zeggen er is geen binding van
complement en het cijfer 4 betekent géén haemolyse en dus wel binding van het
complement aan het antigeen — IgM — complex.

Voor het rund is van belang de I. hardjo. Infecties geven soms mastitis en/ot
abortus maar kunnen ook subklinisch blijven. Leptospirose is een zoönose. Infec-
ties bij de mens veroorzaken melkerskoorts.

Bij verdenking van leptospirose kan een bedrijfs- of\' groepsscreening zinvol zijn.
Titers ^ 200 duiden op recente infecties. Deze worden gemeten met de microscopi-
sche agglutinatiereactie.

Infecties met dit intracellulair micro-organisme komen bij het rund regelmatig
voor. Zij worden beschouwd onder andere aborteren en aandoeningen van de
luchtwegen te kunnen veroorzaken. Overigens is de pathogene betekenis niet geheel
duidelijk.

In gevallen van aborteren door Chlamydia-infecties zijn er in de vruchtvliezen
typische veranderingen, en is het agens met de directe IFT aantoonbaar.
Door middel van serologisch onderzoek bij een groep dieren kunnen recente
infecties met dit agens aangetoond worden. Daarvoor gebruikte men de comple-
ment-bindingsreactie. Over de interpretatie van de hiermee verkregen waarden
bestaat geen éénstemmigheid. Titers > 5 werden als positief beschouwd.

Voor de bestrijding van deze ziekte is een diagnose van een klinische infectie in een
vroeg stadium gewenst. Dit stuit echter op moeilijkheden; de diagnostische hulp-
methodieken geven weinig zekerheid en dit geldt ook voor de serologie. De beteke-
nis van een positieve serologische reactie is niet duidelijk en bovendien geeft de
thans gebruikte CBR voor paratuberculose veel miswijzingen. Negatief zijn titers
als 0.0.0. en 4.1.0.; positief zijn titers ^ 4.3.0. Een ELISA is in voorbereiding.

Serologisch onderzoek ten aanzien van leverbot berust op het aantonen van anti-
lichamen tegen de jonge botten in het leverweefsel. Volwassen parasieten bevinden
zich in de galgangen en geven geen betrouwbare serologische reactie.
Bloedonderzoek voor controle op leverbot is een typische koppeldiagnostiek. Voor
screening moet dan ook 1/5 deel van de koppel — verdacht van een eerste infectie
— onderzocht worden, met een minimum van 5 dieren.
Het serologisch onderzoek geschiedt met de IHA-test, waarbij:
< 25-50 te beschouwen als negatief
50-100 als dubieus, en
100 als positief.

Een koppel wordt als positief beschouwd wanneer de titer gemiddeld > 50 be-
draagt. Een ELISA is in voorbereiding.

Over de bruikbaarheid van serologische gegevens bij de diagnostiek van long-
wormziekte is nog geen duidelijkheid. Vanouds werd de IHA-test gebruikt, maar
deze test is vaak vals negatief, vooral bij oudere dieren.

Tegenwoordig wordt de ELISA toegepast, waarbij alleen hoge waarden 320)
betrouwbaar lijken. Lagere titers moeten als dubieus beoordeeld worden. Vals-po-
sitieve reacties zijn niet uit te sluiten, mogelijk door contacten met larven van
aardnematoden. Aan een meer specifieke test wordt gewerkt.

Geconcludeerd mag worden dat serologisch onderzoek, indien op het goede mo-
ment verricht, een waardevol hulpmiddel kan zijn bij onze diagnostiek. Wel kent
ook dit deelgebied zijn beperkingen.

Uiteraard is hetgeen beschreven wordt een momentopname, aangezien de kennis
van de immunologie en de mogelijkheden van de serologie zich snel uitbreiden.

De effectiviteit van een PVC oormerk
geïmpregneerd met het insecticide
flucythrinaat

SAMENVATTING In de zomer van 1985 werd een PVC oormerk me! als actieve stof het
synthetische pyrethroïde flucythrinaat onderzocht op 17 bedrijven verspreid over de provincie
Overijssel met in totaal 218 pinken. Er was een vergelijkbare, niet behandelde groep, van 157
pinken die in 12 koppels liepen.

De effectiviteit van de oormerken was beter ten opzichte van stekende vliegen dan tegen
zuigende vliegensoorten. De reductie varieerde, afhankelijk van de vliegensoort, van 36,2% tot
95,7%.

De effectiviteit van de onderzochte oormerken wisselde tussen de bedrijven. Ongeveer S\'/i
maand na het inbrengen kwam de nog actieve stofvrij.

SUMMARY A PVC ear tag containing the synthetic pyretroid jiucythrinate was tested in
seventeen herds including 218 heifers. There was a comparable control group of twelve herds
including 157 heifers. The ear tags were more effective against sucking flies than they were
against sticking flies.

Varying with the species of the fly, the effectiveness ranged from 36.2 per cent to 95. 7 per cent.
The effectiveness also varied between the herds. The active constituent was still released within
approximately J\'/a months after introduction.

Algemeen wordt aangenomen dat de vlieg Hydrotaea irritans zomerwrang over-
brengt (6).

In Nederland worden sedert 1982 Polyvinylchloride (PVC) oormerken, geïmpreg-
neerd met een insecticide, toegepast ter bestrijding van vliegen op rundvee.
Insecticide oormerken worden met goed resultaat (1,2, 3,7) voornamelijk gebruikt
bij pinken (1-2 jaar) om zomerwrang te voorkomen.

Er zijn momenteel vele soorten insecticide oormerken in Nederland verkrijgbaar.
In grote lijnen zijn, op basis van het insecticide, 2 groepen te onderscheiden. De ene
groep, waartoe de meeste oormerken behoren, bevat als insecticide lipofiele synthe-
tische pyrethroïden, zoals llucythrinaat, Cypermethrin en permethrin. De tweede
groep, waarvan in Nederland slechts één in de handel is, bevat als insecticide stof de
organofosforverbinding tetrachloorvinfos.

Uit de oormerken komt het insecticide vrij door schudden (tetrachloorvinfos) of
wrijven (synthetische pyrethroïden). De synthetische pyrethroïden trekken door

\' Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en Flevoland, Postbus 13, 8000 AA Zwolle.
^ Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.

\' Proefstation voorde Rundvee-, Paarden-en Schapenhouderij, Runderweg 6, 8219 PK Lelystad.
396 Tijdschr. Diergeneeskd. deel 112, afl. 7. 19H7

het vet in het haar over het gehele lichaam. Over de effectiviteit van insecticide
oormerken zijn in Engeland (2), Duitsland (3, 4), België (1) en de Verenigde Staten
(9) publikaties verschenen. De effectiviteit is goed. De werkingsduur is vaak minder
duidelijk en varieert van 3 tot 5 maanden (4, 7, 9).

In 1985 is in Overijssel de effectiviteit en werkingsduur van het oormerk Stock-
guard® \' nagegaan.

Van 1 1 tot30april 1985zijn IOkoppels(126pinken)met2Stockguard® oormerken per dier
behandeld. Van 1 tot 15 mei zijn bij 57 pinken (3 koppels) 2 oormerken en bij 35 pinken (4
koppels) 1 Stockguard® oormerk per dier ingebracht. De oormerken werden alle in het oor
bevestigd. De pinken liepen verspreid over de gehele provincie Overijssel. Als controle dien-
den 12 koppels met in totaal 157 pinken, die binnen een straal van ongeveer I kilometer vanaf,
maar niet vlak naast, de behandelde groep liepen. De controlegroepen werden in het geheel
niet behandeld tegen vliegen. In 3 gevallen fungeerde één controlegroep voor 2 of 3 behan-
delde groepen. De waarnemingen van de vliegen hebben op I behandeld en het daarbij
behorende controlebedrijf vanaf 15 mei en op de overige bedrijven vanaf 3 juli 1985 tot 25
oktober 1985 éénmaal per week steeds op ongeveer hetzelfde tijdstip bij de behandelde en
onbehandelde dieren plaatsgevonden. In koppels met minder dan 10 dieren zijn de vliegen op
alle dieren en in grotere koppels iedere keer op minimaal 10, willekeurig gekozen, pinken
geteld en gedifferentieerd. De pinken konden voldoende benaderd worden om met het blote
oog de diverse vliegen te differentiëren. In één koppel werden wekelijks 5 dieren vastgezet om
de waargenomen vliegen te vangen en nauwkeurig te differentiëren. Steeds is één willekeurige
kant per dier geteld; de vliegenaantallen per dier liggen dus ongeveer tweeinaal zo hoog als
weergegeven. Per dier zijn de waarnemingen genoteerd.

Eind september zijn de oormerken, die op 11 april bij 11 pinken aangebracht waren,
uitgeknipt. Deze zijn vervolgens bij 2 koppels niet eerder behandelde pinken ingebracht. De
vliegen op deze 2 koppels werden 2 dagen voor de splitsing geteld. De genoemde 2 koppels
werden ieder vlak voor de behandeling in tweeën gesplitst en in gescheiden weiden gebracht.
Voor de verwerking van de gegevens zijn per waarnemingsdatum de vliegen op de getelde
runderen per soort bij elkaar opgeteld en gedeeld door het aantal getelde runderen. Na
logaritinische transformatie van het gemiddelde per waarnemingsdatum is per vlieg over het
seizoen het gemiddelde en de standaarddeviatie berekend met behulp van de verdelingsvrije
cumulatieve frequentie inethode (5).

Aangezien er bcdrijfsverschillen bestonden, zijn de redukties per proefgroep/controlegroep
berekend. Met een Student\'s T-toets werden de significanties van de reducties berekend.

Dazen (Tabanidae) en vliegen {Miiscidae), die in voldoende aantallen werden waar-
genomen, zijn in de berekeningen (tabel 1 en 2) betrokken. Dit betrof de steek
vliegen Haematobia (ook wel: Lyperosia) irritans, Stomoxys calcitrans en Haemato-
bosca stimulans en de zuigende vliegen Hydrotaea irritans en Hydrotaea albipuncta.
Morellia soorten werden zelden gezien (totaal 26 morellia\'s), evenals Musea domes-
tica Linnaeus (totaal 8 keer). Musea autumnalis de Geer werd in het geheel niet
waargenomen.

Bij de beoordeling van label 2 is het goed om een onderscheid te maken tussen
zuigende vliegen {Hydrotaea irritans cn Hydrotaea albipuncta), die kort op het dier
vertoeven en de stekende vliegen {Haematobia irritans, Stomoxys calcitrans en
Haematobosca stimulans), die langer op het dier blijven zitten. Speciaal Haematobia
irritans is sterk koegebonden.

\' Stockguard®, een PVC-oormerk van 10 gram met 7,5% flucythrinaat; Cyanamid Benelux, Rue du
Bosquet 15, B-1348 Mont-St. Guibert (L.L.N.) België.

Tabel I. Het gemiddelde aantal vliegen en dazen per pink op de bedrijven gedurende het gehele seizoen.

Tabel 2. Dc gemiddelde reductie (in \'a ) van de vliegen en dazen op de behandelde koppels in verge-
lijking met de conirolekoppel, de standaarddeviatie (SD) en het significantieniveau (P).

De zomcrwvdngv\\\'ie.g Hyclrotaea //v/tórti verdwijnt niet gelieel maar wordt wei sterk
in aantal gereduceerd (64,1%).

Dc werkzaamheid tegen de vlieg Hyctrotaea albipuncta, die vooral rond het oog
wordt gezien, is vrij laag (36,2% reductie).

De stekende vliegen werden sterk in aantal gereduceerd gedurende de gehele
onderzoekperiode. Dc werkzaamheid tegen Tabanidae (dazen) is niet zo groot.
Dc resultaten van het onderzochte oormerk met llucythrinaat waren minder goed
dan die van Liebisch (4) in de omgeving van Hannover in 1984 met hetzelfde
oormerk. Het is mogelijk dat dit veroorzaakt is door de lagere aantallen vliegen per
dier in dit onderzoek.

De effectiviteit en werkingsduur van oormerken is vooral belangrijk ten opzichte
van de zomerwrangvlieg Hydroiaea irritans, omdat deze waarschijnlijk zomer-
wrang veroorzaakt. Uit een nadere analyse van de effectiviteit ten opzichte van
Hydrotaea irritansb\\ttk dat dc effectiviteit in de 4e maand na het inbrengen van de
oormerken slechts weinig lager was dan in de 3e maand. Hydrotaea irritans wordt
na begin september nauwelijks meer gezien. Indien de onderzochte oormerken
ingebracht worden bij het naar buiten brengen van de pinken mag dus een effectivi-
teit ten opzichte van Hydrotaea irritans gedurende vrijwel het gehele seizoen ver-
wacht worden. Wel neemt dan de kans op zomerwrang op het eind van het seizoen
toe in vergelijking inet oormerken, die pas half juni, aan het begin van het
zomerwrangseizoen, ingebracht worden.

De effectiviteit van de oormerken ten opzichte van Hydrotaea irritans varieerde vrij
sterk in de 17 onderzochte koppels.

Uil onderzoekingen in voorgaande jaren (7) bleek dat het gebruik van oormerken
de zomcrwrangincidentie aanzienlijk verlaagde maar dat er toch nog wel een aantal
gevallen van zomerwrang werden waargenomen. Dc effectiviteit van de onder-
zochte oormerken om zomerwrang te voorkomen kon in dit onderzoek niet vast-
gesteld worden omdat geen zomerwranggevallen werden waargenomen in de be-
handelde en onbehandelde koppels. Indien preventie van zomerwrang de reden van
het gebruik van oormerken is, is het aan te bevelen om 2 oormerken per dier te
gebruiken omdat dan gedurende langere tijd een aanzienlijk hogere concentratie
van actieve stof wordt gemeten in vergelijking met 1 oormerk (8). In dit onderzoek
was er overigens vrijwel geen verschil in effectiviteit tussen de groepen met 1 of 2
oormerken per pink.

De werkingsduur van de onderzochte oormerken is moeilijk exact aan te geven.
Wel bleek dat uit de oormerken van de 11 pinken, die op 11 april 1985 ingebracht
werden, eind september nog actieve stof vrij kwam. Deze oormerken werden eind
september ingebracht bij 2 koppels pinken. Binnen een dag waren alle Haematobia
irritans vliegen verdwenen terwijl deze vlieg niet in aantal verminderde op de 2
controlekoppels.

Gezien de lange werkingsduur is het aan te bevelen om de oormerken bij het
opstallen te verwijderen.

Na het inbrengen van de oormeri<en moeten de handen zorgvuldig gewassen
worden. In voorgaande jaren bleek namelijk dat een aantal veehouders hevige
hoofdpijn kregen na het aanbrengen van oormerken met synthetische pyre-
throïden.

Dc auteurs zijn de diverse veehouders erkentelijk voor hun bereidwillige medewerking aan dit onder-
zoek. Verder willen ze dc studente K. Geertjes en haar begeleider drs. R. E. Komijn van de RULS uit
Deventer bedanken voor hun enthousiaste medewerking bij de vliegcntellingen en de verwerking van de
gegevens. Tot slot zijn ze dc dank verschuldigd aan de leden van de Werkgroep Zomerwrang. ingesteld
door de Stichting Gezondheidszorg voor Dieren in Den Haag. voor het critisch doornemen van de
resultaten van dit onderzoek.

1. Beneis G en RobijnsJM. Preventie van zomcrmastitis door vliegenbcstrijding. Vlaams Diergenees-
kundig Tijdschrift 1985; 54: 17-21.

2. Hillcrton.lE.BramleyAJ,and Yarrow NH. Control of nies (Diptéra: Muscidae)on dairy heilers by
Electron ear tags. Br Vet J 1985; 141-6.

3. Hofman W. Erfahrungen mit dem Einsatz von insektizidhaltigen Ohrmarken zur Ehegenabwehr bei
Weiderindern. Dt.sch tierärztl Wschr 1985; 92; 353-6.

4. Liebisch A. Untersuchungen über die Langzeitwirkung insektizidhaltigc Ohrmarken (Permethrin
und Cypermethrin) zur Bekämpfung von Fliegen und Bremsen bei Weiderindern in Norddeutsch-
land. Dts tierärztl Wschr 1985; 92: 186-91.

5. Sokal RR and Rohlf FJ. Biometry. The principles and practice of statistics in biological research.
WH Freeman and Company, San Fransisco, USA, 1969.

6. Sol J. Zomerwrang: pathogenese, schade, voorkomen en preventie. Tijdschr Diergeneeskd 1983;
108: 44.V52.

7. Sol .1. Control methods in summer mastitis: the importance of fly control; Proceedings of the XI ilth
World Congre.ss on diseases of cattle, Durban SA 1984; 236-42.

8. Taylor SM. Mallon T, Elliott CT, and Blanchflower .L Effect of Hucythrinate impregnated ear tags
on llv attack in cattle. Vet Rec 1985; 116: 566-7.

9. Williams RE, Westby EJ, Hcndrix KS, and Lemenager RP. Use of insecticide-impregnated ear tags
for the control of face Hies and horn Hies on pastured cattle. J Animal Sci 1981; 53: 1159-65.

In the last few years, the presence of residues of
veterinary drugs in food of animal origin has at-
tracted worldwide attention because of the poten-
tial risks of these substances for public health. The
Council of Europe Public Health Committee
(Partial Agreement), whose principal task is to
protect consumer health, particularly against the
risks inherent in present-day life, instructed a
committee of experts to draw up a report identify-
ing and clarifying the problems posed by such
residues in food.

The twenty-four page report deals in particular
with principles for the safety evaluation of re-
sidues:

- Toxicological aspects: carcinogenicity, reac-
tions based on immuno-pathological mechanisms,
microbiological aspects (resistance phenomena).

- Special topics: nitrofurans, chloramphenicol,
stress, hormones, anthelmintics.

The publication is available in French and in Eng-
lish: pricc£ 1.80(US$4.50; 15.00 EE), from any of
the national sales agents listed on page 4 or, failing
that, from the Publications Section, Council of
Europe, B.P. 431 R6, F-67006 Strasbourg Cedex.

Extrahepatic cholestasis in the dog and the
differentiation of extrahepatic and
intrahepatic cholestasis

SUMMARY The clinical and pathological features of extrahepatic cholestasis in 19 dogs are present-
ed. The condition was most often caused by partial or complete occlusion of the choledochal duct due to
neoplastic di.seases( 12 cases), inflammatory processes (3 cases), or eventration and incarceration of the
liver (I case). In only three cases was the condition due to intraluminal obstruction of the choledochal
duct.

The anamnestic, laboratory and pathological parameters of these 19 dogs were compared with the
findings in 21 dogs with intrahepatic cholestasis. Statistical analysis of these parameters indicated that
the presence of acholic faeces, the degree of icterus and the level of plasma yGT where the only
parameters of value in the clinical differentation of extrahepatic from intrahepatic cholestasis.
Histological examination of liver biopsies is a simple aid to a confident in vivo diagnosis of extrahepatic
cholestasis.

Cholestasis refers to the stagnation of bile
formed by the hepatocytes, within the
intra- or extrahepatic biliary passages (1).
The morphologist views cholestasis as the
presence of bilirubin casts in distended ca-
naliculi. The clinical biochemist regards
cholestasis as the accumulation of bile con-
stituents, such as conjugated bilirubin,
cholesterol and bile acids, in peripheral
blood. The clinician recognises cholestasis
as jaundice due to anatomical blockade of
the choledochal duct (extrahepatic choles-
tasis) or due to primary or secondary hepa-
tic disease (intrehepatic cholestasis) (2).
In the dog, cholestasis is common, is
usually intrahepatic, and is only seldom
caused by partial or complete blockadc of
bile now in the choledochal duct (3, 4, 5).
This paper describes the clinical, labora-
tory and pathomorphological features of
extrahepatic cholestasis and exainines the
specificity of these observations as compar-
ed with the findings in intrahepatic choles-
tasis.

Nineteen dogs with extrahepatic cholestasis were
studied. The diagnosis was based on the presence of a
partial or complete blockadc of the choledochal duct
ascertained at laparoscopy, laparatoiny or autopsy.
Twenty one dogs with intrahepatic cholestasis were
also studied. The diagnosis was made on the presence
of bile thrombi in the liver and conjugated bilirubin in
the blood, in the absence of extrahepatic bile duct
obstruction. The diagnosis and classification of bili-
ary and hepatic disease (Tables 1 and 2) were based
on physical examination, laboratory findings, results
of laparoscopy or laparotomy, and pathomorpholo-
gical findings.

In all cases liver tissue was examined histologically.
Liver tissue was obtained either by the Menghini
biopsy technique\' or at autopsy. Paraffin-einbedded
sections were routinely stained with haematoxylin
ans cosin. Von Ciicson\'s stain and the reticulin stain
of Gordon and Sweet. Some sections were also stain-
ed by the periodic acid-Schiff (PAS) staining method
with or without diastase treatment, Fouchet\'s stain-
ing method for bilirubin, and Prussian blue staining
for iron.

The following laboratory determinations were made
using standard methods: packed cell volume (PCV),
total serum protein and electrophoresis, leucocyte

count, plasma activities of alkaline phosphatase (AP),
glutamic oxalacetic transaminase (GOT), glutamic
pyruvic transaminase (GPT) and gamma glutamyl
transpeptidase (7GT), total and direct-reacting (con-
jugated) bilirubin, prothrombin (PTT) time and fibri-
nogen.

The data for the individual parameters in the history,
physical examination and laboratory examination in
dogs with extrahepatic cholestasis were compared
with those in dogs with intrahepatic cholestasis by use
of non-parametric Wilcoxon-Mann-Whitney test (9).
Parameters in the history and physical examination
were classified as 1 (absent), 2 (moderate) or 3 (se-
vere). The level of significance was chosen to be P -
0.05. The parameters that were different in the two
groups were further analysed by performing a linear
discriminant analysis (10). Only 10 of the dogs with
extrahepatic cholestasis were included, because the
other dogs had hepatic tumour metasta.ses, which
could have inlluenecd the parameters analysed.

The complaints were the same in dogs with
extrahepatic and intrahepatic cholestasis.
The major problems were jaundice (90 and
58%, respectively), apathy (80 and 79%),
emaciation (70 and 55%), vomiting (60 and
58%), polydipsia (40 and 31%), anorexia
(40 and 76%), diarrhoea (40 and 20%),
acholic faeces (40 and 7%), and anaemia
(30 and 38%).

Only for jaundice and acholic faeces was a
statistically significant difference found be-
tween extrahepatic and intrahepatic cho-
lestasis cases (P<0.01).

The range and median values of the para-
meters deviating significantly from the
normal range are given in Fig. 1. The dogs
with autoimmune haemolytic anaemia
characteristically had a markedly decreas-
ed PCV (8, 15 and 17, respectively^
The total and percent direct reacting bili-
rubin in these dogs were 300, 80 and 8
yumol/l and 96%, 94% and 62% respect-
ively. The PCV in the other dogs was with-
in the normal range. In both groups leuco-
cyte count, totalserum protein and electro
phoresis, PTT and fibrinogen were withir
normal limits.

In both groups the values for AP (P <
0.001) and 7GT (p > 0.01) were stati.s-
tically different from normal values.

Linear discriminant analysis
Linear discriminant analysis was used to
evaluate AP, 7GT, degree of icterus and
the presence of acholic faeces. A linear
combination of these parameters gave the
optimum discrimination between the two
groups. When all four parameters were in-
corporated, 9 of the 21 dogs with intra-
hepatic cholestasis were classified as extra-
hepatic, and 1 of the 10 with extrahepatic
cholestasis was classified as intrahepatic.
Better discrimination was obtained by lo-
garithmic transformation of the yGT and
AP values, resulting in a more symmetric
distribution, and by reduction of the
number of parameters.
The best separation of the two groups was
then obtained by the discriminant function
D = 0.164 icterus 0.200 acholic faeces -b
0.205 log yGl. Patients with D < 0.979
were classified as having intrahepatic cho-
lestasis (mean value 0.812) and those with
D > 0.979 were classified as having extra-
hepatic cholestasis (mean value 1.146). In
this way 17 of 21 cases of intrahepatic and 9
of 10 cases of extrahepatic cholestasis were
correctly classified.

Fig. 1. Variation and median
values of parameters deviating sig-
nificantly from tfie normal range
in dogs with extrahepatic(n = 10)
and intrahepatic (n = 30) choles-
tasis.

In the dogs with intrahepatic cholestasis
the liver morphology varied considerably,
depending on the extent and type of liver
disease present. Normal intrahepatic bile
duct diameter, and normal gall bladder
and choledochal duct were present in all
cases.

In animals with extrahepatic cholestasis
the macroscopic findings varied, mainly
according to the primary lesion responsible
for the extrahepatic cholestasis. Neverthe-
less, a constant macroscopic feature was
the dilation of the intrahepatic bile ducts,
the gall bladder and the choledochal duct
proximal to the obstructive lesion (Fig. 2).

The livers had a yellowish discoloration
and a normal or denser than normal con-
sistency. In one dog with chronic obstruc-
tion of the common bile duct by a large gall
stone, complicated by cholangitis with
absce.ss formation, there was extensive
fibrosis of the liver and peripheral porto-
systemic collateral circulation.

In the dogs with intrahepatic cholestasis
the livers primarily showed lesions specific
for the diagnosed liver disease, as well as
mild, moderate or marked cholestasis. The
cholestatic changes per se did not differ
from those seen in dogs with cxtrahepatic
cholestasis. In extrahepatic cholestasis
cases the liver lesions could be differentiat-
ed histopatologically as acute (5 dogs; cli-
nical symptoms for 2 days to 9 weeks) or
chronic (14 dogs; clinical symptoms for 2
weeks to 2 years). In the acute cases moder-
ate to severe centrolobular cholestatis was
present, and there were no obvious changes
in the peripheral liver parenchyma.
A secondary inflammatory reaction, con-
sisting mainly of an increased number of
macrophages, was confined to the choles-
tatic area. Bile pigment was visible in the
canaliculi as bile thrombi, in the Kupffer
cells as phagoeytosed thrombi, and as-
finely granular pigment in the liver cells
(Fig. 3). In the cholestatic areas feathery
degeneration of liver cells was sometimes
seen. Very rarely a bile infarct-like struc-
ture was found.

In most chronic cases the cholestasis in the
centrolobular areas was comparable to
that in the acute cases. Sometimes inspissat-
ed bile concrements were very large. In one
case tubular rearrangement of hepatocytes
was observed. Two very chronic cases had
no histological evidence of cholestasis, al-
though plasma total and conjugated bili-
rubin were slightly increased. The portal
areas showed specific lesions in 4 of the 5
acute cases i.e. dilated bile ducts, oedetna,
and slight or marked infiltration with neu-
trophils (Fig. 4 and 5). In one case no histo-
logical changes were present in the portal
triads. In longstanding obstruction the
portal changes became more pronounced
and complex. A nutnerical increase in duc-
tular structures, namely ductular prolifera-
tion, marked the transition to chronicity.

This ductular proliferation extended be-
yond the limits of the portal area and invad-
ed the parenchyma (Fig. 6), most often
along the lobular periphery towards neigh-
bouring portal triads. This was accom-
panied by fibroblastic proliferation, creat-
ing the stroma of the outgrowing ductular
strands. In some cases the process resulted
in perilobular fibrosis with portal-portal
fibrous connections. The inflammatory in-
filtrate in the portal areas in chronic cases
consisted of both neutrophils and mono-
nuclear cells such as lymphocytes, plasma
cells and often ceroid-laden macrophages

(Fig. 7). In .several cases the portal fibrosis
was accompanied by periductal concentric
lamination of collagen (Fig. 8). Only in the
dog with a chronic obstruction of the
common bile duct by a large gall stone,
with a superimposed cholangitis, was fi-
brosis in the liver very extensive, resulting
in biliary cirrhosis.

The causes of extrahepatic cholestasis in
these dogs are listed in Table 1. Diaphrag-
matic herniation was the cause for the
eventration and incarceration of the liver.

The inflammatory processes included
chronic local adhesive peritonitis, oedema
of Vater\'s papilla due to focal chronic in-
flammation of the mesentery, and chronic
adhesive peritonitis with abscesses due to
foreign body penetration of the stomach
wall.

The dog with mucinous dysplasia had very
viscid inucinous material in the gall bladder
and in the common bile duct.

Acholic faeces, which is mentioned as a
common phenomenon in extrahepatic cho-
lestasis (4, 11) was seen in 40% of our dogs
with this abnormality and may be consider-
ed suggestive but not conclusive evidence
of extrahepatic biliary obstruction. Pruri-
tus, a common symptom of extrahepatic
cholestasis in man (12), was absent in dogs
with either form of cholestasis. A prolong-
ed PTT is often found in chronic extrahe-
patic cholestasis in man, due to a deficiency
in vitamin K-dependent clotting factors. It
results from poor absorption of the fat-sol-
uble vitamin K from the gut, because bile
salts are prevented from entering the duo-
denum ( 13). In the dog, however, a prolong-
ed prothrombin time is not a characteris-
tic feature of extrahepatic cholestasis. In
our study only one dog had a distinct pro-
longation of the PTT, with a normal fibri-
nogen level. Whereas in the dogs with ex-
trahepatic cholestasis the median values
for AP and 7GT were significantly higher
than in the dogs with intrahepatic cholesta-
sis, the ranges in both groups were almost
indentical.

No single clinical or laboratory finding
enables differentation between intrahepa-
tic and extrahepatic cholestasis. An experi-
enced clinician may diagnose most cases
of extrahepatic cholestasis rather accur-
ately based on the composite results of
physical and laboratory examinations. The
statistical analysis of a great variety of pa-
rameters in this study revealed the diagnos-
tic importance of the combination of icte-
rus, acholic faeces and elevated 7GT for the
clinical diagnosis of extrahepatic cholesta-
sis. It was surprising that elevated plasma
AP did not contribute to the discrimina-
tion between intrahepatic and extrahepatic
cholestasis, and that there was consider-
able overlap of values between the two
groups. Consequently, an elevated AP level
contributed positively to the separation of
the two groups, but negatively to the differ-
ential diagnosis in individual patients.

Haemolysis theoretically is a prehepatic dis-
ease characterised by unconjugated hyper-
bilirubinaemia due to increased breakdown
of haemoglobin. In the dog, however, in-
trahepatic cholestasis seems to be a major
component in haemolytic jaundice, as a
high percentage direct reacting conjugated
bilirubin is present in the blood, and (often
severe) cholestasis is seen on histological
examination of the liver. Intrahepatic cho-
lestasis due to haemolysis is easily differen-
tiated (by the low PCV) from not only ex-
trahepatic cholestasis but also other causes
of intrahepatic cholestasis.
The centrolobular cholestatic lesions ob-
served in extrahepatic cholestasis are not
specific and occur also in dogs with intra-
hepatic cholestasis. A pathognomonic fea-
ture of extrahepatic cholestasis in man (14)
and horses (personal observations), name-
ly, the presence of bile infarcts or large
areas of liver parenchyma with feathery
degeneration, is never present in the dog.
The portal changes seen in extrahepatic
cholestasis, especially oedema, infiltration
of neutrophils, and concentric periductal
fibrosis are features specifically found in
dogs with extrahepatic cholestasis. Specific
portal lesions were present in 18 of 19 dogs
with extrahepatic cholestasis; only one
very acute case did not show portal
changes. Histological examination of liver
biopsies is thus a simple aid to a confident
in vivo diagnosis of extrahepatic cholesta-
sis.

The causes of extrahepatic cholestasis in
dogs described in the literature (4,5, 11,15,
16, 17) are in agreement with our findings.
Neoplasia, especially pancreatic carcino-
ma, is a common cause. Cholelithiasis,
which usually dot^ not result in clinical
disease (10), is seen only rarely as a cause of
extrahepatic cholestasis in the dog. Chronic
inllammatory processes may vary wide-
ly with respect to their pathogenesis. The
causes may be extraordinary, such as the
ganglioneuromatosis of Vater\'s papilla,
the diaphragmatic herniation, and the mu-
cinous dysplasia observed in our series.
Our findings are in agreement with those of
Mulvany, Feinberg and Tilson (19), that
neither acute nor chronic pancreatitis per
se has been found to be a cause of extra-
hepatic cholestasis in the dog.

In the very acute and very chronic cases the
duration of the complaints agreed with the
morphological findings, in the other cases
no relationship was found between the du-
ration of clinical symptoms and the chro-
nicity of the morphological lesions.

Zimmerman, H. J. Intrahepatic cholestasis.
Arch, intern. Med. 1979; 139: 1038-45.
Eikmeier, H. Der Ikterus des Hundes. Kleintier
Praxis 1960; 5: 53-5.

Hardy. R. M. Diseases of the liver. In: Textbook
of Veterinary Internal Medicine Ed. S. J. Et-
tinger, W. B. Saunders Company, Philadelphia,
1975; 1219-46.

Ingh, T. S. G. A. M. van den and Rothuizen, .1.
Destructive cholangiolitis in the dog. B.M.T.W.
1984; 97: 184.

high, T. S. G. A. M. van den and Rothuizen, .1.
Ganglioneuroma of Vater\'s papilla and extra-
hepatic cholestasis in a dog. Vet. Path. 1984; 21:
254-6.

Lettow, E. Die blinde Leberpunktion nach Men-
ghini beim Hund. B.M.T.W. 1963; 76: 273-7.
Brownlee, K. A. Statistical Theory and Metho-
dology in Science and Engineering, .lohn Wiley,
New York, 1960.

RatnolT, O. D. Disordered hemostasis in hepatic
disease. In: Diseases of the liver. Ed. L. SchifL
Lippmcott, Philadelphia 4th ed.. 1975; 184-203.
Desmet, V. J. Cholestasis: extrahepatic obstruc-
tion and secondary biliary cirrhosis. In: Pathol-
ogy of the liver. Eds. R. N. M. MacSwccn. P. P.
Anthony and P. J. Scheuer, Churchill Living-
stone, London 1979; 272-305.
Ilolroyd, J. B. Canine exocrine pancreatic dis-
ea.se. J. Small Anim. Pract, 1968; 9: 269-81.
Strombcck, D. R. Small Animal Gastroenterol-
ogy. Stonegate Publishing, Davis, 1979.
Thompson, S. M. R. Biliary tract surgery in the
dog: a review. J. Small Anim. Pract. 1981; 22:
437-50.

Schall, W. D.,Chapman, W. L., Finco, D. R. and
others. Cholelithiasis in dogs. J. Am. Vet. Med.
Assoc. 1973; 163: 469-72.

Mulvany, M. H., Feinberg, C. K., and Tilson, D.
L. Clinical Characterization of Acute Necrotiz-
ing Pancreatitis. Continuing Education 1982; 4:
394-405.

\'Test uw kennis\' is een nieuwe rubriek in het Tijdschrifl voor Diergeneeskunde. De
redaklie slelt zicii voor elke maand een tienlal vragen over verschillende onderwerpen
aan u voor le leggen. De rubriek is bedoeld om uw kennis via multiple choice-vragen
te testen en zonodig op te vijzelen. De redaktie is er van overtuigd dat uw wetenschap-
pelijke en beroepsmatige belangstelling dc drijfveer zal zijn om de rubriek met veel
interesse te lezen.

Hel verheugt de redaklie dat zij prof. dr. A. Brand bereid heeft gevonden de rubriek
redaklioneel tc begeleiden. Uw bijdragen, in de vorm van één tot een 10-tal vragen uit
allerlei geledingen van het veterinaire beroep, zullen zeer op prijs worden gesteld.
Deze tweede alleveringis van de hand van A. A. H. M. ter Huurneen Y. H. Schukken
(medewerkers) en C. .1. G. M. van Aaken, R. de Boer, J. H. Ensink, J. C. de Jager, C.
P. L. M. van de Mecrakker en A. J. J. van Sambeek, co-assistenten bij de Vakgroep
Bedrijfsdiergeneeskunde en Buitenpraktijk.

Voor de therapiekeuze is het belangrijk te
weten welk micro-organisme een klinisch
geval van mastitis veroorzaakt. In een on-
derzoek van Verheijden werden alle koeien
met een acute mastitis en verschijnselen van
algemeen ziek-zijn gemonsterd. Welk per-
centage bleek veroorzaakt te worden door
coliformc bacteriën?

Via tankmelkonderzoek geeft de volgende
maslitispalhogeen de meest betrouwbare
indicatie van uicrinfecties in een melkvee-
koppel:

Het dippen van tepels in een jodium-hou-
dende lepeldip na het melken is het meest
effectief ter preventie van mastitis veroor-
zaakt door:

Antibiotica die, indien parenteraal gegeven,
een goede doordringing hebben in de ont-
stoken uier, zijn onder andere:

Inlramarnmaire droogzeltherapic zou die-
nen le geschieden met antibiotica die onder
andere niet irriterend zijn voor de uier, een
goede bacteriedodende werking hebben, een
hoge male van binding hebben aan het uier-
weefsel en tenminste drie weken stabiel blij-
ven. Een antibioticum met deze eigenschap-
pen is:

a. er een pensremming optreedt ten gevolge
van absorptie van het E. co//-endotoxine
uit de uier in de circulatie;

b. er koorts optreedt ten gevolge van de
werking van het E. co//-endotoxine op de
thermoregulatieve centra in de hypo-
thalamus;

Oxytocine vrijstelling is van belang voor de
melkejectie. Welke bewering is juist?

a. manuele voorbehandeling van de uier is
niet nodig, daar de melkmachine ook
Oxytocine vrijstelling induceert;

b. het alternerend toepassen van stimule-
ren en melken gedurende het gehele
melkmaal bekort de melktijd door een
betere Oxytocine vrijstelling;

c. vibrerende pulsaties van de melkmachi-
ne gedurende 1 minuut zijn een redelijke
vervanging van manueel voorbehande-
len;

d. een goede machinale voorbehandeling
van de uier geeft een hogere melkop-
brengst dan manueel voorbehandelen.

Wat betreft de behandeling van koeien met
E. fo//-mastitis met polymyxine B is de vol-
gende bewering juist:

a. parenterale behandeling met polymyxine
B is aan te raden, omdat daardoor de E.
co//-bactericn in de circulatie gedood
worden;

b. parenterale behandeling met polymyxine
B is aan te raden, omdat daardoor de E.
co//-endotoxinen in dc circulatie geneu-
traliseerd worden;

c. parenterale behandeling met polymyxine
B is aan te raden, omdat polymyxine B
goed in de uier doordringt;

d. intramammaire behandeling met poly-
myxine B is aan te raden, onder andere
omdat polymyxine B het co/i-endotox-
ine in de uier neutraliseert.

b. spiramycine is een zuur. waardoor het na
parenterale toediening goed in de uier
penetreert;

c. spiramycine is goed werkzaam tegen de
meeste penicilline-G resistente Staphy-
lococcus aweuj-stammen;

Ten gerieve van de Nederlandse lezers volgt
onderstaand de samenvatting — uit het
Engels vertaald — van het in deze aflevering
(pag. 401) opgenomen artikel uit The Vet-
erinary Quarterly,

Extrahepatic cholestasis in the dog and
the differentiation of extrahepatic and
intrahepatic cholestasis.

Ingh TSGAM van den, Rothuizen J, and Brom
WE van den. The Veterinary Quarterly 1986; 8:
150-7.

Samenvatting De klinische en pathologische be-
vindingen bij 19 honden met extrahepatische cho-
lestase worden beschreven. De aandoening werd
meestal veroorzaakt door partiele of totale afslui-
ting van de ductus choledochus van buiten af door
tumoren (12 gevallen), ontstekingsprocesscn (.3
gevallen) of evcntratie en incarccratic van de lever
(1 geval). Slechts in drie gevallen werd de aandoe-
ning veroorzaakt door primaire obstructie van het
lumen van de ductus choledochus.
I3e gegevens van anamnese, laboratoriumonder-
zoek en pathologie van deze 19 honden werden
vergeleken met de gegevens van 21 honden met
intrahepatische cholestase. Statistische analyse
van deze parameters gaf aan dat de aanwe-
zigheid van acholische faeces, de mate van icterus
en de plasma -y-GT spiegel de enige waardevolle
parameters waren om klinisch onderscheid te
maken tussen extrahepatische en intrahepatische
cholestase. Histologisch onderzoek van leverbiop-
ten is een eenvoudig hulpmiddel voor een be-
trouwbare in vivo diagnose van extrahepatische
cholestase.

Letton E, Kabisch D und Arnald U. Pan-
creasruptuur nach Fenstersturz. Kleintier-
praxis 1985; IV; 161-212.

Van de 7575 katten die als patiënt in de
kliniek werden aangeboden is 22,6% het
slachtoffer van een ongeval en daarvan meer
als de helft door een val uit het raam. Zeker
is het aantal slachtoffers in Berlijn nog gro-
ter omdat ook nog andere dierenartsen pa-
tiënten behandeld hebben, en er een groot
aantal meteen dood was. Bij 10 van deze
patiënten werd een pancreasruptuur vast-
gesteld. Het ontstaan van een ruptuur bleek
afhankelijk te zijn van de hoogte van de val.
In tabellen wordteen en ander verduidelijkt.
Bij het klinische beeld valt op, de ernstige
pijnlijkheid bij aanraken van de patiënt
evenals het palperen van de buik vooral het
epigastricum, verder geen eetlust, braken,
sterke achteruitgang van de patiënt en soms
vochtophoping in de buikholte en bij 4 pa-
tiënten koorts. lT)e meest betrouwbare dia-
gnose is laparotamie. Röntgenonderzoek
kan een hulpmiddel zijn in die gevallen waar
een uitgebreide vetnecrose is opgetreden,
maar dit is pas op zijn vroegst na drie dagen.
Bijzonder karakteristiek zijn de röntgenfo-
to\'s door kalkneerslagen in het necrotische
vetweefsel. Dit wordt in het artikel door af-
drukken van röntgenfoto\'s aangetoond.
Deze veranderingen zijn sterk afhankelijk
van de ernst van de ruptuur en de tijdsduur
van de ziekte.

Een patiënt heeft het overleeft, twee zijn
doodgegaan en zeven andere heeft men laten
inslapen omdat de vooruitzichten hopeloos
waren. Schrijvers vragen zich af wanneer de
diagnose eerder gesteld zou zijn, of ze rneer
voor dc patiënten hadden kunnen doen.

Hathaway SC, Little TWA, and Pritchard
DG. Problems associated with the serolo-
gical diagnosis o[ Leptospira interrogans se-
rovar hardjo infection in bovine populations.
The Veterinary Record 1986; 119 (4): 84-6.

De betekenis van L. hardjo neemt toe. Voor
de diagnose van veldinfecties en klinische
verschijnselen is men aangewezen op serolo-
gisch onderzoek.

Het percentage titers^ 1 ; 100 op een bedrijf
met een natuurlijke uitbraak van leptospi-
rose varieerde in een periode van 2 jaar van
38,8 tot 76,2%. Deze variatie kan worden
veroorzaakt door veranderingen in de be-
drijfsvoering, de leeftijdsopbouw van de
veestapel en seizoensinvloeden op de trans-
missie van de ziekte. Gezien het feit dat de
titers na een infectie wel lang kunnen persis-
teren, blijven ze slechts korte tijd op een
niveau van ^ 1 : 100. Vooral bij dieren in de
tweede en volgende lactaties, welke al eerder
een infectie hebben doorgemaakt, kan men
dit waarnemen.

Een éénmalig serologisch onderzoek zal
zeker bij een steekproef van kleine omvang
geen goed beeld geven van de cumulatieve
infectiegraad (% dieren één keer of vaker
besmet).

Alleen bij recente infecties komen deze over-
een. Ook vindt men slechts in deze situatie
een goede correlatie tussen de resultaten van
bacteriologsch en serologisch onderzoek.
Om een goede indruk te krijgen van de sero-
logische status van een veestapel, is onder-
zoek van minstens 10 dieren uit elke leeftijds-
groep en liefst van de gehele veestapel ge-
wenst. Serologisch onderzoek met een kleine
steekproef kan hoogstens aangeven ofcreen
besmetting met L. hardho aanwezig is. Bo-
vendien is de serologische activiteit in geïn-
fecteerde veestapels niet geassocieerd met de
klinische verschijnselen als agalactie en abor-
tus. Bij de kalveren, welke geïsoleerd van het
melkvee werden gehouden, vindt men in het
algemeen geen titers; bij de vaarzen veel ti-
ters en vaak 1 ; 100 en een matig aantal
titers bij de 2e kalfskoeien en andere dieren.
De auteurs stellen dat met behulp van een
steekproef van 30 dieren het mogelijk is de
klinische verschijnselen te interpreteren, de
behoefte van een vaccinatie en de risico\'s
voor de mens aan te geven.

Donnelly CW and Baigent GL. Method fo.
flow cytometric detection of Listeria mono-
cytogenes in milk. Appl Envir Microbiol
1986; 52: 689-95.

Listeria monocytogenes v^ovdl niet algemeen
erkend als een \'foodborne\' pathogeen micro-
organisme. Enkele recente uitbraken van lis-
teriosis wijzen erechterop, dat deze bacterie
toch door voedingsmiddelen zou kunnen
worden overgebracht. Er bestaat nog geen
officiële methode voorde isolatie van L. mo-
nocytogenes uit voedingsmiddelen.
L. monocytogenes is zeer moeilijk door tradi-
tionele culturele methoden uit besmette weef-
sels, melk, kuilvoer en faeces te isoleren,
vanwege overgroeiing door concurrerende
micro-organismen. De isolatie bij 4° C is de
betrouwbaarste methode, doch deze duurt
erg lang. Voor de snelle detectie van L. mo-
nocytegenes in melk en vlees bestaan welis-
waar technieken met fluorescerende anti-
lichamen, maar antilichamen tegen L. mono-
cytogenes vertonen kruisreacties met Strepto-
kokken en stafylokokken. Omdat deze cellen
visueel moeilijk zijn te onderscheiden van
Lwrena-species, is de flurescentie microsco-
pie geen betrouwbare methode.
Een alternatiefis de flow cytometric (PCM),
waarmede door fluorescerende antilichamen
gelabelde bacterie-populaties kunnen wor-
den geanalyseerd. De auteurs beschrijven
hun pogingen om technieken met fluoresce-
rende antilichamen te automatiseren door
FCM, als een middel om snel monsters
rauwe melk te onderzoeken op de specifieke
aanwezigheid van L. monocytogenes.
De ontwikkelde methode is thans afhanke-
lijk van commercieel beschikbare polyclo-
nale antilichamen. Er mag echter worden
aangenomen, dat spoedigzeer specifieke an-
tilichamen tegen een groot aantal soorten
van bacteriën beschikbaar zijn. Door deze
ontwikkeling kan het gebruik van FCM bij
microbiologische analyses van onder andere
melk en andere voedingsmiddelen snel toe-
nemen. De schrijvers verwachten, dat de
FCM analyse ook toegepast kan worden in
een klinisch laboratorium bij de snelle detec-
tie van L. monocytogenes in het bloed en de
cerebro-spinaal vloeistof van patiënten ver-
dacht van listeriosis.

Sinell HJ. Microbiologische Normen in Le-
bensmitteln aus hygienischer Sicht. Fleisch-
wirtsch 1985; 65: 672-7.

Microbiologische normen voor voedingsmid-
delen zijn bedoeld om de gezondheid van de
consument te beschermen (of gaat de con-
sument het om een bepaalde minimum kwa-
liteit te garanderen; Ref.).
Zij karakteriseren bepaalde eigenschappen
van een produkt. Meestal de afwezigheid
van bepaalde kiemsoorten, geslachten, fami-
lies, of taxonomisch niet scherp begrensde
\'groepen\' micro-organismen in een bepaalde
hoeveelheid produkt. Ook kunnen zij ma-
ximaal toelaatbare aantallen of tolerantie-
grenzen vastleggen, die niet mogen worden
overschreden.

Over het voor en tegen van deze normen is in
de wetenschappelijke wereld een heftige dis-
cussie ontstaan, die nu reeds jaren voort-
duurt en waarin de standpunten diametraal
tegenover elkaar staan.
Aan de hand van de binnenkort verschij-
nende nieuwe uitgave van het \'Sampling
Book\' der ICMSF (1974), bespreekt de
auteur een aantal voorbeelden en komt tot
een negental conclusies, die naar hij meent
niet zonder meer door een ieder zullen
worden aan vaard, maar die wel een bijdrage
zullen leveren aan een verdere (slotfase?;
Ref.) van de discussie.

Enige belangrijke conclusies die hij trekt
zijn: normen moeten de preventieve gezond-
heidszorg dienen. Zij moeten, daarom, op de
eerste plaats de afwezigheid of limitering
van het aantal, van pathogene micro-orga-
nismen of hun toxinen beogen. Het be-
trekken van niet-pathogene kiemen bij nor-
mering is alleen aanvaardbaar indien zij
inzicht geven in \'Good Hygienic Practice\'
(Indicator-functie) en zo in een potentieel
gezondheidsrisico, na een kiemreducerende
behandeling. Strafbaarstelling van overschrij-
ding is alleen verantwoord wanneer deze
wijzen op een verhoging van het volksge-
zondheidsrisico (en een onaanvaardbare ach-
teruitgang van de kwaliteit dan?; Ref).

Steeds meer produkten van de moderne biotechno-
logie vinden hun toepassing in de dierhouderij. Er
wordt gebruik gemaakt van genetische manipulatie
om de voortplanting te optimaliseren. Ten behoeve
van de gezondheidsbewaking worden biotechnolo-
gisch vervaardigde vaccins en diagnostica ingezet.
Recombinant-DNA-produkten worden commercieel
interessant, zoals het somatotropine dat bij toedie-
ning aan koeien leidt tot verhoging van de melkpro-
duktie en bij varkens tot verbetering van de groei-
snelheid.

Wal kan biotechnologisch allemaal en is alles wat
kan ook geoorloofd? Over deze vraag congres-
seerden de jubilerende Wageningse \'Veetelers\' on-
langs in Ede.

Dc biotechnologie staat enorm in de belang-
stelling. Er gaat geen week voorbij of de
media besteden er wel aandacht aan. Zo ook
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde dat de
lezers redelijk op de hoogte heeft weten te
houden van de biotechnologische ontwikke-
lingen door het publiceren van de voor-
drachten van twee in dit verband belang-
wekkende sytnposia: de studiedag over mono-
clonale antilichamen in het landbouw- en
diergeneeskundig onderzoek, op 28 februari
1985 georganiseerd onder auspiciën van de
Contactcommissie Hybridoma\'s van de Na-
tionale Raad voor Landbotiwkundig On-
derzoek\' en het jaarcongres van de Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dierge-
neeskunde op 10 oktober 1986 met als thema
\'Biotechnologie in de diergeneeskunde\'^.
Dat men over de biotechnologie voorlopig
nog niet is uitgepraat bleek wel uit het on-
langs gehouden symposium \'Biotechnologie
in de veehouderij\' in Ede ter gelegenheid van
het 25-jarig bestaan van dc studievereniging
\'De Veetelers\' van de Landbouwuniversiteit
in Wageningen. Daar werd door weten-
schappers, bedrijfsleven en beleidsmakers
gesproken over toepassing van de biotech-
nologie in de veehouderij.

Wanneer onder biotechnologie wordt ver-
staan de wetenschappelijke techniek die ge-
bruik maakt van microbiologische, bioche-
mische en moleculair genetische kennis en
vaardigheden om een grote variatie van
produkten te maken, dan is deze technologie
al zo oud als de weg naar Rome. De reden
waarom de biotechnologie juist in de afge-
lopen jaren in een stroomversnelling is ge-
raakt wordt veroorzaakt door de ontwikke-
ling van recombinant-DNA-methodolo-
gieën en hybridomatechniekcn.
De recombinant-DNA-technologie heeft gen-
transplantatie mogelijk gemaakt van het ene
organisme naar het andere. Door deze gene-
tische manipulatie kunnen eiwitten en hor-
monen die tot voor kort alleen door mense-
lijke, dierlijke of plantecellen konden wor-
den gemaakt, nu ook door andere soorten
zoals bacteriën worden geproduceerd. Dit
maakt de produktie van deze stoffen op
grote schaal mogelijk, waardoor ze com-
mercieel interessant worden. Bekende voor-
beelden zijn het recombinant insuline en
somatotropine. Verder biedt de recombi-
nant-DNA-technologie de mogelijkheid om
erfelijke eigenschappen, die gewenste ge-
zondheids- of produktie-eigenschappen ver-
erven, kunstmatig in dieren in te bouwen.
Deze gentransplantatie geschiedt door ver-
fijnde micro-injectietechnieken van erfelijk
materiaal in de pas bevruchte eicel. In com-
binatie met embryotransplantatie opent gen-
transplantatie nieuwe wegen voor de fokke-
rij.

Met de door Köhler en Milstein in 1975
geïntroduceerde hybridoma technologie
vond een doorbraak plaats in de produktie
van antistoffen. Deze Nobelprijswinnaars
kweekten hybridoma\'s door celfusie van an-
tilichaamvormende cellen uit de milt van de

muis mei myelomacellen van de muis. Deze
hybride cellen waren zowel in siaat lol per-
manenle anlislofproduklie (genelische in-
formatie afkomstig van de anlilichaamvor-
mende plasmacel) als lot permanente cel-
deling (genetische informatie afkomstig van
de myelomacel). Door deze hybridoma\'s te
doneren konden cellen worden gekweekt
die alle precies dezelfde antistof uilscheid-
den: de monoclonale anlilichamen deden
hun intrede.

Prof. dr. A. Brand, hoogleraar bedrijfsdier-
geneeskunde aan de Faculteit der Dierge-
neeskunde, betoogde dal de commerciële
dierhouderij zich steeds ten doel stelt hel
prestatievermogen van de dieren te vergro-
ten. Hel onderzoek dient er dan ook op
gericht te zijn de biologische processen in het
dier volledig te beheersen: van hel \'God-
made\' dier naar het \'man-made\' dier.
\'Een zeer belangrijke doelstelling van de
\'high-tech fokkerij\' van landbouwhuisdie-
ren is hel inbouwen en tol expressie brengen
van genen die specifieke eigenschappen co-
deren in het zgn. kiemplasma\', aldus prof.
Brand. \'Hiervoor zijn genen die coderen
voor produkliekenmerken en voor het Ma-
jor Histocompatibiliteits Complex (MHC)
zeer aantrekkelijk. MHC genen zijn van bui-
tengewoon groot belang voor imiriuniteits-
kenmerken zoals afstotingsreacties na wecf-
sellransplanlaties en anlilichaamproduklie.
Bovendien spelen MHC genen een belang-
rijke rol in reproduktiekenmerken zoals het
aantal ovulaties per oestrus, klievingssnel-
heid van embryo\'s, implantalie-efficicnlic
en de grootte van foelen en worpen. Het
onderzoek is er op gericht om de afzonder-
lijke genen van het MI IC tc idcnlificcrcn, tc
isoleren, le doneren en de nucleolidenvolg-
orde le bepalen, zodat allclen met de
meest belangrijke biologische activiteiten
genetisch kunnen worden gemanipuleerd in
de geslachtslijn,\' aldus prof. Brand.

Ir. P. Booman, hoofd van het hybridomala-
boralorium van hel IVO \'Schoonoord\' in
Zeist, schelste de toepassingsmogelijkheden
van monoclonale antilichamcn in de vee-
houderij. Zijn lezing was vrijwel identiek
aan de inleiding die eerder in het Tijdschrift
voorDiergeneeskundeweró gepubliceerd (1).
Hel betreft de toepassing op hel gebied van:

1. Dc diagnostiek, zoals dc melk-progeste-
ronlest ten behoeve van de oeslrusdctectie
en vroege drachtigheidsdiagnosliek bij run-
deren, de vroege drachligheidsdiagnosetesl
bij varkens op basis van monoclonale anti-
lichamen tegen hel sieroïdhormoon oesiron-
sulfaal, en de lest betreffende het sexen van
runderembryo\'s op basis van monoclonale
anlilichamen legen hel H-Y antigeen, dat
uitsluitend op de oppervlakte-membraan
van mannelijke cellen voorkomt.

2. De beïnvloeding van fysiologische proces-
sen door middel van passieve immunisatie,
zoals monoclonale anlilichamen tegen so-
malostaiine (een groeihormoon remmende
factor) waardoor de effectiviteit van hel so-
matotropine vergroot zou kunnen worden,
hel toedienen van monoclonale antilicha-
men legen PMSG direct na inseminatie,
waardoor hel aantal winbare etnbryo\'s van
goede kwaliteit kan toenemen, en de toedie-
ningvan monoclonale antilichamen bij scha-
pen tegen testosteron waardoor het aantal
ovulaties kan worden verhoogd.

3. Het fundamentele onderzoek, waarvan
een belangrijk deel is gericht op hel onder-
zoek van het MHC.

Door toepassing van moderne biolechnolo-
gische technieken zijn onderzoekers in staat
dieren beier te beschermen legen bepaalde
ziekten. Hel doel van dergelijke onderzoe-
kingen is hel achterhalen op welke wijze dc
natuurlijke afweer legen infectieziekten vast-
ligt in het erfelijk materiaal. Is dal eenmaal
bekend, dan kunnen via klassieke foklech-
nieken en via recombinant-DNA-mcthodo-
logiecn zieklebcslendige rassen worden ge-
fokt.

Bij dc Wageningsc Landbouwuniversiteit
zijn mevr. dr. ir. A. J. van der Zijpp en
medewerkers bezig mei een dergelijk onder-
zoek. Het zou een hele vooruitgang bete-
kenen wanneer genetische \'markers\' voor
zieklcresistentic en -gevoeligheid bekend wa-
ren. aldus mevr. Van der Zijpp, die de toe-
hoorders een erg technisch verhaal voor-
schotelde. Een bekende \'marker\' is het
MHC, dat een belangrijke rol vervult in het
immunologische afweersysteem. Een voor-
beeld bij de kip is dc associatie tussen hel
B21 -haplotype (een van de B-allelen van hel
MHC) en resistentie legen de ziekte van
Marek. Deze kennis kan op twee manieren
worden gebruikt, aldus mevr. Van der Zijpp.

Ten eerste kunnen resistente kippen met se-
rologisclie of biochemisclie technieken wor-
den geïdentificeerd en vervolgens worden
ingezet voor de fokkerij. Ten tweede kunnen
genen worden opgespoord en geïsoleerd die
met resistentie geassocieerd zijn. Uiteinde-
lijk zal de mogelijkheid ontstaan deze genen
door genetische manipulatie over tc brengen
in niet-resistente kippen.

Ook het veevoederbedrijfsleven ziet wel per-
spectief in het ontwikkelen van de biotech-
nologie ten behoeve van de dierlijke produk-
tie. Ir. .1. H. Peltjes, directeur van de Afdeling
Voerartikelen van de Cebeco-Handelsraad
in Rotterdam, schetste de volgende moge-
lijkheden:

— een betere kwaliteitsbeheersing in de ge-
hele keten van veevoedergrondstoffen
tot en met dierlijk produkt, en

Dc belangrijkste functie van de veevoeder-
industrie is volgens ir. Peltjes het leveren
van veevoeder, dat naar prijs en kwaliteit
beantwoordt aan de wensen van de vee-
houder. Daarbij moeten de wensen van de
consument niet uit het oog worden verloren.
Vanuit deze functie heeft het veevoederbe-
drijfsleven interesse in de fokkerij, houderij,
ziektepreventie en -bestrijding en in de afzet
en verwerking van dierlijke produkten, en
daarmee in de biotechnologische ontwikke-
lingen die hiervoor van betekenis zouden
kunnen zijn.

Ondanks de overschotten in de sector dier-
lijke produktie, de mestproblematiek en de
angst dat de voortschrijdende biotechnolo-
gie duizenden veehouders overbodig maakt,
waren de inleiders van mening dat men door
moest gaan met het ontwikkelen van bio-
technologische technieken.
Ir. D. Luteijn, landbouwvoorman en lid van
de Eerste Kaïner voor de VVD, betoogde in
zijn openingswoord dat we juist in de hui-
dige situatie erg moeten oppassen voor het
missen van de boot. Immers, vervolgde Lu-
teijn, bij een beperkte groei van de afzetmo-
gelijkheden zal de concurrentie op de mark-
ten heviger worden en wordt uiteindelijk de
kostprijs waarvoor geproduceerd kan wor-
den steeds meer doorslaggevend. Hij is er
dan ook van overtuigd dat de biotechnolo-
gie een belangrijk element zal zijn bij het
bepalen van de toekomstige ontwikkelingen,
maar voegde daar ook aan toe dat de ge-
volgen voor de veehouderij zo ingrijpend
zijn dat, indien ze midden in de publiciteit
geplaatst zouden worden, dit zeker tot een
schokeffect binnen de agrarische samenle-
ving, en vooral daarbuiten, zou kunnen
leiden. De positie van de landbouwhuisdie-
ren, zoals we die al eeuwen kennen, komt ter
discussie te staan met alle sociale, culturele
en welzijnsaspecten van dien. Maar ook de
structuur van onze hedendaagse veehoude-
rij, gebaseerd op het zelfstandige gezinsbe-
drijfvan relatief beperkte omvang, zal zeker
sterk wijzigen. De maatschappelijke verta-
ling van de gevolgen van de technologische
ontwikkelingen zal dan ook zeer grote in-
spanningen vragen, aldus ir. Luteijn. Voor
Nederland is daarbij zeker van het grootste
belang dat ook in internationaal verband de
nodige afspraken worden gemaakt over de
grenzen van de ontwikkeling die men ethisch
en maatschappelijk nog acceptabel acht.

Ir. Peltjes, die een zeer helder overzicht gaf
van het Europees landbouwbeleid van de
zestiger jaren tot nu, liet zien waar en
waaroin het beleid vastliep. Om uit de over-
schotproblemen tc komen wil \'Brussel\' het
marktevenwicht herstellen, maar dan wel
onder handhaving van het gezinsbedrijf als
basis van de landbouwstructuur in de EG.
Dit is volgens ir. Peltjes het grote dilemma
waarvoor de landbouwpolitiek staat. Tegen
deze achtergrond moet vanuit de landbouw
de ontwikkelingen in de biotechnologie be-
oordeeld worden.

Dc veehouder zit niet te wachten op produk-
ten en methoden die een spectaculaire stij-
ging van de produktie met zich meebrengen.
Desondanks is ir. Peltjes van oordeel dat de
veehouderij uit concurrentie-overwegingen
met het buitenland mee zal moeten doen met
het ontwikkelen van biotechnologische vin-
dingen.

Eén van de ongewenste ontwikkelingen van
de biotechnologie zou kunnen zijn dat de
consument zich in toenemende mate afkeert
van het dierlijk produkt. De \'consumenten-
acceptatie\' zou volgens ir. Peltjes wel eens
het belangrijkste criterium kunnen worden
bij de toepassing van biotechnologische pro-
dukten en methoden.

Prof. Brand betoogde dat het toepassen van
moderne biotechnologische technieken niet
hoeft te leiden tot schaalvergroting. Om het-
zelfde produktieniveau te handhaven zal de
veehouder minder dieren gaan houden.
De biotechnologie maakt het mogelijk die-
ren tot uitzqnderlijkeproduktieprestatiesop
te jagen door kwaliteiten in het dier te ver-
sterken die bij het niet-gemanipuleerde dier
niet maximaal worden benut. Deze tot top-
atleten gemanipuleerde dieren vereisen wel
een optimaal management, waarschuwde
prof. Brand, en voegde daar aan toe dat
rekening dient te worden gehouden met de
sociale aspecten. Indien biotechnologische
produkten alleen maar verantwoord zouden
kunnen worden toegepast op goed geleide
bedrijven, kan dit leiden tot een ongelijke
concurrentiestrijd tussen veehouders en in
het verlengde daarvan tot een asociale revo-
lutie.

Resultaten van biotechnologisch onderzoek
kunnen ook negatieve effecten uitoefenen
op het welzijn van het dier, hetgeen in
ethisch opzicht vele vragen doet rijzen. Daar-
bij doet zich volgens prof. Brand het pro-
bleem voor, dat in de discussie rondom de
biotechnologie ethische motieven vaak een
sterk subjectief karakter dragen die niet vat-
baar zijn voor een zakelijke discussie. Bo-
vendien kan niet altijd concreet worden ge-
formuleerd wat goed is en wat niet. Volgens
prof. Brand is een belangrijk aspect van het
onderzoek de ontsluiering van de schepping.
Hierbij doet zich de vraag voor of alles wat
kan ook mag. Prof. Brand oordeelde dat een
bruikbaar criterium zou kunnen zijn de
mate van dienstbaarheid van het produkt
aan het functioneren van de schepping.

Ook ir. Booman erkende dat de ontwikke-
lingen in de biotechnologie ethische vragen
oproept. Hij liet er geen twijfel over bestaan
dat de ethische discussie zuiver gehouden
dient te worden in geval van toepassing van
de biotechnologie bij mens of dier. Recom-
binant-DNA-technieken toegepast op plan-
ten of dieren is iets fundamenteel anders dan
wanneer de mens er object van is. Als men-
sen mogen we dieren gebruiken, maar over
het leven van een ander mens kunnen wij
niet beschikken, aldus ir. Booman.
Onderzoekers dienen op verantwoorde wijze
met het dier om te gaan. Ir. Booman is dan
ook van oordeel dat bij de introductie van
nieuwe technieken het welzijn van het dier
het eerste criterium dient te zijn. Het verschil
met enkele jaren terug is dat een aantal bio-
technologische technieken per tijdseenheid
of behandeling rigoreuze veranderingen in
of aan het dier kunnen bewerkstelligen. Ir.
Booman meent dat technieken die een groot
aantal letale of zwakke dieren en slechts bij
toeval een bruikbaar individu opleveren,
niet toegestaan zouden mogen worden.
Behalve ethische overwegingen zijn er ook
andere normen in het geding, bijvoorbeeld
die ten aanzien van ons economisch han-
delen. Dat zou volgens ir. Booman kunnen
betekenen dat op basis van overwegingen
van overproduktie en milieuproblematiek
bepaalde technieken beter achterwege kun-
nen blijven. Dan staat echter de techniek zelf
niet ter discussie, maar de rechtvaardiging
van de doelstellingen.

Alle inleiders waren het er over eens dat
ethische discussies niet uit de weg moeten
worden gegaan. In de afweging zullen daar-
bij economische, welzijns-, sociale, politieke
en psychologische aspecten aan de orde
moeten komen. Op wetenschappers die bezig
zijn met biotechnologisch onderzoek rust in
deze een grote verantwoordelijkheid. Prof.
Brand citeerde in dit verband de wijze
woorden van Franciscus van Assisi: \'O
Heer, geef mij de rust om te aanvaarden wat
niet veranderd kan worden, de moed om te
veranderen wat veranderd moet worden en
de wijsheid het een van het ander te onder-
scheiden\'.

Het Proefstation voorde Rundveehouderij, Scha-
penhouderij en Paardenhouderij zal wederom
Open Dagen PR organiseren voor haar dona-
teurs, de studenten van Middelbare Agrarische
Scholen en Agrarische Hogescholen en overige
belangstellenden (\'boeren, burgers en buitenlui\').
De dagen zijn:

C. zaterdag 26 september 1987; Open Dag
Voor A en B worden de donateurs, respectievelijk
de Agrarische Scholen rechtstreeks door het PR
uitgenodigd. Aan C (Open Dag) zal te zijner tijd
aandacht gegeven worden via de pers.

De Werkgroep Veterinaire Kynologie stelt
zich ten doel diergeneeskundestudenten en
dierenartsen voor te lichten over de kynolo-
gie in de meest brede zin van het woord en
evenzo de kynologie te informeren over de
diergeneeskundige aspecten van de rashon-
denfokkerij.

Zij wil hiermee bijdragen aan optimale con-
tacten en samenwerking tussen diergenees-
kundigen en kynologen. Alsmede hoopt zij
hiermee te kunnen bijdragen aan het ge-
zond houden van rashondenpopulaties en
optimalisering van de diergeneeskundige en
zoötechnische begeleiding van de fokkerij.
De doelstellingen hoopt zij te kunnen ver-
wezenlijken door het organiseren van le-
zingen voor studenten, medewerkers van de
Faculteit der Diergeneeskunde, dierenart-
sen in den lande en belangstellenden uit de
kynologie. Onderdeel hiervan zal onder
meer zijn het organiseren van excursies naar
kynologische evenementen. Tevens zal zij
zich inspannen om een voorlichtingsappa-
raat op te zetten dat actieve ondersteuning
biedt aan de kynologie ter bestrijding van
klinische-, genetische-en zoötechnischepro-
blemen in de rashondenfokkerij.
21 Februari 1987 bestond de werkgroep
reeds driejaar. Wat eens een groepje actieve
studenten en hoogleraren was, is uitgegroeid
tot een grote groep van actieve studenten,
dierenartsen en hoogleraren.
Om te illustreren wat de werkgroep in die
driejaar heeft bereikt een korte opsomming:

Sinds september 1986 geeft de werkgroep
een voorlopig trimestrieel tijdschrift uit. De
inhoud zal elke keer voor een deel gewijd
zijn aan het onderwerp van de eerstvolgende
lezing.

— De Raad van Beheer op Kynologisch
Gebied in Nederland. Opzet en functione-
ren.

Daarnaast heeft de werkgroep tal van excur-
sies en cursussen georganiseerd welke vooral
gericht waren op de aanstaande dierenarts.
Met ingang van dit academisch jaar is de
werkgroep opgezet naar verenigingsmodel
met contributiebetalende leden. Het lidmaat-
schap staat open voor studenten diergenees-
kunde, medewerkers van de Faculteit en die-
renartsen in den lande.
Vanaf 14 oktober 1986 zijn als bestuur
werkzaam de volgende mensen:
Voorzitter: Ruud Santen
Secretaris: Paul Mandigers
Penningmeester: Jan van der Weide
Leden: Edwin Grevelt, Jan de Haan, Lenny
jelsma, Michael Tops.

Studenten diergeneeskunde, medewerkers
van de Faculteit en dierenartsen in den lande
kunnen lid worden door overmaking van de
contributie op giro 2021931 ten name van de
penningmeester van de WVK te Nieuwe-
gein. (Art. 9 HR: zij die na 1 januari lid
worden betalen voorhet lopende verenigings-
jaar de helft der jaarlijkse contributie mits zij
gelijktijdig de jaarcontributie voor het vol-
gende jaar betalen.)

Voor informatie over de werkgroep kunt u
contact opnemen met de heer P. Mandigers
(tel. 030-894978, Yalelaan 1 te Utrecht) of de
heer J. van der Wetde (tel. 03402-36157,
Yalelaan I te Utrecht).
Na ontvangst van de contributie worden de
nog uit te komen tijdschriften toegestuurd.

Onderzoek van kattenmammatumoren ge-
schiedt in het weefselkweeklaboratorium
van de Vakgroep Pathologie van de Facul-
teit der Diergeneeskunde. Er wordt onder
andere nagegaan wat de gevoeligheid van
kattenmammacarcinoom voor chemothera-
pie is. Medewerking vanuit de praktijk is
zeer welkom.

Katten in redelijke conditie met een tumor 2
cm komen in aanmerking voor het Adria-
mycineproject. Voor kweek is levenswarm
operatie- of sectiemateriaal van waarde,
evenals ter beschikking gestelde katten met
mammacarcinoom.

Contactadressen voor Utrecht en Den Haag:
Drs. John Stolwijk, Vakgroep Veterinaire
Pathologie, tel.: 030-534224, b.g.g. 534370
(in uiterste instantie 03480-19197); voor de
regio Amsterdam/Zaanstad/Het Gooi:
Secr. prof. dr. W. Misdorp, afd. Veterinaire
Pathologie, NKI, tel.: 020-5122361.

Het is in principe de bedoeling honden met
lymfosarcoom via de Vakgroep Ziekten van
het Kleine Huisdier te behandelen in de zg.
Asparaginase-trial. Hierbij wordt nagegaan
of het nieuw-ontwikkelde antitumormiddel
PEG-Asparaginase een even specifieke anti-
tumorwerking heeft als het natuurlijke L-
\'Asparaginase zonderde bij dit middel waar-
genomen resistentie.

Contactpersonen: Drs. E. Teske en dr. R. J.
Slappendel, tel.: 030-531707(8.30-9.00 uur).

In een studie die in samenwerking met de
Medische Faculteit van Groningen ge-
schiedt, wordt de invloed van lokale perfusie
van Cis-platinum op de primaire tumor in
het distale 2/3 deel van de extremiteiten na-
gegaan.

Contactpersoon voor hef onderzoek en be-
handeling van osteosarcomen van het skelet
bij honden: Drs. F. J. Meutstege, op zijn
privé-tel. nr.: 030-761621 (b.g.g. op de band
inspreken; wordt beantwoord).

Bij honden met schildkliertumoren worden
diagnostische, prognostische en therapeuti-
sche studies verricht.

Contact via drs. C. Verschure, Kliniek voor
Kleine Huisdieren, tel.: 030-539111 (balie
kliniek, alleen in de namiddag).

De Kliniek voor Kleine Huisdieren zal op de
volgende dagen slechts zondagsdienst draaien:\'

Vrijdag 10 april;
Goede vrijdag 17 april;
2e Paasdag 20 april;
Koninginnedag 30 april;
Bevrijdingsdag 5 mei;
Hemelvaartsdag 28 mei en
2e Pinksterdag 8 juni.

Sinds enige tijd wordt het Ministerie van Land-
bouw en Visserij geconfronteerd met vragen en op-
merkingen omtrent het functioneren van dieren-
ambulances. De laatste jaren is het aantal dieren-
ambulances in ons land aanzienlijk toegenomen.
Deze ambulancediensten, die voor het grootste
gedeelte door vrijwilligers worden bemand, zijn er
voornamelijk op gericht om gezelschapsdieren die
slachtoffer van het verkeer zijn geworden, naar
een dierenarts te vervoeren. Daarnaast worden
ook andere taken uitgevoerd, zoals het ophalen en
onderbrengen van zwerfdieren, het ophalen van
kadavers en het vervoer van dode dieren naar een
crematorium of begraafplaats. In Nederland zijn
op het ogenblik voor zover bekend, plm. 50 die-
renambulances werkzaam en dit aantal neemt nog
toe.

Deze toename is voor het Ministerie aanleiding
geweest richtlijnen te formuleren, waaraan een
goed functionerende dierenambulance dient te
voldoen. Deze richtlijnen zijn opgesteld in overleg
met de Commissie Gezondheid cn Welzijn Gezel-
schapsdieren en bestaande, goed uitgeruste ambu-
lancediensten. Zc hebben onder meer betrekking
op de opleiding van de bemanning, de bereik-
baarheid en de uitrusting van de wagen. Deze
richtlijnen dienen als leidraad ten behoeve van het
nieuw op te richten dierenambulances en ter ver-
betering van reeds bestaande diensten. Er wordt
tevens mee beoogd, dat diegenen die op enigerlei
wijze samenwerken ofgaan samenwerken met een
dierenambulance (gemeenten, dierenartsen enz.)
zullen bevorderen dat tenminste voldaan wordt
aan deze richtlijnen.

De hoeveelheid folders die men denkt nodig te
hebben, kunnen worden besteld bij: Ministerie
van Landbouw en Visserij, afd. lnfotiek(tel.:070-
792062), Postbus 20401, 2500 EK Den Haag.

De resultaten geven aan, dat een gerichte
antibacteriële therapie pas gekozen kan wor-
den, nadat een bacteriologisch onderzoek is
gedaan. Een therapie zou kunnen worden
gekozen op grond van de bedrijfsgeschiede-
nis.

Verlieijden, .IHM. Een nader onderzoek naar en-
kele aspecten van het ziektebeeld \'acute coliforme
mastitis\' bij het rund. Proefschrift Universiteit
van Utrecht, 1979.

2.d. Streptococcus agalactiae is de enige
obligaat koegebonden mastitis pathogeen.
De gevonden Streptococcus agalactiae bac-
teriën zijn zeer waarschijnlijk afkomstig uit
de uier. Voor de overige bacteriën kan con-
taminatie van buiten hebben plaats gevon-
den.

Gonzalez RN etat. Relationship between mastitis
pathogen numbers in buiktank milk and bovine
udder infections in California dairy herds. J Am
Vet Med Assoc 1986; 189: 4.

3 b. I let dippen is bet meest effectief voor
St. aureus. St. aureus kan gerekend worden
tot de koegebonden pathogenen, terwijl S.
uberis, E. colicn Cb. öov/.vomgevingskiemen
zijn.

Eberhart RJ et al. Germicidal teat dip in a herd
with low prevalence of Streptococcus agalactiae
and Staphylococcus aureus mastitis. Journal of
Dairy Science 1983:66: 6.

4.C. Doordringing in de uier is afhankelijk
van een aantal eigenschappen van de an-
tibiotica zoals verdelingsvolume, zuurte-
graad, dissociatiegraad en dissociatieconstan-
te. Zivgafeen overzicht van de doordringing
in de geïnfecteerde uier van een aantal an-
tibiotica.

Ziv G. Practical pharmacokinetic aspects of mas-
titis therapy 1 parenteral treatment. Veterinary
Medicine Small Animal Clinician 1980; 75: 227.

5.b. Ideale antibiotica bestaan helaas niet.
Antibiotica die tenminste aan een aantal
eisen voldoen, kunnen wel gevonden wor-
den. Ziv geeft een uitgebreid overzicht van
de eigenschappen van antibiotica bij intra-
mammaire toediening. Benzathine cloxacil-
line blijkt een aantal positieve eigenschappen
te hebben die het aantrekkelijk maken voor
intramammaire droogzettherapie zoals een
goede binding aan het uierweefsel en een
effectieve concentratie gedurende gemiddeld
3 weken.

Ziv G. Practical pharmacokinetic aspects of mas-
titis therapy 111 intramamrnary treatment. Veteri-
narv Medicine Small Animal Clinician 1980; 75:
657!

6.C. Na intraveneuze toediening van het E.
cf/(-endotoxine treedt er cen pensremming
op. Na intramammairetoedieningvan het£.
co/;-endotoxine treedt er géén pensremming
op. luieren die tolerant gemaakt zijn voor
het E. co//-endotoxine door middel van da-
gelijkse intraveneuze injecties vertonen een
maximale temperatuurrespons op een in-
tramammaire toediening van het A\', coli-en-
dotoxinc. Deze bevindingen suggereren de
produktie van (leucocytaire) endogene ont-
stekingsmediatoren, waaronder endogeen py-
rogeen, in de uier door inwerking van het
endotoxine op de leucocyten. Het is waar-
schijnlijk dat deze mediatoren worden geab-
sorbeerd in de circulatie. Het endogeen py-
rogeen werkt in op de thermoregulatieve
centra in de hypothalamus.

Koeien met een E. co/;-mastitis krijgen een
leucopenie gevolgd door een leucocytosis,
en een daling van het ijzergehalte.

Verheijden JHM et ai Pathophysiological aspects
of E. coli mastitis in ruminants. Veterinary Re-
search Communications 1983; 7: 229.
Verheijden JHM el al. De pathogenese van co-
liformc mastitis. Tijdschrift voor Diergeneeskun-
de 1981; 106: 10.

7.C. Een vergelijking van melken met of
zonder manuele voorbehandeling van de
uier toont een duidelijk voordeel van de ma-
nuele voorbehandeling en wel 0,7 kg melk
meeropbrengst per melkmaal en een kortere
melktijd. Dit ondanks de capaciteit van de
conventionele melkmachine om oxytocine
vrijstelling te induceren.
Vibrerende pulsaties van de melkmachine
gedurende 1 minuut lijken een redelijke ver-
vanging van manueel voorbehandelen. Ma-
chinale voorbehandeling geeft geen grotere
opbrengst dan manuele voorbehandeling,
noch een kortere melktijd.
Het alternerend toepassen van stimuleren en
melken zonder voorbehandelen verlengt de
melktijd ten gevolge van een vertraagde
melkejectie, waardoor er een bifasische melk-
stroom curve ontstaat.

Mayer H et al. Oxytocin release during prestimu-
lation and milking and its significance for milk
removal in dairy cows. Vlaams Diergeneeskundig
Tijdschrift 1986; 4: 286.

8.d. Polymyxine B, intramammair toege-
diend, blokkeert gedeeltelijk de effecten van
endotoxine, waarschijnlijk door de vorming
van anionisch-kationische complexen met
de lipide A fractie van het endotoxine-mole-
cuul.

Verheijden JHM el al. Plasina zinc and iron con-
centrations as measurements for evaluating the
influence of endotoxin-neutralizing agents in &f/!t\'-
richia coli endotoxin-induced mastitis. Am J Vet
Res 1982; 43: 4.

9.C. Spiramycine behoort tot de macrolide
antibiotica. Het is een base, waardoor het na
parenterale toediening goed in de uier pene-
treert.

Spiramycine is goed werkzaam tegen de
meeste penicilline-G resistente Staphylococ-
cus aureus-sXummtn.

Het spiramycine kent een wachttijd van ± 12
dagen voordat de melk weer geleverd kan
worden en is daarom minder geschikt voor
gebruik tijdens de lactatie.

Het lijkt evenwel een goed middel om te
gebruiken bij het droogzetten in het geval
van een stafylokokkeninfectie, wanneer de
normale therapie onvoldoende effect sor-
teert. Vanaf 2 dagen voor droogzetten spi-
ram.ycine i.m. toedienen, 2 x daags of 1 x
daags dubbele dosis, gedurende 2 dagen.
Koe veel uitmelken om spiramycine door
uier te trekken.

Verheijden JHM et al. Spiramycine en de antibac-
teriële therapie van mastitis. Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1984; 109: 13.

10.c. In vermeld onderzoek bleken onder
andere lincomycine en erythromycine in de
gebruikte concentraties (100 x MIC = mi-
nimaal remmende concentratie) geen signifi-
cante reductie te geven van het aantal intra-
cellulaire Staphylococcusaureus. Rifamycine
SV en streptovaricine A (100 x MIC) gaven
respectievelijk 95,7 en 99,8% reductie.
Streptovaricine A bleek cytotoxisch voor
polymorfkernige leucocyten en daarom min-
der aantrekkelijk dan rifamycine SV.

Sanchez MS et al. Evaluation of antibacterial
agents in a high-volume bovine polymorphonu-
clear neutrophil Slaphylococcus aureus intracellu-
lar killing assay. Antimicrobial Agents and Che-
motherapy 1986; 29: 4.

Op 23 mei 1987 organiseert de Small Animal Vet-
erinary Association of Belgium (SAVAB) een
studiedag te Zaventem (Novotcl-Brussels Airport)
met als onderwerpen:

\'Pododcnnatitis, Militaire dermatitis complex\',
dr. D. Carlotti (Bordeaux-France).
\'Immune mediated diseases of the dog and cat\' dr.
N. Gorman (Cambridge University England).
Geen simultaan vertaling.

De toegangsprijs voor deze studiedag bedraagt
voor SAVAB-ledcn 700 Bfr. middagmaal en cof-
feebreaks inbegrepen. BDSV-leden en leden van
de vakgroep KHD Nederland betalen 1500 Bfr.
Niet-leden betalen 3500 Bfr. eveneens middag-
maal inbegrepen.

Inlichtingen: Dr. S. Vandelaer, A. Rodenbach-
straat 6, 3500 Hasselt, België en bij het redaktiese-
cretariaat.

The Fish Health Course will be held at the Veterin-
ary Investigation Centre, Whittington Road, Wor-
cester, from Friday 10 April to lunchtime on
Sunday 12 April 1987.

The programme includes lectures on anatomy,
physiology, parasitology and pathological condi-
tions. There will be visits to several fish farms on
the Saturday and wet weather clothing including
boots is advised.

The cost of the course £ 90.00 VAT 15%
which totals £ 103.50 payable on application. Par-
ticipants will be responsible for their own accom-
modation expenses. Accommodation has been
provisionally booked at the Star Hotel, Foregate
Street, Worcester (Telephone 0905 24308) where,
for example, the weekend rates for a single room
with shower and WC are £ 21.50 per night inclu-
sive full English breakfast and VAT.
Information: British Veterinary Association, 7
Mansfield Street, London, WIM OAT, tel.: 01-
636.6541, fax: 01-637.0620.

Arbeitsgruppe der Fachgruppe Geflügel der DVG
und der Deutschen Gruppe der WVPA (A):
Am Donnerstag, dem 14. Mai 1987 findet um
14.00 Uhr im Zentralen Lehrgebäude I der Tier-
ärztlichen Hochschule Hannover auf dem Westfa-
lenhof, Bünteweg 17, dat 34. Fachgespräch über
Geflügelkrankheiten statt.

1. Krankheitsresistenz beim Geflügel-Probleme
und Problemlösungsmöglichkeiten aus züchteri-
scher Sicht; D. K. Flock, Cuxhaven.

2. Neue Entwicklungen in der Diagnostik von
virusbedingten Erkrankungen; O. Kaaden, Han-
nover.

3. IB-Varianten: Epizootiologie, Diagnostik,
Schadensproblematik, Impfstoffe und Impfkon-
trollen; E. F. Kalcta, Gießen.

Coreferate von: E. Vielitzund Voß, Cuxhaven, D.
Jaspers, Mönchengladbach, Van Dijt, Kempen.
Zur EG-Richtlinie über die Käfighaltung von Le-
gehennen. W. Goldhorn, Schweinfurth.
Coreferat von: H. C. Löliger, Celle.
5. Aktuelles aus der Praxis.
Die Tielnehmergebühr beträgt 50,— DM bzw.
30,— DM für Mitglieder der DVG/WVPA oder
ATF, denen 2 Doppelstunden als Pflichtfortbil-
dung (gemäß § 11 (1) der ATF-Statuten) aner-
kannt wird.

Anmeldungen erbittet die Klinik für Geflügel,
Tierärztliche Hochschule Hannover, Bünteweg
17, 3000 Hannover 71, Tel. 0511/856-8779, bis
zum 6.5.1987.

18. Jahresversammlung Schweiz.
Vereinigung für Kleintiermedizin
und Regionaltagung \'Süd\' der
DVG-Fachgruppe \'Kleintierkrank-
heiten

Schweizer Mustermesse Basel, Kongressdienst,
Frau R. Bruns-Marty, Postfach, CH-4021 Basel,
Tel. 061-262020, Telex 64 953 ewtcc ch.
Programma-overzicht is op het redaktiesecreta-
riaat verkrijgbaar.

First International Conference
on Zoological and Avian Medicine
Hawai, 6-11 September 1987

The First International Conference on Zoological
and Avian Medicine sponsored by the Associa-
tion of Avian Veterinarians and the American
Association of Zoo Veterinarians will be held Sep-
tember 6-11, 1987 in Oahu, Hawaii.
Topics to be discussed in the Zoological session
include game farming, marine mammals, patho-
logy and parasitology, immobilization, and re-
production.

The Avian session will include lectures and case
reports on physiology, infectious diseases and la-
boratory procedures.

Cytology, surgery, radiology, anatomy, and ne-
cropsy will be the topics covered in the avian
laboratory course. There will also be a one day
symposium on basic avian medicine.
Speakers from the United States, Canada, Scot-
land, New Zealand, Australia, England, and
Germany will highlight this years program.
For registration information contact Sylvia J.
Kornelsen, 1625 South Birch, No. 403, Denver,
CO. 80222, (303) 756-8380, or Suzanne D. Sil-
berman,P.O. Box 49325, Atlanta, Georgia 30359,
(404) 321-0948.

The Thirteenth Annual International Congress
on Veterinary Acupuncture sponsored by the In-
ternational Veterinary Acupuncture Society will
be held at the University of Ghent in Antwerp,
Belgium, September 10-12, 1987. For more in-
formation please contact Meredith Snader,
V.M.D., RD 1, Chester Springs, Pennsylvania
19425, Telephone number; 215-827-7742 or Luc
A. A. Janssens, D.M.V., Oudestraat 37, B-2610
Wilrijk, Antwerp, Belgium, Telephone number;
32-3-827-49-50.

Een nieuw homoloog myxomatose vaccin dat ook
de nakomelingen maternale immuniteit geeft, en
tevens contactdieren immuniseert, biedt moge-
lijkheden voor zowel de tamme als de wilde konij-
nenpopulatie.

De Nederlandse konijnenstapel, zowel de tamme
als de wilde, ondervindt reeds vele jaren grote
schade door het Myxomatose virus. Sommige vi-
russtammen zijn zo agressief dat ze aangewend
zijn om konijnenpopulaties uit te roeien (1950
Australië - 1952 Frankrijk met de Lausanne—
stam).

Voor de preventie worden, ook in Nederland,
vaccins gebruikt op basis van het goedaardige
fibromatose virus (Shope) dat bij konijnen bind-
weefselgezwellen veroorzaakt en verwant is aan
het Myxomatose virus. Entingen met deze vaccins
geven slechts een bescherming van 3 maanden;
entingen moeten dus regel matig herhaald worden.
Vooral voor konijnen in het wild is dat nogal
bewerkelijk!

Enige tijd geleden is in Spanje een nieuw homo-
loog vaccin ontwikkeld op basis van het Myxoma-
wsevirus. Het is een levend verzwakt virusvaccin,
verkregen via weefselcultures op een stabiele cel-
lijn (stam Leon 162).

Na subcutane toediening van 0,5 ml van het gesus-
pendeerde vaccin (gevriesdroogd oplosmiddel)
aan konijnen van 4 weken of ouder, wordt een
immuniteit verkregen van minimaal 1 jaar. Op de
injectieplaats kan een klein knobbeltje ontstaan,
dat na een of twee weken weer verdwijnt.
Gevaccineerde dieren kunnen, vanaf 6-8 dagen na
vaccinatie, immuniteit-inducerend materiaal over-
dragen aan niet gevaccineerde contactdieren, waar-
schijnlijk doordat het vaccinvirus zich verme-
nigvuldigt en verspreidt. IJezc contactdieren bou-
wen daardoor ook immuniteit op.
Drachtige dieren geven een maternale bescher-
ming aan hun jongen tot op een leeftijd van 5
weken.

Op basis van deze eigenschappen biedt het vaccin
misschien ruimere toepassingsmogelijkheden,
voor met name de wilde konijnenpopulatie.
Het Spaanse vaccin \'Pox-lap\' wordt in Nederland
op de markt gebracht door AUV.
Verpakking: 10 do.seringen (10 x gedroogd vaccin
cn 10 X oplosmiddel).
Toediening: subcutaan.
Dosering: 0,5 ml.

Bewaring: gesuspendeerd vaccin moet direct ge-
bruikt worden. Niet aangebroken vaccin koel be-
waren bij 4° C.

Indien er tijdens de vaccinatie respiratoire aan-
doeningen voorkomen of bij een onverwachte
post-vaccinatie reactie, kan een orale behandeling
met Oxytetracycline op de 6e of 7e dag door het
drinkwater worden gegeven (gedurende maximaal
2 dagen in verband met mogelijke aantasting van
de darmflora in het colon).
Prijs: ƒ7,50 per 10 doses.

Nieuw mineralen/vitaminen/
niacine-mengsel van UTD
verbetert de penswerking en
verhoogt de vruchtbaarheid
van melkvee

Een hoogproduktieve melkkoe raakt na het af-
kalven altijd in een negatieve energiebalans. De
behoefte aan energie is tijdelijk groter dan via het
aanbod uit de — nog beperkte — droge stofop-
name mogelijk is. Ze vult dit tekort aan door
mobilisatie van haar lichaamsreserves. Moet ze
teveel energie uit haar lichaamsreserves putten,
dan slijt ze te hard. Een tc groot tekort aan energie
heeft indirect ook invloed op de vruchtbaarheid.
De koe beschermt zichzelfals het ware tegen her-
nieuwde bevruchting in een periode dat haar con-
ditie dit nog niet toelaat. Ook wordt de kans op
het optreden van slepende melkziekte door een te
groot tekort aan energie vergroot.
Indien een melkveehouder in overleg met de
UTD-rundveespecialist een uitgebalanceerd voc-
derrantsoen met de Melkbiks van UTD samen-
stelt, zal een hoogproduktieve nieuwmelkse koe
zo goed mogelijk aan de norm worden gevoerd.
Onder praktijkomstandigheden is het echter nie.
altijd mogelijk de ideale situatie te bereiken.
Daarom heeft UTD in het kader van de Utomine-
reeks een speciaal mineralen /vitaminen/niacine-
mengsel ontwikkeld, genaamd Utomine Turbo 2.
Vcrhcicring penswertong

Door een uitgebalanceerde samenstelling met mi-
neralen. vitaminen en sporenelementen geeft
Utomine \'furbo 2 een betere bacteriegroei in dc
pens.

Ver hei er ing en er gieten u i iing
I5oor dc niacinc in dit produkt wordt de stofwisse-
ling van de koe positief beïnvloed, waardoor dc
uit het voer opgenomen energie beter wordt
benut.

Door een betere energievoorziening en door dc in
Utomine Turbo 2 opgenomen mineralen, vita-
minen en sporenelementen heeft dit produkt een
positieve invloed op de vruchtbaarheid.
Preventie slepende melkziekte/ verbetering produk-
tie

De betere penswerkingen cnergiebcnuttinggeven
duidelijk een verlaagde kans op slepende melk-
ziekte cn hebben een gunstig effect op de melk-
produktie en de gehaltes.

In de Europese Gemeenschap (EG) is het
gebruik van loevoegingsmiddelen, in vee-
voeders, zoals de antimicrobiële middelen
carbadox en olaquindox, geregeld krachtens
de Richtlijn 70/524/EEG daterend van 23
november 1970 (kortheidshalve hierna ge-
noemd: de richtlijn). In deze richtlijn wordt
onder toevoegingsmiddelen verstaan de stof-
fen die, wanneer zij worden verwerkt in
diervoeders, invloed kunnen uitoefenen op
de eigenschappen van de diervoeders (bijv.
emulgatoren, antioxydantia) of op de pro-
duktiviteit van de dieren. Carbadox en ola-
quindox, voor wat betreft de chemische
structuur nauw aan elkaar verwante stoffen,
worden toegevoegd als groeibevorderende
middelen.

Alle voor verwerking in veevoeders toegela-
ten toevoegingsiniddelen staan in bijlage I of
II van de richtlijn.

Alle lidstaten moeten het gebruik in eigen
land van de in bijlage I genoemde middelen
toelaten. In bijlage II van de richtlijn staan
dc toevoegingsmiddelen waarvan elke lid-
staat zelf kan bepalen of het toevoegings-
middel eventueel in eigen land mag worden
gebruikt. Lidstaten die afzien van het ge-
bruik van een middel, zoals vermeld in bij-
lage II, mogen geen handelsbelemmeringen
creëren voor dierlijke produkten uit de lid-
staten die dat toevoegingsmiddel wel hebben
toegelaten voor gebruik in diervoeders.
De reden waarom loevoegingsmiddelen in
bijlage II staan, is dat nog niet alle verlangde
wetenschappelijke gegevens over het middel
bekend zijn. In afwachting van die gegevens
krijgen deze middelen een \'voorlopige toela-
ting\'. De tijdsduur waarin de toevoegings-
middelen in deze bijlage II mogen slaan, is
beperkt.

Carbadox en olaquindox behoorden lot de
categorie \'bijlage 11\' middelen en waren
onder de volgende bepalingen opgenomen
in deze bijlage:

Het middel is uitsluitend bestemd als toe-
voeging in volledige diervoeders voor biggen
van maximaal 4 maanden. Volledige dier-
voeders zijn mengvoeders die door hun sa-
menstelling op zichzelf een totaal dagrant-
soen kunnen vormen. Hel minimale gehalte
in voeder is 20 mg/kg voeder en hel maxi-
male gehalte is 50 mg/kg. Gelijktijdige toe-
diening van of vermenging met een ander
antimicrobieel middel in voeder is verboden
en er dient een wachttermijn voor het slach-
ten te worden aangehouden van 4 weken, ter
voorkoming van residuen in hel vlees.
De maximale grootte van stofdeeltjes die
mogen vrijkomen bij de verwerking ervan in
diervoeders is gesteld op 0,1 microgram.
Deze bepaling is opgenomen om de mensen
die bij de produktieprocessen met de slof
omgaan te beschermen legen inademing van
de kankerverwekkende stof carbadox.

Dit middel is eveneens uitsluitend bestemd
als toevoeging in volledige diervoeders voor
biggen van maximaal 4 maanden. Hel mi-
nimale gehalte in voeder is 15 mg/kg voeder
en hel maximum gehalte bedraagt 50 mg/kg.
Olaquindox is ook toegelaten voor gebruik
in kunsimelkvoeders voor biggen met een
minimum gehalte van 50 mg/kg kunstmelk-
voeder en een maximum gehalte van 100
mg/kg. Gelijktijdige toediening van of ver-
menging inei een ander microbieel middel is
verboden en er dient een wachttermijn voor
het slachten te worden aangehouden van 4
weken.

Carbadox cn olaquindox zijn genoioxische
kankerverwekkende sloffen waarvoor der-
halve geen no-effecl level kan worden vast-
gesteld. Immers bij genoloxicileil bestaat de
theoretische mogelijkheid dal zelfs in de
laagste hierboven aangegeven doseringen
een effect kan optreden. Een no-effecl level
is de hoogste dosering waarbij in dierproe-
ven geen effect is waargenomen.
Een residuiolerantic vaststellen is daarom
ook niet mogelijk. Om pragtnalische re-
denen wordt in zo\'n geval een tolerantie op
ppb (paris per billon, dal wil zeggen micro-
gram/kg)-niveau aangehouden, afhankelijk
van de analysemethodiek. In hel geval dat de
verplichte wachttermijn van 4 weken om
welke reden dan ook niel kan worden aan-
gehouden, kan slechts worden overgegaan

Een andere consequentie van toelating van
het gebruik van carbadox en olaquindox is,
dat bij de vleeskeuring alle geslachte var-
kens jonger dan 5 maanden op residuen
moeten worden onderzocht, om de consu-
ment te vrijwaren van residuen in het voe-
dingsmiddel vlees.

Zoals eerder is vermeld, behoorden carba-
dox en olaquindox tot de \'bijlage 11\' mid-
delen. Deze \'voorlopig toegelaten\' status lag
ten grondslag aan het feit dat er alleen in-
formatie ontbrak over het feit dat het ge-
bruik van beide stoffen mogelijk selectie van
resistentie plasmiden tot gevolg heeft.
Naar dit gevolg is in verschillende lidstaten,
waaronder Nederland, onderzoek verricht
en nog gaande. Onderzoek heeft aangetoond
dat ten aanzien van dit probleem geen
microbiologisch risico voor de volksgezond-
heid kan worden verwacht. Dit was vol-
doende aanleiding voor de EG-Commissie
om een voorstel in te dienen beide stoffen
van bijlage II naar bijlage 1 van de richtlijn
over te brengen.

Bij dc toelating in bijlage II was reeds reke-
ning gehouden met het feit dat het stuifpro-
bleem bij verwerking goeddeels is opgelost
door omhulling van de werkzame stof, via
een speciaal procédé, met onder andere soja-
olie. Hierdoor zijn er geen directe risico\'s
voor de gebruiker te verwachten. De ge-
bruiker is degene die met het middel omgaat
in de fabriek.

In het Verenigd Koninkrijk verscheen eind
november 1986 een persbericht waarin mel-
ding werd gemaakt van een verbod op het
gebruik van carbadox als veevoederadditief
en als diergeneesmiddel, in verband met de
carcinogene eigenschappen. Duitsland liet
weten onder andere naar aanleiding van het
Britse persbericht, dat zij geen beslissing kon
nemen over de toelating van carbadox in
bijlage 1, daar de \'Bundesrat\' deze kwestie
wilde behandelen.

Bij stemming in het Permanent Comité
Diervoeders op 19 december j.1. over het
EG-Commisie voorstel om beide stoffen toe
te laten in bijlage I van de richtlijn bleek dat
er geen vereiste meerderheid werd gehaald.
Dit hield in dat beide stoffen niet werden
overgeplaatst naar bijlage I en tevens dat ze
werden geschrapt uit bijlage II, daar de
\'voorlopige toelating\' gold tot 3 december
1986.

Gezien het feit dat er nu een verbod geldt om
carbadox en olaquindox als veevoederaddi-
tief toe te passen, ligt het voor de hand dat de
firma die deze stoffen produceert een aan-
vraag tot registratie als diergeneesmiddel
aan de rijksoverheid zal richten, om op deze
wijze de afzet te kunnen continueren. De
toelating van diergeneesmiddelen is een na-
tionale aangelegenheid conform de Richtlijn
81/851/EEG. Aan de hand van het ingele-
verde dossier zal de Nederlandse overheid
zelf moeten beslissen of carbadox en olaquin-
dox als diergeneesmiddelen kunnen worden
geregistreerd. Of carbadox en olaquindox
als diergeneesmiddelen kunnen worden toe-
gelaten, is gezien hun dossiers nog maar zeer
de vraag.

In het kader van INFOVI werd in 1986 ten
behoeve van geautomatiseerde rapportver-
werking van de uitgevoerde inspectiebe-
zoeken door de regionale veterinaire inspec-
ties in samenwerking met de Centrale Direc-
tie Organisatie en Informatie (CDOI), ge-
start met de ontwikkeling van \'software\'
pakketten.

In februari 1986 werd besloten om hiervoor
de programmeertaal \'Mapper\' te gebruiken,
aan de hand van de reeds eerder opgestelde
systeembeschrijving.

Geautomatiseerde rapportverwerking is al-
leen mogelijk indien de rapporten uniform
zijn en indien de geconstateerde bevindingen
op éénduidige wijze worden genoteerd. Hier-
voor zijn rapporten ontwikkeld waarin de
wettelijke voorschriften in de vorm van
kernwoorden zijn opgenomen.
Voor het op de juiste en uniforme wijze no-
teren van de inspectiebevindingen is een los-
bladige handleiding gemaakt waarin voor
ieder kernwoord de wettelijke voorschriften
met de daarbij behorende interpretatie is
weergegeven. Een dergelijke werkwijze is
zeer bevorderlijk voor de uniformiteit.
Voor de volgende bedrijfssoorten is het IN-
FOVI systeem nu operationeel:

De geautomatiseerde rapportverwerking
van de overige categorieën bedrijven (vlees-
produktenbedrijven, pluimveevlecsuitsnij-
derijen en bijzondere slachtplaatsen) is in
voorbereiding.

Daarnaast wordt in 1987 aan uitbreiding
van het INFOVI-systeem gewerkt met be-
trekking tot verwerking van de \'maandstaat
slacht\'-gegevens, die met ingang van 1987
door de Rijksdienst voor de keuring van Vee
en Vlees \'op band\' zullen worden aange-
leverd. Verder zal tekstverwerking op de
regionale inspecties worden gerealiseerd, als-
mede een databank bibliotheek.
Door de geautomatiseerde verwerking van
de rapporten is het mogelijk allerlei gewen-
ste overzichten te maken. Ook behoort ver-
gelijking tussen inspecties of tussen keu-
ringskringen tot de mogelijkheden. Door de
overzichtelijke manier waarop de gegevens
beschikbaar komen wordt de kwaliteit van
het inspectiewerk verbeterd en kunnen ook
beter onderbouwde adviezen worden gege-
ven.

Het is nu reeds gebleken dat \'INFOVI\' op
doelmatige wijze diverse instanties van in-
formatie kan voorzien en dat het ondersteu-
nend werkt voor het management van de
Veterinaire Inspectie.

The next British veterinary Radiological Associa-
tion (BVRA) Annual Conference will held in Co-
penhagen, Denmark, from September 2 to Sep-
tember 6, 1987.

The BVRA invites submission of titles of papers.
15 minutes will be allocated for presentation of
each paper. Titles should be to hand by May 1, to
be included in the preliminary programme plan-
ned ready for dispatch June 1 1987.
I\'hc Conference fee will he app. 180-185 covering
board and lodging at the Tune Conference Centre
just outside Copenhagen, conference material and
certain incidentials.

Please send titles of papers and/or make further
enquiries to: Jens Arnbjerg, Department of Vete-
rinary Radiology, Royal Veterinary and Agricul-
tural University, 13 Bulowsvej, DK 1870 Frede-
riksberg C, Denmark.

Zoals velen van u bekend zal zijn, bestaat er
een aantal regelingen over het gebruik van
hormonen in de veehouderij. Deze rege-
lingen zijn de laatste tijd aan enige verande-
ringen onderhevig, zodat het goed lijkt een
en ander nog eens op een rij te zetten, te meer
daar een door de EG geïnspireerd nationaal
plan voor residu-controle wordt opgezet.

Hormonen zijn gekanaliseerd op basis van
de Antibioticawet. Deze wet wordt per 1 mei
1987 ingetrokken en vervangen door het ka-
nalisatieregime van de Diergeneesmiddelen-
wet. Het kanalisatieregime bepaalt dat:

— hormonen in het algemeen onder het
UDA-regime vallen (dat wil zeggen slechts
door de dierenarts aan houders van dieren
mogen worden verstrekt);

— een aantal hormonen onder het UDD-
regime valt (dat wil zeggen dat zij slechts
door de dierenarts mogen worden toege-
past).

Onder het UDD-regime vallen de hormonen
tnet een geslagene, oestrogene of androgene
werking, met uitzondering van anticoncep-
tiva, middelen voor bronstsynchronisatie en
tevens die middelen die uitsluitend geschikt
en bestemd zijn voor orale toepassing bij
honden en katten in een verpakking die ten
hoogste 25 gebruikseenheden bevat. Dc van
het UDD-regime uitgezonderde horinonen
zijn dus UDA.

Het is verboden om onder welke omstan-
digheden dan ook gebruik te maken van
thyrcostatica en stilbenen zoals DES, hex-
oestrol etc.

Op grond van EG-richtlijnen, Nederlandse
wetgeving en produktschapsverordeningen
is er een aantal specifieke maatregelen met
betrekking tot het gebruik van de volgens
het UDD-regime gekanaliseerde geslachts-
hormonen bij landbouwhuisdieren.
Onder \'geslachtshormonen\' wordt verstaan:
stoffen met een oestrogene, androgene of
geslagene werking. Daar DES en zijn ver-

wanten geheel verboden zijn, is het volgende
van toepassing op Steroiden die zijn afgeleid
van oestradiol, testosteron of progesteron.
Dit is dus inclusief die Steroiden waarbij de
hoofdwerking een anabole werking is.
Voor deze hormonen is voor landbouw-
huisdieren bepaald dat:

— zij slechts bij fokdieren mogen worden
toegepast voor therapeutische doeleinden,
vruchtbaarheidsregulering en embryotrans-
plantatie. De EG-richtlijn 85/649 van de-
cember 1985 beperkt therapeutische behan-
deling tot de behandeling van een fertiliteits-
stoornis en beperkt de hiervoor te gebruiken
Steroiden tot oestradiol \\lß, testosteron en
progesteron. Deze richtlijn zal binnenkort in
de nationale regelgeving worden opgeno-
men, als nog enige detailpunten zijn verdui-
delijkt. Er zal een lijst van toegelaten prepa-
raten worden opgesteld.

Samenvattend geldt dus voor de geslachts-
hormonen bij landbouwhuisdieren dat zij:

— voorzover het UDD-regime van toepas-
sing is nooit uit handen gegeven mogen
worden;

Dierziektenbulletin nr. 4 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 28 februari 1987 ver-
meldt het volgende aantal gevallen van aangifte-
pliehtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

In België werden sinds de vorige melding in het
Tijclschrifi voor Diergeneesliumie 1 nieuwe ge-
vallen van varkenspest geconstateerd en wel op 17
februari te Eynatten (provincie Luik), op 26 fe-
bruari te Kettenis (provincie Luik), op 2 maart te
Bolland (provincie Luik) en tc Vreven (provincie
Limburg), op 5 maart te Borlcn (provincie Luik)
alsmede op 9 maart te Kortenaken en te Schaffen
(beide provincie Brabant). Het totaal kwam hier-
mee op 28.

Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen,
zoals het afmaken en destrueren van alle op dc
betrokken bedrijven aanwezige varkens, het des-
infecteren daarvan en het instellen van zones de
protection.

In de periode van 6 februari t/m .S maart zijn in
West-Duitsland weer4 uitbraken van varkenspest
vastgesteld, waarmee het aantal op 9 kwam.
Alle varkens op de betrokken bedrijven zijn afge-
maakt cn gedestrueerd. Veterinair-politionele
maatregelen zijn genomen.

Het tweede geval van varkenspest van 1987 in
Frankrijk werd op 4 maart geconstateerd te
D\'Avause. departement Ardennen.

Nadat medio februari het eerste geval van klas-
sieke varkenspest van dit jaar in Italië was gemeld,
deden zich op 26 en 27 februari en op 2 maart weer
3 uitbraken voor, alle op Sardinië.

De Joegoslavische autoriteiten gaven bij telexen
van 10 en 18 februari kennis van een viertal ge-
vallen van varkenspest, en wel op 2 februari in de
gemeente Bogatic (republiek Servië), op 10 fe-
bruari in de gemeente Bjelovar (republiek Kroa-
tië) en op 13 februari 2 secundaire uitbraken in de
gemeenten Krizevei (eveneens republiek Kroatië)
en Bjelovar.

De noodzakelijke sanitaire en veterinair-politio-
nele maatregelen werden toegepast, inclusief des-
infectie en vaccinatie van alle varkens op bedrij-
ven in dc omgeving.

De Veterinaire Dienst te Rome maakt melding
van weer 97 gevallen van mond-en klauwzeer type
A over de priode van 18 februari t/m 12 maart.
Deze gevallen deden zich voor in de provincies
Verona, Brescia, Modena, Mantova, Bergano,
Parma, Milaan, Sicna, Cremona, Reggio, Emilia,
Pisa, Cunco, Catanzaro, Salerno en Arezzo. Het
totaal voor dit jaar kwam hiermee op 98.

Op 20 februari werd het vijfde geval van A VP van
dil jaar in de Sardijnse provincie Nuoro geconsta-
teerd.

Het aantal positief-bevindingen t/m 26 februari is
in Spanje opgelopen tot 87 en in Portugal tol 202.

In de periode van 23 t/m 26 februari meldde Por-
tugal nog 14 uitbraken van besmettelijke long-
ziekte bij runderen, wal het totaal op 55 bracht.

De Franse Veterinaire Dienst maakte bij een telex
van 19 februari melding van een geval van besmet-
telijke arteriites bij paardachtigen. Waarschijnlijk
heeft dc primaire besmetting zich voorgedaan na
de terugkeer van een in mei vorig jaar tijdelijk
jeëxporteerd paard uit Boissy-Saint-Leger, de-
partement Val-dc-Marne. Serologisch onderzoek
op het betrokken bedrijf en op de nabijgelegen
bedrijven heeft geen verdere positief-bevindingen
opgeleverd.

2 Landelijke VDA bijeenkomst, Collegezaal
Kliniek voor Inwendige Ziekten der Grote
Huisdieren, Yalelaan 16, De Uithof, Utrecht.
Aanvang 20.00 uur (koffie klaar om 19.30
uur). Spreeksters: Bep Lindenhovius (lid HB
KNMvD en een lid van de Werkgroep Vrou-
welijke Huisartsen.

10—12 \'Voorjaarsdagen 1987\', RAl-Congres-
centrum, Amsterdam (pag. 300, 368, 373).

12 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Diergeneeskunde en Gezel-
schapsdieren, Amsterdam (pag. 291, 369).

16 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering runderen, aanvang 20.00 uur.

22 Voorjaarssymposium Genootschap ter Be-
vordering van Melkkunde, Lelystad (pag.
283).

22 Afd. Noord-Brabant KNMvD extra verga-
dering, rest. \'Molenwijk\', Boxtel. Onderwerp:
\'Diergeneesmiddelenwet en de consequen-
ties\', aanvang 20.00 uur.

28 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering pluimvee, aanvang 20.00 uur.

7 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

15—18 International Conference on Veterinary
Acupuncture, Beijing (Peking), China (pag.
1103 1986).

20 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenverga-
dering, Motel \'Bijhorst\', Wassenaar^ over
1KB.

21 \'Het Spelderholt\', Beekbergen: Contactdag
voor de pluimveehouderij, primaire sector.

21—23 Schweizerische Ver. für Kleintiermedi-
zin Jahresversammlung, Basel (pag. 421).

21—24 ANIMEX \'87. International Exhibition
for the Pet Trade (pag. 655 1986).

22 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Volksgezondheid, Voedselpro-
duktie en Wetenschap (pag. 370).

22 Internat. Seminar: Computer education for
medical professions, Leiden (pag. 283).

25—29 Zweihundertjahrfeier der Veterinärme-
dizinischen Universität zu Budapest, Buda-
pest.

3 Kring dierenartsen ten oosten van de IJssel.
Vergadering in Hotel Bakker te Vorden.

4 Nederlandse kampioenschappen kleiduiven-
schieten voor dierenartsen (Boehringer In-
gelheim), Biddinghuizen.

24—28 6th International Meeting on Clinical
Laboratory Organisation and Management,
Noordwijkerhout (pag. 895 1986).

16—21 XXIII World Veterinary Congress,
Montreal, Canada (pag. 986 en 1063 1984;
553 en 991 1985; 269 en 783 1986).

3 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

3—4 Internationales Symposium über die Er-
nährung von Hund und Katze (A), Hanno-
ver.

6—11 First International Conference on Zoo-
logical and Avian Medicine, Hawai (pag.
421).

24 Jubileumjaar 1987 KNMvD: Maatschappe-
lijk congres Diergeneeskunde en Veehoude-
rij, Utrecht.

27—1 okt. 38. Jahrestagung der Europäischen
Vereinigung für Tierproduktion (EVT), Lis-
sabon.

30 Kring dierenartsen ten oosten van de IJssel.
Vergadering in Hotel Bakker tc Vörden.

30—I okt. 2. Fleisch-Tagung: Aktuelle Themen
der Fleischgewinnung und -Verarbeitung, Zü-
rich.

22 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

Aanwijzinfjcn voor inzenders van kopij voor
licl Tijdschrifl voor Dierßenceskundc cn
The Veterinary Quarterly

De Redaklie volgl in het algemeen dc z.g. regels van
Vancouver: \'Uniform requirements for manuscripts sub-
milled to biomedical journals\'. (Dcze uitvoerige voor-
.sctiriftcn zijn in vertaling bij de Redaklie op aanvraag
verkrijgbaar).

Door het inzenden van kopij verklaart dc auteur, dat hij
het recht van publikatie aan dit tijdschrift overdraagI;de
auteur verklaart tevens impliciet dat het manuscript niet
tezelfdertijd aan een ander tijdschrift is aangeboden cn
dat hij/zij ermee accoord gaal. dal de Redaktie zijn kopij
aan haar adviseurs voorlegt.

Alle kopij dient gaaf gelypt in Iriplo tc worden ingediend.
De kopij dient voorzien le zijn van een duidelijke samen-
vatting in het Nederlandsen hel Engels (dc Redaklie kan
indien nodig bemiddeling verlenen voor een Engelse ver-
taling) die niet langer dan 5% van het artikel mag zijn tol
een maximum van 150 woorden.

Literatuurverwijzingen in de teksl dienen tc geschieden
d m v. een cijferaanduiding, die strikt moet corresponde-
ren met de literatuur-opgave aan het eind van hel artikel.
De volgorde waarin de teksl naar literatuur verwijst be-
paalt het nummer; daarbij telt de eerste maal dat naar een
bepaalde bron wordt verwezen.

De volgende gegevens dienen le worden vermeld: 1)
naam en voorleuers van de auteur(s); 2) titel van de
publikatie: .l) naam van het tijdschrift, het jaar van uit-
gifte, jaargang. begin-en cindpagina. füj boeken dienen
ook plaats en naam van de uitgever le worden vermeld.
Als voorbeeld raadplege men een willekeurige aflevering
van dit tijdschrift.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
en labellen reproduceerbaar, d.w.z. duidelijk getekend
resp. gelypt cn gaaf te worden ingediend (in bepaalde
gevallen kan door de redaktie bemiddeling worden ver-
leend), zodat hiervan langs fotografische weg reproduk-
lies kunnen worden gemaakt (offsel-proccde): voorts
dienen foto\'s op glanzend wit papier, röntgenfoto\'s op
film of op papier tc worden ingediend.
Tabellen en figuren dienen op afzonderlijke bijlagen te
worden ingediend, compleet met opschriften en voetno-
ten, Bij letters cn tekens in tabellen cn figuren rekening
houden met verkleining (kolombreedte of zetspiegel-
breedte).

Benoem nauwkeurig alle gebiuikle geneesmiddelen cn
chemicaliën; geneesmiddelen bij de algemene — gene-
rieke — naam, (Als de merknaam vermeld moet worden,
dan gebeurt dat door deze éénmaal te noemen; bijv.
onder \'Materiaal en methoden\' in de vorm van een voet-
noot).

In het Engels gestelde artikelen bestemd voor The Vete-
rinary Quarterly gelieve men door een deskundige op taal
en stijl tc laten nagaan. De Redaktie behoudt zich het
recht voor ccn in hel Engels ingediend artikel, in overleg
met dc auteur, alsnog door een onafhankelijke door haar
aan tc wijzen deskundige op zijn Engelse mérites (gram-
matica. woordkeus) te laten beoordelen c.q, te laten cor-
rigeren.

De Redaktie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor
schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht
zijn van gebleken onjuistheden in de inhoud van dc in dil
tijdschrift opgenomen artikelen waarbij dc auteur is ver-
meld of in de inhoud van dc in dit tijdschrift geplaatste
advcrlenties.

Advertenties kunnen zonder opgaaf van redenen door dc
Redaktie worden geweigerd of ingetrokken.
Niets uit dil tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt, door middel van druk. micro-film of
op welke andere wijze ook. zonder schriftcliike toestem-
ming van de Redaktie.

.lulianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, se-
cretaris; T. W. te Giffel, secretaris.

He! schrijven van een voorzilterscoh/mn is
geen gemakkehjke taak. Voor de voorzitter
van de Groep Gezondheids- en Kwaliteit.s-
zorg is deze taak des te gecompliceerder
omdat de activiteiten waar wij ons als Groep
mee bezighouden sterk beïnvloed werden
door reorganisatorische veranderingen. Te-
meer daar deze wijzigingen binnen onze
Groep niet altijd even enthousiast ontvangen
werden noch voldoende werden begrepen.
Uit gesprekken met diverse collegae buiten
de Groep GKZ is mij gebleken, dat boven-
genoemde reorganisatie ondanks diverse pu-
blikaties in het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde nog niet bij iedereen bekend is.
Daarom wil ik er nogmaals op ingaan.
De groep GKZ is ontstaan uit de voormalige
Groep Volksgezondheid waarvan de leden
voor het merendeel werkzaam waren binnen
de ± 120 gemeentelijke vleeskeuringsdien-
sten.

In 1982 werd onder leiding van een organi-
satiedeskundige een projectgroep in het
leven geroepen, die als taak kreeg de reor-
ganisatie te bewerkstelligen van de 120 ge-
meentelijke vleeskeuringsdiensten tot één
Rijksdienst voor de keuring van Vee en
Vlees, bestaande uit 15 kringen en een cen-
trale directie. Bij de nieuwe kringen werden
tevens de Rijkspluimveekeuring, de keuring
van vee bestemd voor in- en export, de cer-
tificering van produkten van dierlijke oor-
sprong en de viskeuring ondergebracht.
Door deze reorganisatie is het aantal plaat-
sen voor dierenartsen in de afgelopen jaren
langzaam verminderd, zijn de carrièremoge-
lijkheden duidelijk afgenomen, terwijl ook
de salariëring van vooral de nieuw aange-
nomen dierenartsen niet meer is zoals het
was.

Gezien de hier geschetste ontwikkelingen
heeft de Groep gekozen voor een veel breder
draagvlak van haar ledenbestand, mede ook
door de meer multidisciplinaire aanpak van
de keuring in de toekomst. De naam Groep
Gezondheids- en Kwaliteitszorg beoogt deze
lading te dekken. De nieuwe groep wil zich
niet alleen bezig houden met vleeskeuring
maar ook met aangrenzende werkgebieden.
Dit kan bereikt worden door een uitwi.sseling
van kennis met collegae die zich op dit
werkterrein bewegen. Alleen in een goed
samen.spel van allen, die zich met produktie
van voedingsmiddelen van dierlijke oor-
sprong bezig houden, kunnen we de gezond-
heid en welzijn van mens en dier goed
dienen.

Daarnaast valt te verwachten, dat binnen
niet al teveel jaren de IKB operationeel
wordt. Praktici en keuring.sdierenartsen
zullen binnen dat systeem nauwer bij eikaars
werk betrokken worden, zodat het lidmaat-
schap van de Groep GKZ voor meerdere
dierenartsen in beeld komt, terwijl een bui-
tengewoon lidmaatschap mogelijk is voor
niet dierenartsen.

De Groep wil in de eerste plaats een klank-
bord zijn voor de Maatschappij voor Dierge-
neeskunde en in de tweede plaats op weten-
schappelijk niveau hij blijven bij alles wat te
maken heeft met de Gezondheids-en Kwali-
teitszorg. Nu is het beroep van dierenarts de
afgelopen jaren sterk veranderd en verandert
nog steeds waardoor het onmogelijk wordt
alle facetten van de diergeneeskunde te om-
vatten. Binnen de opleiding is differentiatie
ten zeerste gewenst en eigenlijk zijn we al
bijna te laat.

Door middel van onze klankbordfunctie
zullen we er voor moeten zorgen, dat een
differentiatie er komt en dat we hierdoor
voor het bedrijfsleven een gelijkwaardige ge-
sprekspartner blijven.

Nog steeds vangt iedereen de studie dierge-
neeskunde aan met het doel om de praktijk
in te gaan. Toch zijn er andere mogelijk-
heden aanwezig. Als voorzitter wil ik de stu-
denten en collega\'s duidelijk wijzen op de
mogelijkheden binnen de Volksgezondheid in
de ruimste zin des woords. Gooi het niet te
gauw en te ver van u af Zeker nu in de toe-
komst veel meer interdisciplinair gewerkt
zal moeten worden dan nu hel geval is.
Diverse keuzemogelijkheden zijn er. Onze
beroep.sgroep is gebaat bij een aantal goede
medewerkers op vitale posten ter bescher-
ming van de gezondheid van mens en dier.

Op 1 april wordt Otto Bismarck 47 jaar.
Dat is bepaald géén aprilgrap.
Voor een heldere vraag en dito antwoord
heb je niet veel woorden nodig: Victor
Hugo verblijft op Guernsey en informeert
bij zijn uitgever hoe het met de verkoop
van \'Les Misérables\' gaat. Hij schrijft al-
leen maar \'?\', antwoord: \'!\'.
Op de 4c overlijdt in Baard de Friese ro-
manschrijver Hannen S. Sytstra. Hij is nog
maar 45 jaar oud.

Op de 5e sterft in Kleefde Nederlandse
landschapschilder Barend C. Koekkoek,
die 59 jaar is.

De bestrijding van de slavernij maakt weer
een paar pasjes voorwaarts: De V.S. en
Engeland sluiten een verdrag otn de Afri-
kaanse slavenhandel te kunnen bestrijden.
Lincoln tekent een wet die de slavernij in
het \'District of Colutnbia\' afschaft.
Een sterk staaltje uit de Burgeroorlog die
op dc 13e precies één jaar aan de gang is.
In Big Shanty in Georgia wordt de loco-
motief\'The General\' met 3 wagons ge-
stolen door de Noordelijken. Zij worden in-
gehaald door \'The Texas\' van de
Zuidelijken en de dieven gevangen ge-
nomen na een spannende achtervolging
van 160 km.

.Joseph Lister (Glasgow) is 35 jaar. Hij is
nu een jaar chirurg aan de Royal Infirmary
waar dit jaar 294 operaties (inclu.sief am-
putaties!) worden uitgevoerd. Voor die tijd
veel en gedurfd!

In Frankrijk weer heel wat anders. Daar
wordt door een aantal kunstenaars de Liga
tégen de Fotografie opgericht. Eugène De-
lacroix, 64 jaar oud en een vooraanstaand
schilder van de Franse romantiek heeft
meer vertrouwen in de toekomst (of juist
niet in de fotografie) en weigert lid te
worden.

In Brighton komt de eerste postzegelcata-
logus uit. \'Aid to Stamp Collectors\' door
Frederick Booty. Uitgave van H. en C.
Teacher.

De arbeiders worden zich hun positie
steeds meer bewust en strijden voor betere
arbeidsvoorwaarden. Op de 12e spreekt in
Berlijn Ferdinand Lassalle voor de Ber-
liner Handwerker Verein \'über den beson-
dern Zusammenhang der gegenwärtigen
Geschichtsperiode mit der Idee des Ar-
beitersstandes\' een hele mond vol!
Op de 22e krijgen de Thüringse landen een
arbeidswet.

In Karlsruhe stemmen de afgevaardigden
vóór gelijke rechten van de joden.
Wat er precies mee wordt \'beoogd\' is niet
duidelijk maar Thorbecke stelt dr. H.
Snellen aan tot inspecteur voor de Oog-
heelkunde Dienst der Gestichten, zoals die
te Veenhuizen en Ommerschans.
Vernieuwingen gaan ook in Nederland niet
van cen leien dakje. Er is een bloeiende
scheepsbouw ook van zeil-stoom-schepen,
maar die blijken nog geen succes en men
verwijdert de schroeven weer. Reden: De
onbetrouwbare stoominstallaties en de
brandstof nemen te veel plaats in.
Amsterdam is toch een merkwaardige stad:
van Douwes Dekker verschijnt vel 9 en 10
van \'Ideeën\'. Op dc Rozengracht wordt
de oude Doolhof gesloten. Het was cen
echte bezienswaardigheid.
Op de 20e is het Pasen. In de Noorderkerk
zegt ds. Ph. R. Hugenholtz in zijn paas-
preek niet tc kunnen geloven in een licha-
melijke opstand van .lezus. Gevolg: Voor-
taan halfvolle kerken hoewel velen het met
hem eens zijn.

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de 134e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde

W. D. Pereboom Afdeling N-Holland 1987 aftredend en herkiesbaar
W. J. H. D. Kremer Afdeling Limburg 1987 aftredend en niet herkiesbaar
L. C. Blanken Groep G.K.Z. 1987 aftredend en niet herkiesbaar
J. C. van den Wijngaard Groep Pluimvee-
wetenschappen 1987 aftredend en herkiesbaar

Paritaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Pluimveezicktenbestrijding

Op /5 januari 1987 overleed op 63-jarige
leeftijd collega Gijsbertus Eikelenboom na
een ziekbed van enkele maanden. Het ge-
vreesde carcinoom had ook hem tol slacht-
offer gemaakt.

Bert was een pur sang dierenarts oude stijl.
Een markante persoonlijkheid, die vertrou-
wen inboezemde en een groot gezag uit-
straalde.

Als zoon van een dierenarts werd hem de
lief de voor het beroep met de paplepel inge-
geven. Het was dus al vroeg duidelijk, dat
Bert in zijn vaders voetsporen zou treden.
In het hijzonder de lief de voor het edelste
der dieren, het paard, had al op heel jonge
leeftijd bezit van hem genomen. Vooral op
het gebied van het exterieur en de afstam-
ming kon men hem in Utrecht nauwelijks
nog nieuws vertellen. Van zijn deskundigheid
werd dun ook dankbaar gebruik gemaakt en
zo zag men hem reeds als student, in stijl ge-
tooid met bolhoed, bij menig concours hippi-
que en stamboekkeuring optreden als ring-
of keurmeester.

Als student ook leerde hij Nel kennen met
wie hij in 1957 in het huwelijk trad. bij
welke gelegenheid het paard wederom een
belangrijke rol vervulde.
Kort daarop k wam hij als jong dierenarts
zijn vader bijstaan in diens praktijk.
Tien jaar lang heeft dit samenwerkingsver-
band geduurd tot zijn vader zich in 1968 te-
rugtrok en Bert de praktijk geheel overnam.
Datzelfde jaar nog trok hij een van onderge-
tekenden aan als assistent met wie hij zich
later associeerde. Het jaar daarop stierf zijn
vader. Het overlijden van deze man. die hij
zozeer bewonderde en hoogachtte heeft hem
bijzonder sterk aangegrepen.
Een in zijn jeugd opgelopen Abortus Bang-in-
fectie heeft hem gedurende zijn gehele prak-
tijkperiode regelmatig parten gespeeld en
maakte, dat het harde en onregelmatige
praktijkleven voor hem op den duur steeds
zwaarder begon te worden.
Op 1 oktober 1971 zei Bert met bloedend
hart de praktijk vaarwel en aanvaardde hij
een functie bij de Vakgroep Heelkunde in
TNO-verband met als opdracht onderzoek te
doen op het gebied van rotkreupel bij het
schaap. Resultaten van dit onderzoek
werden in 1976 gepubliceerd in aflevering 21
van het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde.
Helaas was het hem ni^t vergund dit werk
lang te blijven doen en wederom om gezond-
heidsredenen was hij gedwongen na vier jaar
op 51-jarige leeftijd als rustend dierenarts de
rest van zijn leven te slijten.
Dankzij de steun van zijn geweldige vrouw,
zijn enorm gevoel voor humor en zijn hobby,
de .schapenhouderij, heeft hij in en rond zijn
verbouwde boerderij toch nog een aantal
fijne jaren mogen genieten.
De wijze waarop hij in het najaar van 1986
de harde mededeling, dat hij nog slechts en-
kele maanden te leven had, heeft verwerkt
was meer dan bewonderenswaardig. Zijn
nuchterheid en gevoel voor humor hebben
hem tot kort voor zijn dood niet in de steek
gelaten.

Zijn laatste levensdagen heeft hij in zijn
vertrouwde omgeving mogen doorbrengen en
daar ook is hij gestorven.
Aan de legendarische collega bewaren wij,
zijn vrienden en velen met ons. de beste her-
inneringen. Wij wen.sen Nel en zijn twee kin-
deren. Leenden en Neline. de kracht om dit
zware verlies te kunnen dragen.

Gezien de grote belangstelling voor deze
PAO-cursus, die reeds is gehouden in
Drachten en in Boxtel, wordt deze cursus
nog eenmaal herhaald.

Gezondheidsdienst voor Dieren in West-
en Midden Nederland, Ronsseweg 553,
Postbus 87, 2800 AB Gouda (tel.: 01820-
14588).

Aan de hand van een diapresentatie
worden achtereenvolgens behandeld de
aandoeningen in het gebied van de scapula
tot en met de derde phalanx.

Opgave en aanmelding dienen schriftelijk
dan wel telefonisch te geschieden vóór 15
mei 1987. Tevens dient het cursusbe-
drag te worden gestort op bankrekening-
nutnmer 55.56.71.100 ten name van PAO-
Diergeneeskunde bij de ABN te Utrecht
(giro ABN: 1412), onder duidelijke vennel-
ding van de naam van de cursus, en cursist-
(en) alsmede cursusnummer 87/29 en cur-
susdatum.

Bij annulering vóór 1 juni 1987 ontvangt u
het cursusgeld retour, verminderd met
f 10.- administratiekosten. Bij annulering
na bovenstaande datum vindt geen restitu-
tie plaats.

Inlichtingen over deze cursus kunt u ver-
krijgen bij het secretariaat PAO-Dierge-
neeskunde, Postbus 140.31, 3508 SB
Utrecht.

Embryotransplantatie (f 3500,—)
4 t/m 8 mei 1987 (87/19)
11 t/m 15 mei 1987(87/20)
18 t/m 22 mei 1987(87/21).

Inlichtingen over deze cursussen kunt u
verkrijgen op het secretariaat PAO-Dierge-
neeskunde. Postbus 140.31, 3508 SB te
Utrecht. Telefoon: 030-517374, b.g.g.: 030-
510111.

Gaarne uw aandacht voor onderstaande
correctie met betrekking tot de onlangs
naar alle groepsleden verstuurde convoca-
tie in verband met de op 9 april a.s. te
houden vergadering:

De titel van de lezing te houden door drs.
E. Kamps luidt, in tegenstelling tot wat
vermeld staat in de convocatie: \'Compu-
termatige gegevensverwerking door de Ge-
zondheidsdiensten met betrekking tot de
diagnostiek van pluimveeziekten\'.

In het zojuist verschenen Diergeneeskun-
dig Jaarboeli 1987 is ten onrechte vermeld
dat collega D. B. Blaauboer te Groes-
beek geen lid zou zijn van de KNMvD.
Wij bieden hierbij collega Blaauboer
onze welgemeende excuses aan voor de
veroorzaakte of nog te veroorzaken
overlast. Wij verklaren hierbij dat col-
lega Blaauboer ondanks de vermelding
in het jaarboek iw/lid is van de
KNMvD.

Het is te voelen, het is te ruiken; het is
Voorjaar en dus gaat het nu komen: Ons
jubileum congres met een hoeveelheid
hoogtepunten.

Van tandsteen tot blaassteen, van kat tot
rat; er blijft weinig onbesproken. Kom
naar het RAI congrescentrum en maak die
20e uitgave van de Voorjaarsdagen mee,
treft uw collegae uit binnen- en buitenland.
Wissel ervaringen uit, terwijl uw partner
zich onder bekwame leiding laat informe-
ren over verschillende musea en monumen-
ten.

Zondag na de seminairs als onze partners
terug zijn van de Keukenhof drinken we
nog even een afzakkertje bij de piano en
dan kunnen we zeggen, zij die thuis geble-
ven zijn hadden ongelijk.
Heeft u nog niet ingeschreven, doe het nu
eens wel of regel uw entree aan de balie
waar de commissie en hun dames u graag
van dienst zijn.

ist ab sofort die Stelle eines Professors/einer
Professorin der Bes. Gr. C 3 wiederzubesetzen.

Vertretung des Fachgebietes in Lehre, For-
schung und Dienstleistung im Einvernehmen
mit den übrigen Dozenten der Klinik.

Habilitation oder eine gleichwertige wissen-
schaftlichte Qualifikation sowie die Fachtier-
artztanerkennung.

Erwünschte Schwerpunkte: Klinische Probleme
der Intensiv-Tierhaltung/Herdenerkrankun-
gen/Chirurgie.

Bewerbungen mit den üblichen Unterlagen
werden bis zum 15. Mai /9Ä7 erbeten an den
Rektor der Tierärztlichen Hochschule Hanno-
ver, Bischofsholer Damm 15, 3000 Hannover I.

Voor het lidtnaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Bobbert, Mevr. E. C. H.; 1987; 3511 PN Utrecht, Oude Gracht 358.
Brouwers, P. M.; 1986; 3981 ZR Bunnik. Vletweide 186.
Duinen, J. F. L. van; 1986; 3581 JL Utrecht, Oudwijkerveldstraat 2 B.
Honig, Mevr. E.; 1977; 3086 LL Rotterdam, Krabbendijkehof 59.
Keereweer, R. M. G.; 1986; 9642 JP Veendam, \'t Wad 10.

Nooy-van der Kolft\', Mevr. M. C. A.; 1985; 5110 AG Baarle Nas.sau, Postbus 258.
Pijls, J. L. A.; 1987; 6164 JJ Geleen, Frans Erenslaan 44.
Rietkerk, F. E.; 1986; 3524 RM Utrecht, Normandië 170.
Schut, A. J.; 1986; 3524 RV Utrecht, Elzas 103.
Tack, Mevr. B. L.; 1987; 3512 EZ Utrecht, Kloksteeg 37.
X. Verschuuren, G. B. M.; 1987; 3582 AS Utrecht, Oosterkade 4.
Valstar, Mevr. C. P. M.; 1986; 2295 RV Kwintsheul, Bovendijk 11.
Voncken, L. M. ?.; 1986; 5353 Mechernich Obergarten (Duitsland), Bonnerstrasse 8.
Voorde B. J. J. ten; 1986; 7497 NN Bentelo, Gorsveldweg 32 A.
Vugt, J. W. van; 1964; 3445 AM Woerden, Utrechtsestraatweg 31.
Wessels, R. J. A. M.; 1987; 3524 KC Utrecht, Sleeswijk 33.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen;

A. A. van Munster te Clierry Kill
A. G. de Moor te Houten
Y. H. P. Hardeman te Assen
E. de .longh te Paterswolde
N. P. Saathof te Nijeveen

B. M. Aukema
Mevr. E. C. H. Bobbert
Mevr. V. .1. Buddingh
Mevr. M. L. G. Coppens
D. P. Dereksen
B. Driesen t
S. ,1. de Groot /
M. A. W. Hamans
R. .loosten
P. A. Kempeneers
f". A. Kleinjan

Mevr. C. P. L. M. van de Meerakker
A. ,1. ,1. van Sambeek
,1. G. H. van Schaik
M. A. A. Scheepers

I9S Aharon. Mevr. D. C.: 1986; 351 1 HR Utrecht.
Schröder van der Kolkstraat 9; tel. 030-
318387 (privé), 097269-44977/8 (bur.); d,
G.v.D.. Israël (toevoegen als lid).
J97 »Aukema. B. M.: 1987; 3571 VE Utrecht, De

Bruinlaan 16; tel. 0.30-7.30398; wnd. d.
197 Baars. P. C. R.: 1972; 7548 AS Enschede,
Boekelosestraat 45; tel. 05428-2332 (privé),
05.3-,305805 (prakt.); p., geass. met J. Ste-
vcnse en H. W. Wessels.
200 »Berkum-Jonker. Mevr. /.. M. van: 1976;
2811 NE Reeuwijk, Oukoopsedijk 5; tel.
01829-5261 (privé), 076-656666 (prakt.); p.,
ass. bij H. .). M. de Weerd.
202 * Bobhert. Mevr. E. C. H.: 1987; 3511 PN
Utrecht, Oude Gracht 358; tel. 030-321110;
wnd. d.

2 april 1987
8 april 1987
12 april 1987
12 april 1987
12 april 1987
14 april 1987
17 april 1987
17 april 1987
19 april 1987
19 april 1987

203 Bollen. L. N. M.: 1962; 5813 BJ IJsselsteyn,
Pottevenweg 6, tel.: 04785-741; p., geass.
met Y. Greydanus, C. J. Pel en A. J. M. van
Sundert.

203 Boerma. S.: 1980; 6816 TR Arnhem, Deel-
enseweg .3-18; tel. 085-456806; wnd. d.

205 Bothof. Mevr. M. E.: 1986; 3995 DB Houten,
Schonenburgseind 87; tel. 03403-75764;
wnd. d. (toevoegen als lid).

207 Brinke. W. ten: 1981; 9247 AX Ureterp,
Weibuorren 1 AA; tel. 05125-2692 (privé),
1444 (prakt.); p., geass. met dr. O. L.
Beiboer.

208 »Brouwers. P. M.: 1986; 3981 ZR Bunnik,
Vletweide 186; tel. 03405-67597; wnd. d.

208 »Buddingh. Mevr. V. J.: 1987; 3581 SZ
Utrecht, Vlietstraat 18; tel. 0.30-513659; d.

209 Bultman-Auras. Mevr. D.: 1974; 7345 AM
Wenum Wiessel, Zwolseweg456; tel. 05762-
1362 (privé), 1700 (prakt.); p.

210 »Coppens. Mevr. M. L. G.: 1987; 3524 KC
Utrecht, Sleeswijk 33; tel. 030-897508; d.

210 Cremers. F. X. M. M.: 1963; 2253 BV Voor-
schoten, Chopinlaan 2; tel. 01717-.3021 (pri-
vé), 070-624611 tst. 2350 (bur.); specialist
pluimveekcuring R.V.V.

212 »Dereksen. D. P: 1987; 3581 PC Utrecht,
Parkstraat 29; tel. 030-317768; wnd. d.

212 Diepeveen. A. B.: 1973; 7622 BE Borne, Pr.
Bernhardlaan 61; tel. 074-667045 (privé),
661269, 665577 (prakt.); p., geass. met D.
Ebbens en R. A. Kooren.

214 Dirven. P M. M.: 1986; 5113 GG Ulicoten,
Molenstraat 7; tel. 04249-692 (privé), 607
(prakt.); p., ass. bij P. M. C. W. Plasschaert
(toevoegen als lid).

215 Dorresteijn. Dr. G. M.: 1975, U-1986; 3402
BE lJ,sselstein, Frankrijkstraat 3; tel. 03408-
83100 (privé), 030-534357 (bur.); wet.
medew. R.U. (F.d.D., Vkgr. Pathologie).

215 Drent. O.: 1980; 8261 VV Kampen, 2e Eb-
bingestraat 5; tel. 05202-26566 (privé),
13930 (prakt.); p., gea.ss. met G. Fennema,
H. A. Hagen, K. Hovingen P. Werkhorst.

216 Ebbens. D.: 1975; 7597 NH Saasveld. Born-
sestraat 63; tel. 074-664475 (privé), 661269,
665577 (prakt.); p., geass. met A. B. Diepe-
veen en R. A. Kooren.

218 Ekker. H. M.: 1986; 2341 KB Oegstgeest,
Lange Voort 44; tel. 071-172448; d. (toe-
voegen als lid).

219 Ernst. Mevr. Y. iV.: 1986; 3513 TG Utrecht,
le Daalsedijk 156; tel. 030-322381; wnd. d.
(toevoegen als lid).

222 Frowijn. Mevr. C. .!.: 1986; 7542 BC En-
schede, Assinklanden 115; tel. 053-764030
(prakt.); p., kl. huisd., geass. met J. A. Ver-
meulen.

222 Garretsen. J. W.: 1979; 3571 GC Utrecht,
Prof. Wentlaan 20; tel. 030-731420 (privé),
020-140308, 08370-13985 (bur.); medew.
Chir. Kliniek v. kl. huisd. en dierenzieken-
huis \'De Wagenrenk\'.

223 Gijsman. P. H.; I984;4I01 EC Culemborg,
Zandstraat 37; tel. 03450-17133 (privé),
12440 (prakt.); p., ass. bij C. Lentenen W. J.
H. Oskam.

225 Greyclanus. Y.: 1985; 5814 AN Veulen, De
Vlies 26; tel. 04780-88967 (privé), 04785-741
(prakt.); p., geass. met L. N. M. Bollen, C. J.
Pel en A. .1. P. M. van Sunderl.

226 * Groot. S. J. de: 1987; 3521 XH Utrecht,
Coornhertstraat 4; tel. 030-936498; wnd. d.

226 Grooten. H. H. G.: 1951; 7622 BH Borne,
Pr. Bernhardlaan 44; tel. 074-661481; d.

313 Hadar. l: 1962; Tel Aviv (Israël), 8 Hata-
ruchastreet; d. (toevoegen als lid).

229 *Hamans. M. A. W.: 1987; 3582 ZE Utrecht,
Ina Boudier Bakkerlaan 175; tel. 030-
512091; wnd. d.

229 Harkema. .1.: 1986; 9965 PH Leens, Zr. A.
Westerhofstraat 31; tel. 05957-1403 (privé),
05951-1800 (prakt.); p., ass. bij W. L. E.
Lusink. M. Nicolay, P. Prins cn R. E.
Schooleman (toevoegen als lid).

231 Heijmans. .1. W. P.: Gent-1985; 5571 EP
Bergeyk, Abtshof 20; tel. 04975-4517 (pri-
vé). 1275 (prakt.); p., ass. bij A. .1. A. Hart-
man, F. P. A. Kuijperen A. A. P. van Mont-
fort.

23! \'Helden. G. M. A. van: 1986; 3564 HK
Utrecht, Saigondreef 14; tel. 030-612196
(privé), 03462-1614 (prakt.); p.

234 Hoeve. Mevr. A. E. van: 1985; 3583 CiA
Utrecht. Koningslaan 3; tel. 030-521430,

235 Hontelez. Mevr. E. C. M. P.: 1986; 3513 CE
Utrechl, Samuel Muilerstraat 103; tel. 030-
733150; wnd. d.

239 .laeobs. 11. .1. A.: 1985; 6417 CV Heerlen,
Burg. Waszinkstraat 85; tel. 045-711776; d.

241 *.lepsen. Mevr. D.: 1986; 3571 SH Utrecht,
W. Schuylenburglaan 24; tel. 030-717839; d.

242 \'Joosten. R.: 1987; 3512 TE Utrecht, L.
Berchmakerstraat 44; lel. 030-315531; d.

243 Kalsbeek. .1.: 1986; 9402 BB Assen, Mr. P. .1.
Troelstralaan 75; tel. 05920-44436; wnd. d.

244 *Kempeneers. P. A.: 1987; 3533 XJ Utrecht,
Mendelssohnstraat 48; tel. 030-934760; d.

245 Klaassen. C. H. L.: 1976; 2317 KE Leiden,
Donsvlinder 22; tel. 071-217076 (privé).
079-41 1321 (bur.);techn.man.SmithKline.

246 \'Kleinjan. E A.: 1987; 3583 JL Utrecht,
Stadhouderslaan 60; tel. 030-514255; wnd.
d.

246 Koeh. M. .1. M.: 1986; 3581 GD Utrecht.
Wittevrouwensingel 42; tel. 0.30-322683;
d. (toevoegen als lid).

248 Kooren. R. A.; 1983; 7561 AC Deurningen,
Hoofdstraat 20; tel. 074-774363 (privé),
661269, 775115 (prakt.); p., geass. met A.B.
Diepeveen en D. Ebbens.

25! Kwint. C. G. Th.: 1986; 6602 TG Wychen,
Aalsburg 1230; tel. 08894-15819 (privé),
15757 (prakt.); p., kl. huisd., H-D.

253 Leeuw. W. C. de: 1985; 3524 AR Utrecht,
Texel 37; tel. 030-888665; d. (toevoegen als
lid).

253 Leloup. M. R. P: 1986; 3524 ZA Utrecht,
Furkabaan 31; tel. 030-896919; d. (toevoe-
gen als lid).

255 \'Lourens. .1. M.: 1985; 7322 AB Apeldoorn.
Kanaal Noord 120; tel. 055-662058 (privé),
665148 (prakt.); p., geass. met G. Porte, G.
Rakhorst en J. S. Verseput.

257 Maas. .1. C. A. van der: 1947; 1851 GA Hei-
loo, Groot Barlaken I; tel. 072-330311; r.d.

258 *Meerakker. Mevr. C. P. L. M. van de: 1987;
3524 ZA Utrecht, Furkabaan 31; tel. 030-
896919; wnd. d.

258 Meijer. G.: 1976; 5476 VS Vorstenbosch,
Rietdijk I A; tel. 041.30-42423 (privé), 04132-
73540 (prakt.); p.

267 Otter. L. .1. den: 1986; 3161 KL Rhoon,
Dorpsdijk 16; tel, 01890-12414 (privé),
12255 (prakt,); p,. Ir. S.V.O. te Rijswijk
(toevoegen als lid).

268 Paling. Mevr. Y. M.; 1978; 3553 BJ Utrecht,
Balderikstraat 68: tel. 0.30-431504; d. (toe-
voegen als lid).

268 Peeters. Mevr. Y E. W-\'.; 1986; 7251 ME
Vörden, Vordensebosweg 5; tel. 05752-3534;
d. (toevoegen als lid).

268 Pel. C. J.: 1974; 5812 AB Heide Venray,
Heidseweg 52; lel. 04780-87153 (privé),
04785-741 (prakt.); p.. gea.ss. met L. N. M.
Bollen, Y. Greydanus en A. .). P. M. van
Sunden.

269 Picard. H. W. E.: 1963; 7642 GB Wierden,
Eikenlaan 10; tel. 05496-71855 (privé),
75295 (prakt.); p., geass. met J. H. E. Fie-
len. J. Siebclink en G. Wansink.

269 Picard-Voermuns. Mevr. G. T.: 1965; 7642
GB Wicrdcn, Eikenlaan 10; tel. 05496-
71855; p., kl. huisd.

269 *Pijb../. L. A.: 1987; 6164 J,1 Geleen. Frans
Erenslaan 44; tel. 04494-47166; wnd. d.

270 Pocl. A\'. van der: 1937; 3231 BB Brielle. No-
belstraat 85; tel. 01810-12021 : r.d., oud-dir.
slachth.

271 Prakken. H.: 1975; 1183 NA Amstelveen.
M. I lavelaarlaan 535; tel. 020-456118; wnd.
d. (toevoegen als lid).

275 Roehß. A../. H. .M.: 1986; 7554SK Beckum.
Borgennkstraat 1; tel. 05406-206; p., ass. bij
Dr. H. P. Hoebe, C. B. v.d. Sluijs en A. Tim-
merman.

275 Koe/vink. Mevr. M. E. ./.: Gent-1986; 4851
RH Ulvenhout. Valkenburgseweg 14; tel.
076-61 1287; wnd. d. (toevoegen als lid).

276 Ros. A.: 1985; 3571 AJ Utrecht. Gisbert
Bromlaan 8; tel. 030-716064; d. (toevoegen
als lid).

277 Sambeek. A. J. ./. van: 1987; 3582 ZV
Utrecht. Ina Boudicr Bakkcriaan 227; tel.
030-512790; wnd. d.

27H "Scheepers. M. A. A.: 1987; 3512 TV
Utrecht. Breedstraat 45 bis; tel. 030-314975;
d.

2HI "Seuren. E ./. G.: 1987; 3524 KC Utrecht,
sieeswiik 33; tel. 0.30-897508; wnd. d.

282 S/uip../../. van der: 1956; 1541 VR Koog a/d
Zaan, Stuivcrakker 49; tel. 075-352422 (pri-
vé), 177151,02510-23806(bur.); plv. i.; h. vl.
k. dnst.; dir. slachth.

284 Snijder.\'i-Verheijen. Mevr. ./. II. E.: 1980:
7443 EA Nijverdal, Dille 9 A; tel. 05486-
119.52 (privé), 053-336232 (prakt.); p., ass.
bij mevr. B. F. Blom.

284 "Somers, S.: 1987; 3582 BS Utrecht. Abste-
derdijk 94-1; tel. 030-522667; wnd. d.

286 "Slekelenburg. ./. 1981 ; 1276 Ci 1. H uizen,
l.ijzij26; tel. 02152-53200; p.

287 Sunden. A. ./. P. M. van: 1975; 5814 AE
Veulen, Lorbaan 2 A; tel. 04780-86409
(privé), 04785-741 (prakt.); p., geass. inet L.
N. M. Bollen. Y. Cireydanus en C. J. Pel.

287 Swiersna. W.: 1986; 3522 RK Utrecht,
Nicuwravenstraat 13 bis; tel. 030-884378; d.
(toevoegen als lid).

289 "Tack. Mevr. B. E.: 1987; 3512 EZ Utrecht,
Kloksteeg 37; tel. 030-31.3696; wnd. d.

289 Thecuwe.s. J. ./. A.: C;cnt-1986; 4849 PS
Dorst, Bavelstraat 12; tel. 01611-2180 (pri-
vé), 030-531111 (bur.); wet. medcw. R.U.
(F.d.D., vkgr. Inwendige Ziekten) (toevoe-
gen als lid).

290 Timmermans. M. //. IL: 1985; 5914 SX
Venlo. Vcidenseweg 196; tel. 077-42822; d.
in mil. dnst. (toevoegen als lid).

291 "Tulder. G. van: 1987; 5403 VJ Uden, Bij-
land 404; tel. 04132-50527 (privé), 08855-
87600 (bur.); d. Intervet International B.V.

292 "Valslar. Mevr. C. P. M.: 1986; 2295 RV
Kwintshcul, Bovendijk 1 1; tel. 01742-2707
(privé), 24544 (prakt.); p., ass. bij J. T. M.
Marée en I. Palgi.

295 Vermeulen, ./. A.: 1985; 7542 BC Enschede,
Assinklanden I 15; tel. 053-764030 (prakt.);
p., kl. hui.sd., geass. met mevr. C. J. Frowijn.

296 Verslappen, H. T. A.: 1982; 7604 EP Almelo,
Bachlaan 22; tel. 05490-24947 (privé), 12903
(prakt.); p., geass. met J. Smeenk.

296 Verslappen-Tiggelman. Mevr. IV. A. M.:
1981; 7604 EP Almelo, Bachlaan 22; tcl.
05490-24947; d.

296 "Verweij. H. H.: 1982; 3995 AA Houten,
Standersmolcn 18; tel. 0340.3-75742; d.

297 Vink. A. I).: 1986;7625 PEZenderen. Hoofd-
straat 26A; tel. 074-667793 (privé), 661269
(prakt.); p., ass. bij A. B. Diepeveen. D.
Ebbens en R. A. Kooren.

3J7 "Voncken. L. M. P..: 1986; 5353 Mechernich
Obergartzem (Duitsland), Bonnerstrassc 8;
tcl, 094922567155; p., ass. bij M. P. M. dc
Kanter.

298 * Voorde. B../../. ten: 1986; 7497 NN Bentelo,
Gorsveidweg 32 A; tel. 05472-258 (privé),
308 (prakt.); p., ass. bij Dr. H. P. Hocbe.C.
B. v. d. Sluijs en A. Timmerman.

298 Kay. P. L A. M.: 1986; 3572 KS Utrecht. A.
Numankade 45; tel. 0.30-71,3472; wnd. d.
(toevoegen als lid).

299 "Vries. A. R. L. de: 1987; 3705 ZG Zeist,
Warande 86; tel. 0.3404-51804; wnd. d.

iOO Wagenaar-Schaafsma. Mevr. A. E: 1963;
8191 1,11 Wapenveld, Flessenburgerwcg 3;
d.

301 "Warmerdam. Mevr. M. M.: 1987; London
Nw 6 (Engeland), 70 Vv\'illesden Lane; tcl.
01-6243i)45; p., kl. huisd.. ass. bij S. .Me.
Leod.

303 "Wessels. R. J. A. M.: 1987; 3524 KC
Utrecht, Sleeswijk 33; tel. 0-\'!0-897508; wnd.
d.

306 Willems. H. : 1980; 6605 G R Wvchcn, Dicp-
voorde 31-21; tcl. 08894-22105 (privé),
12208 (prakt.); p.

306 Willink, n. L.: 1986; 5712 BJ SorncrenFind,
Kanaaidijk-Zuid 33; tel. 04937-3709 (privé),
1770 (prakt,); p., ass. bij L. P. M. v. d.
Brand. M. M. I-. H. v. Kuijk. dr. A. de
Kruif. J. A. Westerbeek, R. J. M. L. Ray-
makers en L. A. J. Sineenk (toevoegen als
lid).

307 * Wolf. P. J. van der: 1987; 3583 TW Utrecht,
Waldeck van Pvrmontkade 10; tel. 030-
513396; wnd. d.

De meeste honden hebben Dit wormenprobleem bij honden
wormen!! wordt opgelost door Lopatol.

Éénmalige toediening
tegen lint-, haak- en spoelwormen
voor honden van elke leeftijd.

Eindelijk is het dan zo ver! Na jaren van discussie en voorbereiding is er dan een
Diergeneesmiddelenwet, ter noodzakeüjke vervanging van een op ve!e punten
verouderde en versnipperde wetgeving (Antibioticawet en elders vastgestelde
wettelijke regelingen ten aanzien van het gebruik van diergenee.smiddelen).
Daarmee wi! geenszins worden betoogd, dat deze nieuwe wet nu hét pasklare
antwoord vormt van de jaren tachtig op de ingewikkelde problematiek rond
diergeneesmiddelen en alles wat daarmee samen hangt. Ook de nieuwe wet kent
sterke en zwakke punten, vertoont mogelijk leemten. Maar de wet is er en biedt
de dierenarts een bruikbaar houvast.

Medio 1986 ontving de redaktie van een van de lezers de waardevolle suggestie
om in het kader van de viering van het 125-jarig bestaan van de KNMvD één van
de afleveringen van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde te wijden aan de
Diergeneesmiddelenwet, waarvan per 1 mei 1987 een aantal voor de dierenart-
sen belangrijke aspecten in werking treedt. Dit onderwerp zou dan vanuit
verschillende invalshoeken moeten worden belicht en becommentarieerd, bijv.
vanuit de diergeneeskundige praktijk - grote - resp. kleine huisdieren sector -,
de farmaceutische industrie, de wetenschap, de Veterinaire Dienst en de Veteri-
naire Hoofdinspectie van de Volksgezondheid, etc.

De gedachte aan een aantal artikelen gegroepeerd rond het actuele onderwerp
Diergeneesmiddelen, sprak de redaktie bijzonder aan. Zij heeft een aantal
deskundigen uit verschillende sectoren van de diergeneeskunde uitgenodigd en
bereid gevonden deze artikelen - ieder vanuit een eigen optiek - te schrijven en
hun visie op de onderhavige problematiek te geven. Zo komen verschillende
aspecten als de plaats van de praktizerende dierenarts, de handel in diergenees-
middelen, het verschijnsel \'postorder dierenarts\' etc. aan bod.
De redaktie hoopt met dit themanummer bij te dragen tot een beter inzicht in een
complexe materie.

De redaktie dankt de auteurs voor hun respectieve bijdragen waardoor dit
themanummer (pag. 461 e.v.) tot stand kon worden gebracht.

De varkensziekte wordt in de laatste jaren, niet alleen in ons land, maar ook in andere
landen, door veeartsen en veehouders druk besproken. De redenen daarvoor zijn niet ver te
zoeken. Den veehouders veroorzaakt de ziekte jaarlijks belangrijke financièele verliezen en
de veeartsen zijn tot nog toe met weinig succes tegen haar in het strijdperk getreden.

In den laatsten tijd is de belangstelling nog belangrijk toegenomen, doordat de varkens-
ziekte opgenomen is geworden in de rij der besmettelijke veeziekten, waaromtrent maatre-
gelen worden voorgeschreven bij de wet.

Ook dit behoeft geen verwondering te wekken. De veeartsen toch zijn nieuwsgierig naar de
resultaten van die wettelijke bepalingen. Hetzelfde is het geval met de veehouders; maar deze
vinden tevens ruimschoots gelegenheid het onderwerp te bespreken, naar aanleiding van de
financièele nadeelen, die de bepalingen, volgens hun oordeel, bij het optreden der ziekte
teweegbrengen. Tevens valt niet te ontkennen dat vele veeartsen, met betrekking tot dit punt,
met hen medegaan.

De ziekte is uitvoerig ter sprake gekomen op de 29ste Algemeene Vergadering van onze
Maatschappij, waar het onderwerp \'de bepalingen omtrent varkensziekte\' door den heer H. C.
REIMERS werd ingeleid. Zoowel de inleiding als de daarop gevolgde discussie waren hoogst
interessant. Het gevolg was de benoeming van de varkensziekte-commissie.

De reden, waarom ik, zonder het resultaat der onderzoekingen van genoemde Commissie
af te wachten, thans mijne bescheidene meening omtrent dit onderwerp mededeel, is de
volgende;

Reeds vroeger heb ik mijne zienswijze medegedeeld op de Algemene Vergadering der
Hollandsche Maatschappij van Landbouw, gehouden den 12den September 1889 te Haarlem,
als afgevaardigde van de afdeeling Alfen, enz. van genoemde Maatschappij. Ik heb toen
aanbevolen er bij de Regeering op aan te dringen, dat bij het uitbreken der varkensziekte
onmiddellijk worde overgegaan tot onteigening en afmaking. Het resultaat van de daar
gevoerde beraadslagingen zal ik hier niet mededeelen; ten eerste, omdat het onderwerp dit
jaar weer op de Algemeene Vergadering van de Hollandsche Maatschappij ter sprake komt,
en ten tweede, omdat misschien door veeartsen met zeer veel waarde wordt gehecht aan de
meening van landbouwmaatschappijen, in zake deze quaestie.

Na dien lijd hebben mijne gedachten zich echter steeds met de ziekte beziggehouden en niet
alleen als veearts heb ik geoordeeld, maar ook eenigermate als veehouder, omdat ik, in
verband met de varkensfokkerij en -mesterij aan de Leerhoeve te Oudshoorn, waar verleden
jaar de ziekte heeft gewoed, ruimschoots in de gelegenheid ben geweest de nadeelen der thans
vigeerende wettelijke bepalingen te leeren kennen.

De maatregelen, die ik op de zoo even genoemde vergadering, namens de afdeeling Alfen,
enz. voorstelde, waren gebaseerd op de volgende motieven: ten 1 ste, de bepalingen, die thans
bestaan, drukken den varkenshouder te veel, en ten 2de, de verplichte aangifte blijft daar-
door achterwege en dit maakt die bepalingen geheel nutteloos.

Ook thans ben ik nog dezelfde meening toegedaan, maar er zijn nog andere redenen,
waarom ik de thans vastgestelde bepalingen niet doeltreffend vind. Straks zullen ze alle nader
worden behandeld.

Alvorens daartoe over te gaan, dient eene zaak overwogen te worden. In de circulaire der
varkensziektecommissie is als eerste vraag gesteld: Zijn werkelijk wettelijke bepalingen tegen
de varkensziekte noodzakelijk?

\' Artikel van \'toen\' overgenomen uit Tijdschr. Veeartsenijkd & Veeteelt 1891; 18: 1-20.

De heer REIMERSgaf op de 29ste vergadering van onze Maatschappij te i<ennen, dat, indien
maatregelen noodig zijn, hij afmaking en onteigening, enz. zou voorstellen, maar omtrent
het noodzakelijke van maatregelen bestond bij hem twijfel.

Genoemde vraag is moeilijk te beantwoorden, omdat de een reeds noodzakelijkheid ziet
daar, waar de andere nog niets daarvan bespeurt. Indien echter de noodzakelijkheid bestaat,
is die natuurlijk gebaseerd op het financieel nadeel, dat de Nederlandsche natie door de
varkensziekte lijdt. Hoe openbaart zich dat nadeel? In hoofdzaak op twee manieren.

Ten eerste, doordat het buitenland onze varkens weigert, indien in ons land de varkens-
ziekte heerscht.

Ten tweede door de schade, welke het sterven of ziek worden der dieren veroorzaakt.

Aangaande punt I is mij niet bekend, dat eene buitenlandsche regeering maatregelen in
dien zin heeft genomen. Alleen België maakt hierop misschien eene uitzondering. In 1886,
zoo lezen wij in het landbouwverslag over 1886, verbood België den invoer uit Nederland,
hoofdzakelijk met het oog op hel voorkomen van schaapspokken in Zeeland, maar vermoe-
delijk ook met hel oog op de varkensziekte. Indien dat zoo is, dal zou het reeds een motief
zijn voor het invoeren van bestrijdingsmaatregelen.

Dal de buitenlandsche particulieren er op zullen lellen, meen ik te mogen betwijfelen. Alleen
wanneer zij Nederlandsche fokvarkens betrokken, zou dit voor hen waarde hebben. Nu zij
echter in hoofdzaak gemeste varkens afnemen, ja dikwijls alleen geslachte, is de zaak voor
hen van geen belang. Alleen Pruisen maakl eenigermate eene uilzondering, omdat de
Pruisische kooplieden meestal jonge, ongemesle dieren en biggen opkoopen. Deze zullen er,
dunkt mij, toch wel degelijk op letten of in de streek, waar zij koopen, de ziekte heerscht. Met
zekerheid is hieromtrent echter niets te zeggen.

In hel algemeen schijnt derhalve hel nadeel door weigering van onze varkens in hel
buitenland gering te zijn en zijn voorloopig met het oog daarop wettelijke bepalingen niet
noodig.

In de tweede plaats moet dus worden nagegaan of maatregelen ter bestrijding, wegens de
directe schade, welke de veehouders lijden door de varkensziekte, gewenscht zijn.

Hiervoor zouden cijfers noodig wezen. Men zou moeten welen hoeveel varkens Nederland
telt en hoeveel er in een bepaald jaar aan de ziekte zijn gestorven. Hel landbouwverslag van
den heer broekema geeft ons met betrekking tol het eerste punt betrouwbare getallen; de
getallen, die hel aantal aan de ziekte gestorven varkens aangeven, zijn echter niet te vertrou-
wen, zooals de schrijver zelf meent, en zeker mogen wij aannemen, dal de opgaven ver
beneden de werkelijkheid zijn. Toch zien wij daaruit, dal in 1886 minstens 9164 varkens aan
de ziekte zijn gestorven.

Andere gegevens dan die in hel landbouwverslag bestaan er niet, omdat varkensziekte
eerst na den 27slen Maart 1888 onder de bij de wel genoemde besmettelijke ziekten is
opgenomen. Men zou dus de aangiften, in 1888 en 1889 gedaan, kunnen nagaan, maar hierbij
staat men voor hel feil, dat de ziektegevallen dikwijls zijn verzwegen.

Toch is er, dunkt mij, mei betrekking lol dil punt wel iels te constateeren. Tien jaar
geleden was de ziekte zeer goed bekend, maar men sloeg er weinig acht op. In de volgende
jaren trok zij meer de aandacht, omdat zij zich hand over hand uitbreidde. Vandaar dat zij
ook beter werd bestudeerd. De heer broekema geeft aan dat in 1881, 5228, in 1882,5564, in
1883,8058,in I884,7674,in 1885 5032enin 1886,9164 varkens aan de ziekte zijn gestorven,
dus, afgezien van hel jaar 1885, eene belangrijke toeneming. Niet zelden werd in de laatste
jaren medegedeeld, dal in bepaalde streken geen enkel varken gespaard bleef

In hel jaar 1889 werd uit alle streken over varkensziekte bericht en hoeveel gevallen zijn er
toen niel verzwegen, iets wat zelfs dislricls-veearlsen niet ontkennen! Denkt men bij dil alles
aan de vele klachten, die veeartsen en veehouders in datzelfde jaar legen de wettelijke
bepalingen hebben geuit, dan komt tnen tol de conclusie, dat de ziekte in ons land zeer veel
voorkomt en vele offers eischl, waardoor hel eene jaar minder, het andere jaar meer, groot
nadeel aan ons veekapilaal wordt toegebracht. Tevens zal dat nadeel, indien geene maatre-
gelen worden genomen, hoogst waarschijnlijk elk jaar vermeerderen, omdat de ziekte
besmettelijk\' is.

Het is mij onbegrijpelijk hoe sommigen, na de interessante onderzoekingen van löfflek, schütz.
lydtin en scotthi.ius. pasteur. cornevin. cornil. chantemesse en anderen, nog kunnen twijfelen
aan de besmettelijkheid van vlekziekte en borstziekte, welke beide in ons land voorkomen.

De betrokken eigenaars staan dus jaarlijks aan meer of minder groote vediezxn bloot. En
wie zijn die eigenaars? In vele gevallen daglooners, die uit het varken, dat zij mesten, hun
vleeschvoorraad putten. En is het dan in het belang van die menschen niet gewenscht, dat
men eene ziekte tracht te verdrijven, die dikwijls zonder voorbode het produkt van ontbering
en sparen wegneemt? Voor hen is dat veelal een groote ramp.

In andere, wellicht het meerendeel der gevallen, zijn boeren de eigenaars en die kunnen
toch dergelijke verliezen wel dragen? Ik behoef er hier niet op te wijzen, dat de rooskleurige
toestand van het boerenbedrijf tot het verleden behoort. Wel schijnt de crisis, vooral voor
veehouders en zuivelbereiders, gepasseerd te zijn, maar er bovenop zijn ze nog niet. En wat is
nu het geval? Varkens worden gehouden, waar zuivelbereiding wordt uitgeoefend, omdat
deze dieren in de afvalsproducten daarvan een uitstekend voedsel vinden. In de laatste jaren
was in vele gevallen het voordeel der varkenshouderij eene compensatie voor de nadeelige
uitkomsten der zuivelbereiding, tenzij de gevreesde ziekte tusschenbeide kwam. Zouden met
het oog hierop maatregelen niet gewenscht zijn?

Men verdenke mij niet van protectionistische neigingen. Niet alleen de varkenshouder, maar
het geheele Nededandsche publiek, zal er door bevoordeeld worden. Ten eerste zal men
minder ziek of verdacht vleesch (spek) eten en ten tweede zal door het verminderen der ziekte
toch ook op den prijs worden geïnfluenceerd, zij het dan ook in geringe mate\'. Niet onbillijk
is het dus, dat het Nederlandsche volk in zijn geheel bijdraagt tot de uitroeiing dezer ziekte.

Uit het voorgaande mag mijns inziens worden afgeleid, dat wel degelijk wettelijke bepa-
lingen ter bestrijding der varkensziekte gewenscht zijn^

In het Koninklijk besluit van 27 Maart 1888 is ook opgenomen de varkensziekte, waar-
onder, volgens § 9, wordt verstaan de besmettelijke vlekziekte en de besmettelijke borstziekte
der varkens. De besmettelijke varkenspest is, voor zover mij bekend, in ons land nog niet
waargenomen.

Voor de beoordeeling van voorgenoemde bepalingen, is het noodig de eigenschappen der
smetstoffen van vlekziekte en borstziekte te kennen. We zullen die zoo beknopt mogelijk
aangeven.

De besmettelijke vlekziekte wordt, volgens de onderzoekingen van i.öffi.er, schÜtz cn
SCHOTTELUS, veroorzaakt door een fijnen bacillus, die vooral in den mest voorkomt, doch
ook in bloed en lymphe, in verschillende ziekelijk veranderde organen en in de, door de ziekte
ontstane, ex- en transsudaten wordt aangetroffen. SCHO lTELltJS vond dien in alle organen
van vlekzieke dieren. SCHÜTZ schrijft de (toxische) algemeene werking toe aan een gif, door
de bacillen gevormd.

Volgens onderzoekingen van cORNEVlNen KITTis de mest verbazend virulent cn evenzoo
het afval van aan vlekziekte gestorven of wegens de ziekte geslachte dieren. Door uitdrogen
(aan de lucht) verliezen de bacillen de virulentie, door vocht (bodem) behouden ze echter dc
besmettelijkheid. Aan rotting, in cadavers, bieden ze weerstand.

Volgens CORNEVIN zijn darminhoud, transsudaat uit de buikholte, het hartezakje, uit
oedemateuse longen, spier- en melksap en plasma uit den darmwand virulent. Zij veroor-
zaken constant den dood. Dikwijls, doch niet altijd, doodt eene inspuiting van bloed,
zeldzamer die van gal. Onwerkzaam is de urine. Infectie langs dc longen door stof, etc. heeft
niet plaats. Deze geschiedt meestal langs het darmkanaal, daar zieke dieren met het mond-
schuim en den mest vele bacillen afzetten. Zelfs de pekel, afkomstig van het vleesch van uit
nood geslachte dieren, is virulent en kan infectie ten gevolge hebben.

De smetstof van de borstziekte bestaat volgens de onderzoekingen van SCHÜTZ uit ovale
bacteriën, 0,0012 mM lang en 0,0004-0,0005 mM breed, welke overeenkomen met de vroeger
door löefler gevondene. Zij komen voor in alle ziekelijk veranderde organen, in de daarbij

\' Zou er geen verband bestaan hebben tusschende hooge prijzen der varkens in 1889 en de ziekte? In
1890 waren de prijzen tot nu toe laag en blijven vrij laag, terwijl ook de ziekte zich weinig vertoont.
Ook om economische redenen wordt het geheele Nederlandsche volk gebaat bij vermeerdering der
waarde van ons veekapitaal.

Dit geldt natuurlijk in hoofdzaak de vlekziekte, maar daar de borstziekte in ons land is waargenomen,
is het raadzaam ook deze te bestrijden, daar zij even groote verwoestingen kan aanrichten als dc
vlekziekte, gelijk b.v. in 1888 in Saksen is gebleken.

gevormde exsudaten, verder in bloed, milt, lever en nieren. De aandoening der longen schijnt
primair te zijn. Deze worden dus meestal het eerst geïnfecteerd en van daaruit ontstaan
secundaire veranderingen. Eene infectie van uit den darm behoort echter niet tot de onmoge-
lijkheden. Volgens cornil en chantemesse worden de bacterièn van borstziekte door
uitdrogen en door koude moeilijk vernietigd en behouden lang hare virulentie.

Verzwakking door blootstelling aan lucht en warmte is hier, evenals bij bacillen der
vlekziekte, mogelijk. Gaan we nu, in verband met het voorgaande, na wat bij Kon. besl. van
27 Maart 1888, gewijzigd bij Kon. besl. van 12 Mei 1889, is vastgesteld.

In art. 62, onder § 9, handelende over de maatregelen tegen de varkensziekte (namelijk de
besmettelijke vlekziekte en de besmettelijke borstziekte der varkens) lezen we:

\'Wanneer naar het oordeel van den districts-veearts, of van den veearts, die hem vervangt,
het afgezonderd houden van enkele dieren geen nut meer kan opleveren ter voorkoming van
besmetting van de overige, waarmede zij bijeen zijn, kan de burgemeester verlof verleenen
om de zieke dieren bij de aldus verdacht geworden dieren te laten verblijven.\'

\'De termijn, bedoeld bij art. 22 der Wet van 20 Juli 1870 (Staatsblad No. 131) wordt gesteld
op 10 dagen.\'

Afgezien van de moeilijkheden, die eene scheiding van verdachte en gezonde dieren
oplevert, omdat de gezonde varkens in de meeste gevallen wel verdacht van besmetting zullen
zijn, kan dit artikel slechts luttel bijdragen tot bestrijding der ziekte.

Heeft een landbouwer zieke dieren, heeft hij daarvan behoorlijk aangifte gedaan, is de
afzondering naar genoegen van den districts-veearts geschied, dan kan hij, zoo hij dit verkiest,
dezen toestand laten voortbestaan, totdat de ziekte op zijn erf is uitgewoed. Dergelijke
gevallen komen voor. Ik heb voorbeelden gezien, waarbij landbouwers hunne varkens
zoogenaamd lieten uitzieken. Het irrationele van het artikel is hierin gelegen, dat toegestaan
wordt, dat de ziekte weken en langer op hetzelfde erf heerscht. (Op hetgeen volgens art. 64
mogelijk is, komen wij later terug.) Levert dit dan gevaar op voor verspreiding der ziekte? De
smetstof is toch niet volatiel? Van vlekziekte niet, van borstziekte wel, zoodat in het laatste
geval daardoor reeds gelegenheid gegeven is tot verspreiding. Echter vormt de borstziekte de
minderheid der gevallen. Maar ook van de vlekziekte dreigt het gevaar in hooge mate. De
uitwerpselen der dieren zijn virulent, behalve de urine. Deze wordt echter door menging met
faeces, mondschuim, etc., wel degelijk virulent. Edoch, zou men meenen, dat hindert niet,
want in art. 67 staat:

\'Bij afsluiting van besmette hoeven, erven of weiden is verboden: invoer, in en uitvoer uit
den afgesloten kring van varkens en uitvoer uit den afgesloten kring van varkensvleesch,
strooisel, mest en allen anderen afval uit varkenskotten.\'\'

Dat schijnt echter maar zoo. Uit den afgesloten kring mag niet uitgevoerd worden, maar
binnen den afgesloten kring mag wel vervoerd worden. Binnen de afgesloten hoeve, het
afgesloten erf of de afgesloten weide mag de eigenaar den mest, het afval, enz. vervoeren,
zooals hij dat verkiest, als hij maar binnen de afsluiting blijft.

En de ontsmetting dan? Die heeft plaats — na afloop van het laatste ziektegeval, zooals
artikel 65 zegt. Welke eene schoone occasie heeft de smetstof, om zich van uit dat afval, van
uit dien mest te verspreiden, door middel van vocht, bodemwater, enz. — tot ver buiten de
grenzen van den afgesloten kring. Dat men een dergelijke wijze van verspreiding vreest,
bewijst het verbranden der cadavers. Ik weet wel, die mest zal altijd een struikelblok blijven,
want verzameling en ontsmetting van alle gedeelten daarvan gaat moeilijk, maar de kleinste
hoeveelheid mest en afval is het gemakkelijkst te ontsmetten.

Nu zegt art. 64: \'In bijzondere gevallen, ter beoordeeling van den districts-veearts, kan de
afmaking van zieke of verdachte dieren worden bevolen.\'

\'Ten aanzien van de uitoefening van deze bevoegdheid volgt de districts-veearts de bevelen
van onzen Minister van Binnenlandsche Zaken.\'

De strekking van dit artikel is eenigszins geheimzinnig. Waarschijnlijk is een reden voor de
toepassing daarvan de onmogelijkheid van afsluiting of afzondering, of wel buitengewoon

\' Het woord \'varkensvleesch\' is hier gespatieerd, omdat daardoor artikel 63 van hetzelfde Kon. besluit,

gewijzigd door het Kon. besluit van 12 Mei 1889, geheel waardeloos wordt gemaakt. Achter dat

groot gevaar voor verspreiding der smetstof. In eik geval mag het echter slechts in bijzondere
gevallen, dus bij uitzondering, worden toegepast, terwijl de districts-veearts daarbij de
bevelen van den Minister volgt. Dit artikel neemt dus de nadeelen van art. 62 niet wegen deze
zijn: dat de verspreiding der ziekte wel eenigermate, maar niet sterk genoeg wordt verhin-
derd.

Misschien zal in verband met het bovenstaande worden opgemerkt, dat veelal de eigenaars
de dieren niet laten uitzieken. Het komt echter voor en het mag. Landbouwers die veel van de
ziekte onder hunne varkens te lijden hebben, gaan er niet zelden toe over.

Een ander artikel, dat de aandacht trekt in het Kon. besl. van 27 Maart 1888, is art. 63. Dit
artikel moet gelezen worden, zooals in art. 3 van het Koninklijk besluit van 12 Mei 1889 is
aangegeven.

Het doel van het artikel is duidelijk. Men heeft de nadeelen, den veehouders door de
wettelijke bepalingen berokkend, willen verminderen. Dat men hierin slechts in geringe mate
is geslaagd, zal later worden aangetoond. De vraag is thans of het artikel al of niet bijdraagt
tot beperking der ziekte; aanstonds blijkt, dat dit niet het geval is.

We lezen in art. 3 van het Kon. besluit van 12 Mei 1889, dat de eigenaars zieke en verdachte
dieren mogen slachten; het vleesch moet echter, alvorens in consumptie gebracht te worden,
gekeurd zijn. De zieke dieren kunnen dus voor de consumptie geschikt worden verklaard en
mogen dan verhandeld worden. Bloed, ingewanden en overblijfselen moeten echter worden
verbrand of op andere wijze onschadelijk gemaakt. Maar is dan alle gevaar voor verspreiding
der ziekte zoo goed als verdwenen? Bevat het vleesch van zoo\'n geslacht dier absoluut geen
smetstof meer? Het bloed is er uit, maar toch niet alles?

Maar bovendien was volgens cornevin het spiersap altijd virulent. Zelfs de vleeschpekel is
schadelijk. Blijft dus de verspreiding der ziekte niet even goed mogelijk?

Verdachte dieren moeten eveneens worden gekeurd. Worden die goedgekeurd, dan
mogen ook de ingewanden in consumptie worden gebracht. In de meeste gevallen zullen die
dieren dan wel niet ziek zijn geweest. Maar het is ook zeer goed mogelijk, dat ze werkelijk
reeds eenigermate ziek zijn, zonder dat de sectie dit uitwijst. Ofwel, ze kunnen gedurende het
leven reeds eenige, alhoewel onvoldoende, verschijnselen hebben vertoond, zonder dat de
sectie iets naders aan het licht brengt, terwijl wel degelijk de ziekte haar intrede heeft gedaan.
In dergelijke gevallen zal zeer waarschijnlijk de ziekte niet worden geconstateerd; er wordt
vergunning gegeven tot het verhandelen van vleesch en ingewanden, en daarmede de gele-
genheid tot verspreiding der smetstof

Dit artikel werkt dus de verspreiding in de hand. Dat was eenigermate te verwachten,
omdat het concessies aan de varkenshouders bevat. Jammer maar, dat zij daarmede niet erg
content zijn.

Er ligt nog een ander gevaar in het artikel. De keuringen mogen, behalve door de
veeartsen, geschieden door andere deskundigen. Wie daaronder worden verslaan is duister.
Zij moeten bij den burgemeester als deskundigen in zake vleeschkeuring bekend staan. Ik
heb veel eerbied voor burgemeesters, maar, daar in de tneesle plattelands-gemeenten aan
vleeschkeuring zoo goed als niets wordt gedaan, bemoeien de burgemeesters er zich niel
mede en zullen zich dus nog minder met \'deskundigen in zake vleeschkeuring\' bemoeien.

Eindelijk wil ik nog even stilstaan bij art. 68, waaraan in art. 4 van het Kon. besluit van 12
Mei 1889 nog een vierde lid is toegevoegd. Dat artikel handelt over de enting.

Men heeft het gevaar voor verspreiding der smetstof bij het toepassen van entingen
ingezien en daardoor de enting niet vrij gelaten. De enting mag geschieden na bekomen
vergunning van den burgemeester, die deze verleent op advies van den districts-veearts.
Heeft de inenting plaats gehad, dan worden de geënte dieren voor ziek gehouden, totdat de
uitwerking der enting is afgeloopen. In dit geval zal dus ook na den afloop der entziekte
ontsmetting worden toegepast.

Blijft echter de enting zonder merkbare uitwerking, dan worden de dieren voor ziek
gehouden gedurende 10 dagen na de enting. Thans zal dus de ontsmetting na afloop van die
10 dagen volgen.

Het is duidelijk dat, ondanks deze zeer rationeele maatregelen, het gevaar voor ver-
spreiding der smetstof toch groot blijft, want wat voor art. 62 is aangetoond, geldt thans in
dezelfde mate.

Zou het niet beter geweest zijn de enting geheel te verbieden? Als middel ter bestrijding
scheen de Regeering er geen gebruik van te kunnen maken. Particulieren wil men echter,

behoudens de genoemde voorwaarden, het recht niet ontnemen. Ook zij schijnen het nut
daarvan zeer twijfelachtig te vinden, want weinigen gaan er toe over. Omdat nu, wanneer
geënt wordt, het gevaar voor verspreiding zoo groot is, moest de vergunning niet worden
gegeven. Thans evenwel hangt dit af van de opinie van den districts-veearts.

Die entingen kunnen echter meer licht verspreiden omtrent de waarde der enting als
bestrijdingsmiddel! Zeer zeker is dat het geval, maar daartoe is het wenschelijk, dat de
Regeering ze zelve ter hand neemt. Hierop komen wij terug.

Door het voorgaande meen ik aangetoond te hebben, dat op de thans, met betrekking tot
de varkensziekte geldende bepalingen, uit een veeartsenijkundig oogpunt valt af te dingen en
dus eene wijziging daarvan gewenscht is.

Er zijn echter nog andere bezwaren tegen die bepalingen, daaruit voortspruitende, dat zij
den veehouder te veel schade aanbrengen.

Wel is waar zijn maatregelen tegen besmettelijke veeziekten ondenkbaar zonder belemme-
ring van de veehouders, en zij moeten zich dat laten welgevallen, met het oog op de
voordeden, die uit het welslagen daarvan kunnen voortvloeien, maar - de schade mag niet te
groot zijn. Men zou kunnen aanvoeren, dat veehouders steeds hun stem tegen dergelijke
maatregelen hebben verheven, hetzij uit principe, hetzij, en dit was zeer zeker dikwijls het
geval, uit kracht der gewoonte, maar we mogen aannemen, dat dit na de met andere ziekten
verkregen resultaten wel eenigszins veranderd is. Het meerendeel is dankbaar voor het
verdwijnen der longziekte, en zij zouden niet morren over de maatregelen tegen de varkens-
ziekte, indien zij, zonder al te groote opofferingen, goede resultaten konden verwachten.

Dat werkelijk de landbouwers gelijk hebben in deze aangelegenheid, blijkt daaruit, dat
vele veeartsen op hun hand zijn.

Waarin bestaat dan het nadeel? Dat blijkt dadelijk, wanneer men nagaat wat geschiedde
bij het uitbreken der varkensziekte, vóór het Koninklijk besluit van 27 maart 1888 en wat na
dien tijd geschiedt.

Kreeg iemand vroeger de ziekte onder zijne varkens, dan werden de gestorven of zieke
dieren zoo spoedig mogelijk van de hand gezet. De gezonden werden, indien in de nabijheid
een redelijke prijs was tc krijgen, verkocht. Ging dit niet, dan werden ze op den wagen
geladen en naar een meer of minder ver verwijderde markt gereden, waar zij voor een vrij
goeden prijs van de hand werden gedaan. Men kon met de dieren handelen zooals men wilde
en den voordeeligsten afvoerweg zoeken.

En wat geschiedt thans? Na de aangifte worden de gestorven dieren gewoonlijk verbrand.
De zieken en verdachten mogen wel worden verkocht, maar geslacht. Eerst moet echter het
vleesch worden gekeurd, overigens een goede maatregel. Maar het nadeelige van de zaak is,
dat geslachte dieren verkocht moeten worden. Zij moeten spoedig van de hand worden gezet,
anders treedt, vooral bij warm weder, spoedig bederf in. En alle opkoopers, zoowel in de
nabijheid als veraf, profiteeren hiervan. Zij bieden weinig, omdat ze weten, dat de eigenaar in
de war zit. De menschen krijgen dus veel te weinig geld voor goede waar, dikwijls niet meer
dan de helft. Is dat niet treurig, vooral als van de varkenshouderij het voordeel van het bedrijf
afhangt? Is het te verwonderen, dat men zich verzet?\'

En het gevolg? Ontduiking. De verplichte aangifte blijft veelvuldig achterwege. De districts-
veeartsen geven dit toe, vele veeartsen roepen er over, vele burgemeesters schijnen het ook te
weten en de boeren - ontkennen het niet!

Waren dus de bepalingen al in staat de ziekte te bestrijden, dan zouden ze hierdoor toch
nutteloos worden gemaakt. En hoe aan dat verzwijgen een einde te maken? Door het
aanstellen van vele ondergeschikte ambtenaren? Dat zou een kostbare maatregel zijn, terwijl
de overige bezwaren blijven bestaan.

Op den 29ste Alg. Verg. voornoemd achtte de heer j. f, laméris het nadeel voor den boer wel wat breed
uitgemeten. De wet verhindert de boeren om doode varkens te verkoopen en om verdachte als gezond
van de hand te doen. Dat de boeren verhinderd worden doode dieren te verkoopen is uit een sanitair
oogpunt zeer zeker te verdedigen en het nadeel daardoor veroorzaakt is ook niet zoo groot. Maar de
heer laméris vindt het ook noodig de eigenaars te beletten, verdachte varkens voor gezond te
verkoopen. Maar zijn die dan niet dikwijls volkomen gezond? En wanneer ze gezond zijn, is het toch
zeer nadeelig voor den eigenaar, dat hij ze alleen geslacht mag verkoopen.

Reeds vroeger is de enting even vermeld. Gaat men na hetgeen op het gebied der enting tegen
vlekziekte\' verricht is, dan blijkt daaruit ongetwijfeld, dat zij groote waarde heeft als
voorbehoedmiddel tegen de ziekte. Het zou te ver voeren de waarnemingen van verschillende
onderzoekers te vermelden. Van 1883 afhebben verschillende personen op meer of minder
uitgebreide schaal entingen verricht. Behalve PASTEUR (en THUlLLIER) hebben HERBET,
CAGNY; DIEUDONNÈ, LYDTIN (en SCHOTTELIUS), HESS, JANNÉ, KITT, JACOBI. WEHENKEL.
HAENER, BILLROTH,KROES, PLÓSZen anderen er zich mede beziggehouden. Met uitzondering
van de proeven van HESS en BILLROTH, waren de resultaten, zij het dan in meerdere of
mindere mate, gunstig. Ongunstige uitkomsten waren dikwijls het gevolg van entingen op te
hooge leeftijd, n.1. boven de 15 of 16 weken, in andere gevallen daardoor veroorzaakt dat
men niet steeds met dezelfde entstof te doen had. Vooral de in Baden in 1885, 1886 en 1887
verrichte entingen, eerst door lydtin en schottelius, later door hafner. hebben vrij
gunstige resultaten opgeleverd.

Der enting kleven echter nog groote gebreken aan. Men is nog niet zeker van het resultaat,
men heeft nog sterfgevallen door de entziekte te vreezen of wel, de kans bestaat, dat de geënte
dieren achterlijk in groei blijven.

Juist dat gemis aan zekerheid met betrekking tot het procédé, maakt de enting niet
geschikt tot een bestrijdingsmiddel voor de ziekte.

Dat de enting immuniteit geeft weet men, niet echter, hoe men die immuniteit kan
bezorgen, zonder onaangename gevolgen. Daarom zijn nieuwe onderzoekingen noodig, die
zeer nauwkeurig moeten plaats hebben, en die waarschijnlijk slechts na jaren tot hel
gewenschte resultaat zullen leiden.

Wordt dit onderzoek aan particulieren overgelaten, dan zal ongetwijfeld een goed resul-
taat, indien het te bereiken is, worden verkregen, maar het zal uiterst langzaam gaan. Aan de
zoo zeer gewenschte eenheid staan dan vele moeilijkheden in den weg. Daarom is het het
beste, dat de Regeering zelve de hand aan den ploeg slaat. Thans bemoeit zij zich wel met de
entingen, maar alleen om het gevaar voor de verspreiding der ziekte tegen te gaan. Dil wordt
echter maar ten deele bereikt en het gevaar blijft steeds bestaan, indien de enting door
particulieren geschiedt.

De Rcgeering evenwel kan het onderzoek der enting doen verrichten op plaatsen, waar het
gevaar voor verspreiding van nature gering is en door verschillende voorzorgen geheel wordt
opgeheven ofwel op plaatsen, waar verspreiding der smetstof weinig of geen gevaar voor de
omgeving oplevert.

De oprichting van een of meer eniproefstations in den geest als die in 1885 in Baden, maar
langer van duur, zou gewenscht zijn. Daar alleen zouden op en top wetenschappelijke
onderzoekingen mogelijk zijn. Nadere onderzoekingen omtrent de entstof pasteur-BOU-
I ROUX zouden in het werk gesteld kunnen worden en de door kitt^ aanbevolen methode
beproefd, terwijl tevens de gelegenheid van bacteriologisch onderzoek moest bestaan.

Tegen borstziekte is nog niet op uitgebreide schaal geénl, alhoewel eene mitigatie van het virus,
volgens coRNii. en chantemessh. ook daarbij mogelijk is. Door enting met gemitigeerde smetstof
konden konijnen en Cavia\'s immuun worden gemaakt.

KITT zegt, dat eene mitigatie van dc vlekziekte-smetstof gemakkelijk te verkrijgen is als men spon-
tane(?) varkensziekte overent op konijnen. Men kan hel bloed en hel in het geënte oor, door de
entreactie ontstane, exsudaal direct voor de voorbehoedende enting gebruiken. De reinculturen, uit
die konijnen vervaardigd, schijnen hun verzachtend karakter te bewaren. De entslof uit konijnen van
de Isle generatie genomen, bezit eene dergelijke virulentie, dat reeds door ééne enting immuniteit
wordt verkregen, zoodat hierdoor de enting, die volgens PAsreuR 2maal moet plaats hebben, zeer
vereenvoudigd wordt.

Op een dergelijke wijze zal uitgemaakt kunnen worden of de enting genoeg waarde heeft
om als bestrijdingsmiddel gebezigd te worden en zoo ja, dan kan de Regeering zelf dat middel
toepassen, in verband met andere maatregelen\'.

Misschien zijn deze opofferingen van Staatswege te kostbaar. Maar zou een dergelijk
station nog niet aan andere zaken dienstbaar te maken zijn dan aan vlekziekte? Men denke
aan het Reichs-Gesundheitsamt te Berlijn!

In verband met het bovenstaande meene men nu echter niet, dat ik de door de vlekziekte-
commissie te nemen entproef niet toejuich. Het tegengestelde is waar. Het plan is voortreffe-
lijk, al was het alleen maar om in ons land hetzelfde te doen, wat in andere landen is geschied.
Maar zal één proef, hoe uitgebreid ook genomen, voldoende zijn? Ontbreekt het niet aan een
geschikte plaats, waar ook een wetenschappelijk onderzoek, volgens de eischen des tijds,
mogelijk is? In elk geval hoop ik echter, dat het resultaat gunstig moge zijn.

Thans dient de vraag beantwoord of er maatregelen mogelijk zijn, meer doeltreffend dan
de thans voorgeschrevene? Met de meeste bescheidenheid meen ik van ja. Van de enting is
voorlopig geen heil te verwachten; misschien kan ze later helpen.

In het begin van dit artikel zijn de te nemen maatregelen reeds genoemd. Zij komen
overeen met die, voorgeschreven bij de besmettelijke longziekte, nl. afmaking van zieke en
verdachte dieren bij het uitbreken der ziekte.

Ongetwijfeld is dit een maatregel, die het gevaar voor verspreiding van smetstof zoo gering
mogelijk maakt, doordat onmiddellijk alles, wat gevaar voor die verspreiding aanbiedt, kan
worden vernietigd, respectievelijk ontsmet.

Het vleesch van de afgemaakte dieren, benevens andere deelen van het lichaam, worden,
indien zij volstrekt geen gevaar kunnen opleveren, voor rekening van het Rijk publiek
verkocht, gelijk dit indertijd geschiedde met het vleesch van, wegens de longziekte afge-
inaakte, dieren.

Het gevaar voor verspreiding der ziekte wordt door dezen maatregel tot een minimum
gereduceerd.

Tevens wordt het nadeel, dat de eigenaars lijden, in hooge mate verminderd. Indien voor
zieke dieren de halve en voor gezonde de geheele waarde wordt gegeven, kan de schade niet
groot zijn; daardoor zal tevens de verplichte aangifte niet achterwege blijven.

Sommigen zullen bang zijn, dat door deze bepalingen eene premie zal worden gesteld op
het hebben van zieke varkens. Dit zal in niet meerdere mate het geval zijn dan vroeger op het
hebben van longzieke koeien en door streng toezicht zijn dergelijke kwade practijken te
keeren.

Later vernam ik, dat in de gemeenten Oost- en West-Dongeradeel van Rijkswege proeven worden
genomen op het gebied der enting tegen vlekziekte. Afgaande op de mededeelingen, die mij, met
betrekking hierop, welwillend werden verstrekt door den heer .i. M. D. wi:.sriiOLZ. districts-veearts te
Leeuwarden, meen ik te mogen eonstateeren, dat ook zij niet meer licht kunnen brengen, dan thans
reeds bestaat. Bovendien is in dit geval ook weer het gevaar voor verspreiding der ziekte zeer groot.
Volgens den heer wE,STUoi.zzijn de gemeenten Oost- en West-Dongeradeel gekozen, omdat de ziekte
daar jaarlijks veel voorkomt, en waar derhalve veel varkens worden gehouden. Een entproef is in een
dergelijke streek gevaarlijk, ook al worden, gelijk vroeger werd aangetoond, de wettelijke bepalingen
op de entingen nauwkeurig toegepast.

De proef, welke geschiedt op vezoek der Friesche Maatschappij van Landbouw, heeft op vrij groote
schaal plaats. Volgens de heer WESTHOLZzijn 212 biggen van 10-14 weken geënt. Zeer zeker is te
wenschen, dat het resultaat gunstig moge zijn; maar ook in dat geval is men niet veel verder gekomen
op het gebied der bestrijding van vlekziekte door enting. Men weet reeds, dat de enting immuniteit
geeft en de proeven in Friesland zullen dat dan slechts bevestigen. Meer licht met betrekking tot de
gebreken der enting is daarvan niet te verwachten, tenzij men het niet late bij deze proefnemingen,
maar ze doe volgen door een reeks van andere.

In dat geval is het echter te hopen, dat de Regeering die proeven neme in den zin als hierboven
aangegeven. Hooge waardering verdient het echter, dat bij het Rijk reeds de neiging bestaat de
entingen zelf ter hand te nemen.

Van verschillende kanten wordt betoogd, dat ook voor de gestorven dieren schadevergoe-
ding moet worden gegeven, omdat het vet en de borstels nog waarde hebben voor indu-
striëele doeleinden. Alhoewel dit voor den behoeftigen man gewenscht is, is het toch de
philantropie wat ver drijven. Het Rijk kan niet alles vergoeden. De geheele natie draagt de
lasten van de kostbare maatregelen, licht dat de varkenshouder zelf in dit opzicht wat meer
bijdraagt.\'

Genoemde maatregelen zullen veel tegenkanting ondervinden met het oog op de daar-
mede gepaard gaande kosten. Het zij echter nogmaals herinnerd, dat het een nationaal
belang is en dat mag groote offers eischen. Te bezwarend voor het Rijk zullen zij niet zijn,
want volgens het vroeger genoemde landbouwverslag was tot 1887 het aantal gemeenten
waar de ziekte niet voorkwam, bijna het dubbele van dat waar ze wel heerschte.

Nederland heeft een roemrijken naam op het gebied der bestrijding van besmettelijke
veeziekten. De uitroeiing der longziekte was een grootsch werk en de personen, die daaraan
hebben medegewerkt, kunnen met trots op hun arbeid terugzien.

Laten we hopen, dat spoedig ook aan de varkensziekte paal en perk worde gesteld. Hulde
moet reeds worden gebracht aan de commissie van deskundigen, aan wier initiatief het is te
danken, dat varkensziekte in de rij der besmettelijke veeziekten werd opgenomen. En al
dragen de maatregelen niet ieders goedkeuring weg, we mogen vertrouwen dat de Regeering
ook thans niet stil zit en der ziekte haar aandacht blijft schenken, terwijl zij op verbetering der
bepalingen bedacht is. In dat geval twijfel ik nauwelijks, of Nederland zal toonen ook de
varkensziekte te kunnen bestrijden en de Nederlandsche veeartsenijkunde zal een nieuwen
triomf hebben behaald.

Dc mogelijkheid voor het verkrijgen van eenige vergoeding voor gestorven dieren, bestaat feitelijk
reeds door het Kon. besl. van 12 Mei 1889. Men leest toch in art. 1, o.m.

\'Schadeloosstelling voor het gestorven dier of de overblijfselen daarvan wordt niet gegeven,
behoudens;

\'a. dat in de gevallen en naar den maatstaL door den Minister van Binnenlandschc Zaken te
bepalen, door den burgemeester op Rijks kosten eene gedeeltelijke schadeloosstelling wordt gegeven
voor de huid van het dier.\'

Het is mij niet bekend of varkensziekte onder die gevallen ressorteert. Is dit niet het geval, dan ware
de aandacht van den Minister daarop te vestigen. Werd de vergoeding ook toegepast op deze ziekte,
dan zou de schadeloosstelling zeker voldoende zijn, want tot de huid van het varken behoort, behalve
de borstels, de huidspeklaag (panniculus adiposus), die een voornaam bestanddeel vormt van dc
hoeveelheid vet in een varken. Een groot gedeelte van de voor industriëele doeleinden geschikte
bestanddelen zou dus vergoed worden.

Dat deze mogelijkheid voor vergoeding ook door anderen wordt aangenomen, blijkt uit het door
den heer stempei . districts-veearts te Utrecht, op de 29ste algemeene vergadering der Maatschappij
tot bevordering van Veeartsenijkunde, gesprokene.

SAMENVATTING In het artikel wordt van vlekziekte in Nederland een historisch overzicht
gegeven, vooral met betrekking tot de betekenis van de vaccinatie en de inzichten over de
epidemiologie. Het artikel van D. A. de Jong Jzn. (1891) wordt besproken (ziepag. 442).
Uitvoerig wordt ingegaan op de activiteiten die de Rijksseruminrichting te Rotterdam hierbij
heeft verricht.

Tot slot wordt gesteld dat vlekziekte-entingen onder Nederlandse omstandigheden niet meer
noodzakelijk zijn.

SUMMARY The history of swine erysipelas in the Netherlands is reviewed, with special
reference to the significance of vaccination and the views on epidemiology. The paper ofD.A. de
Jong Jzn. (1891) is discussed (see page 442).

The activities of the National Serum Institute in Rotterdam in this regard are discussed in detaU.
In conclusion, it is stated that vaccinations designed to prevent swine erysipelas are no longer
required under conditions prevailing in the Netherlands.

Vlekziekte is tot 1900 de meest voorkomende en van economisch standpunt uit
bezien de belangrijkste varkensziekte geweest. De etiologie was voor 1882 niet
duidelijk. Wel was het besmettelijk karakter eerder onderkend.
\'Vlekziekte\' noemde men alle aandoeningen die met roodverkleuring van de huid
gepaard gingen en waarbij de aangetaste dieren verschijnselen vertoonden van
algemeen ziek zijn zoals lusteloosheid, niet eten, niet willen staan en lopen etc.
Velen dachten dat er sprake was van een bepaalde vorm van miltvuur gezien onder
meer het fatale verloop en de miltzwelling, die bij sectie steeds werd waargenomen.
Ten aanzien van de naamgeving bestond verwarring. Sommigen spraken van
varkensziekte. Zeker echter is dat varkensziekte een verzamelbegrip kon zijn voor
vlekziekte, borstziekte (enzoötische pneumonie) en varkenspest. In het algemeen
werd van vlekziekte of netelroos gesproken wanneer sprake was van de wat milder
verlopende huidvorm, die gepaard ging met rode damschijfachtige verhevendheden
op dc huid (in de Duitse literatuur Back.steinblattern genoemd).
Robert Koch (1878)\' heeft vermoedelijk als eerste de vlekziektebacterie uit zieke
varkens geïsoleerd. De eer van de ontdekking krijgen echter meestal Pasteur en
Thuillier (1882)^ die er in slaagden met uit varkens geïsoleerde cultures de ziekte
over te brengen op varkens, duiven en muizen. Jcnscn en Lorenz (1890)^ tenslotte
bewezen dat netelroos de huidvorm van vlekziekte was.

Vlekziekte kwam vermoedelijk in het hele land voor. Het was een ware plaag, niet
alleen voor de arbeidende bevolking, die na veel zorg en moeite (financieel) hun
vleesbron voor het komende jaar verloren zag gaan, maar ook voor de boer, die in
de varkenshouderij een compensatie had voor de verliezen in andere bedrijfs-
takken. In de laatste decennia van de vorige eeuw kwam een aantal landbouwcrisis-
sen voor mede als gevolg van verpaupering van de stedelijke bevolking en van het in

\' Dr. .1. P. W. M. Akkermans, Stichting Gezondheid.sdienst voor Dieren in West- en Midden-Neder-
land, Postbus 87, 2800 AB Gouda.
\' Geciteerd naar Poels. 1905.

cultuur brengen van grote gebieden in de Verenigde Staten. Varkens werden op iets
grotere schaal vaak gehouden op rundveehouderijbedrijven, omdat met melk,
oudermelk en wei werd gemest.

Vlekziekte was een zomerziekte. Vooral in de maanden juli, augustus en september
zag men veel slachtoffers. Bedacht moet hierbij echter worden dat in deze tijd de
varkenshouderij niet bedreven werd als een continue produktievorm. Biggen
werden gekocht in het vroege voorjaar; slachten had plaats in het najaar. Zware
varkens van meer dan 100 kg zijn het meest kwetsbaar. Vaak werd geslacht bij een
gewicht van meer dan 150 kg. Men kende voorts vlekziektejaren, dat wil zeggen
jaren waarin zich veel gevallen voordeden met daarnaast jaren waar de problemen
duidelijk minder waren.

Ook sprak men van vlekziektehokken. Jonge biggen hield men vaak buiten. Hierbij
zag men zelden vlekziekte. Zwaardere dieren (woelen, uitbreken) werden naar
binnengehaald.

In de periode 1870-1880 had men met behulp van veterinair politionele maatregelen
de longziekte van het rund met succes bestreden. Men meende nu mede gezien de
bacteriologische onderzoektechnieken, die ontwikkeld waren, vlekziekte eveneens
te kunnen uitroeien.

De overheid had gezien deze ontwikkelingen bij Koninklijk Besluit van 27 maart
1888 \'de varkensziekte\' (waaronder dus ook vlekziekte moet worden verstaan)
aangifteplichtig gemaakt. Door middel van beschikkingen konden maatregelen
worden voorgeschreven ter bestrijding.

De Maatschappij tot Bevordering der Veeartsenijkunde in Nederland had in 1889
een commissie ingesteld van 5 veeartsen (J. H. van Oyen, J. M. Billroth, H. C.
Reimers, H. J. C. van Lent en H. A. Kroes) die een antwoord moest geven op de
volgende drie vragen;

De Jong kende bij voorkennis reeds een gedeelte van de inhoud. Opgemerkt moet
nog worden dat hij én veearts én varkenshouder was. Met dit alles in gedachten
moet zijn artikel worden gelezen (zie pag. 442).

2. \'de varkenshouders, maar ook de veeartsen, letten vooral op de financiële
nadelen\'.

Hij adviseert direct tot onteigening en afmaking over te gaan en een financiële
tegemoetkoming te verstrekken wanneer vlekziekte wordt vastgesteld, omdat an-
ders:

le. \'de bepalingen, die thans bestaan, te veel drukken op den varkenshouder\';
2e. \'verplichte aangifte daardoor achterwege blijft, hetgeen de bepalingen geheel

nutteloos maakt\'.
Hij acht wettelijke maatregelen alleen noodzakelijk wanneer;
le. \'het buitenland onze varkens weigert\';

veroorzaakt\' te groot wordt.
Punt 1 verwerpt hij; punt 2 wordt geaccepteerd. Hij schrijft immers: \'de ziekte
komt in ons land zeer veel voor en eischt vele offers\'. Na een bespreking van de
vlekziekte (niet iedereen aanvaardde de besmettelijkheid hiervan) en de borstziekte

gaat De Jong de afzonderlijke paragrafen van de wet en de resultaten van de
toepassing ervan nader analyseren.

Hij is ten aanzien van een en ander zeer kritisch. De wettelijke bepalingen worden
stuk voor stuk aangevochten. Opvallend is dat hij het verschil onderkent tussen
aerogene verspreiding van vlekziekte (niet) en borstziekte (wel). Ook de keuring
wordt aangevallen. Hierbij moet wel worden bedacht dat veel van wat thans als
gewoon wordt beschouwd \'destructie van zieke\' en \'gestorven dieren\' voor die tijd
ongewoon was. Men at zelfs vlees en spek van gestorven varkens. Ook de waarde
van de enting wordt bestreden.

Het enten van varkens tegen vlekziekte gaf rond de jaren 1890 nogal wat teleurstel-
lingen. In Nederland werd toen hoofdzakelijk geënt volgens de methode Pasteur.
Deze bestond uit een vaccinatie met een via konijnenpassages gemitigeerde stam na
10-14 dagen gevolgd door enting met een meer virulente vlekziektebacterie. De
entstof moest uit Parijs worden verzonden en werd in Nederland doorgezonden via
enkele contactadressen (Poels, Delfshaven).

Dat er tijdens het verzenden het een en ander mis kon gaan spreekt vanzelf. Vaak
zullen de bacteriën dood of te virulent zijn geweest. De dierenarts J. M. Billroth
heeft in 1880 over ongunstige resultaten in het Tijdschrift voor Veeartsenijkunde en
Veeteelt gerapporteerd (4).

De Jong stelde dat \'juist het gemis aan zekerheid met betrekking tot het procédé de
enting niet geschikt maakt tot een bestrijdingsmiddel voor de ziekte\'. Hij is voorts
negatief over de inhoudelijkheid van de maatregelen. Het niet kunnen verhandelen
van gestorven zieke en nog gezonde dieren door beperkte afzetmogelijkheden, het-
geen voor het intreden van de wettelijke bepalingen gemakkelijker was, uit hij als
kritiek en voorts dat de varkenshouder door de maatregelen ter wille van het
algemeen belang te zwaar wordt getroffen. Ook is er al discussie (wat doet dit
modern aan) over één- of tweemaal enten.

terwille van de uniformiteit. De regering zou entproefstations moeten oprichten.

2. \'het publiek verkopen van vleesch van afgemaakte dieren indien zij volstrekt
geen gevaar kunnen opleveren\';

3. \'het geven van overheidswege voor zieke dieren de halve en voor gezonde de hele
waarde\'.

Gewaakt moet worden tegen frauduleuze praktijken, namelijk het geven van een
premie op zieke niet aan vlekziekte lijdende dieren.

De Jong concludeert tenslotte dat het mogelijk moet zijn \'varkensziekte\' te be-
strijden gezien het succes dat de regering heeft gehad bij het elimineren van
longziekte van het rund. Bij het bestuderen van het artikel stuit men op een
onmissie. De Jong maakt geen gewag van maatregelen om de varkenshandel te
beperken. Was hij toch te veel boer en te weinig veearts?
De Jong legde het accent van de bestrijding bij de stamping out.
Bovengenoemde commissie, ingesteld door de Maatschappij ter Bevordering der
Veeartsenijkunde, kwam in 1892 tot een gedeeltelijk tegengesteld advies. Dit advies
werd samengesteld na literatuurstudie, op persoonlijk inzicht en op basis van de
grootste gemene deler van een enquête, gehouden onder veeartsen. De commissie
stelde dat wettelijke bepalingen ter bestrijding van vlekziekte noodzakelijk waren
en dat de huidige bepalingen moesten worden aangescherpt. Men meende dat het
geven van vergoedingen niet noodzakelijk was.

De overheid moest het enten vergemakiceiijken door het vaccin gratis ter beschik-
king te stellen en door dieren, die aan vlekziekte gestorven waren te vergoeden. Ook
stelde men verandering voor in de administratie door deze te laten verrichten door
de districtsveearts (voorloper van de Inspecteur van de Veeartsenijkundige Dienst)
in plaats van door de burgemeester.

Maar al te vaak kwam het voor dat de burgemeester niet wilde meewerken.
Samenvattend kan men stellen dat de commissie stamping out voorstond ondersteund
door entingen.

De periode 1892-1904 (oprichting Rijksseruminricbting) werd gekenmerkt in we-
tenschappelijk opzicht door het uitproberen van entingen. De methode Pasteur
werd verlaten. De Nederlandse dierenarts H. van Staa (1894) te Leeuwarden, die
proefentingen had verricht te Wonseradeel en Bolsward, had ongunstige erva-
ringen. Nadat de preventieve en curatieve werking onderkend was van antiserum
(meestal gewonnen bij paarden) kwam de Lorenz-enting in de mode. De volledige
enting berustte op het gelijktijdig injicieëren van vlekziektecultuur en antiserum
hetgeen na 14 dagen gevolgd werd door injectie van cultuur.
Er werden in de praktijk proeven gedaan. Hierover hebben J. F. Laméris (14), J. J.
Wester (27, 28) en J. Poels (19) gerapporteerd.

De resultaten waren zonder meer goed. De mening vatte post dat de veterinair
politionele maatregelen (adviezen) van nul en gener waarde waren geweest in deze
periode. Gedeeltelijk was dit veroorzaakt door tegenwerking van varkenshouders
en van de burgemeesters uit de agrarische gemeenten. Laatstgenoemden zagen
ongaarne de districtsveeartsen verschijnen en gaven liever op geen probleem te
hebben met vlekziekte dan overheidsdienaren toe te laten in hun gemeenten.
De betekenis van het desinfecteren met carbol werd niet hoog ingeschat. Separatie
van zieke en verdachte dieren van gezonde was in de praktijk niet uitvoerbaar
gebleken.

De adviezen van bovenstaande onderzoekers kwamen samengevat neer op het
volgende:

1. bevorderen van preventieve entingen van Staatswege door tegemoetkomingen
in de kosten;

2. het geven van gedeeltelijke vergoedingen bij het laten uitvoeren van nooden-
tingen;

In 1902 brak A. van Leeuwen nog een lans voor desmfectie en voor verbetering van
de huisvesting (cementen vloeren in de varkensstallen) en voor het verbranden van
zieke en dode dieren (15).

De strijd was echter gestreden. De enting had gezegevierd ten opzichte van de
stamping out.

De volgende opmerking van J. F. Laméris is het vermelden waard: \'Als ik mij niet
bedrieg, zoo zal de Lorenz\'sche enting in de toekomst blijken een geducht wapen te
worden om de vlekziekte der varkens te bestrijden. Mocht deze mening werkelijk
door de praktijk worden bevestigd zoo zou het overweging verdienen de entstoffen
hier te lande onder toezicht van de Regering te doen bereiden. De veeartsen zouden
dan te allen tijde onmiddellijk over deze entstoffen moeten kunnen beschikken om
na elke onderkenning der ziekte terstond de voorbehoedende inenting bij de
verdachte dieren te kunnen bewerkstelligen en terstond aan de uitbreiding der
ziekte paal en perk te stellen\'. {Staatscourant van 10 juni 1899, nummer 134).
Vijf jaar later werd deze wens vervuld.

In februari 1904 werd de Rijksseruminrichting te Rotterdam opgericht. De taak
werd als volgt geformuleerd: \'de nieuwere veeartsenijkundige gegevens dienstbaar
maken aan de praktijk\'.

De eerste directeur was de dierenarts J. Poels uit Delfshaven. In twee lijvige
rapporten over \'De Kalverziekten\' en \'De Varkensziekten\', opgesteld op verzoek
van de Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid (hieronder viel toen Land-
bouw) had hij blijk gegeven van zijn deskundigheid.

Een van de eerste taken was het bereiden van een goed antiserum tegen vlekziekte
en van een vlekziektecultuur, geschikt om in de praktijk de enting volgens Lorenz te
kunnen uitvoeren. Tot dusver had men serum en cultuur uitsluitend verkregen van
buitenlandse instituten. Een bekende leverancier was het Seruminstituut te Lands-
berg a/W in Duitsland.

De bereiding van vlekziekteserum was geen sinecure. Dit geschiedde meestal bij
paarden en een enkele maal bij runderen.

De paarden waren vaak afgekeurde leger- en politiepaarden. Op kreupelheden
werd bij de selectie niet gelet. Dieren met aandoeningen van de luchtwegen werden
niet geaccepteerd. Injectie van vlekziektecultures had intraveneus plaats. Wekelijks
werden stijgende doseringen gegeven.

Na drie maanden werd het dier als voldoende geïmmuniseerd beschouwd. Meestal
werd 3 a 4 liter cultuur in totaal ingespoten. Om de drie weken werd nu 5 a 6 liter
bloed getapt en kreeg het dier intraveneus een boosterinjectie.
De reactie op de enting was wisselend. De meeste paarden hadden een kortdurende
koortsperiode, die vaak gepaard ging met een bemoeilijkte ademhaling. Soms lagen
er paarden dood in de stal. De oorzaak was meestal een verbloeding uit de
gedegenereerde (amyloïd) lever. Warmbloedpaarden reageerden in het algemeen
beter op de entingen dan koudbloeds.

Belangrijk was ook de keuze van de cultuur. Er werden steeds stammen gebruikt die
enkele malen waren gepasseerd door duiven. De virulentie was hierdoor afge-
nomen.

De cultures mochten niet ouder zijn van 24 uur. Bij langer bebroeden ontstonden
wat genoemd werd agressinen (endotoxinen?) die de gezondheidstoestand van de
serumpaarden lelijk aantastte. Het serum werd zo steriel mogelijk bereid. Na
tappen volgde steeds mechanische defibrinatie (verwijderen fibrine). Door cen-
trifugeren (= separeren) werden bloedcellen verwijderd. Aan het serum werd
aanvankelijk 0,5% phenol toegevoegd (dit werd in latere jaren vervangen door I :
10.000 merthiolaat) en het werd minimaal gedurende 3 maanden in grote donkere
flessen van 60 liter bewaard op een koele plaats (= serumkelder). Na deze bewaar-
periode werd het serum ontdaan van het vlokkige bezinksel van albuminen en
volgde het afvullen in flesjes van 30, 50 en 100 ml.

Potentiebepaling geschiedde bij duiven en in de oorlogsjaren bij muizen. Bij voor-
keur werden oude duiven gebruikt. Duiven jonger dan 8 maanden reageerden
minder. Men drukte de potentie uit in I(nternationaal) E(enheden) volgens Marx.
Eén IE was de beschermende werking van 1 ml serum ten opzichte van 0,1 ml van
een 24 uur oude recent uit een varken geïsoleerde vlekziektecultuur.
De sera hadden meestal een titer van 80 a 100 IE. Paarden, die de titer niet haalden,
werden of afgevoerd of het serum werd gemengd met dat van dieren die een
hoogwaardig produkt leverden.

Te vermelden valt nog dat de serumpaarden soms thromboseringen van de vena
jugularis kregen. Ook ontstonden er lelijke onstoken wonden en een enkele maal
een fistel, die een dagelijkse verpleging (ook zondags) noodzakelijk maakte. Later
werd de serumwinning gewijzigd. Wanneer het paard een voldoende hoge titer had
werd het \'doodgetapt\'. Bij de runderen deden zich minder complicaties voor. De

serumtiter aan antilichamen ten opzichte van vlekziekte was echter steeds ager.
Een titer van 40 IE behoorde reeds tot de uitzonderingen.

Er zijn heel wat onderzoekingen verricht om een goede cultuur te verkrjgen.
Meestal werd uitgegaan van een stam recent geïsoleerd uit een varken. Deze stam
werd eenmaal via een duif gepasseerd en verder in het donker (met een \'agaroverlay\'
om uitdrogen te voorkomen) bewaard.

Bij vraag naar de Lorenz-enting in het voorjaar werd steeds een meer virulente stam
genomen. De meeste entingen werden in de praktijk echter uitgevoerd juist voor de
gevaarlijke zomermaanden. Er werd nu een minder virulente stam verstrekt, die
verkregen was door vaker overenten of door passage via muizen.
De varkens werden meestal aan de hals ingespoten en wel aan de ene zijde met
serum ± 1 ml per 7 kg en aan de andere zijde met Vi ml cultuur. Na 14 dagen diende
de enting met cultuur te worden herhaald. Dit werd echter vaak nagelaten. De
cultuur werd in flesjes of in glazen ampullen verzonden. Bij gebruik mocht de
cultuur niet ouder zijn dan 8 dagen. Voor zware varkens (meer dan 100 kg) luidde
het advies eerst serum te geven en 2 a .3 dagen later cultuur. Ook gaf men wel \'/4 ml
cultuur tegelijk met het serum. Aangeraden werd voorts de dieren op de dag van
enten en de daarop volgende dag te laten vasten.

Dieren lijdende aan vlekziekte kregen alleen serum toegediend. Men gaf 1 ml per 2 a
3 kg lichaamsgewicht.

Serum en cultuur werden tot 1913 gratis verstrekt. Hierna kon het tegen kostprijs
worden betrokken. Dit lokte nogal wat discussie uit bij de dierenartsen.
Gesteld kan worden dat tussen 1907 en 1948 voor 300.000 a 500.000 varkens per
jaar serum en cultuur werd geleverd (in de crisisjaren 1931-1934 en in de oorlogs-
jaren kwam men onder de 300.000 per jaar).

De enting volgens Lorenz was de enige methode die tot 1948 op grote schaal werd
toegepast. Over het algemeen waren de resultaten goed.

De kwaliteit van andere entstoffen, die zo nu en dan op beperkte schaal op de
Nederlandse markt verschenen, liet nogal wat te wensen over. Toch had ook het
vaccin van de Rijksseruminrichting zwakke punten en kwamen er nogal wat
klachten vanuit de praktijk.

Allereerst moesten de potentie van het serum en de virulentie van de cultuur met
elkaar in een zeker evenwicht zijn. Was de cultuur te \'sterk\' zo kreeg men entvlek-
ziekte; was het serum te potent zo ontstond geen immuniteit. Ook het lichaamsge-
wicht en de gezondheidstoestand van de dieren hadden invloed op het resultaat van
de vaccinatie. Zwaardere varkens waren vaak na enting traagen lusteloos en kregen
op de injectieplaats een \'Backsteinblatter\'. Er moest dan extra serum worden
gegeven, hetgeen kostenverhogend werkte.

Het ontstaan van entvlekziekte bij zwaardere varkens heeft men wel getracht tc
verklaren door het minder goed kunnen inwerken van het serum op de cultuur in
het vet en het spek.

Zieke varkens (door wat voor oorzaak dan ook) mocht men niet enten. Men was of
bevreesd dat deze varkens juist vlekziekte kregen óf dat bestaande aandoeningen
werden verergerd óf dat de enting onvoldoende resultaat had. Of deze vrees stoelde
op objectieve waarnemingen stond in de beschikbare literatuur niet vermeld.
Op de cultuur, die bij de Lorenz-enting gebruikt werd, konden de nodige aanmer-
kingen worden gemaakt.

De concentratie was niet te stabiliseren. Bij gebruik mocht deze niet ouder zijn dan
8 dagen. De cultures moesten op een niet te warme plaats (kelder; koelkasten waren

er nauwelijks) in het donker worden bewaard. Er moest vooral gewaakt worden
tegen temperatuurschommelingen. Verschillen van 10^ en 10^ waren niet onge-
woon. Pas na 1952 werd de cultuur in gevriesdroogde vorm geleverd.
Een ander nadeel was het feit dat de dierenartsen vaak vlekziekteprocessen kregen
aan handen en vingers als gevolg van verwonding, veroorzaakt door de naald,
opgelopen bij het enten. Er ontstonden soms langdurige en pijnlijke processen
(erysipeloid) die weken konden duren en waartegen men zichzelf met antiserum
inspoot en later met antibiotica. Typisch was dat bij sommige collegae wel immuni-
teit ontstond, die blijvend was en bij andere niet. De laatsten hadden regelmatig
problemen.

Ook kwam er verzet tegen het gebruik van levende cultures in varkensstallen.
Vlekziektebacteriën kunnen zich in het milieu buiten het dier zeer goed handhaven.
Hokken, waarin geënt werd, zouden daarom steeds een latent gevaar zijn. Voorts
leek het er veel op dat bij de Lorenz-enting het niet alleen ging om de kwaliteit van
antiserum en cultuur, maar ook nog van een andere component gelegen bij het
varken. Hierbij dacht men aan ras, voeding, voedingstoestand, andere infectie en
dergelijke. Deze factor was echter moeilijk te definiëren. Zeer veel onderzoek is
verricht om een beter vaccin te ontwikkelen. Voor 1940 waren de resultaten zeer
slecht.

Juist voor de tweede wereldoorlog kwam in Japan het Kondovaccin tot ontwikke-
ling. Hiervoor werd een stam gebruikt die met rivanol of trypaflavine was ver-
zwakt. Dit vaccin is ook na 1948 door de Rijkseruminrichting verstrekt. Ook is
door deze inrichting nog het absorbaatvaccin volgens Traum en de avirulente
cultuur van Staub op de markt gebracht.

Al deze vaccins boden in de praktijk een redelijke tot goede protectie, al leek
subjectief de kwaliteit minder dan van de Lorenz-entstof (18). De Rijksserumin-
richting is vaccins blijven leveren tot het einde van de jaren zestig. Door wijziging
van de taakstelling van het instituut (de naam Rijksseruminrichting was inmiddels
veranderd in Centraal Diergeneeskundig Instituut) en door activiteiten van phar-
maceutische industrieën werd de produktie stopgezet.

Allerlei vlekziektevaccins verschenen op de markt. De roep om een effectieve
controle naar de waarde hiervan werd sterker, niet alleen vanuit de praktijk, maar
ook vanuit de producenten.

Er moesten echter enkele problemen worden overwonnen. Eén van deze problemen
was de vraag: \'bestaan er stamverschillen\'.

Het onderzoek naar de antigcenstructuur had tussen de beide wereldoorlogen
weinig resultaat opgeleverd. Men kende virulente, minder virulente en a-virulente
stammen op grond van dierexperimenteel onderzoek bij muizen en duiven. Het
varken was niet geliefd als proefdier gezien de sterk wisselende resultaten die
werden verkregen. Met behulp van laboratoriumtechnieken was het niet mogelijk
gebleken verschillen aan te tonen.

Dedié (5) kon door middel van zoutzuurextractie de antigene determinanten in-
delen in een A, B en N = restgroep. Hij gebruikte bij de bepalingen een praecipita-
tiemethode. De N-stammen hadden geen praecipiterende componenten. De A-
stammen waren virulent, de B-stammen minder, terwijl de N-groep onduidelijke
uitslagen gaf wanneer varkens hiermede werden ingespoten of gescarificeerd.
Heuner (9) kon met behulp van azijnzuurextractie de A- en B-groep weer verder
onderverdelen (in A, en Aj en B, en B2).

Met behulp van andere methodieken (koken, phenolbehandeling, gevolgd door
electroforese) kon ook de N-groep worden ontrafeld. Elk type werd gecodeerd met

een hoofdletter C, D, E t/m P. Iedere onderzoeker had een eigen klassificatiesys-
teem. De Hongaar Kucsera {12) heeft de antigeenstructuur verder onderzocht door
een groot aantal stammen van diverse auteurs opnieuw aan een nauwkeurig onder-
zoek te onderwerpen (agargel-immuun-diffusietest). Hij paste een indeling toe met
arabische cijfers. Deze indeling wordt thans over het algemeen gevolgd.
Een tweede probleem was: \'kunnen bij varkens antilichamen worden aangetoond\'.
In de literatuur van voor de tweede wereldoorlog is hierover nauwelijks iets te
vinden.

Agglutinatie faalde; met praecipitatie kwam men niet verder.
Wellman c.s. (24) onderzochten de haemagglutinatie en de groeiremmingstest.
Over de eerste methodiek waren zij gematigd optimistisch; de laatste was zeer goed
bruikbaar. De groeiremmingstest berustte op het principe dat een smooth stam die
in bouillon met 10% negatief (geen antilichamen ten opzichte van vlekziekte) serum
egaal groeide zonder bodembezinksel bij aanwezigheid van antilichamen een rough
groeivorm aannam, waarbij het bovenstaande helder was en een dik sediment op de
bodem lag.

Deze methodiek is op het CDI jarenlang toegepast. Varkens met titers in de
groeiremmingstest van 1 : 20 ä 1 : 40 waren niet te infecteren. Dieren met een titer
van 1 : 80 en hoger waren zeker besmet geweest. Bij vlekziekte-endocarditiden en
-arthritiden werden titers gevonden boven 1 : 320. De groeiremmingstest was helaas
arbeidsintensief. De sera moesten door filtratie van bacteriën worden gezuiverd.
Bercovich et al. O) hebben later deze test vervangen door een complementbindings-
reactie. De waarde hiervan is nog niet duidelijk.

Er was nog een derde probleem. Orale, subcutane, intramusculaire of intraveneuze
infectieproeven, uitgevoerd om de immuniteit bij varkens na te gaan, hadden steeds
wisselende en onbetrouwbare resultaten gegeven.

De huidscarifatiemethode zoals ontwikkeld door Fortner en Dinter (8) bood betere
perspectieven. Wel is deze methodiek iets gewijzigd. Genoemde onderzoekers
brachten de cultures intradermaal.

De goede vaccins zijn gebleven of vervangen door betere; de slechte zijn geruisloos
verdwenen. Als een huldeblijk aan het verleden kan echter gesteld worden dat het
Lorenzvaccin in profylactisch opzicht als een van de betere en mogelijk als het beste
kan worden beschouwd.

Verwacht mag worden dat op basis van moderne microbiologische technieken
(recombinant DNA en andere) nog betere vaccins zullen worden geproduceerd.

Op de eerste pagina van dit artikel werd gesteld dat voor 1900 vlekziekte de meest
belangrijke aandoening van het varken was.
Hoe is de situatie nu?

De fokgelten en fokzeugen worden over het algemeen programmatisch geënt. Bij
mestvarkens wordt de enting nagelaten tenzij toegediend met zogenaamde combi-
vaccins. In verschillende dierenartsenpraktijken worden geen gevallen van vlek-
ziekte meer gezien; in andere wordt de diagnose gesteld op minder duidelijke
gronden. Vlekziekte schijnt nog wel voor te komen bij varkens die gehouden
worden voor eigen gebruik en die gedeeltelijk gevoederd worden met keukenaf-
vallen tot een wat zwaarder gewicht. Uit de verslagen van de Gezondheidsdien-
sten blijkt dat vlekziektebacteriën zeer weinig worden geïsoleerd.

In Gouda werden nog geen drie gevallen per jaar gevonden. Zo er al sprake is van
vlekziekte betreft het een dier dat gemest werd met \'swill\'. De betekenis van de
vlekziektebacterie als veroorzaker van verwerpen (1) en arthritiden (22) lijkt
schromelijk overdreven.

Bij endocarditiden, waaruit vroeger veelal vlekziektebacteriën werden gekweekt,
isoleert men thans hoofdzakelijk Corynebacterium pyogenes, Streptococcus pyo-
genes animale C, Fusiformis nodo.sus etc.

Ook bij andere dieren (lammeren, kalkoenen) komt vlekziekte nauwelijks voor.
Deze situatie alleen toeschrijven aan het terugdringen van de infectiedruk door
entingen kan niet lang worden verdedigd. Veranderingen in de bedrijfsstructuur, in
het management en in de voeding zijn ontegenzeggelijk van meer betekenis geweest.
De dieren krijgen geen uitloop meer, de levensduur is verkort, de stallen worden
regelmatig gedesinfecteerd. Veelvuldig worden in startvoeders en opfokvoeders
antibiotica gebruikt waarvoor vlekziektebacteriën gevoelig zijn.
De noodzaak om programmatisch te enten lijkt verminderd te zijn. Overwogen zou
kunnen worden hiermede dan ook te stoppen.

De dialoog van Leeuwen-Wester in het begin van deze eeuw, 1902 (15,28), waarbij
eerstgenoemde zoötechnischc maatregelen voorstond en laatstgenoemde vaccina-
tie en waarbij het aanvankelijk O—I stond, is op z\'n minst nu 1 — 1 geworden en
vermoedelijk 2—1.

1. Akkerman.? JPWM. Fertiliteitsstoornissen bij het varken in Nederland door infectieuze agentia.
Tijdschr Diergeneeskd 1975; 100: 809.

2. Bakker S, Bosgra O en Klinkenberg GA van. Over de houdbaarheid van vlekziektebouilloncultuur
en de ontwikkeling der bereidingswijze van een gedroogd vaccin. Tijdschr Diergeneeskd 1947; 72:
540.

.3. Bercovich Z, Weenink CD en Spek CW. A comparative study between the growth inhibition test
and complement fixation test. Vet Quart 1981; 3: 19.

4. Billroth JM. Inenting tegen de varkensziekte (RothlauO- Tijdschr Veeartsenijkd en Veeteelt 1888\'
15:280.

5. Dedic K. Die saürelöslichen Antigene von Erysipelorhnx rhusiopathiae. Mschr Vet Med 1949; 4: 7.

6. Dinter Z. Untersuchungen über die Spezifität der Haemagglutinationshemmungsprobe beim
Schweinerotlauf-Zentralblat für Bakt Paras Inf Krankheiten 1948/49; 153: 281.

7. Dijkstra JM, Kooistra R en Laan K van der. Epidemiologische gegevens over vlekziekte. Tijdschr
Diergeneeskd 1939; 66: 1264.

8. Fortner J und Dinter Z. Ist das Rotlaufbakterium der alleinige Erreger des Schweinerotlaufs?
Zeitschr für Inf Paras Krank und Hyg der Haustiere 1944; 60: 157.

9. Heuner F. Zur Technik serologischer Rotlaufuntersuchungen. Berl und Münch Tierärtzl Wschr
1957; 70: .341.

10. Jong Jzn. DA de. Iets over de varkensziekte en haar bestrijding. Tijdschr v Veeartsenijkunde en
Veeteelt 1891; 18: I.

11. Kenda I. Vergleichende Wertbemessung des Schweinerotlaufserums. Zeitschr f Inf Krankh Parasit
Krankheiten und Hygiene d Haustiere 1935; 47: 250.

12. Kucsera G. Proposal for Standardization of the designations used for serotypes of Erysipetothrix
rhu.wpathiae (Migula) Buchanan. Int Journ of Systemic Bacteriology 1973; 23: 184.

13. Kucsera G. Serological typing of Erysipetothrix rhusiopathiae strains and the epizootiological
significance of the typing. Acta Vet Acad Sc Hung 1979; 27: 19.

14. Laméris JF. Verslag betreffende de proefwaarnemingen. Tijdschr v Veeartsenijkunde en Veeteelt
1899; 26: 407.

15. Leeuwen A van. Bestrijding van besmettelijke varkensziekten. Tijdschr v Veeartsenijkunde 1902\'
29: 249.

16. Leeuwen A van en Koster AJ. Verslag van de proefnemingen in 1898 van Rijkswege te Finsterwolde
gehouden met porcosan-inenting tegen de vlekziekte der varkens. Referaat Tijdschr v Veeartsenij-
kunde en Veeteelt 1899; 26: 182.

17. Lourens LFDE. Uit de laboratoria der Rijksseruminrichting: Serum- en Vaccintherapie. Tijdschr
Diergeneeskd 1923; 50: 549.

18. Moulin F de. Een critische beschouwing over de praktijk der vlekziekte-immunisatie. Tijdschr
Diergeneeskd 1947; 72: 271.

19. Poels J. De Varkensziekten in Nederland. Gebr I en H van Langenhuysen, 1905, Den Haag.

20. Rapport der Commissie inzake tiet onderzoek naar de werking der wettelijke bepalingen bij
varkensziekte. Tijdschr v Veeartsenijkunde en Veeteelt 1892; 19 bijlage 1.

21. Saxinger G. Stellungnahme zu Fragen über die Schutzimpfung gegen Rotlauf. Berl und Münchern
Tierärtzl Wochenschr 1942; 151: 19-20.

22. Stevens A. Onderzoek naar kreupelheden bij fokzeugen in relatie tot de huisvestingsmethode.
Tijdschr Diergeneeskd 1973; 98: 891.

23. Wellmann G. Die subklinische Rotlaufinfektion und ihre Bedeutung für die Epidemiologie des
Schweinerotlaufs. Zentralbl für Bakteriol Paras Orig 1955; 162; 265.

24. Wellmann G und Heuner F. Bedeutung von serologischen Untersuchungen in der Schweinerot-
laufforschung. Zentralbl Bakteriol Paras Orig 1957; 170; 91.

25. Wellmann G und Heuner F. Beziehungen zwischen serologisch nachweisbaren Antikörpern und der
Immunität beim Schweinerotlauf. Zentralbl für Bakt Paras Orig 1959; 175; 373.

26. Wellmann G, Kucsera G, and Norrung V. Comparative studies on different methods in typing
strains of Erysipehthrix rhusiopathiae. Zbl Bakt Hyg 1 Abt Orig A 1983; 253; 42.

28. Wester JJ. Nog eens bestrijding van vlekziekte. Tijdschr Veeartsenijkd 1903; 30; 49.

Blackwell Scientific Publications heeft dit jaar een
paperback uitgegeven geschreven door prof. A.
David Weaver, getiteld:\'Bovine Surgery and Lame-
ness\'. Dit zeer verzorgde, in het Engels geschreven
boek (237 blz.) heeft 7 hoofdstukken en een ap-
pendix en maakt deel uit van de serie \'Library of
Veterinary Practice\'.

Het boek is geschreven voor de ouderejaars stu-
dent en de runder-prakticus. Volgens de auteur
hebben zowel de student als de dierenarts grote
behoefte aan gedetailleerde informatie betreffen-
de chirurgische ingrepen aan het rund. De be-
hoefte is ontstaan door het feit dat de studenten de
collegebanken verlaten met een onvoldoende chi-
rurgische vaardigheidstraining achter de rug. Het
gevolg hiervan is dat Weaver gekozen heeft voor
een opzet van zeer gedetailleerde praktische in-
structie. Hij noemt het een \'kookboek\' en in de
positieve zin des woords is het dat ook. Hij geeft
korte doch uitvoerige informatie over instrumen-
ten, diagnostiek, anaesthesie, werkingen dosering
van medicijnen, laboratoriumdiagnostiek (inclu-
sief parameters en normaalwaarden) en natuurlijk
de chirurgische technieken.
Alle bekende en bruikbare chirurgische technie-
ken zijn duidelijk en instructief beschreven zonder
dat de auteur een waarde-oordeel uitspreekt ten
gunste of ten ongunste van soms talrijke moge-
lijkheden (bijv. bij de chirurgische behandeling
van de lebmaag dislocatie naar links). Door de te
summiere behandeling van de tepelchirurgie
wordt een kans gemist.

Voor diegenen die vinden in hoofdstuk 7 (lame-
ness) onvoldoende geïnformeerd te worden, zij
vermeld dal er in 1981 een uitstekend boek is
verschenen van Weaver in samenwerking met P.
R. Greenough en F. J. MacCallum getiteld; \'Lame-
ness in Cattle\'.

Al inet al een makkelijk te hanteren, zeer goed
gedocumenteerd chirurgie boek, dat niet mag
ontbreken op de boekenplanken van de runder-
prakticus die — naast de bedrijfsbegeleiding —
chirurgische ingrepen wil uitvoeren aan het indi-
viduele rund.

SAMENVATTING Er wordt een overzicht gegeven van een aantal aspecten van de Dierge-
neesmiddelenwet die van belang kan zijn voor de dierenarts. Deze aspecten leiden tot een aantal
consequenties in verband met het verkrijgen van en omgaan met diergeneesmiddelen. Op deze
consequenties wordt ingegaan.

SUMMARY A number of features of the Veterinary Medicinal Products Act, which are of
importance to veterinarians, are reviewed. These features result in a number of consequences
connected with obtaining and handling veterinary drugs. These consequences are discussed.

Het is een goede gedachte om in het kader van de viering van het i25-jarig bestaan
van de KNMvD een aflevering van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde te wijden
aan de Diergeneesmiddelenwet. Immers, de Diergeneesmiddelenwet is een zaak
waar dan weliswaar geen 125 jaar op gewacht is, doch die het wezen van de
diergeneeskunde raakt in dit jubileumjaar. Per 1 mei 1987 wordt onder meer het
kanalisatieregime geëffectueerd en wordt de Antibioticawet ingetrokken.

De Diergeneesmiddelenwet (1) is voor diergeneesmiddelen van vergelijkbaar belang
als de bloedvaten voor het bloed. De wet leidt de diergeneesmiddelen in goede
banen en regelt het wel en wee tot in de haarvaten. De hoofdtakken van de
Diergeneesmiddelenwet zijn het registratiesysteem, het vergunningensysteem en
het kanalisatiesysteem. Hiervan afgeleid, zijn regelingen over onder meer verpak-
king, etikettering, partijkeuring en administratie. Als anastomosen zijn er bepa-
lingen over gemedicineerde voeders, residuen en smetstoffen. Het capillairbed
bestaat uit de artikelen 20, 42 en 45 van de wet, die details op individuele wijze
kunnen regelen. Het kloppend hart is het Ministerie van Landbouw en Visserij dat
de impulsen geeft tot de regelingen en voor de uitvoering zorg draagt, uiteraard in
nauwe samenwerking met het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cul-
tuur.

De essentie van de Diergeneesmiddelenwet is het bevorderen van de beschikbaar-
heid van goede diergeneesmiddelen op de plaatsen waar ze moeten zijn. Wat de wet
niet regelt is de toepassing van diergeneesmiddelen. De toepassing maakt onderdeel
uit van het diergeneeskundig handelen en wordt geregeld in de Wet Uitoefening
Diergeneeskunde (nu nog Wet Uitoefening Diergeneeskunst (2) (WUD)) en de
Gezondheids- en Welzijnswet voor dieren (nu nog Veewet) (3). De grens tussen deze
wetten ligt bij de toepassingsvoorwaarden die in de Diergeneesmiddelenwet
worden gegeven en het toepassen zelf dat onder het bereik van de andere wetten

\' Dr. J. Frens, Veterinaire Dienst, Ministerie van Landbouw en Visserij, Postbus 20401, 2500 EK
"s-Gravenhage.

valt. Uiteraard kunnen deze drie wetten niet los van elkaar gezien worden. Er is
geen relatie met de (humane) wet op de Geneesmiddelenvoorziening (4).
Middelen die bij dieren worden toegepast, zijn diergeneesmiddelen onafhankelijk
van het feit of ze ook als humane middelen kunnen worden beschouwd. Tussen de
Diergeneesmiddelenwet en Bestrijdingsmiddelenwet is wel een relatie gelegd. De
Diergeneesmiddelenwet is niet van toepassing op substanties voorzover daarover
regels gesteld zijn krachtens de Bestrijdingsmiddelenwet.

In de Diergeneesmiddelenwet zitten een aantal onderdelen die de dierenarts recht-
streeks raken in zijn beroep, vooral als de beroepsuitoefening zich niet beperkt tot
louter diagnostiek en therapie. In de eerste plaats is dit de definitie van dierenarts
die in de Diergeneesmiddelenwet gegeven wordt.

Vooralsnog is een dierenarts iemand die, ingevolge de WUD van 1954, tot de
uitoefening van de diergeneeskunde is toegelaten. Als de nieuwe WUD (5) van
kracht is, wordt een dierenarts in het kader van de Diergeneesmiddelenwet echter
iemand die is \'ingeschreven in het register van praktizerende dierenartsen\', zoals de
nieuwe WUD dat kent. Dit betekent dus dat de Diergeneesmiddelenwet — anders
dan de WUD — met dierenarts bedoelt \'registerdierenarts\' en dat niet in het
register opgenomen dierenartsen geen andere rechten en plichten hebben in het
kader van de Diergeneesmiddelenwet dan elke andere Nederlandse staatsburger.
In de tweede plaats heeft de Diergeneesmiddelenwet tot gevolg dat er een verande-
ring komt in het arsenaal van middelen dat beschikbaar is, en ook een verandering
wie over welke middelen mag beschikken.

c. gekanaliseerde middelen voorhanden hebben, toepassen en soms afleveren (art.
30);

Dergelijke maatregelen geven de dierenarts de verantwoordelijkheid die hem toe-
komt.

Er zijn ook een aantal zaken die de dierenarts nu wel mag, maar die op grond van de
Diergeneesmiddelenwet niet meer zullen zijn toegestaan. Te denken valt hierbij
onder andere aan:

— het zonder een specifieke vergunning leveren van diergeneesmiddelen aan ande-
ren dan houders van dieren, zoals bijvoorbeeld de mengvoederindustrie;

— het toepassen van elk willekeurig diergeneesmiddel bij elk willekeurig dier.
Bovendien zal de dierenarts een aantal zaken ter hand moeten nemen die nu nog
niet verplicht zijn, zoals het bijhouden van een administratie van een aantal
diergeneesmiddelen en het inrichten van een adequate apotheek. Dit alles leidt toch
wel tot een aantal fundamentele aanpassingen waarvan de consequenties van
sommige aspecten hieronder zullen worden behandeld.

Onder het regime van de Antibioticawet (7) was de kanalisatie eenvoudig. Antibio-
tica, hormonen en sommige chemotherapeutica mochten slechts via de plaatselijke
dierenarts de houder van dieren bereiken en de handel in deze substanties was
voorbehouden aan zogenaamde legitimatiebewijshouders. In Nederland ope-
reerden een 200-tal legitimatiebewijshouders.

In de nieuwe opzet is het aantal soorten gekanaliseerde diergeneesmiddelen uitge-
breid met onder andere de sera en vaccins, injectiepreparaten (anders dan s.c. en
i.m.). Dc toepassing van deze middelen is reeds nu via de oude WUD voorbehouden
aan dierenartsen. Er verandert dus niets in de toepassingsmogelijkheden, maar wel
in de wijze waarop deze middelen verkocht mogen worden. Van een werkelijke
uitbreiding van het kanalisatiesysteem is sprake bij middelen die voor genezing
dienen van ziekten van het circulatie-apparaat, immuunsysteem en zenuwstelsel.
Deze middelen zijn, evenals de slechts op recept verkrijgbare humane genees-
middelen aan het kanalisatiesysteem toegevoegd.

Aan de andere kant zijn kleinverpakkingen van antimicrobiële middelen voor
aquarium- en terrariumdieren buiten het kanalisatieregime gebracht, alsmede de
tetracyclines en sulfonamiden in een kleinverpakking, die uitsluitend geschikt en
bestemd zijn voor gebruik bij siervogels, postduiven en kleine knaagdieren.
In de Diergeneesmiddelenwet is bepaald dat de gekanaliseerde middelen slechts
afgeleverd mogen worden door en aan vergunninghouders die hiervoor een ver-
gunning hebben en aan een beperkte groep personen en instellingen, waaronder de
dierenarts. Door de dierenarts mogen zij slechts aan de houders van dieren worden
afgeleverd. Een aantal diergeneesmiddelen mag zelfs door de dierenarts niet
worden afgegeven maar moeten door deze zelf worden toegepast. Dit zijn de zgn.
UDD middelen, zoals vaccins en anaesthetica.
De consequenties van één en ander zijn aan te geven.

De handel in die gekanaliseerde diergeneesmiddelen die reeds onder de Antibio-
tiocawet vielen verandert niet principieel. Het legitimatiebewijs wordt vervangen
door de vergunning, en de handelskanalen blijven dezelfde. Voor diergeneesmidde-
len die aan het kanalisatiesysteem zijn toegevoegd, zoals de vaccins, treedt er wel een
wezenlijke verandering op. Tot nu toe was de handel in deze middelen vrij, dat wil
zeggen dat een ieder die zich daartoe geroepen voelde deze middelen mocht afleve-
ren en erover mocht beschikken. De enige restrictie was dat vaccins niet aanwezig
mochten zijn op landbouwbedrijven. Met de nieuwe wet wordt de aflevering
voorbehouden aan vergunninghouders en is het afleveren aan het publiek niet meer
toegestaan.

Ook de handel door de dierenarts in gekanaliseerde middelen is niet zonder meer
mogelijk. Gekanaliseerde middelen mogen door de dierenarts slechts worden afge-
leverd aan houders van dieren, voor zover het geen UDD middelen betreft die
helemaal niet mogen worden afgeleverd. Bovendien is bepaald (8) dat zolang het
tuchtrecht van de WUD niet van kracht is, gekanaliseerde middelen of recepten
voor die middelen door dierenartsen slechts aan houders van dieren mogen worden
afgeleverd als het dieren betreft waarvoor hun hulp is ingeroepen en pas nadat de
dierenarts zich ter plaatse heeft overtuigd van de gezondheidstoestand van de dieren
waarvoor de middelen zijn bestemd. Deze laatste bepaling geldt niet voor dierenart-
sen die ter plaatse de praktijk plegen uit te oefenen.

Met de nieuwe Diergeneesmiddelenwet is het dus niet mogelijk dat de dierenarts
antibiotica aan de mengvoederindustrie levert en ook is het niet mogelijk dat door
een landelijk opererende dierenarts zonder een bedrijfsonderzoek gekanaliseerde
middelen aan de houder van dieren worden geleverd. Als het tuchtrecht van de
WUD van kracht is, zal de aflevering van gekanaliseerde diergeneesmiddelen door
de dierenarts hieraan getoetst kunnen worden.

Vooreen aantal gekanaliseerde middelen is opgrond van de kanalisatiebeschikking
bepaald dat de aflevering aan houders van dieren is verboden. Dit zijn de zgn. UDD
middelen, waaronder onder andere de vaccins, anaesthetica en een aantal hor-

monen vallen. De dierenarts zal deze middelen zelf moeten toepassen. Dat moest hij
toch al, omdat het vaccineren of anaestheseren van dieren aan niet-dierenartsen
verboden is. Was echter in het verleden slechts de toepassing door een niet-dieren-
arts strafbaar, met de Diergeneesmiddelenwet is ook degene die de middelen
aflevert in overtreding.

Met een gezonde dosis pragmatisme zijn de tetracyclines en sulfonamiden bestemd
voor een aantal welomschreven hobbydiersoorten, zoals knaagdieren en duiven,
buiten het kanalisatieregime gebracht en zijn de antimicrobiële middelen voor
aquariumdieren (goudvissen, zeeanemonen en dergelijke) uitgezonderd van de
kanalisatie. Dit alles voorzover aan een aantal stringente voorwaarden is voldaan
met betrekking tot samenstelling, hoeveelheid, verpakking en dergelijke. De conse-
quentie hiervan is dat ook voor die dieren waar geen dierenarts bijgeroepen wordt,
en ook nooit bijgeroepen zal worden, therapieën beschikbaar zijn die in ieder geval
een zekere mate van effectiviteit hebben. Dit komt het welzijn van die dieren ten
goede en voorkomt gebruik van middelen die slechts schadelijk zijn. Voor zover
door de houder van dieren een op de situatie toegesneden therapie gewenst wordt,
blijft de weg naar de dierenarts open. Deze kan dan zijn expertise met betrekking tot
deze diersoorten inbrengen.

Als consequentie van de Diergeneesmiddelenwet zal er een verandering komen in
de voor de dierenarts beschikbare middelen. Alle middelen die niet worden geregi-
streerd zullen verdwijnen, tenzij het middelen betreft die zijn uitgezonderd van het
registratieregime. Het is irrelevant of dit de zgn. humane middelen betreft of niet.
Ook humane middelen die niet zijn geregistreerd als diergeneesmiddelen ver-
dwijnen uit het arsenaal. Toch is het mogelijk om de eventuele gaten die hierdoor
zouden kunnen vallen op te vullen, door magistrale bereiding of door de zgn.
vrijstellingsregeling.

Zoals al werd aangegeven zijn geneesmiddelen voor menselijk gebruik niet automa-
tisch tevens diergeneesmiddelen en dus kan de dierenarts niet vrijelijk over die
middelen beschikken. Een aantal middelen zal daarom verdwijnen. Dat is een
goede zaak voor die middelen waarvan geen gegevens bekend zijn over effectiviteit
en toxiciteit bij het dier. Voor een aantal andere middelen zou dit schrijnend
kunnen zijn, vooral in de gezelschapsdierensector. De wetgever heeft hier echter
voor een groot deel in voorzien via de vrijstellingsregeling (zie hierna). Middelen
waarvoor de vrijstellingsregeling niet geldt en waarvoor geen geregistreerd dierge-
neesmiddel bestaat, kunnen via de magistrale bereiding worden verkregen. De
consequenties van de regelingen op het gebied van de humane geneesmiddelen is
dat geregistreerde diergeneesmiddelen worden bevoordeeld ten koste van niet als
diergeneesmiddel geregistreerde humane middelen.

Behalve een aantal humane middelen zal ook een aantal preparaten dat nu als
diergeneesmiddel wordt gebruikt niet voor registratie worden aangeboden. Zij
zullen van de markt verdwijnen. Ook zullen die middelen verdwijnen die na
beoordeling niet voor registratie in aanmerking komen of waarvan van te voren
reeds bepaald was dat zij niet voor registratie geschikt zijn. De consequentie
hiervan kan in één woord worden samengevat: sanering. Wat overblijft is een
pakket goede diergeneesmiddelen waarvan de adequate gegevens bekend zijn.

De gaten die in het huidige arsenaal geschoten worden, kunnen voorzover hier een
noodzaak toe bestaat, worden opgevangen door de Vrijstellingsregeling. Deze
Vrijstellingsregeling (9) houdt in dat een dierenarts niet geregistreerde diergenees-
middelen mag toepassen bij individuele dieren die in levensgevaar verkeren, voor-
zover voor die toepassing geen geregistreerde diergeneesmiddelen beschikbaar zijn.
Ook mag hij dergelijke middelen voorhanden hebben. Het criteriutn levensgevaar
zal waarschijnlijk zo kunnen worden uitgelegd, dat zonder toepassing van dit
middel het dier een gerede kans maakt om te overlijden. In eerste instantie bepaalt
de dierenarts of dit het geval is. Jaarlijks moet hij opgave doen van de gevallen
waarvoor hij van deze regeling gebruik heeft gemaakt. De consequentie van deze
regeling is dat geen dier, dat in een levensbedreigende situatie verkeert, de beno-
digde diergeneesmiddelen behoeven te worden onthouden.

Er zijn bepalingen in voorbereiding die het bereiden van diergeneesmiddelen door
de dierenarts regelen. De consequentie van deze regelingen zijn dat een daartoe
uitgeruste dierenarts elk diergeneesmiddel mag bereiden of door een apotheker
mag laten bereiden mits dit diergeneesmiddel: bereid wordt voor één of enkele
dieren (en dus niet op voorraad), geen serum, vaccin of diagnosticum is, geen niet
voor registratie in aanmerking komende substanties bevat en er geen geregistreerd
diergeneesmiddel in de handel is met hetzelfde effect.

Dientengevolge kunnen eventuele gaten in het therapeutisch arsenaal die de dieren-
arts bemerkt worden opgevuld.

Kanalisatieregeling, vergunningsregeling en veel andere regelingen die gegeven of
in voorbereiding zijn, hebben een invloed op de wijze waarop een dierenarts dient
om te gaan met diergeneesmiddelen en tevens zal het van invloed zijn op het
stroombed dat de diergeneesmiddelen zullen volgen.

Een diergeneesmiddel kan de patiënt bereiken op een aantal manieren, waarvan
sommige de dierenarts als tussenschakel hebben en sommige niet.
De eigenaar kan diergeneesmiddelen krijgen:

— rechtstreeks van detailhandel, apotheek of dierenarts als het om niet gekanali-
seerde middelen gaat;

— rechtstreeks van de dierenarts of op recept via de apotheek als het om (UDA)
gekanaliseerde middelen gaat;

— rechtstreeks van de mengvoederindustrie als het om voeder met additieven gaat;

— van de mengvoederindustrie op recept van de dierenarts als het gemedicineerde
voeders betreft;

— nooit als het om (UDD) gekanali,seerde middelen gaat.
De dierenarts kan diergeneesmiddelen krijgen:

Door de dierenarts mogen daarvoor in aanmerking komende diergeneesmiddelen
worden geleverd aan de houder van dieren. Er zij nogmaals op gewezen dat hij
zonder een vergunning niet mag leveren aan bijvoorbeeld de mengvoederindustrie,
aan collega\'s of aan de diergeneesmiddelenhandel. Een eventuele rol van de dieren-
arts als diergeneesmiddelenhandelaar zal dientengevolge verminderen ten gunste
van de meer essentiële onderdelen van de beroepsuitoefening. Ook betekent dit dat
er aan de vrije handel in vaccins een einde komt.

Ook in de administratie van diergeneesmiddelengebruik in de praktijk zal in een
aantal gevallen een verandering komen. Zo zal de dierenarts moeten administreren
wat hij met de gekanaliseerde middelen, magistrale middelen en middelen met een
wachttermijn heeft gedaan. Als hij deze middelen op een bedrijf toepast, moet hij
hiervan schriftelijk mededeling doen aan de eigenaar. De eigenaar op zijn beurt
moet dit vermelden in zijn administratie.

Het is te voorzien dat er regels gesteld worden voor het bewaren en vervoeren van
diergeneesmiddelen door de dierenarts. De consequentie van deze regelingen is dat
er eisen gesteld worden aan de ruimte waarin diergeneesmiddelen worden bewaard
en/of bereid en dat voor het vervoeren van diergeneesmiddelen in de kofferbak
minimum voorwaarden zullen worden gesteld. Ook zal worden aangegeven hoe
recepten die door de dierenarts worden geschreven eruit moeten zien.

VOORSPELLINGEN WAARTOE DE DIERGENEESMIDDELENWET ZOU KUNNEN LEIDEN
De volgende zaken zouden in de komende vijf jaar kunnen plaatsvinden;

Tengevolge van de Diergeneesmiddelenwet zal de praktizerende dierenarts te
zijner tijd een andere plaats in de diergeneeskundige verzorgingsstructuur in-
nemen dan nu het geval is. Het accent in de praktijkuitoefening zal zich — waar
dit van toepassing is — verplaatsen van de handel in diergeneesmiddelen naar
het diergeneeskundig handelen in de begeleiding, preventie en therapie. Hij zal
zich dus meer bezighouden met het beroep waarvoor hij is opgeleid. De niet
praktizerende dierenarts zal door de diergeneesmiddelenwet worden afgesloten
van zijn toegang tot gekanaliseerde diergeneesmiddelen, wat tot gevolg heeft
dat hij belemmert wordt om op marginale wijze de uitoefening van de dierge-
neeskunde ter hand te nemen.

Het is tc voorspellen dat de handel in en produktie van diergeneesmiddelen
alleen nog maar plaats zal vinden door diegenen die hiervoor een vergunning
hebben. Vergunningen worden verleend als de toerusting voldoende is. In de
toekomst zal er geen plaats zijn voor \'wilde\' produkten en handelaren.

Feitelijkheden, consequenties en voorspellingen leiden tot een rooskleurig beeld
voor de toekomst. Rozen worden echter in veel kleurvariëteitcn geleverd. Met de
Diergeneesmiddelenwet ontstaat een situatie waarmee in ieder geval de patiënt
geholpen is. Ook de consument van dierlijke produkten zal baat hebben van de wet.
De wet geeft de dierenarts dc plaats die hem toekomt en al met al is het doel van de
wet hetzelfde doel als dat van de 125-jarige KNMvD, namelijk de bevordering van
de diergeneeskunde in de meest uitgebreide zin. Het maakt de bindende besluiten
nr. 1, 2 en 5 van de KNMvD (10) dan ook overbodig.

6. Kanalisatieregeling diergeneesmiddelen en gemedicineerde voeders. Staatscourant 1986; 187.

8. Besluit tijdelijke voorziening voorschrijven en afleveren gekanaliseerde diergeneesmiddelen. Staats-
blad 1986; 725.

Enkele kanttekeningen bij de registratie respectievelijk
de kanalisatie van diergeneesmiddelen

Some marginal notes on the registration and the direction of veterinary drugs into specific
channels respectively

SAMEN VATTING Na een korte inleiding wordt nader ingegaan op enkele uitvoeringsaspecten
van de Diergeneesmiddelenwet. Aandacht wordt onder meer besteed aan: de Commissie Regis-
tratie Diergeneesmiddelen (CRD) en haar werkgroepen (géén inbreng van specialisten vanuit de
Faculteit der Diergeneeskunde, géén Diergeneesmiddelencommissie van brede samenstelling),
het veterinair gebruik van voor de mens geregistreerde geneesmiddelen (aanvullende registra-
tie), de positie van de bijzondere dierspecies (aanvullende registratie), het dossier (géén milieu-
eisen. géén duidelijke aanwijzingen voor de toxicologische evaluatie van diergeneesmiddelmeta-
bolieten. risico\'s voor verschraling van het pakket diergeneesmiddelen) en aan kanalisatie-
criteria (UD-regiem. rol officiene apotheker). Het lijkt verder gewenst dat de CRD op korte
termijn aangeeft welke antibiotica niet voor veterinaire toepassingen in aanmerking komen\'Dit
geldt ook voor stoffen met een bedenkelijk toxicologisch profiel zoals de mutagene en carcino-
gene verbindingen.

SUMMARY A short introductory note is followed by a more detailed discussion of a number of
aspects of the administration of the Veterinary Medicinal Products Act. Among other things,
attention is paid to the following subjects: the Registration of Veterinary Drugs Committee
(RVDC) and its working parties (no participation of specialists from the Faculty of Veterinary
Medicine, no varied membership of the Veterinary Drugs Committee), the veterinary use of
drugs registered for human use (supplementary registration), the position of particular species
of animals (supplementary registration), the records (no environmental requirements, absence
of clear directions for the toxicological evaluation of veterinary-drug metabolites, risks of the
number of veterinary drugs available being reduced) and the cnjeria of directing veterinary
drugs into specific channels (\'veterinarians only\' system, role of pharmaceutical chemists). It
would also appear to be advisable that the Committee specify within a short time which
antibiotics are not eligible for veterinary use. This also holds good for substances such as
mutagenic and carcinogenic compounds showing doubtful toxicological characteristics.

In het jaar dat de KNMvD haar 125-jarig bestaan viert, wordt de Diergeneesmidde-
lenwet — na vele jaren van voorbereiding — eindelijk effectief (1—3). Voor
Veterinair Nederland twee belangrijke zaken waaraan in het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde niet voorbij gegaan kan worden. In het licht van een rationele veteri-
naire farmacotherapie is het verheugend dat er nu een Diergeneesmiddelenwet is.
Naar verwachting zal deze wet na een aantal jaren resulteren in een pakket goed
gekarakteriseerde en kwalitatief goede diergeneesmiddelen. Voor dierenarts, pa-
tiënt en diereigenaar een goede zaak.

Echter, niet onvermeld mag blijven dat in de afgelopen jaren er ook kritische
kanttekeningen ten aanzien van de uitvoeringsaspecten van deze wet geplaatst zijn
(4-6). Het lijkt zinvol daarop nu nog eens te wijzen.

\' Prof. dr. A. S. J. P. A. M. van Miert, Vakgroep Veterinaire Farmacologie, Farmacie en Toxicologie,
Faculteit der Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht, Postbus 80.176, 3508 TD Utrecht.

Een aanvraag tot registratie van een diergeneesmiddel wordt gedaan door inzen-
ding bij het Bureau Registratie Diergeneesmiddelen (Postbus 289, Wageningen)
van een volledig ingevuld aanvraagformulier en een samenvatting van het bijbeho-
rende dossier. Hiervoor is gekozen, omdat de grote toevloed van aanvragen in de
eerste maanden van dit jaar onmogelijk op korte termijn verwerkt kunnen worden.
In eerste instantie zullen deze aanvragen dan ook gehonoreerd worden met een
fictieve registratie die van kracht blijft totdat het complete dossier beoordeeld is. De
beoordeling van de dossiers geschiedt allereerst in werkgroepen, die bestaan uit
deskundige ambtenaren die door de minister, onder wie zij resorteren, hiervoor zijn
aangewezen. Zij behoren tot het Ministerie van Landbouw en Visserij of tot het
Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur. In het merendeel van dc
gevallen zal er dus geen beroep worden gedaan op medewerking van specialisten die
bij de Faculteit der Diergeneeskunde werkzaam zijn. Voor de deskundige beoorde-
ling van de diverse deelaspecten zijn nodig: farmaceuten met specialistische kennis
ten aanzien van diergeneesmiddelen, veterinair farmacologen/toxicologen en di-
verse klinici met specialistische kennis ten aanzien van de diverse huisdieren. In een
aantal gevallen geldt dat ook voor veterinaire bacteriologen, endocrinologen en
zoötechnici (met name in verband met de gemedicineerde veevoederproblematiek).
Deze deskundigen zijn — in veel gevallen alléén — in de Faculteit der Diergenees-
kunde te vinden. Uitsluiting van deze deskundigen is daarom géén goede zaak, te
meer daar het uit onderwijsoogpunt belangrijk is dat deze specialisten goed geïn-
formeerd zijn over wat er zich op de diergeneesmiddelenmarkt afspeelt.
De dossierbeoordeling zal resulteren in deeladviezen omtrent de verschillende
beoordelingsaspecten. Op het tweede niveau, dat van de Commissie Registratie
Diergeneesmiddelen (CRD), worden deze deeladviezen geïntegreerd tot een eind-
advies. Daarnaast zal de CRD zich vooral bezig houden met meer structurele
vraagstukken. In de CRD hebben alleen zitting beleidsmedewerkers van beide
voornoemde ministeries. Vooralsnog wordt er niet gedacht aan de instelling van
een \'Diergeneesmiddelencommissie\' van brede samenstelling, waarin bedrijfs-
lichamen alsmede organisaties en instellingen werkzaam op het gebied van de
diergeneeskunde, dan wel de bereiding van, of de handel in diergeneesmiddelen
vertegenwoordigd zijn. Een soortgelijke commissie voor geneesmiddelen bestemd
voor de mens (GECO), functioneert al vele jaren. In de GECO zijn onder meer
vertegenwoordigd: artsen (KNMG), apothekers (KNMP), drogisten, het farmaceu-
tische bedrijfsleven, de ziekenfondsraad, maar ook bijvoorbeeld het Ministerie van
Economische Zaken. Een dergelijke Diergenecsmiddelencommissie zou de be-
windslieden goed kunnen adviseren ten aanzien van bijvoorbeeld de gewenste
kanalisatie van diergeneesmiddelen, het vergunningenbeleid en dergelijke.

Niet alle diergeneesmiddelen behoeven voor registratie te worden aangemeld. Zo
blijkt dat de wet niet van toepassing is voor homeopathische diergeneesmiddelen.
Begrijpelijk, omdat van deze en soortgelijke middelen (zoals fytofarmaceutische
produkten) het niet eenvoudig is de kwaliteit en de klinische effectiviteit vast te
stellen. Dit probleem doet zich ook voor bij soortgelijke preparaten bedoeld voor
de mens.

Verder blijkt uit de wet dat: diergeneesmiddelen die uitsluitend bestemd zijn om te
worden gebruikt bij aquariumvissen, kooivogels, postduiven, terrariumdieren en
kleine knaagdieren niet behoeven te worden geregistreerd. Begrijpelijk, want het is
niet te verwachten dat farmaceutische bedrijven dossiers zullen gaan indienen om
registratie van hun produkten te verkrijgen voor toepassing bij de zojuist genoemde

diersoorten. Verder biijict uit de memorie van toelichting, dat het voornemen
bestaat, een vrijstelling van de daarvoor in aanmerking komende verbodsbepa-
lingen, te verlenen aan degenen, die de kleinhandel in artikelen voor kleine huisdie-
ren uitoefenen, om deze zo in staat te stellen bepaalde preparaten waarin bijvoor-
beeld krachtens art. 34 aangewezen antibiotica zijn verwerkt, te betrekken en
rechtstreeks aan de houders van bedoelde dieren te verkopen. Uit diergeneeskundig
opzicht is dit een ongunstige ontwikkeling. Deze dieren, die voor de mens uit
sociaal en recreatief oogpunt zo belangrijk zijn, hebben — wanneer dat gewenst
wordt — evenzeer recht op een optimale diergeneeskundige behandeling. Een
eenvoudiger registratie-procedure, waarbij deskundigen op dit specifieke terrein
worden ingeschakeld, lijkt wenselijk. Dit lijkt een reëele mogelijkheid te meer daar
het doorgaans gaat om geneesmiddelen, die in het kader van de toepassing bij mens
en/of andere diersoorten, al uitvoerig beoordeeld zijn.

Ook in verband met mogelijk ongewenste neveneffecten lijkt beoordeling gewenst.
De 0/2oordeelkundige toepassing van bijvoorbeeld sulfonamiden of tetracyclinen
door leken bij postduiven kan aanleiding geven tot resistentie-inductie bij patho-
gene en niet-pathogene micro-organismen. Deze resistentie is vaak gecodeerd op
zogenaamde \'R-factoren\', die overgedragen kunnen worden op andere bacteriën.
Ook kunnen antibiotica de kolonisatie van ^a/wo/ze/Za-species in het darmkanaal
van deze dieren begunstigen en tevens de uitscheidingstijd van deze pathogene
kiemen verlengen. Uit oogpunt van volksgezondheid betekent dit een potentieel
gevaar, daar duivenhouders hun dieren regelmatig in de hand nemen. Vergeten
wordt ook dat er jaarlijks honderdduizenden duiven bestemd worden voor con-
sumptiedoeleinden. Over de \'diergeneesmiddelen-residuen-status\' van deze dieren
is niets bekend. Aangezien de eigenaar veelal niet in staat is de diagnose te stellen en
het juiste geneesmiddel te kiezen, valt moeilijk te begrijpen waarom deze dierge-
neesmiddelen buiten de registratie/kanalisatie regeling gehouden worden. Dit geldt
overigens ook voor die diergeneesmiddelen, die aangewend worden ter bestrijding
van ecto- en endoparasieten. Onwaarschijnlijk is ook, dat farmaceutische bedrijven
hun specifieke humane geneesmiddelen, die ook in dc geneeskunde van het kleine
huisdier een belangrijke rol spelen, apart zullen laten registreren als diergenees-
middel. Dat betekent dat humane preparaten niet meer ter beschikking staan voor
de praktizerende dierenarts. Alleen in die gevallen, waarbij de patiënt in levensge-
vaar verkeert, mag de dierenarts niet geregistreerde diergeneesmiddelen (= humane
geneesmiddelen) toepassen, indien geen geregistreerde diergeneesmiddelen ver-
krijgbaar zijn. Dit geldt dus niet voor bijvoorbeeld strikt topicaal toe te passen
preparaten. Een argumentatie voor dit standpunt wordt niet gegeven. Wanneer de
oude situatie blijft bestaan, blijven preparaten bedoeld voor strikt topicale toepa.s-
smg, voor de diergeneeskunde toegankelijk. Een aantrekkelijke en aanvaardbare
oplossing voor geneesmiddelen die belangrijk zijn in de dermatologie, ophthalmo-
logie en otologie.

Bij geneesmiddelen die systemisch moeten worden toegediend, kan wederom een
verlicht registratieregiem worden ingevoerd. Op verzoek van klinici zou, bijvoor-
beeld op basis van literatuurgegevens, waaruit blijkt dat het middel bij bepaalde
indicaties — toegepast volgens een bepaald doseringsvoorschrift — effectief is,
tevens registratie als diergeneesmiddel kunnen volgen. Voor de dierenarts blijft dan
wel het bezwaar bestaan dat de bijsluiter van deze preparaten alleen informatie
bevat over toepassing bij de mens. Dit probleem zou kunnen worden opgelost door
het preparaat op te nemen in het \'Repertorium Diergeneesmiddelen\' met vermel-
ding van indicaties, contraïndicaties, doseringsvoorschriften en behandelingsduur
bij gezelschapsdieren en eventueel ook bijzondere dieren.

Waar zal nu bij de beoordeling van dossiers naar gekeken worden? In \'a nutshell\'
zijn dat de gegevens van resultaten van een drietal proefnemingen namelijk analyti-
sche, farmacologisch/toxicologische en klinische experimenten.
Allereerst is opvallend dat niet gevraagd wordt naar gegevens over mogelijk schade-
lijke nevenwerkingen voor het milieu. Alhoewel in de meeste gevallen genees-
middelen weinig stabiele verbindingen zijn — die in het milieu snel worden geïnac-
tiveerd — is dit punt toch opmerkelijk, zeker in relatie met bijvoorbeeld
gemedicineerde veevoeders. Zo zijn de problemen met de mestverwerking in de
vleeskalverensector waarschijnlijk het gevolg van het veelvuldig toepassen van
antibacteriële chemotherapeutica bij vleeskalveren (start-, diarree-, hoest- en Sal-
monella-kMren). Verder is er een hoofdstuk dat handelt over de beoordeling van de
residuen van het diergeneesmiddel in voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong.
Strikt genomen moeten residuen beoordeeld worden volgens de normen als waren
het voedingsmiddelen-hulpstoffen. Nu is er wel een duidelijk verschil te constateren
tussen een voedingsmiddelen-hulpstof en het residu van een diergeneesmiddel. Bij
diergeneesmiddelen gaat het immers ook om de daaruit ontstane metabolieten en
dat kunnen er heel wat zijn. Nodig zijn in ieder geval gegevens ten aanzien van (1)
acute en semichronische, orale en parenterale toxiciteitsproeven bij ten minste 2
soorten zoogdieren, waarvan er één niet tot de orde der knaagdieren mag behoren;
(2) gegevens ten aanzien van tolerantieproeven bij alle diersoorten waarvoor het
middel bestemd is; (3) gegevens ten aanzien van de kinetiek van het middel bij alle
diersoorten waarvoor het bestemd is; (4) mede afhankelijk van de resultaten van dit
laatste onderzoek zullen ook de voornaamste afbraakprodukten toxicologisch on-
derzocht dienen te worden. Dit lijkt logisch, daar afbraakprodukten in sommige
gevallen meer toxisch blijken te zijn dan de originele stof. Een praktische moeilijk-
heid is dat het metabolietenpatroon per diersoort sterk kan verschillen (sulfadi-
midine, trimethoprim, chlooramphenicol, furazolidon, fluméquine, pyrantel, fen-
bendazole, etc.) en dat vaak niet duidelijk is welke van de metabolieten de
\'voornaamste\' zijn.

Duidelijk is, dat dit een zeer omvangrijk en kostbaar onderzoek is. Als alternatieve
methode wordt de door prof. Ferrando voorgestelde \'toxicitê de relais\' wel gepro-
pagandeerd. Hierbij krijgen laboratoriumdieren langdurig het dierlijk produkt met
residuen — geneesmiddel en zijn afbraakprodukten — oraal toegediend, met
andere woorden het laboratoriumdier staat hierbij model voor de consument. Zijn
dit soort uitgebreide en daardoor kostbare onderzoekingen nu steeds noodzakelijk?
Naar mijn mening, is dit in het merendeel van de gevallen niet strikt noodzakelijk,
daar het huisdier zelf als indicator-organisme kan fungeren. Net als bij laborato-
riumdieren kan men bij huisdieren zowel tijdens het leven als daarna, eventuele
schadelijke neveneffecten van het geneesmiddel en zijn afbraakprodukten vast-
stellen. Worden in zo\'n geval geen afwijkingen gevonden, dan is er geen directe
aanleiding te vermoeden dat bij normaal gebruik van het diergeneesmiddel, het
residu inclusief zijn afbraakprodukten schadelijk is voor de consument, zeker niet
als men bedenkt dat de consument deze voedingsmiddelen niet dagelijks nuttigt en
dan nog steeds in betrekkelijk geringe hoeveelheden. Volstaan kan dan worden met
toxiciteitsgegevens van het diergeneesmiddel (sec) bij laboratoriumdieren, nodig
voor de berekening van een ADI-waarde en de vaststelling van residutolerantie-
waarden voor voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong. Daarnaast kan men voor
antibacteriële chemotherapeutica — op basis van antimicrobiële activiteit — even-
eens residutolerantiewaarden vaststellen. Hierbij denkt men bijvoorbeeld aan 1/4
van de MIC-waarden, dus 1/4 van de hoeveelheden die bij bacteriën nog net de
groei remmen. Als men daarnaast ook nog beschikt over de farmacokinetische
gegevens, zoals bijvoorbeeld de snelheid waarmee de stof door landbouwhuisdieren

wordt geëlimineerd, dan zijn aan de hand van al deze gegevens wachttijden te
berekenen.

Het systeem van wachttermijnen lijkt eenvoudig en heeft ook een zeker preventief
karakter. In een aantal gevallen is deze oplossing echter niet praktisch. Ik denk
daarbij vooral aan eieren, melk en andere zuivelprodukten. In deze gevallen is een
mogelijke oplossing, de vaststelling van internationaal geaccepteerde residutole-
rantiewaarden. Bij de geadviseerde toepassing van diergeneesmiddelen zulien in
vele gevallen de werkelijke residuwaarden in het eindprodukt namelijk beneden
deze vastgestelde residutolerantiewaarden liggen, hetgeen betekent dat geen wacht-
termijnen in acht genomen behoeven te worden. Bovendien kan er nog onderscheid
gemaakt worden in diergeneesmiddelen die exclusief voordieren zijn ontwikkeld —
de specifieke diergeneesmiddelen — en in geneesmiddelen die ook bij de mens
worden toegepast. Bij geneesmiddelen behorend tot deze laatste categorie, heeft
meestal een uitvoerig toxiciteitsonderzoek plaatsgevonden in verband met de toela-
ting als humaan geneesmiddel. Tegen de achtergrond van deze gegevens is de
toxicologische betekenis van het residu in het voedingsmiddel veel beter te bepalen.
Wat valt er op te merken ten aanzien van de vereiste klinische ejfectiviteitsgegevens?
Dit onderdeel kan problemen gaan opleveren vooral bij nieuwe breed spectrum
chemotherapeutica, die in principe bij vele diersoorten tegen vele pathogenen
ingezet kunnen worden. Allereerst moet worden opgemerkt dat niet steeds goede
infectiemodellen voorhanden zijn. Strikt genomen kan ook niet worden volstaan
met alleen farmcokinetische gegevens van het middel bij alle diersoorten, in combi-
natie met bijvoorbeeld MIC-waarden voor alle bekende pathogene micro-organi-
smen. Klinische evaluatie van diergeneesmiddelen is daarom van belang. Om
economische redenen zal registratie daarom tot beperking van diersoorten en
indicaties leiden, wat het verantwoord diergeneeskundig handelen kan bemoei-
lijken. Dit moet uiteraard voorkómen worden.

Diergeneesmiddelen bevatten naast onwerkzame farmaceutische hulpstoffen door-
gaans zeer werkzame farmaca die niet altijd stabiel zijn. Meestal worden ze toege-
diend met het oogmerk pathofysiologische processen tc corrigeren (waarbij een
onderscheid gemaakt kan worden in substitutietherapie, symptomatische therapie
en causale therapie). Toediening aan gezonde dieren kan daarom schadelijk zijn.
Onoordeelkundige omgang met diergeneesmiddelen levert in principe niet alleen
risico\'s op voor het dier waarvoor het bestemd is, maar ook voor de mens en het
milieu. Er bestaat kans op direct toxische effecten (acuut/chronisch), sensibilisatie,
resistentie-inductie bij pathogene en niet-pathogene organismen en op een nega-
tieve beïnvloeding van de kolonisatie resistentie in onder meer het maagdarmka-
naal. Tevens bestaat er kans op ongewenste residuen van diergeneesmiddelen in
voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong, waardoor de consument indirect ri-
sico\'s loopt.

Een verantwoorde toepassing van diergeneesmiddelen, vereist inzicht in werkings-
mechanismen en kinetiek van de werkzame stoffen in geneesmiddelen, in relatie
met de kennis ten aanzien van pathofysiologische processen bij het dier. In het
merendeel van de gevallen zal alléén de dierenarts prakticus, de diagnose kunnen
stellen en een optimale keuze kunnen maken uit het diergeneesmiddelenarsenaal.
Aangezien hij in zijn opleiding de nodige farmaceutische kennis heeft opgedaan,
kan de kanalisatie van diergeneesmiddelen het beste via zijn apotheek geschieden.
Wat is in dit opzicht de positie van de officiene apotheker? In de huidige situatie is
de apotheker primair betrok ken bij de distributie van humane geneesmiddelen. Hij
levert niet alleen geneesmiddelen af, maar controleert ook de door artsen uitgeschre-

ven recepten op mogelijke vergissingen en onverenigbaarheid met andere genees-
middelen. Tevens geeft hij instructies zoals bijvoorbeeld; op de nuchtere maag in te
nemen, niet gebruiken met alcoholische dranken, beïnvloed rijgedrag en dergelijke.
Heeft de apotheker ook kennis van diergeneesmiddelen? Ik meen van niet. Zowel
ten aanzien van farmaceutische formuleringen als ten aanzien van werkzame
stoffen daarin, kent de diergeneeskunde specifieke geneesmiddelen, waarmee de
apotheker niet vertrouwd is. Uitgeschreven recepten voor diergeneeskundige toe-
passing, zal hij niet op hun juistheid kunnen beoordelen. Ook de problematiek rond
gemedicineerde veevoeders met nutritief, preventief en curatief oogmerk, is hem
vreemd. Dit zal pas veranderen wanneer in de apothekersopleiding meer aandacht
zal worden besteed aan diergeneesmiddelen en hun toepassing.
Er zijn tekenen die er op wijzen dat deze veranderingen in de nabije toekomst
doorgevoerd gaan worden. Zolang dit nog niet het geval is, moet het uitgangspunt
van de wet zijn, dat alle diergeneesmiddelen onder het UD-regiem vallen en dat door
de ministers, na de CRD te hebben gehoord, de diergeneesmiddelen zullen worden
aangewezen welke buiten de apotheek houdende dierenarts om door daartoe
bevoegden zullen mogen worden verkocht. Criterium daarbij moet zijn \'waarvan
redelijkerwijze mag worden aangenomen dat zij bij kortdurend gebruik overeen-
komstig de gebruikvoorschriften, voor bij Alg. maatregel van Bestuur aan te geven
indicaties, geen nadelige effecten veroorzaken bij de dieren waarvoor ze bestemd
zijn, als ook niet bij de mens en het milieu.\' Een buiten de kanalisatie houden van
diergeneesmiddelen zoals sulfonamiden, tetracyclinen, anthelmintica e.d. is in
strijd met deze visie.

Tot slot het volgende. In de humane geneeskunde zijn er voor bepaalde indicaties
slechts enkele antibacteriële chemotherapeutica voor handen. Grootschalige vete-
rinaire toepassing van deze middelen lijkt, gezien de risico\'s van resistentie-induc-
tie, daarom niet verstandig. Aangezien farmaceutische bedrijven al geruime tijd
druk bezig zijn met het samenstellen van diergeneesmiddelendossiers — een kost-
bare en tijdrovende aangelegenheid — lijkt het wenselijk dat de CRD op korte
termijn aangeeft welke antibacteriële chemotherapeutica niet voor veterinaire toe-
passing in aanmerking komen. Dit geldt ook voor stoffen met een bedenkelijk
toxicologisch profiel zoals de mutagene en carcinogene verbindingen, waarvan
grootschalige toepassing bij landbouwhuisdieren — zeker als er alternatieven zijn
— niet wenselijk is.

3. Toelichting bij hel aanvraagformulier 1 lot eerste registratie van een niet immunologisch dicrgc-
neestniddel: Bureau Registratie Diergeneesmiddelen 1986.

4. Symposium Diergeneesmiddelenwet, 30 november 1982, Utrecht. Uitgave KNMvD 1983.

5. Van Miert ASJPAM. Enkele kanttekeningen bij de toelating respectievelijk de toepassing van
diergeneestniddelen en vcevoederadditieven. Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 653.

6. Van Miert AS.IPAM. Van Maleria Medica tot rationele farmacotherapie. Tijdschr Diergeneeskd
1984; 109: 3.

SAMENVATTING De gevoigen van de Diergeneesmiddelenwet voor de pralaicus worden
beschreven en beoordeeld. De registratie wordt positief gewaardeerd, maar over de kanalisatie
is het oordeel verschillend: deels positief deels negatief Het standpunt van de Groep Praktici
Grote Huisdieren ten aanzien van het vaccinatiebeleid en de \'postorder dierenartsen\' wordt uit-
eengezet. Tenslotte wordt een discrepantie in het overheidsbeleid vastgesteld.

SUMMARY The consequences of the Veterinary Ivledicinal Products Act to veterinary
practitioners are de.scribed and assessed. Registration is favourably regarded, ahhough there is
a variety of views on directing veterinary drugs into specific channels, partly positive, partly
negative. The position of the Group of Large Anima! Practitioners of the Royal Netherlands
Veterinary Association with regard to vaccination policy and \'mail-order veterinarians\' is
reported. In conclusion, a discrepancy in government policy is pointed out.

Aiea iacta est: de teerling is geworpen. Met het van kracht worden van de Dierge-
neesmiddelenwet (DGW) is de positie van de Nederlandse prakticus veranderd c.q.
verankerd. Zoals bekend vormen de registratie en de kanalisatie van diergenees-
middelen het wezen van de DGW. In dit artikel zal ingegaan worden op enkele in
het oog springende gevolgen en gevolgtrekkingen.

Ten eerste de registratie. De DGW stelt dat, alvorens een substantie \'diergenees-
middel\' genoemd en als zodanig aangewend mag worden, een dossier overlegd
dient te worden waaruit moet blijken dat de eigenschappen die aan het bewuste
middel toegedicht worden ook werkelijk aangetoond zijn. In feite wordt daarmee
de bestaande praktijk van de bonafide farmaceutische industrie gestandaardiseerd.
De verplichte registratie betekent voor de prakticus garantie voor kwaliteit — en
daar kan geen prakticus iets op tegen hebben. Het scala aan middelen zal beslist
kleiner worden, en ook dat is bij nader inzien geen nadeel. De kennis van en de
ervaring met de ingezette middelen zal per middel toenemen.
Van belang is dat anders dan voorheen de prakticus verplicht is zich aan een
voorgeschreven dosering te houden . Per middel wordt in het dossier een doserings-
vork aangegeven waarbinnen de prakticus een keuze moet maken. De vrijheid van
de prakticus om naar eigen inzicht een dosering vast te stellen is daarmee komen te
vervallen.

Aangaande de magistrale receptuur, het zelf (laten) maken van diergeneesmiddelen,
is vastgesteld dat die handelwijze uitsluitend nog toegestaan wordt op twee voor-
waarden: alleen voor een enkel dier of voor een zeer kleine groep dieren mogen de
aldus vervaardigde diergeneesmiddelen bestemd zijn, en er mag geen voorraad zijn
van deze diergeneesmiddelen.

Homeopathische middelen zijn op EG-niveau met rust gelaten, eenvoudig omdat
de uiterst lage concentraties niet of moeilijk analyse mogelijk maken en omdat het
aanwenden van deze middelen te zeer een individueel bepaalde zaak zou zijn. In
Nederland wordt geëist dat een homeopathisch diergeneesmiddel als zodanig is
opgenomen op een door het Ministerie van Landbouw bijgehouden lijst van
middelen die \'passen in de veterinaire homeopathie\' en geen gevaar opleveren voor
de gezondheid van mens en dier.

\' Drs. H. Vaarkamp, voorzitter Groep Praktici Grote Huisdieren KNMvD, Groepspraktijk Diessen,
Beekseweg 1 IA, 50S7 KA Diessen.

Opvallend is ook dat een aantal diergeneesmiddelen buiten de registratieplicht
vallen, namelijk die middelen die uitsluitend bestemd zijn voor aquarium- en
terrariumdieren, voor post- en sierduiven, voor niet-bedrijfsmatig gehouden kleine
knaagdieren en voor kooi- en volièrevogels mits die middelen geen stoffen bevatten
die onder het kanalisatieregime vallen (zie verder). Antibiotica bijv. moeten dus wèl
geregistreerd worden.

Tenslotte bepaalt de DGW dat humane geneesmiddelen niet langer zonder meer als
diergeneesmiddel gebruikt mogen worden. Hoewel humane middelen al wel als
zodanig geregistreerd staan, dient toch opnieuw een register in de zin van de DGW
opgesteld te worden, wil een dergelijk middel ook als diergeneesmiddel gebruikt
mogen worden. Een lastige zaak in de kleine huisdierenpraktijk.
Al met al kan gesteld worden dat de registratie, zoals bewerkstelligd wordt door de
Diergeneesmiddelenwet, een goede zaak is voor de Nederlandse prakticus. Afge-
zien van enkele praktische haken en ogen zal de kwaliteit van het praktijk uitoe-
fenen gediend worden door de registratie.

Ten tweede de kanalisatie. Hier liggen de zaken verschillend.
De kanalisatieregeling geeft de weg aan waarlangs diergeneesmiddelen bij de dieren
terecht mogen komen. In het kader van het kanalisatieregime zullen die dierge-
neesmiddelen aangewezen worden, die bij toepassing zonder tussenkomst van een
dierenarts een gevaar voor de gezondheid van mens of dier kunnen opleveren.
Andere blijven dus vrij verhandelbaar!

De wèl onder het regime vallende middelen mogen niet buiten toedoen van een
dierenarts bij de (houders van) de dieren terecht komen. Dit is een verschil met
vroeger: in de oude Antibioticawet werd ook een kanalisatie geregeld, maar die
gold alleen voor antibiotica, hormoonpreparaten, thyreostatica en bepaalde che-
motherapeutica. Sera, entstoffen en diagnostica vielen buiten de Antibiotica-kana-
lisatie, maar vallen nu wèl onder de kanalisatie van de DGW. Op grond van de oude
Wet op de uitoefening van de Diergeneeskunst mocht de dierhouder de biologische
diergeneesmiddelen (entstoffen, sera etc.) niet voorhanden hebben, terwijl de An-
tibioticawet het afleveren ook niet verbood. De nieuwe DGW en de nieuwe WUD
regelen de zaak anders: entstoffen zijn middelen die onder de kanalisatie vallen en
moeten dus via een dierenarts de dieren bereiken. Dit is een duidelijke verbetering
in de wetgeving.

De uiteindelijk onder het kanalisatieregime vallende middelen worden verdeeld in
twee soorten: UDD (diergeneesmiddelen die uitsluitend door de dierenarts mogen
worden toegepast) en UDA (middelen die door de dierenarts op recept van de
dierenarts aan de houder van de dieren mogen worden verstrekt).
UDD-middelen zijn: sera en vaccins (behalve sommige entstoffen die bij de georga-
niseerde dierziektenbestnjding bij pluimvee en nertsen gebruikt worden), middelen
voor locale of algehele anaesthesie, spierverslappers en diergeneesmiddelen die per
injectie toegediend worden (uitzondering: middelen waarbij de injectie subcutaan,
intramusculair of intramammair toegepast dient te worden: dat mag de houder van
de dieren zelf doen). Onder de categorie UDA vallen alle middelen die niet UDD
zijn maar wel onder het kanalisatieregime vallen.

Kennelijk zijn er ook middelen die niet onder het kanalisatieregime vallen. Dit zijn
de zgn. \'vrije\' middelen: geregistreerde diergeneesmiddelen die niet door toedoen van
de dierenarts bij de dieren terecht hoeven te komen. In feite wordt met deze
maatregel de hele zgn. lekenhandel gelegaliseerd.

In de toelichting op de DGW wordt nadrukkelijk vermeld, dat het niet in de
bedoeling van de wetgever heeft gelegen alle diergeneesmiddelen via de dierenarts te
laten distribueren c.q. toe te laten passen. De wetgever hechtte blijkbaar aan de
feitelijke situatie: een bloeiende lekenhandel.

De kanalisatie-regeling van de Diergeneesmiddelenwet wordt door de praktici met
gemengde gevoelens ontvangen: enerzijds is wel degelijk oog voor de belangrijke
funktie van de dierenartsen, anderzijds ondergraaft de overheid haar eigen beleid
met het legaliseren van de lekenhandel. Daarnaast is binnen de gelederen van de
praktici enig ongemak ontstaan over de grens tussen UDD en UDA. Ook en vooral
voor buitenstaanders is het zinnig hier uit te weiden over beide problemen: de
overheid die haar eigen beleid ondergraaft en het ongemak over de grens
UDD/UDA.

Nederland is anno 1987 zeer gebaat bij de landbouw. Een groot deel van de
landbouwprodukten wordt geëxporteerd en de hele Nederlandse bevolking profi-
teert van de opbrengsten. Het is bepaald niet uitsluitend een zaak voor de direct-
betrokkenen in de landbouw dat de overheid een zeer zorgvuldig landbouw-
beleid moet voeren! Voor de afnemers in binnen- en buitenland geldt als eerste
criterium: kwaliteit. De prijs blijkt eveneens van groot belang, maar kwaliteit komt
eerst. De allereerste zorg bij landbouwbeleid moet dus zijn: kwaliteitsbeheersing.
Bij de kwaliteit van voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong staat steeds vaker als
eerste genoteerd: het vrij zijn van contaminanten en residuen. Over smaak en
andere modaliteiten valt te twisten, over deze eis niet.

Een groot deel van de landbouwproduktie wordt tot stand gebracht met behulp van
dieren. En waar dieren bijeen zijn ontstaan ziekten en stoornissen — een biologisch
gegeven.

Ziekten en stoornissen kunnen voor een goed deel verholpen of vermeden worden
door het inzetten van diergeneesmiddelen. Dezelfde diergeneesmiddelen die eerst
zo\'n heilzaam effect hebben brengen naderhand soms een probleem met zich mee:
nog geruime tijd kunnen deze stoffen of hun metabolieten aanwezig blijven in melk,
vlees en eieren. Daar dient dus krachtig tegen gewaakt te worden. Immers: de
volksgezondheid is in het geding, in binnen- en buitenland, en daarmee de export-
positie.

Het is duidelijk dat het onvermijdelijke inzetten van diergeneesmiddelen een maxi-
maal deskundige begeleiding vereist. Wie zijn die deskundigen? Dierenartsen, van-
zelfsprekend. De opleiding tot dierenarts kan dan nog meer geperfectioneerd
worden, er is geen andere beroepsgroep aan te wijzen die beter toegerust is voor die
maximaal deskundige begeleiding.

Bij de beslissing tot het gebruik van diergeneesmiddelen spelen namelijk drie onmis-
bare zaken een rol: kennis van de patiënt of de koppel, kennis van het bedrijf en
kennis van de regio. Pas dan komt de kennis van de diergeneesmiddelenwet, de far-
macokinetiek, de wachttijden enz. Daarom is het van het grootst mogelijke belang
dat diergeneesmiddelen niet anders aangewend worden dan door toedoen van de
plaatselijk praktizerende dierenarts. Plaatselijk, omdat de epizoötiologie een wezen-
lijk en onmisbaar onderdeel van de diergeneeskunde is. Dierenarts, omdat er geen
andere discipline te vinden is die evengoed opgeleid wordt voor de genoemde
maximaal deskundige begeleiding.

De overheid is overtuigd van de noodzaak om contaminanten en residuen ten koste
van alles te weren uit de landbouwprodukten. De Integrale Keten Beheersing (met
miljoenen guldens gesubsidieerd) is er het bewijs van. Grote zorg wordt besteed aan
de systemen van de toekomst; het gaat om de volksgezondheid, om de export-
positie.

En wat doet diezelfde overheid? Zij vaardigt een wet uit die het mogelijk maakt
diergeneesmiddelen (lees: de grondstoffen voor veel contaminanten en residuen) te
gebruiken zonder de maximale deskundige begeleiding. Want de zgn. \'vrije\'
middelen zijn wel degelijk diergeneesmiddelen — anders zou er geen registratie
vereist worden. Terecht: een ontwormmiddel is een gifstof, en dus een diergenees-
middel. Waarom dan \'vrij\'? Aan de ene kant eisen stellen en aan de andere kant
gaten laten vallen: een merkwaardige zaak.

Hetzelfde geldt, mutatis mutandis, voor de toevoeging \'plaatselijk\'. Hoe kan de
wetgever het meest waterdichte systeem voor ogen hebben en tezelfdertijd zo\'n
systeem bewust torpederen? Deregulering? Onkunde? In ieder geval: een merk-
waardige zaak.

De tweede zaak die aandacht verdient is het ongemak dat bij sommige praktici
gevoeld wordt over de grens UDD/UDA.

Eerst dient vermeld te worden dat de praktici ingenomen zijn met de tweedelmg
als zodanig. Het is een goede zaak dat de houder van de dieren en de prakti-
zerend dierenarts ook door de wetgever gezien worden als het verantwoorde-
lijke tweetal dat er zorg voor draagt dat de diergeneesmiddelen toegediend worden
aan de dieren. Uitgaande van de vertrouwensrelatie die bestaat tussen de dier-
houder en zijn dierenarts, is het praktisch en correct de dierhouder wettelijk
bepaalde bevoegdheden toe te kennen. Ook is het logisch dat een groep dierge-
neesmiddelen onder geen voorwaarde door een ander dan de dierenarts toegepast
mag worden. Voorbeelden zijn verdovende middelen en euthanatica. Intrave-
neus toe te dienen farmaca vallen vanzelfsprekend eveneens onder de categorie
UDD.

De DGW stelt dat vaccins ook UDD zijn. Afgezien van enkele entstoffen die bij
pluimvee en nertsen in georganiseerd verband gebruikt worden geldt dit voor alle
vaccins, punt, uit. Verreweg de meeste entstoffen worden ook in de praktijk als
UDD bestempeld. Er is echter één schrille uitzondering, en dat is de entstof tegen de
ziekte van Aujeszky die bij mestvarkens ingezet wordt. Hoe is de situatie in dit
geval?

De vijftien miljoen mestvarkens die jaarlijks in Nederland geproduceerd worden,
worden voor het allergrootste deel geënt tegen de ziekte van Aujeszky. In twintig
jaar heeft zich in deze bedrijfstak een enorme schaalvergroting voorgedaan. Steeds
minder bedrijven zijn steeds meer varkens gaan houden. Vooral in het zuiden en
oosten van het land zijn gebieden ontstaan met een geweldige \'varkensdichtheid\'.
De dierenartsen in die gebieden hebben hun praktijk sterk aangepast aan de snel
veranderende situatie: bedrijfsbegeleiding is op grote schaal ingevoerd — een
compleet nieuwe aanpak in de diergeneeskunde. De prakticus heeft veel minder,
maar veel grotere bedrijven onder zijn hoede. De contacten met de dierhouder zijn
veelvuldiger en veel intensiever geworden. Het opleidingspeil van de dierhouder is
eveneens sterk toegenomen. Op grote, gespecialiseerde bedrijven oefent de prak-
ticus op een totaal andere wijze praktijk uit dan op de kleine gemengde bedrijven.
Ondertussen zijn er nog wel degelijk vele van die niet zo grote bedrijven over — en
ook däär speelt de prakticus een wezenlijke rol. Al met al betekent dit dat de
prakticus met zeer verschillende bedrijven tc maken heeft. De eerstelijnsdierge-
neeskunde leeft voor(en van) alle bedrijven, groot en klein. Dat is de kracht van de
prakticus: door dik en dun voor groot en klein te allen tijde klaarstaan, 24 uur per
dag, 7 dagen in de week. En nu komt de wet. Eén wet voor heel Nederland, voor
noord en zuid, voor oost en west. Een wet die een grote groep bonafide praktici
gebiedt op zijn schreden terug te keren: diegenen die — om welke redenen dan ook
— de entstoffen aan de dierhouder afgeven, dienen weer zelf die entstoffen toe te
passen.

Bij veel praktici uit die groep bestaat ongeloof en verbazing over zoveel \'wereld-
vreemdheid\' in \'Den Haag\' en \'Utrecht\'. De veronderstelling wordt geuit dat \'de
klok niet meer teruggedraaid kan worden\', dat het gezien de huidige miserabele
rendementen in de mestvarkenshouderij economisch onmogelijk is en dat het
voornaamste gevolg van het uitgevaardigde decreet tot gevolg zal hebben dat
allerlei illegale en duistere kanalen ontstaan zullen waarlangs toch weer die ent-
stoffen zonder toedoen van de plaatselijke prakticus dt dieren zullen bereiken. En dat
is juist het omgekeerde van wat de wet beoogt! Daar staan de praktici tegenover die

al jarenlang het volgehouden hebben alle mestvarkens zelf te enten. Ondanks alle
aandrang van de varkenshouders, ondanks de vaak onprettige aard van het werk,
ondanks de collegae die wél overstag gingen zijn zij doorgegaan met het werken
zoals de wet dat voorschrijft. Het zou toch wel buitengewoon vreemd zijn als die
praktici nu te horen zouden krijgen dan hun inspanningen het wettelijk kader
ontnomen werd. Hun redenering is dat juist door deze DGW de illegale kanalen
zullen dichtslibben — precies het tegengestelde van de eerder geciteerde groep.

De KNMvD heeft zich uitgebreid beraden op de ontstane, voor veel leden onge-
makkelijke situatie. In het Hoofdbestuur, het Algemeen Bestuur, het bestuur van
de Groep Praktici Grote Huisdieren, de Groep Geneeskunde van het Varken, de
Afdelingen en andere Groepen: overal is vaak heftig gediscussieerd over deze zaak.
In de hele Maatschappij bestaat inmiddels begrip voor beide standpunten. Desal-
niettemin kan maar één conclusie getrokken worden; wet is wet. De KNMvD kan
en mag in haar stellingname geen andere positie innemen - als beroepsorganisatie
niet en ais collectivum niet. Wat een individueel lid van de KNMvD in zijn praktijk
voor goed praktijk doen houdt is zijn zaak; daar is hijzelf verantwoordelijk voor.

De plaatselijk praktizerende dierenartsen hebben de laatste tijd met lede ogen
moeten zien hoe zgn. \'postorderdierenartsen\' (of: \'autobaandierenartsen\'), lieden
die zonder scrupules in andermans praktijk diergeneesmiddelen proberen te slijten,
wettelijk niet te remmen bleken. Door de nieuwe Diergeneesmiddelenwet, en
vooral door het UDD-regime, wordt het deze organismen moeilijk gemaakt door te
gaan met hun dump-systeem.

De KNMvD, de praktici weten dat in de praktijk alles zal afhangen van de controle
op de naleving van de wet. Maar als er ooit een gouden kans is om in één keer het
geharrewar over het vaccineren te beëindigen dan is het nu. Dat is goed voor de
landbouw, goed voor de dieren, goed voor de (werkzoekende) dierenartsen en
slecht voor de \'postorderdierenartsen\'. Vandaar dat er geen misverstand hoeft te
bestaan over het standpunt van de KNMvD: UDD = UDD.

Over meer zaken dan de aangeroerde is iets te zeggen; hoe zit het met medicinale
voeders, wat zijn vanaf nu precies grondstoffen, wat is de tussenoplossing die
inmiddels gevonden is voor het probleem dat de overheid heeft, nl. geen dierge-
neesmiddelen mogen toegepast zonder consult van een prakticus terwijl het bij-
voeglijk naamwoord \'plaatselijk\' uit de wet gehaald wordt, enz. enz. De KNMvD
houdt de vinger aan de pols en poogt de verdere besluitvorming in goede banen te
leiden.

Vast staat wel dat de taak van een beroepsorganisatie als de KNMvD niet altijd
eenvoudig is, maar het belang van de zaken die in het geding zijn vereist alle inzet,
zoals ook nu, bij de invoering van de Diergeneesmiddelenwet.

De conclusie is: de Diergeneesmiddelenwet is voor een groot deel een goede zaak
voor de Nederlandse praktici, maar er is ook sprake van het vastleggen van
ongewenste bestaande situaties. Het gebruik van diergeneesmiddelen dient met de
vereiste zorg omringd te worden — en daar doet de wetgever halfslachtig over.
Ferme maatregelen (IKB) en aan de andere kant openingen laten voor ongecontro-
leerd gebruik: onbegrijpelijk. Het zal duidelijk zijn, dat de positie van de Neder-
landse prakticus veranderd en verankerd is. Inderdaad, alea iacta est.

The Veterinary Medicina! Products Act and companion animal practices
R. J. S. Takkenberg\'

SAMENVATTING Na een algemene beschouwing omtrent enige zaken die een rol speelden bij
de totstandkoming van de Diergeneesmiddelenwet, wordt ingegaan op de consequenties die de
wet heeft voor de gezelschapsdierenpratktijk.

SUMMARY A general discussion of some matters which were factors in passing the Veterinary
Medicinal Products Act is followed by a consideration of the consequences of the Act for
companion animal practices.

Wie de Diergeneesmiddelenwet beschouwt vanuit de optiek van de gezelschapsdie-
renprakticus kan zich niet aan de indruk onttrekken dat deze wet niet in eerste
instantie voor ons, gezelschapsdierenpraktici, geschreven is. Duidelijk is dat de wet
vooral is toegesneden op het gebruik van diergeneesmiddelen in de landbouwhuis-
dieren-sector. Het is op zich een goede zaak dat het diergeneesmiddel door de
registratieprocedure een kwaliteitsgarantie krijgt en dat door de kanalisatie con-
trole mogelijk is op de gang van het diergeneesmiddel van producent naar het dier,
om zodoende de consument te beschermen tegen ongeoorloofde residuen in het
landbouwprodukt.

Het was teleurstellend toen, bij bestudering enige jaren geleden van het wetsont-
werp, bleek dat hierin geen aandacht was besteed aan de aparte positie van de
gezelschapsdierenprakticus, met name waar het zijn medicijngebruik betreft. Zoals
reeds gezegd is het geregistreerde diergeneesmiddel een ontegenzeglijke verbetering
ten opzichte van het, aan geen enkele kwaliteitsnorm onderworpen, produkt, zoals
dat nu vaak op de markt wordt gebracht.

Het is mij echter nog steeds onduidelijk waarom humaan geregistreerde genees-
middelen, waarvan een groot aantal geen veterinair equivalent heeft, maar waar-
van uit onderzoeksresultaten of door empirie gebleken is dat ze ook bij het
gezelschapsdier werkzaam zijn, in principe volgens deze wet niet meer voor ons
beschikbaar zijn. Natuurlijk, er zijn ons een paar ontsnappingsclausules gegeven,
zoals de magistrale bereiding en de toezegging dat bij een levensbedreigende situatie
én indien er geen veterinair equivalent voorhanden is, gebruik gemaakt mag
worden van een humaan geneesmiddel. Dit laatste is geregeld in de zgn. vrijstel-
lingsregeling. We zullen dus tenslotte de noodzakelijke medicijnen kunnen blijven
gebruiken, zij het via een omweg, maar mooi is deze constructie niet.
En waarom is ze nodig? Onze collegae in de ons omringende EEG-landen, waar
reeds langer een diergeneesmiddelenwet is, kunnen vrijelijk over humane prepara-
ten beschikken. Kennelijk is de EEG-richtlijn ruim genoeg om zo geïnterpreteerd te
worden,

\' Drs. R. .1. S.Takkenberg, voorzitter Groep Geneeskunde van liet Kleine Huisdier, Noorder Stations-
weg 22, 2061 HS Bloemendaal.

Is het de angst dat via deze humane geneesmiddelen toch een zwarte stroom genees-
middelen bij de produktiesector terecht komt? Mijns inziens biedt de wet in de vorm
van de administratieplicht van de gekanaliseerde middelen voldoende mogelijkheid
om een dergelijk zwart circuit te voorkomen.

De stelling van de regeringswoordvoerder tijdens de behandeling van de wet in de
Tweede Kamer, als zou het uitsluiten van de humane middelen voor veterinair
gebruik mede ter bescherming van het dier zijn, geeft een indruk omtrent de dunk
die men heeft over ons veterinair verantwoordelijkheidsgevoel.
De Diergeneesmiddelenwet is echter een feit. Wat zijn de consequenties voor de
gezelschapsdierenpraktijk.

Na een overbruggingsperiode waarin de industrie in staat gesteld wordt haar
produkten ter registratie aan te bieden en de overheid tijd heeft de aangeboden
dossiers te beoordelen, mogen wij slechts geregistreerde diergeneesmiddelen be-
trekken, in voorraad hebben en gebruiken c.q. voorschrijven. Genoemde middelen
zijn voorzien van een verpakking en bijsluiter waarop is aangegeven voor welke
diersoort(en) het middel bestemd is en in welke dosering het gebruikt mag worden.
Voor andere dan de aangegeven diersoorten en in andere doseringen mogen ze niet
toegepast worden. Op zich is de registratie, die ook een controle op produktie-om-
standigheden en kwaliteit inhoudt, een goede zaak. Voor de gangbare medicijnen
zullen er weinig veranderingen te verwachten zijn. De problemen zullen naar
verwachting ontstaan bij de weinig gangbare medicijnen, meestal de humane
produkten. De producent kan voor zo\'n produkt een registratie aanvragen, maar te
verwachten is dat door de registratieprocedure en de aangepaste verpakking en
bijsluiter de kosten ervan zullen stijgen. In veel gevallen zal de omzet van het
produkt zo gering zijn dat een registratieprocedure niet lonend is. Het produkt valt
dan in principe weg voor veterinair gebruik. Slechts via de vrijstellingsregeling kan
er dan nog gebruik van gemaakt worden.

Dc Diergeneesmiddelenwet kent gekanaliseerde en niet gekanaliseerde genees-
middelen. Deze laatste kunnen door de eigenaar van het dier, zonder tussenkomst
van een dierenarts betrokken worden, bijv. anthelmintica, vitamine preparaten.
Bij de gekanaliseerde diergeneesmiddelen onderscheidt de wet produkten die alleen
door de dierenarts toegediend of toegepast mogen worden, de zgn. UDD-prepara-
ten, en diergeneesmiddelen die ook aan houders van dieren mogen worden afgege-
ven door de dierenarts, of op recept voorgeschreven mogen worden, de zgn.
UDA-preparaten.

Tot zover verandert het kanalisatie-regime weinig aan de reeds bestaande gang van
zaken in de gezelschapsdierensector. Theoretisch bestaat de mogelijkheid dat een
aantal apothekers UDA-produkten zullen gaan verkopen, maar dan dient ook de
apothekersopleiding daaraan aangepast te worden.

Een ronduit merkwaardige bepaling in de wet is dat een aantal antimicrobiële
middelen (onder andere tetracyclines en sulfonamiden) bestemd voor kleine hob-
bydieren zoals knaagdieren, vogels en aquariumdieren, buiten het kanalisatie-re-
gime zijn gehouden. Deze preparaten, die van een aangepaste verpakking voorzien
moeten zijn, kunnen vrij in de dierenspeciaalzaak verkocht worden. Kennelijk is de
wetgever van mening dat voor deze dieren geen diergeneeskundig onderzoek nood-

zakelijk is alvorens tot behandeling over te gaan. De conclusie dringt zich op dat
een onoordeelkundig gebruik van deze middelen bij hobbydieren minder ernstig is,
dan een oordeelkundig gebruik van humane preparaten bij hond en kat. Bovendien
biedt niemand de garantie dat deze middelen niet voor andere diersoorten, met
name de hond of de kat gebruikt gaan worden. De wetgever stelt geen limiet aan het
aantal aan te schaffen kleine verpakkingen en van de handel hoeven we een
dergelijke beperking niet te verwachten. De kans op \'zelfmedicatie\' en misbruik is
zeer duidelijk aanwezig. Kennelijk behoeft het dier hiertegen niet in bescherming
genomen te worden.

Tot slot wil ik nog enkele bepalingen noemen uit de nieuwe wet die in acht genomen
moeten moeten.

De dierenarts moet vanaf het moment dat de overgangsregeling in de registratie-
procedure voorbij is, een administratie bijhouden van alle humane geneesmiddelen
die hij voorschrijft of gebruikt. Tevens bepaalt de wet dat de dierenarts moet
beschikken over een adequate apotheek, waar hij zijn geneesmiddelen conform de
voorschriften voor temperatuur, licht en bereikbaarheid kan opbergen.

De nieuwe diergeneesmiddelenwet is in zijn algemeenheid een goede zaak voor
zowel de dierenarts als het dier. Voor de gezelschapsdierenprakticus zijn er enige
oneffenheden op te merken. Het gebruik van de humane preparaten is via een
noodmaatregel niet adequaat opgelost. De vrije beschikbaarheid van sommige
geneesmiddelen voor kleine hobbydieren opent de mogelijkheid tot onzorgvuldig
gebruik. Praktisfch zal er weinig veranderen in de gezelschapsdierenpraktijk.

Op 2 april 1987 ging de in Utrecht gevestigde
Stichting Huisdieren Oppas Centrale van
start.

Het doel van deze stichting is tweeledig. Op
landelijk niveau wordt er bemiddeld tussen
mensen die voor eikaars huisdier willen
zorgen tijdens perioden van afwezigheid,
zoals bijvoorbeeld gedurende vakanties.
Voor inwoners van de stad Utrecht komt
daar bovendien nog de unieke service bij,
dat de stichting dieren aan huis gaat ver-
zorgen.

Het idee van een oppas centrale is op zich
niet nieuw; wel nieuw is het feit dat beide
initiatiefnemers, de Gemeentelijke Sociale
Dienst en de Dierenbescherming uit Utrecht,
dit project professioneel hebben aangepakt.

Zo stelt eerstgenoemde kantoorruimte en
-benodigdheden ter beschikking cn kan er
met behoud van uitkering werkervaring
worden opgedaan. De Stichting Huisdieren
Oppas Centrale zorgt voor informatie en
scholing voor de vrijwilligers die aan huis
dieren gaan verzorgen, zoals een cursus die-
ren-EHBO en een stage in een asiel om erva-
ring in het omgaan met dieren op te doen.
Nederland telt 3,5 miljoen honden en katten
en er worden ongeveer 10 miljoen vogels en
knaagdieren gehouden. Vooral in de zo-
inermaanden, als asielen en pensions uit-
puilen, is er een enorme vraag en behoefte
naar de door de Stichting Huisdieren Oppas
Centrale geboden vorm van dienstverlening.
Hierdoor kan voorkomen worden dat die-
ren op straat gezet worden.
Bij de start neemt de stichting de werkzaam-
heden over van de Dieren Oppas Centrale,
een eerder initiatief op dit gebied.
Mensen die meer willen weten over wer-
kwijze en tarieven kunnen bellen met de
Stichting Huisdieren Oppas Centrale. Het
nummer is 030-460359.

Veterinary Medicinal Products Act
A few marginal notes by an \'industrial veterinarian\'

SAMENVATTING Na een terugblik op de historie van de Diergeneesmiddelen-wet en de
huidige situatie van de handel in diergeneesmiddelen, wordt ingegaan op een aantal verande-
ringen die zullen moeten gaan optreden op het gebied van de produktie, verpakking, verdeling en
handel van deze middelen. Voor wat betreft dit laatste moet samenhang met de Wet Uitoefening
Diergeneeskunde worden gezocht.

In het algemeen kan worden gesteld, dat de innoverende industrie niet ontevreden is, maar de
uitvoering van de wet zal pas een echt antwoord geven op de nog levende vragen.

SUMMARY A restrospective view of the history of the Veterinary Medicinal Products A et and
the current situation of the trade in veterinary drugs is followed by a discussion of a number of
changes which will have to be made in the fields of production, packing, distribution and the
trade in these drugs. With regard to these last-named items, a connection with the Act on the
Practice of Veterinary Medicine should be made. In general it can be stated that the innovating
industry is not dissatisfied, but only the actual enforcement of the act will provide genuine replies
to c/uestions which are still unanswered.

Als er, vanuit de farmaceutische handel en industrie, op de Diergeneesmiddelen-
wet gereageerd moet worden, is het woordje \'lang\' er één dat zeer intens van
toepassing is: \'Lang verwacht en stil gezwegen, nooit gedacht en toch gekregen!\'
Toen rond 1964 de Bestrijdingsmiddelenwet en de Geneesmiddelenwet van kracht
werden, werd er door belanghebbenden ernstig rekening mee gehouden, dat er
tevens, binnen niet al te lange tijd, een Diergeneesmiddelenwet achteraan zou
komen. Mede om te helpen deze mogelijke wet vorm te geven, werd de FIDIN
opgericht (vereniging van Fabrikanten en Importeurs van Diergeneesmiddelen in
Nederland). Pas in 1972 was er een ontwerp dat door de wetscommissie van de
FIDIN werd becommentarieerd. Dit wetsontwerp werd aan de Staten-Generaal
aangeboden, maar in 1976 uit de Tweede Kamer teruggetrokken. De reden
waarom, moet hoofdzakelijk worden gezocht in de onenigheid en rivaliteit die er
leefde, en vermoedelijk nog leeft, tu.ssen de beide betrokken Ministeries; dat van
Volksgezondheid en dat van Landbouw.

De gehele zaak is op een laag pitje gezet, totdat iedereen via een EEG-richtlijn werd
wakker geschud. De ingewijden zullen begrijpen, dat het hier om de richtlijnen
81/851 en 81/852 gaat. Richtlijnen uit 1981 dus! Richtlijn 851 regelt de onderlinge
aanpassing van wetgevingen der Lidstaten inzake diergeneesmiddelen. Richtlijn
852 geeft richtlijnen voor de te stellen eisen aan analytische, toxico-farmacologische
en klinische normenen voorschriften voor diergeneesmiddelen. Bij het verschijnen
van deze richtlijnen werd tevens bepaald dat de lid-staten 2 jaar de tijd zouden krij-
gen om één en ander in werking te stellen. Oktober 1983 was de opgegeven
streefdatum.

Deze publikaties brachten onrust teweeg in vooral Nederland en Ierland, op dat
moment de twee enige landen in de EEG zonder een registratieplicht voor dierge-
neesmiddelen. Tevredenheid bij de industrie in het algemeen, omdat er nu wel iets
gedaan zou worden.

\' Drs. J. Hoftijzer, voorzitter Groep Dierenartsen in het Bedrijfsleven (DIB), Koninginnneweg45, 1217
KV Hilversum.

De Nederlandse autoriteiten moesten nu wel de Gordiaanse knoop doorhakken en
zoals velen hadden verwacht, kwam het Ministerie van Landbouw te voorschijn als
eerste ondertekenaar, dus verantwoordelijke voor de naleving ervan, uit de bus. Dit
in tegenstelling tot onze buurlanden waar het Ministerie van Volksgezondheid
belast is met de controle op de naleving van de daar geldende eisen.
Op 1 mei 1986 was het dan zover. De wet van 27 juni 1985, de Diergeneesmiddelen-
wet, werd gedeeltelijk van kracht. Op dat moment uitsluitend nog maar Hoofdstuk
II, hetwelk betrekking heeft op de daadwerkelijke registratie van diergenees-
middelen. De industrie had vanaf dat moment 12 maanden om samenvattende
dossiers in te dienen ten bewijze van het feit dat zij, eventueel op afroep, over een
volledig dossier kon beschikken. De overheid is hard bezig om de nodige infrastruc-
tuur op te bouwen om aan alle aanvragen \'het hoofd te kunnen bieden\'. Na het van
kracht worden van Hoofdstuk II, zijn langzamerhand ook de andere hoofdstukken
van kracht geworden met de daarbij geldende regels betreffende kanalisatie, ver-
gunningenstelsel, etikettering en andere.

De farmaceutische industrie, vooral die met een eigen research-ontwikkelings-, en
registratie-afdeling, heeft vaak de nodige ervaring hiermee. Kleine industrieën
gaan, evenals de overheid, een moeilijke tijd tegemoet. Persoonlijk denk ik, dat
velen nog voor de nodige verrassingen zullen komen te staan. Of de lange wachttijd
van 22 jaar, de in de titel genoemde eerlijkheid met zich mee zal brengen, dient te
worden afgewacht. Welke \'eerlijkheid\' dat dan zal zijn, is subjectief.

Vijfjaar geleden belde mij een prakticus uit Noord-Holland, die in woede was
ontstoken over het zoveelste incident dat hem overkwam, ten gevolge van de zgn.
\'lekenhandel\'. Zijn conclusie was, dat hij dus flesjes kon afvullen met ochtendurine
en deze als diergeneesmiddel op de markt kon brengen. Bekend is ook de witte
suspensie, te koop aangeboden op een veemarkt, met de intrigerende tekst op het
etiket: PEN. STREP. (bevat geen antibiotica).

Alles was mogelijk in Nederland. Naast de op eigen research gebaseerde firma\'s,
ontstonden groothandels met een eigen produktenpakket, éénmans firma\'s met, of
geïmporteerde, of lokaal samengestelde diergeneesmiddelen, flexibele bedrijven of
bedrijfjes, die via de internationale grondstoffenhandel goede zaken konden doen.
Internationaal gezien, is er mij geen firma bekend, die bijv. meer dan 200 of zelfs 300
eigen diergeneesmiddelen in haar pakket heeft. De enige controle die er was, was die
der empirische bevinding vanuit de praktijk. Gelukkig genezen ook zonder behan-
deling een hoog percentage dieren, zodat de empirische controle niet zo streng was.
Geen enkele controle was er op zuiverheid van de grondstoffen; \'industrial grade\',
\'oral grade\', alles kon en kan nog.

Grote bedrijven die hun nieuwste vindingen snel in Nederland op de markt brach-
ten om zodoende zo snel mogelijk iets van het geïnvesteerde geld terug te verdienen.
Er zijn genoeg voorbeelden te vinden van vooral indicaties voor middelen, die in
Nederland worden gebruikt, maar die elders nog niet zijn toegelaten of ronduit
verboden.

Tussen al dat geweld ingeklemd, de prakticus. In dit doolhof niet altijd geleid door
ethische motieven, maar vaak verleid door financiële, of in het nauw gebracht door
de handel en/of zijn buurtcollegae. Het ziet ernaar uit dat dit alles langzamerhand
wat geregelder zal gaan worden.

Strenge eisen worden er gesteld aan de fabricage, de opslag, de distributie. De
kwaliteit van de grondstoffen moet op een hoog peil staan. Als de stof in de
Europese Farmacopae vermeld staat, moet de grondstof aan die specificatie vol-
doen.

Lest best, alle indicaties bij alle diersoorten moeten worden bewezen. Een schier
onmogelijke taak. De industrie hoopt hier dat de overheid met zin voor logica zal
optreden. Wij zijn er niet bij gebaat dat een bepaald middel slechts registratie
bekomt voor de behandeling van Eperythrozoörosis en longontsteking bij het
varken, Anaplasmose bij het rund en Bedsonia bij het schaap, terwijl hetzelfde
middel in de gehele wereld ruim voor bijna alle infectieziekten bij vele diersoorten
wordt gebruikt.

Het blijft te allen tijd te hopen dat problemen tussen de overheid (Commissie
Registratie Diergeneesmiddelen) en de industrie, waar nodig in goede harmonie
kunnen worden besproken om bij geschillen tot een voor ieder aanvaardbare
oplossing te komen. Ik zal de lezer niet verder vermoeien met een lijst van vereisten
waaraan het middel, voor wat betreft farmaceutische, toxicologische, analytische
en farmacologische eisen moet voldoen. Richtlijn 81/852 is dan adequaat leesvoer
voor geïnteresseerden.

Om de Diergeneesmiddelenwet, welke slechts een raamwet is, inhoud te geven, zijn
er in de afgelopen tijd nogal wat ministeriële beschikkingen ter invulling van deze
wet gepubliceerd. Eén daarvan is het \'Besluit verpakking en etikettering dierge-
neesmiddelen\'. In dit besluit wordt in extenso beschreven wat er op een etiket,
doosje of omdoos moet staan. Er moet vermeld worden of een middel UDD of
UDA is.

Alle diersoorten waarvoor het middel bestemd is met de daarbij behorende dose-
ringen dienen te worden vermeld. Voor verpakkingen met kleine etiketten kan dat
de nodige puzzels opleveren. Is de recipiënt te klein, dan mogen de gevraagde
gegevens op een bijsluiter.

Om een produkt te maken, moet men kennis van zaken hebben. Een logische
stelling zou men zeggen. Tot voor kort in Nederland echter niet geldig. Per I april
1987 moet echter een ieder die een diergeneesmiddel op de markt brengt een
vergunning daarvoor hebben. Produceert hij het diergeneesmiddel zelf, dan dient
de ruimte waar het middel wordt geproduceerd aan strenge eisen te voldoen.
Hetzelfde geldt voor de uitrusting en de controle tijdens en na de produktie van het
middel. Er dient voor deze controle een aangewezen persoon te zijn, wiens
opleiding aan bepaalde eisen voldoet.

Ook voor het verpakken, etiketteren en in de handel brengen, moet een vergunning
worden aangevraagd. Zover ik het kan begrijpen, geldt dit in beperkte mate ook
voor de dierenarts prakticus. Hij mag magistraal een diergeneesmiddel bereiden,
verpakken en afgeven. Hij mag niet het etiket van de firma eraf halen en door een
eigen etiket vervangen. Dit laatste mag alleen als hij daar een vergunning voor
aanvraagt. \'Overplakken\' zou hier ook onder vallen. Het zal duidelijk zijn, dat al
deze eisen kostenverhogend zullen werken. In welke mate, is afhankelijk van de
staat, toestand en capaciteit van de fabricerende firma.

De Diergeneesmiddelenwet geeft bepalingen bedoeld om het in voorraad of voor-
handen hebben en het afgeven van diergeneesmiddelen te kanaliseren. Het zijn
bepalingen die zich bezighouden met hoe de \'stroom diergeneesmiddelen\' zich naar
de eindgebruiker begeeft.

Als leverancier van diergeneesmiddelen is het verboden deze middelen te leveren,
behalve aan een 7-tal in de wet omschreven categorieën. Daaronder ook dieren-
artsen. Welnu, een dierenarts is iemand die is ingeschreven in het register van
praktizerende dierenartsen, bedoeld in artikel 10, eerste lid, van de Wet op de
Uitoefening van de Diergeneeskunde (WUD).

Wie bepaalt, volgens dit artikel 10, wie wel en niet in het register wordt ingeschre-
ven? Niet de Groep Praktici Grote Huisdieren, mijns inziens ook niet de KNMvD,
zolang daar nog niet iedereen lid van is.

Hoeveel dieren moet een afgestudeerd dierenarts per dag, week, maand of jaar zien
om als prakticus te worden ingeschreven? Slaan we het ontwerp WUD erop na, dan
blijkt dat daar een dierenarts iemand is, die krachtens de Wet op het Wetenschappe-
lijk Onderwijs, de hoedanigheid van dierenarts heeft verkregen. Het merendeel van
deze dierenartsen zal de diergeneeskunde willen uitoefenen. In de definitie van de
\'Uitoefening van de Diergeneeskunde\' komen we 5 groepen handelingen tegen die
als beroep verricht dienen te worden. Van belang hier is, dat niet wordt genoemd: de
handel in diergeneesmiddelen.

Volgens de kanalisatie-regeling mag de dierenarts echter wel door de minister
aangewezen farmaca afleveren aan de houder van dieren, waarvoor de diergenees-
middelen zijn bestemd. Dit is het zogenaamde UDA-regime.
De prakticus kan dus zonder dat hij vergunninghouder is, handel in diergenees-
midddelen bedrijven, zolang hij deze middelen maar verkoopt aan de eigenaar voor
wiens dieren ze bestemd zijn.

Hoe komt de dierenarts aan zijn produkten? Hij koopt deze, of rechtstreeks, of via
een groothandel. Voor beide genoemde kanalen is de handel in diergeneesmiddelen
hun beroep. Dit in tegenstelHng tot de dierenarts.

De \'handel\' zal als zodanig dan ook in principe aan een ieder leveren, die daar
volgens de wet aanspraak op kan maken.

Bestaat er nu zoiets als een leveringsplicht? Kort gezegd, nee! De materie is echter
gecompliceerder dan dat.

a. Wordt een beroepsbeoefenaar geremd in de mogelijkheid zijn beroep uit te
oefenen.

b. Zijn de voor hem benodigde produkten door eventuele uitsluiting onbereikbaar
geworden.

Er zijn in de afgelopen twee jaar, twee uitspraken van een rechter geweest over deze
materie. In beide gevallen wilde een dierenarts dat een bepaalde firma hem produk-
ten leverde, hetgeen deze firma\'s weigerden. In beide gevallen gaf de rechter de
firma gelijk, zij behoefden niet te leveren.

In het eerste geval betrof het een dierenarts die niet tot bevrediging van de rechter
kon aantonen, dat hij de diergeneeskunde uitoefende. Eenvoudig gezegd, hij zag
zelden of nooit een dier en kon dus naar overtuiging van de rechter niet een
beoefenaar van de diergeneeskunde zijn. (U herinnert zich dat handel daar niet
onder viel!)

In het tweede geval betrof het een dierenarts in loondien.st, het inkomen was dus
onafhankelijk van de hoeveelheid te verrichten handelingen. In dit geval kon ook
niet tot tevredenheid van de rechter worden aangetoond, dat de produkten, welke
deze dierenarts wilde aankopen, onvervangbaar waren. Alternatieve produkten
van andere leveranciers waren beschikbaar. Deze beperkte jurisprudentie \'avant la
loi\' geeft toch wel aan in welke richting door de autoriteiten gedacht gaat worden,
waar het de uitoefening van de diergeneeskunde betreft.

Voor waar het de toeleveringsindustrie betreft, geldt dat de beroepsbeoefenaar de
voor hem gewenste en benodigde produkten moet kunnen verkrijgen. Mocht een
leverancier dit niet rechtstreeks willen doen, dan moet er of een alternatief produkt
zijn of een alternatieve leverancier.

In hoeverre één en ander te rijmen is met de wet op de economische mededinging en
de daarvoor bestaande richtlijnen binnen de EEG is een hoofdstuk apart. Vooral de

EEG-commissie is er zeer op gebrand dat de vrije handel niet wordt belemmerd en
zal ver gaan om deze te beschermen.

In principe mag de industrie diergeneesmiddelen leveren aan iedere dierenarts
ingeschreven in het register van praktizerende dierenartsen. De plicht daartoe
bestaat niet, zeker niet op grond van de veterinaire wetgeving. Met de economische
wetgeving in de hand wordt het echter een wat ander verhaal.
Beperken we ons tot de aangewezen diergeneesmiddelen voor het UDA of het UDD
regime, dan kan ik mij persoonlijk daar wel in vinden.

Het criterium vooreen UDD aangewezen substantie is, dat genoemde substantie bij
toepassing door anderen dan dierenartsen gevaar kan opleveren voor de gezond-
heid van mens en dier. Ik heb grote moeite met het feit dat alle vaccins hieronder
zijn ingedeeld. Immers het gebruik van een gedood vaccin, voor de bestrijding van
een niet in de Veewet genoemde ziekte kan mijns inziens niet gevaarlijker zijn dan
een antibioticum, in tegendeel.

Samenvattend kan worden gezegd, dat \'de industrie\' niet ontevreden is met hetgeen
er gaande is. Integendeel.

Zorgen zijn er zeker ook, met name over de uitvoering. Enkele vragen die er nog
leven:

a. Tijdens een bijeenkomst met een aantal leden van de Commissie Registratie
Diergeneesmiddelen (CRD, een goede veterinaire afkorting!) werd de indruk
gewekt dat de Commissie tevens zou beoordelen of een diergeneesmiddel waar-
voor registratie wordt aangevraagd, wel noodzakelijk is. Hier dringt zich de
vraag op, wie de beoordelaar beoordeelt!

b. Als één van de onderzoeksinstituten voor het uitvoeren van controles is mede
het CDI aangewezen. Het CDI is tevens producent en ontwikkelaar van vac-
cins. Voor commerciële \'vaccin firma\'s\' een onzekere zaak of hun gegevens wel
100% veilig zijn.

Misschien voorbarig, maar zorg over deze onverenigbaarheid van functies is
niet onterecht. Commerciële activiteiten van \'s rijks ambtenaren en/of institu-
ten zouden moeten worden uitgesloten.

c. Vragen over het \'gesloten dossier\'. Dit laatste houdt in, dat de ene firma niet
zonder bewezen toestemming van een andere firma naar gegevens uit een
dossier van deze laatste mag verwijzen. Prima uitgangspunt, maar niet water-
dicht vrezen sommigen.

d. Kostenverhoging. Vooral voor die producenten, die uitsluitend lokaal actief
zijn, komen er vele kosten, voor het op peil brengen en houden van produkt en
produktie. De vraag is of dit van de eigen marge wordt betaald of bij de klant
wordt weggehaald.

Een onverwacht positieve kant is het effect op de werkgelegenheid van collegae.
Vele firma\'s hebben in het afgelopen jaar een dierenarts in dienst genomen ter
begeleiding van de komende registratie.

Veel onduidelijkheden zijn er echter nog. Ook waar het dit stukje betreft, realiseert
schrijver dezes zich, dat er waarschijnlijk vele andere meningen en interpretaties
zullen zijn. Volledigheid is echter niet de pretentie.

Het belang van gezondheidsbescherming van
de consument m relatie tot diergeneesmiddelen

SAMENVATTING De verantwoordelijkheid van het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid
en Cultuur, de rol van de Veterinaire Inspectie en het onderzoek en de adviezen van het
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne worden beschreven ten aanzien van de
Diergeneesmiddelenwetgeving nu en in de toekomst. De registratie en eventuele kanalisatie van
deze diergeneesmiddelen is mede noodzakelijk in verband met de veiligheid van de consument;
dit geldt zowel ten aanzien van de residuproblematiek van produkten van dierlijke oorsprong, als
voor de resistentieproblematiek in verband met therapeutische toepassing van soortgelijke
middelen bij de zieke mens. Een toelating als diergeneesmiddel zal slechts kunnen plaatsvinden
na een verantwoorde risico-evaluatie ten aanzien van de gezondheid van de mens, gevolgd door
risico-management. Onder dit laatste wordt het toelatingsbeleid (de voorwaarden waaronder
diergeneesmiddelen worden toegelaten) en de controle daarop verstaan. Schrijvers zijn van
mening dat de interne kwaliteitscontrole en kwaliteitsborging in de keten van de voedselproduk-
tie door het bedrijfsleven zelf gerealiseerd moeten worden. Het toezicht daarop, dus de externe
kwaliteitsborging, zal een overheidstaak blijven om de veiligheid van produkten van dierlijke
oorsprong te kunnen garanderen.

SUMMARY The responsibility of the Ministry of Welfare, Health and Cultural Affairs (WVC)
and especially the task of the Veterinary Public Health Inspectorate (VI), and the research and
advice of the National Institute of Public Health and Environmental Hygiene (RIVM) are
described with regard to the Netherlands Veterinary Medicinal Products Act, now and in the
future. The registration of these medicines is also necessary for the safety of the consumer; this
holds both for the problems related to residues in products of animal origin, and for the problems
with respect to bacterial resistance to antimicrobial drugs, because of therapeutic prescription
of the same type of drugs in human patients. The admittance to the market of a veterinary drug
will only take place after an adequate risk-evaluation with respect to human health, followed by
risk-management; the latter implies the admittance policy and its control The authors have the
opinion that the internal quality control and quality as.mrance during the meat production chain
has to be conducted bu the producers themselves. The monitoring of this surveillance, and hence
the external quality assurance, will remain a governmental responsibility to safeguard products
of animal origin.

Binnen het Staatstoezicht op de Volksgezondheid heeft de Veterinaire Inspectie
(VI) een tweeledige taak op het gebied van de gezondheidsbescherming. Enerzijds is
zij belast met de handhaving van de wettelijke voorschriften op het gebied van de
volksgezondheid, anderzijds behoort het uitbrengen van adviezen en verstrekken
van inlichtingen aan de Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (WVC)
en de Directeur-Generaal van de Volksgezondheid met betrekking tot de vraag-
stukken op het gebied van de veterinaire volksgezondheid tot haar werkzaam-
heden. Dit wordt ondersteund door het doen verrichten van onderzoek. Al vanaf de
instelling van het Staatstoezicht verleent het Rijksinstituut voor Volksgezondheid
en Milieuhygiëne (RIVM) ondersteuning in de vorm van onderzoek en advisering.

\' Dr. W. J. Peters, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus 1, 3720 BA
Bilthoven.

^ Drs. H. Verburg, Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksgezondheid, Postbus 5406, 2280 HK
Rijswijk.

Bij deze activiteiten vormen de zoönosen veelal het uitgangspunt, terwijl de laatste
jaren de chemische en biologische contaminanten veel aandacht vragen, evenals de
problematiek op het gebied van de dierproeven en de \'good laboratory practice\'.
Uit bovenstaande beschrijving van activiteiten zal het duidelijk zijn dat ook op het
gebied van de diergeneesmiddelen activiteiten ontplooid worden.
De registratie van diergeneesmiddelen komt tot stand op basis van een door de
fabrikant van het diergeneesmiddel ingediende aanvraag tot registratie, die verge-
zeld moet gaan van een dossier het diergeneesmiddel betreffende. In dit dossier zijn
allerlei gegevens over het diergeneesmiddel opgenomen waaronder de verdeling van
het diergeneesmiddel in het doeldier, wat er met het diergeneesmiddel gebeurt in het
doeldier, hoe het wordt afgebroken, uitgescheiden etc. Daarnaast worden er gege-
vens over toxicologisch onderzoek bij proefdieren overgelegd om na te gaan of
residuen van het diergeneesmiddel of metabolieten daarvan geen gevaar opleveren
voor de mens. Het is de taak van het RIVM om op basis van de gegevens in dit
dossier een risico-evaluatie te maken in verband met de gezondheid van de mens.
Andere instituten evalueren andere aspecten zoals bijvoorbeeld de effectiviteit van
het diergeneesmiddel. Al deze deeladviezen worden besproken in een van de
^werkgroepen van de Commissie Registratie Diergeneesmiddelen (CRD) waar de
deeladviezen worden verwerkt tot één advies inzake de eventuele toelating. In deze
werkgroepen is de VI uiteraard vertegenwoordigd. Het advies van de werkgroep
gaat naar de CRD die zich al dan niet conformeert aan het advies van de werkgroep.
De CRD stuurt haar advies door naar de Minister van Landbouw en Visserij die
dan het diergeneesmiddel registreert. De Veterinair Hoofdinspecteur is plv. Voor-
zitter van de CRD. Op deze wijze dragen de VI en het RIVM eraan bij dat de
Minister van WVC als mede-ondertekenaar van de Diergeneesmiddelenwet zijn
verantwoordelijkheid kan waarmaken ten aanzien van diergeneesmiddelenbeleid.
Voor wat betreft het toezicht geldt uiteraard hetzelfde. De VI zal voor de controle
van de gezondheidsaspecten van de Diergeneesmiddelenwet zeker gebruik maken
van haar bevoegdheid op grond van de Gezondheidswet om toezicht uit te oefenen
op de uitvoering van de betreffende bepalingen, niet alleen in de eindprodukten,
maar in de gehele produktieketen. Dit past in de consumentgerichte filosofie van de
\'Integrale Keten Bewaking\' (IKB). IKB heeft als doel om op verantwoorde wijze
informatie te verkrijgen en tc verschaffen in de produktieketen.
Het kenmerk van de beleidslijn van het handhaven — nu en in de toekomst — van
wetgeving is kwaliteit. Kwaliteit moet worden gecontroleerd en dat kan door zgn.
interne en externe kwaliteitsborging. Daaronder wordt verstaan dat in de meest
optimale zin het handelen van de diverse bedrijven in de produktieketen zelf of
intern wordt gecontroleerd; er wordt dan gewerkt volgens omschreven plannen en
standaarden. De kritische momenten in de produktieketen zijn vastgesteld en op
die kritische momenten vindt controle plaats (interne kwaliteitscontrole). Het
\'management\' of de \'organisatie\' binnen de produktieketen zorgt ervoor dat de
plannen, standaarden of voorschriften intern worden nageleefd (interne kwaliteits-
borging). Het goed functioneren van deze interne kwaliteitscontrole en kwaliteits-
borging garandeert dat het produkt voldoet aan de eisen, die er via wet en regelge-
ving aan gesteld zijn. De externe kwaliteitsborging voor wat betreft gezondheids-
aspecten wordt uitgevoerd door een andere instantie, dan de bedrijven in de
produktieketen. In dit verband is dat de VI, die er op toeziet dat voldaan wordt aan
kwaliteitscontrole en kwaliteitsborging. Bij deze externe kwaliteitsborging zal het
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne functioneren als onder-
zoekslaboratorium en referentie-instituut. Deze algemene filosofie en karakteris-
tiek wordt hier uiteengezet, omdat ten aanzien van de diergeneesmiddelen en de
wetgeving bovenstaande uitgangspunten gehanteerd worden.

Onder diergeneesmiddelen wordt meer verstaan dan de letterlijke betekenis van
geneesmiddelen voor dieren. Van toelating kan slechts sprake zijn indien wordt
voldaan aan de criteria die daarvoor in de wet zijn vastgelegd. Welke produkten
worden onder het begrip diergeneesmiddel, onder de werkingssfeer van de wet en
derhalve ook in dit verband als werkterrein voor de VI gerekend? Een diergenees-
middel sluit gedeeltelijk nauw aan bij de begripsomschrijving van een geneesmiddel
in de zin van de Wet op de Geneesmiddelenvoorziening. Daaraan moet worden
toegevoegd dat een groot gedeelte van de voor dieren bestemde geneesmiddelen op
de markt wordt gebracht met als doel om als gemedicineerd voer of als additief in
diervoer verwerkt te worden. Voor deze toepassingen gelden aparte toelatings-
regimes. Daarnaast worden tot de diergeneesmiddelen gerekend stoffen die be-
doeld zijn voor gebruik als bestrijdingsmiddelen bij dieren. De bestrijdings-
middelen worden geregistreerd op basis van de Bestrijdingsmiddelenwet. De regel-
geving van de Diergeneesmiddelenwet heeft ten aanzien van deze bestrijdings-
middelen slechts een aanvullend karakter. Tot de diergeneesmiddelen behoren
eveneens de diergeneesmiddelen op basis van radio-actieve isotopen, waarop wat
betreft wetgeving de Kernenergiewet het primaatschap heeft. Een aparte plaats
nemen de homeopatische stoffen voor diergeneeskundig gebruik in. Alleen ten
aanzien van de stoffen uit de laatste categorie geldt de uitzondering dat aan de eisen
betreffende analytische, toxicologische, farmacologische en klinische normen en
aan voorschriften betreffende proeven met geneesmiddelen voor diergeneeskundig
gebruik niet hoeft te worden voldaan. Wanneer men naar de aard van de stoffen
kijkt die behoren tot de diergeneesmiddelen, vallen onder de definitie niet alleen de
chemische stoffen maar ook de biologische produkten als sera, entstoffen en dia-
gnostica, waarbij inbegrepen die diergeneesmiddelen die bereid zijn met gebruik-
making van biotechnologische processen.

Vanuit de optiek van de gezondheidsbescherming zijn diergeneesmiddelen slechts
toelaatbaar mits de produkten van dierlijke oorsprong veilig zijn en geen risico
vormen voor de gezondheid van de consument. Bovendien mogen diergenees-
middelen geen aanleiding geven tot resistentie van micro-organismen, waardoor
direct of indirect de gezondheid van de mens nadelig beïnvloed kan worden.
Daarnaast dient men zich in dit verband tc realiseren, dat de toepassing van
antimicrobiële middelen bij landbouwhuisdieren op grote schaal een voortdurende
bron creëert van meestal plasmide-gecodeerde resistente micro-organismen. Deze
worden vooral via de mest uitgescheiden en kunnen via voedsel en milieu andere
dieren en de mens bereiken. Residuen spelen in de resistentie-problematiek een
verwaarloosbare rol.

Hoewel het toelatingsbeleid bij de nationale overheid ligt, zal het duidelijk zijn dat
de residu-problematiek en de daarvoor benodigde analytiek, en de resistentie-pro-
blematiek niet een typisch Nederlandse zaak zijn, maar zich in de gehele wereld
afspelen. Daarom zijn er meerdere internationale organisaties en commissies, die
middels uitwisseling van informatie over vragen op het gebied van het veilig gebruik
van diergeneesmiddelen, trachten om tot een uniforme aanpak te komen met als
doel een optimale bescherming van de consument op wereldniveau. Dit is van groot
belang in verband met het vrije handelsverkeer in voedingsmiddelen.
De risico-evaluatie van diergeneesmiddelen-residuen vertoont grote gelijkenis met
die evaluatie van andere stoffen, zoals humane voedseladditieven en residuen van
bestrijdingsmiddelen. De op beide terreinen bestaande internationale commissies
hebben gedurende tientallen jaren een enorme rijkdom aan kennis en waardevolle

ervaring verkregen. De risico-evaluatie van diergeneesmiddelen-residuen zal hier-
van dankbaar gebruik maken. Omdat er bij diergeneesmiddelen een aantal bijzon-
dere aspecten zijn die niet aanwezig zijn bij de menselijke voedseladditieven en
pesticiden-residuen, heeft de WHO/FAO Codex Alimentarius Commissie een co-
mité ingesteld betreffende diergeneesmiddelen-residuen in voedingsmiddelen van
dierlijke oorsprong. Dit comité heeft als opdracht de risico-evaluatie van dierge-
neesmiddelen-residuen uit te voeren en te komen tot voorstellen met betrekking tot
residu-toleranties. Het is van groot belang dat er op wereldniveau overeenstemming
komt over de vertaling van onderzoeksresultaten naar residu-toleranties. Met name
voor wat betreft de resultaten van toxicologisch onderzoek, mutageniteit, carcino-
geniteit, reproduktie-toxiciteit etc. en de kans op allergische reacties bij de mens.
Ongeveer tezelfdertijd is door de Commissie Diergeneesmiddelen van de Europese
Gemeenschap een \'Working Group on the Safety of Residues\' ingesteld met het oog
op harmonisatie van residu-toleranties binnen de Europese Gemeenschap. Alge-
mene principes en richtlijnen voor de risico-evaluatie zijn en zullen binnen deze
commissie nog worden ontwikkeld, welke zullen gelden voor \'nieuwe\' en \'oude\'
diergeneesmiddelen. Ook zijn prioriteiten gesteld ten aanzien van specifieke dier-
geneesmiddelen, zoals chloramphenicol, sulfonamiden, nitrofuranen, dapsone, tri-
methoprim, nitroimidazolen, azaperone, carbazol, azepromazine en proprioma-
zine. Daarnaast is er een richtlijn (86/469/EEG) verschenen inzake het onderzoek
van dieren en vers vlees op de aanwezigheid van residuen van diergeneesmiddelen
en milieucontaminanten (zie ook VHI-bericht d.d. februari 1987).
De in de aanvang van dit artikel genoemde interne kwaliteitscontrole en interne en
externe kwaliteitsborging maken daar een wezenlijk deel van uit. De effectiviteit
van wetgeving, bijvoorbeeld het naleven van wachttermijnen ter voorkoming van
residuen in produkten van dierlijke oorsprong ter bescherming van de consument,
is sterk afhankelijk van het gedrag van de individuele dierenarts-prakticus en van de
veehouder.

Een ander probleem betreft het risicavan de verspreiding van resistente bacteriën
van dier naar dier en naar de mens.

.\'Mvorens in te gaan op deze problematiek dient men te beseffen dat er natuurlijke
resistentie kan bestaan bij bacteriën ten opzichte van bepaalde antimicrobiële
stoffen. Deze resistentie bestaat bijvoorbeeld bij E. colitn Pseudomonas-sooTicn ten
opzichte van penicilline. Daarnaast kunnen door mutatie en een selectiedruk door
het gebruik van antibiotica resistente bacteriën gaan overheersen. Bacteriën
kunnen ook resistent worden door plasmide overdracht in een selectief milieu.
Ten aanzien van het gezondheidsrisico voor de consument van antimicrobiële
middelen, als residu aanwezig in vlees, kan worden aangenomen dat deze geen
resistentie kunnen induceren als het niveau van de residuen onder de concentratie
ligt die met microbiële testen kan worden opgespoord. Dit betekent dat op basis
van mogelijke inductie van resistentie door residuen van "antimicrobiële middelen
geen reële risico-evaluatie en tolerantie kan worden vastgesteld.
Er bestaan publikaties die aangeven, dat bij landbouwhuisdieren en bij mensen die
herhaaldelijk aan therapeutische doseringen werden blootgesteld, vele resistente
bacterie-stammen aan te tonen zijn. Ook is aangetoond dat veehouders meer
resistente bacteriën bij zich hebben dan zij die niet met vee in contact staan. Na het
beëindigen van de therapie verdwijnen deze kiemen weer.

Bij de registratie van diergeneesmiddelen met antimicrobiële middelen dient bij
sub-therapeutische dosering en therapeutisch gebruik rekening te worden ge-
houden met deze resistentie-problematiek in verband met de volksgezondheid.
Bij het toelatingsbeleid zal dit aspect meegewogen worden.

Wanneer ten behoeve van de volksgezondheid door het Ministerie van WVC moet
worden geadviseerd over toelating van diergeneesmiddelen (risk-management) dan
dient op basis van (te verwerven) kennis een risico-evaluatie plaats te vinden. In
het kader van de diergeneesmiddelen bestaat deze risico-evaluatie uit:

b. de gegevens over de lotgevallen van het diergeneesmiddel: hoe verdeelt de stof
zich in het doeldier, hoe wordt de stof omgezet en hoe verloopt het uit-
scheidingspatroon;

c. gegevens over een gestandaardiseerde monstername ter bepaling van de gerede
stof en/of de metabolieten;

d. gegevens over de farmacologische en toxicologische eigenschappen van de stof
met eventueel nadere bepaling van specifieke toxiciteit zoals mutageniteit,
reproduktie-toxiciteit en carcinogeniteit.

De synthese van deze gegevens over het diergeneesmiddel bepaalt het risico profiel
van het specifieke diergeneesmiddel. De hiervoor benodigde gegevens zullen in
eerste instantie geleverd dienen te worden door de aanvrager van een registratie. In
het kader van de Diergeneesmiddelenwet is met het oog op de bescherming van de
consument deze risico-evaluatie opgedragen aan het Advies Centrum voorToxico-
logie van het RIVM.

Met name de analyse-problematiek en de monstername voor de externe kwaliteits-
borging door de VI vereist voortdurend onderzoek door het RIVM. In een weder-
zijdse overeenkomst van de VI en het RIVM wordt in een meerjarenplan vastgelegd
in welk onderzoekssysteem stoffen, referentiematerialen, wijze van bemonstering
en analyse methoden ingepast dienen te worden. Omdat in bepaalde mate risico-
evaluatie bekend kan zijn van humane geneesmiddelen kan deze kennis in het kader
van diergeneesmiddelen van belang zijn. Daarnaast is toxicologische ervaring met
betrekking tot het doeldier van het diergeneesmiddel ook van belang. Gezien de
omvang en het karakter van de Nederlandse veehouderij wordt in kwantiteit
verreweg de grootste hoeveelheid stoffen, vallend onder de Diergeneesmiddelen-
wet, toegepast bij pluimvee en varkens, waar koppelbehandeling gebruikelijk is
(massamedicatie). Dit laatste kan andere eisen aan monstername en analytiek
stellen dan bij runderen en kalveren. Met name bij de runderen gaat het meer om
individuele toepassingen.

Naast de adviserende taak van de VI bij het toelatingsbeleid (risk-management) zal
de VI in het kader van handhaving van wettelijke maatregelen, toezicht houden
opdat het beleid in de praktijk ook daadwerkelijk wordt uitgevoerd (bijv. controle
wachttermijnen).

Tenslotte een laatste opmerking over de problematiek ten aanzien van de zoge-
naamde \'nultolerantie\'. Het concept van een echte nultolerantie bestaat niet en de
analytische nultolerantie blijkt steeds te worden achterhaald door snelle ontwikke-
lingen op het gebied van de analytische chemie. Deze problematiek kan worden
opgelost door tevens de onderzoeksmethode vast te stellen, inclusief de daarbij
behorende besli.ssingsgrens.

Dit maakt het noodzakelijk dat met het oog op een praktische kwaliteitscontrole en
kwaliteitsborging tolerantie grenzen moeten worden gebaseerd op een sluitende
risico-evaluatie. De toleranties zullen beneden de berekende veiligheidsnormen
worden gesteld indien \'good vetermary practice\' (g.v.p.) en \'good agriculture
practice\' (g.a.p.) dit mogelijk maken.

Dit past geheel in de W VC-filosofie de consument een zo schoon mogelijk produkt
aan te bieden. De toleranties dienen zo veel mogelijk in overeenstemming te zijn
met internationale aanbevelingen ter zake.

The Veterinary Medicinal Products Act. the Act on the Practice of Veterinary
Medicine, and livestock farmers

SAMENVATTING Uit de nieuwe wetgeving verdwijnt het begrip \'lokaal praktizeren\'. Dit
schept de mogelijkheid tot postorderdiergeneeskunde. Deze ontwikkeling moet vanuit het
oogpunt van de kwaliteit van het eindprodukt. sterk van de hand worden gewezen.
De sector is gebaat bij deskundige en betaalbare diergeneeskundige bedrijfsbegeleiding die moet
leiden tot verantwoord geneesmiddelengebruik en een schoon eindprodukt.

SUMMARY The concept of\'local practising\' will disappear in the new legislation. This will
render veterinary medicine by mail order possible. From the point of view of the quality of the
uhtmate product, this development should he strongly rejected.

The sect ion will benefit by an expert and payable herd management programme which has as its
object a justified use of drugs and a \'clean ultimate product\' (healthy animals).

Degenen die zich beroepsmatig met dieren bezighouden, worden in toenemende
mate geconfronteerd met belangstelling vanuit de samenleving. Dit geldt zowel
voor de veehouder als voor de dierenarts.

Een brede belangstelling, een opbouwende interesse is goed, zolang het maar niet
ontaardt in een stellingname waarbij het dier boven de mens wordt geplaatst. De
overheid volgt deze trend met invoering van nieuwe wetgeving, zoals de nieuwe
gezondheids- en welzijnswet voor dieren, waarin ook de wijze van houden en
behandelen van dieren in grote lijnen geregeld wordt.

De verhouding tussen veehouder en dierenarts wordt binnenkort sterk beïnvloed
door de nieuwe Wet Uitoefening Diergeneeskunde gevolgd door de Diergenees-
middelenwet.

Door de op handen zijnde nieuwe wetgeving verandert één en ander in de verhou-
ding veehouder-dierenarts zoals die in tientallen jaren is gegroeid. De volgende
knelpunten zijn te signaleren.

1. r3e Wet Uitoefening Diergeneeskunde regelt wie de veterinaire handelingen
mag uitoefenen en wie niet. Het lijkt erop dat er in de toekomst geen plaats meer
zal zijn voor veeverloskundigen en castreurs. Dat betekent dat er een reeks van
eenvoudige handelingen blijven liggen, die met behulp van een goed advies en
onder deskundige begeleiding van de dierenarts door de veehouder zelf of door
hulpkrachten in dienst van dc dierenarts, kunnen worden uitgevoerd.

2. De diergeneesmiddelenwet zal van ingrijpende betekenis zijn voor het ver-
krijgen en toepassen van diergeneesmiddelen. Het zal zeer de vraag zijn of een
situatie, zoals die op vele plaatsen al jaren gebruikelijk is, zal kunnen worden
teruggedraaid. Ik wijs dan op het \'onder begeleiding\' afgeven door de dierenarts
van vaccins, bijv. tegen de ziekte van Aujeszky.

\' W. van Hoof, voorzitter Gezondheidsdienst voor Dieren provincie Noord-Brabant,
Molenwijkseweg 48, 5282 SC Boxtel.

3. Van zeer grote betekenis is het niet meer voorkomen van het begrip lokaal of
plaatselijk praktizeren in de nieuwe diergeneesmiddelenwet. Het verdwijnen
van deze bepaling zal mogelijk inhouden dat de verhouding veehouder/dieren-
arts onder grote druk komt te staan.

De praktizerende dierenarts bekleedt vanouds een zeer belangrijke positie bij de
distributie van diergeneesmiddelen, als apotheekhoudend arts.
Er is in de loop der tijd in de diergeneeskunde een scheefgroei ontstaan in inkom-
sten uit arbeid enerzijds en inkomsten uit apotheek anderzijds. Daardoor komt een
belangrijk gedeelte van de inkomsten van de dierenarts werkzaam in de intensieve
veehouderij uit de winst op verkoop van medicijnen. Dit heeft zeker in het verleden
geleid tot hoge winstmarges en dienovereenkomstige inkomens.
Dit moet als voornaamste oorzaak worden gezien van het ontstaan van eerst de
zwarte handel in geneesmiddelen en vervolgens \'autobaan dierenarts\' of\'postorder
dierenarts\'. Zijn succes is voor een groot deel te danken aan de lagere prijzen die
voor de veehouder natuurlijk zeer aantrekkelijk zijn. Om de lading wettelijk te
dekken, levert zo\'n postorderdierenarts er een \'in naam\' begeleidingspakket bij.
Om hieraan een halt toe te roepen, zou het goed zijn als de dierenarts zijn marge op
de medicijnen zou verminderen. Dit kan echter alleen als de veehouder meer dan tot
nu toe, bereid is om de dierenarts op basis van verrichtingen en bestede tijd te
honoreren.

Voor de primaire producent heeft deze ontwikkeling in mijn ogen slechts één
belangrijk voordeel en verder vele nadelen.

Als voordeel kan worden genoemd dat deze ontwikkeling een sterk prijsdrukkend
effect heeft gehad, zowel op de verrichtingen als op de kosten van geneesmiddelen.
Als nadelen kunnen worden genoemd:

De \'begeleiding\' door postorderbedrijven is meestal een farce, een slechte zaak voor
de veehouder.

Het verkrijgen van diergeneesmiddelen zonder deskundige begeleiding bij de toe-
passing is zonder meer onverantwoord. De eventuele lagere prijs bij het verkrijgen
hiervan staat absoluut in geen verhouding tot de belangen en risico\'s die hierbij in
het geding zijn.

Met recht stelt de consument, ook in het buitenland \'wij hebben recht op een \'clean\'
produkt\'.

De logische zakelijke opstelling van de veehouder, alsmede de toenemende infec-
tiedruk door de grotere bedrijven en grotere dierdichtheid mogen niet ontaarden in
een \'handjeklap\' tussen dierenarts en veehouder om aan de nodige medicamenten te
komen.

Het belang van de veehouder is een goede vertrouwensrelatie met zijn dierenarts.
Deze zal uiteraard deskundig en gespecialiseerd moeten zijn in de bedrijfsbege-
leiding van de betreffende diersoort.

Op verantwoorde wijze, onder begeleiding van zijn dierenarts zullen dan in de
meeste gevallen medicamenten door de veehouder zelf toegediend kunnen worden.
Zo komt de aflevering van een schoon produkt naar de consument toe niet in gevaar
(denk aan IKB).

En dit is van levensbelang voor de sector in een tijd van overproduktie en toene-
mende kritiek op de intensieve veehouderij vanuit binnen- en buitenland.

Aan ons panel van merendeels praktici werd de volgende
vraag voorgelegd: \'Derde kalfskoe voor de vierde keer opge-
broken, steeds na 21 dagen tochtig, heldere uitvloeiing, vagino-
scopisch geen afwijkingen, rectaal rechter ovarium licht fluc-
tuerende follikel".

— het verloop van het drachtig worden in de
voorgaande jaren. Een koe die ook in voor-
gaande jaren moeilijk drachtig werd heeft
vaak vergroeiingen of een andere afwijk-
ing(en), die een snelle conceptie verhinde-
ren. Een dubbele cervix is ook mogelijk,
maar die zou bij het vaginaal onderzoek op-
gevallen zijn;

— de stier. Stieren met een slecht bevruch-
tend vermogen zullen lagere drachtigheids-
resultaten veroorzaken. Een wisseling van
stier kan aangeraden worden. Indien een
eigen stier gebruikt wordt is het nodig om
ook de bevruchtingsresultaten van de ove-
rige dieren te bekijken;

— hel tijdstip van tochtigheid. Een koe, die
altijd op zaterdagavond tochtig wordt en
pas op maandagochtend geïnsemineerd
wordt heeft een lagere kans op conceptie;

— het verloop van de partus en puerperium.
Koeien, die zwaargekalfd hebben, (inclusief
een sectio), aan de nageboorte zijn blijven
staan en/of gewitvuild hebben, worden moei-
lijker drachtig.

Bij het rectaal onderzoek dient, behalve op
de aanwezigheid van een follikel en een
(oud) stevig corpus luteum, gelet te worden
op:

Op grond van de anamnese en/of het rectaal
onderzoek kan bij waargenomen afwijkin-
gen een prognose uitgesproken en eventueel
een behandeling ingesteld worden. Indien
geen afwijkingen zijn waargenomen is een
behandeling niet nodig. Eventueel valt te
overwegen oin gonadotrope hormonen toe
te dienen maar de resultaten hiermee zijn
twijfelachtig. Indien in de anamnese een
moeilijke partus en/of een gestoord puerpe-
rium wordt vermeld valt het te overwegen
om een intra uterinebehandeling met bijv.
antibiotica toe te passen.
Drs. J. Sol.
Zwolle.

Bij een koe die herhaald regelmatig op-
breekt, worden door ons behalve de beide
ovaria, tevens de tubae en natuurlijk de ute-
rus door middel van rectale exploratie on-
derzocht op afwijkingen of vergroeiingen.
Wanneer er tijdens het rectale onderzoek het
vermoeden bestaat, dat we te doen hebben
met een dubbele cervix, wordt dit door
middel van vaginoscopisch onderzoek ge-
controleerd. In zo\'n geval wordt het advies
gegeven de koe in beide cervix-openingen tc
laten insemineren. Wordt er een pneumo-of
urovagina gediagnostiseerd, dan is een Be-
nesch-operatie in de regel een zeer dankbare
ingreep.

Indien cr bij het rectaal onderzoek geen ab-
normaliteiten worden aangetroffen, wordt
meestal een i.v.-behandeling met 1500 IE
HCG (Chorulon®) ingesteld. Op enkele be-
drijven worden, naar het schijnt, gunstige
resultaten behaald, wanneer de koeien na
een bewust overgeslagen tochtigheid, wor-
den ingspoten met Prostaglandines (± 10
dagen na de oestrus). Ook zijn er enkele
rundveehouders die dergelijke probleem-

Leven er bij u vragen, die u in deze rubriek
beantwoord wenst tc zien? Stuurt u dan de
door u geforinuleerde vragen aan de redaktie
op, die deze vervolgens gaarne aan de diverse
panels ter beantwoording voor zal leggen.

koeien met succes draclitig krijgen, wanneer
de koeien daags na de inseminatie, intra-ute-
rien worden behandeld met bijv. Colicilline
®, Metrijet® (methode Albrcchtsen), ook al
bestaat er een normale heldere uitvloeiing.
Voor zeer waardevolle koeien blijft soms als
laatste redmiddel nog over een embryo-im-
plantatie, zoals recentelijk is gedaan bij de
15-jarige koe Rianeuit onze praktijk. Dank-
zij deze implantatie heeft deze koe, die niet
drachtig wilde worden, nu de 100.000 liter
volgemaakt.

De koe is overigens weer geïnsemineerd en
van de eerste inseminatie drachtig geworden.
Drs. N. J. G. J. van der Wielen,
Gemert.

Bij een normaal cyclische koe die niet drach-
tig wordt, kan de oorzaak gelegen zijn in de
oviducten of de uterus.
Om vast te stellen of de oviducten passabel
zijn voor de eicellen, kan men superovulatie
en uitspoeling van de uterus toepassen zoals
te doen gebruikelijk bij embryotransplanta-
tie.

Inventarisatie van het resultaat per uterus-
hoorn geeft inzicht in eventuele afwijkingen.
Goede resultaten zijn tevens bekend door
een dergelijke koe te spoelen met 1 a 2 liter
fysiologische zoutoplossing per uterushoorn
volgens de techniek, toegepast bij de uit-
spoeling van een donor-ET-koe.
Drs. J. A. H. van Lieshout,
Diessen.

Bij een regelmatig opbrekende koe is het van
groot belang het rectale onderzoek minitieus
te verrichten. Dc ervaring leert dat bij derge-
lijke runderen nogal eens afwijkingen voor-
komen van de bursa ovarica, de tuba, de
uterus (bijvoorbeeld een hydrosalpinx of
vergroeiingen) of de vagina (urovagina).
Aan cysteuzc ovariële follikels hoeft in dit
geval niet te worden gedacht, aangezien het
een regelmatige opbreker betreft. Een ver-
late ovulatie komt slechts zelden voor.
Zijn bij een gedegen klinisch onderzoek geen
afwijkingen te vinden, dan komen de vol-
gende therapieën in aanmerking:
— Het toedienen van HCG of GnRh op de
dag van inseminatie. Uit verschillende on-
derzoeken is gebleken dat het toepassen van
deze therapie 0-15% hogere drachtigheids-
percentages tot gevolg heeft (vergeleken met
een controlegroep).

— Het ultra-uterien toedienen van bijvoor-
beeld Lugol, Lotageenof antibiotica, de dag
na inseminatie. De waarde van deze \'thera-
pie\' alhoewel veel toegepast, is onbewezen.

— Het toedienen van prostaglandinen 10-
12 dagen na een oestrus waarbij de koe niet
is geïnsemineerd. De effectiviteit van deze
therapie staat niet vast.

— Het 2 dagen achterelkaar insemineren of
het insemineren met een dubbele dosis sper-
ma. In sommige gevallen leidt dit tot resul-
taat.

— Het gebruik van zeer goed bevruchtend
sperma of van natuurlijke dekking met een
goed bevruchtende stier. Deze \'therapie\' is
zonder meer aan te bevelen, waarschijnlijk
zijn de resultaten gelijkwaardig of zelfs beter
dan die van een therapie met HCG of GnRh.

— Het implanteren van een embryo is al-
leen verantwoord bij zeer waardevolle die-
ren.

In de aflevering van 15 maart 1987 is op pag. 343
in de rubriek \'Panel reacties\' in dc bijdrage: \'En-
tingen altijd in combinatie met goed, zoötech-
nisch management\' (drs. J. Vaarten) een onjuist-
heid geslopen. Onder het hoofdje \'Volwassen,
niet-drachtige dieren\'staat: maximaal lx per jaar
vaccineren. De correcte tekst luidt: minimaal lx
per jaar vaccineren.

An International Embryo Movement Symposium
will be held on August 19, 1987 in conjunction
with the XXIII World Veterinary Congress and
under the aegis of the International Embryo
Transfer Society.

The one-day program will focus on 1) to-day\'s
and tomorrow\'s use of ET around the world, and
2) preserving national herd health with the inter-
national movement of embryos.
Further information from Dr. W. C. D. Hare,
Animal Diseases Research Institute, Box 1 1,300,
Station \'H\', Nepean, Ontario, Canada K2H 8P9.

Schneider E, Tschudi P en Leuenberger W.
Die Hypomagnesämie der Miichlcuh und
des Harn-Schnelltest zur Kontrolle der
Versorgung der Kuh mit Magnesium.
Schweizer Archiv für Tierheilkunde 1985;
127 : 9-2-1

In een artikel dat zich slecht leent voor een
referaat wordt door de auteurs dc bruik-
baarheid aangegeven van een snelle bepaling
van het magnesiumgehalte in dc urine.
De sneltest is gebaseerd op een papierstrip-
methode met Hylidylblauw. Uit vergelijkin-
gen van bloedmagnesiumgehalten met uri-
nemagnesiumgehalten in monsters, afkom-
stig van 306 patiënten, bleek een goede
correlatie lussen het bloedmagnesiumgehal-
te en dat in de urine bepaald met dc sneltest.
De patiënten werden op grond van de klini-
sche verschijnselen en gegevens van bloeda-
nalyses verdeeld in de volgende categorieën:
hypomagnesaemie (Mg ^ 1.5 mg/100 ml),
gecombineerd met een verlaagd calciumge-
halte in het bloed (Mg sS 1.5 cn Ca sg 7.0
mg/100 mg 1), verdacht (1.5 < Mg sS 1.8
mg/lOO ml), normaal (Mg > i.8 mg/100
ml), hypocalceaemie (Mg > 1.5 en Ca ^ 7.0
mg/100 ml) en acctonaemie (Mg> 1.8, Ca >
7.0 en aceton positief). De gemiddelde mag-
nesiumgehalten van de urinemonsters waren
voor deze groepen 1.02 (s ~ 1.52); 0.77 (s =
1.64); 2.66 (s -102); 6.62 (s = 4.56). De
variatie stijgt derhalve met het hoger worden
van de gehalten in de urine; de betrouw-
baarheid is in de groepen met de diagnose
hypomagnesaemie het hoogst (Ref.).
Uit de beoordeling van dc overige gegevens
kan worden geconcludeerd dat het aantal
miswijzingen bij dieren met een bloed-
magnesiumgehaite van < 1.5 mg/100 ml
zeer gering is.

Schrijvers bevestigen voorts dat de bepaling
van het Mg-gehaltc in dc urine de methode is
om de voorziening van het dier met Mg te
beoordelen. Het Mg-gehaltc in dc urine
daalt eerder dan in het bloed.

Berner H. Die Streptokokkeninfektionen
des puerperalen Uterus der Sau. Tä Us 1986;
41; 812-22.

De betekenis van het isoleren van Strepto-
kokken uit vagina of cervix van zeugen is
nogal omstreden. Door schrijver is een on-
derzoek verricht naar de relatie tussen ener-
zijds bacteriologische bevindingen van va-
gina- en cervixtampons en anderzijds de
klinische bevindingen en de hoeveelheid en
hoedanigheid van de fluor genitalis. Van 80
onderzochte zeugen werd bij 29,1% van de
geïsoleerde 237 streptokokken-stammen D
Streptokokken getypeerd. Streptococcus ube-
ris volgde met 23,6%.

Bij 29 van de 80 zeugen werd een mono- of
bijna-mono streptokokken-cultuur geïso-
leerd.

Van deze 29 zeugen vertoonden 9 een middel-
matig tot ernstige endometritis; 9 zeugen
waren in geringe mate ziek en de resterende
11 zeugen hadden een subklinische of latente
infectie (respectievelijk cellulaire reactie of
alleen Streptokokken). Men zou dus kunnen
zeggen: slechts 9 van de 29 = 31% van dc
zeugen met een (bijna-) mono streptokokken-
isolatic vertoonde ook een daarbij behorend
klinisch beeld. Toch wil schrijver ook de
overige 20 zeugen met Streptokokken be-
schouwen als potentieel gevaarlijk in de zin
van: grotere kans op chronische endometri-
tis en daarmee op verminderde vruchtbaar-
heid.

Op de vraag hoe men in de praktijk het best
zo\'n streptokokkeninfectie onder controle
zou kunnen krijgen, gaat schrijver niet in
{Reff

Met voldoening kan worden teruggezien op
de \'open dag\' die de Veterinaire Hoofdin-
spectie op 13 maart 1987 hield. Hiervoor
waren uitgenodigd het Bestuur van de Fa-
culteit der Diergeneeskunde, het Hoofdbe-
stuur van de KNMvD en vertegenwoor-
digers van de diverse vakgroepen van de
Faculteit der Diergeneeskunde. De \'open
dag\' was met name georganiseerd om de
gasten door middel van het houden van in-
leidingen een indruk te geven van de belang-
rijkste taakvelden van de Hoofdinspectie en
haar wijze van functioneren.
Belangrijk aspect daarbij was met de geno-
digden te bezien welke gemeenschappelijke
belangen er — onder meer ten aanzien van
onderwijs en onderzoek — bestaan en hoe
deze door samenwerking zo effectief moge-
lijk kunnen worden gediend.
Zo werden na de opening en inleiding door
Veterinaire Hoofdinspecteur, L. Zegers, de
navolgende onderwerpen belicht:

Na afloop van de inleidingen werden de ge-
nodigden in de gelegenheid gesteld vragen te
stellen en te discussiëren. Hiervan werd in
ruime mate gebruik gemaakt.
De open dag werd afgesloten met een geza-
menlijke lunch. Mede gezien de positieve
reacties die na afloop van de zijde van de
gasten werden ontvangen, kan op grond van
de tijdens de discussie vastgestelde raak-
vlakken en het voornemen tot een gemeen-
schappelijke aanpak daarvan worden ge-
concludeerd, dat deze \'open dag\' zeker aan
de verwachtingen heeft beantwoord. Het is
de bedoeling in de nabije toekomst ook voor
andere doelgroepen uit het taakveld van de
Veterinaire Hoofdinspectie een dergelijke
informatieve bijeenkomst te organiseren.

Tijdens steekproefsgewijze controles bij de
invoer vanuit België van rundvlees in zoge-
naamde vierendelen werden in het verloop
van 1986 in een aantal gevallen duidelijk
waarneembare resten van injectieplaatsen
geconstateerd. Uitgevoerd laboratoriumon-
derzoek bracht aan het licht, dat in een be-
langrijk percentage sprake was van restan-
ten van verboden stoffen met hormonale
werking; in de meeste gevallen werd de stof
Nortestosteron aangetroffen.
Deze bovengenoemde bevindingen leidden
ertoe, dat in augustus, oktober en in de-
cember 1986 de Belgische autoriteiten van
de bevindingen in kennis werden gesteld.
Ook de Europese Commissie werd van het
een en ander verwittigd. Bovendien werden
beide instanties in december 1986 op de
hoogte gesteld van het feit, dat bij dc invoer
van Belgisch rundvlees zou worden overge-
gaan tot een systematische controle op spuit-
plekken. In totaal werden in de periode
augustus t/m december 1986 174 spuitplek-
kcn aangetroffen, waarin 100 maal stoffen
met hormonale werking werden aangetrof-
fen.

Na de invoering van de verscherpte controle
in de loop van december 1986 stegen de aan-
tallen in de periode 1 januari 1987 tot 15
februari 1987 tot respectievelijk 146 spuit-
plekken, waarin 87 maal stoffen met hor-
monale werking werden aangetroffen.
Tijdens een bijeenkomst van de Gemengde
Werkgroep \'Veterinaire vraagstukken\' van
de Bijzondere Commissie voor dc Volksge-
zondheid van de Benelux Economische Unie
d.d. 8 januari 1987 te Luxemburg werd door
Nederland en ook van Luxemburgse zijde de
gesignaleerde problematiek naar voren ge-
bracht.

Van de zijde van dc Belgische delegatie werd
gewezen op juridische en budgettaire pro-
blemen, die bij de aanpak van de anabo-
licaproblematiek naar voren waren geko-
men. Aangegeven werd toen, dat een oplos-
sing hiervoor te verwachten was ultimo
januari 1987.

Tijdens een bijeenkomst van de eerder ge-
noemde Benelux werkgroep op het niveau
van Hoofden van Veterinaire Diensten op
1 1 februari 1987 bleek, dat dc juridisch-or-

ganisatorischc vraagstukken in Belgic nog
niet waren opgelost, waardoor van een sys-
tematische aanpak nog geen sprake kon zijn.
Na langdurige onderhandelingen kwam men
tot gedegen afspraken, die er in de praktijk
op neer kwamen, dat het Nederlandse con-
trolesysteem ook door de Belgische overheid
werd aanvaard. Dit houdt in, dat;

— steekproefsgewijs 4% van alle geslachte
vleeskalveren histologisch wordt onder-
zocht;

— 0,25% van de geslachte runderen che-
misch wordt onderzocht op residuen van
hormonale stoffen;

— eventuele spuitplekken systematisch wor-
den opgespoord, waarbij zowel de keuring
vóór het slachten als die erna een rol speelt;

— alle karkassen waarbij uitsnijdingen (van
spuitplekken?) worden aangetroffen, che-
misch zullen worden onderzocht op residuen
van stoffen met hormonale werking;

— alle karkassen van verdachte dieren wor-
den aangehouden tot de uitslag van het la-
boratoriumonderzoek bekend is.
Tijdens een volgende bijeenkomst van de
diensthoofden op 20 maart 1987 te Brussel
bleek, dat de afgesproken maatregelen in
België met ingang van 2 maart 1987 van
kracht waren geworden. Door de Belgische
delegatie werd daarbij de dank overgebracht
aan de Nederlandse overheid voor de de-
monstratie van onderzoekmethodes op 12
februari 1987 in Amsterdam en Wageningen.
Tevens bleek, dat in de periode I I februari
tot 17 inaart belangrijk minder spuitplekken
waren aangetroffen in Nederland bij de
controle van Belgisch vlees, te weten 66,
waarvan 24 positief werden bevonden op
stoffen met hormonale werking; dit alles
ondanks een nog scherper uitgevoerde con-
trole door de Rijksdienst voor de keuring
van Vee en Vlees (RVV). Een vermindering
van de invoer van ± 20% kan hierop slechts
ten dele van invloed zijn.

Tijdens deze bijeenkomst werd besloten de
afspraken van februari in Den Haag te con-
tinueren en bovendien werd afgesproken dat
de veterinaire diensthoofden elkaar onver-
wijld zullen inforinercn, als spuitplekken
worden aangetroffen in ingevoerd vlees, dat
wil zeggen ook als de resultaten van het la-
boratoriumonderzoek nog niet bekend zijn.
Dit moet het mogelijk maken, dat op de
betreffende slachthuizen de controle kan
worden geïntensiveerd.

Tenslotte werd overeengekomen de gang
van zaken opnieuw gezamenlijk te evalueren
op 14 mei 1987 te Luxemburg.

Per 10 maart 1987 geldt in Groot-Brittannië
een verbod op het aan vee en pluimvee ver-
voederen van voedselafvallen (household
scraps) die vlees bevatten of met vlees in
aanraking zijn geweest. Het verbod is inge-
steld naar aanleiding van de tien uitbraken
van varkenspest tussen maart en juni 1986,
waarvan er 9 direct of indirect met de ver-
voedering van voedselafvallen in verband
staan. De bedoeling is door dit verbod het
gevaar van uitbraken van klassieke en Afri-
kaanse varkenspest, mond- en klauwzeer en
vesiculaire varkensziekte te beperken.
Vanaf de genoemde datum mogen voedsel-
afvallen nog slechts aan vee en pluimvee
worden verstrekt, indien de afvallen zijn
verwerkt door een bedrijf (waste food opera-
tor) dat beschikt over een vergunning vol-
gens de Diseases of Animals (Waste Food)
Order 1973.

Wanneer een varkenshouder een vergun-
ning vraagt voor afvoer van varkens anders
dan voor de slacht, moet hij naast de gebrui-
kelijke verklaring tevens aangeven dat de
laatste drie maanden op zijn bedrijf geen
afvallen uit de eigen huishouding aan var-
kens zijn gevoederd.

Het RIKILT heeft verslag uitgebracht over
in 1986 uitgevoerd onderzoek in het kader
van het signaleringsprogramma VREK (var-
kens, runderen, eieren, kippen) van de Land-
bouw-adviescommissie Milieukritische Stof-
fen (LAC).

De volgende aantallen monsters werden on-
derzocht op organochloorverbindingen;
rundvet 48, varkensvet 46, kalfsvel 47, scha-
pevet 25, pluimveevet 48, eieren 48.
Voor organofosforverbindingen betrof dit:
runderlever 24, varkenslever 24, pluimvee-
lever 12, eieren 8.

De besmetting met organochloorverbindin-
gen bleek in het algemeen te laag te zijn.
Slechts ineen monster kalfsvel werd het ma-
ximum toelaatbare gehalte voor lindaan
overschreden. Overschrijdingen van de ac-
tiegrens werden gevonden voor PCB 153 in
een monster schapevet, PCB 138 en 153 in
een monster kalfsvel en hexachloorbenzeen
in twee pluimveevetten. Organofosforver-
bindingen werden niet gevonden. De be-
smetting van varkensvetten, pluimveevetten
en eieren met DDT was laag en was ten
aanzien van de voorgaande verslagperiode
afgenomen.

Het onderzoekprogramma is naast de signa-
lering van mogelijke besmettingen tevens
noodzakelijk om vleesprodukten te mogen
importeren in de USA. Deze import is mo-
menteel beperkt tot volledig gesteriliseerde
vleesprodukten als nasleep van de Afrikaan-
se varkenspest in Zuid-Holland.

Het derde en het vierde geval van varkenspest in
Frankrijk werden geconstateerd op 12 en op 30
maart, respectievelijk in de gemeente Novion For-
cier en de gemeente Rebel, beide departement Ar-
dennes.

De Veterinaire Dienst te Rome maakte melding
van weer 34 gevallen van mond- en klauwzeer type
A over de periode van 12 t/m 26 maart. Deze
gevallen deden zich voor in de provincie Bene-
vento, Perugia, Siena, Manlova, Salerno, Ber-
gamo, Avellino, Milano, Cosenza, Reggio Emilia,
Parma, Verona en Brescia. Het totaal voorditjaar
kwam hiermee op 132.

Het aantal positief-bevindingen t/m 13 maart is in
Spanje opgelopen tot 117 en in Portugal tot 231.

Dierzieklenbulletin nr. 5 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 maart vermeldt het
volgende aantal gevallen aangiftcplichtige besmet-
lelijke dierziekten in Nederland.

Gedurende de periode van 16 t/m 26 maart
meldde België wederom 6 uitbraken van varkens-
pest, waarmee het totaal op 34 kwam. Het betrof
gevallen op 16 en 26 maart te Schaffen (provincie
Brabant), op 17 en 24 maart te Hamont (provincie
Limburg), op 20 maart le Schcldewinke (provin-
cie Oosl-Vlaanderen) en op 25 maart le Melden
(provincie Limburg).

Sanitair-politionele maatregelen zijn genomen,
zoals het afmaken en destrueren van alle op de
betrokken bedrijven aanwezige varkens, het des-
infecteren daarvan en hel instellen van zones de
protection.

Sedert de vorige melding in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde deden zich t/m 28 maart in de
Bondsrepubliek 6 gevallen van varkenspest voor,
wat het totaal op 15 bracht.
Alle varkens op de betrokken bedrijven zijn afge-
maakt en gedestrueerd. Veterinair-politionele
maatregelen zijn genomen.

In de periode van 27 februari t/m 13 maart
meldde Portugal nog 3 uitbraken van besmette-
lijke longziekte bij runderen, wat het totaal op 64
bracht.

In het Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 1986;
55:406 zijn de volgende artikelen opgenomen.

OORSPRONKELIJKE BIJDRAGEN
De Geest J. P., Simoens P., Lauwers H, de Vos N.
De functionele morfologie van het afvoersysteem
van het oogkamervocht bij de carnivoren, de her-
bivoren en het varken.

Moyaert L, Vandeplassche M. Een onderzoek
naar de mogelijke oorzaken van de verminderde
vruchtbaarheid bij het rund na keizersnede.
Still J., Still v., Mena J., Jahn P. Experimental
ear acupuncture analgesia in the dog.

UIT EN VOOR DE PRAKTIJK
Murray R. D., Rochester R. P., Carton B. R. Een
praktische methode van progesteronbepaling met
Elisa-techniek en enkele praktische toepassingen.

Van Opdenbosch E.. Wellemans G., Oudewater
J. Toevallige isolatie van het boviene Herpesvirus
4 uit de long van een schaap.

Inmiddels heeft u, als u praktizerend
dierenarts bent, een set kleurplaten en
een plakbulletin ontvangen.

De kleurplaten zijn bedoeld voor kin-
deren t/m 12 jaar. Zij halen de kleur-
plaat bij u op en leveren hem gekleurd
weer bij u in.

Na 30 juni stuurt u de 3 mooiste in de
categorie 0-4, 4-8 en 8-12 jaar (dus
samen 9) naar uw coördinator. Deze
draagt zorg voor de beoordeling op Af-
delingsniveau, waar weer 3x3 kleur-
platen uitgezocht worden. Deze worden
doorgestuurd naar de landelijke jury,
die uiteindelijk de winnaars vaststelt.

Natuurlijk is het mogelijk dat u per
praktijk of Afdeling een prijsje uitreikt.
De KNMvD zal echter alleen landelijk
prijzen uitreiken.

Het is aardig als u in uw praktijk de in-
geleverde kleurplaten ophangt. De kin-
deren kunnen dan de resultaten van de
andere kinderen zien en ouderen vinden
ingekleurde kleurplaten altijd leuk om
naar tc kijken. Let u er wel op, als u de
winnende kleurplaten doorstuurt, dat u
de rest weghaalt. Het zou wat sneu zijn
als alleen de \'verliezende\' kleurplaten
nog hangen, zodat kinderen teleurge-
steld kunnen worden.

Samen met dc kleurplaten heeft u een
plakbulletin ontvangen voor de jubi-
leumposter. Dit plakbulletin plakt u
over dc huidige tekst van de jubileum-
poster. De achterkant van het bulletin
is geheel gegomd. U dient dus alleen de
rand boven de perforatierand te be-
vochtigen, zodat u na 12 april het bulle-
tin er weer af kunt scheuren opdat de
basistekst weer zichtbaar wordt.

Op 22 mei wordt in Orpheus te Apel-
doorn het congres Volksgezondheid,
Voedselproduktie, Wetenschap & Dier-
geneeskunde gehouden. Het volledige
programma vindt u in nevenstaande
kolom vermeld.

Maatschappelijk congres
Volksgezondheid, Voedsel-
produktie, Wetenschap &
Diergeneeskunde

PROGRAMMA
9.00 Ontvangst met koffie.
9.30 Opening door prof dr. E. J. Kam-
pelmacher.
9.40 Voedselproduktie en dierenarts
Spreker: mr. G. J. van Dinter
10.10 Volksgezondheid en dierenarts

Spreker: drs. J. P. van der Reijden
10.40 Consumentenbescherming en dieren-
arts I

Spreker: ir. G. A. C. Sterrenburg
11.10 Consumentenbescherming en dieren-
arts II

Spreker: prof. dr. R. Ballieux
14.30 Wetenschap en dierenarts
Spreker: nog niet bekend
15.00 Ontwikkelingshulp en dierenarts
Spreker: ir. A. P. J. M. Oomen
15.30 Vragenstellers:

Panel: dr. P. H. Bool, dr. M. F.
Kramer, prof dr. E. .1. Ruitenberg
16.15 Slottoespraak door prof dr. E. H.
Kampelmacher

Kaarten voor dit congres kunt u bestellen
door overmaken van ƒ 25,— op postgiro-
nummer 511606 t.n.v. KNMvD onder
vermelding van \'Congres Volksgezond-
heid\'.

In verband met Goede Vrijdag is het Bureau
van de Maatschappij op IVapril 1987gesloten.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

H. Claus; 1986; 3706 AA Zeist, Laan van Vollenhove 476.
A. A. M. Evers; 1985; 3513 BH Utrecht, Oude Gracht 358.
D. C. de Jong; 1982; 3421 BA Oudewater, Rodezand 15.
Mevr. C. Karens; 1986; 2806 KP Gouda, H. Rietbergstraat 3.

P. S. J. Klaver; 1986; Al Kharj (Kingdom of Saoudi Arabia), Hassa Irrigation and

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

(afwezig) 25 jaar op 17 april 1987
(afwezig) 25 jaar op 17 april 1987
(afwezig) 40 jaar op 19 april 1987
(afwezig) 35 jaar op 19 april 1987
(aanwezig) 25 jaar op 27 april 1987
(afwezig) 45 jaar op 28 april 1987
(afwezig) 40 jaar op 3 mei 1987
(afwezig) 40 jaar op 3 mei 1987

WH Barkman, Mevr. M. G.: 1985; 3532 XR
Utrecht, P. A. de Genestetstraat 6; tel. 030-
934124; d.

198 Bax, A. G. W.: 1977; 7772 JV Hardenberg,
Baaider Esch 10; tel. 05232-63797 (privé),
61598 (prakt.); p., geass. met W. J. Pouwels.

20! Bijkerk, H.: 1981; 4837 CJ Breda, Ruiters-
boslaan 21; tel. 076-654807; d. bij HVA Ne-
derland B.V. op Ghot Sultan Project in
Libië (zie ook adres in buitenland vanwege
verblijf aldaar).

.U2 Bilkerk. H.: 1981; 1000 GS Amsterdam,
H.V.A. Nederland B.V., t.a.v. Libya Desk,
t.n.v. H. Bijkerk-Ghot Sultan Project, P.O.
Box 19718.

202 Bianksma, S. D.: 1968; 1701 DA Heerhu-
gowaard. Beukenlaan 17; tel. 02207-10787
(privé), 11889 (prakt.); p., H-D., geass. met
J. M. Boersma, H. B. Nienhuis en L. C.
Pille.

20i Boer, M. J. de: 1969; 3888 NX Nieuw Mil-
hgen. Kampweg 56; tel. 05775-521; Ir.
M.A.S. Utrecht.

203 Boersma. ./. M.: 1981; 1841 GW Stompeto-
ren. Weide 23; tel. 02203-798 (privé), 335
(prakt.); p., geass. met S. D. Blanksma, H.
B. Nienhuis en L. C. Pille.

204 "Rangers. J. H.: 1980; 6862 WN Oosterbeek,
Benedendorpsweg 116; tel. 085-342609; d.

205 Bosch../. G. M. J.: 1972; 5242 AN Rosmalen,
W. de Zv^ijgerlaan 8; tel. 04192-18890 (pri-
vé), 03430-13641 (bur.); d. G.v.PI.

205 *Rout-Oosterom. Mevr. E.: 1982; 7582 BR
Losser, Markedal 19; tel. 05423-82385; d.

206 Brakman. C.,\'1954;4158 CA Deil,\'t Oosten-
eind 1 B; tel. 03455-71648; p.. kl. huisd.,
H-D. plv. i. V.D.

209 Bunte. A. E. E.: 1972; 3781 HH Voorthui-
zen, Verdilaan 5; tel. 03429-2739 (privé),
1316 (prakt.); p., H-D., geass. met H. W.
Hamster. W. Kamphuis en R. Ykema.

209 Claus. H.; 1986; 3706 A A Zeist, Laan van
Vollenhove 476; tel. 03404-61948; d. (toe-
voegen als lid).

214 *Doeschate-Woncler.Mevr. C. /. ten: 1984;
6655 AA Puinijk, Koningsweg 23; tel. 08870-
15065 (prakt.); p., kl. huisd.

214 Dommelen. G. van: 1968; 5433 KJ Katwijk-
Cuijk, Liefkeshoek 1; tel. 08850-12138 (pri-
vé), 04192-19144 (bur.); dir. Bovar B.V.

215 *Doremalen-Dral. Mevr. H. M. van: 1982;
5268 BN Helvoirt, Ant. Coolenstraat 1; tel.
04118-1927; p., ass. bij J. T. J. ten Hove, W.
H. M. v. lersel, G. J. Toxopeus, P. D. Ver-
hulst en A. J. M. Vermeulen.

218 Ekdom. Dr. L. T. S. van: 1959; Leiden-1985;
2318 VC Leiden, Hommeiveld 28; tel. 071-
220485 (privé), 276717 (bur.); proefdierdes-
kundige F.d.D., wet. medew. R.U. Leiden.

219 Ernst. Mevr. Y. W.: 1986; 7559 NJ Hengelo.
Caro V. Eyckstraat 31; tel. 074-771355 (pri-
vé), 771315 (prakt.); p., geass. met inevr. C.
J. M. Visser.

219 Evers. A. A. M.: 1985; 3513 BH Utrecht,
Oude Gracht 358; tel. 030-319967; wnd. d.
(toevoegen als lid).

226 *Groot. Mevr. M. /; 1985; 3524 ZL Utrecht.
Furkabaan 631; tel. 030-895568 (privé),
08370-19110/152 (bur.); wel. mcdew.
R.V.V. gedetacheerd naar RIKILT.

226 Gutteling..!.: 1975; 8604 EH Sneek, Gosse-
palen 107; tel. 05150-12112 (prakt.); p.,
geass. met mevr. J. J. Bakker.

228 Haije. U.: 1954; 7346 AG Hoog Soeren,
Hoog Soeren 116; lel. 05769-266 (privé),
05766-6111 (bur.); wet. medew. Centr. v.
Ond. en Voorl. v. d. Pluimveeh. \'Het Spel-
derholt\'.

229 *Halsema. PV. B.: 1987; 3705 ZL Zeist, Wa-
rande 149; tel. 03404-51120; wnd. d.

229 Hamster. H. W.: 1971; 3781 ME Voorthui-
zen, Noordcnweg 2; tel. 03429-2525 (privé),
1316 (prakt.); p., H-D., geass. met A. E. E.
Bunte, W. Kamphuis en R. Ykema.

230 Harwig-Dings. Mevr. E. N. M.: 1983; 5951
EV Belfeld, Pr. Bernhardlaan 17; tel. 04705-
1231; p., ass. bij F. J. M. van Deulekom en
J. H. J. Marsman.

231 Heida. J.: 1952; 9244 CW Beetsterzwaag,
\'t Merkelan 21; lel. 05126-1534; r.d.

234 Hagendoorn. M. P.: 1982; 2665 XK Bleis-
wijk. Mesdagstraat 2; tel. 01892-18526; p.

236 Hoving. J.: 1954; 7772 CT Hardenberg,
Gramsbergerweg 17; tel. 05232-64488; d.

237 Huisinga-de Groot. Mevr. J. B. M.: 1979;
7101 PE Winterswijk, Lageweg4; lel. 05430-
18950; d.

237 Huizing. Mevr. A. M.: 1985; 5102 WC Don-
gen, Van Linschotenstraat 53; tel. 06123-
20881 (privé), 12346 (prakt.); p., ass. bij J.
Th. M. Kraanen, F. T. M. Otten en G. M.
Sueters.

238 *Huurne. Mevr. A. A. H. M. ter: 1981; 6862
WN Oosterbeek, Benedendorpsweg 116;
tel. 085-342609; d.

van donderdag 21 mei 1987
16.00 uur t/m zaterdag 23 mei
1987 15.00 uur te Delden.
Met als doelstelling:
Het vergroten van de vaardig-
heid in het houden van in-
leidingen en het ontwikkelen van
ideeën en plannen voor een
goede presentatie van de eigen
praktijk, dienst of bedrijf waar-
voor men werkt.
Kosten: ƒ 795,—, inclusief ver-
blijfkosten.

Maximaal aantal deelnemers
voor deze cursus is door de in-
tensieve begeleiding en het zelf
actief bezig zijn vastgesteld op
15.

Voor nadere informatie: Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde
1 maart 1987 (pag. 289) en 15
maart 1987 (pag. 370).
Op het bureau van de Maat-
schappij is een folder verkrijg-
baar (Desiree Raasing, tel. 030 -
510111).

239 Jansen. Mevr. A. H.: 1973; 7462 TS Rijsscn,
Holterstraatweg 106; tel. 05480-19899; p.,
kl. huisd., ass. bij J. P. van Houhuijs en J.

241 Jong. D. C. de: 1982; 3421 BA Oudewater,
Rodezand 15; tel. 03486-1417 (privé), 3940
(prakt.); p., geass. met L. Pool (toevoegen
als lid).

24! Jong. J. M. de: 1949; 8445 RL Heerenveen,
Dalkruid 31; tel. 05130-33465; r.d.

243 Kamp. H. J. van de: 1976; 3155 VW Maas-
land, Vrouwe Lideweysingel 38; tel. 01899-
20696, 23036; p., geass. met E. C. Scholten
en A. Slikkerveer.

243 Kamphuis. iV.: 1975; 3886 AS Garderen,
Dorpsstraat 16; tel. 05776-248 (privé),
03429-1316 (prakt.); p., H-D., geass. met A.
E. E. Bunte, H. W. Hamster en R. Ykema.

314 Kiaver P. S. J.: 1986; Al Kharj (Kingdo of
Saoudi Arabia); Hassa Irrigation and Drai-
nage Authority, P.O. Box 761; vet. adv. K.I.
station Al Karj (toevoegen als lid).

246 Koch. M. J. M.: 1986; 3581 GD Utrecht,
Wittevrouwensingel 42; tel. 030-322683;
wnd. d.

247 Kokernoot. Mevr. E. A. H.: 1979; 3572 EG
Utrecht, Obrcchtstraat 36 bis; tel. 030-
718461; d.

24H Koopman. H. C: 1986; 5421 CN Gemert,
Heuvel 4; tel. 04923-65795 (privé), 65587
(bur.); d. bij Interbroed Gemert (toevoegen
als lid).

25/ "Kuiper. F. A.: 1976; 6713 EL Ede, Ver-
lengde Maanderweg 100; tel. 08380-13420;
p., H-D., kl. huisd.

253 *Lavy. U. L: 1965; 2025 CL Haarlem, Roer-
dompstraat 35; tcl. 023-370689 (privé), 015-
419041 (bur.); wet. medew. Gist-Brocades
N.V.

253 Leezer-Khoe. Mevr. L. H.: 1984; 2283 AR
Rijswijk, K. Doormanlaan 301; tel. 070-
933851; p.

255 Lommers. H.: 1986; 3572 LV Utrecht,Corn.
Houtmanstraat 10; tel. 030-730510; wnd. d.
(toevoegen als lid).

256 "I.unenhurg Mevr iV.: 1986; 1223 ER Hil-
versutn, Meteorenstraat49; tel. 035-859805;
wnd. d.

259 "Mensinga, J. H../.; 1985; 3532 XR Utrecht,
P. A. de Genestetstraat 6; tel. 030-934124
(privé), 074-422687 (prakt.); p., ass. bij B.
Berends en H. H. H. Zanderink.

260 Minderhoud. J.: 1967; 3015 EE Rotterdam,
Rochussenstraat 83 B; tel. 010-436362 (pri-
ve), 4132210 (bur.); vet. i. V.G. Zuid-Hol-
land en Zeeland.

263 Nagtegaai. Mevr M. L.: 1986; 3581 PZ
Utrecht, Joke Smitplein 58; tel. 030-318667;
wnd. d. (toevoegen als lid).

263 "Nienhuis. H. B.: 1979; 1703 SC Heerhugo-
waard, Middenwaard 47; tel. 02207-40253
(privé). 11889 (prakt.); p., geass. met S. D.
Blanksma, J. M. Boersma en L. C. Pille.

267 Overgaauw.P.A.M.: 1985; 2401 VNAlphen
a/d Rijn, Vliestroom 128; tel. 01720-45706;
p., geass. met Th. R. F. Ottenschot.

26H Pasch. J. P. A. van der: 1985; 5151 LJ
Drunen. Beethovenlaan 24; tel. 04163-
78437; p., kl. huisd.

270 PiHe. L. C.: 1952; 1841 GP Stompetoren.
Otelekerweg 2 B; tel. 02203-335; p., geass.
met S. D. Blanksma, J. M. Boersma en H.
B. Nienhuis; adv. K.1.-ver.

270 "Poiak. J. A.: 1958; 7316 DD Apeldoorn,
Erisolaan 50; tel. 055-217717 (privé), 666444
tst. 26(bur.); lokatiehfd. Apeldoorn R.V. V..
kring 5.

27! Pouwe!s. W. J.: 1983; 7772 KA Hardenberg.
De Bree 22; tel. 05232-65165 (privé), 61598
(prakt.); p., geass. met A. G. W. Bax.

3!6 Probst. J.: Gent-1983; D-4270 Dorsten 19,
Dorsten-19 Rhade (Duitsland), Neue Stras-
se 19; tel. 02866-4766; p. (toevoegen als lid).

272 Quaedviieg. R. E P. M.: 1956; 6251 NK Ec-
kelrade, Eckelraderweg 12; tel. 04408-2483;
oud-i. V.D. en i. V.G.; plv. i.

272 Quarte!. P. C. J.: 1979; 3273 LG Westmaas,
Munnikenweg 10; tel. 01864-1412; d.

273 "Rest. R. J. van de: 1984; 4835 CB Breda,
Van Duyvenvoordestraat 30; tel. 070-
656890 (privé), 149111 (prakt.); p., ass. bij
H. J. M. de Weerd.

274 Rijnberk. Prof. dr. A.: 1962; U-1971; 3706
HL Zeist, Laan van Vollenhove 2609; tel.
0.3404-53861 (privé), 0.30-531697 (bur.); hlr.
R.U. (F.d.D., vkgr. Geneeskd. van het kl.
huisd.).

275 "Rooij. R. de: 1975; 2988 BC Ridderkerk,
Rijksstraatweg 133; tel. 01804-20025 (privé),
010-823755 (prakt.); p., H-D., geass. met
W. van Erk. P. v. d. Eijk en P. J. H. M.
Meeus.

278 Schievink. ,\'vlevr. C. J.: 1985; 1091 KP Am-
sterdam, Olmcnwcg 12-1; tel. 020-659527
(privé), 228567 (prakt.); p.. a.ss. bij G. M.
Smits.

279 "Schmeitz. P. IE M.: 1986; 6137 TJ Sittard.
Aan hel Broek 43; tcl. 04490-12969 (privé).
045-452727 (prakt.); p., ass. bij mevr. P. S.
W. Hagenbeek en Th. J. B. A. Ramakers.

279 Schoorlemmer. W. .!.: 1962; 5062 KN Ois-
tcrwijk. Burg. Vogelslaan 63; tel. 04242-
19264(privé),04116-73951 (bur.); d. Ci.v.D.
prov. N.-Brabant.

294 Verberne. Dr. L. R. M.: 1970; Amsterdam-
1986; 5275 AN Den Dungen, Staakakker
40; tel. 04194-2861 (privé), 04103-4242
(prakt.); p., geass. met G. L. Bronsvoort, J.
A. Roelofs en J. M. Wijsmuller.

296 *Vc!loralo. E.: 1985; 5056 JW Berkel-En-
schot, Gcrardusstraat 36; tel. 013-334476
(prive), 08385-19167 (prakt.); p., ass. bij M.
Duilliuizen en W. Th. G. Vullings.

297 Visser. Mevr. C. J. M.: 1983; 7597 KH Saas-
vcld, Hanenweg 1 A; tel. 05404-601 (prive),
074-771315 (prakt.); p., geass. met mevr. Y.
W. Ernst.

299 Vosmeer-Kloosterboer. Mevr. W. H.: 1977;
3528 BH Utrecht, Taatsendijk 6; tel. 030-
941330; wnd. d.; p., ass. bij B. de Leeuw en
H. Lempke.

299 Vries. E. P. W. de; 1986; 3706 AA Zeist,
Laan van Vollenhove 146; tel. 03404-52683
(privé), 04116-73951 (bur.); wet. medew.

G.v.D. N-Brabant (toevoegen als lid).
299 Vries. ./. de; 1986; 7322 EV Apeldoorn, Sa-
lomonszegel 129; p. (toevoegen als lid).

\'t Goylaan 97-1; tel. 0,30-888253; d.
M)4 *Weizels. H. J.; 1974; 6216 CW Maastricht,
Eenhoornsingel 30; tel. 043-438011 (privé),
43.3070 (prakt.); p.. kl. huisd.
M)5 Wijnands. M. V. M.: 1986; 3571 SM Utrecht,
W. Schuylenburglaan 96; tel. 030-716679;
wet. medew. CIVO-TNO.
.m Ykema.R.; 1985; 3888 LC Budel, Garderen-
scwcg 52; tel. 05770-1423 (privé), 03429-
1316 (prakt.); p., geass. met A. E. E. Bunte,

.W9 *Zwaag. S. van der; 1975; 8851 GK Tzum-
marum, Westerbuorren 6; tel. 05188-1708;
wnd. schapenhouder livestock consultant.
.m Zwart. Mevr. M. de; 1977; 3515 AN Utrecht,
A. Mattheüslaan 21; tel. 030-710617; wnd.
d.

Im Eachbereich Veterinärmedizin ist am Institut
für Hygiene und Infektionskrankheiten der
Tiere ab Ol. Oktober 1987 die Stelle eines/einer
HochschulassistentenZ-assistentin (C 1) im
Fach Mikrobiologie
zu besetzen.

Aufgaben: Lehre im Umfang von vier Semester-
wochenstunden auf dem Gebiet der veterinär-
med. Mikrobiologie, wissenschaftliche Dienst-
leistungen auf diesem Gebiet sowie eigene
Forschungen auf Schwerpunkten des Instituts.
Während des Dienstverhältnisses sollen die Vor-
aussetzungen für eine Berufung zum Professor
(in der Regel die Habilitation) erlangt werden.
Voraussetzungen: Approbation als Tierarzt und
qualifizierte Promotion. Erwünscht sind Lehrer-
fahrungen auf dem Gebiet der veterinärmed.
Mikrobiologie, besondere Kenntnisse mikrobio-
logischer, immunologischer und biochemischer
Methoden sowie einschlägige diagnostische Er-
fahrungen.

Ihre Bewerbung richten Sie bitte unter Angabe
des Aktenzeichens V-230 mit den üblichen Un-
terlagen (Lebenslauf, insbesondere wissenschaft-
licher Werdegang; ggf. Verzeichnis durchgeführ-
ter Lehrveranstaltungen;
Publikationsverzeichnis - bei gemeinschaftlichen
Veröffentlichungen mit Angabc über Art und
Ausmaß des eigenen Anteils -; Sonderdrucke)
bis zum 06.04.1987 an den Präsidenten des Jus-
tus-Liebig-Universität Gießen, Postfach 111 440,
6300 Gießen. Bewerbungen Schwerbehinderter
werden — bei gleicher Eignung - bevorzugt.

voor intensivering en uitbreiding van de varkensgezondbeidszorg en voor de
eerstelijns praktijk.

Brieven onder nummer 1 7/87 aan de redaktie van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecbt.

16 Gez.d. V. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering runderen, aanvang 20.00 uur.

22 Voorjaarssymposium Genootschap ter Be-
vordering van Melkkunde, Lelystad (pag.
283).

22 Afd. Noord-Brabant KNMvD extra verga-
dering, rest. \'Molenwijk\', Boxtel. Onderwerp:
\'Diergeneesmiddelenwet en de consequen-
ties\', aanvang 20.00 uur.

28 Gez.d. v. D. en afd. Noord-Brabant. Werk-
vergadering pluimvee, aanvang 20.00 uur.

7 Groep Vet. Homoepathie KNMvD. Studie-
vergadering. Jaarbeurscongrescentrum,
Utrecht; aanvang 19.30 uur.

8 Voorjaarsvergadering Ned. Ver. voor Ont-
wikkelingsbiologie. Thema: \'Reproduction
and development in mammals\'. Amsterdam
(inl. op redakticsecretariaat).