Dr. J. GOUDSWAARD, Voorzitter,
Dr. J. M. de KRUIJF, Penningmeester,
Mw. drs. I. VAN DER GAAG, Prof. dr. W. MISDORP,
Prof. dr. A. DE KRUIF, Drs. N. J. G. J. VAN DER WIELEN, Leden.

Clercx, C., 152 vq
Coops, W. J. R, 1096
Cornelisse, C. J., 293, 1099
Cornelissen, J. M. M., 1023
Counotte, G. H. M., 624, 737
Coussement, W., 195
Crama, K., 1181
Cremers, H. J. W. M., 537

Daelen, A. M. M. J. van, 380
Dam, H. C. B. van, 791, 1285
Damen, C. P. R. M., 692
Das, A. H. A., 494
Dekker, M., lOOS
Derkx, H. A., 1256
Desplenter, L., 195
Dieleman, S. J., 1227
Dijck, J. C. M. van, 695
Dijk, A. J. van, 999
Dijk, J. E. van, 881vq
Dijk, K. G. van, 933
Dijkstra, R. G., 1138
Dik, K. J., 260, 945vq
Dinkla, E. T. B., 515
Doorn, A. J. van, 531
Dreu, P. J. de, 109

Driessen-van Lankveld, W. D. M., 247
Driessens, F., 141, 207vq, 247, 748vq, 872vq
Duivelshof, J. A. M., 624
Dwinger, R. H., 1049

Edens, E. Th., 507vq
Ederveen, J. C., 937, 109S
Egberink, H. E,937, 109S
Egmond, R J. D. van, 596
Eikelenboom, J. L., 314
Eisenga, F J., 109, 459
Essen, G. J. van, 109
Evans, L. E., I18.\'S
Eyzenbach, V., 1C)8S

Foreest, A. W. van, 518, 767
Fox, Ph. R.,21S
Frankenhuis, M. T., 642
Frijlink, G. P. A., 1386

De informatie is in onderwerpen opgesplitst. Naslag van de index geschiedt hoofdzakelijk langs twee
hoofdgangen:

2. de onderwerpen, gebaseerd op trefwoorden afgeleid uit dc titels van de publikaties, zoveel mogelijk
per hoofdonderwerp gegroepeerd.

S: verwijzing naar supplement (Proceedings \'Voorjaarsdagen 1988\');
vq: overgenomen uit The Veterinary Quarterly.

Gaag, I. van der, 556vq, 607
Garretsen, J. W., 273
Geerts, A. A. J., 868
Geertsma, M. F., 498vq
Gerrits, G., 523
Gil, D., 108S

Giuseppin-Huet, A. M., 1189
Gloudemans, M. G. A., 1209
Goedegebuure, S. A., 112S
Golstein Brouwers, G. W. M. van, 85, 331
Gool, F. J. P. J. E. van, 1189
Goor, P. T. C. H. van, 28
Goudswaard, J., 109,518, 1129
Grimme, N. W. F. A., 692
Groen, J., 1061

Groenland, L. A. M. G. van, 933
Grommers, F. J., 204, 418, 868
Grondel, J. L., 498vq
Grzndalen, J., 49S, 1 lOS, IIIS
Gruys, E., 1345
Guelen, P. J. M., 872vq
Gulick, P. J. M. M. van, 695

Horzinek, M. C., 936, 937, 1086, 1200, 109S
Hoven, R. van der, 185
Huisman, G. H., 402

Jaartsveld, F. H. J., 380, 647
Jansen, J., 537, 1194vq
Janssen, R., 273
Jochie, W., I18S
Jong, G. J. G. de, 468
Jong, J. B. de, 696
Jong, M. F. de, 1076vq

Kan, C. A.,498vq
Kantor, A.,41S, 47S
Kersjes, A. W., 712, 945vq
Kessel, R. R M. van, 1135
Kievits, J. M. C. A., 791, 1285
Kik, M. J. L., 494
Klaassen, C. H. L., 665
Klarenbeek, S. R., 1326
Kleiss, Th. H. J., 372
Klink, E. G. M., 771
Knol, B. W., 1310vq
Koedam, J. R, lOIS
Koedam, M. A., lOlS
Kok, A. G. G., 117,453, 722
Konings, F. L. M., 314
Kooien, M. J. M., 937, 109S
Koolmees, R A., 475, 484, 634vq
Koopman, J. J., 95, 770
König, C. D. W., 9, 1362
Kreek, F. W. van der, 1380
Kremer, W. D. J., 1298
Kruif, A. de, 800
Kruijf, J. M. de, 415, 1345
Kruip, Th. A. M., 1227
Kuipers, J., 1274

Laak, E. A. ter, 579, 1362
Lagerweij, E., 712, 800
Lambeek-Nap, E. F., 986
Lambers, J. H., 330
Leengoed, L. A. M. G. van, 145vq
Leeuwen, J. M. van, 899, 1172, 1326
Limborgh, G. L. van, 701, 1321
Linde-Sipman, J. S. van der, I02S
Linden, A. R van der, 908
Lingaas, F., 49S
Lingen, A. F. V. van, 1217
Logtenberg, H. L. C., 311
Logtestijn, J. G. van, 359, 521, 589
Lommers, H., 1303
Loon, J. Th. G. van, 532
Lorgcher, R., 1027

Maar, R. E. de, 1381
Maes, L., 195
Malestein, A., 860
Marsboom, R., 190, 195
Meer, N. B. van der, 713
Meevis, G. H., 1151
Mei, J. van der, 1249vq
Meij, B.,41S, 47S
Meijer, J. C., 967
Menges, G. Th. A., 292, 353
Meutstege, F. J., 52S
Mevius, D. J., 207vq, 748vq
Mey, G. J. W. van der, 945vq
Miert, A. S. J. P. A. M. van, 89S

Oakley, R. G,, 175
O\'Brien, J, A,, 759vq
Offereins, E., 1099
Oirschot, J. T. van, 19
Oosterbaan, H. P,, 677
Oosterwoud, R. A., 1076vq
Orthel, F. W,, 989
Osinga, A., 588, 1132
Osinga, A. S,, 109
Osterhaus, A,, 1011, 1061, 1063
Otto, L, M,, 1274
Overbeek, J. F., 919
Overduin, L. M,, 1206, IOCS
Overgoor, G. H. A., 1018vq, 1298

Rambags, P. G. M., 159
Rasenberg, M. C. A., 409, 659
Reinders, J., 1114, 1221
Remeeus, P G. K,, 1327
Remmen, J. L. A. M., 713
Renkema, J. A., 1285
Reus, A. J. de, 1152
Riessen, H. A. van, 46
Rijen, M, A, J. van, 989
Rijnberk, A., 104S
Roos, S,, 96

Roozelaar, D. J. van, 61, 105S
Rothuizen, J,, 103S
Roumen, M. E H. M., 28
Rozemond, H., 41, 843
Ruijter, T. de, 713
Ruitenberg, E. J., 315
Rutgers, A., 1152

Santoul, C,, 1189
Scheifes, R. J. M., 345
Schie, F. W. van, 1018vq
Scholma, L. O., 1151
Schukken, Y. H,, 1361
Schuurman, W., 159
Seinen, W., 1208
Senden, A. J., 173
Siebelink, K,, 1063
Siebenga, G., 1267
Sijssens, C. H, L,, 331, 400, 805
Sinke, M., 1151
Sjollema, B. E., 104S
Slappendel, R. J,, 3vq, 686vq
Sluijs, F. J, van, 73S
Smid, M., 1219
Smidt, W, J,, 673, 1132
Smit, M. R, 364, 1337
Smit-Takens, M., 1337
Sol, J., 157, 280,311
Spierenburg, Th, J., 832, 933
Spijkers, H,, 1011, 1061
Staatsen, A. A, M. F., 1117
Steenkamer, N,, 595
Stokhof, A. A,, 435vq, 628vq
Stolwijk, W. R. M., 598
Straatman, Th. J. D., 1044
Sundert, A. J. P M. van, 345
Suurd, G, J., 999
Swaab, D. F., 677

Venker-van Haagen, A. J., 507vq, 112S
Verschueren, C. R, 389, 614
Verheijden, J. H. M., 345
Verheyen, E. R. M., I45vq
Verhoeff, J., 589, 1099, 1399
Verhoog, H., 1064
Verwer, M. A. J., 222, 407

Vree, T. B., 207vq, 498vq, 748vq, 872vq
Vries, H. W. de, 152vq, 1088, 108S
Vroom, M. W., 963, lOlS
Vroomen, L. H. M., 832

Wagenaar, G,, 1102
Wagenaar-Schaafsma, A. E., 1024
Walker, T, L., 59S, 67S, 77S
Watering, C. C. van de, 712, 771
Weijer, K., 1063
Welling, A. A, W. M., 415
Wensing, Th., 359
Wentink, G. H., 624
Westerhof, L, 80S, 105S

Wijck, M. A. van, 1043
Willems, C. M. T., 713
Willemse, A., 66, 74, 80, 729
Willenborg, C., 52, 1034
Wisselink, H. J., 157
Wisselink, M. A., 566vq
Wit, F. Th. C. de, 143

Zandstra, R, 459
Zijpp, A. J. van der, 539
Zuidberg, C., 673
Zuijdam, D. M., 173
Zuuren, M. van, 1385
Zwart, D., 1025
Zwart, R, 174, 494, 581, 1009
Zweers, A. D., 260
Zwolschen, J. W., 805

Referaten, 97, 1143
Alopecia, ethopathologische, kat, 27
Alternatieve methoden dierlijke produktie, 463

Amadines, Gould\'s (Chtoebia gouldiae), delthamethrin (Tapyflo®)-intoxicatie, 1009

Antimicrobiële geneesmiddelen, beperking veterinaire, 1261, 1268
Antimicrobiële residuen, 243, 247, 254
ANTIMICROBIELE THERAPIE
Antibiotica, 921, 1188
Antibioticum-resistentie, 1298

Antimicrobiële geneesmiddelen, beperking veterinaire, 1261, 1268
Antimicrobiële residuen, 243, 247, 254
Chloramphenicol, ruminants, 872vq
Doxycycline, hond en kat, 1189
Oxytetracycline, piglets, 872vq
Sulphadimidine, pigs, 207vq
Zie ook BACTERIOLOGIE
Apotheekbeheer, 143
Apotheekrecht, 909, 981, 1270
Appertex® (clazuril), 190, 195

Atrofische Rhinitis, varken, slachtlijnbevindingen, 1345
Atrophic Rhinitis vaccine, 1076vq
Aujeszky ziekte van, bestrijding, varkens, 19
Aujeszky, ziekte van, pelsdieren, 1201

BACTERIOLOGIE
Brucella abortus, 514
Clostridium botulinum type D, 691
Clostridium perfringens, 1135
Corynebacterium parvum, 439vq
Corynebacterium pseudotuberculosis, 704, 1362
Listeria monocytogenes, 372, 380, 647
Mycoplasma hyopneumoniae, 85
Referaten, 384

Streptococcus suis, type 2, 145vq
Stuart-Schwan cocci, isolatie in Nederland, 156
Zie ook ANTIMICROBIELE THERAPIE
Bacteriologische kwaliteit, varkenskopvlees, 475, 484
Bacteriologisch Onderzoek, varkensmilten, 364
Bedrijfsvoering, hygiënisch verantwoorde, 475, 484
Begeleiding slachtkuikenbedrijven, 1154
Behavioural problems, dogs, I310vq
Bekkenosteotomie, drievoudige, hond, 1181, 1388
Beperking veterinaire antimicrobiële geneesmiddelen, 1261, 1268
BERICHTEN EN VERSLAGEN
The Royal Veterinary College, University of London, 1988 Residency Programme, stage 1,18
The Royal Veterinary College, University of London, 1988 Residency Programme, stage 2, 389
Lezingencyclus overlevingsstrategie van de varroamijt, 18

Recente wetgeving en uit veterinair oogpunt belangrijk gebeuren in de EEG, 94, 768

Onderzoek met betrekking tot somatotropine onder strikte voorwaarden toegestaan, 95

Scheidende directeur CDI: \'Veehouderij als achterban\', 274
Landbouwuniversiteit Wageningen benoemt drie eredoctoren, 336
Workshop moleculaire biologie en biotechnologie, 337

Tijdens mixen van drijfmest op alle rundveebedrijven vaak levensgevaarlijke situaties, 386

Door betere voorlichting, oriëntatie en studiereorganisatie naar gemotiveerde vakbekwame
dierenartsen, 581

Diergeneesmiddelen in het jaar 2000: ontwikkelingen, onderzoek en toepassingen, 826

Premio de investigacion \'Santos Ovejero\' de la Academia de Ciencias Veterinarias, 880
Bijdrage van de epidemiologie aan de gezondheid en produktiviteit van landbouwhuisdieren, 894
Veterinaire Ruiterdag, 902

EG Workshop over de kwantitatieve analyse van de AIDS/HIV-epidemie Bilthoven, 6-8 juli 1988,
968

Strenge regels aan gebruik diergeneesmiddel clenbuterol, 968
Nadere regeling diergeneesmiddelen die clenbuterol bevatten, 968
Oprichting studievereniging voor Veterinaire Epidemiologie en Economie, 969
Dierproeven, 1026

Landbouwuniversiteit wil nieuwe academische graad om internationalisering veilig te stellen, 1145
Bezint eer ge begint, 1147
Mededelingen Ezelstamboek, 1147
ESVOT-verslag, 1322

Zie ook GELEZEN, FACULTEIT en KNMvD-Actualiteiten/Algemeen
Berigheidsproblemen, 158
Bestrijding Ziekte van Aujeszky, 19
Bèta-agonisten, 648, 701, 707
Bevruchtingsresultaten, diepvriessperma, rund, 673
Biggengriep, 85
BIJZONDERE DIEREN
Amadines, Gould\'s (Chloebia gouldiae), 1009
Anesthesie, boa (Constrictor constrictor), 494
Braken, papegaaiachtigen, 1022
Chloebia gouldiae (Gould\'s amadines), 1009
Constrictor constrictor (boa), 494

Delthamethrin (Tapyflo®)-intoxicatie, Gould\'s amadines (Chloebia gouldiae), 1009
Egel, 1145
Fret, 641
Hamster, 641

Zeehonden, hondeziekte, 1011, 1061
Zie ook VOGELS
Biopsie, dunne naald aspiratie, 512
Biotechnologie, 539
Blaassteenoperatie, paard, 314
Blauwe Vleugeltjes Ziekte, slachtkuikens, 431
Bloedgroepenonderzoek, 253

Bloedonderzoek, \'droge chemie\' gezelschapsdieren, 614
a-Blokkergebruik, acute hoefbevangenheid, 1237

Animal genetic resources strategies for improved use and conservation, 1025
Aspects of digestion in the large intestine of the pig, 99
Avian Leucosis, 642

Canine and feline endocrinology and reproduction, 162
Colour Atlas of Veterinary Anatomy, 967
Dierenmanieren: gouden tips van uw dierenraadsman, 518
Equine Diseases, 800

75 jaar geneeskunde van gezelschapsdieren in Nederland, 221
Gezond Pluimvee, 1256

Der Huf, Lehrbuch des Hufbeschlages 4. Auflage, 893
Infektionen durch Mycoplasmatales, 579
Lehrbuch der Schafkrankheiten, 99
Modelling of livestock production systems, 1361
Mondheelkunde voor arts en tandarts, 518
Onderzoek Bovine Somatotropine, 1320

Physiological and clinical anatomy of the domestic mammals, 392
Principles and Practice of Veterinary Anaesthesia, 800

The Psychology and Ethics of Humane Equine treatment-Advances in welfare Science 1986/87,
269

Radiology of urogenital diseases in dogs and cats, 967
Stalkhmagestaltung Tierphysiologische Grundlagen und Normative, 1142
Textbook of Veterinary Histology, 430
Toxicologie für Veterinarmediziner, 1207

Trypanotolerant cattle and livestock development in West and Central Africa, 761
Vademecum du Vétérinaire, 389
Veterinary Genetics, 73
Het 28ste Veterinaire Jaarboek, 1087
Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift, 329
Vogelkrankheiten, 694
BOEKENNIEUWS

Bundel \'Management in de melkveehouderij\', 1208
Geiten-scripties, 704
Mooi, mooier, mooist, 786

Spelderholt uitgave Konijnenhouderij uitverkocht, 800
Standaardmethoden, 1321
Botulisme, rund, 691
Bovine respiratoire syncitiaal virus, 1132

Bovine Scrapie-like (Spongiform) Encephalopathy (BSE), 93, 836, 903, 1200, 1210
Bovine Somatotropine (BST), 791, 839, 999, 1145, 1285
Braken, papegaaiachtigen, 1022
Brucella abotus, 514

Cadmium-verontreiniging, Kempen, 387
Canine leishmaniasis, 3vq
Cauda equina syndroom, 270, 331
Caseous Lymphadenitis, geit, 1362
Caseous Lymphadenitis, geit, 704
Chemotherapie, hond en kat, 299
Chicken Anaemia Agent, 431
Chirurgie, chronische endometritis, rund, 1059

Chloebia gouldiae (Gould\'s amadines), delthamethrin (Tapyflo®)-intoxicatie, 1009

Coccidiosis, duif, 190
Coccidiosis, slachtkuikens, 123, 132, 989
Codelijst, geneesmiddelen, vleeskalveren, 1099, 1343
Colon-obstipatie, pony, 1246
Concurrentiebeding, 550

101, 164, 339, 391, 450, 524, 555, 646, 701, 762, 833, 899, 1030, 1088, 1318
Corpus vitreum, kaliumconcentratie, rund, 359
Corynebacterium parvum vaccine, 439vq
Corynebacterium pseudotuberculosis, 704, 1362
Cryptosporidose, slachtkuikens, 577
Curasao, 853

Delthamethrin (Tapyflo®)-intoxicatie, Gould\'s amadines (Chloebia gouldiae), 1009

Diergeneeskunde en internationale wetgeving, 87
Diergeneeskundig Jaarboek, 410, 850, 981, 1045
Diergeneeskundig onderzoek, ethiek, 1064
Diergeneesmiddelen, 826, 1031
Diergeneesmiddelenwet, 968, 1031
Diergeneesmiddelenwet, overtreding, 95
Dierlijke produktie, alternatieve methoden, 463
Dierproeven, 1026, 1027
Diersoortspecifiteit, somatotropine, 791
Dipetalonema dracunculoides, hond, 537
Dirofilaria immitis (hartworm), 853
Disease, inherited. Husky, 759vq
Disease, neuromuscular, dog, 814vq
Disease, respiratory, veal calves, 1249vq
Disease, respiratory tract, pigs, 1013 vq
Disease, skin, external ear, cats and dogs, 566vq
Doorlopende Agenda

36, 106, 167, 223, 278, 297, 341, 413, 454, 526, 536, 591, 652, 727, 776, 852, 920, 975, 1032, 1048,

1094, 1100, 1148, 1169, 1210, 1225, 1262, 1283, 1331, 1388, 1404
Dourine-onderzoek, paard, 219
Doxycycline, hond en kat, 1189
DUIF

Kweekperiode, 195
Dunne naald aspiratie biopsie, 512
Dyspneu, cats and dogs, 681vq

EG-richtlijn minimale normen legbatterijen, 393
EG-richtlijn verbod hormonale stoffen, 393
Egel, 1145

Gezocht katten met ethopathologische alopecia, 27
Oproep betreffende huidpatiënten, 163, 453

Inzendingen van serum van paarden voor onderzoek op dourine of piroplasmose, 219

In memoriam H. B. Koopmans, 770
Vertrek proL dr. A. J. H. Schotman, 833
Benoeming collega Sasse tot hoogleraar in Glessen, 969
Verhuizing Afdeling Tropische Diergeneeskunde en Protozoölogie, 1382
Verhuizing Vakgroep Farmacologie, Farmacie en Toxicologie, 1382
Farmacokinetiek, 921, 1188
Farmacokinetiek, doxycycline, hond en kat, 1189
Feline T-lymfotrope lentevirus (FTLV), 337, 937, 1063
FELINFO
936

Vraag en antwoord, 943
Fever, swine, epizootiology, I366vq
Fistel, rund, 1059
Fysiotherapie bij dieren, 979
FRET

Gastheer-parasiet relatie, 315
Gastro-intestinaal syndroom, 1135
Geboortekrikgebruik, 781
GEIT

Caseous Lymphadenitis, 1362
Chloramphenicol, 872vq
Corynebacterium pseudotuberculosis, 1362
Pieris japonica-mioxKUlK, 185
Referaten, 384
GELEZEN
AID doet inval bij veehouders, 95
Dierenarts verdacht van valsheid in geschrifte, 690
Verloskundigen en castreurs kwaad, 690

Platform Alternatieven voor Dierproeven officieel geïnstalleerd, 1027
Protest tegen toelaten van groeihormoon voor runderen, 1145
Nieuwe inzichten in het leven van de egel, 1145
Nieuw handboek gaat voor uniforme kuikenkeuring zorgen, 1321
Neem maatregelen tegen bacteriën in vlees, 1324
Vallende katten komen beter terecht als val langer duurt, 1324
GESCHIEDENIS

Vrienden van het Museum Diergeneeskunde, 1035, 1214
Gevoeligheidsbepaling, 921, 1188
GEZELSCHAPSDIEREN

Structurering Veterinaire Verzorging Gezelschapsdieren, 1270
Taakgroep Onderzoek Gezelschapsdieren, 529
Voorjaarsdagen 1988, Proceedings, Contents, 3S
Zie ook HOND en KAT
Gezondheid, landbouwhuisdieren, 894, 1325
Gezondheid, varken, 1172
Gezondheidswet, 834
Glucantime®-therapy, 3vq
Gumboro, ziekte van, slachtkuikens, 1254

Referaten, 641
Hartworm (Dirofilaria immitis), 853
Heparinegebruik, acute hoefbevangenheid, 1237
Heredity, congenital lateral patellar luxation, Shetland pony, 945vq
Heupdysplasie, hond, 453, 1208
Histocompatabiliteit, pluimvee, 539
Hoefbevangenheid, acute, 1237
Hoektandextractie, hond, 766, 1326
HOMEOPATHIE
Lijst van te consulteren homoeopatisch werkende dierenartsen, 117
Nature in het nieuws, 1113
HOND
Agressief gedrag, 1090
Anaesthesia, 681vq
Ataxia, 953vq

Atopische dermatitis, 66, 74, 80
Atrial fibrillation, 435vq
Behavioural problems, 13IOvq
Bekkenosteotomie, drievoudige, 1181, 1388

Biopsie, dunne naald aspiratie, 512
Chemotherapie, 299
Corynebacterium parvum vaccine, 439vq
Curasao, 853
Demyelination, 953vq
Dermatitis, atopische, 66, 74, 80
Dermatophytosen, 729
Diagnostics, lung, 152vq
Diagnostiek, 66, 74

Diagnosis, neuromuscular disease, dog, 814vq
Diagnosis, skin diseases, external ear, 566vq
Diaphragmatic hernia, 627vq
Dipetalonema dracunculoides, 537
Dirofilaria immitis (hartworm), 853
Disease, inherited. Husky, 759vq
Disease, neuromuscular, dog, 814vq
Diseases, skin, external ear, 566vq
Doxycycline, 1189
Dunne naald aspiratie biopsie, 512
Dyspnea, 68lvq
Electromyography, 807vq
Electroneurography, 807vq
Epistaxis, 686vq

External ear, skin diseases, 566vq
External ear canal, pathology, 556vq
Glucantime®-therapy, 3vq
Haemostasis, screening, 686vq
Haemostatic defects, 686vq
Hartworm (Dirofilaria immitis), 853
Heupdysplasie, 453, 1208
Hoektandextractie, 766, 1326
Husky, 759vq
Hypothyreoidie, 453
Ierse Setter, 607
Inherited disease, Husky, 759vq
Instabiele heup, 1181, 1388
Jeuk,962

Juveniele pancreasatrofie, 607
Kynologie, Werkgroep Veterinaire, 698
Laryngeal paralysis. Husky, 759vq
Leishmaniasis, 3vq
Lung diagnostics, I52vq
Neuromuscular disease, 814vq
Oogheelkunde, 29

Hondeziekte, zeehonden, 1011, 1061
Hormonale stoffen, EG-richtlijn, 393
Hormooncontrole, 278, 522
Husky, laryngeal paralyse, 759vq
Hygiënisch verantwoorde bedrijfsvoering, 475, 484
Hypothyreoïdie, Heidewachtel, 453

Identificatie en registratie, varkens, 101, 526
Ierse Setter, juveniele pancreasatrofie, 607
IMMUNOLOGIE

Immune complex disease, 3vq
Immunologisch onderzoek, veterinair, 1257
Tumorimmunologie, 315
Immunologisch onderzoek, veterinair, 1257
Infectieuze anemie, 104
Infectieuze Larygotracheïtis, 61
Influenza, mens, 1086
HsNj-Influenza virus, pigs, 1013vq
INGEZONDEN
Bèta-agonisten, 701

Endocarditis en vleeskeuring bij slachtvarkens, 338
Hoektandextractie?, 1326
Hypothyreoidie, 453
Ideaal en werkelijkheid, 52

Wie werkt maakt fouten, maar maak er wel zo weinig mogelijk!, 901
Wormmiddelen, 1385
Inherited disease. Husky, 759vq
Instabiele heup, hond, 1181, 1388
Internationale wetgeving en diergeneeskunde, 87
Intestinal permeability, 881vq
INTOXICATIE

Delthamethrin (Tapyflo®)-intoxicatie, Gould\'s amadines (Chloebia gouldiae), 1009
Keukenzoutintoxicatie, mestvarkens, 933
Listeria monocylogenes-voedse\\veTg\\füging, 372
Pieris Japonica-intoxicAÜe, geit, 185
Seleniumvergiftiging, big, 545
Voedselvergiftiging, 372, 1135
Isolatie Stuart-Schwan cocci in Nederland, 156

Jaarboek, Diergeneeskundig, 410, 850, 981, 1045
Jeuk, hond en baas, 962
Jubilea 1988, 58

Jubileumprijsvraag, bekroonde inzendingen, 3vq, 19
Juveniele pancreasatrofie, Ierse Setter, 607

Kaalplukken, papegaaien, 1386
Kaliumconeentratie, corpus vitreum, rund, 359
Kalkoen zie PLUIMVEE

Felinfo, vraag en antwoord, 943
Otorhinolaryngology, 556vq, 566vq, 681vq
Overlevingskans vallende katten, 1324
Pathology, external ear canal, 556vq
Proceedings, Voorjaarsdagen 1988, Contents, 3S
Rabies, 903
Referaten, 160

Skin diseases, external ear, 566vq
Tatouage, 782
Thoracotomy, 627vq
Tumorziekten, 299
Tumour therapy, incomplete, 439vq
Voorjaarsdagen 1988, Proceedings, Contents, 3S
Vraag en antwoord, felinfo, 943
Zie ook GEZELSCHAPSDIEREN
Keukenzoutintoxicatie, mestvarkens, 933
Kiemgetal, tankmelk, 204
Kip zie PLUIMVEE
KNMvD-Actuahteiten

Benoeming collega A. de Kruif tot hoogleraar te Gent, 49
Benoeming drs. J. Janssen, 110

Benoeming nieuwe directeur Stichting Gezondheidszorg voor Dieren, 163
ProL dr. E. C. Firth terug naar Nieuw-Zeeland, 181
Dr. M. J. Dobbelaar geridderd, 227

Drs. H. A. M. Elsinghorst benoemd tot directeur Gezondheidsdienst voor Dieren van West- en
Midden-Nederland, 274

De zesde Bart Rispens Research Award uitgereikt aan een Nederlander in Amerika, 351
Benoeming collega J. P. T. M. Noordhuizen tot hoogleraar Landbouwuniversiteit te Wageningen,
351

Hoge onderscheiding voor collega J, Janssen, 847
Benoeming dr. M. Krasselt, 1219
Benoeming dr, J. T. van Oirschot, 1272
Dr. J. T. van Oirschot, hoogleraar Vaccinologie, 1398
KNMvD-Afdelingen

Afdeling Gelderland, 171
Afdeling Noord-Holland, 1276
Afdeling Zuid-Holland, 1096
Afdeling Overijssel, 597
Afdeling Utrecht, 528
KNMvD-Algemeen
EASVO, 404, 718
UEVH, 110, 531
Afscheid, 110

De eerste 100 dagen van voorzitter Kampelmacher, 281
Beroepsaansprakelijkheid ja of nee, 288

First International Congress for Veterinary Homoeopathy, 292
Kwaliteitsbewaking van voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong, 293
Kwaliteit veterinaire opleiding gebaat bij gedifferentieerd onderwijsaanbod, 346
Stichting Registratie Gezelschapsdieren Nederland, 353
Wetenschap, 407

XXIVth World Veterinary Congress in 1991, Brazilië, 661
Herinneringen aan de Biltstraat, 723
Relatie praktici-farmaceutische industrie, 778
CEM tarieven 1988, 779

Minister Braks installeert Adviescommissie Agressief Gedrag bij Honden, 780
World Veterinary Association (WVA), 780

Kanalisatieregeling diergeneesmiddelen, 981
Efficiënte varkenspestbestrijding; noodzaak en ramp!?, 986
Vrienden van het Museum Diergeneeskunde, 1035, 1214
Contributie, 1035

Rapport \'De arbeidsmarktsituatie en beroepsmogelijkheden van afgestudeerde dierenartsen in
Nederland en in het bijzonder de mogelijke verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke dieren-
artsen\', 1035

Praktizeren in de zuidelijke grensgebieden, 1035
Werkverband dierentuin-dierenartsen, 1036

Concept-Regeling houdende wijziging van de kanalisatieregeling diergeneesmiddelen en gemedici-
neerde voeders, 1036
Permanent secretariaat FVE, 1038
FVE, 1039

Werkzaamheden van praktizerende dierenartsen in het kader van de exportvoorbereiding van vee,
1097

Beperking van het arsenaal van antimicrobiële geneesmiddelen voor de veterinaire verzorging, 1268
Overleg met de Faculteit, 1269
Sportdag, 1269
Kadercursus, 1269

Veterinaire geschiedenis, 1397
Dag over Bedrijfsbegeleiding, 1399
KNMvD-Algemeen Bestuur
403

Adviescommissie Vleeskeuringswet, 911
Commissie Beroeps WA, 911
Commissie BDVZO, 174
Commissie Dierentuindierenartsen, 1269
Commissie Ethiek, 402, 843

Commissie Gezondheid en Welzijn Gezelschapsdieren, 1270, 1390
Commissie Public Relations, 1035, 1390
Commissie VDA, 290, 598, 986, 1035, 1215
Contact Commissie Diergeneeskunde FIDIN, 1153
KNMvD-Diergeneeskunde in Ontwikkelingssamenwerking
DIG, 171, 1218, 1224

Survey van Zuid-Karamoja, Uganda, ten behoeve van herinvoering van diergeneeskundige
begeleiding, 1273
KNMvD-Ereraad

Van de Ereraad, 290, 913
Jaarverslag 1987, 984
Naschrift van de Ereraad, 1167
KNMvD-Groepen

Groep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, 1166
Groep Geneeskunde van het Rund, 171, 1099
Groep Geneeskunde van het Varken, 400
Groep Gezondheids- en Kwaliteitszorg, 111, 463, 1213
Groep KI en Zoötechniek, 280, 353
Groep Paardenpraktici, 49, 468, 1099, 1391
Groep Pluimveewetenschappen, 605
Groep Praktici Grote Huisdieren, 655, 838
Groep Veterinaire Homoeopathie, 117, 231, 292, 722
KNMvD-Hoofdbestuur

110, 288, 345, 529, 654, 778, 843, 909, 979, 1035, 1044, 1097, 1153, 1213, 1221, 1268, 1390
KNMvD-In Memoriam
Bakker, Dr. Tj., 594
Dijk, W. van, 1266
Finkensieper, A. H. T., 109
Hendriks, G. H. H., 1150
Koopman, S. P., 907
Majoewsky, Dr. W. H. F. C. , 595
Numans, S. R., 710
Oosterhof, E, 108
Osinga, A. S., 458

Remmen, J., 712
Riessen, H. A. van, 39, 41
Romijn, C., 401
Sala, L. C. G., 172
Schreur, H., 173
Ummels, J.,906
Verwiel.Th. A. M., 344
Zijp, W. A., 1151
KNMvD-Jaarcongres en Algemene vergadering
Jaarcongres 1988

— Verslag Jaarcongres 1988, tevens 135e Algemene Vergadering, 1155
135e Algemene Vergadering 1988

Ondernemerschap noodzaak voor welslagen praktijk, 47
KNMvD-Nederlandse Vereniging van Dierenartsvrouwen
Jaarvergadering NVvD, 470
NVvD Verslag, 1275
KNMvD-NOVAD
983, 1097

Nederlandse Organisatie Voor Automatisering van Dierenartspraktijken - een nieuwe ontwikkeling,
177

NOVAD Coöperatie, 406
De GD-MEMOCOM proef gestart, 532
Directeur NOVAD benoemd, 721
Rectificatie, 785

55, 120, 183,237, 294, 355,411,472, 533,603, 662, 724, 787, 848,917, 988, 1046, 1104, 1168, 1223,
1279, 1340, 1401
KNMvD-Postacademisch Onderwijs
Cursussen 1988, 54, 119, 184, 236, 354, 409, 471, 535, 605, 663, 726, 785, 851, 916
Cursussen 1988/1989, 987, 1045, 1109, 1169, 1222, 1277, 1339, 1400
Orgaan PAO-D, 911
Klinische avond, 469
Khnische avond Emmeloord, 1109
KUnische avond \'Wagenrenk\', 1109
Verslag van de regionale PA O-middagen, 1215
Zeister Dagen 1988, 535
KNMvD-Raad voor Specialisatie Diergeneeskunde
232, 345, 654, 1269

Benoeming van specialisten op uitnodiging en raamwerk toepassing en registratie van de facto

Speciale ziektekostenverzekering voor dierenartsen geselecteerd, 1043, 1153, 1267, 1392
Brede Herwaardering en levensverzekering, 1098
KNMvD-Studentenverenigingen

Cerberus, bestuurssamenstelling, 121, 1340
Cerberus, 27e Dies, 1099
Cerberus, professorenborrel, 293
Diergeneeskundige Studenten Kring, 1215
DSK, Peerdepieten 1988, 469
DSK Symposium, 50, 115, 228, 231, 346, 1399
DSK, tiende Veterinaire Studenten Almanak, 291
IVSA, oproep IVSA-commissie, 782
Mastitis, bestuurssamenstelling, 121, 1340
Veterinair Dispuut Veritas, lustrumcommissie, 788
Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t Gat\', 55, 356
Veterinaire Studenten Kegelclub \'Duim in \'t Gat\', lustrumviering, 1043
KNMvD-Vacatures

Vacatures in het buitenland, 53, 116, 236, 293, 354,410, 722, 785,851, 1108, 1168, 1282
KNMvD-Vereniging van Dierenarts Assistenten
Kleine Huisdierendag 1988, 241
Nieuw; VAMPP-cursus-varkens, 296

Cursus kennismaking met veterinaire laboratoriumtechnieken, 296
KNMvD-Voorzitterscolumn

Werkgroep Veterinaire Aquacultuur, 661, 1166
Werkgroep Veterinaire Kynologie, 698
Kodak Ektachem DT 60®, 614
Konijnenhouderij, 387
Koninklijke Onderscheiding

227, 355, 600, 648, 662
Kuikenmest als ligboxenstrooisel, 691
Kwaliteitsbepaling melk, 1338
Kweekperiode, duif, 195
Kynologie, Werkgroep Veterinaire, 698

Röntgentoestelgebruik, 974
Somatotropine, 791, 999
Somatotropine-onderzoek, 95
Urine-onderzoek, testplaat NNNT, 143
Wachttermijnbepaling, 143
Welzijn, 43
Wormmiddelen, 1385

Laryngeal paralysis, Husky, 759vq
Legbatterijen, EG-richtlijn, 393
Leishmaniasis, canine, 3vq
Leverbot, schaap, 865
Ligboxenstrooisel, kuikenmest, 691
Listeria monocytogenes, mastitis, rund, 380, 647
Listeria monocytogenes, voedingsmiddelen, 372
Long-lever onderzoek, slachtvarkens, 415

Maagdarmworminfecties, kalf, 665
Maatschap, 1303
Macromolecules-uptake, 881vq
MAN

Otorhinolaryngology, 507vq
Silicone, 507vq
T-tube, 507vq
Mastitis, rund, 204, 380, 647, 868
Meat, collagen determination, 634vq
Melk, kwaliteitsbepaling, 1338
Melk, tank-, kiemgetal, 204
Melk, tank-, pinpoints, 204
Melkproduktie, rund, 860, 868
Melkzuigen, rund, 418
Mestvraagstukken, 700

Bacteriologisch Onderzoek, varkensmilten, 364
Microbiële flora, pens en vacht, vleeskalveren, 1356
Pathogene micro-organismen, overleving in botten, 1138
Zie ook BACTERIOLOGIE
Microneutralisatietest, ILT, 61
Microtitratie, ILT, 61
Milten, Bacteriologisch Onderzoek, 364
Mixen van drijfmest, rundveebedrijven, 386
Mycoplasma hyopneumoniae, 85

33, 100, 277, 340, 390, 525, 590, 647, 708, 772, 835, 904, 975, 1032, 1089, 1147, 1209, 1330, 1382
Nitraat, mestvarkens en gespeende biggen, 737

Oestrische cyclus, rund, 1227
ONCOLOGIE
Chemotherapie, 299
Corynebacterium parvum vaccine, 439vq
Referaten, 693
Tumorimmunologie, 315
Tumorziekten, 299
Tumour therapy, incomplete, 439vq
Ondernemerschap, 47
Onderzoek, diergeneeskundig, ethiek, 1064
Onderzoek, veterinair immunologisch, 1257
Oogheelkunde, hond, 29

Dunne naald aspiratie biopsie, 512
Hoektandextractie?, 766
Wie heeft er jeuk, 962
Parese/paralyse posterior, 1203

Spondylose of cauda equina syndroom van landbouwhuisdieren en/of gezelschapsdieren, 270, 331
Opleiding dierenarts, 228, 346, 581
Osteodystrofie, Schotse Hooglanders, 491
Otorhinolaryngology, 507vq, 556vq, 681vq, 686vq, 759vq
Overleving in botten, pathogene micro-organismen, 1138
Overlevingskans, vallende katten, 1324
Oxytetracycline, pharmokinetics, piglets, 748vq
Oxytocine, amnionvocht, 677

PAARD
Blaassteenoperatie, 314
a-Blokkersgebruik, 1237
CEM tarieven 1988, 779
Colon-obstipatie, 1246
Contagieuze equine metritis (CEM), 278
Dourine-onderzoek, 219
Heparinegebruik, 1237

Heredity of congenital lateral patellar luxation, 945vq
Hoefbevangenheid, acute, 1237
Infectieuze anemie, 104
Paardepest, 801
Penisobstructie, 314
Piroplasmose-onderzoek, 219
Referaten, 447, 516, 1319
Röntgenologisch onderzoek, 260
Shetland pony, 945vq
Straalbeen, 260
Taktic®-gebruik, pony, 1246
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Pancreasatrofie, juveniele, Ierse Setter, 607
PANEL REACTIES

Berigheidsproblemen, 158
\'Braken\' bij papegaaiachtigen, 1022
Hoogdrachtige zeug, die niet eet, 330
Wat is uw aanpak van biggen met slingerziekte, 695
Papegaaiachtigen, braken, 1022
Papegaaien, kaalplukken, 1386
Paralysis, laryngeal. Husky, 759vq
Parese/paralyse posterior, gezelschapsdieren, 1203
Patellar luxation, congenital lateral, Shetland pony, 845vq
Pathogene micro-organismen, overleving in botten, 1138
Pathology, external ear canal, cats and dogs, 556vq
Pelsdieren, 234, 468
Pelsdieren, ziekte van Aujeszky, 1201
Pelsdierengezondheidszorg, 596
Penisobstructie, paard, 314
Pens, microbiële flora, vleeskalveren, 1356
Peri-paturient rise, sheep, 1194vq
Pharmokinetics, N4-acetylsulphadimidine, pigs, 207vq
Pharmokinetics, chloramphenicol, ruminants, 872vq
Pharmokinetics, Oxytetracycline, piglets, 748vq
Pharmokinetics, sulphadimidine, pigs, 207vq
Piehs japonica-intoxicaue, geit, 185
Pijngevoel, vissen, 679
Pinpoints, tankmelk, 204
Piroplasmose-onderzoek, paard, 219

Anticoccidia, slachtkuikens, 123, 132
Begeleiding slachtkuikenbedrijven, 1154
Blauwe Vleugeltjes Ziekte, slachtkuikens, 431
Chicken Anaemia Agent, 431
Coccidiosis, slachtkuikens, 123, 132, 989
Cryptosporidiose, 577
EG-richtlijn, legbatterijen, 393
Eimeria acervulina. 989
Eimeria maxima. 989
Eimeria-species. slachtkuikens, 123, 132
Epidemiologie, 123

Gumboro, ziekte van, slachtkuikens, 1254
Histocompatabiliteit, 539
Infectieuze Larygotracheitis, 61
Kalkoen, referaat, 1206
Nicarbazin, 132

Referaten, 447, 692, 760, 824, 892, 1144, 1256
Schade, subklinische coccidiose, slachtkuikens, 989
Sulphadimidine residues, eggs, 498vq
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Ziekte van Gumboro, slachtkuikens, 1254
Ziekteresistentie, 539
Pony zie PAARD
Post-mortem interval, rund, 359
Praktijkvoering, 1303
Produktiviteit, landbouwhuisdieren, 894
Prolactine, rund, 1227
Public health, lOlSvq

Rabies, wild en landbouwhuisdieren, 703
Radioactief vlees, 1092
Radioactieve contaminanten, 394
Radiocardiography, dogs, 435vq
Radiographic bone lesions, canine leishmaniasis, 3vq
Radionucleides, dogs, 152vq
Rantsoenbeoordeling, melkvee, 860
Rasstandaarden, hond, 34
RECTIFICATIES

105, 231, 331, 356, 410, 707, 772, 785, 892, 981, 1188, 1388
Reflectrometrie, 614
Reflotron®, 614

Registratie- en identificatieregelingen, rund, varken, 101, 526
Renal clearance, N4-acetyIsulphadimidine, pigs, 207vq
Renal clearance, oxytetracycline, piglets, 748vq
Renal clearance, sulphadimidine, pigs, 207vq
RESIDUEN
Antimicrobiële residuen, 243, 247, 254
N4-Acetylsulphadimidine, pigs, 207vq
Radioactief vlees, 1092
Radioactieve contaminanten, 394
Sulphadimidine, eggs, 498vq

Zie ook ANTIBIOTICA, VLEESKEURING en Hormonen
Resistentie, antibioticum, 1298
Respiratory disease, veal calves, 1249vq
Respiratory tract disease, pigs, 1013vq
Retentio secundinarum, rund, 624
Rottweiler dogs, 953vq

Abortus Bang, vleesvee, 514
Advisering, 860
Abendazole (Valbazen®), 665
Antibioticum-resistentie, fokkalveren, 1298
Atrofische Rhinitis, 28

Bevruchdngsresultaten, diepvriessperma, 673
Bloedgroepenonderzoek, 253
Botulisme, 691

Kaliumconcentratie, corpus vitreum, 359
Kiemgetal, tankmelk, 204
Kuikenmest als ligboxenstrooisel, 691
Kwaliteitsbepaling melk, 1338
Listeria monocytogenes, 380, 647
Maagdarmworminfecties, kalf, 665
Mastitis, 204, 380, 647, 868
Melk, kwaliteitsbepaling, 1338
Melkproduktie, 860, 868
Melkzuigen, 418
Mixen van drijfmest, 386
Oestrische cyclus, 1227
Osteodystrofie, 491
Pinpoints, tankmelk, 204
Post-mortem interval, 359
Prolactine, 1227
Pulse release bolus, 665
Rantsoenbeoordeling, melkvee, 860

Referaten, 98, 160, 220, 335, 385, 448, 516, 517, 578, 641, 693, 760, 825, 892, 963, 964, 1024, 1087,
1206, 1207, 1255, 1319, 1377, 1378
Retentio secundinarum, 624
Schotse Hooglanders, 491
Seleniumgebrek, 624
Uiergezondheid, 204
Valbazen® (albendazole), 665
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Runderdikbilfokkerij en -houderij, 235, 402, 1100, 1384

Caseous Lymphadenitis, 704
Corynebacterium pseudotuberculosis, 704
Leverbot, 865
Peri-paturient rise, 1194vq
Referaten, 98, 220, 516, 642, 693, 1320,1378
Schapen-management-bedrijfskaart, 219, 311
Trichostrongyhds, 1195vq
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Schade, subklinische cocfidiose, slachtkuikens, 989
Schotse Hooglanders, osteodystrofie, 491
Seleniumgebrek, rund, 624
Seleniumvergiftiging, biggen, 545
Seralyzer®, 614
Shetland pony, 945vq
Sjanker, 1049

Stichting Diergeneeskunde in Ontwikkehngssamenwerking, 171
Stichting Registratie Gezelschapsdieren Nederland, 353, 782
Straalbeen, paard, röntgenologisch onderzoek, 260
Streptococcus suis, type 2, 145vq

T-tube, dog and man, 507vq
Taktic®-gebruik, pony, 1246
Tandheelkunde bij dieren, 766, 979, 1326
Therapie, acute hoefbevangenheid, 1237
Therapie, atopische dermatitis, hond, 80
Therapie, zie ook ANTIMICROBIELE THERAPIE
Thoracotomy, cats and dogs, 627vq
Thrichostrongylids, sheep, I195vq
TIJDSCHRIFT voor DIERGENEESKUNDE
Bekroonde inzendingen Jubileumprijsvraag, 3vq, 19
Hoofdredactie, 29, 270, 1113, 1171
Noot van de redactie, 1327
Redactionele kolom, 1113, 1171
Van de Hoofdredactie, 843
Van de redactie, 912
Tissue distribution, N4-acetylsulphadimidine, pigs, 207vq
Tissue distribution, sulphadimidine, pigs, 207vq
Tissue irritation, chloramphenicol, ruminants, 872vq
Trypanosomiasis, 1049
Tumorimmunologie, 315
Tumorziekten, hond en kat, 299
Tumour therapy, incomplete, cats and dogs, 439vq

Vaccinatieproeven, orale, vos, 341, 971
Vaccination, pigs, 1013vq, 1076vq
Vaccine, Atrophic Rhinitis, 1076vq
Vaccine, Corynebacterium parvum, 439vq
Vaccins, ziekte van Aujeszky, 19
Vacht, microbiële flora, vleeskalveren, 1356
Valbazen® (albendazole), 665
VARKEN

N4-Acetylsulphadimidine, 207vq
Atrofische Rhinitis, slachtlijnbevindingen, 1345
Atrophic Rhinitis vaccine, 1076vq
Berigheidsproblemen, 158
Biggengriep, 85

Chronische ontstekingen, slachtvarkens, 415
Endocarditis, slachtvarkens, 338
Epizootiology, swine fever, 1366vq
Gezondheid, 1172
Hoogdrachtige zeug, niet etend, 330
I&R-regelingen, 101,526
HjNa-Influenza virus, 1013vq
Keukenzoutintoxicatie, 933
Long-lever onderzoek, slachtvarkens, 415
Mycoplasma hyopneumoniae, 85
Nitraat, 737

Streptococcus suis, type 2, 145vq
Sulphadimidine, 207vq
Swine fever, epizootiology, 1366vq
Vaccinatie, 19

Vaccination, 1013vq, 1076vq
Varkensfokkerijgroepering, Engelse, 643
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
Ziekte van Aujeszky, bestrijding, 19
Varkenskopvlees, bacteriologische kwaliteit, 475, 484
Varkensmilten, Bacteriologisch Onderzoek, 364
Vasopressine, amnionvocht, 677
VD-Afrikaanse Varkenspest

35, 105, 167,223,278,341,393,454, 526, 591,651,704, 775,836, 904, 971, 1032, 1091, 1148, 1262,
1330, 1388

35, 105, 167, 223, 278, 341, 393, 454, 526, 591
VD-Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE)

Bovine Scrapie-like (Spongiform) Encephalopathy (BSE), 836
Britse Studie over Bovine Spongiform Encephalopathy, 903
BSE, herhaalde oproep, 1210
VD-Caseous Lymphadenitis

Eerste uitbraak van Caseous Lymphadenitis bij schapen, 704
VD-Contagious Equine Metritis (CEM)

Contagieuze equine metritis (CEM), 278
Twee nieuwe gevallen van CEM, 773
Nog drie gevallen van CEM, 836
VD-Mededelingen

Veterinaire controles aan de binnengrenzen van de EG, 34
Rasstandaarden bij honden, 34

Op weg naar een sluitend identificatie- en registratieregelingen voor varkens en runderen, 101

EG-richtlijn inzake verbod hormonale stoffen herbevestigd, 393
EG-richtlijn minimale normen legbatterijen, 393
Identificatie en registratie van varkens, 526

De verpakking en etikettering van diergeneesmiddelen, 1031
Rapport agressief gedrag bij honden aangeboden, 1090
Export varkensvlees naar Engeland, 1091
Clenbuterol gebruik strenger geregeld, 1148
Verrichten van diensten in BRD en Nederland, 1329
VD-Mond- en Klauwzeer
35

Mond- en klauwzeer in Duitsland, 167
Mond- en klauwzeer in Italië, 836
VD-Pseudo-Vogelpest

Orale vaccinatieproeven bij vossen, 341
Rabies onder vossen in Limburg, 651
Rabies onder wild en landbouwhuisdieren, 703
Eerste rabies-geval bij een kat, 903
VD-Schaapspokken
35

Situatie met betrekking tot officieel varkenspestvrij zijn Nederland, 703
Klassieke varkenspest in Frankrijk, 1388
VD-Varoase
35

51,410, 784, 909, 1034, 1103
Vergiftigingen zie INTOXICATIES
THE VETERINARY QUARTERLY

Samenvattingen, i.e. \'Summaries\' van Engelse artikelen gepubliceerd in The Veterinary Quarterly 1988;
Vol. 10, 332, 763, 1139

Overgenomen artikelen, 3, 145, 207, 435, 439, 498, 507, 556, 566, 627, 634, 681, 686, 748, 759, 807,
814, 872, 881, 945, 953, 1013, 1018, 1076, 1194, 1249, 1310, 1366
VHl-Benoemingen

Drs. E. R G. Klopping benoemd tot Veterinair Inspecteur van de Volksgezondheid, 972
Drs. H. Bartels benoemd tot toegevoegd Veteriniar Inspecteur van de Volksgezondheid voor het
Ambtsgebied Zuid-Holland en Zeeland, 1028
VHI-Mededelingen

Toetsing van de microbicide, fungicide, sporicide en virucide werking van desinfectiemiddelen

Onderzoek naar radioactieve contaminanten in het kader van het Bewakingsprogramma \'Mens en
Voeding\', 394

Draaiboek \'Rabies bij Vleermuizen\', 705
Besluit Staatstoezicht (Gezondheidswet) aangepast, 834
Voorjaarssymposium Monoclonale Antistoffen, 834
Orale vaccinatiecampagne bij vossen, 971
Pensionering van de heer drs, A, G. de Moor, 972
De praktizerende dierenarts en het gebruik van röntgentoestellen, 974
Actieprogramma\'s Veterinaire Inspectie van de Volksgezondheid, 1028
Vanadiumpentoxide verontreiniging als gevolg van uitstoot van petroleumcokes, 1029
Panamees vrachtschip de \'Reefer Rio\' geladen met \'radioactief vlees\', 1092
Invoer vlees uit België, 1328
VIRUSSEN

Bovine respiratoire syncitiaal virus, 1132
Feline T-lymfotrope lentivirus, 937, 1063
HaNi-Influenza virus, pigs, I013vq
Vissen, pijngevoel, 679
Vleermuizen, rabies, 705
VLEESKALVEREN

Antibioticum-resistentie, 1298
Begeleiding vleeskalveren, 979
Codelijst, geneesmiddelen, vleeskalveren, 1099, 1343
Microbiële flora, pens en vacht, 1356
Respiratory disease, 1249vq
Slaughterhouse inspection, 1249vq
Zie ook LANDBOUWHUISDIEREN
VLEESKEURING

Atrofische Rhinitis, slachtlijnbevindingen, 1345
Bacteriologisch Onderzoek, varkensmilten, 364
Chronische ontstekingen, slachtvarkens, 415
Endocarditis, slachtvarkens, 338
Lengtedoorsnede varkenskop, 1345
Long-lever onderzoek, slachtvarkens, 415
Nieuwe Nederlandse Niertest (NNNT), 105, 243, 247, 253
Pens, microbiële flora, vleeskalveren, 1356
Slaughterhouse inspection, veal calves, 1249vq
Vacht, microbiële flora, vleeskalveren, 1356
Varkensmilten, Bacteriologisch Onderzoek, 364
Zie ook ANTIBIOTICA, RESIDUEN en Hormonen
Vleeskwaliteit, 699

Vlooienbestrijders, electronische, 1027
VOEDINGSMIDDELENHYGIENE
Clostridium perfringens, 1135
Collagen, determination, meat, 634vq
Hygiënisch verantwoorde bedrijfsvoering, 475, 484
Listeria monocytogenes, 372
Radioactief vlees, 1092
Referaten, 97, 273, 336, 892, 964, 1207, 1320
Varkenskopvlees, 475, 484
Vleeskwaliteit, 699
Voedselvergiftiging, 372, 1135
Voedselvergiftiging, 372, 1135
VOGELS

Proceedings, Voorjaarsdagen 1988, contents, 3S
Voorjaarsdagen 1988, 231, 291, 352, 407
Voorjaarsdagen 1989, 1166
D.A.N.S„231
Vos, orale vaccinatieproeven, 341, 971
Vos, rabies, 651
VRAAG EN ANTWOORD
Een uniek geval, 864
Felinfo, vraag en antwoord, 943

Kan de hond (of een ander huisdier) influenza op de mens overbrengen?, 1086
Vrouwelijke dierenarts, arbeidsmarktsituatie, 1035

Wachttermijnbepaling, 143
Welzijn, landbouwhuisdieren, 43
Werkgroep Veterinaire Aquacultuur, 661, 1166
Werkgroep Veterinaire Kynologie, 698
WETGEVING
Diergeneesmiddelenwet, 968, 1031
EEG-wetgeving, 94, 768

EG-richtlijn minimale normen legbatterijen, 393
EG-richtlijn verbod hormonale stoffen, 393
Gezondheidswet, 834

Kanalisatieregeling diergeneesmiddelen, 981, 1036
Internationale wetgeving, 87
Overtreding Diergeneesmiddelenwet, 95
Wildrabies, 703
Wormmiddelen, 1385

Zeehonden, hondeziekte, lOIl, 1061
Ziekte van Aujeszky, bestrijding, 19
Ziekte van Aujeszky, pelsdieren, 1201
Ziekte van Gumboro, slachtkuikens, 1254
Ziekteresistentie, pluimvee, 539
ZOONOSEN

De RUU telt op dit moment ruim 24.000 studenten en 8.000 medewerkers, waarvan bijna de helft
behoort tot de wetenschappetijl<e staf. De RUU is een universiteit met aantrekkingskracht. Dat
blijkt uit de groeiende stroom van studenten naar het brede scala van onderwijsmogelijkheden.
Tevens neemt de belangstelling van bedrijven en andere instanties naar het onderzoek op
topniveau van de RUU toe.

t.b.v. de Faculteit der Diergeneeskunde, vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voort-
planting, vakgebied Biochemische Aspecten van de Fertiliteit van het vrouwelijk en
mannelijk dier.

Het initiëren, verrichten en begeleiden van, en leiding geven aan wetenschappelijk
onderzoek.

Het coördineren en het geven van onderwijs in bovengenoemd vakgebied.
Participeren in het management van de vakgroep.

gepromoveerd biochemicus; ervaring en belangstelling voor dit vakgebied, hiervan blijk
gegeven in de vorm van publicaties van hoog gehalte; ruime onderwijservaring met
gebleken didactische kwaliteiten en interesse voor universitair onderwijs; gebleken coör-
dinerend/leidinggevend vermogen.

in tijdelijke dienst voor de duur van 2 jaar (art. 9 lid 2 letter G. RRWO). Na deze periode
behoort een benoeming in vaste dienst tot de mogelijkheden.

minimaal ƒ 6227,- tot maximaal ƒ 8144,— bruto per maand (schaal 13/14, BBRA \'84).

bij prof. dr. 8 . Colenbrander, tel. 030-531124 of bij prof. dr. A.H. Willemse, tel. 030-
531248.

aan de Personeelsafdeling van de Faculteit der Diergeneeskunde, t.a.v. dhr. A.H.
Bloemers, Yalelaan 1, de Uithof, 3584 CL Utrecht.

• Salariëring vindt plaats volgens Rijksregeling en is afhankelijk van leeftijd, opleiding en ervaring.

• Sollicitaties voorzien van een curriculum vitae worden schriftelijk onder vermelding van het vacature-
nummer, binnen 14 dagen na verschijnen van deze advertentie ingewacht bij de in de vacature
genoemde personeelsdienst.

• Met het oog op het streven meer vrouwen in dienst van de RUU te nemen, wordt bij gebleken gelijke ge-
schiktheid de voorkeur gegeven aan een vrouw.

• Tenzij anders wordt aangegeven in de advertentie kan de functie parttime worden vervuld.

Een weide herbergt meestal ongenode gasten. Longworm bij voorbeeld. De incidentie
van longworm-infecties ligt rond de 90%.

De schade bij een zware besmetting kan volkomen uit de hand lopen en al^e
schade er is komt ontwormen te laat. Er is maar één veilige methode om lonWorm
te voorkómen: enten. En dan natuurlijk met het vaccin met ruim een kwart ee^w
praktijkervaring:

DUPHAR NEDERLAND BV VETERINAIRE AFDELING
POSTBUS 7133,1007 JC AMSTERDAM TEL. (020) 440340/440911

GEVRAAGD: in gemengde praktijk in het Oosten van het land per zo
spoedig mogelijk ^^^ ASSISTENT(E)

Woonruimte aanwezig. Ook collega\'s die een deel van het jaar, verdeeld over
maanden, weken en dagen willen werken, kunnen solliciteren.
Schriftelijke sollicitaties onder nummer 2/88 aan: de redactie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

ZOEKT: mogelijkheid tot associatie in gemengde praktijk
of praktijk ter overname.

Brieven onder nummer 4/88 aan: de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde,
postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

voor een praktijk met het zwaartepunt in de kleine huisdieren in hetzuiden
van het land.

Brieven met recente pasfoto onder nummer 3/88 binnen 14 dagen aan: de redactie van het
Tijdschrift van Diergeneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Vindt u verzekeringen en financieringen ondoorzichtig? Da\'s
jammer. Maar nog spijtiger wordt \'t als u zich daarbij neer-
legt. Want dan mist u — bijvoorbeeld — de deskundige
diagnose van Dix & Co. Een diagnose, die uitmondt in haar-
scherpe adviezen.

Maak geen brokken en kies tijdig één adviseur, niet meer. Eén
adviseur, die onafhankelijk is en uw héle financiële bescher-
ming verzorgt. En die daardoor uw persoonlijke situatie op
spannende momenten helder en snel in beeld kan brengen.
Omdat hij het totale overzicht heeft.

Heup-dysplasie werd meestal behandeld met pijnstillers en
corticosteroïden. Deze therapie bestrijdt echter alleen
symptomen. CANIPLASINE is een diergeneesmiddel dat
artrose-verschijnselen wegneemt. Pijn verdwijnt, de mobili-
teit van de hond verbetert, de eetlust neemt toe, pezen en
spieren worden sterker.

Het zit er weer op. de viering van 125 jaar KNMvD. In vele opzichten was 1987 een
gedeniiwaardig jaar. Een jaar. dat zich kenmerlcte door een veelheid aan activiteiten
en gebeurtenissen.

Teveel om in het korte bestek van een \'Redactionele Kolom\' te vermeiden, bovendien
zijn al deze gebeurtenissen in diverse afleveringen van het Tijdschrift voor Dierge-
neesl<unde uitstekend vastgelegd door de veterinaire journalisten, de collegae L. J, E.
Rutgers en G. ./. Bosch.

Het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde liet zich evenmin onbetuigd en trachtte door
een serie \'Artikelen van toen en nu\', de verschijning van een extra actueel thema-
nummer van het Tijdschrift gewijd aan de Diergeneesmiddelenwet en een regelmatige
terugblik op dingen van alledag in 1862. extra glans aan het Jubileum te geven.
De ter gelegenheid van de viering van het 125-jarig bestaan van de Maatschappij
uitgeschreven Jubileumprijsvraag over het onderwerp \' Infectieziek ten\' resulteerde in
een aantal voortreffelijke artikelen waarvan de twee winnende artikelen elders in deze
aflevering (pag. 3. 19) zijn afgedrukt.

Toch was het afgelopen jaar niet alleen een jaar van louter feestgedruis.
Het Tijdschrift voor Diergeneeskunde wordt geconfronteerd met minder aange-
name ontwikkelingen op financieel gebied. In menig opzicht is 1987 een duur jaar
geweest. De eerdergenoemde extra activiteiten brachten logischerwijze extra kosten
met zich mee. Van het Tijdschrift wordt meer inspanning gevergd om de advertentie-
inkomsten op peil te houden. Voorts staat het Tijd.schrift onder druk van het - op
zichzelf verheugend - grote kopij-aanbod. De redactie heeft getracht de wachttijden
voor de publicatie van artikelen binnen redelijke grenzen te houden door het uitgeven
van dikkere nummers. Dd werkt echter weer kosten verhogend.
Het vertrouwen bestaat echter, dat door kritische beheersing van de omvang van het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde - zoals hel handhaven van een zekere koppeling
tussen advertenties en tekst per aflevering - de situatie zich in het komende jaar ten
goede zal keren. Ook de kopijcongestie zal naar verwachting worden opgelost.

De redactie streeft er naar de publicatie van praktijkgerichte artikelen en goede
overzichtsartikelen zoveel mogelijk te bevorderen. Ter ondersteuning hiervan werden
het afgelopen jaar twee nieuwe rubrieken aan de rij toegevoegd, te weten \'Panelreac-
ties\' en \' Test uw kennis\'. Naast de twee eerder gelanceerde rubrieken als de\' Voorzit-
terscolumn\' en de door de indu.strie zeer gewaardeerde rubriek \'Nieuw(s) van de
Industrie\', worden deze nieuwe rubrieken goed gelezen. In deze aflevering van hel
nieuwe jaar (pag. 29) verschijnt nog een nieuwe rubriek aan het jirmament en wel de
rubriek \'Op verwijzing\', waarin een brug zal worden geslagen lussen le- en 2e-tijns
diergeneeskunde door de bespreking van de diagnostiek en de behandehng van
verwezen patiënten uit diverse disciplines.

Al deze rubrieken van en voor de praktici bestaan echter uitsluitend bij de gratie van
de praktici zelf. Ten aanzien van de rubriek\' Uit en voor de praktijk\' blijkt helaas nog
steeds een grote \'drempelvrees\' te bestaan.

De continuïteit van de rubrieken \'Panelreacties\' en \'Test uw kennis\', hoe goed
gelezen ook, lijkt momenteel door gebrek aan voeding vanuit de praktijk met bijv.
nieuwe vraagstellingen, onderwerpen, ideeën etc. in gevaar te komen. De frequentie
van verschijnen is noodzakelijkerwijs al teruggebracht. De redaktie tracht zoveel
mogelijk door middel van het zelf aandragen van vraagstellingen en onderwerpen deze
rubrieken gaande te houden. Zij kan echter hierbij de steun en inbreng vanuit de
periferie niet ontberen en doet vanaf deze plaats een beroep op ieders medewerking in
deze.

The Veterinary Quarterly (VQ) heeft in twee achtereenvolgende jaren op de interna-
tionale Science Citation Index qua Impact Factor zeer hoog weten te .scoren. In 1985
respectievelijk 1986 wist de VQ temidden van een 50-tal internationale vooraan-
staande veterinaire tijdschriften een eervolle gedeelde 7e en 8eplaats te bezetten. Dit
is op zichzelf een zeer verheugend feit en het bewijst dat The Veterinary Quarterly
zich internationaal gezien een vaste en goede plaats heeft veroverd.
Het is met recht het visitekaartje van diergeneeskundig Nederland te noemen. Het
vertrouwen van de auteurs in de VQ wordt onderstreept door het overvloedige
kopij-aanbod voor de VQ. Toch bestaat er een schaduwzijde. Aan het uitgeven van een
dergelijk tijdschrift zit namelijk een prijskaartje; de exploitatiekosten worden
steeds groter en moeten geheel door de Maatschappij worden opgebracht. Redactie,
Hoofdbestuur en de leden zullen zich ernstig over de toekomst van deze op zich zo
waardevolle\' Quarterly\' moeten beraden. Het is niet ondenkbaar dat in deze steun zal
worden gezocht buiten de Maatschappij zeif.

De redactie wil echter het traditionele voorwoord in het eerste nummer van het nieuwe
jaar niet met een sombere noot eindigen. Er zijn redenen voor optimisme. Immers The
Veterinary Quarterly en het Tijdschrift voor Diergeneeskunde verheugen zich in
een grote belangstelling van de auteurs, getuige het overvloedige kopij-aanbod. Het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde wordt door de praktici en in feite door alle
geledingen in het beroep goed gelezen, hetgeen blijkt uit diverse enquêtes en peilingen
onder de lezers. Het biedt naast praktijkgerichte artikelen en praktijkgerichte ru-
brieken en een steeds omvangrijker wordend maatschappelijk/wetenschappelijk ge-
deelte: voor \'elk wat wils\'.

Het Tijdschrift voor Diergeneeskunde is vanaf het begin in 1863 het belangrijkste
communicatie- en bindmiddel tussen de leden en lezers geweest en zal dat ook altijd
blijven. Het heeft op waardige wijze bijgedragen aan het jubileum en.... gaat weer over
tot de orde van de dag.

De Hoofdredactie en Wetenschappelijke Redactie wensen dc lezers, auteurs cn
medewerkers een voorspoedig 1988 toe!

SUMMARY The clinically relevant aspects of canine leishmaniasis are reviewed. Included are
data from 92 dogs imported from the Mediterranean basin and at least 2 autochthonous cases.
New aspects on pathogenesis are presented, including evidence that canine leishmaniasis is an
immune complex disease. Therapy with meglumine antimonate (Glucantime®) is evaluated. The
hazards of imported canine leishmaniasis for public health are discussed.

SAMENVATTING Er wordt een overzicht gegeven van leishmaniasis bij de hond met nadruk
op de klinisch belangrijke aspecten. Het overzicht is gebaseerd op de gegevens van 92 honden die
vertoefd hadden in gebieden rondom de Middellandse zee of in Portugal en minstens 2. waar-
schijnlijk 3 patiënten die de infectie in Nederland hadden opgelopen. Nieuwe inzichten met
betrekking tot de pathogenese worden naar voren gebracht. Onder meer wordt aangetoond dat
leishmaniasis bij de hond een immuuncomplex ziekte is. Het effect van de behandeling met
meglumine antimonaat (Glucantime®) wordt geëvalueerd. De risico\'s van het importeren van
honden met leishmaniasis voor de volksgezondheid worden besproken.

The growing international traffic of tourists and immigrants accompanied by pets
has increased the import of exotic diseases, which may be a threat to the health of
both man and domestic animals. Recently, attention was drawn to the occurrence
of leishmaniasis in Dutch patients returning from a stay in the Mediterranean basin
(15, 20). The frequency with which this zoonosis is diagnosed in people in the
Netherlands is increasing and is currently estimated to be approximately 10 patients
per year (16).

Leishmaniasis has been diagnosed also with increasing frequency by the Utrecht
University Small Animal Clinic (UUSAC) in dogs returning from a stay m the
Mediterranean area or Portugal. Most of these dogs had a long case history before
the diagnosis was made. This suggests that canine leishmaniasis is imported more
often than it is diagnosed. Missed diagnosis could probably be attributed to the
variable and often long incubation period of the disease, which may obscure the
relationship between the illness of the patient and a sojourn abroad, and to
ignorance of the clinical picture. Veterinary textbooks hardly mention leishmania-
sis. Incidental case reports of imported canine leishmaniasis have been published in

\' Bekroond met de le prijs .Jubileumprijsvraag, uitgeschreven door de Hoofdredactie van het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde en The Veterinary Quarterly. over het onderwerp \'Infectieziekten\', ter
gelegenheid van de viering van het 125-jarig bestaan van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde, op 9 oktober 1987, te Nijmegen.
Dit artikel is overgenomen uit The Veterinary Quarterly 1988; 10 (1) (in druk).
^ Dr. R. J. Slappendel, Utrecht University Small Animal Clinic (UUSAC), PO Box 80.154, .3508 TD
Utrecht, The Netherlands.

the United States (37), Canada (36) and some European countries (17, 26, 33) but
not in the Netherlands. Surveys of larger patient numbers have been published
exclusively in the Roman languages and deal only with dogs living in endemic areas
(9, 23, 32). Little is known about the prevalence of canine leishmaniasis in non-
endemic areas or about public health hazards associated with the import of
infected dogs. Data concerning the pathogenesis and the prognosis of canine
leishmaniasis are also scarce (8, 17, 23).

The above induced us to describe the most important clinical and laboratory
aspects of canine leishmaniasis and to discuss the implications of its importation
for public health. The following review is based on data from the literature and our
own experience with 95 cases in which leishmaniasis was diagnosed by the methods
indicated in Table 1.

Table 1. Diagnosis of leishmaniasis in 95 dogs, seen at the UUSAC between September 1971 and
September 1986.

\' Immunolluorescence test (IFT) performed by the National Institute of Public Health (RIVM),
Bilthoven. The Netherlands.

Leishmaniasis is a zoonosis with world wide distribution in the temperate,
subtropical and tropical areas. It is caused by a diphasic protozoan microorganism
of the genus Leishmania. Different Leishmania species occur in various parts of the
Old and the New World and are responsible for the spectrum of diseases in man,
with 400,000 (5) to 1,200,00 (26) new cases being diagnosed annually.
In the UUSAC, imported leishmaniasis has so far been diagnosed only in dogs that
had resided in the Mediterranean area or Portugal. This paper deals exclusively
with aspects of leishmaniasis related to the parasites that occur in that part of the
Old World.

In man, two main types of Mediterranean leishmaniasis are known: (1) visceral
leishmaniasis (kala-azar) caused by L. infantum, a subspecies of donovani, and (2)
cutaneous leishmaniasis (oriental sore) caused by /.. tropica. Dogs are the natural
reservoir of the first species and may also become infected with the latter (3,29, 38).
The two species are morphologically indistinguishable. Discrimination is tradi-
tionally based upon geographic distribution and clinical symptoms of the disease in
man, but recent biochemical studies of the parasites indicate that taxonomy is more
complicated. The Leishmania species affecting dogs look alike, and cannot be
discriminated by clinical signs (8, 29).

Cats may also be infected with Mediterranean leishmanias (13, 30) but reports of
clinical cases are rare (13).

The incidence of leishmania infections in endemic areas around the Mediterranean
basin varies from one country to another. The incidence in dogs may reach 20 per
cent in some countries, and infection rates as high as 40 per cent have been reported
in Greece (24). Not all of these dogs are clinically ill (23). Dogs are much more
commonly infected than persons. In areas with a high infection rate among dogs the
contamination of human native inhabitants does not exceed 1-2% and includes
mainly young children and babies (6, 24, 29, 38).

It is difficult to estimate the prevalence of imported leishmaniasis in dogs in
non-endemic countries. In the United Kingdom, where the import of pets is strictly
controlled, at least 7 cases were recognised among 4000 imported dogs, including
animals imported from leishmania-free countries (26). In the Netherlands, the
canme population is approximately 1.8 million (2). From this figure, and from
enquiry of 200 randomly selected dog owners visiting the UUSAC, it was calculated
that approximately 350,000 Dutch dogs have resided for some time in the Mediter-
ranean area or Portugal in the last 10 years. In relation to the data reported for the
U.K., these figures suggest that the prevalence of canine leishmaniasis in the
Netherlands must be considerably higher than indicated by the 20 cases that are
annually diagnosed in the UUSAC at present.

In the vertebrate host, leishmania presents itself in a non-flagellated form, the
amastigote, which can be demonstrated mainly in the macrophages of skin and
reticulo-lymphatic organs (lymph nodes, bone marrow, spleen and liver) but which
may also be present in the kidneys, gastrointestinal tract and other organs. Para-
sites have rarely been microscopically demonstrated in leucocytes in peripheral
blood (29, 38). The amastigote is ovoid or round, usually 2.5-5.0 to 1.5-2.0 /u (24).
Apart from a nucleus, a characteristic rod-shaped kinetoplast is generally visible in
Giemsa-stained preparations (Fig. I).

Leishmania is transmitted by sandflies of the genus Phlebotomus. These are hairy
2-3 mm insects, which can easily penetrate ordinary wire gauze (22). When the
sandflies suck blood, they ingest the amastigotes. In the sandfly, the leishmania
multiphes and undergoes a series of morphologic alterations, including transform-
ation into a flagellated form (promastigote). These may be injected into the skin of a

vertebrate host when the fly feeds on blood (24, 38). This occurs mainly at sunset,
more rarely at night, from early spring to late autumn (6, 8, 22). After inoculation
into man or dog, the promastigotes lose their flagellae and again change into
amastigotes. The amastigotes are taken up by macrophages in which they multiply
by binary fission. Heavily parasitised host cells rupture and fresh macrophages are
in turn infected (24, 29, 38).

Autochthonous leishmaniasis in sandfly-free areas has occurred sporadically in
man (26) and probably also in dogs (8, 38). These infections may result from
mechanical transmission, either direct from vertebrate to vertebrate or via insects.
These modes of transmission seem to be rare, but have been documented (14,26). It
is also possible that sandflies, even though they live only a short time, cause
sporadic infections when they are imported in modern transport vehicles. In the
Netherlands, sandflies cannot become established (22) and leishmaniasis is not
endemic. We have, however, diagnosed leishmaniasis in two dogs which had never
been abroad. One dog had lived with a diseased dog infected in Spain. In the case of
the other patient, no possible contaminating contacts were known. We have also
diagnosed leishmaniasis in a dog which had not been out of the country, except for a
short stay in a sandfly-free region of France (northern Normandy) (21). The owners
of that dog flew frequently to an endemic area in Spain.
INCUBATION TIME

In susceptible dogs, the local infection of the skin is usually followed by spread of
the parasites throughout the body before symptoms develop. Depending on host
resistance, clinical signs become evident within a period of one month to many
years (4, 16,17,23). In several dogs seen in the UUSAC, symptoms had developed
5-7 years after the patient had been abroad.

Little is known about the pathogenesis of leishmaniasis in dogs. In man, the
pathogenesis and clinical picture of the disease not only vary according to organo-
tropism and other properties of the infecting Leishmania species, but also depend
upon the immunological competence of the host (3, 12, 28, 29). Since leishmania is
an obligatory intracellular parasite, host defence strongly depends upon T cell
activity (3, 28). Without the support of T cells, macrophages are not able to kill the
amastigote stage of the parasite (27).

Abundant B cell activity but complete absence of cell mediated immunity (CMI) to
leishmanial antigens characterises one pole of the clinical spectrum of leishmaniasis
in man (3, 12, 29, 31). This so called \'anergic state\' allows unrestricted multiplica-
tion and dissemination of the parasites, initially with little organ damage. Moving
towards the other end of the spectrum, CMI increases and B cell activity decreases.
A CMI which is inadequate but responsive to numerous parasitic antigens results in
destructive leishmanial ulcers. With more effective CMI, processes are more
localised, contain less parasites and may even tend to self cure. At the ultimate end
of the spectrum, B cell activity is virtually absent but delayed hypersensitivity is
pronounced. Non-ulcerating granulomatous nodules in which parasites can hardly
be detected are the hallmark of this so called \'allergic state\' (3, 12, 31). In some
patients, medication seems to shift the immunopathologic state from the anergic
towards the allergic side of the spectrum without accomplishing definite cure. This
may result in the development of so called post kala-azar dermal lesions (PKADL)
(3, 12,31).

In dogs, leishmaniasis seems to develop mainly according to the anergic model,
experimental infection with leishmania parasites causes rapid depletion of the I
cell regions and proliferation of B cell regions in the lymphoid organs (19). In

naturally infected dogs, the parasites are usually dissenninated all over the body
despite high levels of circulating antibodies. Ulcers are rather common but
granulomatous nodules seem to be rare (8, 17, 23).

The production of immunoglobulin is usually enormous (9, 17) but harms rather
than protects the patient. Specific antibodies may opsonise amastigotes thus
enhancing their phagocytosis by macrophages, the main function of which is to
eliminate foreign bodies (11). However, it is precisely the macrophage that seems to
be essential for the survival of the parasite. Also, numerous antibodies are
produced that seem to have no relation to parasitic antigens at all (29). These may
include autoantibodies (28) that may be associated with the development of
pathologic phenomena.

A potential hazard of disturbed T cell regulation and exuberant B cell activity is the
generation of large amounts of circulating immune complexes (CIC). The
production of antigen-antibody complexes is probably quite common in infectious
diseases, but symptoms rarely result from their presence (7). In some circumstances
however, CIC deposition in the walls of blood vessels may cause vasculitis,
polyarthritis or glomerulonephritis (7). CIC may also bind complement to blood
cells and hence shorten their life span (28).

In visceral leishmaniasis in man CIC can readily be demonstrated (31) and this has
been connected with the leucopenia, anaemia and thrombocytopenia in leishmania
patients (28). Kidneys of human leishmania patients may show pathologic changes
secondary to CIC deposition (31), yet proteinuria and renal failure seem to be rare
(3, 4).

The clinicopathological findings in our patients indicate that CIC play a major role
in the pathogenesis of leishmaniasis in dogs and that CIC induced renal failure is
the main cause of death (see below). CIC is probably also involved in the patho-
genesis of polyarthritis and in the bleeding tendency present in many dogs with
leishmaniasis. CIC may cause vasculitis and thrombocytopenia and, by way of
renal failure, uraemia and hence platelet dysfunction. All of these impair
haemostasis.

High concentrations of so called \'cryoglobulins\' may be present in the serum of
patients with CIC. During cold weather these proteins may precipitate in the blood
vessels in the extremities of the body and cause local ischaemia and necrosis (35)
(Fig. 2).

In dogs, emaciation and cachexia may occur despite normal or even ravenous
appetite (32). This has been ascribed to possible parasite-host competition for some
essential nutrients. Tryptophan, an essential amino-acid, was significantly
decreased in experimentally infected dogs (18).

Canine leishmaniasis has been diagnosed in many breeds and at almost all ages (8,
17). The 95 patients seen at the UUSAC included 27 mongrels and 68 dogs
representing 35 various breeds. There was no evidence of breed predisposition. The
age ranged from 5 months to 13 years with a median age of 4 years. Males
predominated over females (ratio 59 to 36), which is consistent with data from the
literature (8).

The incidence of the anamnestic signs and clinical findings in 80 of these dogs is
presented in Table 2. Excluded were data from 8 dogs which had been treated with

leishmanicidal drugs before admission and from 6 dogs in which leishmaniasis was
complicated by non-related diseases including dirofilariasis (3 dogs), ehrlichiosis
(2 dogs) and combined hyperadrenocorticism and mediastinal tumour (1 dog).
Anamnestic data only include observations made in the month prior to admission.
Leishmaniasis has a variable and long incubation time and an insidious onset, and
it is thus difficult to determine whether earlier anamnestic data are related to the
disease.

Most dog owners sought veterinary help because of a combination of internal
(visceral) problems and skin disease (Fig. 3). Signs of skin disease were lacking in 9
(11%) dogs whereas anamnesis and physical examination revealed exclusively
dermatologie problems in 4 (5%) patients.

Skin problems were variable in character and extension, but pruritis was rare. The
most prominent feature was hyperkeratosis, presenting as excessive scaling of the
epidermis and thickening, depigmentation and chapping of the nozzle and the foot
pads (Fig. 4). Scaling was usually all over the body but it was often most prominent
on the dorsal aspect of the nose, around the eyes and at the pinna (Fig. 3). Mostly
the hair coat was dry and brittle with diffuse hair loss, but some dogs developed a
seborrheic dermatitis. Mucocutaneous ulcers were observed in 14 (17.5%) of the
patients. Unlike the dry Oriental sore caused by L. tropica in man, which is mostly a
solitary localised ulcer (24, 29), the skin lesions in our dogs were always associated

Fig. 3. Canine patient with characteristic features of leishmaniasis. Notice thin hair coat, excessive
scaling, cachexia and muscle atrophy.

The most common visceral signs were weight loss and decreased activity. Distinct
weight loss was usually associated with generalised muscle atrophy but 5 dogs
showed remarkable atrophy of the facial muscles without appreciable involvement
of other muscles.

Serious loss of condition was mostly associated with signs of renal failure,
including dullness, anorexia, polyuria, polydipsia and vomiting. Patients often
remained in fair nutritional condition and kept good appetite as long as uremia was
absent. Some dogs showed ravenous appetite without gaining weight.
Decrease of physical activity appeared to be related to somnolence, decreased
endurance, and/or locomotion disturbances.

Abnormal locomotion was observed in 30 (37.5%) dogs and was the main reason
for veterinary consultation in 3 dogs. Locomotion problems included a stiff gait,
reluctance to walk and/or recurrent, mostly shifting lameness and was associated
with arthralgia, neuralgia, polyarthritis, interdigital dermatitis and/or clefts in the
foot pads. The locomotion system was not systematically evaluated in all patients.
Lame dogs and dogs with a painful and/or stiff gait mostly showed arthralgia.
Cytology of synovia was performed in 7 of these dogs and invariably revealed
subacute to chronic inflammation. Radiographs of clinically affected limbs were
made in 15 lame patients. Findings were abnormal in 4 patients and included
respectively osteolytic lesions in a tarsal bone ( 1 dog), bilateral osteolytic lesions in
the tibial crest (1 dog), and bilateral proliferative periosteal lesions of the tarsus, the
proximal humerus and the ulna (1 dog) (Fig. 6). Enostosis was incidentally
diagnosed in one young dog. Technetium-99m scans of the whole skeleton were
normal in 2 dogs with a painful stiff gait and in 3 dogs without locomotion
problems. Proliferative periosteal lesions and osteolytic lesions have recently been
described in canine leishmania patients (37). Even though our findings confirm the
occurrence of these types of bone lesions in canine leishmaniasis, their incidence
seems to be lower than previously suggested (37).

Hyperthermia was present on admission in 28 (35%) of the dogs but body tempera-
ture rarely exceeded 39.5° C.

Fig. 6. Lateral radiograph of the tarsus of a
canine leishmania patient with bilateral prolifera-
tive periosteal lesions of the tarsus, proximal
humerus and ulna. (Courtesy Dept. Veterinary
Radiology, Utrecht University).

Laboratory finding.s in 80 untreated dogs with leishmaniasis (shaded areas indicate normal

The most relevant results of laboratory examination in dogs with leishmaniasis are
presented in Fig. 7.

Urinalysis revealed proteinuria in 85% of the patients at the time of admission.
Proteinuria in combination with the presence of red cells, leucocytes and renal
epithelial cells, free or in cylinders, in the urinary sediment indicated acute or
exacerbating chronic nephritis in 19 (33%) of 57 dogs. Seventeen of these 19 dogs
were uraemic.

Uraemia, usually associated with hypercreatinaemia, was present in 36 (45%) of 80
dogs. Slightly increased serum creatinine without uraemia was noticed in 2 cases.
Dysproteinaemia was an almost constant finding and included increase of the total
serum protein in 73 (91%), hypoalbuminaemia in 75 (94%)and hyperglobulinaemia
in 80 (100%) patients. Hyperglobulinaemia was mainly based on increases in ^ and
7 globulins. The a globulins contributed little to the hyperglobulinaemia.
Semiquantitative serum Immunoelectrophoresis in 22 patients revealed IgG hyper-
globulinaemia of monoclonal character in I dog and polyclonal hyperglobulinae-
mia in 16 patients. The increased globulin levels included IgG fractions alone
(7 dogs), IgM alone (2 dogs), IgG IgM (3 dogs), IgG IgA (1 dog) IgM -F IgA
(1 dog), and IgG -F IgM -F IgA (2 dogs). In 5 dogs, the nature of the hyper-
globulinaemia was not evident. It was demonstrated by nephelometric assay (10,

35) that considerable portions of the globulins in the serum consisted of CIC
(Fig. 8). At least one class of CIC was increased in every serum sample.
Serum alkaline phosphatase (AP) and serum alanine aminotransferase (ALAT)
were increased in 51% and in 61% respectively of our patients (Fig. 7). Either AP,
ALAT or both were increased in 82% of the dogs.

A slight to moderate, mostly non-regenerative anaemia was a common finding.
Leucocytosis was rare (8%) whereas leucopenia occurred in 22% of the cases.
A slight left shift of the neutrophilic series was observed in 19% of our dogs.
Lymphopenia (less than 1.0 x lOVL) was seen in 42% of the cases whereas
lymphocytosis (more than 3.2 x lOVL), which has been indicated as an important
diagnostic criterion of canine leishmaniasis (9, 32), was present in one patient only.
Leishmania parasites were detected only once in monocytes in a blood smear.
Thrombocytopenia was present in 50% of the dogs and was sometimes very severe
(Fig. 7).

Coombs\' tests were (mostly weak) positive in 62 (84%) of 74 patients. This is
consistent with the presence of CIC, but possibly of true autoantibodies also (28,
34).

Leishmaniasis is diagnosed directly by the identification of amastigotes, free or in
macrophages, in Giemsa-stained smears from lymph node aspirates. In case of
negative results, inspection of stained bone marrow smears may still reveal para-
sites. In our experience, the number of parasites in aspirates varies considerably
from one patient to another and does not correlate with the severity of the clinical
signs. In some patients it takes much effort to find a few parasites, and negative
results are not uncommon, especially in chronic relapsing cases. If parasites cannot
be detected by direct examination, the diagnosis may sometimes still be established
by culture of parasites from bone marrow or lymph node aspirates in specific media
(38).

A wide range of serological tests can be used for the immunodiagnosis of
leishmaniasis (17, 38). An indirect immunofluorescence test (IFT) is available in
the Netherlands\' and has been performed in 52 dogs admitted to the UUSAC, in
which leishmania parasites had been identified. Three different leishmania species
were used as a source of antigen, namely/,, tropica, L. donovani and L. braziliensis.
Positive reactions in serum dilutions of 1:10 or higher were obtained with at least
one of these antigens in 42 (81%) of the Leishmania patients. Test results in 35
patients with various internal diseases which had never been abroad were all
negative at 1:10 and higher serum dilutions.

The majority of the positive sera reacted with two or all three antigens, which is
indicative of cross reactivity. The reaction was mostly strongest with theL. tropica
antigen but this is not diagnostic for the Leishmania species involved in the
infection. The strongest reacting antigen sometimes differed from one week to
another in the same dog. Moreover, some sera reacted mainly with antigen from
L. braziliensis which does not even occur in Europe.

A positive reaction indicates that a dog has been infected but does not prove that
parasites are still present in the body. Once infected, however, over 90% of dogs
will eventually develop clinical signs (23). Hence a positive IFT in a clinically
suspect dog is strong support for the preliminary diagnosis. A negative result of the
IFT, as routinely performed by RIVM at present, does not rule out leishmaniasis
since negative test results were obtained in 20% of our leishmania patients. Some of
the initially seronegative animals became seropositive after some weeks.

The diagnosis of leishmaniasis can hardly be missed in dogs with characteristic
features of the disease, provided one is familiar with the clinical picture. However,
signs are often non-specific and vague. Depending on the signs that are present,
leishmaniasis may be confused with other infectious diseases, some skin diseases,
malignancies, myelo- and lymphoproliferative di.seases, and endocrine disorders.
It is most difficult to distinguish from canine systemic lupus erythematosus (SLE),
since almost any sign present in leishmaniasis may also occur in SLE. Even the
rather specific tests for SLE are not helpful for discrimination. The LE (lupus
erythematosus) -cell test and the anti nuclear antibody test were positive in
respectively 3 (12%) of 23 and 14 (31%) of 45 leishmania patients seen at the
UUSAC.

At present, pentavalent antimonials, especially meglumine antimonate (Glucan-
time®)^ are considered the most effective drugs for the treatment of canine
leishmaniasis (8, 9, 17, 23, 26). Dosage regimens vary. Glucantime® is usually
injected daily at a dose rate of 100 mg/kg body weight for 2 or 3 courses of 10-14
days, separated by injection-free intervals of 10-14 days. Higher doses, up to 300
mg/kg every other day for 30-40 days as well as doses of 60-100 mg/kg daily for a
course of 3 months have also been suggested (8).

In the UUSAC, 39 dogs were treated by daily injections of Glucantime® (100
mg/kg) for uninterrupted periods of at least 3 to 4 weeks. If patients were
dehydrated, fluid therapy was given first.

The great majority of patients showed remarkable clinical improvement, except for
cases with renal failure or serious involvement of the liver or the gastrointestinal
tract. Many dogs became free of signs within a few weeks but all long-term
survivors (except one) had relapses a few months to one year after treatment.
\' National Institute of Public Health, RIVM, Bilthoven, the Netherlands.
^ Specia, Paris, France.

Relapses often started insidiously, for instance with decrease in physical activity or
recurrence of skin problems. Parasites could seldom be demonstrated, but signs
usually disappeared when treatment with Glucantime® was started again. Five
dogs developed serious ophthalmological problems, including ulcerating kerato-
conjunctivitis (2 dogs) and iridocyclitis (3 dogs), which ultimately resulted in
bilateral panophthalmia in 4 patients. Iridocyclitis also developed in 3 patients
which had already been treated with leishmanicidal drugs before admission. In one
dog, this uveitis was associated with eruption of granulomatous nodules on the
palpebrae (Fig. 9). Remarkably, iridocyclitis was diagnosed in only one non-treated

Fig. 9. Development of nodular blepharitis,
keratitis and iridocyclitis in a dog that was
repeatedly treated with meglumine antimonate
(Glucantime®) for relapsing leishmaniasis.
(Courtesy Dr F. C. Stades, UUSAC).

dog (Table 2) which was the only one out of 80 patients in which serum (i y
globulin was not increased (Fig. 7). These findings may indicate that iridocyclitis in
canine leishmaniasis is an allergic manifestation compatible with PKADL in man.
A high incidence of relapses has also been reported by others (8, 9, 23, 26). In our
experience relapses cannot be prevented even if treatment with Glucantime® (100
mg/kg/day) is extended for an uninterrupted course of 10 weeks.
The survival time of patients treated with Glucantime® is presented in Fig. 10.
Survival was significantly correlated
with kidney function at the start of
treatment (Fig. 11). Almost all long-
term survivors have been treated on 3 to
5 occasions becausc of relapses. A few
dogs have now been without treatment
for 3-7 years.

Side effccts of Glucantime® have rarely
been observed in non-uraemic dogs and
include listlessness, anorexia and signs
associated with local inflammation at
injection sites. Dogs may become stiff
and painful when Glucantime® is in-
jected deeply in the thigh. Like others
(17,26), we have seen abscess formation
and even severe lameness due to fibrosis
of the thigh muscles in two dogs treated
abroad with Glucantime®. Hence we
prefer to inject the drug subcutaneously
on the chest. This is equally effective
but less painful and disabling, even in

Fig. 11. Prognostic value of tlie blood ureum concentration for the treatment of canine Leishmaniasis
with meglumine antimonate (Glucantime®).

rare cases of abscess formation. Also, the subcutaneous route has the advantage
that injections can be given by the owner.

In endemic areas, the prevention of canine leishmaniasis is very difficult. Vaccines
are not available. In the infectious season, dogs should be kept in sandfly-free
kennels from about one hour before sunset to one hour after sunrise. This is not
very practicable. Moreover, sandflies can easily penetrate ordinary wire gauze as
they are only 2-3 mm in size. The use of repellents and insecticides has been
advocated (29) but their effectiveness is questionable.

When owners offer pets for rabies vaccination, veterinarians should point out the
risk of taking pets to the Mediterranean basin and Portugal. For those who live in
leishmania-free countries the best prevention is to leave pets at home when visiting
endemic areas.

As indicated in the introduction, there are several reasons to assume that canine
leishmaniasis is imported considerably more often than it is diagnosed. This
assumption is also supported by the following; In our experience, the disease is
often clinically vague and signs may be very aspecific. We have diagnosed leish-
maniasis in a number of dogs that were not suspected of that disease but in which
the abnormal composition of the serum proteins had alerted us to the possibility of
its presence. Serum electrophoresis is rarely performed in veterinary practices. The
number of unexpected diagnoses has also increased since we began routine lymph
node cytology in any dog with lymphadenopathy, and since we began enquiring
about possible residency abroad whenever a patient with unexplained problems
was presented. In most veterinary practices these actions are not the rule.
Well developed canine leishmaniasis can be recognised easily. The most character-
istic features include chronic wasting despite good appetite, rather specific skin
pathology, lymphadenopathy, splenomegaly, anaemia, proteinuria and finally
signs of renal failure. The incidence of signs like ulcers, onychogryposis and
splenomegaly was considerably lower in our patients than in the cases reported by
others (17,23,32). This is probably because of a relatively high number of atypical
cases in our series. The incidence of ulcers in leishmania patients may possibly also
depend upon the frequency of exposure to (micro)trauma, including bites from
ticks and other insects. Most probably that incidence is higher in the Mediterranean
area than in the Netherlands.

Proteinuria and signs of renal failure are incidentally mentioned by other authors
(9, 28). We detected proteinuria in 85% and signs of renal failure in 33-45% of our
dogs. In addition, CIC was detected in 100% of the patients. With therapy,
proteinuria usually disappeared, but renal failure did not. In the light of the present
knowledge of immune complex disease and CIC-induced renal damage (4, 25),
these findings indicate that canine leishmaniasis should be considered an immune

complex disease with fatal renal failure as its ultimate consequence. The involve-
ment of immune complexes in renal pathology was also demonstrated immuno-
histologically in 3 of our patients, as reported previously (1).
Once suspected, the diagnosis of leishmaniasis is seldom difficult. Dysproteinemia,
present in all ourpatients, strongly supports the preliminary diagnosis. Diagnostic
evidence may be obtained by microscopy, which is 100% specific. We estimate that
the sensitivity of combined lymph node and bone marrow microscopical parasito-
logical examination in patients with clinical signs of leishmaniasis is 80-90%.
Sensitivity and specificity of serology depend on the type of test and on the
materials and methods applied. The IFT, as offered by RIVM to Dutch veterin-
arians, gave false negative results in 20% of our patients. False positive results have
not been observed.

Once the diagnosis has been established, the veterinarian should help the owner to
decide whether the animal will be treated or euthanised. His advice should be as
objective as possible and should include all relevant information, including the
following:

— Leishmaniasis may pass from dog to man. In man, visceral leishmaniasis is a
serious disease and may be fatal when untreated. Children under 5 year of age are
the main victims but the number of reports on leishmanias in adults has increased
rapidly in the last years. This mainly concerns patients on cytostatic or immuno-
suppressive drugs (20).

— Each year, millions of tourists visit endemic areas in the infective season and
may contact infected dogs or sandflies. Considering the prevalence of leishmaniasis
in people in the Netherlands and other non-endemic countries, the risk of clinical
infection seems to be low for tourists visiting endemic areas.

— The risk of human infection in the absence of sandflies seems even more remote,
but infections by direct contact from man to man and from animal to man have
incidentally been reported (26). In this connection, it is emphasised that accidents
with infected injection needles or direct contact of open wounds with organic
material from leishmania patients should be strictly avoided.

— Since dogs are more susceptible than man, the risk of infection by direct
mechanical transmission from dog to dog is greater than direct transmission from
dog to man.

— With therapy, the majority of canine leishmania patients show remarkable
clinical improvement, provided glomerular filtration is not seriously decreased.
Following adequate medication, a number of dogs may ultimately become free of
clinical signs or may enjoy a significant prolongation of their life with minimal
or no clinical problems. On the other hand, treatment is expensive, especially in
the larger breeds, and the effect may be disappointing. Relapses are the rule
and resistance to therapy or serious complications such as iridocyclitis and
panophthalmia or end stage renal failure may develop.

Serum immunoglobulins, CIC and ANA were assayed at the Department of Immunology,
and radiographs were made and interpreted at the Department of Radiology, Veterinary
Faculty, University of Utrecht.

1. Biewenga WJ, Gruys E. Proteinuria in the dog: a elinicopathologieal studv in 51 proteinuric dogs.
Res vet Sci 1986; 41: 257-64.

2. Boor-van der Putten IME. 75 Jaar geneeskunde van gezelschapsdieren in Nederland. 1986; chapt.
1, 7, Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier (Ed.), Elinkwiik, Utrecht.

3. Bryceson ADM. Lci.shmania.sis. In: Beeson PB, McDermott W, and Wyngaarden JB (Eds.), Cecil
Textbook of medicine, 15th ed. 1979; Chapt 10, § 195, 583-9, WB Saunders, Philadelphia, Londen.

4. Casali P, Perrin LH, Lambert PH. Immune complexes and tissue injury. In: Dick G (Ed.),
Immunological aspects of infectious diseases, 1979, chapt 9, 295-342, MTP press ltd., Lancaster,
England.

5. Convit J, Rondon A, Uhlrich M, et al. Immunotherapy versus chemotherapy in localised
cutaneous leishmaniasis. Lancet 1987; i: 401.

6. Dedet JP. Les leishmanioses en Afrique du Nord. Bull Inst Pasteur 1979; 77: 50-80.

7. Drutz DJ,GraybillJR. Infectious diseases. In: Stites DP, Stobo JD, Fudenberg HH, and Wells JV
(Eds.), Basic & Clinical Immunology, 4th ed. 1982; Chapt. 33,628-30, Lange Med Publ, Los Altos,
Ca.

8. EuzebyJ. Protozoologic medicale comparée. Vol 1, 1986; Collection Fondation Marcel Merieux,
Lyon, France.

9. Giauffret A, Sanchis R, Vitu C. Les examens de laboratoire dans la leishmaniose canine. Revue
Méd vét 1976; 127: 913-30.

10. Goudswaard J. Verdouw-Chamalaun EVM. Noordzij A. Quantitation of immunoglobulins in
ovine sera and secretions by laser nephelometry. Veter Immunol Immunopathol 1979; I: 163-77.

11. Herman R. Cytophilic and opsonic antibodies in visceral leishmaniasis in mice. Infection
Immunity 1980; 28: 585-93.

12. Heyneman D. Parasitic diseases. In: Stites DP, Stobo JD, Fudenberg HH, and Wells JV (Eds.),
Basic & Clinical Immunology, 4th ed. 1982; Chapt. 37, 676-7, Lange Med Publ, Los Altos, Ca.

13. Holzworth J, Leishmaniasis. In: Holzworth J (Ed.), Diseases of the cat. Medicine & surgery, 1987,
397, WB Saunders, Philadelphia, Penn.

14. Hubbert WT, McCullogh WF, Schnurrenberger PR. Diseases transmitted from animals to man.
6th ed, 1975, Chapt 60, 777-88, CC Thomas, Springfield, 111.

17. Kammermann-Lüscher B. Leishmaniose beim Hund. Schweiz Arch Tierheilk 1980; 122: 585-603.

18. Keenan CM, Hendricks LD, Lightner L, et al. Visceral leishmaniasis in the German shepherd dog.
I. Infection, clinical disease, and clinical pathology. Vet Pathol 1984; 21: 74-9.

19. Keenan CM, Hendricks LD, Lightner L, Johnson AJ. Visceral leishmaniasis in the German
shepherd dog. 2. Pathology. Vet Pathol 1984; 21: 80-6.

20. Kootte AMM, dePlanque MM, Thompson J, Polderman AM. Leishmaniasis als complicatie van
immunosuppressiva. Ned Tijdschr Geneeskd 1987; 131: 264.

21. Krampitz HE. Neuere Erkenntnisse über die geographische Verbreitung der Leishmaniasen in der
Alten Welt. In: Giese E, Kohlkepp G, Kolb A, et al. (Eds.), Geomedizin in Forschung und Lehre,
1979; Geogr Zschr Suppl 51: 42-58.

22. Krampitz HE, Schupp W, Killig H. Zur Diagnose und Epidemiologie der mediterranen Hautleish-
maniase. Münch med Wschr 1973; 115: 13-9.

23. LanotteG, RiouxJA, Perieres J, Vollhardt Y. Ecologie des Leishmanioses dans le sud de la France.
10. Les formes évolutives de la leishmaniose viscérale canine. Annales Parasitol (Paris) 1979\' 54\'
277-95.

24. Levine ND. Protozoan parasites of domestic animals and of man. 2nd ed. 1973; Chapt 3, 63-78,
Burgess Publ Comp, Minneapolis, Minn.

25. Lewis RM, Center SA. Primary diseases affecting glomeruli. In: Bovée KC (Ed), Canine nephrol-
ogy, 1984, Chapt 22,461-79, Harwal Publ Co, USA.

26. Longstaffe JA, Guy MW. Canine leishmaniasis - United Kingdom update. J Small Anim Pract
1986; 27: 663-71.

27. Mauel J. The biology of the macrophage leishmania interaction. In: Van den Bossche H (Ed.), The
host invader interplay. 1980; 165-77, Elsevier North-Holland Biomedical Press, Amsterdam.

28. Mischer PA, Belehu A. Leishmaniasis: Hematologic aspects. Semin Hematol 1982; 19: 93-9.

29. Molyneux DH, Ashford RW. The biology of Trypanosoma and Leishmania. 1983, Taylor and
Francis, London.

30. Morsy TA, Michael SA, El Desi AM. Cats as reservoir hosts of human parasites in Amman,
Jordan. J Egypt Soc Parasitol 1980; 10: 5-13.

31. Neva FA. Leishmaniasis. In: Wyngaarden JB and Smith LH (Eds), Cecil Textbook of medicine,
17th ed 1985; Chapt 20, § 381: 1786-92. WB Saunders, Philadelphia, London, Toronto.

32. Rioux JA, Golvan YJ. Epidemiologic des leishmanioses dans le sud de la France. Monographie de
l\'institut national de la santé et de la recherche médicale 1969; 37: 130-82.

33. Saar CH. Leishmaniose bei einem Hund (Bildbericht). Berl Münch Tierärztl Wschr 1969; 18: 354-5.

34. Slappendel RJ. Interpretation of tests for immune-mediated blood diseases. In: Kirk RW (Ed),
Current Veterinary Therapy IX, Small animal practice 1986; Section 5, 498-505, WB Saunders,
Philadelphia, London, Toronto.

35. Sûtes DP. Clinical laboratory methods for detection of antigens and antibodies. In: Stites DP,
Stobo JD, Fudenberg HH, and Wells J V (Eds), Basic & Clinical Immunology, 4th ed 1982; Chapt
22, 343, Lange Med Publ, Los Altos, Ca.

36. Tryphonas I, Zawidzka Z, Bernard MA, Janzen EA. Visceral leishmaniasis in a dog: clinical,
hematological and pathological observations. Canad J Comp Med 1977; 41: 1-12.

37. Turrel JM, Pool RR. Bone lesions in four dogs with visceral leishmaniasis. Vet Radiol 1982; 23:
243-9.

38. Zuckerman A, Lainson R. Leishmania. In: Kreier JP (Ed), Parasitic protozoa, 1977; 1: Chapt 3,
57-133, Academic Press, New York, San Francisco, London.

A Joint Residency Programme with the Faculty of
Veterinary Science, University of Liverpool and
funded by a substantial grant from The Lever-
hulme Trust was established in 1984 for a period
of six years to finance four residency posts at each
School for the training of veterinary clinical and
paraclinical specialists.

The Royal Veterinary College is now extending its
programme following an offer from the Court of
Londen University to pay half the cost of up to six
further posts. The College, through the RVC
Animal Care Trust, is succesfully raising match-
ing funds and in some cases the full cost of re-
sidencies.

Applications arc invited from veterinary gradua-
tes under age 30 with at least one year\'s relevant
experience and holdinga qualification registrable
with The Royal College of Veterinary Surgeons
for the first of the 1989 Residency posts:

This is funded by The Leverhulme Trust and is
based in the Department of Veterinary Surgery
and Obstetrics.

This is funded by the Home of Rest for Horses and
the University of London and is based in the
Department of Veterinary Surgery and Obste-
trics.

Funded by Efamol Limited and the University of
London and based in the Department of Veterin-
ary Medicine and Animal Husbandry.

The Alice Stanley Jaye Residency is fully funded
by a legacy and is in the Department of Veterinary
Medicine and Animal Husbandry.

Interested persons are encouraged to get in touch
with the head of department: Professor L. C.
Vaughan for Veterinary Surgery and Obstetrics
and Professor J. E. T. Jones for Veterinary Me-
dicine and Animal Husbandry (telephone: Potters
Bar 55486).

Appointments are for 3-years. Successful appli-
cants will be required to undertake specialised
training and training in teaching methods and to
register for appropriate postgraduate qualifica-
tions.

Salary within the range £ 9,578 to £ 12,408 accord-
ing to age and experience. Superannuation under
the Universities\' scheme.
Application form from the Assistant Secretary
(Personnel), The Royal Veterinary College, Royal
College Street, London NWI OTU. Telephone"
01-3872898.

Lezingencyclus overlevings-
strategie van de varroamijt
Utrecht, zaterdag 16 januari 1988

Op zaterdag I6januari 1988 volgt het hoogtepunt
van de Varroa lezingencyclus met prof dr. N.
Koeniger, Obcrursel (centrale figuur in het Var-
roa-onderzoek) en dr. D. A. Griffiths, Engeland
(een mijtendeskundige bij uitstek).
De Varroa lezingencyclus wordt georganiseerd
door de Stichting Contact Imker en Wetenschap.
Op 20 februari 1988: dr. L. Gerig (Liebefeld,
Zwitserland), co-referent Dr. J. P. van Praagh
\'(Celle, BRD)

Op 19 maart 1988: prof. dr. W. Drescher (Bonn,
BRD), co-referent prof. dr. O. van Laere (Merel-
beke, België).

De hoofdlezingen vangen alle 10.30 uur aan. De
cursussen/workshops beginnen om 15.00 uur. Alle
voordrachten worden gehouden in het hoofdge-
bouw Diergeneeskunde, \'De UithoF, Yalelaan 1
te Utrecht.

Opgave en informatie: tel. 05908-32238, (Harry
Dijkema), 03435-74493 (Linde Kroes) en 03403-
73939 (Henk Vernooy).

Een methode om geïnfecteerde van
gevaccineerde varkens te onderscheiden als
basis voor de bestrijding van de ziekte van
Aujeszky^

A method to distinguish infected from vaccinated pigs as a basis for the
control of Aujeszky\'s disease

SAMENVATTING Vaccinatie tegen de ziekte van Aujeszky (AD) leidt niet tot uitroeiing van
de ziekte. Desondanks wordt in veel landen, om de economische schade te beperken, op
uitgebreide schaal tegen AD gevaccineerd. Een eerste vereiste voor het opzetten van een
bestrijding van AD in zulke landen is een methode om geïnfecteerde van gevaccineerde varkens
te onderscheiden. Dit artikel handelt over een dergelijke methode.

De test (gl-ELISAj maakt gebruik van 2 monoclonale antilichamen gericht tegen 2 verschil-
lende epitopen op het glycoproteïne I (gl) van AD virus (ADV), en toont antilichamen tegen die 2
epitopen aan. De gl-ELlSA is gevoelig, specifiek en geschikt voor serologisch onderzoek op
grote schaal.

Vijf van de 14 onderzochte ADV vaccins wekten geen antilichamen tegen gl op bij varkens, met
andere woorden, ze waren gl-negatief. Daarentegen gaven alle tot nu toe onderzochte veld-
stammen van ADV wel aanleiding tot de vorming van gl-antdichamen.
Varkens die eerst met een gl-negatief vaccin geënt werden en daarna geïnfecteerd werden met
een veldstam van ADV vormden antilichamen tegen gl. De antilichamen verschijnen rond
2 weken na infectie in het bloed en blijven waarschijnlijk meer dan 1 jaar aantoonbaar.
Praktijkproeven hebben aanwijzingen opgeleverd dat het mogelijk is om op gevaccineerde
bedrijven de geïnfecteerde varkens op te sporen. Op een groot vermeerderingsbedrijf is vrijwel
zeker AD V uitgeroeidvia het verwijderen van gl-seropositieve varkens. Deze resultaten bieden
perspectieven om in Nederland een gecombineerd vaccinatie-bestrijdingsprogramma voor AD
te starten.

SUMMARY Vaccination against Aujeszky\'s disease (ADj does not lead to eradication of the
disease. Nevertheless, to reduce the economic losses, vaccination against AD is widely practised
in many countries. With regard to control of AD, a method to distinguish infected from
vaccinated pigs is a prerequisite in those countries. This paper deals with such a method.
The assay (gl-ELISAj makes use of 2 monoclonal antibodies directed against 2 different
epitopes on glycoprotein / (gl) of AD virus (ADV), and detects antibodies against those 2
epitopes. The g]-ELISA is sensitive, specific and suitable for serological screening on a large
scale.

Five of the 14 tested ADV vaccines did not elicit antibodies to gl in pigs, in other words they were
gl-negative. On theother hand, all field strains of ADV tested so far did induce antibodies to gl.
Pigs that were first given a gl-negative vaccine and.subsequently were infected with a field strain
of ADV produced antibodies to gl. These antibodies appear into the blood approximately
2 weeks after infection, and probably persist for over a year.

Field experiments have demonstrated that it is possible to identify infected pigs in vaccinated
herds. There is strong evidence, that ADV has been eliminated in a large multiplyer herd by
removal of gl-seropositive pigs.

The results described above provide a sound basis to implement a combined vaccination-control
programme for AD in the Netherlands.

\' Bekroond met de 2e prijs Jubileumprijsvraag uitgeschreven door de Hoofdredactie van het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde en The Veterinary Quarterly over het onderwerp \'Infectieziekten\', ter
gelegenheid van de viering van het 125-jarig bestaan van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde, op 9 oktober 1987, te Nijmegen.
^ Dr. J.T. van Oirschot, Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 65, 8200 AB Lelystad.

\'Infectieprobleem minstens even groot als het probleem van de mestoverschotten\'
en \'als varkenshouder leid je een steeds meer geïsoleerd bestaan\'. Dit zijn uit-
spraken die doordrongen tot de pagina\'s van een landelijk dagblad. Ze illustreren
hoezeer infectieziekten de varkenshouderij bedreigen.

De ziekte van Aujeszky (Aujeszky\'s disease: AD) staat hoog op de lijst van
schadelijke infectieziekten van onze varkensstapel. Er zijn geen uitvoerige studies
verricht naar de omvang van de financiële schade voor de Nederlandse varkens-
houderij, maar een eerste schatting leert dat het verlies ten gevolge van AD
waarschijnlijk meer dan ƒ 40.000.000,- per jaar bedraagt. De verwachting is dat de
economische schade nog zal toenemen, mede als gevolg van het feit dat de EG
overweegt, voor Nederland ongunstige, handelsrichtlijnen in te stellen. Wellicht
ten overvloede zij vermeld, dat 60% van onze productie aan varkens en varkens-
vlees wordt geëxporteerd. Engeland en Denemarken hebben AD vrijwel uitge-
roeid, terwijl ook in bepaalde delen van Frankrijk en Duitsland een bestrijdingspro-
gramma in gang is gezet.

In het kader van een uitroeiing van AD is het zaak alle potentiële verspreiders van
het virus uit te schakelen. Varkens zijn, direct of indirect, de enige bron van
verspreiding van AD-virus (ADV). Acuut geïnfecteerde varkens scheiden gedu-
rende 10-14 dagen virus uit. Na herstel van de infectie kan het ADV evenwel
levenslang latent in het varken aanwezig blijven. Ook gevaccineerde varkens
kunnen drager worden van ADV, doordat vaccinatie een infectie met veldvirus
veelal niet kan voorkomen. Deze dragers kunnen onder invloed van stress het virus
weer gaan uitscheiden. De consequentie hiervan is dat alle varkens die ooit geïnfec-
teerd zijn als potentiële verspreiders moeten worden aangemerkt.
In Engeland en Denemarken is al jaren een verbod van kracht om tegen AD te
vaccineren. Hun bestrijdingsprogramma\'s zijn er dan ook op gebaseerd om met
conventionele serologische methoden de geïnfecteerde, dat wil zeggen de serolo-
gisch positieve, varkens op te sporen en deze vervolgens te slachten. Een nauwge-
zette en consequente uitvoering van dit programma, vanzelfsprekend gekoppeld
aan ondersteunende maatregelen onder andere ter voorkoming van introductie
van het virus, zal mettertijd vrijwel zeker leiden tot eliminatie van ADV in Enge-
land en Denemarken.

Om de economi.sche schade te beperken wordt in een aantal landen, waaronder
Nederland, op uitgebreide schaal gevaccineerd tegen AD. Vanuit het oogpunt van
bestrijding van AD is een vaccinatieprogramma niet toe te juichen. Vaccinatie op
zich zal niet leiden tot uitroeiing van ADV en, wat belangrijker is, toepassing van
een vaccinatieprogramma maakt een bestrijding op basis van grootschalig conven-
tioneel serologisch onderzoek onmogelijk. Het stopzetten van de vaccinatie en het
vervolgens instellen van een bestrijdingsprogramma, zoals in Engeland en Dene-
marken, is voor Nederland geen realistische optie, omdat ADV wijd verbreid is in
onze varkensstapel.

Gezien het bovenstaande is voor een aantal landen een bestrijdingsprogramma
voor AD geen haalbare kaart, tenzij men zou kunnen beschikken over een test die
antilichamen gevormd na vaccinatie kan onderscheiden van antilichamen opge-
wekt door ADV infectie. Zo\'n serologische test maakt het dan mogelijk een
bestrijding van AD te starten, waarbij een vaccinatieprogramma wordt gecombi-
neerd met opsporing en verwijdering van geïnfecteerde varkens.
Binnen het Centraal Diergeneeskundig Instituut is 3 jaar geleden een onderzoek
gestart met als doel een dergelijke methode te ontwikkelen. Als basis voor dit
onderzoek diende de volgende hypothese. Er zijn vaccinvirussen die een deletie in
het genoom hebben, \'een stukje DNA missen\', ter grootte van 2000-4000 baseparen
(3,4). Dientengevolge zullen dergelijke vaccinvirussen wellicht ook één of meer van

de ongeveer 30 viruseiwitten missen. Als we nu monoclonale antilichamen (MCA\'s)
bereiden, die gericht zijn tegen het eiwit dat in vaccinvirussen ontbreekt, kunnen we
met behulp van die MCA\'s een serologische test ontwikkelen, die alleen anti-
lichamen tegen dat bepaalde eiwit aantoont. Met een dergelijke test is het dan
mogelijk om onderscheid te maken tussen geïnfecteerde en gevaccineerde varkens.
Deze hypothese is inmiddels werkelijkheid geworden.

Dit artikel beschrijft in het kort het principe van de ontwikkelde test en de
resultaten die ermee verkregen zijn in het laboratorium en in het veld. Verder wordt
ingegaan op de vraag hoe deze methode bij zou kunnen dragen aan de bestrijding
van AD.

We hebben MCA\'sgemaakt tegen de virulente Northern-Ireland Aujeszky (NI A)-3 stam van
ADV, volgens de CDI-standaardmethode( 13). Om MCA\'s op te sporen die niet reageerden
met een vaccinvirus, zijn tijdens de bereidingsprocedure consequent alle hybridoma\'s getest
tegen de virulente NIA-3 stam en tegelijkertijd tegen de avirulente Bartha vaccinstam van
ADV. Op deze wijze werden, zoals nadien bleek, MCA\'s geselecteerd die gericht waren tegen
het glycoproteïne I (gl) van ADV. Dit eiwit dat zich in de membraan van het virus bevindt
wordt niet gevormd door sommige ADV-vaccinstammen (8). De MCA\'s die in de test
worden gebruikt zijn gericht tegen 2 verschillende antigene determinanten (epitopen)op gl.
Met deze 2 MCA\'s is een blocking-ELISA opgezet met als doel antilichamen aan te tonen
tegen gl. Deze ELISA methodiek is voor het eerst toegepast door Houwers en Schaake (6) in
het kader van de zwoegerziektebestrijding. Het principe van de blocking-ELlSA die onder-
scheid maakt tussen ADV-geïnfecteerde en gevaccineerde varkens (gl-ELISA) wordt be-
schreven in fig. 1. Een eerdere test die voor dit doel is ontwikkeld maakt gebruik van één
MCA tegen gl (12).

De gl-ELlSA is zeer geschikt voor uitvoering van serologisch onderzoek op grote schaal.
Het is tevens een gevoelige en zeer specifieke test. In feite toont de test alleen antilichamen
aan die gericht zijn tegen de 2 eerder genoemde epitopen op gl. MCA\'s gericht tegen andere
epitopen op gl worden in de gl-ELISA niet herkend. Hoewel het uitermate onwaarschijnlijk
is, kunnen niet verwante micro-organismen epitopen bevatten met dezelfde structuur als één
van de 2 epitopen op gl, waartegen we antilichamen meten. Hierdoor kunnen er mogelijk
serologische kruisreacties optreden. We hebben dan ook sera van vele \'specified pathogen
free\' (SPF) varkens onderzocht die met één van de volgende agentia experimenteel waren
besmet: varkenspestvirus, varkenspestvaccinvirus, Afrikaanse varkenspestvirus, \'transmis-
sible gastroenteritis\' virus, porcine rotavirus, porcine \'epidemic diarrhoea\' virus, vesiculaire
varkensziekte virus, parvovirus, HlNl en H3N2 influenzavirussen, bovine virus diarree
virus, Haemophilus pleuropneumoniae, Pasteurella multocida en Bordetella hronchiseplica.
Alle sera waren negatiefin de gl-ELISA. Deze resultaten bevestigen de specifiteit van de test.

Met de gl-ELISA hebben we in eerste instantie onderzocht welke vaccins wel en
welke vaccin geen antilichamen tegen ADV-gl opwekken. Uit tabel 1 blijkt dat 5
van de 14 onderzochte vaccins geen antilichamen tegen gl induceren bij varkens,
met andere woorden ze zijn gl-negatieL Dit resultaat is in overeenstemming met
het gegeven dat in deze stammen een deletie aanwezig is in het gebied van het
genoom, dat codeert voor gl (4). Ook is met behulp van MCA\'s aangetoond dat na
infectie van weefselkweekcellen deze stammen geen gl produceren. In ons land zijn
gl-negatieve vaccins op de markt, die gebaseerd zijn op de Bartha-, BUK-900 of
Norden-stam.

Vervolgens hebben we onderzoek gedaan naar de gl-antilichaamvorming bij sero-
negatieve varkens die met veldvirusstammen, langs intranasale weg of via contact,
werden geïnfecteerd. Hiervoor zijn stammen van verschillende virulentie en
afkomstig uit diverse landen gebruikt (tabel I). Alle varkens produceerden anti-

Fig. 1. MCA I (—[)wordt gecoat aan de wand van een cupje van een microtiterplaatjc. Dit MC-A doet
dienst als \'grijpantilichaam\'. MCA 2 (>—) wordt geconjugeerd aan het enzym peroxidase. Na toevoe-
ging van virus antigeen (een ruw preparaat van met virulent ADV geïnfecteerde cellen) aan een cupje
van een microtiterplaatjc waarin MCA 1 gecoat is en de MCA 2/peroxidase aanwezig is, zal het antigeen
zich binden aan MCA 1 en MCA 2.

Na wassen en substraattoevoeging zal er een klcurreactie optreden (A). In feite wordt met deze reactie
het virus antigeen aangetoond.

Het principe van de gl-blocking ELISA berust op een blokkade van de bovenbeschreven virus antigeen
detectie door antilichamen in het te onderzoeken serum.

Bij de uitvoering van de gl-blocking ELISA wordt het antigeen eerst geïncubeerd met het te onder-
zoeken serum in een apart, niet gecoat, microtiterplaatje. Serum van een geïnfecteerd varken bevat
antilichamen tegen (de 2 epitopen op) gl en zal deze \'afdekken\' (B). Na overbrengen van dit serum-
antigeen mengsel naar het plaatje waar de beide MCA\'s aanwezig zijn, zal derhalve geen binding van
antigeen aan MCA\'s kunnen optreden. Bij het wassen wordt MCA 2/peroxidase verwijderd en na
toevoegen van substraat treedt dus geen kleuring op. Serum van een varken dat met een gl-negatief
vaccin is gevaccineerd bevat geen antilichamen tegen gl en zal de epitopen niet afdekken (C). Het
antigeen kan dan met beide MCA\'s reageren, met als gevolg dat kleuring optreedt.

lichamen tegen gl. De antilichamen zijn voor het eerst 14 dagen na infectie in het
bloed aantoonbaar en blijven vermoedelijk meer dan een jaar aanv/ezig (fig. 2).
Laboratoria zullen doorgaans alleen de beschikking hebben over de meer virulente
ADV stammen, omdat ze slechts materiaal aangeboden krijgen van klinische
gevallen van AD. Het is echter ook van belang na te gaan of zwakvirulente

Phylaxia (Hongarije)
NIA-3 (Noord-Ierland)
75V19 (België)
Singapore (Singapore)
AV 2215^ (West-Duitsland)
Sterksel (Nederland)
Troost (Nederland)
Boekei (Nederland
Limburg (Nederland)

alle tot nu toe geteste veldstammen (> 200) vormden gl in viiro
een veldstam met een afwijkende gl-expressie (9).

veldstammen aanleiding geven tot productie van gl-antilichamen. Daartoe zijn van
een aantal bedrijven, die via serologisch onderzoek in het kader van export opge-
spoord waren, honderden sera onderzocht van varkens die een subklinische ADV-
infectie hadden doorgemaakt. In alle gevallen bleken deze varkens gl-antilichamen
gevormd te hebben. Hoewel het bovenstaande een aanwijzing is dat de meeste
veldvirussen gl-positief zijn, kan niet worden uitgesloten dat er gl-negatieve virus-
sen in de varkensstapel circuleren. In dit kader is het vermeldenswaard dat met

Fig. 2. Ontwikkeling en persistentie van de antilichaamrespons tegen gl van ADV. Alle varkens
werden geïnfecteerd met een mild-virulente veldstam van ADV. Varkens 326 was intranasaal gevacci-
neerd met de Bartha-stam, 3 weken voor het contact met geïnfecteerde varkens. Varkens 364, 372, 375
waren niet gevaccineerd, voordat ze werden geïnfecteerd. Varken 364 werd via intranasale inoculatie
besmet; varkens 372 en 375 via contact met besmette varkens.

moleculair-biologisch onderzoek is aangetoond dat alle tot nu onderzochte ADV-
veldstammen, en dat zijn er meer dan 100, de genetische informatie voorgi bezitten
(4, 5). Een deel van deze stammen hebben we onderzocht op in vitro gl expressie en
alle bleken gl te vormen. Dit onderzoek wordt vervolgd, maar tot nu toe bestaat er
een volledige overeenkomst tussen aanwezigheid van de genetische informatie voor
gl, /« vitro produktie van gl en gl-antilichaamvorming door het varken. Op grond
hiervan is het aannemelijk dat vrijwel alle veldvirussen bij varkens gl-antilichamen
opwekken. Onlangs echter, is in Duitsland uit een rund ADV geïsoleerd met een
afwijkende expressie van gl (9). Nader onderzoek door ons laboratorium heeft
uitgewezen dat varkens die met dit isolaat werden besmet toch antilichamen tegen
gl vormden (tabel 1). Dus ook varkens die geïnfecteerd werden met een afwijkend
veldvirus waren in de gl-ELISA positief.

In het kader van een bestrijding met als basis een verplichting om met gl-negatieve
vaccins te vaccineren is uiteraard de belangrijkste vraag of varkens die eerst
gevaccineerd worden en daarna een infectie ondergaan, antilichamen tegen ADV-
gl vormen. Daartoe hebben we sera onderzocht van varkens die tweemaal met
gl-negatieve vaccins, gebaseerd op de Bartha-, BUK-900-, of Nordcn-stam, waren
gevaccineerd en vervolgens waren gechallenged met de virulente NIA-3 stam. Na
vaccinatie werden uiteraard geen gl-antilichamen geproduceerd, maar na challenge
hadden alle varkens gl-antilichamen gevormd. Bovendien zijn varkens die 3 weken
tevoren met de Bartha-stam intranasaal waren gevaccineerd en via contact bloot-
gesteld werden aan een mild-virulente ADV-stam onderzocht op gl-antilichaam-
vorming. Hoewel deze varkens na de contact-challenge niet ziek werden en geen
virus uitscheidden, dus klinisch en virologisch volledig beschermd leken, bleken ze
toch gl-antilichamen gevormd te hebben. De titers van de gl-antilichamen in
gevaccineerde en vervolgens besmette varkens waren niet zo hoog als in niet-
gevaccineerde besmette varkens, maar persisteerden minstens even lang (fig. 2).
Deze laboratorium-experimenten suggereren dat het mogelijk is om in een gevac-
cineerde populatie de geïnfecteerde, gl-seropositieve, varkens op te sporen.
Op grond van de hoopgevende resultaten in het laboratorium, waarvan er enkelen
hierboven beschreven zijn, is in september 1986 een \'pilot-experiment\' in de prak-
tijk gestart op 5 bedrijven. Op één van de onderzochte bedrijven, een vermeerde-
ringsbedrijf, is getracht ADV uit te roeien door middel van herhaald serologisch
onderzoek met de gl-ELISA en de verwijdering van gl-seropositieve fokvarkens.
De varkens op het bedrijf waren sedert februari 1983 om de 5 maanden \'voor de
voet weg\' gevaccineerd met een gl-negatief vaccin, gebaseerd op de Bartha-stam. In
het kader van de proef is vanaf oktober 1986 overgegaan op een enting om de 4
maanden. De resultaten van dit experiment zijn samengevat in tabel 2. Bij het eerste
serologisch onderzoek van alle beren, zeugen en gelten op het bedrijf bleek onge-
veer 10% gl-seropositief te zijn. De positieve dieren werden van het bedrijf verwij-

Tabel 2. Resultaten van 4 achtereenvolgende gl-ELlSA testen op een vermeerderingsbedrijf waar
werd geënt met een gl-ncgatiel\' vaccin.

derd, waarna ruim een maand later een tweede serologische screening volgde. In de
periode tussen het eerste en het tweede onderzoek bleken 2 zeugen gl-seropositief te
zijn geworden. Deze zeugen werden ook verwijderd en bij het derde en vierde
onderzoek bleek de hele stapel gl-seronegatief.

Virologisch onderzoek bij meer dan 100 gestorven biggen en bij 12 SPF-verklikker-
biggen, die in totaal 20 weken op het bedrijf verbleven, heeft aannemelijk gemaakt
dat ADV ook inderdaad van dit bedrijf is verdwenen.

Op een ander bedrijf, een gesloten fokbedrijf, is met een interval van 6 maanden
serologisch onderzoek uitgevoerd onder alle fokvarkens. Dit bedrijf werd ook al
jaren lang \'voor de voet weg\' geënt met een gl-negatief vaccin. Er zijn geen
pogingen gedaan het bedrijf te saneren door het opruimen van de gl-seropositieve
varkens. Tabel 3 laat zien dat de AD-situatie in de onderzoeksperiode stabiel
gebleven is. De varkens die in oktober 1986 gl-seropositief waren, waren in maart
1987 nog positief. Dit geeft aan dat ook in de praktijk de gl-antilichaamrespons
lang persisteert; een gegeven dat in het kader van een bestrijdingsprogramma van
groot belang is. Op 3 andere, op dezelfde manier, gevaccineerde bedrijven die
serologisch vervolgd zijn, werd feitelijk eenzelfde stabiele AD-situatie aange-
troffen.

\' Dezelfde varkens waren in oktober en maart gl-seropositief of gl-seronegatief.
^ Eigen opfok, behoorde in oktober tot de biggen.

De resultaten demonstreren dat er een methode is ontwikkeld die het mogelijk
maakt om AD V-geïnfecteerde varkens via bloedonderzoek te onderscheiden van
varkens die met gl-negatieve ADV-vaccins zijn gevaccineerd. De gl-ELISA is
gevoelig, specifiek en zeer geschikt voor grootschalig serologisch onderzoek. Op
korte termijn zal worden onderzocht of het mogelijk is in plaats van serum een
kleine hoeveelheid bloed in de gl-ELISA te gebruiken. Het afnemen van bloed uit
het oor, bijv. met filtreerpapiertjes (1) of op een andere wijze, betekent een
aanzienlijke vereenvoudiging van de bloedmonstername bij varkens.
Laboratorium-experimenten hebben uitgewezen dat varkens die eerst met gl-nega-
tieve vaccins gevaccineerd zijn en later worden besmet met virulent of mild-virulent
ADV na de besmetting, anlilichamen tegen gl vormen. Bovendien is aangetoond
dat de gl-antilichaamrespons waarschijnlijk meer dan een jaar in dergelijke var-
kens aanwezig blijft. De resultaten van het \'pilot experiment\' in de praktijk
bevestigen deze laboratoriumbevindingen. De bovenstaande gegevens zijn van
groot belang voor een bestrijding van AD, Immers, ze geven aan dat het mogelijk is
om geïnfecteerde varkens in gevaccineerde populaties op te sporen.
De praktijkproef heeft daarnaast aanwijzingen opgeleverd die de veronderstelling,
dat een strak en consequent uitgevoerd vaccinatieschema de viruscirculatie op
bedrijven aanzienlijk onderdrukt, lijkt te bevestigen. Immers, op alle 5 bedrijven
werd een in epidemiologisch opzicht stabiele AD-situatie aangetroffen. Het terug-

dringen c.q. \'onderbreicen\' van de viruscirculatie wordt vermoedelijk veroorzaakt
door een drietal effecten van vaccinatie. In vergelijking met een niet-gevaccineerd
varken zal een gevaccineerd varken: a) minder gevoelig zijn voor ADV, met andere
woorden, er is meer virus nodig om een gevaccineerd varken te infecteren; b) na een
infectie duidelijk minder virus uitscheiden en; c) een geringere kans hebben om
virusdrager te worden.

Niettegenstaande de positieve effecten zal vaccinatie op zich niet leiden tot een
uitroeiing van ADV. In het kader van een bestrijding van AD is het (herhaaldelijk)
opsporen van geïnfecteerde varkens op gevaccineerde bedrijven en het vervolgens
verwijderen van deze dieren daarom van essentieel belang. De praktijkproef heeft
aangetoond dat de bovenstaande benadering vrijwel zeker heeft geleid tot elimina-
tie van ADV op een groot vermeerderingsbedrijf (tabel 2).

Mede op grond van het hierboven beschreven onderzoek lijkt het verantwoord om
in Nederland voortaan uitsluitend te vaccineren met gl-negatieve vaccins. Er zijn
hiervoor momenteel 4 gl-negatieve vaccinstammen beschikbaar en de verwachting
is dat op korte termijn genetisch gemanipuleerde gl-negatieve vaccins op de markt
verschijnen. Eerdere studies hebben aangetoond dat sommige gl-negatieve vaccins
tot de meest werkzame en veilige ADV vaccins behoren (2, 7, 11).
De verplichting om uitsluitend gl-negatieve vaccins te gebruiken is een eerste stap
op weg naar een gecombineerd vaccinatie-bestrijdingsprogramma voor AD. Als
deze vaccins in een intensief en consequent uitgevoerd vaccinatieschema worden
toegepast zal dit uiteindelijk resulteren in een duidelijke vermindering van een
aantal geïnfecteerde bedrijven en varkens. Na verloop van tijd, als bijv. de varkens
die voordien nog gevaccineerd zijn met gl-positieve vaccins grotendeels uit de
populatie verdwenen zijn, kan men bloedonderzoek verrichten om de geïnfec-
teerde, gl-seropositieve, varkens op te sporen. De identificatie van gl-seropositieve
varkens opent mogelijkheden om via allerlei variaties van \'test en removal\' proce-
dures (10) een bedrijf, regio of provincie vrij te krijgen van ADV. Via een dergelijke
aanpak wordt ernaar gestreefd om uiteindelijk ADV in Nederland uit te roeien. Als
dat doel bereikt is, kan ook de uitgebreide vaccinatie tegen AD worden stopgezet.
Het spreekt vanzelf dat een dergelijk bestrijdingsprogramma ondersteund zal
moeten worden met aanvullende maatregelen, zoals bijv. een quarantaine om de
kans op herintroductie van ADV via aankoop zo klein mogelijk te maken en het
uitgeven van certificaten aan bedrijven die gedurende 6 maanden vrij zijn van het
virus.

De overheid overweegt momenteel om op korte termijn via artikel 45 van de
Veewet uitsluitend toepassing van gl-negatieve ADV vaccins toe te staan. Het
effect van een intensief vaccinatieschema op de verbreiding van veldvirus kan dan
op regionale schaal met de gl-ELISA worden bestudeerd. Een dergelijke studie kan
dienen als een aanzet tot een nationaal bestrijdingsprogramma met als doel uit-
roeiing van ADV.

De in dit artikel beschreven methodiek opent perspectieven voor een geheel nieuwe
benadering van de bestrijding van AD in landen waar vaccinatie op uitgebreide
schaal plaatsvindt. Het betekent tevens een nieuwe ontwikkeling in het kader van
de bestrijding van dierziekten, omdat voor het eerst vaccinatie kan worden gecom-
bineerd met grootschalig serologisch onderzoek ter identificatie van besmette
dieren.

De auteur bedankt de heren P. J. L. M. Moonen, F. Daus en H. J. Gerritsen voor de
uitvoering van het laboratorium onderzoek, dr. D. van Zaane en drs. P. W. van Olm voor
hun waardevolle commentaar op het manuscript, de collegae drs. C. A. H. de Waal en drs.
J. M. Wijsmuller voorhet begeleiden van de praktijkproef en de varkenshouders T. Höfkes,

praktijkproef werd gefinancierd door de Veterinaire Dienst van het Ministerie van Land-
bouw en Visserij.

1. Banlcs M. Detection of antibodies to Aujeszi<y\'s disease virus in whole blood by ELISAdisc. J Virol
Meth 1985; 12: 41-5.

2. De Leeuw PW and Van Oirschot JT. Vaccines against Aujeszky\'s disease: evaluation of their
efficacy under standardized laboratory conditions. Vet Quarterly 1985; 7: 191-7.

3. Gielkens ALJ and Berns AJM. Differentation of Aujeszky\'s disease virus strains by restriction
endonuclease analysis of the viral DNA\'s. In: Aujeszky\'s disease. Wittman G and Hall SA (eds.)
Curr Top Vet Med Anim Sci 1982; 17: 3-13.

4. Gielkens ALJ, Van Oirschot JT and Berns AJM. Genome differences among field isolates and
vaccine strains of pseudorabies virus. J Gen Virol 1985; 66: 69-82.

5. Herrmann SC. Heppner B and Ludwig H. Pseudorabies viruses from clinical outbreaks and latent
infections grouped into four major genome types. In: Latent herpes virus infections in veterinary
medicine. Wittman G, Gaskell RM and Rziha HJ (eds.). Curr Top Vet Med Anim Sci 1984; 27:
387-401.

6. Houwers DJ and Schaake J. An improved ELISA for the detection of antibodies to maedi-visna
and caprine arthritis-encephalitis virus, employing monoclonal antibodies in a novel one-step
blocking concept. J Immunol Meth 1987; 98: 151-4.

7. McFerran JB, McCracken RM and Dow C. Comparative studies with inactivated and attenuated
vaccines for protection of fattening pigs. In.: Aujeszky\'s disease. Wittman G and Hall SA (eds.).
Curr Top Vet Med Anim Sci 1982; 17: 163-70.

8. Mettenleiter TC, Lukacs N and Rziha HJ. Pseudorabies avirulent strains fail to express a major
glycoprotein. J Virol 1985; 56: 307-11.

9. Mettenleiter TC, Schreurs C, Thiel HJ and Rziha HJ. Variability of pseudorabies glycoprotein 1
expression. Virol 1987; 158: 141-6.

10. Thawley DG, Gustafson DP and Beran GW. Procedures for the elimination of pseudorabies from
herds of swine. J Am Vet Med Assoc 1982; 181: 1513-8.

11. Van Oir.schot JTand Gielkens ALJ. Vaccines against Aujeszky\'s disease: comparison of efficacy,
DNA fingerprints and antibody response to glycoprotein I. Vet Quarterly 1987; 9: 37S-49S.

12. Van Oirschot JT, Rziha HJ, Moonen PJLM, Pol JMA and Van Zaane D. Differentiation of serum
antibodies from pigs vaccinated or infected with Aujeszky\'s disease virus by a coinpetitive enzyme
immunoassay. J Gen Virol 1986; 67: 1179-82.

13. Van Zaane D and IJzerman J. Monoclonal antibodies against bovine immunoglobulins and their
use in isotype-specific ELISA\'s for rotavirus antibody. J Immunol Meth 1984; 72: 427-41.

Bij de kat komt een kaalheid voor, waarbij sprake
is van afgebroken haren en een stug baarkleed en
die veelal aanwezig is op de rug, de achterpoten
en/of dc buik.

Stress-factoren spelen een cruciale rol bij de pa-
thogenese. Teneinde te komen tot meer inzicht in
de oorzaken en de relatie tot stress enerzijds en een
adequate therapie anderzijds, worden nogmaals
katten gezocht met deze \'ethopathologische alo-
pecia\' (voorheen genaamd: psychogene alopecia
of neurodermatitis).

Voor nadere informatie of het doorzenden van
deze patiënten kunt zich wenden tot dr. A. Wil-
lemse, Sectie Dermatologie, Vakgroep Genees-
kunde van het Kleine Huisdier.
Uw medewerking wordt zeer op prijs gesteld.

In de nazomer van dit jaar werd de Gezond-
heidsdienst door de aldaar praktizerende
dierenarts betrokken bij een rundveebedrijf,
waarvan te veel dieren zo nu en dan neus-
bloedingen vertoonden. Dit probleem deed
zich sinds afgelopen winter voor op het be-
drijf

Veel vaker dan voor \'normaal\' kan worden
gehouden stelde de veehouder een bloed-
neus vast bij een of enkele van zijn dieren. Bij
dieren vanaf een leeftijd van ongeveer 4
maanden tot ongeveer 6 maanden komt deze
epistaxis zo nu en dan voor, ongeacht het
geslacht en zowel in de winter op stal als \'s
zomers in de wei.

Omdat geen concrete aanknopingspunten
konden worden gevonden is in overleg met
de veehouder besloten de kop van een slacht-
rijp dier, waarvan bekend was dat het vaker
een bloedneus had, na slachting bij de Ge-
zondheidsdienst voor onderzoek aan te
bieden. Deze kop nu, vertoonde bij uit-
wendige inspectie in het geheel geen afwij-
kingen of deformiteiten, ook geen scheve
neus.

Vervolgens is de kop ongeveer 15 cm rostaal
van de ogen transversaal doorgezaagd (zie
foto), waarbij het door foto 2 gedemon-
streerde beeld werd verkregen. Eenzijdig
waren beide conchae compleet geatrofieerd,
terwijl de neusholte aan diezelfde kant een
beduidend grotere diameter had ten koste
van de andere, macroscopisch geheel gave
neuszijde.

Een segment van het veranderde neusge-
deelte is ingevroren en nader onderzocht
door de Vakgroep Veterinaire Pathologie te
Utrecht, die histologisch een ontsteking van
de mucosa heeft vastgesteld.
Enkele weken geleden zijn op hetzelfde be-
drijf twee pinken gestikt ten gevolge van het
inschakelen van een mengmestmixer onder
de roosters van de opgestalde dieren zonder
de ventilatie in te schakelen. Deze twee run-
deren zijn op de Gezondheidsdienst onder-
zocht en bij een van deze kon, identiek aan
het beeld bij het eerdere dier, wederom een-
zijdig complete conchae atrofie en een onge-
lijke diameter van beide tieusholten worden
vastgesteld. Verder bacteriologisch onder-
zoek is tot op heden door misverstand ach-
terwege gebleven.

Wanneer zich verder nog gevallen zullen
voordoen, zal in elk geval bacteriologisch
{Pasteurella multocida) onderzoek worden
verricht.

Toevalligerwijs beschrijft tezelfdertijd in de
Vet Rec 1987; 121; 350-1, K. J. Baalsrud de
atrofische rhinitis bij de geit in Noorwegen.

Nadat de aandacht van de Hoofdre-
daktie was gevestigd op de rubriek
\'Raakvlakken tussen eerste en tweede
lijns geneeskunde\' in het medische tijd-
schrift Hartbulletin heeft de Hoofd-
redactie zich afgevraagd of een derge-
lijke rubriek ook niet op te zetten zou
zijn in het Tijdschrift voor Dierge-
neesi<unde. Hiertoe werd contact op-
genomen met de Groep Veterinaire
Specialisten, welke zich zeer positief
tegenover een dergelijke rubriek op-
stelde en zonder meer verwachtte dat
de individuele leden bereid zouden zijn
aan het opzetten en regelmatig voeden
daarvan, hun tnedewerking te geven.
Deze rubriek welke zal verschijnen
onder de titel \'Op verwijzing\' spreekt
de Hoofdredactie bijzonder aan. Er
wordt een brug geslagen tussen de eer-
ste- en tweedelijns diergeneeskunde, er
is sprake van praktische relevantie en
het zal de leesbaarheid van het \'fijd-
schrift voor Diergeneeskunde onge-
twijfeld verder verhogen.

In deze rubriek, die in principe open
staat voor elke auteur die zich op spe-
cialistisch niveau met de diergenees-
kunde van landbouwhuisdieren en/of
gezelschapsdieren bezighoudt, zullen
artikelen verschijnen die inzicht geven
in de diagnostiek en behandeling van
doorverwezen patiënten uit diverse
di.uiplines. Theoretische aspecten of
nieuwe ontwikkelingen in de dierge-
neeskunde zullen eveneens worden be-
sproken.

Oogheelkunde is een van die deelgebieden
waarbij de uiteindelijke diagnosestelling nog-
al eens berust op herkenning. Juist doordat
in de gemiddelde praktijk betrekkelijk wei-
nig oogpatiënten worden aangeboden, is dc
opbouw van ervaring vaak gebrekkig en
daardoor worden afwijkingen soms niet
herkend. Symptomen of symptoomcomple-
xen die voor een bepaalde ziekte pathogno-
monisch zijn, worden in zo\'n situatie ge-
makkelijk over het hoofd gezien omdat ze
op zichzelf niet duidelijk opvallend zijn.
Twee voorbeelden mogen dit verduidelijken.

Een zesjarige Bouvier, teef, wordt in een
praktijk aangeboden met éénzijdige ooguit-
vloeiing. Het enige dat daarnaast opvalt is
een geïnjiceerde conjunctiva. De diagnose
\'conjunctivitis\' wordt gesteld en er wordt
chlooramfenicol oogzalf meegegeven met de
mededeling dat het binnen enkele dagen
over moet zijn. Echter na vier dagen wordt
de Bouvier weer op het spreekuur aange-
boden. De conjunctiva is nog steeds geïn-
jiceerd, bovendien is de cornea blauw en
ondoorzichtig. Vanuit de limbus groeien
bloedvaatjes de cornea in. De anders zo le-
vendige hond is de laatste dagen erg rustig en
komt de mand nauwelijks uit. Er lijkt nu dus
ook een keratitis aanwezig te zijn en de be-
handeling wordt aangevuld met chlooram-
fenicoltabletten. Na een aanvankelijke, ge-
ringe, verbetering komt de hond weer een
week later terug met een duidelijk vergrote
oogbol. Dit wordt als glaucooin herkend.
Voor de achtergronden van glaucoom wordt
verwezen naar het artikel van M. H. Boevé
en F. C. Stades: Glaucoom bij hond en kat
(Tijdschr Diergeneeskd 1985; 110 (6); 219-
27). Enkele punten breng ik hier graag nog
eens naar voren.

Glaucooin is een verhoging van de intra-
oculaire druk. Voor de primaire vorm be-
staat een duidelijke raspredispositie. De
Bottvier, de Amerikaanse Cocker Spaniel en
de Bassethound zijn de rassen waarbij in
Nederland verhoudingsgewijs het meest fre-
quent primair glaucooin gezien wordt. Se-
cundair glaucoom, als gevolg van een lens-
luxatie, wordt voornamelijk bij de kleine en
middenslag Terriers gezien, maar ook bij de
kat.

Kenmerken van glaucoom in het eerste sta-
dium zijn conjunctivale en sclerale vaatin-
jectie, vaak gepaard gaande met tranenvloed
(\'conjunctivitis\'), soms(!) een licht cornea-
oedeem. De pupilreflex is afwezig, de pupil
staat in mydriasis. Behalve een pijnlijk oog
heeft de patiënt hoofdpijn en kan dus \'stiller\'
zijn dan normaal. Het aangetaste oog is
blind. Deze blindheid is in dit stadium nog
reversibel! Later kan cornea-oedeem met
vaatingroei op de voorgrond gaan treden

(\'keratitis\'). Als de druk in het oog circa vijf
dagen te hoog blijft is de retina irreversibel
beschadigd. Pas veel later treedt vergroting
van de oogbol (btiphtalmus) op, door uit-
rekking. Helaas wordt glaucoom vaak pas
in dit stadium herkend,als de prognose voor
de visus dus al infaust is.
De therapie is meestal medicamenteus en
levenslang. Teneinde de minimaal benodig-
de doseringen te kunnen vaststellen dient
regelmatig de oogdruk gemeten te worden
(tonometrie). Het \'meten\' van de oogdruk
met de vingertoppen is te subjectief om op
lange termijn een therapie mee vast te stellen.
Soms zal ook langs chirurgische weg worden
geprobeerd de afvoer van kamervocht te
verbeteren en/of de productie ervan te ver-
minderen. Helaas is het resultaat van glau-
coomchirurgie op langere termijn nog steeds
teleurstellend.

Bij secundair glaucoom als gevolg van een
lensluxatie zal in de meeste gevallen de los-
liggende lens verwijderd worden. De prog-
nose voorde visus is beduidend beter dan bij
primair glaucoom, mits operatie op korte
termijn wordt uitgevoerd.

Een langharige Dashond(een driejaaroude
reu) vertoont sinds enige tijd een purulente
uitvloeiing van het linker oog. Ondanks be-
handeling met babacitracine oogzalf, vier
maal daags, moet ze vele malen daags het
oog ontdoen van grote hoeveelheden taaie,
plakkerige pus. Er wordt voor de tweede
keer een bacteriologisch onderzoek gedaan
en men vindt een mengcultuur van strepto-
kokken cn Staphylococcus epidermis, die
voor de meeste geteste antibiotica gevoelig
zijn. Verandering van antibioticum naar
aanleiding van het antibiogram geeft slechts
tijdelijk een geringe verbetering. De eigena-
resse wordt ongeduldig. Bovendien gaal het
gezichtsvermogen van haar hond achteruit,
doordat er hoornvliestroebelingen ontstaan.
Signalement en anamnese maken een kera-
to-conjunctivitis sicca (KCS) zeer waarschijn-
lijk. De diagnose is eenvoudig te bevestigen
met behulp van een Schirmer Tear Test
(STT). Daartoe wordt zonder voorafgaande
verdoving een teststrip in de ventrale eon-
junctivaalzak aangebracht, op een afstand
van ongeveer een derde van de oogspleet-
lengte vanaf de laterale canthus. Het testge-
deelte mag niet met de vingers worden aan-
geraakt. Na één minuut wordt de waarde
afgelezen. Bij de hond moeten waarden van
minder dan 11 mm als verdacht worden be-
schouwd, bij een waarde van minder dan 9
mm is de diagnose KCS zeker. De waarden
bij deze patient zijn bij het rechter oog 12
mm per minuut, links 2 mm per minuut.
Bij een \'sicca\' is het doen van een bacteriolo-
gisch onderzoek meestal niet nodig, daar de
bacteriën secundair zijn aan het ontbreken
van voldoende traanvocht. De behandeling
bestaat uit het oplossen van de pus door
middel van acetylcysteine (10%), spoelen
met handwarme steriele fysiologische zout-
oplossing, olie-achtige vitamine A oogdrup-
pels en een lokaal toegediend brecdspectrum
antibiotische oogzalf Deze behandeling
dient viermaal daags te worden uitgevoerd.
Tussendoor worden regelmatig kunsttranen
toegediend. Daarnaast wordt oraal een pa-
rasymptaticomimeticum (pilocarpine) ge-
geven om de traanklier te stimuleren. Na
circa één maand wordt de traanproductie
gecontroleerd. Bij onvoldoende resultaat
kan, als tenminste de speekselproductie vol-
doende is, de afvoerbuis van de oorspeek-
selklier worden omgelegd naar de conjunc-
tivaalzak (ductus parotis transpositie). Behal-
ve de medische wenselijkheid of noodzaak
zijn andere overwegingen om tot operatic
over te gaan de levensverwachting van de
patiënt en de levensomstandigheden van de
eigenaar (bijvoorbeeld door werkkring niet
in staat tot het uitvoeren van een frequente
behandeling).

Er zijn twee voorbeelden gegeven van afwij-
kingen die gepaard gaan met conjunctivitis.
Duidelijk is hierbij, dat de conjunctivitis
slechts één van de symptomen is. Door een
goed uitgevoerd klinisch onderzoek is meest-
al de achterliggende oorzaak op te sporen,
waarna zo mogelijk een causale behandeling
ingesteld wordl.

Drs. A. Heijn, dierenarts-oogheelkunde, verbonden aan Dierenziekenhuis \'De Wagenrenk\', Keijen-
bergseweg 18, 6705 BN Wageningen.

Bij het zien van een paard tijdens
de operatie voelen wij ons machteloos.
Wij zijn bankier, geen dierenarts.

Toch hebben wij een sterke bin-
ding met üw vak, want al vele jaren
lang adviseren en helpen wij
dierenartsen zoals u, bij het financieel
en fiscaal opzetten, uitbouwen en ma-
nagen van hun praktijk

Wij kunnen geen operatie uitvoe-
ren, maar wij weten wél alles van de
koop en verkoop van een dieren-
artsenpraktijk, de financiering van het
pand, de inrichting, goodwill, debi-
teuren, enz., van de verzekerings-
constructies die voor zo\'n vestiging
nodig zijn en de belastingtechnische
facetten voor vrije beroepen.

Al deze specialistische kennis
staat ook u ten dienste. Waar u ook
gevestigd bent Hoewel wij een van
oudsher in Utrecht gesitueerde bank
zijn, is uw plaats van vesti- ^^
ging geen enkel probleem M ^

Onze adviseurs onder- H "CIVT
houden nauw contact met ^^^ JuJlI
dierenartsen in geheel CREDIET EN EFFECTEN BANK

Nederland. Wij komen gewoon naar
ü toe, ook als u zich elders mocht
gaan vestigen

En omdat u van meet af aan
samenwerkt met dezelfde adviseur,
kan er een zeer persoonlijke relatie
ontstaan die borg staat voor een opti-
maal wederzijds begrip.

Cliënten die wij ooit leerden ken-
nen in hun studententijd en met wie
wij samen hun praktijk hebben
opgezet adviseren wij nu, tientallen
jaren later, bij het effectief beleggen
van hun welverdiende kapitaal.

De Crediet en Effecten Bank on-
derscheidt zich door \'n opstelling en
werkwijze, waarbij kleinschaligheid
en maximale individuele aandacht
sleutelbegrippen zijn.

Een vrijblijvend kennismakings-
gesprek biedt u de gelegenheid onze
deskundigheid op de proef te stellen.
Bel 030-56 0911 en
één van de adviseurs van
onze sector vrije beroepen
komt naar u toe, waar u
zich ook bevindt.

□ Op 5 bedrijven met ernstige snuffelziekteproblemen werden 554 zeugen
gevaccineerd.

Bij de biggen die kort na de vaccinatie van de zeugen werden geboren,
waren de klinische symptomen reeds tot een minimum gereduceerd.
Tijdens de proefperiode werden de bedrijfsomstandigheden niet gewijzigd.
Bovendien waren de biggen 10 dagen eerder slachtrijp ( 100 kg).

The Upjohn Company is er in geslaagd een geheel
nieuw type vaccin te ontwikkelen tegen de ziekte
van Aujeszky (ook wel pseudorahies genoemd).
Onder de naam Tolvid® biedt dit vaccin een
unieke mogelijkheid cen bestrijdingsprogramma
voor de ziekte van Aujeszky te ontwikkelen.
Tolvid® is door Upjohn ontwikkeld door gebruik
te maken van de nieuwste biotechnologische on-
derzoeksmethoden. Uit het vaccin-virus zijn twee
stukken verwijderd (deletics): met de verwijdering
van het ene stuk wordt het aanslaan van de infec-
tie voorkomen en door verwijdering van het an-
dere deel wordt het onderscheid mogelijk ge-
maakt. Omdat dit laatste stuk het zogenaamde
glycoproteïne gX, in het vaccin niet aanwezig is,
worden cr door het varken ook geen antistoffen
tegen gevormd, waardoor onderscheid mogelijk
wordt dankzij een eveneens door Upjohn ontwik-
kelde eenvoudige diagnostische testmethode (ge-
baseerd op bloedonderzoek middels de ELISA-
techniek\'). Aangetoond is bovendien dat verwij-
deren van het gX stuk van het virus geen enkele
invloed heeft op de beschermende werking van het
vaccin.

Deze combinatie (vaccin testmethode) is daar-
om zo actueel omdat deze geheel aansluit bij de
hedendaagse EEG-inzichten om bestrijdingspro-
gramma\'s voor ernstige dierziekten te ontwik-
kelen. De diagnostische testmethode zal daarom
ook beschikbaar gesteld worden in Engeland en
Denemarken, landen waar de ziekte van Aujeszky
zo goed als uitgeroeid is.

Tolvid® is onlangs door het Amerikaanse Minis-
terie van Landbouw (USDA) goedgekeurd en op
de markt toegelaten. In Europa lopen op dit mo-
ment in diverse landen uitgebreide klinische proe-
ven.

In Nederland zijn reeds begin 1987 de Overhelden
de Provinciale Gezondheidsdienst voor Dieren
ovei deze nieuwe bestrijdingsmethode geïnfor-
meerd. De verwachting is dat het vaccin en de
diagnostische kit in maart 1988 verkrijgbaar zijn.

Waarom een nieuw type vaccin?
De tot nu toe gebruikte vaccins voldoen redelijk.
Ze hebben echter één minder gewenste eigen-
schap. Ze veroorzaken bij een aantal dieren ne-
venreacties.

In de bestaande influenza vaccins wordt het hele
virus gebruikt. Dit bestaat uit vele eiwitten. In
principe kan elk lichaamsvreemd eiwit een onge-
wenste reactie (onderandere shock) veroorzaken.

Uit onderzoek is gebleken dat slechts twee eiwit-
ten van belang zijn voor de vorming van afweer-
stoffen. Door alleen deze stoffen te isoleren en in
het vaccin te verwerken werd een veel zuiverder en
veiliger vaccin verkregen.

Aan Nobi®-Equenza T is tevens tetanus toxoïd
toegevoegd zodat met één injectie tegen influenza
en tetanus (= klem) wordt beschermd.

Livestock Control is een jong bedrijf dat zijn acti-
viteiten richt op geavanceerde diergeneeskundige
sneldiagnostica. Doordit bedrijf wordt een nieuwe
snelle melkprogesterontest voor het rund op de
markt gebracht: de \'Ovucheck Cowside Rapid
Tube Kit\'. Met deze testkit kan in 4 minuten het
progesteron-niveau in een melkmonster worden
bepaald.

De test is vanwege zijn eenvoud en snelheid, op de
boerderij uit te voeren en heeft een hoge betrouw-
baarheid.

Door deze eigenschappen biedt de melkprogeste-
rontest een scala van nieuwe toepassingsmoge-
lijkheden in de diergeneeskunde en veehouderij.
Naast tal van toepassingen door de melkveehou-
der, is de test voor dierenartsen geschikt als aan-
vulling op het rectaal onderzoek. De test kan ge-
bruikt worden in geval van onduidelijkheid over:

2. het voorkomen van een ovariele folliculaire
cyste dan wel een ovariele lutcale cyste.

De keuze en daarmee de effectiviteit van dc thera-
pie kan in deze gevallen verhoogd worden door
kennis over het progesteron-niveau in de melk.

Naast deze veldtest heeft Livestock Control twee
andere testkits voorprogesteron bepaling in melk
in haar pakket. Dit zijn:

1. De Ovucheck Rapid Well Kit: dit is een testkit
waarmee op kwalitatieve wijze het progesteron-
niveau in melk wordt gemeten.

2. De Ovucheck Milk Progesterone EIA Kit: dit is
een testkit waarmee op kwantitieve wijze het pro-
gesteron-niveau in melk wordt gemeten met ge-
bruikmaking van ELISA platen. Deduurvaneen
bepaling is 1 uur en er is een zogenaamde \'plate
reader\' voor nodig.

Deze beide laatstgenoemde testkits vergen iets
meer handvaardigeheid ten opzichte van de
Ovucheck Rapid Tube Kit. Daarom zijn deze kits
meer geschikt om te worden toegepast onder ge-
controleerde omstandigheden.
De drie genoemde melkprogesteron testen zullen
uitsluitend via de dierenarts geleverd worden.
Voor meer informatie kunt u terecht bij:
Livestock Control BV, Karei de Grotestraat IB,
3962 CJ Wijk bij Duurstede, tel. 03435-72510/
75955.

Op 19 en 20 november jl, heeft de werk-
groep Veterinaire Wetgeving een ontwerp-
voorstel van de EG-Commissie besproken
voor een Richtlijn van de Raad tot afschaf-
fing van de veterinaire controles aan de bin-
nengrenzen van de Gemeenschap voor het
intracommunautaire handelsverkeer.
Het voorstel voorziet in een zo spoedig mo-
gelijke afschaffing van deze controles. Tot 1
januari 1992 zou dan nog op de plaats van
bestemming kunnen worden gecontroleerd,
bij wijze van overgang.
De afschaffing mag geen afbreuk doen aan
de fundamentele voorschriften van de com-
munautaire handelsrichtlijnen en evenmin
aan de gerechtvaardigde nationale import-
regelingen van de lidstaten voor dieren en
producten waarvoor(nog) geen communau-
taire bepalingen bestaan.
Steekproefsgewijze controles op de plaats
van bestemming blijven mogelijk, maar de
verantwoordelijkheid zal in principe bij de
verzendende lidstaat worden gelegd.
In het voorstel zijn voorts opgenomen bepa-
lingen aangaande informatieverstrekking
over invoervoorschriften, over bepaalde zen-
dingen dieren en producten en over het
vóórkomen van dierziekten. Voorts zijn er
voorschriften omtrent de oplossing van ge-
schillen, ook omtrent \'niet-geharmoniseerde
producten\', allereerst door de lidstaten on-
derling, maar eventueel via de Commissieen
zijn er bepalingen omtrent de te ondernemen
acties wanneer zendingen dieren of produc-
ten niet aan de eisen blijken te voldoen of
zelfs gevaar opleveren.
Uiteraard bevat het voorstel een regeling
van de procedure voor het nemen van maat-
regelen ter nadere uitwerking van bepaalde
onderdelen van de richtlijn of het nemen van
maatregelen in bijzondere omstandigeheden
(procedure via het Permanente Veterinaire
Comité).

De Commissie streeft er naar het voorstel zo
spoedig mogelijk uit te brengen. De veteri-
naire werkgroep was vrij algemeen van oor-
deel dat de dierziektesituatie in de gemeen-
schap nog teveel verschillen vertoont om de
globale aanpak van de Commissie te kunnen
rechtvaardigen. Sommige lidstaten verlan-
gen eerst een volledige harmonisatie van het
handelsverkeer, andere doen dit ten aanzien
van althans de gevaarlijkste of belangrijkste
handelsstromen. Alle delegaties waren van
mening dat de controle aan de buitengren-
zen geheel moet zijn geregeld, conform het
voor de controle op vers vlees opgestelde
model, voordat het intra-verkeer kan wor-
den geliberaliseerd.

Er bestaat al sinds enige jaren verontrusting
bij zowel het departement als bij diverse
dierenbeschermingsorganisaties over de vele
stoornissen in gezondheid en welzijn bij ras-
honden (en in mindere mate bij raskatten),
die het gevolg zijn van richtlijnen voor uiter-
lijke kenmerken die in de rasstandaarden
van een aantal hondenrassen worden gege-
ven.

Teneinde de problematiek te inventariseren,
te analyseren en een bijdrage te leveren aan
de oplossing ervan is een werkgroep raspro-
blemen Hond en Kat ingesteld, bestaande
uit medewerkers van de Nederlandse Ver-
eniging tot Bescherming van Dieren, de Ko-
ninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Diergeneeskunde en het Ministerie van Land-
bouw en Visserij. De Raad van Beheer op
Kynologisch Gebied heeft afgezien van deel-
name.

De werkgroep heeft inmiddels zijn rappor-
tage beëindigd, waarin onder meer aanbeve-
lingen worden gedaan de teksten van een
aantal rasstandaarden zodanig te wijzigen
dat gezondheid en welzijn beter gewaar-
borgd zijn. Voorts worden aanbevelingen
gedaan over de wijze van interpretatie van
bepaalde formuleringen in de rasstandaar-
den door fokkers cn keurmeesters.
De rapportage is zo opgesteld, dat de inhoud
ervan niet alleen voor fokkers en keurmees-
ters van belang is maar ook een zinvolle
informatie geeft aan de potentiële honden-
koper; deze laatste wordt bijvoorbeeld at-
tent gemaakt op kenmerken van een bepaald
ras, die meer of minder welzijnsbeperkend
zijn. De Staatsuitgeverij heeft zich inmiddels
bereid verklaard het rapport uit te geven in
boekvorm, voorzien van illustraties.
De rapportage van de werkgroep is zeer in-
tensief begeleid door twee hoogleraren van
de Faculteit der Diergeneeskunde; eer en
ander om de kwaliteit ervan te waarborgen.
De werkgroep zal haar werk voortzettenmet
de rasstandaard-problematiek bij raskatten
en met erfelijke gebreken bij honden, dieniet
samenhangen met de rasstandaarden.

BESMETTELIJKE DIERZIEKTEN
Dierzieklenbulletin nr. 22 van de Veterinaire
Dienst over het tijdvak van 16 t/m 30 november
1987 vermeldt het volgende aantal gevallen van
aangifteplichtige besmettelijke dierziekten in Ne-
derland.

Bij een telex van 16 november liet de Veterinaire
Dienst te Rome weten, dat het epidemiologisch
onderzoek op het voorkomen van varkenspest bij
wilde zwijnen in de locale sanitaire eenheden van
de provincies Livorno, Pisa, Grossetto en Siena
gedurende de periode van augustus t/m oktober
1987 zeventien nieuwe positieve gevallen had op-
geleverd.

Veterinair-politionele maatregelen zijn nogsteeds
van toepassing op het grondgebied van de ge-
meenten waar de ziekte zich voordoet.

De Veterinaire Dienst te Moskou liet op 25 no-
vember weten, dat twee dagen tevoren een uit-
braak van mond- en klauwzeer was geconstateerd
in de Marut kolchoze, district Riga, republiek
Letland. Zes runderen zijn besmet gebleken.
Men is overgegaan tot profylactische maatre-
gelen. Rond de uitbraak zijn rigoureuze quaran-
tainemaatregelen toegepast en de zieke dieren zijn
afgemaakt en gedestrueerd. De republiek Letland
was vele jaren vrij van MKZ en er werd niet gecnt.
Beperkingen zijn opgelegd aan het verplaatsen
van dieren en produkten van dierlijke oorsprong
vanuit het besmetteen bedreigde gebied.

Het aantal positief-bevindingen in Spanje was per
19 november opgelopen tot 731 en dat in Portugal
eveneens per 19 november tot 634.

In de periode van 28 oktober t/m 16 november
1987 meldde Portugal 70 nieuwe gevallen van be-
smettelijke longziektebij runderen, wat het totaal
op 589 bracht.

Gedurende het tijdvak van 26 oktober t/m 9 no-
vember deed zich op het Griekse eiland Lesvos de
vijfde uitbraak van schaapspokken voor. Het be-
trof een kudde van 132 dieren die vlak bij de
kudde van de vie.rde uitbraak graasde. Een dier
bleek ziek op 5 november en is de dag erna gedes-
trueerd.

Bij een telex van 24 november meldden de Portu-
gese autoriteiten, dat zich sinds 4 november vier
uitbraken van varroase hadden voorgedaan, en
wel één in de sanitaire interventiezone nr. 19-
Moura, één in nr. 19-Barrencos en twee in zone nr.
23-Alcoutim.

Alle bijenkorven in de zones waarin de uitbraken
zijn geconstateerd, worden geregistreerd. In zone
nr. 23-Alcoutim zijn er talrijke geconcentreerd.
Naar de oorsprong van de ziekte is een epidemio-
logisch onderzoek gaande. Verondersteld wordt
echter, dat de besmetting is overgebracht via
Spaanse bijen, aangezien de besmette bijen zich
dicht bij de Spaanse grens bevinden.
Profylacitsche maatregelen zijn onmiddellijk ge-
nomen ter bestrijding van varroase, met name om
de ziekte vroegtijdig te diagnostiseren. Deze be-
strijken het hele land, maar met name de streken
langs de Spaanse grens. Binnen de besmette zones
worden de kolonies binnengehouden en bestaat er
een verplaatsings- en uitwisselingsvcrbod voor
koninginnen en bijenproducten enz. De sanitaire
profylactische maatregelen zullen worden uitge-
breid tot risicozones met een straal van 10 km
rond de uitbraken.

14 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering kleine
herkauwers, aanvang 20.15 uur.

26 Af4. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering pluim-
vee, aanvang 20.15 uur.

30 VDA-Regionaal PAO, regio Gelderland/
Twente/Overijssel, Café-rest.\' \'t Olde Huys\',
14.00-17.00 uur (pag. 1439).

4 Werkgroep Kleine Huisdieren Afd. Gron./-
Drente cn Friesland KNMvD. Klinische
avond. Gez. dienst voor Dieren. N-Ncder-
land, Morra 2. Drachten; 20.00 uur.

10 Groep Geneeskd. Kleine Huisd. KNMvD.
Jaarvergadering. Rest. \'Hoog Brabant\',
Utrecht, 20.00 uur.

23 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering pels-
dieren, aanvang 20.15 uur.

24 Afdeling Gelderland KNMvD. Vergadering.
Crest Hotel, Velp, aanvang 20.15 uur.

1 Kring Dierenartsen \'Het Gooi\', vergadering
in café \'De Vrije Heeren\', Laren; 20.30 uur.

3—4 6. Tagung über Krankheiten der Vogel
mit Schwerpunkt Tauben und Wassergeflü-
gel, München (pag. 1433).

10 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering runde-
ren, aanvang 20.15 uur.

11 Symposium \'Health Maintenance Organisa-
tions (HMO\'s) in de Nederlandse Gezond-
heidszorg\' (inl. red. secr.).

20 ATF-Fortbildungskurs für Akupunktur und
Neuraltherapie, Freudenstadt (inl. red.secre-
tariaat).

Julianalaan 10. Utrecht. Postbus 14031. 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11.

Prof. dr. dr. h.c. E. H. Kampelmacher, voorzitter;
W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter;
mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penningmeester;
J. C. M. van Dijck, lid; dr. W. F. G. A. Immink, lid;
A. J. Plaisier, lid; M. A. Moons, adviseur.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman,
secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.

Amper twee maanden ben ik voorzitter van
de KNMvD: maanden van inwerken, van
kennisnemen van activiteiten, maar ook van
uitdagingen, die op onze beroepsgroep af-
komen. Om slechts enkele te noemen: de
broodnodige automatisering voornamelijk in
de grote huisdierenpraktijken, het ar-
beidsmarktonderzoek, om te weten te komen
hoe en waar onze toekomstige dierenartsen
werk zouden kunnen vinden, de prioriteiten-
stelling van taken, die in onze gecom-
pliceerde samenleving als maar toenemen
zonder dat dit gepaard gaat met groei van
de financiële middelen, de opleidingsproble-
matiek met inbegrip van differentiatie, spe-
cialisatie en post-universitair onderwijs en
last but not least de optimalisering van onze
secretariaatswerkzaamheden, die veeleisend
zijn en verricht moeten worden door een staf
van secretarissen en medewerkers, die ik in
deze korte tijd zonder uitzondering heb leren
kennen als bijzonder toegewijd en ddigent.
Met deze ploeg en een enthomiast en plezie-
rig Hoofdbestuur, ondersteund door de leden
van het Algemeen Bestuur, zie ik de ge-
noemde uitdagingen zonder vrees tegemoet.
Dit optimisme wordt ondersteund door het
succes van onze viering van 125 jaar
KNMvD met een veelheid van activiteiten en
gebeurtenissen, die de dierenarts en de dier-
geneeskunde op een goede wijze hebben be-
licht.

Al deze positieve geluiden betekenen ove-
rigens niet, dat ik in mijn korte periode van
voorzitter niet ook zorgelijke en negatieve
aspecten ben tegengekomen.
Ik wil er slechts één noemen, die mij als
nieuwkomer in het bestuur opvalt en waar-
over ik mij zorgen maak. Dat is de solidari-
teit van onze beroepsgroep. Op dd ogenblik
is ruim 80% van de dierenartsen lid van de
KNMvD. Men vertelt mij dat dit percentage
in vergelijking met andere beroepsgroepen
hoog is. Ik vind dit maar een schrale troost.
De reaiisteit is, dat 1/5 van alle dierenartsen
buiten onze organisatie staat, terwijl deze
organisatie veel activiteiten ontplooit, die
alle dierenartsen ten goede komen. Wij leven
in een verhardende samenleving, zeker wat
de houding van burger en overheid ten op-
zichte van de vrije beroepen betreft, waarin
iedereen er voor moet vechten om zijn stukje
van de koek te krijgen of te behouden. Een-
dracht maakt macht! Het is van veel bete-
kenis of je namens 80 of laat ons zeggen 90
of nog beter 95% van de beroepsgroep kunt
praten en onderhandelen. Public relations
wordt gezegd - en u heeft het kortgeleden in
ons Tijdschrift uitvoerig kunnen lezen - is de
buitenwereld vertellen \'hoe goed je bent\'.
Deze boodschap hebben wij in 1987 uitge-
dragen. Maar dit mag niet een eenmalige ac-
tiviteit zijn, hiermede moeten wij doorgaan,
gesteund door zoveel mogelijk leden, die
permanent aan deze boodschap werken.
Ik zie wel eens brieven met de mededeling:
\' Wegens beëindiging van de praktijk zeg ik
hierbij mijn lidmaatschap op\'. Ik heb mijn
praktijk 34 jaar geleden beëindigd, maar het
kwam nooit in mij op mijn solidariteit met
de KNMvD op te zeggen. Ik bleef toch die-
renarts, die als zodanig een bijdrage diende
te leveren aan onze \'club\'? Je hoort wel ge-
makkelijk zeggen: \' Wat krijg ik voor mijn
contributie?\' Wie er zich op bezint kan een
hele reeks van activiteiten ontdekken, die de
KNMvD met grote inzet verricht, al kan dit
niet altijd exact gemeten worden.

Ik moet hierbij aan de woorden van wijlen
John Kennedy denken: \'Don\'t ask what the
country can do for you, ask what you can do
for the country\'. Met deze nog steeds actuele
zin zou ik het nieuwe jaar willen ingaan.
Wordt en blijft lid van onze \'club\', opdat wij
de uitdagingen, zoals genoemd, aan kunnen.
Eendracht maakt macht en maakt sterk en
wij hebben in de komende jaren ongetwijfeld
veel sterkte nodig.

In wens u veel voorspoed in 1988, zowel in
uw persoonlijk leven, als ook bij de uitoefe-
ning van ons beroep in al zijn schakeringen!

Zijn geboorte op 9 oktober 1924 in Bloe-
mendaal: zijn vooropleiding aan de HBS te
Haarlem: zijn studie diergeneeskunde in
Utrecht: zijn praktijk eerst in Ederveen.
later in Lanteren, zijn huwelijk met Baatje
van de Voort: hun zeven kinderen: zijn over-
stap naar het farmaceutisch bedrijfsleven:
zijl} ziekte en op 19 juli 1987 zijn overlijden.
Binnen dit stramien werd het leven geweven
van Huibert Adriaan van Riessen.
Als de 20-jarige na de oorlog zijn studie
diergeneeskunde aanvangt ligt het patroon
van dit leven eigenlijk al vast. Het was be-
paald in het grote en hechte gezin, waarvan
de vader, groentekweker en veehouder, het
natuurlijk middelpunt was en wiens plotse-
ling overlijden in 1933 op de jonge Van Ries-
sen een blijvende indruk had gemaakt. Zijn
gevangenhouding in de \' Weteringschan.s\' in
1944 wegens hulp aan onderduikers had
daar een eigen ervaring aan toegevoegd.

De studie - Van Riessen heeft een zeer
helder verstand - kost hem weinig moeite.

Na zijn afstuderen gaat hij naar Hannover,
waar hij zich acht maanden verder be-
kwaamt onder Götze. Later volgt hij nog
kliniek bij Vandeplassche in Gent. Deze
\'peregrinatio\' is voor Van Riessen vanzelf-
sprekend: het beroep zal ordentelijk worden
uitgeoefend.

Die trek blijft hem kenmerken als hij zich in
1952 vestigt in Ederveen en later in Lunte-
ren, een streek waar de gemengde bedrijfs-
voering, zoals hij die van thuis kent, de bo-
ventoon voert. Samen met zijn vrouw zet hij
zich in met hart en ziel. De verloskunde en
de pluimveegeneeskunde bevinden zich in te-
kenhanden, maar dat verandert door zijn
komst. De bloeiende dierenartsenkring \'Gel-
derse Vallei\' is het ontmoetingspunt waar de
collegiale contacten worden onderhouden en
de praktijkervaringen worden getoetst. Zijn
praktijkdebiet verwerft hij door deskun-
digheid, bekwaamheid en betrouwbaarheid.

Het zijn deze eigenschappen die zijn boeren
in hem herkennen. Maar er is meer: zijn me-

Als na enige jaren de praktijk te groot wordt
vindt hij in Nutma de assistent en later de
buurtcollega die dezelfde waarden hoog
houdt, zij het dat zij daaraan ieder op eigen
wijze kleur geven. Als in 1969 plannen op-
komen om de praktijk te verlaten, wordt het
definitieve besluit pas genomen, nadat ge-
bleken is dat de opvolger zal voldoen.
Het is wat moeilijk zich Van Riessen, de
zelfstandige, voor te stellen als werknemer
in het bedrijfsleven. Toch kiest hij daarvoor,
omdat hij daar mogelijkheden ziet om vanuit
ruimer optiek met de diergeneeskunde bezig
te zijn. Zolang hij de nodige armslag krijgt,
vervult hij zijn taak als Hoofd van de veteri-
naire afdeling bij een farmaceutische onder-
neming met bekwaamheid en enthousiasme.
De vele contacten in binnen- en buiteland
vormen voor hem een verrijkende ervaring.

In de praktijk kon hij iets uitleven van de
sfeer van het ouderlijk huis: de zorg voor
dieren, de geur van de stal. Het is dan ook
niet verwonderlijk dat het boerenbedoenink-
je dat hij in de schaarse vrije tijd gaande
hield, na het wegvallen van de praktijk uit-
groeit tot een wezenlijk bestanddeel. Op \'het
Hoefje\' fokt hij zijn Welsh pony\'s: niet zo-
maar: in de kring van het stamboek wordt
hij als topfokker erkend. Daar. op \'het
Hoefje\', weidt hij zijn vee, eerst Charolais,
later de meer handzame Limousins. Daar
ook experimenteert hij met krielen en kal-
koenen, waaruit zijn Lunterse grijzen en zijn
blauw kalkoenen ontstaan.
In 1965 wordt Van Riessen op voordracht
van de AJdeling Gelderland gekozen tot lid
van het Hoofdbestuur van de KNMvD. In
mei 1969 neemt hij wegens ziekte van
Commandeur het waarnemend voorzitter-
schap op zich waarna hij vanaf de daarop-
volgende Algemene Vergadering tot 1973 het
voorzitterschap bekleed. In 1968 wordt hij
vertegenwoordiger namens de KNMvD in
het Comité de Liaison des Vétérinaires
Européennes, later hervormd tot de Eéderation
des Vétérinaires Européennes (FVE) en voor-
zitter van het National Comité van de FVE.
Hij vervült deze functies tot 1987.
Zijn bestuurlijk optreden wordt al gauw ge-
kenmerkt door de manier waarop hij de vele
vraagstellingen en beleidsonderwerpen
tracht te benaderen. Hij zoekt zeer direct
naar de kern en de principiële aspecten. Zijn
functioneren als voorzitter draagt er toe bij
dat het gehele beleid wordt geconcentreerd
rondom deze fundamentele waarden in de
diergeneeskunde en de werkomstandigheden
van de dierenartsen in sociaal-maat.schappe-
lijk en ethisch opzicht.
Dit komt treffend tot uiting bij enkele zeer
ingrijpende beleidsvoornemens zowel van de
overheid als van de Faculteit der Dierge-
neeskunde. De poging van de overheid de
vleeskeuringsdiensten te reorganiseren en
onder ministerieel gezag te plaatsen wijst
het Hoofdbestuur, onder zijn leiding, zeer
pertinent en met succes af op die principiële
gronden. De onderwijs-hervorming met als
consequentie wijziging van de effectus civ ili.s
van de nieuw afgestudeerde dierenarts acht
Van Riessen fundamenteel onjuist en nadelig
voor de ontwikkeling van de dierenartsen.

Na zijn aftreden als voorzitter benoemt de
KNMvD hem tot erelid. Hij vindt dat eigen-
lijk maar lastig. Want het welzijn van dieren
vraagt aandacht, een taak waarbij hij wel-
licht velen, ook dierenartsen, voor de voeten
zal moeten lopen. Het program voor deze
nieuwe taak legt hij vast in een bespreking
in dit Tijdschrift van het NRLO-rapport van
de Commissie Intensieve Veehouderij-Wel-
zijn Dieren\'. De betekenis van dit artikel is
dat het de negatieve aspecten van de dier-
lijke produktie in onverbloemde taal binnen
de aandacht van veterinair Nederland trekt,
waarbij hij zich zelf als medeschuldige niet
ontziet. De korte boodschap ligt in de laat-
ste zin: dierenmishandeling en dierenmis-
bruik is mensonterend.
Met deze boodschap gaat hij op stap: natio-
naal in de Studiecommissie Intensieve Vee-
houderij van de Nederlandse Vereniging tot
Bescherming van Dieren, hetgeen een aantal
uitstekende rapporten oplevert: internatio-
naal in de FVE, en ook daar vindt hij mede-
standers en gehoor.

In deze te summiere opsomming is iets van
Van Riessens beroepsbezigheden aangeduid.
Het is een waagstuk deze mens te beschrij-
ven. Waarlijk groten laten zich moeilijk in
beschrijvingen vangen. Zelf schetste hij men-
sen die hij bewonderde of waardeerde - Lin-
coln, Schilder, Ozinga, Paul Jansen - bij
voorkeur met anecdotes, waarbij hij zich een
meester toonde in keuze en vertolking. De
meest levendige herinnering vormt dan ook
hetgeen van hem naar buiten kwam: zijn in-
vallen, zijn treffende verhalen, zijn beel-

dende taai Daarnaast bezat hij het ver-
mogen om de dingen in hun
maatschappelijl<e en vooral ook historische
context te plaatsen, waardoor hij brede ver-
gezichten kon openen. Deze eigenschappen
wekten rondom hem een sfeer van spannende
ongedwongenheid. De Maat.schappij heeft
vooral genoten van zijn capaciteit om hoofd-
en bijzaken te onderscheiden, zijn standva.i-
tigheid en zijn gave om aan de beroepsgroep
(\'deze kruiwagen met kikkers\') leiding te
geven.

De diergeneeskunde nam in zijn belangstel-
ling een grote plaats in. om het ambachte-
lijke, om het wetens-waardige, om de be-
stuurlijke en maatschappelijke aspecten.
Toch was dit alles niet tastbaar genoeg om
aan zijn dadendrang vorm te geven. Meer
daarvan begrijpen we als we weten waarom
hij als student ook intensief lid was van de
SSR. waarom hij zich later in haar Reünis-
ten-organisatie bewoog, waarom hij in aller-
lei functies de Gereformeerde kerk van Lun-
teren diende, waarom hij mede-oprichter
werd van het Christelijk Streekiyceum in
Ede. Het Leitmotief voor zijn leven heeft hij
ook in Bloemendaal opgedaan. Hij vond het
vertolkt in een Hernhutterslied dat \'zin-
speelt\' op het woord van God als bron van
wijsheid. Want, zo geloofde hij en zo is het
ook bij zijn begrafenis gezongen. \'Elk die in
vertrouwen daarnaar zijn leven richt, die zal
er in aanschouwen des Heren aangezicht\'.
Naar dit motief heeft het patroon van zijn
leven ten diepste vorm gekregen.
Op Van Riessen is van toepassing hetgeen
Talleyrand in de grafsteen van een tijdge-
noot liet betitelen: \'C\'était quelqu\'un\'.

Vraag: hoe kan een leek in het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde een terugblik werpen
op leven en werken van een dierenarts?
Wedervraag: als oorlog te belangrijk is om
alleen aan generaals te worden overgelaten,
was Huib van Riessen dan als man niet te
belangrijk voor een post mortem uitsluitend
door veterinairen?

Oplossing: een portret geschilderd door twee
vrienden van hem. een leek en een veterinair.
J. Minderhoud heeft voor mij zijn licht laten
schijnen over de reus die op 19 juli werd ge-
veld. de meest bijzondere vriend die ik ooit
heb gehad. Aan mij om die wetenschappelijk
en professioneel verantwoorde reminiscen-
ties samen te vatten in een In Memoriam
over iemand die meer was dan alleen maar
een dierenarts. Nu geldt dat voor iedere ve-
terinair. maar voor Van Riessen geldt dat
nog veel meer.

Zozeer dat hij in het rijtje past van de mythi-
sche Absyrtus, de boekfiguren Vlimmen en
Herriot. In dat rijtje is hij de echte, nu al
voortlevende legende.

Nadeel van deze procedure is dat dit portret
van een Erelid van de Maatschappij vrij laat
verschijnt. Voordeel van dit nadeel is dat de
zwarte pakken alweer in de kast hangen.
We hoeven geen papier te verdoen aan gele-
genheidstekst. de afstand in de tijd ontslaat
mij van de verplichting tol plechtigheid. De
leegte die hij achterliet, eerst gevuld met
verdriet, is alweer volgestroomd met de on-
vergetelijkheid van zijn vreugde.
Kijk ik nu naar zijn foto die boven mijn
schrijftafel hangt, dan kan ik weer doen wat
hij zelf het liefste deed: lachen.
Ik niet alleen. Minderhoud over Van Ries-
sen: \'Voor sommigen was hij een onbezorgde
ziel, die slechts met moeite trachtte serieus
over te komen, maar die wel geniale momen-
ten kende. Zijn humor en provocerende op-
merkingen droegen bij veel dierenartsen tot
dat beeld bij. Tijden zijn voorzitterschap
heerste in veterinaire bestuurskringen soms
nog een .soort opgezwollen gewichtigheid
waar Huib onmiddellijk mee afrekende. Die
had hij zelf ab.soluut niet nodig; hij zou er
zich zelf om uitgelachen hebben.\'

op bezoek bij ons de knuisten vouwde toen
er bij de borrel een schotel haring op tafel
kwam. dachten mijn vrouw en ik dat hij een
parodie opvoerde.

Zes uur en een fles jonge later wisten wij al
beter. En nog een ontelbaar aantal nachten
daarna is er doorgepraat tussen de gelovige
en die niet-gelovige over het dal der schadu-
wen aan het eind waarvan het licht zou zijn.
Alleen een buitengewoon ernstig man kan,
zo vrij van vroom gezever, over het hem
geopenbaarde praten. En niet alleen daar-
over maar ook over zijn vak en de verhou-
ding tussen mens en dier. En er niet alleen
over praten maar ook zo over schrijven. Zie
in dit nummer de herdruk van zijn stuk over
de bio-industrie, alias de intensieve veehou-
derij \'. Alleen een buitengewoon ernstig man
kon zo gebukt gaan onder de commerciële
dwang van \'het cijfer rechts onderaan\' tij-
dens zijn periode in de farmaceutische indus-
trie.

Minderhoud daarover: \'Als student woonden
mijn vrouw en ik in een huis met een vriend
en zijn vrouw, beiden ook studenten dierge-
neeskunde. Zij werden op een avond bezocht
door de heer Van Riessen, in wiens praktijk
zij regelmatig assisteerden. Deze reusach-
tige, in knickerbockers geklede man,
maakte niet alleen door zijn verschijning een
grote indruk, maar zeker ook door de onge-
geneerde manier waarop hij onze genever
opdronk en onze sigaretten oprookte, daar-
bij niet schromend het laatste halve pakje bij
zijn vertrek in zijn zak te steken. Erger was
echter nog de wijze, waarop hij mijn vriend
en mij schoffeerde door tegen onze jonge
vrouwen neerbuigende opmerkingen over ons
te maken. Bij een ander zou dit alles vol-
doende geweest zijn om de man voorgoed te
haten, maar er >vaj iets speciaals in de gui-
tige manier waarop hij ons aankeek bij het
maken van zijn misselijke opmerkingen en in
de ernst, waarmee hij ook met ons over de
diergeneeskunde sprak. Zijn geweldige hu-
moristische en filosofische vertellingen
deden ons beseffen, dat wij met iemand te
maken hadden, die buiten ons normale
beoordelingsvermogen viel
Grote dagen heb ik beleefd tijdens onze eer-
ste serieuze ontmoeting met Baatje en Huib,
na een congres in Eriesland. Het congres
was op zaterdag afgelopen; mijn vrouw en ik

zouden nog een nacht blijven in Hotel Laus-
woh in Beetsterzwaag. Baatje en Huib beslo-
ten nog een borrel met ons te drinken in het
hotel alvorens naar Lunteren te vertrekken.
Zittend in een erker in de ondergaande zon
raakten wij in gesprek. Baatje en Huib ble-
ven eten, daarna zouden zij vertrekken. Het
gesprek werd voortgezet, de plannen werden
weer gewijzigd, ze bleven slapen, maar in
verband met de kerkgang zouden zij op zon-
dagochtend vroeg vertrekken. De volgende
ochtend, na een wandeling in het park, bij
een snelle koffie met Grand-Marnier, geze-
ten in dezelfde erker, spraken wij verder.
Hel werd te laat voor de kerk. Terwijl wij in
de erker spraken, trokken aan ons de zon-
dagochtendse koffiedrinkers, de gasten voor
de lunch en daarna de theedrinkers voorbij.
Om vier uur in de middag meldde ons de
ober. dat er nu in het hotel geen Grand-
Marnier meer te vinden was. Hij was echter
bereid om op de fiets in het dorp nieuwe
voorraad op te halen. Met fladderende jas-
panden en Grand-Marnier in de fietstas
keerde hij terug. Om acht uur \'s avonds ver-
lieten wij kaarsrecht het hotel De herinne-
ring aan die dag in de erker in de herfstzon,
met gesprekken waarbij ik de koude ril-
lingen soms op de rug voelde, is geweldig.\'

Bij sommige van de tegenspelers binnen en
buiten zijn vak: ambtenaren politici en dik-
doende collegae zullen ook wel wat koude
rillingen over de rug zijn gelopen. Van Ries-
sen had voor hen één vaste aanduiding: \'Die
guit\'. Viel dat ogenschijnlijk onschuldige
woord, dan kon zo\'n guit zijn borst wel nat
maken, want wat Huib ook voor zijn mond
nam, zelden een blad.
Niet dat hij ooit grof werd. In het debat
schermde hij voor een man van zijn reusach-
tige afmetingen met onwaarschijnlijke ele-
gantie.

Van Riessen: de dierenarts, de bestuurder,
de scribent, de debater, wat nog? Het woord
\'reus\' blijft terugkomen, niet of niet alleen
vanwege zijn aanzienlijk lichamelijk postuur
(er was maar één schoenenwinkel in het land
die zijn maat 52 uit voorraad kon leveren).
Eerder omdat alles aan hem buitenmodel
groot was: zijn verstand en zijn hart, zijn
geest en zijn maag, zijn kennis en zijn geste.
Het enige dat buiten die proporties viel, was
zijn stemgeluid. Waar je een bas zou ver-
wachten kwam een tenor, vooral als hij, een
beetje vals, \'Die Wacht am Rhein\' zong bij-
voorbeeld.

Resl nog Van Riessen a/s vriend. Daar kan
menigeen over mee praten, behalve mis-
schien zijn allerbeste vriend, de Welsh-
hengst Revel Tobias. De oude bruine was de
ongekroonde koning van \'I Hoefje waar
Huib bij zijn Charolais, zijn Limousins, zijn
Lunterense grijzen en blauwe kalkoenen,
maar vooral zijn Roman Welsh ponies, de
boerentroosl zochl voor zijn farmaceutisch
verdriet. Toen voor de oude Tobias het einde
naderde, heeft Huib bij hem gewaakt, klaar
om le euthanaseren als zijn oude makker te-
veel zou lijden. Het hoefde niet. De hengst
stierf in vrede omdat zijn vriend naast hem
zat.

Absyrtus. En die kwam toen in verleiding om
te doen wat niet God, maar wel het gebod
van de Volksgezondheid verbiedt. Hij wilde
Tobias eigenlijk op \'t Hoefje begraven. Hij
heeft het niet gedaan want iedere Neder-
lander wordt geacht iedere wet te kennen en
een dierenarts al zeker die op de destructie

van dode dieren. Daarom heeft Van Riessen
de dode hengst toegedekt. Maar toezien
hoe de grijper hem in de krengenwagen zou
laden, nee, dat kon hij niet.

Nu hebben zijn familie, collegae en vrienden
Van Riessen zeif toegedekt. Wei hem, niet
de herinnering aan hem. Dat kan namelijk
niet, daarvoor is geen staldeken groot ge-
noeg.

Dat kon al niet na die negentiende juli, toen
hij nog boven de aarde stond. Op de Kastan-
jelaan 27 in Lanteren was ik bij Baatje en de
zeven kinderen en alweer een kleinkind. We
zaten buiten, want het was mooi weer, in de
tuin waar Huib een paar dagen tevoren voor
het laatst van zijn rozen had genoten. We
dronken een glas en hoe ongelooflijk het
klinken mag, het ivai er gezellig. We waren
bij elkaar en het was alsof hij er nog was.

ENKELE OVERWEGINGEN NAAR AANLEIDING VAN HET
„RAPPORT VAN DE COMMISSIE VEEHOUDERIJ - WELZIJN
DIEREN"¹)

Naar aanleiding van de op pagina 40 en 42
geciteerde bespreking van het NRl,O-rap-
port van de Commissie Intensieve Veehoude-
rij-Welzijn Dieren, heeft het Hoofdbestuur
gemeend deze door collega Van Riessen in
1976 geschreven bijdrage (Tijdschr Dierge-
neeskd 1976; 101; l46-9)opnieuw,integraal
tl\' moeten afdrukken, omdat wat toen ge-
schreven is, vandaag de dag nog uiterst ac-
tueel blijkt te zijn. Het zal ook de jongere
collegae ongetwijfeld aanspreken.

Toen de Flevohof op een vroege morgen
door onze Kroonprinses met een open-
baar ontbijt, waarvoor 2000 mensen wa-
ren genodigd, werd geopend, was fiet —
zo werd daar door verschillende spre-
kers om strijd gezegd — de bedoeling
het Nederlandse volk in brede lagen
voor te lichten over de huidige vormen
van agrarische produktie. Niemand heeft
toen kunnen bevroeden dat juist die
Flevohof de kritiek op de bio-industrie
zou verbreden en verhevigen.
Dat is al begonnen op die eerste morgen
bij de rondgang. Het waren vooral de
legkippen, die veel volk trokken. Volk
dat ontdaan stond te kijken. De bestuur-
deren van allerlei verenigingen in ons
land die voor de gelegenheid waren uit-
genodigd. stelden bekommerd vast dat
wat in technische termen met „batterij-
kippen" wordt aangeduid in werkelijk-
heid neerkomt op 5 kippen in een kooi,
die ,,levenslang" hebben gekregen. Een
kooi die wat kwaliteit van huisvesting
betreft, onderdoet voor een slechte ge-
vangenis.

Ik heb op die morgen inet aandacht die
brave huisvaders en huismoeders bestu-
deerd, die voor het eerst in hun leven
geconfronteerd werden met de wijze
waarop het aan het ontbijt genuttigd ei
tot stand komt. Dat was een studie
waard. Een produktieproces waaraan

dierenartsen, landbouwingenieurs en vee-
houders in 25 jaar geleidelijk gewend
zijn en dat vermoedelijk vooral daarom
geen enkele reactie, bedenking of kritiek
meer oproept, werd daar rauw geser-
veerd aan mensen die geen flauw ver-
moeden hadden hoe ver we in de dier-
lijke produktie hebben durven gaan.
,;Zielig" stelden de meeste omstanders
vast.

Men kan natuurlijk zeggen dat dat een
primitieve en naieve voor-wetenschappe-
lijke reactie is. Maar ook kan een dier-
geneeskundig geweten, dat al 25 jaar
gelooid is en afgestompt, op zo\'n moment
ontwaken en vaststellen dat de primaire
reactie van die mensen juist is. Het is
inderdaad een zielig gezicht.
.Sinds die opening hebben veel mensen
met bus of auto voor een „dagje uit" de
Flevohof bezocht en dezelfde naieve
schrikreacte beleefd; de krant en de tele-
visie zijn zich met het probleem gaan
bemoeien, de — onvermijdelijke — actie-
groep ,,Lekker Dier" is ontstaan, inven-
tieve mensen komen op voor ,,scharrel-
kippen\'\'; kortom het is — gelijk de mi-
lieuhygiëne — doorgedrongen tot het
geweten van het Nederlandse volk en
daarmee tot politiek niveau en regerings-
beleid.

De enkele ,,roependen in de woestijn"
die al jarenlang — vergeefs — voor dit
probleem aandacht gevraagd hebben
zullen daarmee blij zijn; de gezamenlijke
diergeneeskunde — Maatschappij, Fa-
culteit en Instituten — mag het zich in-
tussen wel aantrekken, dat zij in deze
zaak niet voorop gelopen heeft. Als men
dat een onheuse opmerking vondt, moet
men bedenken dat ook schrijver dezes
tot die groep behoort en daardoor onder
hetzelfde oordeel valt.
Het is niet te ontkennen, dat het draai-
boek van de huidige dierlijke produktie
voornamelijk door Wageningen is opge-
steld op grond van overwegingen die
vrijwel uitsluitend uit de bibliotheek der
economie kwamen. Arbeidsbesparing,
mechanisatie, schaalvergroting en inte-
gratie. Al die sacrosante moderne woor-
den waarmee reeds in de vorige eeuw
de ambachtsman onder de wals van de
industrie «n daarmee aan de lopende
band terecht gekomen is en waarmee in
deze eeuw de veehouder en zijn vee het-
zelfde lot ondergaan.

Men kan dat de landbouw-wetenschap-
pen die het bedacht hebben en de vee-
houder, die het uitvoert nauwelijks ver-
wijten, want ook zij zijn een produkt van
een proces, dat onomkeerbaar lijkt. Het
proces is op gang gekomen door een via
de stembus tot stand gekomen politiek
beleid; een goedkoop voedselpakket was
de eerste voorwaarde en is inmiddels tot
geloofsartikel verheven in de E.E.G. Wat
kan boer Jansen daartegen doen? Hij
gaat in plaats van 300 kippen 10.000
kippen houden om aan de kost te ko-
men. En als hij tot die schaalvergroting
gedwongen is plaatst hij die kippen ver-
volgens in de kooi.

Daarmee krijgt de verontwaardiging van
de televisiekijker dat boer Jansen het
landschap beschadigt met zijn onsierlijke
monotone stallen, dat hij de horizon
vervuilt met zijn silo\'s, dat hij het milieu
vervuilt met zijn mest en urine, dat hij
zijn dieren mishandelt — daarmee krijgt
die verontwaardiging van televisiekijkend
Nederland een dubbele bodem. Vooral
als dat geschiedt aan het ontbijt achter
een zachtgekookt ei, dat voor een civiele
prijs verkrijgbaar is en — ondanks de
verontwaardiging — moet blijven.
Laten we vaststellen dat niet Wage-
ningen, niet de veehouder, niet de con-
tract-veelhouderij, niet de veevoeder-
industrie, maar producent en consument
beide verantwoordelijk zijn voor de si-
tuatie waarin onze gebruiksdieren terecht
gekomen zijn en dat de diergeneeskunde,
eerder dan gebeurd is, tegenwind had
moeten geven.

Het is ontroerend hoe Absyrtus bij dat
paard knielt, we hebben nog al eens een
traan bij dat beeld laten vallen, maar
we zijn niet in staat geweest die ge-
knielde man modern te vertalen als het
gaat over mestkalveren, varkens en kip-
pen. In ieder geval is die moderne ver-
taling niet zo tijdig en duidelijk tot uit-
drukking gekomen dat we daarmee an-
deren zelfs maar tot aarzeling hebben
gebracht.

En als wij dat niet doen — wie in de
wereld zou dan voor dieren moeten op-
komen?

Ik meen dat — alvorens iets over het
rapport tc zeggen — deze overwegingen
voorop moeten gaan. Ongeveer iedereen
heeft schuld aan de situatie waarin we
de gebruiksdieren gebracht hebben. En
de diergeneeskunde heeft voor die gang
van zaken een niet te ontlopen specifieke
verantwoordelijkheid.
Het rapport van de commissie veehoude-
rij - welzijn dieren, is tot stand gekomen
doordat er nog altijd zoiets is als een
,,nationaal geweten". De toenemende
verontrusting en verontwaardiging dringt
tot de overheid door. De overheid stelt
een commissie in, die — zo luidt de
opdracht — de in landbouwkundig en
veterinair onderzoek aanwezige kennis
moet verzamelen, ten einde op korte
termijn een verantwoorde bijdrage te
kunnen leveren tot de verduidelijking en
oplossing van de gesignaleerde proble-
matiek.

De commissie bezint zich over die taak
en stelt vast dat die slechts beleidsvoor-
bereidend, niet beleidsbepalend kan zijn.
Met andere woorden de commissie zal
de gegevens aandragen hoe wel of onwel
de gebruiksdieren zich in de huidige om-
standigheden bevinden en laat aan de
overheid de taak op grond daarvan het
beleid te bepalen.

Ik moet vaststellen dat de commissie zich
niet aan dit uitgangspunt heeft gehou-
den.

Regelmatig komen in het rapport naast
ethologische, ook economische en inter-
nationaal politieke overwegingen om de
hoek kijken. Niemand zal ontkennen dat
de economie en de mogelijkheid van in-
ternationale afspraken — op z\'n minst
E.E.G.-afspraken — voorwaarden zijn
voor een ,,haalbaar" regeringsbeleid ter-
zake. Maar nu de commissie reeds in
haar rapport over het welzijn der dieren
deze beleidsbepalende factoren mee laat
spreken, komt de bazuin hier en daar
niet al te helder door. En het gevaar
bestaat, dat — waar de commissie reeds
verdunt met andere dan ethologische
motieven — de instanties die straks met
dit rapport moeten werken nog meer
gaan verdunnen. Reacties uit de agrari-
sche pers duiden daar al op: „Het valt
gelukkig mee". Evenwichtigheid heeft
vele voordelen, maar een belangrijk na-
deel : niemand schrikt ervan. En daarom
meen ik dat het sterker geweest was, als
de commissie zich strikt aan de opdracht
had gehouden: „Wilt u ons eens vertellen
wat er wetenschappelijk bekend is over
het gedrag en het welzijn van onze ge-
bruiksdieren in de situatie waarin we ze
hebben gebracht?"

Ondanks deze — niet tot de taak van
de commissie behorende — motieven en
ondanks de smaaksluier die daardoor on-
herroepelijk optreedt, is de commissie in
staat geweest ons toch wel een aantal
moeilijk door de keel te krijgen en te
verteren zaken op tafel te zetten, waar
we nu — eindelijk eens — tegenaan
moeten kijken.

— Wij bezorgen mestkalveren kunstma-
tig een anaemie en dwangverschijn-
selen door verveling.

— Het onthouden van stro aan varkens
betekent een verarming van hun om-
geving die leidt tot staartbijten, kan-
nibalisme en ernstige beengebreken.

— Castratie van mannelijke varkens is
niet nodig en is — voeg ik daar per-
soonlijk aan toe — voor wie weet
hoe dat gebeurt een voor het dier
onaangename ingreep.

— Het couperen van staarten bij mest-
varkens elimineert niet de oorzaken
van gestoord welzijn.

— Euthanasie voor gebruiksdieren met
een infauste prognose zou verplicht
gesteld moeten worden; ook de eu-
thanasie van eendagskuikens dient
wettelijk geregeld te worden.

— Er bestaat zoveel twijfel over de bat-
terijkooien voor pluimvee dat een
verdere uitbreiding daarvan moet
worden afgewezen.

Dat zijn zo de meest opvallende pieken
van zekerheid die boven de zee van we-
tenschappelijke twijfels uitsteken. En
daar kunnen we de commissie dankbaar
voor zijn. Het is bij elkaar niet gering.

Opmerkelijk is ook, dat de commissie
aanbeveelt bij het overwegen van nieu-
we huisvestingssystemen bewust aan-
dacht te geven aan de welzijnsaspecten
voor de dieren. Dat is nieuw en op die
manier nog nooit zo gezegd. Arbeids-

kundige en economische aspecten heb-
ben tot nog toe vrijwel alles bepaald, in
ieder geval het laatste woord gehad.
Nieuw is ook dat eindelijk erkend wordt
dat als het over stalbouw, milieu, voe-
ding en welzijn van de gebruiksdieren
gaat, diergeneeskundige motieven wel
eens zwaarder kunnen gaan wegen dan
al de andere bij elkaar.
Als conclusie moet ik zeggen dat de
commissie dankzij haar brede samen-
stelling in staat geweest is een voortref-
felijk overzicht te geven van de stand
van zaken en ondanks haar brede sa-
menstelling erin geslaagd is daaraan een
aantal harde uitspraken te verbinden; al
met al een rapport dat met het daaraan
verbonden literatuuroverzicht op de boe-
kenlijst zou moeten staan van iedere
diergeneeskundige student die zich in
,,bedrijfsdiergeneeskunde" bekwaamt of
verdiept en voor iedere dierenarts die
dat soort diergeneeskunde bedrijft.

Tenslotte nog het volgende: de commis-
sie — dat was de opdracht — heeft zich
beperkt tot het aandragen van veterinair,
biologisch of ethologisch meetbare ge-
gevens. Dat is een beperking, want er is
meer.

Prof. Jeuken¹) zegt dat medelijden
met dieren een niet bruikbaar uitgangs-
punt is. Het gaat om het gedrag van de
mensen, om hun sadistische neigingen,
om hun slordigheid, om hun verwaarlo-
zing vanwege het grote aantal, om hun
ontwaarding van dieren, om hun bescha-
diging van het milieu. Dat zijn zaken die
buiten de opdracht van de commissie
vallen, maar niet buiten het onderwerp
waarover het hier gaat. Op gevaar af
door iedereen die alleen maar door we-
tenschappelijk meetbare gegevens over-
tuigd wil zijn te worden weggelachen,
meen ik dat er ook nog zoiets is als wat
die mensen overkomt die voor de leg-
kooien staan op de Flevohof. Die naief
en nochtans niet ten onrechte vaststellen
dat het een afstotelijk gezicht is en een
schande.

gedachte dat alles eerst volledig weten-
schappelijk bewezen zal moeten zijn voor
we maatregelen nemen, komen we er
niet. We doen dat al niet bij de opvoe-
ding van onze kinderen, en ook niet bij
de omgang met onze medemensen. Met
gezond verstand, gevoel, inleven kom je
een heel eind.

Het wordt soms vragen naar de
bekende weg. Als op blz. 128 en 129
het leggedrag van kippen op de batterij
beschreven wordt is daarmee een bewijs
aangedragen, maar een kind kan vast-
stellen dat een kip die losloopt en schar-
relt op het boerenerf wat het welbevin-
den aangaat beter af is dan haar 5
zusters bij elkaar in de kooi.
Er is in de omgang met dieren een
voor-wetenschappelijk vast te stellen
schade en schande, die we ons zelf aan-
doen.

Naast de meetbare gegevens, spreken
ook „ethische", zo men wil „humane"
motieven mee. Er zijn grenzen gesteld
aan wat je met dieren mag doen.
„ . . . Er wordt vaak verspild en verwoest
op een wijze waarvan mensen die nog
eerbied kennen zich verre moeten hou-
den en waarvan zij anders toch uiteinde-
lijk de dupe zijn..." (K. Barth).
Met schroom, met zorg, met respect met
ze omgaan. Juist die overwegingen heb-
ben ertoe geleid dat namens de Facul-
teit en de Maatschappij een advies tot
stand kwam om koeien de staart niet te
couperen. Wetenschappelijk stond daar
niet zo veel over vast, maar de gedachte
dat er eindelijk grenzen gesteld moeten
worden aan onze ingrepen, dat het aan-
stootgevend is en een schande wat we
met ze doen, heeft tot dat advies geleid.
In hoeverre we dieren schade doen,
daarover heeft de commissie veel ver-
zameld en het kan ons een eind op weg
helpen inzake de bepaling van het beleid.
Maar we zouden daarbuiten ook wel
eens dingen kunnen laten die onszelf
schade doen.

Als ik Prof. Jeuken goed begrepen
heb, gaat het vooral daarom: dieren-
mishandeling en dierenmisbruik is in
eerste instantie mensonterend.

H. A. van Riessen²)
milieu, Tijdschr. Diergeneeskd.. 100(13), 692, (1975).
KNMvD.

AI.s sluitstuk van de activiteiten rotnd het
125-jarige bestaan van de KNMvD werd
op 29 oktober j.1. in Utrecht een avond
voor kandidaatleden georganiseerd. Het
doel was de veterinaire studenten meer te
betrekken bij de beroepsorganisatie. Daar-
toe waren twee sprekers uitgenodigd die
een inleiding hielden over het vrije beroep
in het algemeen en over dat van praktize-
rend dierenarts in het bijzonder. De avond
werd besloten met een bruisend feest dat
voortdurende tot in de bekende kleine uur-
tjes.

Drs. C. Willenborg, praktizerend dieren-
arts in het Noord-Brabantse Cuijk, hield
een heldere inleiding over de ontwikke-
lingen in de diergeneeskunde. Hij illustreer-
de deze met voorbeelden uit zijn eigen
praktijkgebied. Aan de hand van veel
dia\'s en een videoband liet hij zien hoe de
overwegend curatieve diergeneeskunde in
de solopraktijk zich ontwikkelde tot de
moderne bedrijfsdicrgeneeskunde in de
groepspraktijk. Door zijn vlotte en indrin-
gende presentatie wist hij de studenten
duidelijk te maken dat de moderne dieren-
arts een ander soort beroepsuitoefenaar is
dan die van twintig jaar geleden. Omdat de
meeste praktici zelf hebben kunnen mee-
maken hoe de veranderingen zich in hun
praktijk hebben voltrokken, is het niet zin-
vol om op deze plaats uitvoerig verslag te
doen van de lezing van Willenborg, maar
de beschikbare ruimte te besteden aan de
lezing van een niet-dierenarts over de
kenmerken, voor- en nadelen van het vrije
beroep.

Spreker was mr. J. C. P. Ekering, advocaat
en voormalig voorzitter van het Contact
Centrum Vrije Beroepen. In dit contact-
centrum zijn ongeveer 25 organisaties van
vrije beroepen in Nederland verenigd.
Mr. Ekering probeerde de studenten duide-
lijk te maken wat een vrij beroep is. Hij
deed dit aan de hand van een definitie van
de socioloog Zijderveld: \'Vrije beroepen
zijn beroepen, die op een of andere manier
een verzorgende taak hebben, een relatief
hoge opleiding vereisen, gebonden zijn aan
door hen zelf vast te stellen professionele
eisen en normen en niet behoren tot het
ambtenarensysteem en de overheid\'.
Mr. Ekering benadrukte het belang van de
verzorgende, dienende taak van de vrije
beroepsbeoefenaar. In de praktijk moet de
vrije beroepsbeoefenaar meer dan vele an-
deren en 24 uur per dag klaar staan voor
de gebruiker van zijn diensten. \'Als u een
beroep zoekt met voldoende vrije tijd om
uw hobbies uit te leven, als u een vrouw of
een tnan trouwt die graag ziet dat u er al-
tijd bent als het gezin u nodig heeft, als u
gesteld bent op acht uur slaap, wordt dan
geen dierenarts\', aldus het advies van mr.
Ekering.

De relatief hoge opleiding is een tweede
kenmerk van het vrije beroep. Vroeger
stond het opleidings-en kennisniveau van
de vrije beroepsbeoefenaar zelden ter dis-
cussie. Dat is tegenwoordig wel anders. De
cliënten zijn kritischer en kundiger ge-
worden en zijn vaak uitstekend in staat om
de waarde van de adviezen te beoordelen.
Het werk van de vrije beroepsbeoefenaar
kan daarom nog zelden uit de losse pols of
op het ruggemerg worden gedaan.
Mr. Ekering waarschuwde dat de waarde
van het dierenartsdiploma niet moet
worden overschat. \'De werkelijkheid van
de praktijk is altijd net even iets anders
dan in uw diktaten staat en in de meeste
vrije beroepen duurt het een paar jaar
voordat men die discrepantie de baas is.\'
Een hoge opleiding vereist ook dat de be-
roepsbeoefenaar zijn vak bijhoudt. \'Doen
we dat niet dan rangeren we onszelf in

korte tijd op roestende zijsporen. Als u dus
een hekel hebt aan boeken of voordrach-
ten, wordt dan geen dierenarts.\'
Een derde kenmerk van een professie is dat
zij hun eigen stelsel van normen en
waarden hebben. Voor de dierenarts zijn
deze vastgelegd in een beroepscode. On-
danks de kritiek die daartegen geuit wordt
is een dergelijke gedragscode volgens mr.
Ekering van grote waarde. De meeste vrije
beroepen bestaan bij de gratie van het
vertrouwen dat de cliënten daarin hebben.
Dat vertrouwen wordt versterkt als een be-
roepsgroep zich als eenheid manifesteert.
Onderlinge geschillen en twisten tasten het
imago bij het publiek aan. Dat is niet
goed, want van het publiek moet de vrije
beroepsbeoefenaar het hebben.
De hulp die een vrije beroepsbeoefenaar
kan bieden is inhoudelijk beperkt, zowel
door de wet als door de beroepsethiek.
Wat dit laatste betreft is solidariteit ge-
wenst. Mr. Ekering: \'Als alle dierenartsen
bepaalde dingen niet doen, dan is het ge-
makkelijk de ethiek hoog te houden. Dat
wordt veel moeilijker als een collega om de
hoek het niet zo nauw neemt, en u bang
moet zijn dat uw cliënt dan daar wel zijn
zin zal halen. De ketting is zo sterk als de
zwakste schakel en verloedering treedt
meestal héél langzaam, stapje voor stapje
op.\'

Nog geen dertig jaar geleden zou een vrije
beroepsbeoefenaar zich stevig beledigd
voelen als ze hem ondernemer noemden.
Zijn dienstverlening met een sterk persoon-
lijk karakter, zijn onbaatzuchtigheid, zijn
niet op commercie en winst gerichte men-
taliteit verhieven hem immers ver boven
het handelsvolk. Tegenwoordig moet de
vrije beroepsbeoefenaar wel een beetje on-
dernemer zijn, gewoon om te overleven,
aldus mr. Ekering. De universiteit kan de
dierenarts dan wel opleiden tot een knap
vakman, maar velen zullen spoedig ont-
dekken dat in diezelfde opleiding te weinig
aandacht is besteed aan het ondernemer-
schap. Want daar komt de dierenarts vol-
gens mr. Ekering niet onderuit, denk alleen
maar aan een beroepsaansprakelijk-
heidsverzekering, budgettering van de prak-
tijkuitoefening, belastingen, personeel, enz.
\'Wat ik u bidden mag, als u niet zelf, bij
toeval, blijkt te beschikken over de gaven
om dit soort ondernemerszorgen de baas te
worden, bezuinigt u dan niet op kosten
van adviseurs die u in uw ondernemer-
schap moeten helpen, zoals boekhouders
en belastingconsulenten. Ik heb uitste-
kende juristen als advocaat zien mis-
lukken, stomweg omdat zij van het on-
dernemerschap geen kaas hadden gegeten
en die kaas ook niet wilden eten.\'

De meeste vrije beroepen hebben hun
eigen beroepsorganisatie. Dat kan een bij
de wet ingestelde organisatie zijn, zoals de
Orde van Advocaten, waarvan alle advoca-
ten verplicht lid zijn, of een private organi-
satie zoals de KNMvD, waarvan dierenart-
sen lid kunnen worden op vrijwillige basis.
Mr. Ekering zei dat de meeste vrije be-
roepsbeoefenaren van nature niet geneigd
zijn tot collectieve zelfbeschouwing. Praten
over hun positie in het totale maatschappe-
lijke bestel werd tot voor kort als een
overbodige luxe beschouwd. Lange tijd
waren de vrije beroepen baas in eigen huis,
maar sinds overheden een steeds grotere
greep op het maatschappelijk bestel
hebben gekregen, ontsnappen de vrije be-
roepen niet aan hun aandacht en bemoei-
zucht. \'Wij moeten oppassen dat wij, vrije
vogels, niet vogelvrij worden.\' Uit lijfsbe-
houd is het volgens mr. Ekering dan ook
van groot belang dat er beroepsorganisa-
ties bestaan. \'Wij moeten opkomen voor
de waarden die wij belangrijk vinden en ik
hoop, dat als later op u een beroep wordt
gedaan om naast uw drukke werk, zonder
beloning, die waarden in uw beroepsorga-
nisatie te verdedigen, u daartoe dan ook
bereid bent.\'

De KNMvD is een belangenvereniging
voor dierenartsen. Tijdens de discussie
verwoordde een studente de mening die bij
veel studenten blijkt te leven dat de
KNMvD te weinig doet voor kandidaat-
leden en jonge dierenartsen, met name
vrouwelijke. Deze studenten vinden de
KNMvD te veel een club voor de geves-
tigde dierenarts. Vice-voorzitter W. Kap-
senberg en secretaris T. W. te Giffel pro-
beerden de vragenstelster duidelijk te
maken dat dit vooroordeel ongegrond was.

De.sondanks wisten zij sommige studenten
niet te overtuigen. Weilielit een reden voor
de KNMvD om zich te bezinnen hoe de
studenten sterker bij de organisatie zijn te
betrekken. Aan de andere kant dienen de
studenten niet passief toe te zien en af te
wachten. Een dialoog met de \'gevestigde
club\' werpt alleen vruchten af als de kan-
didaatleden gezamenlijk een pakket van
vragen, wensen en verlangens op tafel
leggen.

Met ingang van I oktober 1987 is collega dr.
A. de Kruif benoemd tot hoogleraar aan
de Kliniek voor Verloskunde en Voort-
planting van de Faculteit van de Dierge-
neeskunde te Gent, als opvolger van prof.
dr. M. Vandeplassche die met emeritaat is
gegaan.

Collega De Kruif werd op 7 augustus 1947
te Woudenberg geboren. Na zijn studie
diergeneeskunde te Utrecht trad hij in 1971
in dienst van TNO, afdeling landbouw-
kundig onderzoek. Hij werd gedetacheerd
op de Kliniek voor Verloskunde, Gynaeco-
logie en Kl, alwaar hij naast het kliniek-
werk onderzoek deed naar subfertiliteit bij
het rund. Dit onderzoek werd in 1975 af-
gesloten met een proefschrift getiteld: \'Fer-
tiliteit en Subfertiliteit bij het vrouwelijke
rund\'. Vooral de toepassing van bedrijfs-
begeleiding om bestaande voortplantings-
problemen op te lossen kreeg in dit
proefschrift ruime aandacht.
Eind 1974 trad collega De Kruif in dienst
van de Kliniek voor Verloskunde. In 1978
ging hij de praktijk in en werd de vierde
man in een voornamelijk grote huisdie-
renpraktijk te Someren. In deze praktijk
heeft hij zich vooral beziggehouden met de
begeleiding van rundveebedrijven en de
geneeskunde van het paard.
Prof. dr. A. de Kruif is lid van de Hoofd-
redactie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde en The Veterinary Quarterly.
Ook vanaf deze plaats wenst de KNMvD
hem van harte geluk met deze benoeming.

De cursus CEM-Paard die het PAO-Dier-
geneeskunde in samenwerking met de
Groep heeft georganiseerd op 19 januari
1988 is volgeboekt. Deze cursus wordt
herhaald op 10 februari 1988 (Kliniek Ver-
loskunde, opgave bij PAO-D).

N.R. Oude \'aantekeningen CEM\' op hel di-
ploma Kl-Paard zijn vervallen, gezien de
nieuwe ontwikkelingen. Paardenpraktici die
in hun kliniek CEM-onderzoek doen dienen
te voldoen aan de eisen die de Overheid in
deze aan hun kliniek stelt. De cursus CEM
van 19 januari of 10 februari zal vereist zijn
als introductie voor een speciale kleine cur-
sus voor degenen die het CEM-onderzoek in
hun kliniek willen uitvoeren.

Voor de Klinische Lessen Paard
(\'s middags castraties, \'s avonds bloed-
waarden) op 17 maart 1988 (Kliniek Heel-
kunde) is nog een aantal plaatsen vrij.
Opgave bij PAO-D. Ook deze cursus is in
samenwerking met de Groep georgani-
seerd.

Jaarvergadering KNMvD 1988
in de stad Groningen op
donderdag 29 september
(sportdag), vrijdag 30 september
en zaterdag 1 oktober

Maar de Mollebonen, kent u die ook? Wat
u ook van Groningen weet, het lot van het
peerd van ome Loeks gaat ons allen bij-
zonder ter harte. Zo wil de lokale hymne
ons doen geloven: \'Had\'m moar vreetn
geevm, wos er wel leevm bleevm.\' Lag dat
nu werkelijk zo eenvoudig? Welnee! Er
was veel meer te doen om deze krachtpat-
ser oet Stad. Was het wormkoliek, maan-
dagziekte of gulzig ieppm oan koald wot-
ter\'?

We begrijpen dat dit u bijzonder intrigeert.
Daarom zullen we u dat de komende
maanden zorgvuldig uit de doeken doen.

Eigenlijk alleen op de Jaarvergadering
komt het gemeenschappelijk karakter van
onze Maatschappij naar voren. In vaksec-
ties verdeeld en over ons land verspreid is
het dé gelegenheid om te ervaren dat we
samen die vereniging vormen. Een krach-
tige vereniging van ons en voor ons.
De dit jaar voor het eerst gehouden sport-
dag is een daverend succes gebleken. Met
name ook de enthousiaste medewerking
van ons \'eigen\' bedrijfsleven heeft daar toe
bijgedragen - dat mag gerust nog even ge-
zegd. Zo\'n succes is voor herhaling vat-
baar: Het sportterrein is al besproken. Aan
de rand van de stad gelegen met zeer uit-

Reeds van verschillende kanten wordt er
druk uitgeoefend op de Faculteit der Dier-
geneeskunde om het curriculumpro-
gramma aan te passen:

— door de praktijk, waar vaak vraag is
naar specialistische kennis op een bepaald
deelgebied;

— door het Ministerie van Onderwijs en
Wetenschappen en de Universiteit, omdat
een efficiëntere onderwijsvorm gevonden
moet worden (zie plannen Biomedisch
Blok, HOOP-nota);

— door \'de Wetgever\', gezien artikel 11 in
het wetsontwerp van de Wet op de Uitoefe-
ning van de Diergeneeskunde, waarbij
bepaald wordt dat er wettelijke regelingen
kunnen komen ten aanzien van de te voe-
ren specialismen en uitoefeningsbevoegd-
heid hiertoe.

Wat is er in de toekomst allemaal moge-
lijk? Differentiatie, met daaruit voort-
vloeiend een gescheiden uitoefeningsbeleid?
Of specialisatie, het later in de opleiding of
studie zich toeleggen op een bepaald dier-
geneeskundig deelgebied, zonder dat daar-
bij de uitoefeningsbevoegdheid ingeperkt
wordt? Praktisch gezien: \'Mag ik als var-
kensspecialist op een bedrijf met de ziekte
van Aujeszky ook de hond behandelen, of

moet ik die naar een collega sturen?\' Of
zullen we dan toch maar gewoon continue-
ren?

Wat zijn de gevolgen van eventuele struc-
tuurveranderingen voor bijv. reeds afge-
studeerde dierenartsen in verband met
EEG-richtlijnen, opleiding, maatschappe-
lijke acceptatie? Wat wordt de status van
het PAO?

— Prof. dr. A. J. van Ginkel (Rector Mag-
nificus van de Rijksuniversiteit te Utrecht);

— Prof dr. S. G. van den Bergh (dekaan
aan de Faculteit der Diergeneeskunde te
Utrecht);

— Dr. ir. Beltman (topambtenaar op het
Ministerie van Onderwijs en Weten-
schappen);

— Drs. G. A. M. van Dijk (werkzaam aan
de ITS Nijmegen en coördinator markton-
derzoek onder dierenartsen);

— Prof dr. A. de Kruif (ex-prakticus te
Someren, thans hoogleraar aan de Rijks-
universiteit te Gent);

— Prof dr. M. Debackere (dekaan Facul-
teit van de Diergeneeskunde te Gent en
Veterinair EEG-afgevaardigde);

— en Prof dr. G. H. Huisman als voorzit-
ter van de forumdiscussie en Veterinair af-
gevaardigde van de EEG-Nederland).

Aanmelding voor dit symposium kan per
briefkaart: Sympcie. DSK, Yalelaan 1,
3584 CL Utrecht onder vermelding van
\'Aanmelding symp. DSK\', en eventueel te-
lefonisch op 14 en 15 januari 1988, tel.
030-732066.

Een jaar geleden heeft een enthousiaste re-
dactiecommissie het daglicht laten zien
aan het blad Veehouder en Dierenarts dat
vanuit de veterinaire hoek voorlichting
moet geven aan de veehouders. Een
tijdschrift dat een exponent is van de mo-
derne diergeneeskunde en van de moderne
diergeneeskundige praktijkuitoefening.
De Redactiecommissie, met haar vaste
eindredacteur drs. L. J. E. Rutgers, heeft
inmiddels vier nummers uitgegeven van dit
kwartaaltijdschrift. Uit reacties van colle-
ga\'s en van veehouders die het blad ont-
vangen kun je concluderen dat de voor-
lichtende functie van het blad goed tot zijn
recht komt, waarbij ik onmiddellijk aan-
teken dat het nog altijd beter kan.
Public relations bedrijven is een nieuwe
dimensie in ons vak. Aan de telefoon blij-
ven zitten en rustig afwachten tot uw
veehouders u zullen bellen, behoort tot het
verleden. We moeten er op uittrekken,
voorlichting geven. We moeten ons vak
verkopen en op een actieve manier werk
aantrekken. Evenals bij iedere andere zelf-
standige ondernemer hoort daar ook voor-
lichting en reclame bij. Dat dit laatste wat
gevoelig ligt, weten we. Maar Veehouder en
Dierenarts is geen schreeuwerige en op-
dringerige reclame, maar vakgerichte voor-
lichting.

De agrarische dag- en weekbladen geven al
genoeg voorlichting, hoor ik u denken. En
de veehouders krijgen al zóveel voor-
lichting in hun brievenbussen, dat het
grootste gedeelte ongelezen in de prulle-
mand verdwijnt. Laat dit misschien waar
zijn, maar Veehouder en Dierenarts kan
meer bieden en heeft ook meer te bieden.
Het is voorlichting vanuit de veterinaire
hoek en het tijdschrift beschrijft voor
veehouders de nieuwste ontwikkelingen in
ons vak. Echter, de uiteindelijke kracht van
het blad zit in het feit dat de prakticus het
zelf aan zijn veehouders aanreikt.

De Redactiecommissie heeft besloten om
de bedrijfsadviezen, die tot vóór het ver-
schijnen van dit blad door de Groep Prak-
tici Grote Huisdieren werden uitgegeven,
weer terug te laten keren. De bedoeling
van deze bulletins was: veehouders voor-
lichting geven over concrete seizoensge-
bonden handelingen, zoals longwormen-
tingen, clostridiumvaccinaties,
pinkengriepentingen en bijvoorbeeld
klauwbekappen en regelmatig voetbaden.
Deze vlugschriften zullen, gestoken in een
nieuw jasje, in een aparte rubriek in Vee-
houder en Dierenarts worden opgenomen.
Mag de redactiecommissie nogmaals een
beroep doen op de Nederlandse Dierenart-
senpraktijken om een abonnement op dit
magazine nogmaals in overweging te
nemen. Het kan op 100.000 veehouderij-
bedrijven terechtkomen. Op het ogenblik
worden helaas slechts 16.000 bedrijven be-
reikt.

Het zou jammer zijn wanneer Veehouder en
Dierenarts door een tekort aan abonne-
menten niet meer uitgegeven zou kunnen
worden. Laat de Redactiecommissie niet in
de kou staan.

De onderwerpen die in het januarinummer
van Veehouder en Dierenarts aan de orde
komen zijn:

— Vakmanschap en meesterschap in de
veehouderij, of hoe de persoonlijke be-
trokkenheid van de veehouder de kwaliteit
van zijn bedrijf bepaalt; door dr. F. J.
Grommers.

— Een verslag van het maatschappelijk
congres \'Veehouderij en Diergeneeskunde\'
ten gevolge van het 125-jarig bestaan van
de KNMvD op 24 september j.1.; door L.
J. E. Rutgers.

Praktici kunnen het gewenste aantal abon-
nementen op Veehouder en Dierenarts op-
geven bij Fia Soede, Bureau van de
KNMvt:), telefoon 030-510111.

Van de Nederlandse dierenarts wordt ver-
wacht dat hij zich van vestiging als prakti-
kus zal onthouden wanneer hij niet van
plan is zich aan de regels van de \'Code
voor de dierenarts\' te houden. De Ereraad
ziet toe of deze regels inderdaad in acht
worden genomen en dient stappen te on-
dernemen wanneer afwijkingen van de re-
gels worden vastgesteld. Er mag worden
afgeweken van de regels wanneer door om-
standigheden naleving in redelijkheid niet
kan worden verlangd.
Aan de hand van het verslag van de Ere-
raad van oktober 1987 (Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1987; 112: 1137-9)
blijkt dat naleving van de regels der Code
geen problemen oplevert. Gedurende de
laatste 2 jaar is er geen enkele overtreding
van de bindende besluiten in behandeling
geweest. Voor controle op het door mij
gestelde verwijs ik naar de \'Code voor de
dierenarts\' ariikel 20 punt 2, ariikel 115 en
artikel 109.

Wie zijn informatie over de gang van
zaken in de diergeneeskundige praktijk al-
leen verkrijgt via berichtgeving door de
KNMvD zal weinig aanleiding vinden
aanmerkingen te maken.
Naar aanleiding van het in werking treden
van de geneesmiddelenwet is er door de
afdeling Noord-Brabant van de KNMvD
een vergadering belegd. Hierbij werd het
belang benadrukt dat de dierenartsen zich
aan deze wet zouden houden en dat met
name aan het afgeven van entstoffen een
einde moest komen. Om elkaar tot steun te
zijn werd een lijst van handtekeningen
aangelegd waarop de leden met hun hand-
tekening bekrachtigden dat ze zich van af-
geven van entstoffen zouden onthouden.

In werkelijkheid bevestigden ze daarmee
tegelijkertijd dat afgifte van entstoffen tot
een dagelijkse routine was geworden.
Alles resumerend:

In de \'Code voor de dierenarts\' zijn de
hoge opvattingen over de gedragsregels bij
de uitoefening van de diergeneeskundige
praktijk geformuleerd.
Door hun lidmaatschap onderschrijven de
leden van de KNMvD deze opvattingen.
Onder druk van de omstandigheden
kunnen velen zich niet aan de bindende be-
sluiten houden. Of dit afwijken van de re-
gels ooit in verband is gebracht met artikel
109 is mij niet bekend.
Dc Ereraad heeft van haar controlerende
en corrigerende bevoegdheid geen gebruik
gemaakt. Uit het laatste verslag blijkt dat
de Ereraad geen aandacht besteed heeft
aan de naleving van de bindende besluiten.
Met dit en nog andere praktijkbeslomme-
ringen in gedachte is het bijwonen van een
jaarvergadering anno 1987 een bijzondere
belevenis. Alles is botertje tot de boom en
via een aantal prijsuitreikingen en hul-
diging krijgt men het idee bij een winnende
club terecht gekomen te zijn. Ten aanzien
van de eerste doelstelling van de KNMvD,
namelijk de bevordering van de dierge-
neeskundige kennis en wetenschap, is dit
volkomen terecht.

De tweede doelstelling, namelijk de behar-
tiging van de maatschappelijke belangen,
komt minder aan bod. De spanningen die
er op dit punt in de praktijk bestaan
werden niet genoemd. Terecht maakte een
der aanwezigen aan de voorzitter het ver-
wijt dat de vergadering zo saai en span-
ningsloos verliep. De moeilijkheden die
zich in het Hoofdbestuur hebben voorge-
daan werden door de voorzitter afgedaan
met de mededeling dat niemand er plezier
aan beleefd had. Hetgeen natuurlijk een
hele geruststelling is. Wanneer het verschil
van mening bestond uit verschil van opvat-
ting hoe de KNMvD geleid diende te
worden lijkt het me voor de leden uiter-
mate interessant wanneer in algemene be-
woordingen deze opvattingen werden aan-
geduid. Degene die in een bestuur als
eenling tegenover de anderen zijn mening
staande houdt behoeft niet bij voorbaat
ongelijk te hebben.

Ook ten aanzien van de vestigingsproble-
matiek werd niets verteld. Toch zal de ma-
nier waarop dierenartsenpraktijken zullen
ontwikkelen voor een belangrijk deel af-
hangen van de manier waarop dit pro-
bleem door ons of door anderen wordt op-
gelost.

Kortom, zittend op de jaarvergadering zou
je, als je niet beter wist, de illusie krijgen
dat er geen problemen zijn. Ik heb dit
trachten te verwoorden door de ont-
spannen sfeer op de jaarvergadering te
vergelijken met het gevoel van een ballon-
vaarder die naar hoger sferen getrokken
wordt en over de laag bij de grondse pro-
blemen heenglijdt maar bij het neerkomen
zal merken dat de problemen daarmee niet
opgelost zijn.

Director of the Institute of Veterinary
Pharmacology
is to be appointed as of October 1st, 1989 to a
qualified PhD with postdoctoral experience.

— He (She) will be responsible for the basis
training in pharmacology of veterinary students

(language German and French).
Candidates should submit a curriculum vitae, a
list of publications, information about former
experience in teaching, a brief description of the
proposed line of research and the names of two
references, not later than April 30th, 1988 to:
Erziehungsdirektion des Kantons Bern, Sulge-
neckstrasse 70, 3005 Bern.

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt; voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Begeleiding melkveebedrijven (ƒ 600.—)
15 en 16 maart 1988 (88/13)
17 en 18 maart 1988 (88/27)

23 januari 1988 Paard/Broekhuizenvorst (88/04)
29 januari 1988 Gez.dieren/Wageningen (88/05)

6 februari 1988 Gez.dieren/Emmeloord (88/06)
27 februari 1988 Gez.dieren/Emmeloord (88/35)
4 maart 1988 Gez.dieren/Wageningen (88/34)

Themadagen pluimvee (ƒ 180,—)
11 februari 1988 Themadag slachtsector (88/08)
26 mei 1988 Themadag vermeerderingssector
(88/09)

Consumptievissen (ƒ230,—)
24 februari 1988 (88/26)
(Excursie visziekten: 13 april 1988)

Herhaling vleestechnologie (ƒ 1.170,—)
26 en 27 april, 3 cn 4 mei 1988 (88/07)
De cursus is reeds volgeboekt.

Herhaling embryotransplantatie rund {/\'3.500,—)
30 mei t/m 3 juni 1988 (88/19)

5 t/m 9 september 1988 (88/21)
12 t/m 16 september 1988 (88/22)
19 t/m 23 september 1988 (88/23)
De cursussen zijn reeds volgeboekt, u kunt zich
opgeven voor de wachtlijst.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1988.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1987 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van ƒ22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1987\'.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Boer, J. W. de: 1985; 9023 AN Jorwerd, Arsumerdijk 2.
Boorder, J. de; Gent-1987; 3701 CB Zeist, Prof. Lorentzlaan 31.
Bosch, Mevr. M. M. J.; Gent-1987; 4561 AS Hulst, Steenstraat 10.
Duursema, W. J.; 1987; 3705 ZP Zeist, Warande 123.
Nielen, Mevr. M.; 1987; 3524 CR Utrecht, Zevenwouden 219.
Oldenburg, Mevr. S.; 1987; 3432 TV Nieuwegein, Leeksterschans 8.
Ouwerkerk, S. L. C.; 1987; 7329 CS Apeldoorn, Jaromigaarde 26.
Putten, Mevr. S. W. M. van der; 1987; 3512 GK Utrecht, Oudkerkhof 28A.
Rijst-van Lenthe, Mevr. M. van der; 1987; 2042 PL Zandvoort.
Schoonman, L.: 1987; 3513 LH Utrecht, Herenweg 78.

Tjon Soei Len, E. R.; Gent-1987; 1059 CZ Amsterdam, Heemstedestraat 37-11.
Zwijnenberg, R. J. G.; 1987; 9400 Creteil (Frankrijk), Appt. Crous D2-D4, 2 Rue
Armand Guillaumin, Cité des bleuets.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

Hoebink, R. J. H.; 3513 BN Utrecht, Singelstraat 20 bis.
Lugtigheid, J. J. A.; 3705 ZC Zeist, Warande 36.
Rego, O. D.; 3524 GM Utrecht, Simplonbaan 110.
Theeuwes, P. A. J. M.; 4824 BM Breda, Peerdsbroek 30.

(afwezig) 25 jaar 16 januari 1988
(afwezig) 45 jaar 22 januari 1988
(afwezig) 45 jaar 22 januari 1988

Het bestuur van de \'Veterinaire Studenten Kegel-
club\': \'Duim in \'t Gat\', heefl zich als volgt samen-
gesteld:

W. G. M. Ridderbeks, voorzitter
E. van Leeuwen, secretaris
W. Poelma, penningmeester
J. Bakkenes, vice-voorzitter
T. van Wijk, baancommissaris

195 Aarle, P. A. M. van: 1978; 5845 AD Sint
Anthonis, Oude Breestraat 44; tel. 08858-
3026(privé), 08855-87654(bur.);d. Intervet
Nederland B.V.

196 Akkermans. P. A.: 1957; 5502 RK Veldho-
ven. De Uilenburg 36; tel. 040-536563; p.

200 Bergevoel. R. H. M.: 1986; 7475 PS Markelo.
Traasweg4A; tel. 05476-3373 (privé), 08867-
3094 (prakt.); p., ass. bij Th. F. Krabben-
borg, F. Plantingen P. H. M. Wijers.

200 Berndsen. F. W.: 1984; 5096 B.I Hulsel, De
Hoef 13; tel. 04259-2322(privé), 04254-2402
(prakt.); p., geass. met C. W. M. Augustijn,
M. .J. J. v. d. Linden, P. J. J. A. Sebroder, H.
Vaarkamp en J. A. M. Vermeer.

202 * Blom. M. M.: 1972; 3784 WH Terschuur,
Hoevelakenseweg 153; tel. 03426-1629; p.

203 Boer. J. W. de: 1985; 9023 AN Jorwerd,
Arsumerdijk 2; tel. 05106-229; d. (toevoe-
gen als lid).

203 Boerma. S.: 1980; 8303 ML Emmeloord,
Middelplaat 50; tel. 05270-12025 (privé),
13500 (prakt.);d. bij Diergeneeskundig Cen-
trum Noord-Nederland.

204 Boorder. J. de: Gent-1987; 3701 CB Zeist;
ProL Lorentzlaan 31;tel. 03404-25607 privé;
d. (toevoegen als lid).

205 Bosch. Mevr. M. M. J.: Gent-1987; 4561 AS
Hulst; Steenstraat 10; tel. 01140-12214; d.
(toevoegen als lid).

205 Bouwman. D.: 1986; 1121 BB Landsmeer,
Zonnehof 4; tel. 02908-5894; p., ass. bij G.
C. Knibbe.

207 Brinkhuis. Mevr. G. H. J. W.; 1975; 7152 CL
Eibergen, Zwilbroekseweg 21; tel. 05454-
72250 (privé), 71828 (prakt.); p., geass. met
J. Terpstra.

207 * Broeze. J.: 1978; 74SU VC Haaksbergen,
Korenmolenweg 15; tel. 05427-17873 (pri-
vé), 11234 (prakt.); p., ass. bij J. W. Greve.

207 *Broeze-ien Voorde. Mevr. G. B. M.: 1986;
7481 VC Haaksbergen, Korenmolenweg 15;
tel. 05427-17873; wnd. d.

207 Brommersma. Mevr. N. IV.: 1986; 5421 HN
Gemert, Het Franse Brugske 4; tel. 04923-
64696 (privé), 61402 (prakt.); p., ass. bij J.
L. Eikelenboom, P. J. M. M. van Gulick, F.
L. M. Konings, M. J. A. Nuyens, C. H. L.
Sijssens, N. J. G. J. van de Wielen en J. W.
Zwolschen.

210 Claessens. ./. G. M.: 1954; 5071 EP Uden-
hout, Kuilpad 2; tel. 04241-1979 (privé),
04242-83535 (prakt.); p., geass. met C. 1. M.
M. Achten, G. M. J. M. Boink, A. H. M.
van Doremalen, J. H. M. Maas en .1. P. 1.
van Wensveen.

211 Crouwers. li L. R. M.: 1974;2671 JZNaald-
wijk. Kruisweg 18; tel. 01740-24401; p.,
geass. met .1. Rierink.

214 Dobbelaar. Dr. M. J.: 1954; 2243 CM Was-
senaar, Kerkeboslaan 13; tel. 01751-79319
(privé); raadsadviseur v. Vet. Aangelegen-
heden, Min. v. Landbouw en Visserij.

216 Duursema. J. W.: 1987; 3705 ZP Zeist, Wa-
rande 123; tel. 03404-52464; d. (toevoegen

22! Floor, .1.; 1977; 5512 BA Vessem. Maaskant
7; tel. 04979-1916; p., geass. met J, H. ten
Hoopen.

222 *Fuch.s, H. W. L. M.: 1987; 3583 HC Utrecht,
Willem de Zwijgerstraat 8; tel. 030-514759;
wnd. d.

223 Geldorp. P../. A. van: 1975; 6001 AS Weert,
Biest 104; tel. 04950-31801 (privé), 070-
793563 (bur.); adj. i.V.D.

223 *Geudeke. M. J.: 1987; 2352 KE Leiderdorp,
Lokhorst 83; tel. 071-413749 (privé), 04116-
73951 (bur.); wet. medew. Gezondheids-
dienst voor Dieren Noord-Brabant (Boxt-
el).

223 Giessen. R. C. van: 1975; 9123 ,IZ Metsla-
wier, Stationswei 6; tel. 05192-933 (bur.); d.
bij K. 1. Oost Harfsen.

224 Goedegebuure. R. C.: 1985; 5802 LK Ven-
raij, Pavawenstraal 51; tel. 04780-89668; p.,
ass. bij E. M. Ruijmbeek, J. M. L. P. van
Winden en M. J. van Winden.

230 Haverkori. J.: 1977; 8802 MD Franeker,
Binnenhof 11; tel. 05170-4122 (privé), 072-
II1944 (bur.); kringdir. R.V.V. (kr. I).

230 Hazenberg. D.: 1983; 8926 NR Leeuwarden,
Kingmastate 156; tel. 058-674388 (privé),
672244 (prakt.); p., geass. met.). .1. Meinen.

231 Helder. Mevr. J.: 1986; 3514 TV Utrecht,
1ste Spechtstraat 14 bis; tel. 030-732089
(privé),OIO-4l6715(prakt.);p.,ass.bijJ. F.
J. van de Broek, C. Buesink, mevr. A. H. M.
Koert, A. W. Kramer en K. Schuiting.

234 Hoff. F. W. van: 1964; 5131 BB Alphen,
Baarleseweg 63; tel. 04258-1444(prakt.); p.,
geass. met J. M. M. G. van Dijk cn ,1. C.
Schetters.

236 Hoopen. J. H. ten: 1979; 5504 HR Veldho-
ven, Kloosterhof 8; tel. 040-540639 (privé),
532540 (prakt.); p., geass. met J. Floot.

239 .lansen, Mevr. W.A.M.:\\983; 3062 XC Rot-
terdam, I.ambertusstraat 160 B; tel. 010-
4145915 (privé), 4775570 (prakt.); p., ass.
bij W. Bekink, K. Crama, H. J. A. .1. Heut-
horst, J. 11. W. M. Miltenburg, N. G. Si-
moncelli, A. S. Spruit en Dj. P. Tecnstra.

242 Jongeneel G.: 1952; 4331 JC Middelburg,
Blauwedijk 7; tel. 01180-276.30; oud-insp.
V.G.

241 Jong. J. de: 1985; 2403 AL Alphen a/d Rijn.
Briljantstraat 276; tel. 01720-34285; d.

243 Kamp. G. /(./.; 1981; 7141 XD Groenio,
Hobbemastraat 3; tel. 05440-61115 (privé),
61313 (prakt.); p., geass. met C. J. Hartveld,
P. C. J. Hopmans en A. J. T. te Maarssen.

247 "Kolk. J. H. van der: 1987; 3704 VH Zeist,
Nijenhcim 23-06; tel. 03404-57715; wet.
medew. bij Vakgr. Inw. Ziekten der Gr.
Huisdieren fac. Diergeneesk.

.<14 Krui/: Prof. dr. A. dc: 1971; U-1975; 9820
Gem (Iklgic); Kromme Leie 2; tel. 091-
212601 privé; 091-233765 bur.: hlr. R.U.
Gent (I\'.cl.D.. Kliniek Voortplanting en
Verloskunde).

.U4 Kramer. .Mevr. S. C.: 1986; Essex SS9 IPS
(Engeland), 18b LeighamCourt Drive, Leigh-
on-Sea; tel. 0702-470121 (privé), 76404
(prakt.); p., a.ss. bij P. M. Cushing en M.
Vadden.

252 *l.ansaat. />.: 1980; 8081 XD Elburg, Vrij-
heidsslraat 17; tel. 05250-5182; p.

254 I.ensve/l. Mevr. M. A. M.: 1972; 4204 EJ
Gorinchem. Brouwerstraat IOC; tel. 01830-
36879; d.

255 I.ipzig. Mevr. F. M. van: 1987; 5681 PL. Best,
St. Óedenrodcscweg 52; tel. 04998-73532;
ass. bij Pluimveepraktijk Zuid-Nederland.

256 Lut)hers. A. ./..- 1981; 7396 NC Ter Wolde,
Bandijk 41; tel. 05717-1889 (privé); k.d.
R.V.V. kr. 5, Twello.

257 Mameren. J. C. P. van: 1985; 3608 BR
Maarssen, Boomstede 638; tel. 03465-62480
(pnvé), 02940-19335 (bur.); d., Leo Phar-
maceutical Products B.V.

259 Meu/enaar. II.: 1979; 7771 WD Harden-
berg, Weidehuisstraat 4A; tel. 05232-61760
(privé), 61577 (prakt.); p., geass. met 1. H.
Hanns en J. D. F. J. Hartgers.

261 .Morée. R. de: Gent - 1986; 3688 Kinrooi
(België), Breeërstecnweg75; tcl. 011-866137
(prakt.); p., geass. incl mevr. A. J. L. G. de
Clippcleir.

26i Nielen. Mevr. M.: 1987; 3524 CR Utrecht;
Zevenwouden 219; lel. 030-894219; wnd. d.
(toevoegen als lid).

264 Nijsen. //. .1.: 1955; 7595 AJ\' Wcerselo, Bis-
schopstruat 24; tel. 05416-1807; r.d.

265 Oldenburg. Mevr. S.: 1987; 3432 TV Nieuwe-
gein; Leeksterschans 8; wnd. d. (toevoegen
als lid).

266 *Orieen-/.uilen. .Mevr. A. C. B.: 1986; 5615
.IK Eindhoven, .lan Luikenstraat 15; tel.
040-524851; wnd. d.

267 Ouwekerk. S. !.. C.: 1987; 7329 CS Apel-
doorn; Jaromigaarde 26; tel. 055-410542
privé, 05761-1407 prakt.; ass. bij P. C. van
der Hooft en J. W. Vcrsteegt (toevoegen als
lid).

267 Overgaauw. P. A. M.: 1985; 3524 WD
Utrecht. Olympus 108; p., geass. met Th. R.
F. Ottenschot.

270 Ploeg. Mevr. C. J.M. vander: 1984;5583 XH
Aalst Waaire, Karei V-laan 8; tel. 04904-
14982; d.

270 Pluijm. Mevr. A. E. M. van der: 1986; 6432
GN Hoensbroek, Hoofdstraat 388; tel. 04.5-
227546(privé),4522.30(bur.); k.d. R.V.V. te
Kerkrade.

27/ Pouw.R.: 1973:6924 SC Loo, Loodijk 6; tel.
08367-65531 (privé), 63167 (prakt.); p.

272 1\'uhken.s. P. J. A. M.: 1977; 5427 CX Boekei,
Irencstraat 59; tel. 04922-3179 (privé), 04135-
1350 (prakt.); p., geass. met D. A. H. Brus,
L. B. H. len fJove, J. W. M. Miltenburgen
D. M. N. van Vuren.

272 Runen. Mevr. S. W. M. van der: 1987; 3512
GK Utrecht; Oudkerkhof 28a; tel. 030-
319121; wnd. d. (toevoegen als lid).

274 Rierink. J.: 1984; 2678 CE De Lier, Hoofd-
straat 29; tel. 01745-17251 (privé), 01740-
24401 (prakt.); p., geass. met H. L. R. M.
Crouwers.

274 Rij.st-van Lenihe. Mevr. M. van der; 1987;
2042 PL Zandvoort; Kostverlorenstraat
108; tel. 02507-15073; d. (toevoegen als lid).

276 Rozemond. Prof H.: 1956; 3774 CA Koot-
wijkerbroek, Essenerweg 41; tel. 03423-
1987 (privé), 070-407033 (bur.); i.V.G. sec-
tie Dierenproeven, bijz. hlr. R.U. (F.d.D.).

276 Ruijler. Mevr. K. de: 1985; 7339 GC Ug-
chelen, Hoenderloseweg 107; tel. 055-
338602 (privé), 08855-89409/89911 tst. 409
(bur.); d. Hendrix Voeders B.V.

279 Schoonman. F.: 1987; 3513 LH Utrecht;
Herenweg 78; tel. 030-319127; d. (toevoegen
als lid).

281 Siereveld Mevr K.: 1987; 3981 ZM Bunnik,
Vletweide 70; tel. 03405-67701; wnd. d.

282 Singewald. Mevr. S. F. A.: 1980; 1082 LM
Amsterdam, p/a A. J. Ernststraat 829; tel.
020-420103; d.

289 Terpstra.J.: 1962; 7151 CE Eibergen. Nieuw-
straat 30; tel. 05454-74350 (privé), 71828
(prakt.); p., geass. met G. fl. J. M. Brink-
huis.

291 Tjon Soei Len. F. R.: Gent-1987; 1059 CZ
Amsterdam; Heemstedestraat 37 II; tel.
020-159.398; d. (toevoegen als lid).

295 Vermeulen. P. II. M.; 1976; 4751 SJ Oud
Gastel, p/a Drie Weikes 3; tel. 01651-2859
(privé), 01652-2466 (prakt.); p., geass. met
P. A. M. Vugts.

298 Vlug. Mevr. S. A.; 1987; 3441 XH Woerden,
Pr. Bernhardiaan 8; tel. 03480-15085; wnd.
d.

298 * Voorde. Mevr. G. B. M. len: 1986; zie: Broe-
ze-ten Voorde, Mevr. G. B. M.

J02 Weg W. ./. van de: 1953; 8097 SK Ooster-
wolde, Wmterdijk 14B; tel. 05252-817 (pri-
vé), 05202-12407 (bur.); h. vl.k.dnst.. r.k.;
plv. i.

304 * Wienz. F. J. //. J.: 1986; 3583 H W Utrecht.
Mauritsstraat 106; tel. 030-523663 (privé),
742601 (bur.); wet. medew. R.I.V.M.

3/8 Zwijnenberg. R. ./. G.: 1987; 9400 Creteil
(Frankrijk); Appt. Crous D2-4D, 2 Rue
Armand Guillaumin, Cité des bleuets, tel.
()9-3.V 1-43688873; d. (toevoegen als lid).

for busy mixed practice in Southern Alberta. Excellent in-clinic facilities.
Interest and some experience in obstetrics and gynaecology.
Island Veterinary Clinic Ltd., Niek van Geest, DVM, P.O. Box 943, Bow
Island, Canada. Telephone: 09- 1 -403-545-2484. Inlichtingen: A. van
der Schans, tel. 03200-45477.

Gaarne vermelding curriculum vitae en voorkeur enkele vakgebieden.
Brieven onder nummer 5/88 aan: redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, postbus

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Voor nict-dierenart.sen bedraagt dc abonnementsprijs
ƒ245.— per jaar voor het binnenland cn ƒ285.— per jaar
voor hel buitenland. Dc abonnementsprijs voor dieren-
artsen niei-leden van de Koninklijke Nederland.se Maat-
schappij voor Diergeneeskunde wordt vastgesteld door hel
Hoordbestuur. (Een abonnemenl op The Veierinary Quar-
lerlr bedraagl f 114,— per jaar, exclusief verzendkosten
(J 2(\\—) cn 6% BTW).

BANK Algemene Bank Nederland N.V.. Postbus 30,
3500 AA Utrecht. Nr. 55 50 48 861 en Crediet cn Effecten-
bank N,V,. Postbus 85100. .1.508 AC Utrecht. Nr. 69 9.1 61
443.

Aanwijzingen voor inzenders van kopij voor
hel Tijdschrifl voor Diergeneeskunde en
The Veierinary Quarterly

Dc Redaklie volgt in hel algemeen dc z,g, regels van
Vancouver: \'Uniform requirements for manuscripts sub-
milted 10 biomedical journals\', (Dcze uitvoerige voor-
schriften ziin in vertaling bij dc Redaklie op aanvraag
verkrijgbaar).

Door hel inzenden van kopij verklaart dc aulcur. dat hij
het rccht van publikatie aan dit lijdschriri overdraagt; de
aulcur verklaart levens impliciet dal het manuscript niet
tezelfderlijd aan ecn ander tijdschrift is aangeboden cn
dat hij/zij ermee accoord gaat, dal dc Redaklie zijn kopij
aan haar adviseurs voorlegt.

Alle kopij dient gaaf getypt in triplo te worden ingediend.
De kopij dient voorzien le zijn van een duidelijke samen-
vatting in het Nederlandsen hel Engels (de Redaktie kan
indien nodig bemiddeling verlenen vooreen Engelse ver-
taling) die nicl langer dan 5% van het artikel mag zijn tol
een maximum van 150 woorden.

Literatuurverwijzingen in de icksi dienen te geschieden
d,m,v, een cijferaanduiding.die strikt moet corresponde-
ren met de literatuur-opgavcaan het eind van het artikel,
Dc volgorde waarin de tekst naar literatuur verw ijst be-
paalt het nummer; daarbij lelt de eerste maai dat naar een
bepaalde bron wordt verwezen,

Dc volgende gegevens dienen te worden vermeld: I)
naam cn voorletters van dc aulcur(s): 2) titel van de
publikatie: 3) naam van het tijdschrift, hel jaar van uil-
gific, jaargang, begin-en cindpagina. Bij boeken dienen
ook plaats en naam van dc uitgever le worden vermeld.
Als voorbeeld raadplege men ccn willekeurige allcvcring
van dil tijdschrift.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
en labellen reproducecrbapr. d,w,z. duidelijk getekend
resp, gciypi cn gaaf ie worden ingediend (in bepaalde
gevallen kan door dc redaklie bemiddeling worden ver-
leend), zodat hiervan langs fotogral\'ischc weg rcproduk-
ties kunnen worden gemaakt (ofïsel-proccdc): voorts
dienen foto\'s op glanzend wil papier, rönlgcnl\'oio\'s op
l\'ilm of op papier le worden ingediend,
rabcllen en figuren dienen op arzonderlijkc bijlagen tc
worden ingediend, compleet mei opschrilten en vocino-
len. Bij leners en tekens in tabellen cn figuren rekening
houden mei verkleining (kolombreedte of zeispicgcl-
breedie).

Benoem nauwkeurig alle gebruikte geneesmiddelen en
chemicaliën; geneesmiddelen bij dc algemene — gene-
rieke — naam. (Ais de merknaam vermeld moet worden,
dan gebeurt dal door deze éénmaal te noemen; bijv.
onder \'Materiaai cn meihoden\' in de vorm van ccn vocl-
nooi).

In hel Engels geslclde artikelen licslcmd voor The Velc-
rinarv Quaricrlv gelieve men door een deskundige op laai
en slijl le laten nagaan, Dc Redaklie behoudt zich het
recht vooreen in het Engels ingediend artikel, in overleg
met dc auteur, alsnog dooreen onalliankclijkc door haar
aan te wijzen deskundige op zijn i;ngelsc mérites (gram-
matica. woordkeus) tc laten beoordelen c.q. te lalcn cor-
rigeren.

De Redaktie aanvaardt geen aansprakelijkheid voor
schade welke — direct of indirect — het gevolg mocht
zijn van gebleken onjuistheden in de inhoud van de in dit
tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auteur is ver-
meld of in dc inhoud van dc in dit tijdschrili geplaatste
advertenties.

Advcrlenties kunnen zonder opgaaf van redenen door de
Redaktie worden geweigerd of ingetrokken.
Niels uil dil tijdschrifl mag worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt, door middel van druk. micro-film of
op welke andere wijze ook. zonder schriftelijke loesicm-
ming van dc Redaktie.

Tegen de tijd dat herkauwen te duur is,
maken wy een produkt
dat maagzuur omzet in smeerolie.

En vandaag.? Vandaag maken wij za\'n 200 geregistreerde preparaten.
Deze produkten zijn beter dan die wij gisteren maakten. Ze voldoen aan de eisen die uw
praktiikendievandeveehoudervandaagvragen.Praktijkenveranderen echter met de dag.
Door nieuwe inzichten, nieuwe opvattingen, nieuwe doelstellingen, nieuwe behoeften.
Onze praktijk verandert mee. Zodatwij morgen de produkten maken die u en de veehouder
morgen nodig hebben. Wy houden bij wat er leeft in het vak!..

Produktie- en hcndelsniooixhoppii b.»,. Postbus 179,5530 AD Bladel, Hollond. Hondelsvwg 25. Bloóel, telefoon 04977-«-, Tele« 59471 veli-nl.

Een nieuw product van Gist-brocades Animal Health.
Een aanwinst voor u en de intensieve veehouderij.

"Octrooi aanvraag Is ingediend.
Ambachtstraat 2, Postbus 8,3736 AA De Bilt Telefoon 030-760045.

Een welvaartsvast daggeld in geval van tijdelijke of blijvende arbeidsongeschiktheid
zorgt voor uw kosten van waarnemer, lening en living tot uw 65-jarige leeftijd.
Ook voor in buitenland gevestigden.

in het midden van het land met woon-praktijkpand. De praktijk omvat 80%
eerstelijns en 20% tweedelijns diergeneeskundige behandelingen. In ver-
band met te investeren bedrag zijn eigen middelen gewenst.
Brieven onder nummer 13/88 aan de redactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Ervaring met de moderne rundveehouderij en belangstelling voor de kleine
huisdierenpraktijk is gewenst.

Brieven binnen tien dagen na verschijnen van dit blad, onder nummer
1 5/88 aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus
14031, 3508 SB Utrecht.

in gemengde praktijk in het midden van het land. Bij gebleken geschiktheid
behoort associatie tot de mogelijkheden.

Brieven onder nummer 9/88 aan de redactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Ervaring strekt tot aanbeveling. Na gebleken geschiktheid is praktijkover-
name op korte termijn mogelijk.

Eigenhandig geschreven brieven met vermelding van referenties binnen
10 dagen na verschijnen van dit blad onder nummer 14/88 aan de redac-
tie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB
Utrecht.

Assurantiën - Financiën uw totale pakket in één hand.
Persoonlijke begeleiding en adviezen.

HNANCIEEL-ECONOMISCHE EN ASSURANTIE-ADVISEURS VOOR ARTSEN. DIERENARTSEN. TANDARTSEN EN
APOTHEKERS • Vennoten: J. M. Thomas en C. A. Lagardc . 030-784241 • Lassuslaan 105 • Postbus 22 • 3720 AA Bilthoven

Brieven onder nummer 10/88 aan de redactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Brieven onder nummer 11/88 aan de redactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

in grote huisdierenpraktijk (voornamelijk varkens) in Oost-Brabant. Na
gebleken geschiktheid bestaat de mogelijkheid tot associatie.
Brieven onder nummer 12/88 aan de redactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

clientèle mixte (50% petits animaux, 50% grands animaux) située en
Bretagne sud à 20 km de Nantes et à 40 km de l\'Océan. Cette clientèle
actuellement exploitée par un couple de vétérinaires conviendrait à un
couple de vétérinaires ou à 2 jeunes vétérinaires. Pour tout contact: Tél.
40.02.06.08 avant 9 h ou après 20 h 30 ou écrire au Dr. Vétérinaire Groix,
3 Avenue de Nantes, 44140 Aigrefeuille sur Maine (Bretagne), France.

Melkziekte
en kopziekte
bij runderen en schapen roept u snel
een halt toe door uitgebalanceerde
hoeveelheden calcium en magnesium
toe te dienen. AUV levert daarvoor
een infusievloeistof van beproefde
samenstelling, volgens het
oorspronkelijke recept van de
Diergeneeskundige Faculteit.

vloeistof wordt geleverd in een
kunststof flacon van 450 ml,
voldoende voor de eenmalige
behandeling van een rund.

Een microtitratie en -neutralisatietest voor
Infectieuze Laryngotracheïtisvirus. Hun
reproduceerbaarheid en de invloed van
verschillende testvoorwaarden

A micro-assay and neutralisation test for the virus of In fectious Laryngo-
trachcitis. Their reproducibility and the effect of various testing conditions

SAMLNVAl\'l lNCi Dc reproduceerbaurhcid van cen microtitratic en microneutralisatictest
voor ILI werd bepaald. Voor de microtitratic werden in verschillende bepalingen standaardaf-
wijkingen van 0.4. 0.4 en 0.3 log^ TC/D^„ gevonden, terwijl de standaardafwijking van dc
neutralisatu\'test in diverse experimenten 0.6. 0.8, 0.5. 1.2 en 1.1 /og2 was.
Tre-incubatie gedurende 24 uur bij 39°C in plaats van I uur bij 22° C, zoals Ritsch (1.2) voorstelt
otn de gevoeligheid van de test te vergroten, resulteerde in hogere serumtiters van gemiddeld 1
log2. De specificiteit van de test nam evenwel aanzienlijk af onder deze omstandigheden.
Het verband tussen virustiter en serumtiter was kromlijnig met het steilere deet van de curve in
het gebied van de lagere virusdoses.

Hitte-inactivenng en invriezen en ontdooien verlaagden de serumtiters signijicant (P < 0.01).
De volgende procedure wordt voorgesteld als standaardmethode voor toepassing in regionale
laboratoria: invriezen van de sera alvorens te testen: geen hitte-inactivering cn pre-incubattc
gedurende I uur hij 22" C.

SUMMARY\' \'The reproducibility of micro-as.says jor ILTV was assessed. The standard
deviation of the virus assay in three successive determinations was 0.4. 0.4 and 0.3 li>g TCTD^,,.
The micro-ncutrali.sation lest produced standard deviations of 0.6. 0.8. 0.5. 1.2 and 1.1 log . in
various experiments.

Preincubaticm for 24 hours at 39° C. rather than for sixty minutes at 22° C. which was suggested
bv Bitsch (I, 2) to enhance sensitivity, resulted in antibody titres which were approximately
j log, higher, though the specificity of the test declined markedly.

The dose-response relationship between virus and antibody titre was curvilinear, the steepest
part of the slope being in the lower range.

Ihermal inactivation and j\'reezing and thawing resulted in a significant reduction ofserumtitres
(P<0.0l).

The following method is suggested as a practical standardi.sed procedure: freezing of sera prior
to processing: omission of thermal inaciivatiotf and preincubation for sixty minutes at 22° C.

De wens van diverse Gezondheidsdiensten om een microtitratie en -ncutralisatietest
voor Infectieuze Laryngotracheïtisvirus (ILTV) in eigen laboratoria te gaan toe-
passen, was aanleiding om naast de reproduceerbaarheid van de tests de invloed
nader te onderzoeken van enige testomstandigheden met een directe praktische
betekenis:

I. De tijd en temperatuur van de virus-serum incubatie. Voor neutralisatietests met
Aujeszky- en IBR-virus (1,2) heeft Bitsch aangetoond dat significant hogere
serumtiters worden verkregen na verlenging van de incubatietijd en verhoging
van de incubatietemperatuur.

\' Huidig adres: Central Animal Health Laboratory, Wallaeeville, Upper Hutt, Nieuw Zeeland.
^ Centraal Diergeneeskundig Instituut, Postbus 365, 8200 AJ Lelystad.

3. Het effect van inactivering en de invloed op de sera van bevriezen en ontdooien.
MATERIAAL EN METHO[)EN

Nieren van kippen-embryo\'s (21 dagen oud) werden tweemaal getrypsineerd gedurende 10
mm. bij kamertemperatuur in 0.25% trypsine in fosfaatbuffer (pH 7.2, met Ca en Mg). De
celsuspensie werd tweemaal gefiltreerd, gecentrifugeerd bij 1500 omw./min. en geresuspen-
deerd. Vervolgens werd de concentratie gebracht op 1.5 miljoen cellen/ml.
De samenstelling van het groeimedium was als volgt: 9 ml. Medium 199 (Flow HBSS), 10 x
geconcentreerd: 10 ml Tryptose fosfaat bouillon (TPB); 4 ml Na-bicarbonaat oplossing; 1.4
ml I M hepes buffer; 10 ml foetaal kalfsserum; 66.6 ml aquabidest; 0.5 ml vitamine mix
(Flow, BME); 50.000 IE peniciline; 50 mg streptomycine en 5 mg pimafucine.

Als test virus werd de aan celcultuur geadapteerde vaccinstam LT-ivax\' gebruikt. Immunisa-
ties werden uitgevoerd met de volgende 3 stammen: vaccinstam Sterwin Broilertrake^ de
milde veldstam Rijsbergen en de virulente stam Cyanamid. De virussuspensies werden
gelyofiliseerd en bewaard bij — 20°C.

Convalescentensera werden afgenomen bij SPF-kippen 6 tot 21 dagen na oogdruppelvacci-
natie met vaccin Stcrwin-Broilertrake en 3 weken na intratracheale inoculatie met stam
Rijsbergen. Late sera werden verzameld 5 maai^den na oogdruppelvaccinatie met vaccin
Stcrwin-Broilertrake. Hyperimmuunserum werd verkregen door intratracheale inoculatie
van SPF-kippen met stam Cyanamid, gevolgd door 3 intraveneuze inoculaties met dezelfde
stain. De negatieve contrólesera waren afkomstig van het SPF-koppel van het CDI.
De sera werden bij — 20°C bewaard. Inactivering vond alleen plaats wanneer dit speciaal
vermeld werd.

De microtests werden uitgevoerd in Cooke-microtiterplaten met vlakke bodem.
Virusiilraiies

Verdunningen werden geinaakt in stappen van twee volgens standaardmethoden. Per ver-
dunning werd een rij van 8 cups geïnoculeerd (50 microliter per cup). Vervolgens werd per
cup 100 microliter celsuspensie toegevoegd. De platen werden geïncubeerd bij 39°C in een
COz-incubator bij 5% COj. Na 5 dagen werden de platen afgelezen met behulp van een
weefselkweekmicroscoop (vergroting 100 x). Titers werden berekend volgens de methode
van Reed cn Mucnch (3) en uitgedrukt in -log2 TCIDjn.

Serumverdunningen werden gemaakt met behulp van Cooke-tnicro-verdunners (50 micro-
liter) in groeimedium. Alle verdunningen werden uitgevoerd in duplo en in stappen van twee.
Aan de serumverdunningen werd een vooraf berekende hoeveelheid virus van 100 TCID50 in
50 tnicroliter toegevoegd. Virus-serummengsels werden gedurende 1 uur bij 22°C geïncu-
beerd, tenzij anders vermeld. Vervolgens werd per cup 100 microliter celsuspensie toege-
voegd. De platen werden geïncubeerd en afgelezen zoals beschreven voor de titraties.
Eindpunten werden bepaald volgens Reed en Muench (3) op basis van volledige neutralisatie
en titers werden uitgedrukt als — logj van deze eindpunten.

Titers ^ 1 werden aangemerkt als negatief: de eerste reeks virus-serutnmengsels werden in de
titerberekening als een 1:2 verdunning van het serum beschouwd.

Variantie-analyse werd uitgevoerd met toepassing van de t-test voor gepaarde waarne-
mingen.

\' ASL, Schering Corporation, Madison, Wisconsin, 53701 USA.
^ Sterwin Laboratories Inc., Millsboro, Delaware, 1966 USA.

De reproduceerbaarheid der titraties werd bepaald in drie series van 7, waarbij in
elke serie uitgegaan werd van één ampul.

In de drie series werden standaardafwijkingen van achtereenvolgens 0.4, 0.4 en 0.3
logjTCIDso gevonden.

De variatie binnen de tests werd bepaald door 23 positieve sera in duplo te testen
tegen 7.7 log2(208)TCID5o. Op basis vande halve gemiddelde kwadratensom van de
verschillen werd een standaardafwijking berekend van 0.6 logj.
De variatie tussen de tests werd onderzocht door 40 positieve sera op twee achter-
eenvolgende dagen te bepalen. De virusdoses hierbij waren achtereenvolgens 7.7
log2(208)TCID5o en 8.6 logjCSSSjTCIDjo. De standaardafwijking, berekend als
bovenbeschreven bedroeg 0.8 logz-

Met hetzelfde oogmerk werd de standaardafwijking bepaald door een serum met
een lage titer (gemiddeld 1.5) en twee sera met middelmatige titer (3 en 4) te testen
op 24 verschillende dagen. De gevonden standaardafwijkingen waren respectieve-
lijk 0.5, 1.2 en 1.1 log2. De virusdosis varieerde in deze test van 5.6 log,(50) tot 8.9
log2(470)TClD5o.

Incubatietijd en -temperatuur werden gevarieerd en de effecten van wijzigingen,
afzonderlijk of gecombineerd, werden onderzocht.

In een test met 14 convalescentensera en 4 negatieve controle-sera tegen 7.2
log2(150)TCID5o virus werd in de convalescentcnsera geen significante (P > 0.10)
stijging in titer waargenomen na verhoging van de incubatietemperatuur van 22
naar 39°C. De negatieve sera bleven negatief.

Ook verlenging van de incubatietijd tot maximaal 24 uur leidde niet tot hogere titers
(P>0.10).

Uit oriënterende experimenten bleek, dat een verhoging in temperatuur van 22 tot
39°C gecombineerd met een verlenging van dc incubatietijd tot maximaal 6 uur niet
tot hogere titers leidde.

Een vergelijking echter van de conventionele incubatie van 1 uur bij 22°C met 24
uur bij 39°C resulteerde in significant hogere titers bij zowel convalcscentcn-als late
sera. Late sera (test 1), met een titer van 2.5 tot 6 logj namen gemiddeld 0.9 log2 toe
in titer (F < 0.05) met een maximale toename van 2 logj.

Het effect op convalescentensera (test 2) was nog sterker: van 36 positieve sera
namen 34 toe in titer, met 1 tot 4 log2 en een gemiddelde toename van 1.2 logj
(P < 0.01). En van 34 convalescentensera, negatief na conventionele incubatie,
werden 8 positief na incubatie gedurende 24 uur bij 39°C.

Een aantal van de negatieve controle-sera — één uit 4 in test 1 en 6 uit 14 in test 2 —
werden echter eveneens positief. Bovendien ging de titerstijging gepaard met een
significante (P < 0.05) verlaging van de virustiter. In test 1 viel de virustiter van 195
naar 95 TCIDjo en in test 2 van 107 naar 29 TCIDjo-

Fig. I Verband tus.sen virusdosis en serumtiter in de micro-neutralisatietest voor ILTV.

Oriijnterend onderzoel< toonde aan dat het effect van de virusdosis op de serumtiter
in het gebied van 7 logjC 128)TC1D50 tot 10 log^C 1()24)TC1D50 gering was. Met lagere
virusdoses bleek het effect groter, hetgeen een kromlijnig verband suggereerde.

Ter verificatie hiervan werden 3 groepen sera, bestaande uit achtereenvolgens 17
(fig. 1, k), 10 (fig. 1, m)en 8 (fig. 1, n) monsters, getest tegen een reeks virusdoses. De
resultaten zijn weergegeven in fig. 1. De verschillen in titer gevonden met de sera uit
groep k, waren niet significant (P > 0.10) terwijl de verschillen, gevonden met de
sera uit groep m, zeer significant bleken (P < 0.01). Dit werd verder bevestigd door
het kromlijnige verband tussen virusdosis en serumtiter dat kon worden afgeleid uit
de resultaten van groep n.

Een significante (P < 0.01) verlaging van de serumtiter trad op na inactivering
gedurende een half uur bij 56° C. In 2 tests, elk van 38 positieve sera en 2 negatieve
controle-sera. werd een gemiddelde verlaging van 0.7 logj en 1 logj gevonden. De
controlesera werden niet merkbaar beïnvloed.

Van 25 sera werd de titer onmiddelijk na afname bepaald. De sera werden vervol-
gens bevroren, gedurende 2 weken bij —20°C bewaard, ontdooid en opnieuw
getest. Dc titers, gevonden na bevriezen en ontdooien, waren significant lager (P<
0.01) met een gemiddelde daling in titer van 0.8 log2.

Om de mogelijke invloed van de virusdosis op de neutralisatietiter uit te schakelen
werden 22 sera aan de volgende procedure onderworpen:
Direct na afname werden ze verdeeld in gelijke hoeveelheden.
De ene helft werd bevroren en 3 dagen bewaard bij —20° C. De andere helft werd bij
4° C bewaard. Vervolgens werden de monsters getitreerd in één en dezelfde test.
Hierna werden alle monsters opnieuw bevroren, een week lang bij —20° C bewaard
en opnieuw getest. Dit werd tweemaal herhaald. De eerste maal bevriezen en
ontdooien leidde tot significant (P < 0.01) lagere titers: de gemiddelde daling in titer
was 0.8 logj. Herhaald bevriezen en ontdooien leidde niet tot verdere daling.

Bitsch (1,2) heeft aangetoond dat in neutralisatietests met late sera tegen IBR- en
Aujeszkyvirus een verhoging van incubatietemperatuur en een verlenging van de
incubatietijd van serumvirusmengsels leidde tot een aanzienlijke verhoging van de
serumtiters.

Een verhoging van de incubatietemperatuur met 10° C leidde tot een titertoename
van ongeveer 1.2 logj (1). Een verlenging van de incubatietijd (bij 37° C) van 1 tot 24
uur, resulteerde in titers die ongeveer 4 logj hoger waren. De hoge specifiteit van de
test (0.999) bleef onder deze omstandigheden gehandhaafd (2).
Onze experimenten konden bovenbestaande bevindingen voor de neutralisatietest
met ILT-virus niet bevestigen. Hoewel een verlenging van de incubatietijd tot
24 uur gecombineerd met een verhoging van de incubatietemperatuur tot 39° C
zowel met late als vroege sera leidde tot een significante (P < 0.01) titerstijging van
gemiddeld 1 logj, resulteerde dit ook in verlies aan specifiteit: 40% van de negatieve
controlesera, afkomstig van SPF-kippen, werd positief. Ook nam de virustiter in de
test af gedurende de gewijzigde incubatie, hetgeen — gedeeltelijk althans — de ho-
gere serumtiters veroorzaakt kan hebben. Om deze redenen lijkt het niet geïndiceerd
om in de hier beschreven tests af te wijken van de standaardincubatie van één uur bij
22° C.

Het verband tussen virusdosis en serumtiter bleek kromlijnig te zijn met het steile
deel van de curve in het gebied van 4 tot 8 log2(l 6-256 TCID50). De grootste variatie
in serumtiter zal dus optreden in het gebied dat dooreen berekende hoeveelheid van
100 TCID50 wordt bestreken. Daar de variatie echter ook in dit gebied nog gering is,
hogere virustiters de gevoeligheid van de test verminderen en in het merendeel van
de toepassingen van de test de hoogte van de serumtiters van minder belang is dan
hun al of niet positief zijn, is er geen reden om van de gebruikelijke virusdosis van
100 TCID50 af te wijken in het normale gebruik van de test. Indien echter, bijvoor-
beeld in het kader van vaccinatie-experimenten, groepen sera, of gemiddelden van
groepen sera, worden vergeleken, verdient het aanbeveling de virusdosis te ver-
hogen tot 400 TCID50.

Inactivering door verwarming en het bevriezen en ontdooien van sera voor de eerste
maal verlaagden de serumtiter significant (P < 0.01).

Op grond van bovenstaande overwegingen moet met het oog op standaardisatie
tussen laboratoria de volgende procedure worden aanbevolen als dc meest prakti-
sche: invriezen van de sera alvorens te testen, geen inactivering en een korte
virus-serumincubatie van 1 uur bij 22° C.

De auteurs zijn dank verschuldigd aan de heer Barendregt (IWIS-TNO) voor statistische
adviezen.

1. Bitsch v and Eskildsen M. A comparitivc examination ol\'swincsera for antibody to Aujeszky virus
with the conventional and a modified virus-serum neutralisation test and a modified direct comple-
ment fixation test. Acta Vet Scand 1976; 17: 142-52.

2. Bitsch V. The P37/24 modification of the infectious bovine rhinotracheitis virus serum neutralisa-
tion test. Acta Vet Scand 1978; 19: 497-505.

3. Reed L.1 and Muench J. A simple method of estimating fifty percent endpoints. Am .1 Hyg 1938; 27;
493-7.

SAMENVAT\'! INCj In dit overzichtsartikel wordt aandacht besteed aan de immunologische
achtergrond van atopie, en in het bijzonder van atopische dermatitis bij de hond.
Bovendien worden de tneest gangbare ideeën over de betekenis van de anamnese, de intracutane
allergietest en de in vitro diagnostiek onder de onder de loupe genomen.

SUMMARY The itntnunological backgrounds of canine atopy, and in particular of atopie
dermatitis, are described in the present review.

The significance of the history, the intradermal allergie lest and the determination of allergen-
specific antibodies in the diagnosis of canine atopy is di.scus.sed.

Atopic bij de bond wordt beschouwd als een overgevoeligheidsreactie op inhalatie-
allergenen, waarbij het werkingmechanisme kan worden geclassificeerd als een type
1 of direct type reactie. Bij deze overgevoeligheidsreactie spelen zogenaamde rea-
ginen een belangrijke rol als immuunglobuline (Ig.). De in dc literatuur genoemde
Ig\'s in relatie tot atopie, zijn IgE en IgGd. De laatste is een subklas.sc van het
immuunglobuline G (4, 7, 17, 20).

Dc regulatie van de immuunrespons wordt bepaald door interacties tussen T- en
B-lymfocyten en macrofagen. Het antigeen wordt gefixeerd op het oppervlak van
de macrofagen en na \'processing\' aangeboden aan de lymfocyten. Bovendien wordt
de B-cel respons versterkt door de afgifte van interleukine 1 door dezelfde macro-
fagen. Door deze mediator worden vervolgens de zogenaamde T-helper cellen,
zijnde een subpopulatie van dc T-lymfocyten, geactiveerd (fig. 1).

Dr. fon Willemse, Rijksuniversiteit Utrecht, Vakgroep Cieneeskunde van het Kleine Huisdier, sectie
dermatologie, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.

Dczc activatic leidt tot de produktie van ondermeer interleukinc 2, dat eveneens cen
stimulerende invloed uitoefent op de B-cellen. Als resultaat van deze interacties
worden de volgende celtypes gevormd: a. plasmacellen, die in staat zijn grote
hoeveelheden antistoffen (immuunglobulinen) te produceren, en b. \'memory cells\',
die kunnen worden beschouwd als kleine lymfocyten, die in staat zijn de eerste
kennismaking met het betreffende antigeen in het geheugen op te slaan en bij een
hernieuwde expositie aan dit antigeen de produktie van antigeengevoelige cellen te
stimuleren.

Ten einde een evenwicht te bewaren binnen het immuunsysteem zijn zogenaamde
suppressor cellen, als subpopulatie van de T-cellijn, in staat via de afgifte van
diverse suppressorfactoren, de B-cel respons op het antigeen af te remmen. Deze
factoren werken rechtstreeks op de antigeengevoelige B-cellen of remmen de T-
helper cellen. Als eenmaal de antilichaam produktie op gang is gekomen, kan een
negatieve feedback op de B-cellen worden waargenomen (3, review 17).
Zoals reeds eerder in de inleiding is genoemd spelen twee immuunglobulinen bij de
hond een belangrijke rol in relatie tot het voorkomen van atopie: IgE en IgGd.
De eerste aanwijzingen voor het bestaan van IgE bij de hond werden gevonden in de
jaren zestig. Zowel bij pollenovergevoelige honden als dieren experimenteel gesen-
sibiliseerd met Ascaris-antigeen, werd reaginenactiviteit vastgesteld (1, 10, 11).
Alhoewel Rockeyen Schwartzman (12) in 1967 reeds bij atopische honden immu-
noglobulinen wisten aan te tonen met eigenschappen die gelijkenis vertoonden met
het IgE van de mens, duurde het tot 1973 eer Halliwell (4) bij de hond een dergelijk
antilichaam kon isoleren.

Ook bij de gezonde hond wordt het IgE in het serum angetroffen, in hoeveelheden
variërend van 23-420 microgram per ml.

Alhoewel bij de mens reeds in 1970 (9) tnelding werd gemaakt van een ander
immuunglobuline dan IgE, doch eveneens met anafylactische eigenschappen,
duurde het tot 1985 eer een vergelijkbaar Ig ook bij de hond werd aangetoond (19,
20). Bij de tnens is sprake van het zogenaamde IgG S-TS: short-term sensitising
IgG, een Ig waarbij na passieve overbrenging van de overgevoeligheid naar nor-
male donorhuid, deze slechts gedurende 2-4 uur aanwezig blijft. De klinische
afwijkingen geassocieerd met IgG S-TS, zijn ondermeer asthma ten gevolge van
Dermatophagoïdes pteronyssinus, huisstof en graspollen (9).
Willemse et al. hebben in 1985 aangetoond dat ook bij de hond een dergelijk Ig
voorkomt, en wel in de vorm van een subklasse van IgG, IgGd. De eigenschappen
van het IgGd komen overeen met die van het IgG S-TS: hittestabiel gedurende 2 uur
bij 56°, geen reductie door middel van 2-mercapto-ethanol en PC A (passieve cutane
anafylaxie)- en P-K (Prausnitz-Küstner) reactiviteit slechts tot 4 uur na sensibilisa-
tie van donorhuid. In een tweede onderzoek werden eveneens allergeen-spccifieke
IgGd antistoffen aangetoond bij atopische dieren (19, 20).

De cel waarvan vooralsnog wordt aangenomen dat hij het meest betrokken is bij de
atopische reactie is de mestcel. Mestcellen hebben oppervlaktereceptoren voor het
Fc gedeelte van de reaginen en zijn op die manier in staat om deze antistoffen te
binden. Als cross-linking optreedt tussen twee reagine moleculen door middel van
een antigeen, vindt degranulatie van de mestcel plaats.

In het kort kunnen de hierbij een rol spelende mechanismen als volgt worden
samengevat. Na de initiërende processen op het mestceloppervlak, vindt activatie
plaats van fosfolipase A in de membraan, hetgeen leidt tot de vorming van ara-
chidonzuur vanuit membraanfosfolipiden. Via de zogenaamde lipoxygenase en
cyclo-oxygenase celstofwisselingsprocessen worden vervolgens prostaglandinen en
leukotrienen gevormd. Daarnaast komen granula-geassocieerde mediatoren vrij in
de vorm van bijvoorbeeld histamine. Met name het cyclische AMP (adenosinemo-
nofosfaat) en GMP (guanosinemonofosfaat) systeem spelen een belangrijke rol bij
deze laatste mediator (overzichtsartikel 17).

De combinatie van de gevormde mediatoren leidt afhankelijk van de species tot
diverse klinische verschijnselen. Het zal duidelijk zijn dat niet bij een ieder de
genoemde reacties tot problemen zullen leiden. Hiervoor is een predispositie nood-
zakelijk respectievelijk dient de normale demping, als zijnde de resultante van de
factoren die de evcnwichtssituatie tussen de verschillende cellen handhaven, te
worden doorbroken (6). Ook bij de hond bestaan aanwijzingen voor een dergelijk
fenomeen (2).
ANAMNESE

Bij dc diagnostiek van atopie is een systematisch afgenomen anamnese van zeer
groot belang. Ook verslaglegging van deze gegevens is een vereiste. In veel gevallen
zal blijken dat de atopische verschijnselen reeds een lange periode bestaan. Boven-
dien kunnen zc in de beginfase van de aandoening in lichte mate tot expressie zijn
gekomen of zelfs door de eigenaar niet als zodanig zijn onderkend, omdat een snelle
respons optrad na medicatie of dat een spontaan herstel werd geconstateerd met
wisseling van seizoenen of door verandering van omgevingsfactoren. De aanvangs-
datum van de ziekte is derhalve van groot belang. Bij 75% van de honden met atopie
treden de eerste verschijnselen van de aandoening op beneden de leeftijd van 3 jaar
(14. 17). Incidenteel wordt bij dieren beneden de leeftijd van 6 maanden een
dergelijk beeld waargenomen.

Over het bestaan van een geslachtspredipositie voor atopie is de literatuur niet
eensluidend. In het onderzoek van Willemse en Van den Brom (18) waren manne-
lijke cn vrouwelijke dieren gelijk vertegenwoordigd.

Alhoewel het familiair voorkomen van atopie zowel bij de mens als de hond een
bekend verschijnsel is, zijn tot op heden geen genetische markers voor de aandoe-
nmg gevonden (16).

Hen raspredispositie voor de aandoening wordt vermeld voor Lasa Apsos, schnau-
zers. poedels, terriërs (in het bijzonder West Highland White Terriërs en fox-
tcrricrs), Dalmatische honden, Duitse herders en boxers (7, 8, 14, 18).
Daar de aandoening seizoensgebonden kan optreden, is het van belang te weten in
welke periode van het jaar de symptomen optreden of verdwijnen. Afliankelijk van
de vegetatie in het milieu waarinde patiënt leeft, zal bijvoorbeeld een pollenallergie
in verschillende jaargetijden kunnen optreden. Bij pollenallergie zijn de symptomen
in de beginfase van de aandoening veelal seizoensgebonden, doch naarmate de
atopie langer duurt kunnen dc verschijnselen zich het gehele jaar door gaan
manifesteren.

Daarenboven is er een aantal allergcnen, dat het gehele jaar aanleiding kan zijn tol
het optreden van atopie, namelijk huisstof, wol, kapok, veren, planten, die bin-
nenshuis worden gehouden, en cpidermalc produkten van andere dieren.

In aanvulling op het afnemen van een uitgebreide anamnese, is een algemeen
klinisch onderzoek noodzakelijk. Alleen indien andere aandoeningen kunnen
worden uitgesloten, is er voldoende indicatie voor de uitvoering van allergietesten.
Alhoewel verschijnselen overeenkomend met asthma en hooikoorts incidenteel
voorkomen bij de hond (7,10,21), bestaat het belangrijkste symptoom uit pruritus.
In de regel komt de pruritus tot uiting als frequent likken of bijten aan de extremi-
teiten en het met de kop langs dc vloer of objecten wrijven. In aanvulling hierop
treedt bij een beperkte groep ook niezen, een verkleuring van de vacht en/of een
bilaterale folliculaire conjunctivitis op (8, 14, 18) (tabel 1).

Ondanks het feit dat de bovengenoemde verschijnselen worden gemeld door de
eigenaar van de patiënt, is slechts bij 60-70% sprake van zichtbare afwijkingen aan
de kop of de extremiteiten.

Afhankelijk van de duur van de aandoening kunnen de lesies variëren van ery-
theem, papulae, pustulae en squamae tot hyperkeratose en lichenificatie (een
verdikking van de huid, resulterend in een versterkt huidreliëf).
Naast de kop en de ondervoeten kunnen ook andere delen van het lichaam afwij-
kingen vertonen, zoals de oksels (35%), de liezen (20%), de oren (17%) en de buik
(15%)( 18). Lichenificatie wordt bij 85% van de atopische honden waargenomen ter
hoogte van de flexor- en extensorzijden van gewrichten, de oksels, de inguinaal
streek en het interdigitale gebied. Echter bij honden met atopische symptomen,
inaar zonder een positieve allergietest, komt lichenificatie ter hoogte van de exten-
sor- en tlexorzijden van gewrichten significant minder vaak voor (P<0.05), indien
een vergelijking wordt gemaakt met dieren met zowel een atopische symptomato-
logie als een positieve huidtest (18).

Diverse huidaandoeningen kunnen een klinisch beeld en/of een symptomatologie
geven die gelijkenis vertoont met atopie. Om deze reden dient naast het lichamelijk
onderzoek eveneens nadere diagnostiek plaats te vinden in de vorm van microsco-
pisch onderzoek van huidafkrabsels, het uitvoeren van cultureel bacteriologisch en
schimmelonderzoek, en het uittesten van een eliminatie dieet, bestaande uit ge-
kookt lamshart en rijst voor een periode van minimaal 3 weken, in verband met een
mogelijke voedselallergie. Als deze onderzoeken een primair ander lijden uitsluiten,
is aanvullend onderzoek in de vorm van allergietesten geïndiceerd.
Tot de belangrijkste aandoeningen in het kader van de differentiële diagnose
behoren: demodicosis, microsporie, een voedselallergie, idiopathische pododerma-
titis en trombiculosis (oogstmijten).

De meest gebruikte methode voor het vaststellen van een direct type overgevoe-
ligheidsreactie is de intracutane of intradermale allergietest (7). Voorafgaand aan
de test dient elke medicatie met corticosteroïden, tranquillizers, immunosuppres-
siva, Sedativa en antihistaminica te worden gestopt voor ten minste 2 weken,
afhankelijk van het gebruikte medicament, de duur van de behandeling, de dose-
ring en de toedieningsvorm.

De huidtest wordt uitgevoerd op het onderste deel van de thoraxwand, nadat de
vacht voorzichtig is geschoren. Desinfectie van de huid voorafgaand aan de test is
niet noodzakelijk. De injectieplaatsen worden gemerkt met een viltstift, waarbij de
onderlinge afstand circa 2-21/2 cm bedraagt. Van elke controle oplossing en van elk
allergeen wordt 0.05 ml strikt intradermaal geïnjecteerd met een tuberculinatie-
spuitje met een 26-gauge naald.

Als controlevloeistoffen fungeren een isotone fosfaatbuffer oplossing als negatieve
controle en een 0.01% histamine oplossing als positieve controle. Voor de aller-
genen dienen waterige extracten te worden gebruikt, die biologisch gestandariseerd
zijn. Voor de Nederlandse markt zijn de allergenen van ARTU Biologicals\' het
meest geschikt. Alhoewel in principe elk allergeen kan worden verkregen, zijn de
volgende allergenen als meest voorkomende testallergenen aan te merken: huisstof,
de mijten Dermatophagoïdesfarinae, Acorussiro, Tyrophagusputrescens, Glycypha-
gus destructor, menselijke huidschilfers, huidschilfers van hond en kat, vlo, gras-
pollen, onkruidpollen, bloempollen en hooistof.

De test moet na 15-20 minuten worden afgelezen. Alhoewel er diverse manieren zijn
om het resultaat van de test te beoordelen, is de volgende manier vermoedelijk de
meest praktische. De reacties van de negatieve controle (K; veelal nul) en de
histamine reactie (H) worden gemeten in mm. Alle overige reacties op allergeenex-
tracten kunnen vervolgens gradueel, dus tussen K en de histamine reactie worden
geklassificeerd. Een reactie groter dan I/2 (K H) wordt als positief beschouwd en
dient, na beoordeling van de relevantie, betrokken te worden in de beschouwingen
over de therapie.

In het licht van het beoordelen van huidreactiviteit mag een enkel woord over het
optreden van fout-positieve en fout-negatieve reacties niet ontbreken.
Uitgaande van gestandariseerde allergeenextracten zijn de meest voorkomende
oorzaken voor fout-positieve reacties als volgt samen te vatten: contaminatie van
de testvloeistoffen, een slechte technische uitvoering van de test, het voorafgaande
gebruik van stoffen die op niet-immunologische basis kunnen leiden tot histamine
afgifte (bijvoorbeeld morfine derivaten en bepaalde voedingsbestanddelen), een
niet-specifieke reactie op basis van axongeleiding vanuit een naburige sterke huid-
reactiviteit en dermografisme.

De oorzaken voor fout-negatieve reacties berusten meestal op het testen van
allergeenmengsels bestaande uit niet-verwante stoffen, verlopen extracten, niet
gekoeld opbergen van de extracten waardoor de potentie verloren gaat van niet-
stabiele allergenen, interferentie met medicamenten, stress, het testen van een
patiënt buiten het adequate seizoen (dus op het moment dat onvoldoende allergeen-
specifieke antistoffen aanwezig zijn) of tenslotte omdat niet het juiste allergeen
wordt getest.

De huidtest dient te worden beschouwd als aanvulling op het klinisch onderzoek en
de gegevens uit de gerichte anamnese.

Positieve reacties zijn bij atopische honden gerapporteerd voor huisstof (35-71 %),
mensehjlc huidschilfers (17-50%), dierlijke epidermale producten (25-75%), gras-
pollen (19-85%), boompollen (19-85%), en onkruidpollen (23-86%) (8, 13, 14), De
gegevens van het onderzoek verricht onder Nederlandse omstandigheden komen in
grote lijnen overeen met dezc percentages (18). Bij dit laatste onderzoek bleek 82%
van de 208 onderzochte dieren met atopische verschijnselen een positieve huidtest
te vertonen ten opzichte van een of meerdere allergenen. Multisensibiliteit werd
aangetroffen bij 59% van de honden, waarbij de huidreacties als volgt waren te
verdelen: huisstof (30%), menselijke huidschilfers (40%), hondehuidschilfers
(25%), kattehuidschilfers (30%), en graspollen (21%) als meest voorkomende.
Bij graspollenreacties was de bijdrage van Alopecurus pratensis (vossestaart) en
Phleum pratense (timothee gras) het grootst.

In hetzelfde onderzoek werd aangetoond dat het aantal positieve huidreacties bij
honden ouder dan 6 jaar significant lager was in vergelijking met jongere dieren (P<
0.05).

Bij evaluatie van de resultaten van de huidtest moet niet alleen gelet worden op de
grootte en de configuratie van de kwaddel, maar moet de reactie ook op relevantie
worden beoordeeld. Met andere woorden, nagegaan moet worden of bij bijvoor-
beeld een reactie op paardehuidschifers ook werkelijk regelmatig contact optreedt
met paarden of de buidproducten ervan (via borstels, dekens en dergelijke).

Een piekincidentie in deze niet relevante reacties ten opzichte van dierlijke epithelia
werd door Willemse en Van den Brom (18) waargenomen tussen 2 en 3 jaar na
aanvang van de klinische verschijnselen. Het percentage van deze reacties varieerde
van 27% voor kattehuidschilfers, via circa 50% voor epithelia van pluimvee en
konijnen tot 70% voor epidermale produkten van paarden en cavia\'s. Voor andere
allergenen liggen deze percentages aanzienlijk lager: huisstof (8%) en menselijke
huid.schilfers(10%)(14).

Uit het onderzoek van Vollset et al. (15) is voorts gebleken, dat ook reacties op
voedermijten aanleiding kunnen zijn voor atopische verschijnselen. Zeventig pro-
cent van de atopische honden vertoonde een positieve huidtest op ondermeer
Acarussiro en Glycyphagus domesticus en 75% hiervan zelfs uitsluitend. Dit onder-
zoek geeft voldoende grond om aan de standaardreeks van de te testen allergenen
voedermijten toe te voegen.

In theorie bestaan er een aantal mogelijkheden om via serumbepaling van aller-
geen-specifieke antistoffen dc diagnose van atopie te ondersteunen.
De test die hiervoor in eerste instantie is ontwikkeld, is de Radioallergosorbent test
(RAST), waarbij met radioactief gelabeld anti-IgE en met allergeen geïmpreg-
neerde papieren schijfjes, de hoeveelheid allergeen specifiek IgE kan worden be-
paald. Dil type bepaling heeft een aantal voordelen boven de uitvoering van dc
huidtest, te weten: er is geen risico voor de patiënt, de resultaten zijn kwantitatief,
de resultaten worden niet beïnvloed door het gebruik van medicamenten en de test
kan ook worden uitgevoerd bij geëxciteerde dieren, dieren met dermografisme
(Urticaria door mechanische prikkeling) of een uitgebreide dermatitis, waardoor
een huidtest om technische redenen niet mogelijk is. Daarentegen is de RAST
kostbaar en vereist hoog gekwalificeerd personeel en het gebruik van radioactieve
materialen.

Uit bet onderzoek van Halliwell en Kunkle (5) is gebleken, dat de overeenstemming
tussen de huidtest en de resultaten van de RAST varieert van 82% woor Artemisia
sp. tot 42% voor Dermatophagoides farinae en slechts 12.5% voor paardebloem-

pollen. Bij het testen van een volledig huisstof extract werd zelfs geen enkele
overeenkomst gevonden, ondanks het feit dat met het serum van de geteste honden
wel PK activiteit kon worden vastgesteld.

Op dit moment is de RAST niet commercieel beschikbaaren valt de test buiten het
bestek van dc praktijk.

In essentie kan hetzelfde gezegd worden van de Enzyme Linked Immuno Sorben!
Assay (ELISA). Wel dient opgemerkt te worden dal deze test enkele voordelen
biedt ten opzichte van de RAST voor wat betreft het kostenaspect, de reagentia
(met name het gebruik van enzymen in plaats van radioactieve materialen) en de
wijze v^in uitvoering. Echter ook voorde ELISA geldt, dat de test voorde bepaling
van allergeen-specifieke antistoffen nog niet beschikbaar is.

Voor research doeleinden is een ELISA ontwikkeld ter bepaling van allergeen-
specifiek IgGd bij atopische honden (20).

In een groep van 62 honden met een atopische symptomatologie en een positieve
huidtest voor één of meerdere allergenen, werd bij 89% van hen IgGd antistoffen
aangetoond tegen inhalatie allergenen. Bovendien werd bij 55% van de dieren met
uitsluitend een atopische anamnese, doch met een negatieve huidtest, eveneens een
verhoogde IgGd titer gevonden.

De overeenkomst tussen de in vivo diagnostische test en de resultaten van de ELISA
waren als voor de IgE RAST, en varieerden van 66% voor huisstof tot 55% voor
onkruidpollen, 58% voor graspollen en slechts 7% voor kattehuidschilfcrs (20).

De diagnostiek van atopie van de hond beperkt zich niet tot een enkele test. Gesteld
kan worden dat noch de anamnese, noch enige diagnostische test gebruikt kan
worden als doorslaggevend in de uiteindelijke diagnose. Te vaak vindt overlapping
plaats van de ene ten opzichte van de andere test. Tezamen redenen om de wijze van
diagnostiseren van atopie aan een nadere kritische beschouwing te onderwerpen en
te trachten tot een beter systeem voor de diagnostiek te komen.

1. lidoth BH. Patterson R, and Talbot CH. Imniediate-type hypersensitivity in dogs: cutaneous,
anaphylactic and respiratory responses to Ascaris. .1 Lab Clin Med 1970; 76: 181.

2. l-rick Ol. and Brooks DL. Immunoglobulin L antibodies to pollens augmented in dogs by virus
vaccines. Am .1 Vet Res 198.\'!; 44: 440.

.T (iell PCill. Coombs RRA. and Lachman P.I. Clinical aspects of immunology. .Ird ed., 197.5.
Blackwell Sci Publ. Oxford.

4. llalliwell RF.W. Studies on canine IgL. Thesis University of Cambridge. 197.3.

5. llalliwcll RliW and Kunkle GA. The radioallergosorbcnt test in the diagnosis of canine atopic
disease. .1 Allergy Clin Immunol 1978: 62: 236.

6. Kat/ DH. The allergic phenotype: manifestation of \'allergic breakthrough\' and imbalance in
normal \'damping\' of IgL antibody production. Immunol rev 1978:41: 77.

7. Muller Gl I. Kirk RW.and Scott i)W. Small Animal Dermatology, ed. 3, 1983:402-15. Saunders
Co.. Philadelphia.

8. Nesbitt GH. Canine allergic inhalant dermatitis: a review of 2.30 cases. J Am Vet Med Assoc 1978:
172: 55.

9. Parish WE. Short-term anaphylactic IgG antibodies in human sera. Lancet 1970: ii 591.

10. Patterson R. Investigations of spontaneous hypersensitivity of the dog. .1 Allergy I960; 31: 351.

II. Patterson R. Pruzansky J.1, and Chang WWY. Spontaneous canine hypersensitivity to ragweed.
Characterization of the serum factor transferring skin, bronchial and anaphylactic sensitivity. J
Immunol 1963; 90: 35.

12. Rockcy JH and Schwartzman RM. Skin sensitizing antibodies: a comparative study of canine and
human PK and PCA antibodies and a canine myelotna protein. J Immunol 1967; 98: 1143.

13. Rosenhagen D und Hoffmann G. Zum Intrakutantest beim hund - ein Uberblick über 112 Falle.
Kleintierpraxis 1986; 31: 97.

Vollsct 1,1.arscn H,l,and Mchl R. Immediate type hypersensitivity in dogs induced bv storage mites.
Res Vet Sci 1986; 40: m.

Vriesendorp IlM.Smid-Merc.x BM.1, Visser TP, llalliwcll REW.and Schwarlzmann RM. Serolo-
gical DL-A typing of normal and atopic dogs. Transpl Proc 1975; 7: 375.
Willcmsc A. Investigations on caninc atopic dermatitis. Proefschrift Universiteit Utrecht, 1984.
Willemse A and Brom WE van den. Investigations of the symptomatology and the significance of
immediate skin test reactivity in canine atopic dermatitis. Res Vet Sei 1983; 34: 261.
Willemse A, Noordzij A. Rutten VPMG,and Bernadina WE. Induction of non-lgE anaphylactic
antibodies in dogs.Clin Exp Immunol 1985; 59: 351.

Willemse A. Noordzij A, Brom WE van den, and Rutten VPMG. Allcrgen-specific IgCid antibodies

Wittich FW. Spontaneous allergy (atopy) in the lower animal. .1 Allergy 1941; 12: 247.

De behoefte aan een goed bruikbaar handboek
over Veterinaire Genetica is in de afgelopen jaren
in toenemende mate waarneembaar geworden.
Verschillende auteurs hebben deze behoefte on-
derkend en hebben zich op dit gat in de markt
gestort. De resultaten waren tot dusver teleurstel-
lend doordat de meeste auteurs zich in hoofdzaak
beperkten tot encyclopedische opsommingen van
erfelijke gebreken, vooral bij landbouwhuisdie-
ren. Verklaringen van de waargenomen verschijn-
selen zoals deze ons door nieuwe inzichten in de
genetica worden geboden komen in dc voor-
handen zijnde hand- en studieboeken weinig aan
de orde. Dc Australische dierenarts F. W. Nicho-
las heeft, mede op basis van zijn studies in Oxford
een einde aan dit tekort gemaakt.
Hoewel dit boekwerk vooral is gericht op dierge-
neeskunde studenten met kennis van de bio-
chemie en celbiologie kan het ook voor dieren-
artsen een belangrijk hulpmiddel zijn om heden-
daagse inzichten in de genetica en vooral de
betekenis daarvan voor dc diergeneeskunde op
peil te brengen.

Het boek is ingedeeld in 3 in omvang ongeveer
gelijke onderdelen: De principes van de genetica
worden in het eerste deel aan de hand van recente
ontwikkelingen op dit gebied op overzichtelijke
wijze besproken. Zeer overtuigend is hier de die-
renarts en niet de specialist in kennis van de gene-
tica van Drosophila of van de micro-organismen
aan het woord.

Het tweede deel dat handelt over genetica en dier-
ziekten bevat een systematische behandeling van
genetische oorzaken van gezondheidsstoornissen
bij huisdieren. De auteur heeft daarbij veel ge-
bruik gemaakt van de duidelijke voorbeelden die
de honde-en kattefokkerij daarvoor heeft opgele-
verd. Maar niet alleen de fokkerij van deze gezel-
schapsdieren wordt behandeld. De fokkerij van
nutsdieren waaronder met name de schapen komt
bij deze auteur uit Australië zeer duidelijk aan de
orde. De verspreiding over Australië van achter-
eenvolgens de konijnen, het Myxomatose virus,
dc resistentie van de konijnen tegen dit virus en
tenslotte de daarop aansluitende adaptie van het
virus aan deze resistentie vormen een fraai voor-
beeld van de wijze waarop Nicholas dc weten-
schappelijke kennis van mutatie, variatie en adap-
tie een plaats in de praktische werkelijkheid weet
te geven. Er wordt geen uitputtende en zeker ook
niet cen volledige opsomming gegeven van alle
beschreven erfelijke gebreken bij huisdieren.
In het derde deel worden de mogelijkheden voor
gebruik van de genetica bij de fokkerij van huis-
dieren besproken. De dierlijke produktie van de
nutsdieren neemt in dit gedeelte een belangrijke
plaats in. Daarbij worden de gangbare methoden
voorde dierlijke produktie zoals die ook in andere
handboeken beschreven zijn behandeld. Boven
sommige andere heeft dit boek het voordeel dat de
voor dit doel noodzakelijke wiskunde en statistiek
als hulpmiddelen en niet als doel in zichzelf
worden gebruikt. Het gebruik van deze hulp-
middelen wordl met op zichzelf duidelijke voor-
beelden ondersteund. Anders dan in het tweede
gedeelte is hier weiniggcbruik geinaakt van biolo-
gische kenmerken en veel van economisch van
belang zijnde parameters. De bruikbaarheid van
dit handboek voor dc populatie genetische vraag-
stukken zoals die bij de teelt van gezelschapsdie-
ren aan de orde komen is daardoor helaas be-
perkt. In dat opzicht onderscheidt dit, overigens
zeer aanbevelingswaardige, handboek zich niet
wezenlijk van de bestaande boeken op dit gebied.

SAMI;nva\'I ring Aan de hand van vergelijking lussen de kenmerken van atopische dermati-
tis bij de mens en de hond. wordt een voorstel gedaan tot de invoering van nieuwe diagnostische
criteria voor atopische dermatitis bij de laatstgenoemde species.

SUMMARY The diagnostic features of atopie dermatitis in man and dogs are compared in the
present paper. On this basis, reconsidering the diagnostic criteria to be applied in the canine
disea.ses. is suggested.

Alhoewel er diverse mogelijkheden bestaan bij de hond om aanwijzingen te ver-
krijgen over het voorkomen van atopie in het algemeen en atopische dermatitis in
het bijzonder, wordt naast de anamnese tot op heden uitsluitend gebruik gemaakt
van de intradcrmale allergietest (14).

De diagnostiek van atopische dermatitis bij de mens daarentegen is veel gecom-
pliceerder, in die zin, dat voldaan moet worden aan een aantal primaire en secun-
daire criteria, alvorens (per definitie) wordt vastgesteld, dat bij de onderhavige
patiënt sprake is van atopie.

Bij een vergelijking van de aandoening bij de hond en mens blijken een aantal
opvallende overeenkomsten te beslaan:

— lichenificalie van de huid ter hoogte van llexor-en extensorzijdcn van gewrichten
is zeer karakteristiek voor de aandoening;

— in 80% van de patienten wordt een direct type overgevoeligheid vastgesteld voor
inhalaiie-allcrgenen;

— er bestaan aanwijzingen voor de aanwezigheid van allergeen-specifieke rcaginen
anders dan IgE; en

— er bestaat een discrepantie tussen de resullalen van de in vitro en in vivo
diagnostische testen (28).

Bovenstaande overeenkomsten zijn redenen om dc diagnostische criteria voor
atopie bij de hond aan een heroverweging te onderwerpen en ze te toetsen aan die
welke gebruikt worden bij atopische dermatitis van de mens.

In een poging om enige uniformiteit te creëren in de diagnostiek van atopische
dermatitis bij de mens hebben Hanifin en Lobitzin 1977 (6) en Hanifin en Rajka in
1980 (7), het concept van primaire en secundaire criteria voor de diagnosestelling
geïntroduceerd. Op grond van deze criteria dient een patiënt te voldoen aan
tentninste drie van de primaire kenmerken:

\' Dr. Ton Willemse, Rijksuniversiteit Utrecht, Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, sectie
dermatologie, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.

2. bij babies en kinderen aantasting van de huid ter hoogte van de extensorzijden
van gewrichten en van het gelaat;

— een tendens tot een chronische of een chronisch recidiverende dermatitis; en

— een persoonlijke of familie anamnese passend bij atopie (asthma, cen allergische
rhinitis, atopische dermatitis).

Bovendien moeten tenminste drie van de volgende secundaire kenmerken aanwezig
zijn:

— bleekheid of erytheem in het gezicht en/of donkerverkleuring van het orbitale
gebied;

— beïnvloeding van het verloop van de aandoening door otngevings- of etnotionele
factoren;

— dermografisme en een zogenaamde \'delayed blanch\' reactie (vasoconstrictie ter
plaatse van urticaria door mechanische prikkeling).

Tot op heden is de aanwezigheid van pruritus bij de hond met atopie als een van de
belangrijkste kenmerken beschouwd, indien de pruritus tot uiting kwam als likken
aan de extremiteiten en wrijven met de kop langs dc vloer of objecten (14, 15, 23).
Deze waarnemingen werden als basiscriteria gehanteerd voor de diagnose atopie bij
dc hond.

Of de huidlesies primair optreden of het gevolg zijn van de aanwezige pruritus, is
noch bij de mens (7), noch bij de hond, ooit aangetoond (14). De laatste hypothese
wordt ondersteund door de bevindingen van Willemse en Van den Brom (30),
waarbij in cen groep van 208 atopische honden, gediagnostiseerd op basis van de
\'oude\' criteria, weliswaar de klassieke symptomen werden waargenomen, doch
waarbij slechts bij twee-derde van de dieren huidveranderingen werden geconsta-
teerd in het faciale gebied en aan de extremiteiten.

De meest frequent aangetaste huidgedeelten bij honden met atopie zijn de snuit, het
perioculairc gebied en de oksels (15, 22, 23). Deze distributie komt overeen met de
faciale distributie, de cheilitis en de aspecifieke dermatitis aan handen en voeten
zoals die worden waargenomen bij de mens (7).

Bovendien blijkt uit het onderzoek van Willemse en Van den Brom (30) dat ook de
llexorzijden van de ellebogen en de tarsaalgewrichten, alsmede de extensorzijden
van de carpaalgebieden veelvuldig betrokken zijn bij die delen van het lichaam, die
bij atopische honden afwijkingen vertonen. De twee laatste localisaties vertoonden
zelfs uitsluitend afwijkingen bij dieren, die zowel een atopische symptomatologie
als een positieve huidtest voor inhalatie allergenen hadden. In afwijking van de
bevindingen van Hanifin en Rajka (7), werd door Sneddon en Church (25) eveneens
een aantasting van buigzijden waargenomen bij kinderen vanaf de leeftijd van

2 jaar. Bij de tiondbleei< geen leeftijdgebonden distributie of morfologie aantoon-
baar UlO).

De afwijkingen, die het meest worden gezien bij atopische honden, zijn erytheem,
papulaire reacties, crustae en lichenificatie. Lichenificatie is aanwezig bij 80% van
de honden met atopische verschijnselen, maar blijkt niet verband te houden met het
tegelijkertijd aanwezig zijn van een positieve huidtest (30).

Atopische dermatitis bij de hond heeft veelal een chronisch veloop (14). Ook in het
onderzoek van Willemse en Van den Brom (30) is gebleken, dat de aandoening bij
80% van de dieren langer dan 1 jaar bestond, langer dan 2 jaar bij ongeveerde helft
van de honden en meer dan 3 jaar bij circa een derde van de dieren.
Bij de mens vertoont atopic (atopische dermatitis) exacerbaties tijdens het zomer-
seizoen indien de oorzaak gevonden wordt in menselijke huidschilfers (human
dandruff), tijdens het najaar en de winter als gevolg van reacties op huisstof, terwijl
pollen, afhankelijk van de bloeiperiode van het betreffende gewas, in diverse
seizoenen opflikkeringen van de aandoening teweeg kunnen brengen (32). Bij de
hond wordt een dergelijk reactiepatroon in ieder geval waargenomen bij pollenaller-
gieën, en zijn de exacerbaties door huisstof en menselijke huidschilfers maar tcn
dele seizoensgebonden (15, 30).

Bij de mens wordt bij circa 50% van de patiënten naast een atopische dermatitis
tevens een respiratoir allergisch symptoom waargenomen (7).
Alhoewel een rhinitis, niezen en conjunctivitis veelvuldig worden waargenomen bij
honden met een atopische dermatitis (4, 23), lijkt de vraag gerechtvaardigd of dit
uitingen zijn van een allergie (17, 18, 29). Bij slechts 3 van de 46 honden met
atopische verschijnselen, niezen en/of ecn rhinitis, en huidreactiviteit voor Pollen-
allergenen werd een positieve nasale provocatietcst waargenomen voor dezelfde
Pollenallergenen (29).

Alhoewel het familiair voorkomen van atopie bij de mens een bekend fenomeen is,
is dc wijze van overerving nog steeds niet opgehelderd (5, 20). Kaufman en Frick
(11) melden, dat 58% van de kinderen één of ander allergisch symptoom ontwikkelt
als een van de ouders atopie heeft, en 79%; indien beide ouders atopische verschijn-
selen hebben. Hetzelfde kan min of meerook gezegd worden over de atopie van dc
hond.

Ondanks het feit dat meerdere dieren uit een nest de aandoening kunnen ontwik-
kelen, zijn nog geen DL-A markers voor de allergie aangetoond (27). Wel is bekend,
dat boxers, I^uitse herders, terriers, poedels cn Dalmatische honden een predisposi-
tie hebben voor atopie (14, 15, 23, 30).

Bij kinderen treden de eerste verschijnselen van een atopische dermatitis in 85% van
de gevallen op beneden de leeftijd van 5 jaar, en in 60% zelfs in het eerste leven.sjaar
(21).

Ook bij dc hond worden de eerste symptomen gezien op jonge leeftijd en wel in 75%
beneden de leeftijd van 3 jaar (4, 23, 30).

Bij circa 80%; van dc mensen met een atopische dermatitis wordt een direct type
huidreactiviteit waargenomen ten opzichte van inhalatie-allergenen (21). Ook bij
honden met atopische dermatitis wordt een dergelijk percentage in het algemeen
aangetroffen (23, 30).

Verhoogde concentraties IgE worden bij de mens aangetroffen in geval van hooi-
koorts, een allergische asthma en/of een atopische dermatitis (9, 10). Echter bij
patiënten met uitsluitend een atopische dermatitis wordt bij 20% van hen een
normale hoeveelheid IgE in het serum gemeten (7).

Uit het onderzoek van Halliwell en Kunkle (3) is gebleken, dat bij de hond de
overeenkomst tussen de resultaten van de RAST, ter bepaling van allergcen-spe-
cifiek IgE, en de resultaten van de huidtest, variëren per getest allergeen: 82% in
geval van ragweed (Jacobskruiskruid), 42% voor de mijt Dermatophagoïdesfarinae
en slechts 12.5% voor paardebloempollen.

IgG-S-TS (short-term sensitising IgG) wordt bij de mens veelvuldig geassocieerd
met een allergische asthma ten gevolge van de mijt Dermatophagoïdespteronyssinus,
huisstof of graspollen (16, 19). Bovendien worden verhoogde concentraties IgG,
IgG4 en IgE gemeld bij patiënten met een atopische dermatitis (24), en bij kinderen
met asthma, hooikoorts en eczeem (2). In het onderzoek van Willemse et al. (31) is
aangetoond, dat ook bij de hond een IgG subklasse (IgGd) een rol speelt bij de
atopische dermatitis. Verhoogde allergeen specifieke IgGd titers werden gevonden
bij 89% van de dieren. De overeenkomst tussen de aanwezigheid van deze reaginen
en het optreden van een direct type huidreactiviteit, varieerde tussen 50% voor
menselijke huidschilfers tot 83% voor kattehuidschilfers.

Een gegeneraliseerde droge huid (xerosis) wordt door Hanifin en Rajka (7) als zeer
karakteristiek beschouwd voor atopische dermatitis bij de mens. Ook bij de hond
wordt bij deze aandoening regelmadg een seborroea sicca waargenomen (30).
Ditzelfde kan gezegd worden van een oppervlakkige stafylokokkeninfectie van de
huid. Het samengaan van een dergelijke infectie en een atopische dermatitis wordt
bij de mens toegeschreven aan een verminderde celgebonden afweer met een
veranderde Chemotaxis (8).

Bij honden met een atopische dermatitis wordt een oppervlakkige pyodermie ten
gevolge van Staphylococcus intermedius/aureus bij 25% van dc dieren gezien.
Bovendien wordt een dergelijke infectie significant vaker waargenomen bij die
dieren, die zowel een atopische anamnese hebben als een positieve huidtcst, indien
vergeleken met honden met uitsluitend een atopische symptomatologie (30). Een
veranderde celgebonden afweer en Chemotaxis kon echter niet als basis hiervoor
worden aangetoond (12, 13).

Bij de mens wordt een bilaterale conjunctivitis regelmatig waargenomen bij hooi-
koortspatiënten, ai dan niet met een tegelijk optredende atopische dermatitis (26).
Ook bij de hond wordt een recidiverende conjunctivitis gezien als deel van hel
atopiecomplex, alhoewel het onduidelijk is of aan deze conjunctivitis een allergi-
sche oorzaak ten gronslag ligt. De opgegeven percentages variëren van 30 tot 50\'>f
(23, 30).

Alhoewel een voedingsintolerantie frequent wordt gezien bij kinderen met atopie
(7), lijkt het bij de hond geen deel uit te maken van het atopiecomplex (28), daar
slechts bij uitzondering honden met atopische verschijnselen een verbetering laten
zien na het verstrekken van een eliminatiedieet.

Hel optreden van pruritus als gevolg van hyperhydrosis (een verhoogde apocrine
zweelklierproduktie)kan als speculatief worden beschouwd. Hyperhydrosis wordt
echter bij 10 tot 25% van de atopische honden opgemerkt (23, 30). In hoeverre
hierbij stressfactoren een rol bij de inductie spelen, is vooralsnog onduidelijk. Bij
humane patiënten wordt daarentegen veelal als klacht gehoord, dat de patiënt het
gevoel heeft niet in staal te zijn om te transpireren. Of dil veroorzaakt wordt door
een defect in de zweetklierproduklie zelf of hel gevolg is van veranderingen in

oppervlaktelipiden in de huid leidend tot afsluiting van afvoergangen, is evenmin
opgehelderd (1).

Aangaande de overige secundaire kenmerken van een atopische dermatitis bij de
mens, kan gesteld worden dat deze bij de hond vooralsnog niet zijn onderzocht,
zodat hun betekenis onduidelijk is.

Uit het voorgaande blijkt, dat de meeste diagnostische kenmerken zoals die opgeld
doen voor de mens (6, 7), eveneens gebruikt kunnen worden voor de hond. In
combinatie»met de onvolkomenheden van de tot op heden gehanteerde diagnostiek,
lijkt derhalve een heroverweging van diagnostische criteria voor atopische dermati-
tis bij de hond gerechtvaardigd.

In de nieuwe opzet wordt een hond als atopisch beschouwd, indien het dier voldoet
aan minstens drie van de primaire en drie van de secundaire kenmerken van de
aandoening.

1. Gigli I and Bacr Rl,. Atopie dermatitis. In: Dermatology in general medicine. 2nd. ed. Editors:
Eitzpatriek TB. Eisen AZ, WolH K. Freedberg IM. and Austen K F. 1979; 520-8. Megraw Hill Book
Co., New York.

2. Gwynn CM, Morrison Smith J, Leon G, and Stanworth DR. Role of IgG subclass in childhood
allergy. Lancet 1978: i: 910.

3. Halliwell REW and Kunkle GA. The radioallergosorbent test in the diagnosis of canine atopic
disease. J Allergy Clin Immunol 1978; 62: 236.

4. Halliwell REW and Schwartzman RM. Atopic disease in the dog. Vet Rec 1971; 89: 209.

6. Hanifin JM and Lobitz WC. Newer concepts of atopic dermatitis. Arch Dermatol 1977; 113:663.

7. Hanifin JM and Rajka G. Diagnostic features of atopic dermatitis. Acta Derm Venereol (Stock-
holm) 1980; 92: 44.

8. Hanifin JM and Rogge JL. Staphylococcal infections in patients with atopic dermatitis. Arch
Dermatol 1977; 113: 1383.

9. Johansson SGO. Raised levels of a new immunoglobulin class (IgND) in asthma. Lancet 1967; i:
951.

10. Juhlin L, Johansson SGO, Bennich H, Hogman C, and Thyresson N. Immunoglobulin E in
dermatitis. Levels in atopic dermatitis and urticaria. Arch Dermatol 1969; 100: 12.

11. Kaufman HSand Frick OL. The development of allergy in infants of allergic parents: A prospective
study concerning the role of heredity. Ann Allergy 1976; 37; 410.

12. Kroese FGM. Willemse A, and Slappendel R.L Granulocyte function tests in canine infectious
diseases. Methods and preliminary results. Vet Immunol Immunophatol 1981; 2: 455.

13. Latimer KS. Prasse KW. Mahaffey EA, Dawc DL, Lorenz MD, and Duncan FR. Neutrophil
movement In selected canine skin diseases. Am .1 Vet Res 1983; 44: 601.

14. Muller GH. Kirk RW, and Scott DW. Small Animal Dermatology, 3rd. ed. 1983:402-15. Saunders
Co.. Philadelphia.

15. Ncsbitt GH. Canine allergic inhalant dermatitis; a review of 230 cases. J Am Vet Med Assoc 1978;
172: 55.

16. Parish WE. The clinical relevance of heat-stable, short-term sensitizing anaphylactic IgG antibo-
dies (IgG S-TS)and of related activities of lgG4 and lgG2. Br J Dermatol 1981; 105: 223.

17. Patterson R, Chang WW Y, and Pruzansky JJ. The North Western Univerity Colony of a topic dogs.
J Allergy 1963; 34: 455.

18. Patterson R, Pruzansky JJ, and Chang WWY. Spontaneous canine hypersensitivity to ragweed.
Characterization of the serum factor transferring skin, bronchial and analphylactic sensitivity. J
Immunol 1963:90:35.

19. Pepys J, Parish WE, Stenius-Aarniala B, and Wide L. Clinical correlation between long-terin (IgE)
and short-term (IgG S-TS) anaphylactic antibodies in atopic and \'non-atopic\' subjects with
respiratory allergic disease. Clin Allergy 1979; 9: 645.

20. Rajka G. Prurigo Besnier (atopic dermatitis) with special reference to the role of allergic factors.

I. The influence of atopic hereditary factors. Acta Derm Vencreol (Stockholm) I960; 40: 285.

21. Rajka G. Prurigo Besnier (atopic dermatitis) with special reference to the role of allergic factors.

II. The evaluation of the results of skin reactions. Acta Derm Venereol (Stockholm) 1974; 54: 193.

22. Reedy LM. The diagnosis of caninc atopic disease. In: Current Veterinary Therapy VI1, 1980;
450-3. Ed. R.W. Kirk. Saunders Co., Philadelphia.

24. Shakib F. McLaughlan P, Stanworth DR, Smith E, and Fairburn E. Elevated IgE and lgG4 in
patients with atopic dermatitis. Br J Dermatol 1977; 97: 59.

25. Sneddon LB and Church RE. Practical Dermatology. 1964; Edward Arnold Publ. Ltd., London.

26. Vaughan D and Asbury T. General Ophthalmology. 7 th. ed. 1974; Lange Med Publ.. Los Altos,
California.

27. Vricsendorp HM, Smid-Mercx BMJ, Visser TP, Halliwell REW, and Schwartzman RM. Serolo-
gical DL-A typing of normal and atopic dogs. Transpl Proc 1975; 7; 375.

28. Willemse A. Investigations on canine atopic dermatitis. 1984; Proefschrift Rijksuniversiteit Utrecht.

29. Willemse A. Canine atopic disease; investigations of eosinophils and the nasal mucosa. Am J Vet
Res 1984; 45: 1867.

30. Willemse A and Brom WE van den. Investigations of the syinptomatology and the significance of
immediate skin test reactivity in canine atopic dermatitis. Res Vet Sci 1983; 34: 261.

31. Willemse A, Noordzij A, Brom WE van den, and Rutten VPMG. Allergen-specific IgGd antibodies
in dogs with atopic dermatitis. Clin Exp Immunol 1985; 59: 359.

32. Young E. Een klimatologische en allergische studie van het constitutioneel eczeem. Ned Tijdschr
Geneeskd 1963; 107: 1304.

SAMI-NVA\'l\'I ING Bij honden verdacht van atopie bestaan de volgende therapeutische moge-
lijkheden: eliminatie van de causale allergenen. een orale toediening van corticosteroïden of
hyposensibiUsatie. Afhankelijk van de duur van de aandoening, de leeftijd van de hond en het
aantal verantwoordelijke allergenen, zal vooreen van deze vormen gekozen kunnen worden.

SUMMARY The possibilities of treatment in canine atopy are discus.sed. Varying with the age
of the dog, the duration and seasonal pattern of the disease, and the number of causative
allergens, withdrawal therapy, administration of glucocorticosteroids or hyposensitisalion may
he chosen.

Bij de liond wordt een door reaginen gemedieerde overgevoeliglieidsreactic voor
inlialatie-alicrgenen per definitie atopie genoemd. De l<linisciie uitingsvormen
variëren van hooil<oortsaclitige verscliijnselen en astiima bij ongeveer 10% van de
fionden tot een dermatitis bij circa 70% van de dieren (7, 10, 11).
In theorie is er een aantal therapeutische mogelijkheden, die echter elk voor zich
onder bepaalde omstandigheden dc voorkeur kunnen genieten.

Via anamnese en in vivo en in vitro allergietesten is het mogelijk de oorzakelijke
allergenen bij ecn van atopie verdachte hond op te sporen. Hel is hierbij ecn vereiste
dal de uitslagen van de allergietesten worden gerelateerd aan de anamnese, met
andere woorden dat gekeken wordt naar de relevantie van de uitslagen.
Zo zal het niet van belang zijn om bij een positieve huidtest op caviahuidschilfers cn
het nooit m contact komen hiermee, deze uitslag als relevant tc beschouwen. In dit
verband moet echter worden bedacht dat ook indirect contact kan leiden tot een
allergie. Hen bekend voorbeeld is dc overgevoeligheid op epidermale produkten
van het paard. De overgevoeligheid bij dc hond kan worden geïnduceerd doordal
bijvoorbeeld dc eigenaar regelmatig in ccn manege komt cn/of paard rijdt en via
deze weg dc huidproduklcn in huis brengt.

Het zal duidelijk zijn, dat eliminatie van oorzakelijke allergenen hel snelst leidt tot
verbetering van dc atopische patiënt. Niel altijd zal deze benaderingswijze echter
mogelijk zijn, waarbij als redenen vooral gevoelsmatige factoren kunnen worden
aangemerkt.

Allergenen die, buiten cpidermalc produkten van andere diersoorten, nogal eens in
aanmerking komen voor eliminatie, zijn: kapok, wol en veren in bijvoorbeeld
kussens.

\' Dr. Ton Willemse, Rijksuniversiteit Utrecht, Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, sectic
dermatologie, Yalelaan 8, 3584 CM Utrccht.

In vergelijking tot dc effectiviteit bij de mens, is voor de hond slechts een beperkt
scala aan medicamenten werkzaam bij atopie.

Alhoewel een groot assortiment aan antihistaminica op de markt is voorbehande-
ling van allergische aandoeningen, blijkt de werkzaamheid bij de hond minitnaal.
Zo cr al effect van de behandeling valt te constateren, is het veelal de sedatieve
component die hiervoor verantwoordelijk is (3, 5, 8).

Het feit dat naast histamine, andere mediatoren zoals leukotrienen en proteolyti-
sche enzymen een rol spelen bij het tot stand komen van de pruritus, is vermoedelijk
de belangrijkste reden voor het uitblijven van effect van antihistaminica.

Het bovengenoemde medicament behoort tot de membraanstabiliserende agentia.
Langs deze weg vindt remming plaats van door de mestcellen geproduceerde of via
dc granula uitgescheiden mediatoren.

Alhoewel de effectiviteit bij de mens redelijk te noemen valt, is disodiumcromogly-
caat bij de hond tot op heden onvoldoende geëvalueerd om de werkzaamheid te
kunnen beoordelen. Bij een beperkt aantal patiënten met een allergische conjuncti-
vitis is verbetering geconstateerd met dit medicament.

Een behandeling met corticosteroïden is bij de hond de meest effectieve te noemen
binnen de sector van de orale medicamenten (5, 7). Corticosteroïden zijn op
verschillende manieren werkzaam met als uiteindelijk resultaat een verminderde of
geblokkeerde afgifte van mestcelmediatoren:

— corticosteroïden potentiëren de cyclisch adenosinemonofosfaat (cAMF) activi-
teit en hebben een remmende invloed op cyclisch guanosinemonofosfaat (cGMP)
via cen versterkte antifosfodiësterase activiteit en remming van hel adenosyltrifos-
fatasc (A\'l\'P-asc) en guanylaaicyclase;

— zij hebben een direct retnmend effect op de afgifte van mediatoren door middel
van membraanstabilisatie;

— zij remmen de produktie van arachidonzuur, hetgeen leidt tot cen verminderde
prostaglandinenvorming via de cyclo-oxygenase processen en van leukotrienen via
de lipoxygenase route; en

— tenslotte hebben corticosteroïden ondermeer een negatief effect op de neutro-
ficle Chemotaxis, de vaatpermeabiliteit en de produktie van intcrletikine 2.
Teneinde bijwerkingen van corticosteroïden op lange termijn te voorkomen, ver-
dient het de voorkeur deze medicamenten alternerend, dat wil zeggen om de dag,
voor te schrijven. Bij voorkeur dient zelfs gestreefd te worden naar ccn nog tninder
frequente toediening, bijvoorbeeld elke drie tot vier dagen. Als aanvangsdosis
prednison wordt aangehouden 1-2 mg/kg om de dag, \'s morgens toegediend.
Deze therapievorm verdient de voorkeur bij de volgende categorieën patiënten:

— honden met seizoensgebonden atopie gedurende bijvoorbeeld slechts twee
maanden per jaar;

— dieren met een overgevoeligheid voor meer dan tien allergenen, zodat een
andere therapievorm niet mogelijk is;

— dieren ouder dan 10 jaar, waarbij op basis van de gemiddelde levensverwachting
nog slechts gedurende een relatief korte periode effect mag worden verwacht van
hyposensibilisatie; en

— honden met een op grond van de anamnese en het klinisch onderzoek verdachte
atopische constitutie, doch met niet te identificeren oorzakelijke allergenen.

Bij hyposensibilisatie wordt getracht de hond tolerant tc maken voor de causale
allergenen door het dier hiermede te injecteren met toenemende doses en met groter
wordende intervallen.

Er bestaan diverse theorieën over de immunologische achtergronden van hyposen-
sibilisatie. Deze variëren van een toegenomen T-suppressor cel-activiteit resulte-
rend in een afname van reaginen-productie, via een direct effect op de mestcellen en
de degranulatie van mediatoren tot de veelvuldig geaccepteerde theorie van de
\'blokkerende antilichamen\'. Blokkerende antistoffen, behorend tot de IgG-klasse,
zouden specifiek zijn voor de causale allergenen en het resultaat zijn van de
toediening hiervan via een andere weg (subcutaan). Gesteld wordt, dat de antigenen
direct een binding aangaan met de IgG-antistoffen, voordat de antigenen de
weefselgebonden reaginen bereiken, of dat de IgG-antistoffen de mestcelreceptoren
blokkeren, waardoor in beide gevallen de afgifte van mediatoren wordt voor-
komen, Het exacte werkingsmechanisme is echter nog onvoldoende ontrafeld. De
meest moderne opvatting is dat de veranderde T-suppressor cel-activiteit een
belangrijke rol speelt (3, 7, 12).

In principe zijn er twee mogelijkheden om honden met atopie te hyposensibiliseren,
en wel met waterige extracten of met depotpreparaten. De laatste extracten hebben
het voordeel, dat de vloeistof langzamer wordt geabsorbeerd, hetgeen de mogelijk-
heid geeft om minder injecties toe tc dienen en met grotere intervallen.
Hyposensibilisatie is geïndiceerd bij die honden, die tenminste 3-4 maanden per
jaar atopische verschijnselen vertonen, die overgevoelig blijken te zijn voor maxi-
maal 10 allergenen, en die bij voorkeur jonger zijn dan 10 jaar.
Hyposensibilisatie met meer dan 10 allergenen kan leiden tot een te hoge allergene
belasting, waardooranafylaxie zou kunnen optreden, terwijl het gebruik van te lage
concentraties per allergeen (waardoor wel het aantal zou kunnen toenemen) kan
resulteren tot verlies van therapeutisch effect (5).

Tenslotte is het van groot belang dat de eigenaar van de patiënt zich realiseert dat
een therapie in de vorm van hyposensibilisatie levenslang moet worden uitgevoerd,
daar de behandeling beoogt de aandoening onder controle te houden en niet
permanent te genezen. Voor waterige allergeenextracten is het toedieningsschema
in tabel 1 weergegeven. De injecties worden subcutaan toegediend. Circa 60% van
de dieren die op deze wijze worden behandeld vertonen na verloop van tijd een
verbetering van tenminste 50% (5).

Een variant op het bovengenoemde schema is de zogenaamde \'rush\'-therapie.
Hierbij wordt gedurende de eerste 4-6 dagen een injectie-interval gehanteerd van
2-6 uur. Alhoewel onderzoek heeft aangetoond dat deze wijze van behandelen
effectief kan zijn, bestaat toch een verhoogd risico voor systemische reacties.
Bij gebruik van depotpreparaten\', waaraan de auteur de voorkeur geeft, wordt een
ander doseringsschema aangehouden (tabel 2). Ook hierbij worden de injecties
subcutaan gegeven.

In een dubbelblind onderzoek (12), waarbij de van atopie verdachte dieren uitslui-
tend met of een placebo of een allergeenextract werden behandeld, is gebleken dat
tenminste een verbetering van 50% plaatsvond bij 60% van dc met allergeen
behandelde dieren. Bovendien werd een significant verschil in effectiviteit geconsta-
teerd ten gunste van deze laatste groep in vergelijking met dc placebogroep.
Bedenkend dat de honden uit het onderzoek niet tegelijkertijd voor eventueel
aanwezige stafylokokken infecties en/of seborroe werden behandeld, mag redelij-
kerwijs worden aangenomen, dat bij een dergelijke combinatietherapie het percen-
tage van effectief te behandelen dieren toeneemt tot circa 70-75%.
\' Anuvetrin, ARTU Biologicals N.V.. Lelystad.

Hoeveelheid te injecteren extract met een allergeenconcentratie vergelijkbaar met 10-20.000 PNU/ml.

* Op klinisch elTect, te weten de mate van pruritus, kan per individu het injectie-interval hierna worden
aangepast.

Het effect van de therapie lean 9 maanden na aanvang worden beoordeeld. Indien
op dat moment noggeen verbeteringte constateren valt, is verdere hyposensibilisa-
tie zinloos (12).

De resultaten van dit dubbelblind onderzoek zijn in overeenstemming met die van
anderen (1, 10), doch hoger dan die van Kunkle (40%) (5). Uit het onderzoek van
Willemse et al. (12) blijkt voorts, dat het gemiddelde interval voor dc boosterinjec-
ties 2-3 maanden bedraagt. Bovendien vonden deze auteurs, dat bij honden met een
goede klinische respons op hyposensibilisatie de huidtest kan worden gebruikt als
parameter voor het effect.

0	0.1 ml
1	0.2
2	0.4
4	0.6
6	0.8
9	1.0
12	1.0
16	1.0
20	1.0
26	1.0
32	1.0
40	1.0
48*	1.0

Bijwerkingen als gevolg van hyposensibilisatie zijn minimaal en weinig voorko-
mend. Incidenteel wordt in aansluiting op de injectie gedurende een periode van 1-2
dagen een toename van de pruritus geconstateerd (3, 12).

Gezien de vooralsnog niet optimale resultaten van welke therapie dan ook bij
atopie, zal het toekomstig onderzoek gericht zijn op manipulatie van het immuun-
systeem. Hierbij kan gedacht worden aan antigeenmodulatie, bijvoorbeeld door
koppeling van monomethoxypolyethyleenglycol (mPEG) aan de antigenen, waar-
door actjvatie plaatsvindt van carrier specifieke T-suppressor cellen, of aan een
antilichaamregulatie door middel van beïnvloeding van idiotype-anti-diotype inter-
acties (2, 4, 6, 9).

1. Baker E. Allergy skin testing in tlie dog. J Am Vet Med Assoc 1966; 148: 1160.

2. Blaser K and Weck AL de. Regulation of the IgE antibody response by idiotype - anti-idiotype
network. Progress Allergy 1982; 32: 203.

3. flalliwell REW. Current Veterinary Therapy, vol. VI. 1977: 537-41. Saunders Co., Philadelphia.

4. Holford-Strevens V, Lee WY. Kelly KA. and Sehon AH. Suppression of IgE antibody production
in sensitized mice and rats by tolerogenic conjugates of synthetic hydrophobe polymer with antigen
or hapten: effect on antigen-induccd histamine release from peritoneal inast cells. Int Arch Allergy
appl Immunol 1982; 67: 109.

5. Kunkle CiA. Current Veterinary Therapy, vol. VII, 1980: 453-8, Saunders Co., Philadelphia.

6. Malley A. Imrnunothcrapcutic potential of idiotype/anti-idiotype regulation of the IgE response.
Immunology Today 1983; 4: 163.

7. Muller GH.Kirk RW.and Scott DW. Small Animal Dermatology, 3rd. ed. 1983; 402-15. Saunders
Co.. Philadelphia.

8. Reedy LM. Current Veterinary Therapy, vol. VII 1980: 450-53. Saunders Co., Philadelphia.

9. Sehon Afl. l.angG, and Carter BG. Further insights into the mechanism underlying the down regu-
lation of IgE antibodies by conjugates of allergens with mononiethoxypolyethylene glycols
(niPlïGs). Proc XI Int Congr Allcrgol Clin Immunol London 1982: 359-66.

11. Willemse A and Brom WE van den. Investigations of the symptomatology and the significance of
immediate skin test reactivity in canine atopic dermatitis. Res Vet Sci 1983; 34: 261.

12. Willemse A. Brom WE van den, and Rijnberk A. Effect of hyposensitization on atopic dermatitis in
dogs. .1 Am Vet Med Assoc 1984; 184: 1277.

SAMENVATTING Op de Gezondheidsdienst voor Dieren in Limburg werd middels een
ELISA-techniek bij hoestende varkens de diagnose Mycoplasma hyopneumoniae bevestigd.

SUMMARY A diagnosis o/Mycoplasma hyopneumoniae infection in coughing piglets was
verified using an ELISA technique by the Animal Health Service of the province of Limburg, the
Netherlands.

Toen in 1967 dr. Truyen promoveerde op de zoötechnische aspecten van enzoö-
tische pneumonie bij varkens was de veroorzaker van deze ziekte nog niet met
zekerheid bekend. Wel isoleerden Mare en Switzer in 1965 uit pneumonielongen
een Mycoplasmasoort die zij Mycoplasma hyopneumoniae noemden.
Met de 7e en 8e cultuurpassage van deze mycoplasmata infecteerden zij gezonde
varkens en konden bierbij, drie weken na de infectie, macroscopisch en microsco-
pisch veranderingen vaststellen, die typisch waren voor enzoötische pneumonie.
Andere onderzoekers hebben deze bevindingen geverifieerd, zodat thans algemeen
wordt aangenomen dat Mycoplasma hyopneumoniae de veroorzaker is van enzoö-
tische pneumonie (EP).

Enzoötische pneumonie, viruspneumonie, Ferkelgrippe, biggengriep is een be-
smettelijke en gemakkelijk overbrengbare ziekte. Ze veroorzaakt vooral bij biggen,
maar ook bij oudere varkens een droge hoest, welke wekenlang kan aanhouden.
Soms blijft de hoest maanden aanwezig en wordt kenbaar bij plotselinge inspan-
ning (opjagen) van de varkens. De besmettingsgraad bij de varkens is hoog. De
sterfte, door longontstekingen, is onder goede klimatologische en hygiënische
omstandigheden gering. De voornaamste schadepost van EP is de optredende
groeivertraging tengevolge van longletsels tot 5% toe.
Bij sectie zijn de macroscopische letsels aan de longen duidelijk.
De voorste longkwabben en de voorste rand van de diafragmale longkwab zijn eerst
gehepatiseerd en worden later atelectatisch. Microscopisch ziet men een sterke
celinfiltratie rondom de luchtpijpvertakkingen en de bloedvaten.
In de zestiger jaren was de schade door EP veroorzaakt, zó groot dat men het nodig
vond deze ziekte in georganiseerd verband te bestrijden. EP was dan ook naast
varkenspest en atrofische rhinitis de voornaamste ziekte op het programma van de
Gezondheidsdiensten!

Door verbetering van klimatologische omstandigheden, goede hygiëne en vooral
door een goede bloedarmoedepreventie, waardoor men oedemateuze longen ten
gevolge van anemie bij biggen kan voorkomen, is de betekenis van EP sterk
afgenomen. De opkomst van spectaculaire ziektes, zoals de ziekte van Aujeszky,
influenza en Haemophilus deed de enzoötische pneumonie bijna vergeten. Tal van
omstandigheden en vragen uit de praktijk noden de GD Limburg er toe om gebruik
te maken van een zeer specifieke ELISA-techniek voor het aantonen van anti-
lichamen in het bloed van met Mycoplasma hyopneumoniae besmette varkens. De

\' Drs. G. W. M. Golstein Brouwers, Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren in Limburg, Postbus
3100,6093 ZJ Heythuysen.

meeste serummonsters zijn tot nu toe negatief. Eén geval is echter duidelijk:
Op een gesloten fokbedrijf, waar alle zeugen en opfokzeugen steeds geënt werden
tegen de ziekte van Aujeszky en influenza, komt begin november 1986 een besmet-
telijke hoest voor bij opfokzeugen en bij de biggen op de batterijen. De varkens
nemen minder voer op. Enkele varkens hebben een duidelijke longontsteking en
moeten hiervoor behandeld worden. Ook op een mestbedrijf, dat biggen van dit
fokbedrijf ontvangen had, komen dezelfde symptomen voor. Gepaard bloedonder-
zoek wees uit dat er geen titerverhoging was ten opzichte van de ziekte van Aujeszky
en influenza. Van 6 opfokzeugjes werd driemaal bloed afgenomen, telkens met 14
dagen tussenpoos. Het eerste onderzoek toonde aan dat alle varkens negatief
waren. Na 14 dagen waren 3 van de 6 varkens positief en weer 14 dagen later waren
alle 6 varkens positief ten opzichte van Mycoplasma hyopneumoniae.
De behandeling van de varkens bestond, naast injectie van de varkens met een
longontsteking, uit het geven van doxycycline via het drinkwater. Het resultaat van
deze behandeling was bevredigend. Thans na twee maanden zijn de symptomen
grotendeels verdwenen, slechts een oudere zeug met hoest wordt nog waarge-
nomen.

Sectie van enkele biggen gaf het typische ziektebeeld van EP te zien.
Door het CDI wordt thans getracht Mycoplasma hyopneumoniae in reincultuur te
isoleren. Bij de differentieel diagnose voor \'hoestende varkens\' dient men dus naast
influenza, Haemophilus, de ziekte van Aujeszky en eventuele massale Ascaris
migratie ook te denken aan enzoötische pneumonie. De diagnose kan gesteld
worden door sectie en door gepaarde bloedsera, waarbij men een tussentijd van 3 ä
4 weken in acht moet nemen.

1. Truyen WT. Enige zoötechnische aspecten voor Enzoötische Pneumonie bij varkens. Proefschrift
Rijksuniversiteit Utrecht, 1967.

2. Zimmerman W, Tschudi P und Nicolet J. ELISA-seroIogie in Blut und kolostral Milch: cine
Möglichkeit zur Überwachung der enzoötischen Pneumonie (EP) in Schweine-Beständen. Schweiz
Arch Tierheilk 1986; 128: 209-306.

SAMENVATTING Een overzicht wordt gegeven van het ontstaan van wetgeving op veterinair
gebied in Nederland onder invloed van afspraken met afzonderlijke landen of via EEG-
richtlijnen.

De invloed van de internationale wetgeving op de praktijk wordt belicht door middel van
dierziektebestrijding, gelijkstelling diploma\'s, welzijn dieren en residuenproblematiek; evenals
de invloed op de overheid via EEG-richtlijnen op het gebied van het intracommunautaire
handelsverkeer in vers vlees, vers pluimveevlees en vleesprodukten, bilaterale afspraken met
derde landen, het internationale transport van dieren en het diergeneeskundig onderwijs.
Aandacht wordt besteed aan de adviserende rol van de Federation of Veterinarians of the EEG
(FVE) hij het tot stand komen van EEG-wetgeving op diergeneeskundig gebied.
Bij de toekomstige ontwikkelingen in de wetgeving op diergeneeskundig terrein wordt stilge-
staan bij de diergeneesmiddelenwet, de wet uitoefening diergeneeskunde, de gezondheids- en
welzijnswet voor dieren en de Integrale Keten Begeleiding.

SUMMARY The development of legislation in the veterinary field in the Netherlands under the
influence of agreements with separate countries or that resulting from EEC directives is
reviewed.

The effects of international legislation on veterinary practice are elucidated with disease control
in animals, equali.sation of certificates, animal welfare and the problem of residues.
Effects on the authorities occur by way of EEC directives in the field of commercial traffic in
fresh meat, fresh poultry meat and manufactured meats, bilateral agreements with third
countries, international transport of animals and veterinary education. Attention is paid to the
advisory role of the Federation of Veterinarians of the EEC (FVE) in EEC legislation in the
veterinary field.

In discussing future developments in legislation in the veterinary sphere, the Veterinary Medici-
nal Products Act, the Veterinary Surgeons\' Act, the Animal Health and Welfare Act and the
Integrated Surveillance System of the Animal and Meat Production Chain are referred to.

Op 20 juli 1870 is in Nederland een regeling van kracht geworden ter wering en
bestrijding van plagen, welke de veestapel bedreigden. In een op deze wet steunend
Koninklijk Besluit werden de ziekten, welke voor besmettelijk werden gehouden en
de te nemen maatregelen, vermeld. Uit dit Koninklijk Besluit verdween binnen twee
jaar het mond- en klauwzeer. In 1879 maakte Engeland bezwaar tegen de invoer
van Nederlands vee, zolang deze ziekte hier niet werd bestreden. Het gevolg was,
dat het mond- en klauwzeer in 1880 weer in het Koninklijk Besluit werd opge-
nomen.

Dit is geen voorbeeld van invloed van internationale wetgeving. Wel is het een
voorbeeld van het tot stand komen van Nederlandse wetgeving onder invloed van
druk uit een ander land in verband met handelsbelangen.

\' Dit artilccl is gebaseerd op een inleiding, door de auteur gehouden op 15 mei 1985 te Utrecht, in het

kader van de lezingencyclus \'De veranderingen in de praktijk\', voor de DSK.
^ Drs. J. Minderhoud, Veterinaire Inspectie van de Volksgezondheid voor Zuid-Holland en Zeeland.

Op veel terreinen zijn in ons land op deze wijze regelingen tot stand gekomen. In het
begin van deze eeuw zal dit vaak gebeurd zijn na druk vanuit één land. In de loop
van de na-oorlogse jaren hebben verschillende landen zich onder andere in het
kader van hun handelspolitiek verenigd. Een voorbeeld hiervan is de Benelux en
later de EEG.

Binnen deze organisaties worden regelingen afgesproken, welke voor alle aangeslo-
ten landen gelden en welke vroeger of later in de nationale wetgevingen van deze
landen moeten worden opgenomen.

Dit is wel een voorbeeld van invloed van de internationale wetgeving op de
nationale wetgeving.

Op veterinair gebied komen op beide hiervoor geschetste wijzen regelingen tot
stand. Met sommige landen worden op bilaterale wijze handelsaccoorden afgeslo-
ten voor levende dieren of produkten van dierlijke oorsprong.
Het betreft hier dan meestal afspraken met landen buiten de EEG, de zogenaamde
\'derde landen\'. In deze afspraken kan bepaald worden dat garanties over gezond-
heid of kwaliteit worden gegeven, welke alleen door dit speciale land worden geëist.
Hoewel dit geen wetgeving is, kan dit tot gevolg hebben, dat dierenartsen onder-
zoekingen moeten verrichten of verklaringen moeten afgeven, welke bij soortge-
lijke exporten naar andere landen niet ter sprake komen.

Meer invloed dan deze vaak individuele afspraken hebben de EEG-richtlijnen, op
het gebied van het handelsverkeer in levende dieren, het handelsverkeer in vlees,
pluimveevlees en vleesprodukten, welzijn dieren, dierziekte bestrijding, opleiding
en wat daar verder nog kan volgen, op de diergeneeskunde in Nederland.
De invloed van de internationale wetgeving op de diergeneeskunde in Nederland
zal nu iets gedetailleerder worden bezien vanuit vier invalshoeken:

In het algemeen zal de prakticus niet dagelijks stilstaan bij de invloed van wetgeving
op zijn bezigheden en zeker niet bij de invloed van de internationale wetgeving
hierop. Toch wordt de praktijk direct of indirect op een aantal terreinen beïnvloed,
zoals:

Uit het begin van deze inleiding is het duidelijk geworden, dat internationale
invloed op dit terrein reeds lange tijd aanwezig is. De bestrijding van de in de veewet
genoemde besmettelijke dierziekten, zoals mond- en klauwzeer, brucellosis, var-
kenspest, NCD etc., heeft zowel de gezondheid van de eigen veestapel tot doel
gehad, als de mogelijkheid om de exportpositie voor levende dieren en dierlijke
produkten te behouden. Beide doelstellingen zijn zeer nauw met elkaar verbonden.
De praktizerende dierenarts constateert dat de preventie van deze ziekten een
wezenlijk onderdeel van zijn werkzaamheden vormt. De invloed van de EEG is in
de entprogramma\'s, zoals bij de laatste varkenspestuitbraken, duidelijk waar-
neembaar. Een bepaald entprogramma kan pas dan worden uitgevoerd indien het
de instemming van de EEG heeft gekregen.

Hiernaast is de prakticus betrokken bij de export van dieren door vaccinaties en
diagnostisch onderzoek. Dit geldt niet alleen voor de nutsdieren. Honden en
katten, welke met de eigenaar meegaan naar het buitenland, moeten tegen rabies

worden gevaccineerd en dienen van een officieel ent-certificaat te zijn voorzien. De
Nederlandse wetgeving heeft in dit geval alleen betrekking op de wederinvoer van
deze dieren.

Op 18 december 1978 is binnen de EEG een richtlijn aanvaard, die regelingen geeft
tot onderlinge erkenning van diploma\'s van dierenartsen. Deze richtlijn, welke nu
in de nationale wetgeving van alle lidstaten van de EEG is opgenomen, voorziet er
in, dat dierenartsen uit alle EEG-landen zich onder dezelfde voorwaarden als
geldend voor de dierenartsen van de betreffende lidstaat, zelf kunnen vestigen in
een andere lidstaat.

Voor wat betreft de praktijkuitoefening wordt in Nederland aan de zich vestigende
buitenlandse collega in feite niets meer dan een administratieve plicht opgelegd. In
bijna alle andere landen moet men zich in de orde laten inschrijven (voorbeeld;
Royal College, Kammer, Ordre).

Zonder van een zorgwekkende situatie te spreken, neemt het aantal in het buiten-
land afgestudeerde dierenartsen in Nederland geleidelijk aan toe. De angst welke
onder Nederlandse dierenartsen heeft geleefd, dat ons land overspoeld zou worden
door EEG-collega\'s is gelukkig ongegrond gebleken. Gebruikmakend van deze
richtlijn heeft een aantal Nederlandse dierenartsen zich ook in een aantal EEG-
landen kunnen vestigen.

De mens is er zich van bewust geworden, dat er regels moeten komen, waardoor het
welzijn van dieren zo goed mogelijk wordt gewaarborgd. Op dit gebied zijn in de
EEG regels gesteld voor het transport van dieren. De veeauto\'s moeten aan
bepaalde normen voldoen, het aantal dieren per vloeroppervlak is geregeld, etc.
In de praktijk wordt men geconfronteerd met voorschriften op het gebied van de
huisvesting van de nutsdieren, zoals leghennen, mestkalveren, varkens. Nationaal
zijn er al voorschriften, op EEG-niveau zijn deze in ontwikkeling. Dit geldt ook
voor de handelingen, welke met dieren worden verricht, zoals couperen van staar-
ten en oren, ontnagelen van katten. Ook op het gebied van het welzijn van
proefdieren gaat men in EEG-verband regels voorschrijven. (Intussen is op
24 november 1986 een EEG-richtlijn in dit verband vastgesteld, die op 24 november
1989 geïmplementeerd moet zijn.)

Het gebruik van diergeneesmiddelen in de nutsdierenpraktijk heeft het risico, dat
residuen achterblijven in de voedingsmiddelen welke worden geproduceerd.
Op nationale basis hebben veel landen regels met betrekking tot wachttijden, welke
in acht genomen moeten worden bij het gebruik van diergeneesmiddelen, alvorens
melk, eieren of vlees van deze dieren in de consumptie gebracht mogen worden.
Indien deze produkten geëxporteerd worden in de EEG zal onderzoek naar de
aanwezigheid van residuen volgens methoden, welke in de EEG geaccepteerd zijn,
moeten plaatsvinden. Nederland zal zich daaraan moeten aanpassen.
Het gebruik van diergeneesmiddelen wordt op deze wijze aan internationale regels
onderworpen. Zo is binnen de EEG besloten, dat hormonen als groeibevorderaars
verboden zijn. Het gebruik van chloramphenicol bij nutsdieren staat eveneens ter
discussie. In enkele landen in de EEG is dit niet meer toegestaan. (Vanaf 15
november 1985 is het gebruik bij legkippen in Nederland verboden.)

Vooral op het terrein van de vleeskeuring is de laatste tientallen jaren de invloed van
hel buitenland duidelijk voelbaar geweest. De Nederlandse Vleeskeuringswet,
welke dateert uit de twintiger jaren en nadien op onderdelen regelmatig wijzigingen
heeft ondergaan, wordt voor de nationale vleeskeuring nog steeds gehanteerd.
Door de EEG zijn op het gebied van het handelsverkeer in vers vlees, vers pluim-
veevlees en vleesprodukten vele richtlijnen uitgevaardigd.

Nederland is één der grootste vleesexporterende landen van de EEG. Het zal
duidelijk zijn, dat de EEG-richtlijnen in het algemeen het werk van de vleeskeu-
ringsdiensten bepalen. Behalve naar EEG-landen exporteert Nederland vlees- en
vleesprodukten naar \'derde landen\'. Hiermede zijn bilaterale overeenkomsten
gesloten, welke specifieke eisen stellen aan de uitvoering van de vleeskeuring.
Behalve bij de vleeskeuring valt de bemoeienis van de EEG voor de dierenartsen in
overheidsdienst op bij het internationale transport van dieren en bij de opleiding
van dierenartsen.

EEG-richtlijnen moeten binnen een aangegeven tijdsbestek in nationale wetgeving
worden geïmplementeerd. Zo zal de richtlijn 64/433 (Gezondheidsvraagstukken op
het gebied van het intracommunautaire handelsverkeer in vers vlees) vrijwel geheel
in de toekomstige Nederlandse Vleeskeuringswet worden opgenomen. De EEG-
richtlijn 71/118 (Gezondheidsvraagstukken op het gebied van het handelsverkeer
in vers vlees van pluimvee) is nu al van toepassingop het nationale handelsverkeer.

a. EEG-richtlijnen op het gebied van het intracommunautaire handelsverkeer in vers
vlees, vers pluimveevlees en vleesprodukten

Op 26 juni 1964 is de eersie EEG-richtlijn op dit gebied verschenen (64/433).
Nadien zijn er nog meerdere gevolgd. In deze richtlijnen zijn bepalingen opge-
nomen len aanzien van inrichting van slachthuizen en vleesverwerkende bedrijven,
hygiëne, keuring, bewaring, verpakking, certificering, transport etc. Deze bepa-
lingen waren niel zelden in belangrijke male verschillend van die in de nationale
wetgeving.

Aanpassingen in het kader van de EEG-voorschriflen hebben de ambtelijk wer-
kende dierenartsen vaak alleen na moeizame onderhandelingen met hel bedrijfsle-
ven welen te bereiken.

Sinds 1984 voert een team van EEG-inspecteurs inspecties uit op bedrijven in de
lidstaten. Wanneer een bedrijf of de keuring alsmede het toezicht niet voldoet kan,
na het oordeel van hel Permanent Veterinair Comité van de EEG, de exporlerken-
nmg van dil bedrijf worden ingetrokken.

Bij de export van vlees en vleesprodukten naar derde landen worden in hel alge-
meen als minimum de EEG-eisen len aanzien van inrichting en keuring gehanteerd.
Daarnaast kunnen nog specifieke eisen gesteld worden. Een voorbeeld hiervan is
Noord-Amerika, welke de slachthuizen en de vleesverwerkende bedrijven die door
de USA zijn erkend om naar dit land te exporteren, ook laai controleren door een
Amerikaans inspecteur. Hierbij worden vaak eisen gesteld, welke afwijken van de
EEG-eisen.

Zowel voor wat betreft de gezondheidstoestand, als voor de wijze, waarop de dieren
naar het buitenland worden vervoerd, worden door ambtelijke dierenartsen cer-
tificaten afgegeven. De gezondheidstoestand der dieren wordt, behalve door een
klinische keuring voor het transport, vastgesteld door voorafgaande onderzoe-

kingen op laboratoria van gezondheidsdiensten of van het Centraal Diergenees-
kundig Instituut.

Voor het transport bestaan internationaal aanvaarde normen. Bij het inladen van
dieren voor internationaal vervoer dient een ambtelijke dierenarts zich ervan te
overtuigen, dat aan deze normen wordt voldaan.

Nu de diploma\'s der dierenartsen binnen de EEG in ieder land erkend worden, is
het begrijpelijk, dat men ook naar een in iedere lidstaat gelijkwaardig opleidings-
niveau zal moeten streven. Het is bekend, dat binnen de EEG en soms ook binnen
één land in de dierenartsenopleiding grote verschillen kunnen bestaan in kwaliteit
en in vakkenpakket.

Een door de EEG ingesteld \'Raadgevend Comité voor de Opleiding van Dierenart-
sen\' heeft de opleidingen in de verschillende landen via enquêtes geïnventariseerd.
Hierna zijn aanbevelingen gedaan om te komen tot een verantwoord niveau in de
dierenartsenopleidingen.

Sinds 1985 is men begonnen met het afleggen van bezoeken aan de opleidingsinsti-
tuten. De inspectieteams worden per faculteit steeds opnieuw samengesteld en
bestaan uit drie of vier dierenartsen, waaronder zo mogelijk één prakticus.
Voor de Faculteit te Utrecht zal dit geen grote gevolgen hebben. Bij het eerste
onderzoek is de Nederlandse veterinaire opleiding als één der besten aangemerkt.
Tevens is deze Faculteit de enige in Europa, welke door de USA erkend is, zodat het
Nederlandse dierenartsendiploma ook in dat land geldigheid heeft.

3. DE ROL VAN DE FVE (FEDERATION OF VETERINARIANS OF THE EEC) Bl.l HET TOT
STAND KOMEN VAN EEG-WETGEVING

De FVE is te vergelijken met een, de EEG-landen overkoepelende. Maatschappij
voor Diergeneeskunde. Zoals er in ieder Europees land een nationale dierenartsen-
organisatie is, met groepen voor de verschillende disciplines, zo is er in de EEG de
FVE met vier groepen: praktici, vleeskeuringsdiensten, dierenartsen in het bedrijfs-
leven en dierenartsen in overheidsdienst. Van iedere maatschappij voor diergenees-
kunde in de EEG-landen en van een aantal andere Europese landen worden
maximaal vier vertegenwoordigers afgevaardigd in de FVE.
De FVE is ontstaan uit het in 1961 opgerichte \'Comité de Liaison\'. Dit was
voortgekomen uit de behoefte in de beroepsgroepen der dierenartsen in Europa om
meer invloed te hebben op de organisatie en de inrichting der opleidingen.
In 1976 is hieruit de FVE ontstaan met de bedoeling op het gehele terrein van de
veterinaire wetgeving in de EEG een adviserende rol te vervullen en de belangen der
dierenartsen te behartigen.

Dit streven is nog steeds niet geheel uit de verf gekomen. Deels is dit te wijten aan
een geringe interesse van de officiële EEG-zijde om de FVE adviezen te vragen,
deels vloeit dit voort uit een minder efficiënte werkwijze van de FVE. De rol van de
FVE beperkt zich nu voornamelijk tot het geven van commentaren op reeds tot
stand gekomen richtlijnen en het presenteren van ideeën aan de EEG waarop de
reacties matig tot afwezig genoemd kunnen worden.

Door een om de vier jaar wisselend bestuur, zetelend in telkens een ander land, blijft
de entree in de EEG beperkt tot regelmatig overleg met dr. Bendixen, hoofd van de
afdeling Veterinaire Wetgeving van de Europese Commissie (tot 1-12-1986!).
Door de Nederlandse FVE-delegatie zijn al suggesties gedaan om te onderzoeken of
het mogelijk is tot een permanent FVE-secretariaat in Brussel te komen. De
mogelijkheid wordt hiermede groter om contacten in het EEG-circuit te leggen.
Het lijkt mij een nuttige zaak, dat, met het toenemen van de invloed van de
EEG-wetgeving op de diergeneeskunde in de lidstaten, de dierenartsen zelf ook

meer bij deze besluitvorming betrokken raken. Dit is zowel voor de kwaliteit van de
wetgeving van belang, als voor de motivatie van de dierenartsen, die met deze
wetgeving moeten werken. Als gevolg daarvan is door de KNMvD een Nationale
Commissie ter ondersteuning van de FVE-deiegatie opgericht. Hierin hebben
vertegenwoordigers van afdelingen en groepen zitting. Deze Commissie vergadert 4
maal per jaar, voor en na de FVE-vergaderingen.

Enige onderwerpen waaraan de FVE in de laatste jaren aandacht heeft besteed en
waarover de FVE tot gezamenlijke conclusies is gekomen, zijn: Een Europese Orde
voor dierenartsen, welzijn van dieren, opleiding dierenartsen, opleiding keurmees-
ters, nieuwe ontwikkelingen in de vleeskeuring (IKB), gebruik, registratie en kana-
lisatie van diergeneesmiddelen, residuen, hormonengebruik. Europees paspoort
voor honden, katten en paarden en certificering.

De wetgeving op alle terreinen zal in de EEG-lidstaten in de toekomst gebaseerd
blijven op internationale (EEG)-wetgeving. Dit zal ook voor de wetgeving op
veterinair gebied gelden.

Dit geldt in Nederland nu ook voor de nieuwe diergeneesmiddelenwet en de Wet
Uitoefening Diergeneeskunde, welke wetten in feite onder druk van de EEG tot
stand zijn gekomen. In zekere zin geldt dit ook voor de komende gezondheids- en
welzijnswet voor dieren.

Op het gebied van de vleeskeuring zijn in de naaste toekomst eveneens grote
veranderingen in de wetgeving te verwachten, waarbij de EEG van invloed zal zijn.
Plannen zijn in uitvoering om bij de keuring op het slachthuis op zinvolle wijze
gebruik te maken van gegevens uit de periode waarin de dieren op de boerderij
aanwezig waren. Nu is het nog zo, dat de keuring van de slachtdieren in feite alléén
in het slachthuis plaatsvindt, zonder dat van de voorgeschiedenis, voor wat betreft
ziekten, medicijngebruik, voeding etc. iets bekend is. Het systeem van IKB (Inte-
grale Keten Begeleiding) voorziet erin, dat de dieren op het slachthuis worden
aangeboden met een certificaat, afgegeven door de veehouder, waarin de voorge-
noemde gegevens staan vermeld. De informatie van de praktizerende dierenarts en
de Gezondheidsdienst voor Dieren dient hierin opgenomen te worden en speelt
hierin een belangrijke rol. Tevens is het dan de bedoeling, dat gegevens uit het
slachthuis omtrent gevonden afwijkingen in de dieren, ook weer gemeld worden
naar de veehouder. Hiermede kan de bedrijfsvoering op de boerderij verbeterd
worden.

In deze keten hebben de dierenarts in dc praktijk en de dierenarts die in de
vleeskeuring werkzaam is een belangrijke rol. Een nauwe samenwerking tussen
dezen en al diegenen, die bij fokkerij, mesterij en onderzoek betrokken zijn, zal
noodzakelijk zijn. In dit verband zal de dierenarts onder andere moeten samen-
werken met voorlichters, voedingsdeskundigen, bacteriologen en chemici.
Als de dierenarts in de toekomst zijn belangrijke functie in het geheel van de
produktie van nutsdieren wil behouden, zal hij zich hiervan bewust moeten zijn en
zal een ruime interesse op het gebied van praktijk tot en met de keuring van
voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong een eerste vereiste zijn.
Elke dierenarts zal erkennen — en als hij dit niet wil, ervaren — dat de behandeling
van nutsdieren gevolgen heeft voor voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong.
Deze les is zo oud als de diergeneeskunde zelf. Als anderen deze les niet ter harte
nemen, bestaat het gevaar dat Nederland, met een beduidend overschot aan dier-
lijke produktie, geen afnemers meer heeft.

Een recente Engelse publicatie maakt mel-
ding van een nieuwe en tamelijk opvallende
aandoening bij oudere runderen die gepaard
gaat met hersenverschijnselen, bewegings-
stoornissen en een\'histologisch beeld van
spongieuz.e encephalopathie (1). Kort daar-
voor was een dergelijk bericht al in de Neder-
landse agrarische pers verschenen.
Genoemde publicatie beschrijft de bevin-
dingen bij 6 gevallen op 4 melkveebedrijven.
Op de bedrijven zouden reeds 19 andere
koeien aan de ziekte hebben geleden. Het
eerste klinische geval werd in april 1985 ge-
constateerd. BSE werd inmiddels (t/m 8 de-
cember 1987) bij 107 runderen op 93 bedrij-
ven verspreid over Engeland, Schotland en
Wales vastgesteld.

Het klinische beeld wordt als volgt om-
schreven. Voorheen gezonde runderen van
drie jaar en ouder worden schuw en hyper-
aestetisch. Er is sprake van in toenemende
mate cxiterende gedragsveranderingen:
angst, overdreven reacties op geluidsprik-
kels en aggresiviteit (trappen) bij het hante-
ren, bijv. melken. Voorts ontwikkelen zich
langzaam verergerende bewegingsstoornis-
sen: van lichte ataxie en paradepas (hypcr-
nietrie) tot omvallen en niet meer overeind
komen. Conditicverlies en jeukverschijnse-
Icn kunnen, zij het minder opvallend, voor-
komen. Deze progressieve veranderingen
leiden in de meeste gevallen uiteindelijk tot
afvoeren van het dier. Bij histologisch on-
derzoek van de hersenen worden hoofdzake-
lijk degeneratieve veranderingen in de grijze
substantie van de hersenstam gevonden. De
neuropil bevat vacuolen. De neuronen van
bepaalde nuclei vertonen grote, scherp om-
schreven intracytoplasmatische vacuolen,
die het cytoplasma grotendeels verdringen.
Aanvankelijk werd het ziektebeeld alleen bij
de Friesian/Holstein gevonden; inmiddels
werd het echter ook bij andere rassen gecon-
stateerd.

Dit klinische en histologische beeld vertoont
een sterke overeenkomst met de encephalo-
patieën bij andere species, die veroorzaakt
worden door zogenaamde \'onconventionele
virale agentia\'. Scrapie bij het schaap is hier-
van de bekendste. Soortgelijke aandoenin-
gen zijn onder andere Kuru en de ziekte van
Creutzfeldt-Jacob bij de mens, cn transmis-
sible mink encephalopathy (TME) bij \'farm\'-
nertscn. Een relatief nieuw diagnostisch cri-
terium voor deze groep van aandoeningen
vormen de \'scrapie associated fibrils\' (SAP),
die met behulp van biochemische technieken
uit aangetaste hersenen kunnen worden geï-
soleerd. Dit zijn fibrillaire eiwitstructuren
die door geïnfecteerde cellen worden gepro-
duceerd.

Bij de onderhavige runderen zijn dergelijke
SAP\'s aangetoond, waardoor de overeen-
komst met de bovengenoemde ziekten vrij-
wel compleet is. Het is derhalve aannemelijk
dat BSE door een \'onconventioneel viraal
agens\' wordt veroorzaakt en tot de zoge-
naamde \'slow infections\' moet worden gere-
kend. Enkele van de betrokken onderzoe-
kers spreken dan ook van \'Bovine Scrapie-
like Encephalopathy\'. In Groot-Brittannië
worden deze ontwikkelingen, indachtig de
scrapie-problematiek, zeer serieus genomen
en werd inmiddels een groot onderzoekspro-
ject opgezet.

Ondergetekenden willen inzicht verkrijgen
omtrent het eventuele voorkomen van BSE
in Nederland. Wij roepen daarom de Neder-
landse praktici cn Gezondheidsdienstmede-
werkers op om patiënten die van dit ziekte-
beeld verdacht worden bij één onzer (G. J.
B.) te melden. Het gaat dus om oudere run-
deren met een langzaam toenemend, onbe-
rekenbaar en op de omgeving gericht agres-
sief gedrag, in combinatie met mogelijke
coördinatiestoornissen. Door pijn veroor-
zaakte aandoeningen (onder andere mum-
mificatie van de witte huid!) dienen daarbij
uitgesloten te worden. In nader overleg kan
tot overname van een dergelijke patiënt
worden besloten.

G. J. Binkhorst, FdD, Vakgroep Inwendige
Ziekten der Grote Huisdieren, tel. 030-
539111.

1. Wells G AH, Scott AC, Johnson CT, Gunning
RE, Hancock RD, JeffreyM, Dawson M,and
Bradley R. A novel progressive spongiform
encephalopathy in cattle. \'Vet Rec 1987; 121:
419-20.

— Sedert 10 maart 1987 is in Groot Brit-
tannië het voeren van keukenafval, dat vlees
bevat of daarmee in contact is geweest, aan
landbouwhuisdieren inclusief pluimvee ver-
boden. De maatregel is genomen ter preven-
tie van uitbraken van zowel klassieke- als
Afrikaanse varkenspest, mond- en klauw-
zeer en vesiculair disease. Gebleken was
namelijk dat 9 van de 10 vastgestelde ge-
vallen van klassieke varkenspest verband
hadden met het voeren van keukenafvallen.

— In antwoord op schriftelijk gestelde vra-
gen over de bron en de bestrijding van de
Afrikaanse varkenspest werd erop gewezen
dat zowel in België als in Nederland de bron
gezocht moest worden in het voeren van
keukenafvallen. De door beide landen toe-
gepaste strategie van stamping-out gecom-
bineerd met serologische screening van een
representatief aantal varkens in een nader
omschreven gebied om de mogelijke dragers
op te sporen werd als doeltreffend aan-
bevolen!

— In Denemarken werd de hoop dat de
varkensstapel vrij zou zijn van de ziekte van
Aujeszky — sinds november 1985 geen uit-
braken meer — de bodem ingeslagen door
het feit dat in aansluiting op een ziekteuit-
braak in het district Odense 6.000 dieren
moesten worden afgemaakt.

— Voor de bestrijding van tuberculose,
brucellose en leucose wordt voor de jaren
1989/1991 door de E.E.G. 31,700.000 ECU
aan financiele hulp beschikbaar gesteld,
waarvan 75% bestemd voor Spanje en Por-
tugal.

— Franse onderzoekers geloven (?) dat zij
een vaccin hebben ontwikkeld, waarmee de
rabies wereldwijd zou zijn uit te roeien. Het
berust op het inbouwen van een specifiek
gen in het vaccinvirus. Wanneer dit vaccin
via het voedsel door vossen wordt opge-
nomen, dringt het gen in het immuunsysteem
binnen en neemt niet alleen deel aan het
genengarnituur, maar wordt bovendien aan
volgende generaties overgedragen. Met de
huidig toegepaste vaccins beperkt de be-
scherming zich slechts tot de gevaccineerde
generatie en dient 85% van de vossenpopu-
latie tegelijkertijd te worden gevaccineerd
om enig resultaat te bereiken.

— Eveneens uit Frankrijk komt het idee om
konijnen te vaccineren tegen myxomatose
met behulp van geënte vlooien. De vlooien
worden daartoe in een bad van geconcen-
treerd vaccin \'doordrenkt\' met het ent-virus
om daarna op de konijnenpopulatie te wor-
den losgelaten. Er zouden minstens 10
vlooien per konijn nodig zijn voor een goed
resultaat.

— Uit antwoord op schriftelijk gestelde
vragen blijkt dat de EEG eind 1986 noggeen
standpunt had ingenomen betreffende de
toepassing van bovine somatotropine. Voor
zover er in het antwoord van enige zorg
sprake is behelst dat de als gevolg nog gro-
tere overproduktie van melk.

— Door de Raad van Europa is een rapport
gepubliceerd (1987) waarin aanbevelingen
worden gedaan om residuen van antibiotica
en hormonen in dierlijke produkten te voor-
kómen. Met nadruk krijgen eieren en vis
hierin aandacht.

Ook het gebruik van chlooramphenicol zou
moeten worden beperkt; er wordt dan ook
vooralsnog geen algeheel verbod geadvi-
seerd.

— Vanaf 1 juli 1987 zijn de zogenaamde
\'high technology producten\', inclusief vac-
cins aan registratie onderworpen alvorens te
worden toegelaten of van de markt geweerd.

— Er is ook een voorstel ingediend om la-
boratoria, waar men zich bezig houdt met de
van chemicaliën en additieven en hun effec-
ten op mens, dier en milieu, te doen contro-
leren op \'Good Laboratory Practice\' en hier-
over jaarlijks tc rapporteren.

— Er zijn amendementen ingediend, waarin
de lid-staten wordt gevraagd een intentie-
verklaring te geven inhoudend dat:

2. er zullen voorstellen komen met mini-
mum-eisen betreffende de intensieve var-
kenshouderij. Met name wordt gewezen
op het aanbinden van zeugen, couperen
van staarten en castraties;

3. mestkalveren in goed geventileerde stal-
len moeten worden gehuisvest; het \'kist-
systeem\' door groepshuisvesting wordt
vervangen en een adequaat rantsoen
wordt verstrekt.

— Bij i<ernrampen moeten dierenartsen eer-
der en beter worden geïnformeerd om op
gecoördineerde wijze voorlichting aan hun
clientele te kunnen geven.

— Men acht verderonderzoek naar effecten
van bestraling van voedingsmiddelen ter
conservering nodig alvorens hierover tot al-
gemene richtlijnen te kunnen komen.

— Voor de bestrijding van onder andere
theileriose, trypanosomiasis, teken, runder-
pest en tuberculose in ontwikkelingslanden
is voorgesteld 80.000.000 ECU beschikbaar
te stellen voor de periode 1987/1990.

— In Madrid wacht men op de uitslag van
de autopsie op 3 volbloed renpaarden, ver-
dacht als transportmiddel voor de smokkel
van cocaine vanuit Zuid-Amerika. Men
schat dat de maag van een renpaard onge-
veer 10 kg cocaine kan \'vervoeren\'.

Bron: Brit Vet Assoc \'Summary of European
Community legislation and other events of vet-
erinary interest for the period January-April
1987\'.

Mijdrecht - De Algemene Inspectiedienst van
het ministerie van l.andbouw en Visserij heeft
tegen drie veehouders proces verbaal opge-
maakt. De veehouders hadden entstoffen, sera
en antibiotica op hun bedrijf. Volgens de
nieuwe diergeneesmiddelenwet die op 1 mei is
Ingegaan, Is het verboden om dergelijke midde-
len op de boerderij voorhanden te hebben.

De AID had aanwijzingen dat in het Hol-
landse weidegebied toch nog de stoffen
aanwezig waren. Bij elf boeren werd een
inval gedaan.

Nadat de verklaringen van de boeren waren
opgenomen is ook bij dierenartsen in Nieuw-
koop een inval gedaan. Tegen de dierenart-
sen is eveneens proces verbaal opgemaakt.
Dc dierenartsen zijn verplicht om de midde-
len na toedienmg mee te nemen.

Minister ir. G. Braks (landbouw en visserij)
heeft in overeenstemming met de staatsse-
cretaris van WVC onlangs een aantal ont-
heffingen verleend voor wetenschappelijke
proeven inet het diergeneesmiddel somato-
tropine.

De proeven mogen slechts op bepaalde insti-
tuten en één vastgesteld bedrijf worden ver-
richt op dieren (koeien en varkens), die per-
manent onder toezicht van die instituten
staan. Melk, afkomstig van met somatotro-
pine behandelde dieren mag tot en met 28
dagen na de beeindiging van de proef niet in
produkten voor menselijke consumptie wor-
den verwerkt. Gedurende deze periode moet
de melk worden verwerkt tot veevoer. Met
somatotropine behandelde dieren mogen
gedurende deze periode niet worden ge-
slacht.

Somatotropine is een hormoon, dat van na-
ture in koeien en varkens voorkomt. In di-
verse Europese landen en de Verenigde Sta-
ten wordt een vergelijkbaar — kunstmatig
bereid — hormoon ontwikkeld. Over toela-
ting van het middel in de lidstaten van de EG
zal, als in de toekomst voldoende gegevens
beschikbaar zijn. in Europees verband wor-
den beslist. In ons land is het gebruik van
somatotropine om die reden op grond van
de inwerkingtreding van de Diergeneesmid-
delenwet per I mei 1987 niet meer toege-
staan.

Het onderzoek dat tot nu toe is verricht was
gericht op verhoging van de melkproductie.
Vanaf nu zal meer aandacht besteed moeten
worden aan de gevolgen van het middel voor
de gezondheid van mens en dier, de gevolgen
voor de functies van organen in het dier.
opeenvolgende melkgiften, nakomelingen,
etc.

Wanneer de nog openstaande vragen vol-
doende beantwoord zijn kan voor het middel
een registratie worden aangevraagd.
Het ministerie van Landbouw en Visserij zal
nauwlettend op de gestelde voorwaarden
toezien.

Onder het motto: een beeld van vertrouwen
zal de ACV-Controle op 1 januari 1988
overstappen op een nieuw beeldmerk. Het
nieuwe beeldmerk zal net als het oude alleen
gebruikt mogen worden door particuliere
mengvoederfabrikanten die zich vrijwillig
onder ACV-Controle hebben gesteld.
De ACV-Controle is een stichting die in
1956 is opgericht door de standsorganisa-
ties. Om de onafhankelijkheid van de Stich-
ting Afnemers Controle op Veevoeder te
waarborgen moet verantwoording worden
afgelegd aan de Nederlandse Christelijke
Boeren- en Tuinders Bond, de Hollandsche
Maatschappij van Landbouw en het
Utrechts Landbouw Genootschap.
Koeien, varkens en pluimvee consumeren
veevoeders om hiervan vlees, melk en eieren
te produceren. Wanneer landbouwhuisdie-
ren veevoeders optimaal willen benutten
voor de produktie van melk, vlees en eieren,
moeten de veevoeders voldoen aan bepaalde
eisen. Deze eisen zijn voedercenheden melk
(VEM), voedereenheden vleesvee intensief
(VEVI), energiewaarde voor varkens (EW),
omzetbare energie (OE), voedernorm ruw
eiwit (VRE), aminozuren, mineralen en vi-
taminen. Deze VEM, EW, OE etc. welke
zeer belangrijk zijn voor het dier, kunnen
niet aan het uiterlijk van het voer beoordeeld
worden. Aangezien deze eisen voor ecn zeer
groot deel de kostprijs van het voer bepalen,
moet de veehouder vertrouwen hebben in
zijn voederleverancier.
Voor het uitvoeren van deze verantwoorde-
lijke taak heeft de ACV-Controle inspec-
teurs in dienst, die op onaangekondigde tijd-
stippen, aangesloten particuliere mengvoe-
derfabrikanten bezoeken. De aangesloten
mengvoederfabrikanten zijn te allen tijde
verplicht inzicht van zaken tc geven aan de
ACV-Controle.

Het beeldmerk van de ACV-Controle mag
alleen gebruikt worden door particuliere
mengvoederfabrikanten die voldoen aan de

gedeclareerde en dus met dc veehouder afge-
sproken voederwaarden. Verder moet het
voer voldoen aan de specifieke normen die
door de ACV-Controle zijn vastgesteld.
Voor mengvoederfabrikanten die niet vol-
doen aan deze normen is geen plaats bij de
ACV-Controle.

De ACV-Controle had op 1 januari 1988,
101 bedrijven ondercontrole. Deze bedrij-
ven produceerden in 1987 naar schatting ±
2,5 miljoen ton mengvoer. Dit is ± 16% van
de Nederlandse mengvoederproductic.
Met de introductie van het nieuwe beeld-
merk wil de A VC-Controle uiting geven aan
de steeds veranderende inzichten in de voe-
ding van koeien, varkens en pluimvee.
Om in het belang van de veehouders een
waardevolle veevoedercontrole uit te voe-
ren. worden de normen regelmatig aange-
past. Kortom voeders, die met het embleem
van de ACV-Controle worden aangeboden,
geven de veehouders dat extra stukje zeker-
heid waar zij recht op hebben.
Inlichtingen: ACV-Controle, tel. 070-
904109.

Ook in 1988 zal EFFEM B.V. (voeding van
kleine huisdieren) tijdensde Voorjaarsdagen
de EFF[ïM-prijs uitreiken aan de schrijver
van het beste referaat, gepubliceerd in 1987,
handelend over het gezelschapsdier.
Een jury, bestaande uit prof. dr. J. Ei. Gajen-
taan, prof dr. A. Th. van \'t Klooster, dr. H.
Hazewinkel cn ondergetekende zal uit de
aangeboden referaten een keuze maken,
waarbij de eerste prijs, een cheque ter waarde
van ƒ 1500,— en een rei.sjc naar Waltham,
aan de schrijver van het beste referaat, han-
delend over de geneeskunde en/of voeding
van kleine huisdieren (hond of kat) wordt
toegekend.

Laatste jaars-sludenten diergeneeskunde,
die met hun referaat in aanmerking willen
komen voor de EFFEM-prijs, dienen hun
referaat, liefst in drievoud, voor 15 februari
1988 in te dienen bij prof Gajentaan.
Geïnteresseerden kunnen het volledige reg-
lement opvragen bij: EFFEM B.V., Postbus
81, 5460 AB Veghel.

Overvoerde P J J. Ned. Bond Bestr. Vivisec-
tie (NBBV) april 1987, Den Haag, ƒ 12,50.
Vanaf 24 april 1987, Wereld-proefdierendag
wil de NBBV op diverse wijzen actief zijn om
zo spoedig mogelijk vervanging en vermin-
dering van dierproeven te bevorderen.
De NBBV was ook een van de instanties die
financieel heeft bijgedragen aan de tot stand-
koming van het literatuuronderzoek naar
vervanging, vermindering of verfijning van
de produktie en controle van vaccins (zie
Mededeling Tijdschrift voor Diergeneeskun-
de 1987; 112; 555). Laatst genoemde gebied
van dierproefgebruik was gekozen vanwege
de omschreven doelstelling en het feit dat
daarvoor ongeveer éénvierde (ca. 230.000)
van alle proefdieren in Nederland ge-of ver-
bruikt worden.

De NBBV heeft nu een 34 blz. tellend rap-
port doen samenstellen over het gebruik van
dierproeven in de medicijn-innovatie. Vol-
gens het jaaroverzicht \'Zodoende 1985\' van
de Sectie Dierproeven van de VHI werden in
1985 voor \'geneesmiddelen inclusief toxico-
logisch onderzoek\' ca. 314.000 dieren ge-
bruikt.

Het voorliggende rapport is veel minder we-
tenschapstechnisch dan het eerder genoemde
literatuuronderzoek aangaande vaccins. Het
belang van het NBBV rapport is echter dat
het de achtergronden en beleidsdoelstellin-
gen duidelijk maakt.

Er wordt een beschrijving gegeven van de
fasen van het innovatief geneesmiddelenon-
derzoek en de kans op succes daarbij. Er
wordt geconcludeerd dat die kans in de orde
van promillen ligt. Daarnaast wordt gesteld
dat er een overaanbod van geneesmiddelen
is. Wanneer deze uitgangspunten gecombi-
neerd worden is duidelijk dat een grote be-
perking van dierproeven mogelijk geacht
wordt. Daarnaast wordt een betere registra-
tie van de mate van ongerief en pijn bij de
proefdieren bepleit en uiteraard waar moge-
lijk proefdier vervangende technieken.
Een van de argumenten voor de stelling dat
er te veel geneesmiddelen geproduceerd
worden is het voorbeeld, dat een tiental
jaren geleden een groep huisartsen en apo-
thekers in de regio Hoogeveen uit de 1845
geregistreerde geneesmiddelen een 200-tal
selecteerden die nu door de meeste artsen
aldaar voorgeschreven zouden worden.
Dit voorbeeld heeft recent een extra actuali-
teit gekregen door de voorstellen van de zo-
genaamde commissie Dekker. Hierbij zou-
den de geneesmiddelen buiten de basisverze-
kering vallen, maar zou een aanvullende
verzekering gesloten kunnen worden voor
een \'positieve lijst\' van 200 of 300 genees-
middelen. Dit iscen zeer verstrekkend voor-
stel en heeft reeds veel commentaar ontlokt
(zie bijv. \'Bijsluiter\', tijdschrift van Nefarma,
mei 1987).

Niet in het rapport van de NBBV wordt
genoemd het Noorse restrictieve toelatings-
beleid op basis van behoefte aan het genees-
middel.

Aan beperking van het aantal geneesmid-
delen zijn uiteraard vele aspecten verbon-
den, maar het is hier niet de plaats om
daar verder op in te gaan. Geconcludeerd
kan worden dat het met redenen omkleed
aangeven van de beleidsdoelstellingen van
de NBBV een goede zaak is en dat zij uit een
geheel onverwachte hoek ondersteuning lijkt
te ondervinden.

Edelmeycr, H. Hygiene-Erfolge durch Pla-
nung und Kontrollen. Fleischerei 1987; 38:
191-4.

Hygienische maatregelen in de vlees- en
vleeswarcnindustrie sorteren pas succes,
wanneer de bedrijven in het kader van de
integrale kwaliteitszorg beschikken overeen
op schrift gebracht hygiëneplan.
De auteur geeft voor slachthuizen, uitsnijde-
rijen en vleeswarenfabrieken, alsmede voor
de opslag, het transport en de verkoop van
vlees en vleeswaren een groot aantal hygië-
nisch zwakke punten aan, die bij het op-
stellen van hygiëneplanncn kritisch moeten
worden geanalyseerd. Ook wordt gewezen
op verschillende aspecten van de persoon-
lijke hygiëne van medewerkers in de bedrij-
ven. In een volledighygiëneprogramma moe-
ten de gefaseerde wijze van reiniging en
desinfectie, de toegepaste tijdsintervallen en
de te gebruiken middelen, machines en per-
sonen (eigen personeel of personeel van
schoonmaakbedrijven) nauwkeurig worden
vastgelegd.

Een optimaal succes wordt alleen bereikt,
indien het hygiëneprogramma consequent
en consciëntieus wordt uitgevoerd. Er be-

staan verschillende microbiologische tech-
nieken om het elïect van de toegepaste rei-
niging en desinfectie te controleren en voor
het personeel zichtbaarte maken. Opleiding
en motivatie van alle medewerkers in de be-
drijven is van groot belang, aangezien het
welslagen van dc bedrijfshygiëne sterk af-
hankelijk is van de medewerking van het
personeel.

In het kader van het hygicneplan moet ge-
lijktijdig een kosten-baten-analyse worden
uitgevoerd. De auteur wijst er echter op, dat
maatregelen ter verbetering van de hygiëne
meestal geen onmiddellijk succes tot gevolg
hebben. Daarbij komen gewelddadige in-
grepen na het ontstaan van schade de in-
dustrie zeker duurder te staan dan regelma-
tige, volgens een vast plan uitgevoerde hy-
giënische maatregelen. (In hoeveel Neder-
landse bedrijven functioneert reeds een vol-
ledig uitgewerkt hygiëneplan?; Ref.).

Stansfield DG, Lonsdale B, Lowndes PA,
Reeves EW, Schofield DM. Field trials of
triclabendazole against mixed age infections
o{ Fasciola hepatica in sheep and cattle. Vet
Rec 1987; 120: 459-60.
In uitgebreide praktijkproeven in Engeland
werd de werking van triclabendazol tegen
alle stadia van Fasciola hepatica en F. gigan-
tica bij schapen en runderen aangetoond.
Op 2 schapenbedrijven werd een zeer zware
infectie aangetroffen, waardoor tot 10% van
de ooien stierf voor het begin van dc proef
Na behandeling met 10 mg/kg triclabenda-
zol oraal traden geen sterfgevallen meer op.
Er werden geen bijverschijnselen van de be-
handeling gezien. Na de behandeling werden
geen leverbot-eieren meer in de faeces ge-
vonden; de uitscheiding begon weer na 10
weken.

Op een rundveebedrijf werden de dieren
oraal behandeld met 12 mg/kg triclabenda-
zol. De infectie was hier veel minder ernstig.
De behandeling stopte de ei-uitscheiding
volledig. Tien weken later werden weer le-
verbot-eieren in de faeces gevonden.
De resultaten bevestigen de goede uitwer-
king van triclabendazol tegen onvolwassen
en volwassen infecties van F. hepatica bij
schapen en rundvee.

Herd RP, ReinemeyerCR, Heider LE. Con-
trol of gastrointestinal nematodes in dairy
heifers by two strategic treatments with
ivermectin. Vet Rec 1987; 120: 406-9.
Veel rundveehouders in de VS realiseren
zich niet, dat wormen een belangrijke oor-
zaak zijn van de vertraagde groei van jonge
dieren in de weide en dat een goede bestrij-
ding de dieren sneller in optimale conditie
kan brengen voor de fokkerij.
In een proef werden 2 groepen van 5 en 2
groepen van 6 kalveren (6-16 maanden oud)
in een standweide geweid van 7 mei tot 18
oktober. De dieren werden 3 en 8 weken na
het uitbrengen, behandeld met ivermectine
(200 mcg/kg s.c.).

Alle dieren werden gewogen aan het begin
van de proef, op de behandelingsdagen en
daarna maandelijks tot het opstallen, waar-
bij tevens faeces- en grasmonsters werden
verzameld. Al op 2 juli waren duidelijke ver-
schillen in gewicht opgetreden tussen de be-
handelde en onbehandelde dieren. Aan het
einde van de waarnemingen bedroeg dit
61,8%, namelijk respectievelijk 62,3 kg en
38,5 kg.

De weidebesmetting in de controleweiden
was voortdurend hoger dan in de weiden
met behandelde dieren; op het moment van
opstallen was het verschil 56L3/kg in de be-
handelde groepen en 358L3/kg in de contro-
le-groepen.

In de VS wordt een grotere waarde toege-
kend aan het bereiken van het optimale
lichaamsgewicht (340 kg bij Holsteins) dan
aan een bepaalde leeftijd voor pinken die
moeten worden gedekt.
De resultaten van deze proef tonen aan, dat
vaarzen kunnen kalven op een meer ge-
schikte leeftijd, waardoor de opfokkosten
belangrijk kunnen worden gereduceerd. Als
extra voordelen kunnen worden genoemd de
betrekkelijke eenvoud van de behandelingen
(slechts 2x per seizoen) en het zeer geringe
risico voor het optreden van resistentie.
Omdat in het noorden van de VS geen hypo-
biose bij Ostertagia bekend is, werd een op-
stalbehandeling niet toegepast.

(1987. 82 bladzijden, paperback, prijs DM 58.-.
ISBN .^-490-41715-1, Verlagsbuchhandlung Paul
Parey, Hamburg und Berlin).

Dit boel<werl< is gepubliceerd als nummer 17 van
\'Advances in Animal Physiology and Animal
Nutrition\'. Supplement bij \'Journal of Animal
Physiology and Animal Nutrition\'. In het boek
zijn 6 hoofdstukken opgenomen naast een alge-
mene inleiding, een discussie over het geheel en
conclusies. De inhoud geeft inzicht in de achter-
gronden van vertering in de dikke darm en in
welke componenten van invloed zijn op het ont-
staan en voorkomen van voedingsdiarree middels
een beschrijving van een groot aantal proeven. In
hoofdstuk 1 worden de gehanteerde technieken
beschreven zoals het aanbrengen van darmcanu-
les om infusie in de dikke darm mogelijk te
maken. Voorts wordt een beschrijving gegeven
van het aanbrengen van poortadercanules en van
methoden omtrent het gebruik van radio-actieve
metabolieten bij levende dieren.
In hoofdstuk 2 zijn proeven beschreven waarbij
onderzocht is, wat het effect is van infuseren van
water, NaCl, zetmeel en verschillende suikers in
het caecum. Hierbij is nagegaan wat de capaciteit
van de dikke darm is voor wat betreft verteringen
absorptie van genoemde componenten.
Hoofdstuk 3 is een duidelijk vervolg op hoofdstuk
2 omdat hierin aangegeven is wat het effect is van
een overaanbod van o.a. chymus uit het ileum op
fermentatieve processen in caecum en colon en op
de consistentie van de faeces. Hierbij is ook ge-
bruik gemaakt van infusie van maaginhoud van
normaal gevoerde en overvoerde biggen.
In hoofdstuk 4 wordt de putrefactieve fermentatie
in het caecum en colon beschreven. Om dit te
onderzoeken is gebruik gemaakt van infusie van
ammoniak, ureum en eiwit.
In hoofdstuk 5 zijnde proeven beschreven waarbij
vluchtige vetzuren al dan niet in combinatie met
ammoniak in het caecum ingebracht zijn.
In de hoofdstukken 2 tot en met 5 is met name
ingegaan op de invloed van bepaalde voedcrcom-
ponenten op de fermentatie en absorbtie in de
dikke darm en uiteindelijk op de consistentie van
de faeces. In hoofdstuk 6 worden onderzoekingen
beschreven waarbij aangegeven is hoe de concen-
tratie van metabolieten in het poortader bloed
verandert na infusie van diverse componenten
(onder andere ammoniak, ureum, melkzuur en
vluchtige vetzuren) in het caecum.
Uit het geheel blijkt dat de capaciteit van de dikke
darm om water, mineralen en andere nutriënten te
absorberen zeer groot is. Wisselingen in aanbod
en samenstelling van het chymus aan het eind van
het ileum, kunnen door de dikke darm vrij goed
opgevangen worden. Het boek geeft inzicht in de
rol van de dikke darm bij de vertering bij het
varken, maar gaat verder in op de maximale capa-
citeit van de dikke darm aangaande de vertering
en absorbtie van verschillende voederbestand-
delen. Het boek levert dan ook een duidelijke
bijdrage aan de kennis betreffende het ontstaan
van voedingsdiarree bij biggen en slachtvarkens.
Voor voedingsdeskundigen en veterinairen met
een belangstelling voor voeding en de rol van
voeding bij het optreden van diarree geeft het
boek goede achtergrondinformatie. De informa-
tie is op overzichtelijke wijze weergegeven. Hier-
voor zijn in totaal 27 figuren en 39 tabellen ge-
bruikt.

(SeAuß. Berlin und Hamburg: Parey. 1987. 309blz.
mei 108foio\'s. waarvan 20 in kleur. Prijs:/ 124.-.)

Deze derde, grondig bewerkte en uitgebreide druk
is gevolgd acht jaar na de vorige. Sinds 1979 be-
hoorde dit werk tot de belangrijkste handboeken
op het gebied van de ziekten van het schaap. Zeker
voor de Nederlandse situatie, die nauwer aansluit
bij de Duitse dan b.v. bij de Britse of Ameri-
kaanse, was het boek onmisbaar. Er was dan ook
een duidelijke leemte toen het boek al enkele jaren
geleden uitverkocht was.

In 1985 echter verscheen er een geheel nieuw boek
van Dedié en Bostedt (Schafkrankheiten, Stutt-
gart: Ulmer, 325 blz., 134 afbeeldingen waarvan
42 in kleur. Prijs: ƒ 89,-) Dit handboek is nog iets
uitgebreider, maar heeft bovenal een aantal uit-
stekende tabellen met differentiaal-diagnoses en is
daarbij zeer overzichtelijk ingedeeld.
Het nu verschenen boek van Behrens heeft een
duidelijke face-lift ondergaan. Zo heeft hij zich
bijv. goed georiënteerd op de in Nederland opge-
dane ervaringen met zwoegerziekte bestrijding,
dit in tegenstelling tot de eerder genoemde au-
teurs.

Bij Behrens krijgen etiologie, pathologische ana-
tomie en laboratoriumtechnieken relatief veel
aandacht. Daarbij is geput uit de rijke ervaring
van de auteur op deze terreinen. De prakticus zou
gebaat zijn geweest met een wat duidelijker accent
op de (differentiaal)diagnoses en de behandeling.
Hoewel er ook goede Engelstalige literatuur op
het gebied van de schapeziekten is, zijn deze beide
Duitse handboeken zekerte prefereren. Een hand-
boek van deze omvang (en voor deze prijs!) kan
iedere prakticus die meer of minder frequent
schapen behandelt, goede diensten bewijzen.

Akzo cn Gist-brocades beogen te komen tot de
overname door Akzo van de veterinaire belangen
van Gist-brocadcs. De Animal Health Group van
Gist-brocades beschikt over 120 medewerkers en
zal worden geïntegreerd in Intervet International,
onderdeel van Akzo\'s Pharma-divisie. Door deze
samenvoeging ontstaat een veterinair-farmaceuti-
schc onderneming met circa 1000 werknemers.
De Animal Health Group van Gist-brocades is
gespecialiseerd in diergeneeskundige antibiotica-
produkten en vaccins. Gist-brocades is van me-
ning van deze activiteiten een te geringe omvang
hebben om in dc toekomst zelfstandig te kunnen
doorgaan.

Intervet International is de laatste 10 jaar belang-
rijk gegroeid en is sterk research-georiënteerd. In-
tervet houdt zich bezig met biologische (ent-
stoffen) en endocrinologische produkten. Door
de overname van dc antibiotica-specialiteiten en
vaccins van Gist-brocades verkrijgt Intervet een
evenwichtiger samenstelling van het produkten-
pakket.

De nieuwe organisatie van Intervet International
zal beschikken over een twintigtal buitenlandse
vestigingen, verdeeld over bijna alle landen vande
EG, de Verenigde Staten, Mexico en Australië.
Van dc circa 1000 werknemers die de nieuwe or-
ganisatie zal tellen, werken er450 in Nederlanden
550 in het buitenland. De R&D, waarin I,10 men-
sen werkzaam zullen zijn, vindt met name plaats
in Nederland, Groot Brittannië en de Verenigde
Staten.

Een nieuw vaccin voor Nederland voor toepassing
bij duiven, dat wordt geproduceerd door Phylaxia
in Hongarije en sinds enkele jaren in verschillende
Europese landen met succes wordt toegepast,
zoals in Hongarije, Polen, Oost-Duitsland en
België.

Multimune® is een multivalent, geïnactiveerd
combinatie vaccin dat dc volgende antigenen
bevat:

Multimune® wordt gebruikt bij duiven voor im-
munisatie tegen paramyxoviro.se, paratyfus, Or-
nithose en infecties met duivc-herpes virus. Het
vaccin kan subcutaan worden toegediend aan
duiven van elke leeftijd doch dc beste immuniteit
wordt bereikt bij duiven boven de leeftijd van 12
weken. Kweekduivcn moeten niet korter dan één
maand voor dc leg worden geënt om dc kweekre-
sultaten niet ongunstig te beïnvloeden. Alhoewel
geen nadelige gevolgen zijn geconstateerd ver-
dient het toch aanbeveling om het vaccin niet toe
te passen tijdens de rui, om het risico uit te sluiten
dat dc veergroei tijdelijk geremd wordt.

Rotkreupel bij schapen is nog steeds een veel
voorkomend probleem. In zowel het voorjaar als
het najaar lopen schapen een verhoogd risico rot-
kreupel op te lopen, een infectie die wordt veroor-
zaakt door twee kiemen: Bacteroïdes nodosus en
Fusiformis necrophorus. Alleen samen kunnen zij
deze pijnlijke aandoening veroorzaken. Als één
van beide bacteriën dus effectief wordt bestreden,
krijgt het schaap geen rotkreupel.
Bacteroïdes nodosus is de meest geschikte kiem om
effectief aan te pakken. Coopers introduceert nu
Footvax, een vaccin dat tnaar liefst 10 bekende
stammen van deze bacterie bevat.
Tot op heden zijn in Australië, Nieuw Zeeland en
Engeland al meer dan 7 miljoen schapen inet suc-
ces met l\'ootvax behandeld.
Het nieuwe vaccin beschermt niet alleen tegen
rotkreupel, maar het helpt ook reeds geïnfec-
teerde dieren van deze ziekte te genezen. Uiter-
aard blijft ecn goede klauwverzorging noodzake-
lijk. Footvax is uitsluitend via de dierenarts
verkrijgbaar.

Meer informatie kunt u verkrijgen bij: Coopers
Agrovet B.V., I.Jssclmeerlaan 2, 1382 .I f Weesp.
tel. 02940-80422.

Na het succes van de le Wedkamp Kleiduiven-
schieten om de COASS-Cup. vindt Boehringer
Ingelheitn een herhaling van dit evenement in
1988 gerechtvaardigd.

Goed nieuws dus voor alle co-a.ssistent-dierenart-
sen, want op 23 augustus 1988 kan op sportieve èn
gezellige wijze gestreden worden om de COASS-
Cup 1988. Alle co-assistenten krijgen te zijner tijd
een uitnodiging.

Voor de goede orde: DeCOASS-Cup Kleiduiven-
schieten staat los van de Nederlandse Kampioen-
schappen Kleiduivenschieten voor Dierenartsen,
die op 2 juni 1988 alweer voor de 9e maal ge-
houden gaan worden.

Dc sectie Levensmiddelen van de Nederlandse
Vereniging voor Microbiologie organiseert op 3
maart 1988 op de Reehorst, Bennekomseweg 24 te
Ede een Symposium.

F. W. .lanssen en E. de Boer (RKvW Zut-
phen): Biogene aminen: vorming in voe-
dingsmiddelen. analysciTicthoden.
H. Joosten (NIZO Ede) vorming van bio-
gene aminen in kaas.
Koffiepauze.

W..). Middelhoven (LU Wageningen): Be-
paling van biogene aminen met behulp van
microbiële amine-oxidasen.
Lunchpauze.

B. ten Brink (CTVO/TNO Zeist): Vorming
van biogene aminen door melkzuurbacte-
riën.

.1. B. l.utcn en K. J. A. van Sprcckens
(CIVO/TNO l.lmuidcn): biogene aminen
in visserijproducten.

B. P. M. Martens (Allergie Centrum
Utrecht): Pathologische reacties bij dc
mens voor biogene aminen rijk voedsel.
Sluiting, koffie/thee.

Voorjaarsdagen
International Veterinary Congress
Amsterdam, April 15th-17th, 1988
TOPICS

A variety of topics concerning small animal medi-
cine and surgery will be presented.

Surgical treatment of the entities discussed during
the morning session will be practiced.
Free communications

A variety of topics concerning small animal medi-
cine and surgery will be presented.

Introduction, differences in equipment, and cost
effectiveness for practical use of ultrasound ma-
chines will be discussed. Echography of the heart
will be discussed and demonstrated.
Problems in small animal neurology
Anesthesia in small animal practice
Gastric surgery
afternoon session
Echography II

Echographic investigation of the urogenital tract,
the cranial abdomen and other structures will be
discussed and demonstrated.

A variety of new insights into cardiology in both
small and large animals will be discussed, includ-
ing holterrecording and echocardiography.

Symposiuin ter gelegenheid van
het 75-jarig bestaan van het
Nederlands Kanker Instituut
(Antoni van Leeuwenhoek-huis)

W. R. Bodmer; Imperial Cancer Research Fund
Laboratories, London U.K.
J. Mendelsohn; Memorial Sloan-Kettering Cancer
Center, New York, U.S.A.

R. A. Weinberg, Whitehead Institute for Bio-
medial Research, Cambridge, U.S.A.
Het Symposium wordt om 16.00 uur afgesloten
met de officiële viering van het 75-jarig bestaan
van het Nederlands Kanker Instituut. Deelnemers
aan het Wetenschappelijk Symposium zijn hierbij
van harte welkom.

Deelname aan het Symposium is kosteloos. U
wordt wel verzocht u schriftelijk op te geven bij
mw G. G. H. de Jong-Meijerink, secr. Afdeling
Cellulaire Biochemie, Antoni van Leeuwenhoek-
Huis, Plesmanlaan 121, 1066 CX Amsterdam.

— Developments and Practice in Mechanisation
and Equipment; H. Arnold Elson.
Luncheon

— Science and Technology: Innovation and Pro-
gress; Professor J. H. F. Prescott.

Inlichtingen: Mrs. S. Taylor, International Sym-
posium Administrator, Royal Agricultural So-
ciety of England, National Agricultural Centre,
Stoneleigh, Kenilworth, Warwickshire, England
CV8 2 LZ. Phone: 44203555100. Exp. 2671, telex
31697 rase.

Producers, veterinarians, ethologists, manufac-
turers and legal experts from all parts of Europe
will discuss practical solutions to the problem of
reconciling the behavioural needs of the animals
with the economic needs of the producers.
The major subject will be the principles and prac-
tice of testing and approving husbandry systems
on health, welfare and economic grounds. The
programme will also include product labelling,
somatotrophins etc.

This will be the first European conference to con-
sider these issues, which will be of increasing im-
portance to the European Community.
For registration form, apply tot Mr D. B. Wilkins,
Secretary, European Conference Group on the
Protection of Farm Animals, Causeway, Hors-
ham, West Sussex RH12 IHG, England.

Op weg naar sluitende
identificatie- en registratie-
regelingen voor varkens en
runderen

Reeds geruime tijd bestaan er in Nederland
Identificatie-en Registratie-(l&R)regelingen
voor varkens en voor runderen. Noch de van
overheidswege in het kader van de politio-
nele dierziektenbestrijding opgezette I&R-
regeling varkens, noch de onder de preventie
gezondheidszorg vallende en door de Stich-
ting Gezondheidszorg voor Dieren uitge-
voerde l&R-regeling runderen voldoen ech-
ter, aangezien géén van beide in zijn huidige
vorm sluitend is. Het afgelopen jaar zijn ini-
tiatieven opgestart om hierin verandering te
brengen. In het geval van de l&R varkens is
een sluitende regeling van extra belang voor
een goede uitvoering van de nationale dier-
ziektenbestrijding, nu enten in het kader van
de ontwikkelingen binnen de EG naar het
tweede plan gaat verdwijnen. Accuratesse en
snelheid van optreden worden dan immers
vitale bestrijdingselementen. Ook voor de
effectiviteit van de IKB, en de tevens in ver-
band met de export steeds belangrijker wor-
dende kwaliteitscontrole is het sluitend zijn
van de regeling onmisbaar.
Bij de l&R runderen speelt als achtergrond,
dat binnen de EG is besloten dat in verband
met de opsporing van residuen (in casu van
hormonen) in vlees per I januari 1988 in alle
lidstaten een sluitende l&R-regeling voor
runderen van kracht moet zijn.

Bij de bespreking van de financiering van de
politionele dierziektenbestrijding heeft het
Ministerie van Landbouw en Visserij gesteld
de officiële l&R varkens van de politionele
dierziektenbestrijding over te willen hevelen
naar de preventieve gezondheidszorg. Dit
betekent, dat de uitvoering bij het bedrijfsle-
ven komt te liggen. Het Landbouwschap is
echter slechts onder bepaalde voorwaarden
bereid deze over te nemen. Eerst zal men het
financieel eens moeten worden en ook wil
men de bij overheid en bedrijfsleven be-
staande I&R-systemen voor varkens door
één nieuwe, integrale regeling vervangen
zien. De bestaande systemen zijn inmiddels
onvolledig gebleken en kennen te veel uit-
zonderingen, waardoor een sluitende con-
trole in de praktijk problemen oplevert, het-
geen opzijn beurt weereen snelle en effectie-
ve tracering bij de bestrijding van veeziekten
belemmert. Ook de effectuering van de IKB-
gedachte, waarbij in verband met de kwali-
teitsbewaking een wederzijdse terugkoppe-
lingvan gegevens tussen de produktie-bedrij-
ven en de slachtlijn plaatsvindt, vraagt hier-
om.

De verwachting is dat de ontwikkeling van
een integraal l&R-systeem voor alle gebrui-
kers in de produktieketen, uitgaande van
een electronisch merk, in twee jaar te verwe-
zenlijken valt. Aan de hand van bespre-
kingen eerder dit jaar tussen de betrokkenen
is een voorlopige lijst met technische eisen
voor de nieuwe l&R varkens opgesteld:

— het merk dient voldoende informatie te
kunnen bevatten voor de gewenste toepas-
singen; vooralsnog wordt daarbij gedacht
aan een (uniek) levensnummer eventueel
aangevuld met een bedrijfsnummer, waar-
door een code van minimaal 9 posities nodig
geacht wordt;

— het tnerk dient al in de eerste levensfase
van de big voor het spenen (bij een leeftijd
van 2-5 weken) te kunnen worden aange-
bracht;

— het merk dient door de varkenshouder
aangebracht te kunnen worden; de plaats
van aanbrengen dient zodanig te zijn dat
welzijn en gezondheid van het dier niet ge-
schaad worden;

— allezing moet foutloos, geautomatiseerd
en op afstand mogelijk zijn, en wel op ieder
moment en gedurende de totale levensfase
tot en met de slacht;

— het merk dient bestand te zijn tegen ex-
terne invloeden in de verschillende produk-
tiefasen (met name schokken, hoge voltages
(700 V), hoge temperaturen (tot 600° C),
electromagnetische straling);

— het systeem mag niet fraudegevoelig zijn,
met andere woorden het merk mag niet door
onbevoegden verwijderd dan wel verwisseld
kunnen worden. Ook mag de informatie niet
gewijzigd kunnen worden.

Hoewel verscheidene fabrikanten er in zijn
geslaagd een electronisch merk te ontwik-
kelen, wordt nog niet aan alle bovenge-
noemde criteria voldaan, terwijl ook de prijs
nog aanzienlijk moet dalen.

Op dit moment worden proeven genomen
op laboratoriumniveau. Plannen voor veld-
proeven bevinden zich in een vergevorderd
stadium, maar wachten op \'groen licht\' van
overheid en bedrijfsleven. Gezien de aan de
proeven verbonden kosten wensen de fabri-
kanten enige zekerheid met betrekking tol
de eisen en dergelijke die aan dc merken
worden gesteld.

Een l&R-systeem moet uiteraard aan meer
eisen voldoen dan genoemde technische voor-
waarden. Het project dient ook op organisa-
torisch, financieel en juridisch gebied be-
keken te worden. Hiertoe moeten een bege-
leidingscommissie en enkele werkgroepen
worden ingesteld. Voor de begeleidingscom-
missie wordt gestreefd naar een zo breed
mogelijke samenstelling. Er kotnen drie werk-
groepen, te weten een technische, een admi-
nistratief-organisatorische en een financieel-
juridische. Verder dient voor het technisch
gedeelte en de veldproeven een onderzoek-
coördinator tc worden aangewezen, zowel
gezien de complexiteit van de materie alsook
om de neutraliteit ten aanzien van de fabri-
kanten te garanderen.

In de vergadering van de Raad voor Veteri-
naire Aangelegenheden (RVA) d.d. 17 de-
cember 1987 is besloten dat de Stichting Ge-
zondheidszorg voor Dieren (SGD) en het
Produktschap voor Vee cn Vlees het voor-
touw zullen nemen bij de verwezenlijking
van een integrale en sluitende l&R varkens.
Ook ten aanzien van de opsporing van re-
siduen zal ecn sluitende I&R varkens nood-
zakelijk zijn, in ieder geval vanaf 1 januari
1989.\'

De huidige l&R-regeling runderen valt reeds
onder de preventieve gezondheidszorg en
wordt uitgevoerd door de SGD. Dcze rege-
ling is echter niet waterdicht. Zo bestaat er
geen l&R-plicht voor runderen jonger dan 4
maanden. Bovendien is er geen terugkoppe-
ling van gegevens mogelijk vanuit het slacht-
huis naar de boerderij. Binnen verschillende
werkgroepen is in de loop der tijd een
aantal voorstellen gedaan voor een sluitend
systeem. Uiteindelijk is in de RVA van 14
juli 1987 de SGD gevraagd het voortouw te
nemen bij het tot stand brengen van een
I&R-regeling voor runderen. Vervolgens zijn
een stuurgroep en 3 werkgroepen (technisch,
financieel, juridisch) ingesteld.
— De technische werkgroep heeft de stuur-
groep in oktober j.1. haar ontwerp aange-
boden. De definitieve keuze voor een oor-
merk is echter nog niet gemaakt.

De veldproeven wijzen wel in de richting van
een bepaald merk. Dit merk wordt echter
slechts dooréén fabrikant geleverd, hetgeen
op bezwaren stuit in verband met de mono-
polipositie.

— Een door de juridische werkgroep opge-
stelde regeling is onlangs gereed gekotnen.
Basis hiervoor vormt ecn aaneenschakeling
van bestaande regelingen, waarbij is uitge-
gaan van een oormerk voor de identificatie.
Wel dienen de Veewet en de Vleeskeurings-
wet eerst op enige punten te worden aange-
past.

— Dc financiële werkgroep heeft nog geen
definitieve kosten/baten-analyse voorge-
legd. In dit stadium kunnen moeilijk de
baten worden aangegeven. Voor wat betreft
de kosten moet ook rekening worden ge-
houden inet een aanpassing van het Runder
Informatie Systeem (RIS).

Helaas is het niet haalbaar gebleken om per
1 januari 1988 een wettelijke regeling gereed
te hebben. Ook de financiële uitwerking en
het draaiboek voor de invoering van ecn
nieuw systeem ontbreken nog en het oor-
merk moet nog aangewezen worden.
Er wordt echter met voortvarendheid naar
gestreefd het systeem begin 1988 gereed te
hebben.

Een vierjarige in Dusscn, provincie Noord-
Brabant, gestalde WPN-ruin bleek op 18 de-
cember 1987 op basis van een serologisch
onderzoek bij het GDI definitief positief op
infectieuze anemie. Een positieve diagnose
had het GDI vijf dagen tevoren bij het eerste
onderzoek ook reeds gesteld.
Het eerste blt)edonderzoek werd uitgevoerd
naar aanleiding van klinische verschijnselen
bij hel dier. Bloedonderzoek van het tweede
op hel \'bedrijf aanwezige paard verliep ne-
gatief

In het kader van de Veewet wordt het \'posi-
tieve\' paard overgenomen. Hel andere dier
wordt 3 weken na het eerste onderzoek op-
nieuw onderzocht. Epidemiologisch onder-
zoek naar de herkomst heeft nog geen resul-
taten opgeleverd.

Het betreft het eerste geval van infectieuze
anemie in Nederland sinds 1984. Vaststel-
ling van deze hier sporadisch voorkomende

ziekte is meestal een toevalstreffer in het
kader van het export-onderzoek.
Infectieuze anemie is een besmettelijke virus-
infectie bij paarden en paardachtigen, opge-
nomen in artikel 7 van de Veewet, \'fypische
symptomen zijn: (recidiverende) koorts,
bloedarinoede en vermagering. Soms ver-
loopt de infectie symptoomloos. Het ont-
staan van virusdragers is er voor verant-
woordelijk dat in bepaalde gebieden de
ziekte steeds weer opduikt.
Overbrenging vindt voornamelijk plaats
door middel van stekende insecten en vete-
rinair instruinentariuin.

Dierziektenbulletin nr. 23 van de Veterinaire
Dienst over het tijdvak van 1 t/m 15 december
1987 vermeldt het volgende aantal gevallen van
aangifteplichtige besmettelijke dierziekten in Ne-
derland.

Bij nader inzien is de noodzaak gebleken om
de invoering van de Nieuwe Nederlandse
Niertest uit te stellen tot 1 april 1988. Deze
test heeft een breder gevoeligheidsgebied
dan de Sarcina /uiea-iest. Gebleken is dat
wachttermijnen die bij de toediening van an-
tibiotica in acht moeten worden genomen
waren gekoppeld aan eerdergenoemde Sar-
cina iuiea-lesl. Derhalve dienen de bijslui-
ters bij genoemde diergeneesmiddelen te
worden aangepast. Hiervoor heeft de far-
maceutische industrie wat meer tijd nodig
dan aanvankelijk was voorzien.
Voor uitgebreidere mededelingen over de
NNNT wordt verwezen naar de Medede-
lingen Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid in het I december-nummer
(Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112: 1368-70).

Het aantal positief-bevindingen in Spanje was per
10 december 1987 opgelopen tot 763 en dat in
Portugal per 9 december tot 640.

In de periode van 17 november tot 7 december
1987 meldde Portugal 70 nieuwe gevallen van be-
smettelijke longziekte bij runderen, wat het totaal
op 659 bracht.

In de mededelingenrubriek van de Directie vande
Veterinaire Dienst is op pagina 1434 (Tijdschr
Diergeneeskd 1987; 112: 1434) de volgende zet-
fout geslopen:

Op pagina 1414 van het bovengenoemde artikel
(Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112: 1413-4)dient in
de zin, beginnende op de 5e regel van boven een
verduidelijking te worden aangebracht. De betref-
fende (verbeterde) zin luidt als volgt:

monofilament hechtingen aangebracht ongeveer
1 cm lateraal, enkele centimeters rostraal van de
plaats waar de urethra in de vagina uitmondt. Dus
worden er.....\'

16 2nd Scientific Meeting Internat. Veterinary
Ear and Throat Assoc.. Orlando (Florida.
U.S.A.) (pag. 85.^ 1987).

20 DSK Symposion: T^iffercntiatie, Specialisa-
tie of Continuatie?\'; Utrecht (pag. 50, 115).

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering pluim-
vee, aanvang 20.15 uur.

30 VDA-Regionaal PAO, regio Gelderland/
Twente/Overijssel, Café-rest.\' \'t Olde 11 uys\',
14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

2 Werkgroep Vet. Kynologie. Lezing over fer-
tiliteitsstoornissen bij honden. Hoofdgebouw
Diergeneeskunde Utrccht, 19.30 uur.

4 Werkgroep Kleine Huisdieren Afd. Ciron./-
Drente en Friesland KNMvD. Klinische
avond. Gez. dienst voor Dieren, N-Neder-
land, Morra 2, Drachten; 20.00 uur.

10 Groep Geneeskd. Kleine Huisd. KNMvD.
Jaarvergadering. Rest. \'Hoog Brabant\',
Utrecht. 20.00 uur.

23 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering pels-
dieren, aanvang 20.15 uur.

24 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Vergadering,
restaurant \'De Ruif. Capelseweg 41, Capelle
a/d IJssel, 20.30 uur, over: FUS.

24 Afdeling Gelderland KNMvD. Vergadering.
Crest Hotel. Velp, aanvang 20.15 uur.

1 Kring Dierenartsen \'Het Gooi\', vergadering
in café \'De Vrije Hecrcn\', Laren; 20.30 uur.

3—4 6. Tagung über Krankheiten der Vogel
mit Schwerpunkt lauben und Wassergellü-
gcl. München (pag. 1433 1987).

10 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering runde-
ren, aanvang 20.15 uur.

11 Symposium \'Health Maintenance Organisa-
tions (HMO\'s) in dc Nederlandse gezond-
heidszorg\' (inl. red. secr.).

19 VDA-Regionaal PAO. regio Brabant/Lim-
burg, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

20 ATF-Fortbildungskurs für Akupunktur und
Ncuraltherapie, Freudenstadt (inl. red.secre-
tariaat).

Op 2 november 1987 overleed in het
Academisch Ziekenhuis ie Groningen
collega F. Oosierhof le Appingedam.
Freerk Oosterhof werd op 9 maart 1916 te
Redum geboren in een landbouwersgezin. Na
de lagere school bezocht hij het Willem
Lodewijk gymnasium te Groningen, alwaar
hij in 1935 eindexamen deed. In hetzelfde
jaar begon hij met zijn studie
veeartsenijkunde in Utrecht: in de oorlog
werd de studie onderbroken: zoals velen
moest ook hij onderduiken. Na de oorlog
hervatte hij de studie en slaagde op 21
februari 1946 voor het dierenart.sexamen.
Korte tijd later nam hij de praktijk in
Appingedam over van collega ./. S. Reinders.
Op 5 juni 1958 trad Freerk in het huwelijk
met mej. Alie Staat. Dit is een zeer gelukkig
huwelijk geweest, hetwelk gezegend werd
met vier kinderen. Verdriet is Freerk en Alie
niet bespaard gebleven, doch hun rotsvast
geloof gaf hen veel steun in alle verdriet.
Twee van ons (Fisenga en Osinga), die
Freerk al tijdens onze studententijd hadden
leren kennen, namen korte tijd nadat Freerk
zich in Appingedam had gevestigd, de
praktijken in Noordbroek en Slochteren
over, zodat we buurtcollega\'s werden.

Onze verhouding was bijzonder goed, doch
door de wijze van praktizeren bleven de
contacten beperkt. We stonden eigenlijk dag
en nacht ter beschikking van de veehouders
en kenden die eerste jaren geen zondags-
en/of weekenddiensten. Alleen in
noodgevallen sprongen we elkaar bij. Wel
besloten we al snel maandelijks één keer bij
elkaar te komen. Dit waren zeer genoeglijke
avonden: er werd natuurlijk voornamelijk
over de praktijk gesproken, maar de
gezelligheid stond centraal. Meer en meer
collega\'s sloten zich later bij ons aan en zo
ontstond uiteindelijk de kring \'Duurswold\'.
We leerden in al die jaren Freerk kennen als
een rustige, uiterst betrouwbare collega, die
met name handig was in het verrichten van
een embryotomie.

gezegd: het hele gezin Oosterhof - via een
heel andere weg leren kennen. Voor ons
begon (zoals destijds gebruikelijk wa.s) de
kennismaking via een assistentschap voor
wat betreft bloedonderzoek en mond- en
klauwzeerentingen. Grote bewondering
kregen ivc voor de wijze, waarop Freerk met
de onmisbare hulp van Alie. de praktijk
voerde, \'s A vonds werd veel over de praktijk
gesproken en als er iets bijzonders voorviel
in de praktijk, dan nam hij ons mee. al
kostte het een deel van de morgen of
middag. Vooral op het gebied van de
verloskimde was hij een kei.
Het was een zo prettig en gastvrij gezin, dat
de assistentie na ons aj\'studeren vrijwel
automatisch overging in waarneming bij
ziekte of in de vakantie. Het overdragen van
de praktijk was nooit een probleem: Freerk
gaf ons alle vrijheid om de praktijk naar
eigen inzicht gedurende een aantal weken te
runnen.

Helaas was reeds vanaf 1970 duidelijk dat
Freerk aan de ziekte van Crohn leed.
Ondanks deze handicap bleef hij de praktijk
met taaie volharding trouw. Het is bijna
ongelofelijk, dat hij deze grote, veeleisende
praktijk tot zijn 65e jaar - in 1981-heeft
uitgeoefend. Daarna ging de ziekte echter
helaas steeds meer van zijn lichaam vragen.

Na cen lang en smartelijk lijden, dat nog
door een lijdelijke verbetering werd
onderbroken, waarin hij van zijn gezin
mocht genieten, kwam op 2 november I9H7
het einde.

Dat l\'reerk een bemind en gerespecteerd
persoon was. bleek wel tijdens de
overweldigende belangstelling in de
(ierejormeerde Kerk en op de begraafplaats
\'Rusthof, waar collega Oosterhof naast zijn
oudste zoon werd begraven.
Wij wensen Alie, Alide. Margreeth en
.lacques veel sterkte toe bij dit zware verlies.

Verbijsterd waren we toen we op zondag-
morgen 26 april j. l. het bericht kregen dat
Sander Finkensieper was overleden. Geheel
onverwachts en voor ons niet te begrijpen
had hij besloten een andere weg te kiezen:
\'zijn eigen weg\'.

Sander werd geboren op 18 april 1940 in
Zetten, gemeente Valburg bij Nijmegen.
Na zijn studie diergeneeskunde en na enige
maanden waargenomen te hebben onder an-
dere in Varseveld en in Alkmaar is hij al
gauw in Den Helder terecht gekomen alwaar
hij samen met collega P. J. de Dreu de prak-
tijk heej) zien uitgroeien van\'een oorspron-
kelijk voornamelijk nog grote hui.sdieren-
praktijk tot een nu overwegend kleine
huisdierenpraktijk.

Zijn manier van praktijkdoen en zijn be-
trokkenheid daarbij hadden hem gemaakt
tot een zeer gewaardeerd prakticus en col-
lega.

Het is onajlatend triest en schrijnend, te
moeten ervaren, met name voor zijn vrouw
en twee lieve kinderen Mei-Sook en Suyin,
dat mede door bepaalde omstandigheden in
de praktijk, zijn denkwereld zich zo ver-
nauwde dat hij op die mooie, zonovergoten
zondagmorgen geen uitweg meer zag!

Op 6 januari jl. hebben wij prof. dr. C.
Romijn en op 7 januari prof dr. S. R.
Numans, erelid van de KNMvD, naar hun
laatste rustplaats moeten begeleiden. Een
treurig begin in het nog zo prille jaar.
Velen, vooral ouderen onder ons, zullen
met eerbied en tevens weemoed terug-
denken aan deze markante oud-
hoogleraren van onze Faculteit, die gedu-
rende een lange periode het gezicht van de
\'Biltstraat\' hebben bepaald. Romijn, de
scherpe didacticus, de begaafde bestuur-
der, de man, die ofschoon geen dierenarts,
ons beroep zo\'n warm hart heeft toege-
dragen en Numans, de kundige chirurg en
bovenal de beminnelijke mens met een
enorme toewijding voor de Maatschappij
resulterend in een erelidmaatshap. Voor
veel collegae zijn beide \'leraren\' in de beste
betekenis van het woord geweest. Wij ge-
denken met goede herinneringen beide
overledenen, die voor velen zo veel hebben
betekend.

Vertegenwoordigd waren: Frankrijk,
Groot-Brittanie, Denemarken, België, Lux-
emburg, Spanje, West-Duitsland en Neder-
land.

1. Financieel verslag. Er is nogal achter-
stand in de contributiebetalingen. In het
vervolg zullen de landelijke bijdragen in
ECU worden geheven.

2. EEG-richtlijnen. Het witboek van de
Europese Commissie is aangevuld met een
nieuwe tekst. Er is een aanzienlijk aantal
voorstellen van de Commissie op komst,
waarvan vele betrekking hebben op veteri-
nair-hygiënische maatregelen. Het is van
belang dat de betreffende veterinaire groe-
peringen in een vroeg stadium hun stand-
punt bij de Commissie kenbaar maken.

Voorgesteld werd dat de FVE de Commis-
sie doet weten dat keuring van de voe-
dingsmiddelen van dierlijke oorsprong
dient te geschieden door dierenartsen/hy-
gienisten.

3. Enquête van de FVE. Veel tijd is be-
steed aan het completeren van de enquête
van het FVE-bestuur over de situatie in de
EEG-landen betreffende de uitvoering van
de vleeskeuring in de slachthuizen en keu-
ring van andere voedingsmiddelen van
dierlijke oorsprong. Uitsluitend door die-
renartsen, dan wel geassisteerd door keur-
meesters, opleiding, dienstverband en sala-
riëring dierenartsen en keurmeesters.

4. Status van de keurmeesters. Het wordt
van belang geacht dat door de Europese
Commissie de bevoegdheden (en de
opleiding) van de keurmeesters worden
vastgesteld. De UEVH is van mening dat
de keuring voor het slachten uitsluitend
door dierenartsen dient te geschieden en
dat afkeuren alleen is voorbehouden aan
dierenartsen. Een opleiding van ongeveer 3
maanden wordt als voldoende beschouwd.
De vergadering stemt in met de Deense
formuleringen van bevoegdheden van
keurmeesters.

5. Tijdens een tussentijdse bestuursverkie-
zing zijn de huidige bestuursleden herbe-
noemd tot in 1989, met uitzondering van
M. Devroede (België), in wiens plaats is
benoemd D. Bruynooghe, die tevens de
taak op zich zal nemen van contactpersoon
met directie VI van de EEG in Brussel.

Op 29 januari a.s. neemt drs. .). Janssen
tijdens een bijeenkomst (op het Ministerie
van Landbouw en Visserij in Den Haag)
afscheid als Adjunct-Directeur van de Ve-
terinaire Dienst.

Per I februari 1988 aanvaardt de heer
Janssen de functie van Hoofd van de Afde-
ling \'Wetgeving op Diergeneeskundig ge-
bied en inzake veehouderij\' bij het Direc-
toraat-Generaal Landbouw van de
Europese Commissie.
Vanaf deze plaats wenst de KNMvD hem
van harte geluk met deze benoeming.

Op 17 september 1987 werd door de Groep
Gezondheids- en Kwaliteitszorg een the-
mamiddag georganiseerd over een aantal
zoönosen. Voor deze bijeenkomst waren
ook de leden van de Groep Kleine Huis-
dieren en van de Afdeling Zuid-Holland
uitgenodigd, alsmede artsen en studenten.
Een gehoor van ca. 125 personen kan te-
rugzien op een interessante middag.
De sprekers waren:

— Dr. J. P. W. M. Akkermans (Gezond-
heidsdienst voor Dieren West- en Midden-
Nederland): algemene inleiding en discus-
sieleider.

— Mevr. dr. A. M. Dumas (GG & GD
Rotterdam): Chlamydia psittaci, Coxiella
burnetii en Rickettsia conori.

— Dr. G. M. Dorrestein (Vakgroep Pat-
hologie, Faculteit Diergeneeskunde): Psit-
tacosis bij vogels.

Hieronder volgt een samenvatting van de
voordrachten (voor geïnteresseerden is cen
uitgebreider verslag, inclusief tabellen en
ander cijfermateriaal bij de secretaris van
de Groep GKZ beschikbaar).

Mijn eerste contact met zoönosen was
rond 1930, toen mijn broer en ik tegen
pokken geënt waren en wij dientengevolge
niet naar familie op de boerderij mochten;
immers de koeien zouden ontstekingen aan
de tepel.s kunnen oplopen.
Het besef dat er ziekten van dier op mens
kunnen overgaan spreekt al uit de Tal-
moed (wetboek der Joden); verder ook uit
geschriften van Hippocrates, Aristoteles en
Absyrtus. Zij moeten de besmettelijkheid
van malleus en rabies gekend hebben. De
oude Chinezen zouden de vaccinatie tegen
pokken al ontwikkeld hebben. In de
middeleeuwen wist men dat ratten een rol
speelden bij de verspreiding van de pest.

Door de eeuwen heen, tot in de huidige
tijd, hebben zoönosen veel slachtoffers
gemaakt, zeker ook in de veterinaire we-
reld. In 1838 bijv. stierven in Utrecht 6
studenten veeartsenijkunde aan malleus.
Niet altijd zijn zoönosen dodelijk, maar
vaak wel lastig. Talloze dierenartsen
hebben de praktijk voortijdig moeten ver-
laten wegens periodieke koortsaanvallen
door Brucella abortus. Op een congres over
brucellose werd onlangs medegedeeld dat
in Frankrijk 1/9 van de agrarische be-
roepsbevolking antilichamen heeft tegen
brucellose en dat daarvan 1/3 deel behan-
deld wordt.

In een recent verschenen rapport van de
World Health Organisation (WHO) staat
dat 80% van de microbiële infecties van de
mens een infectieketen kent waar dieren
een rol in spelen. In tropische en subtropi-
sche gebieden zijn arthropoden een belang-
rijke vector bij ziekten als malaria, slaap-
ziekte, leishmaniasis, kala-azar, etc.
Deze middag is gewijd aan de rol van die-
ren als besmettingsbron van een aantal
ziekten van de mens. Recent onderzoek
heeft echter geleerd dat dieren ook nog op
een andere manier van belang zijn als
sinetstofreservoir. Zo blijken bij het ont-
staan van nieuwe typen influenza van de
mens dieren een rol te spelen.
Zeker bij eenden, en mogelijk ook bij var-
kens, zouden als gevolg van antigene shifts
en drifts andere combinatie van nucleo-
tiden) steeds weer nieuwe stammen ont-
staan.

Onderzoek met moderne moleculair-biolo-
gische technieken kunnen meer licht op
deze zaak werpen in de komende decennia,
waardoor we hopelijk beter in staat zullen
zijn de vele zoönosen te bestrijden, respec-
tievelijk ermee samen te leven.
Ik wens de sprekers een aandachtig gehoor
en de toehoorders een goede bron van in-
formatie, opdat deze middag moge zijn
wat hij beoogt: een bron van inspiratie om
opnieuw aan de slag te gaan ter beteuge-
ling van de aandoeningen waar over ge-
sproken wordt.

Toxoplasma Gondii is een intracellulaire
parasiet. De protozoën vermeerderen zich
alleen in een lichaamscel. Alle celtypen
kunnen worden aangetast.

Na de infectie ontstaat er evenwiclit tussen
immuniteit en infectiositeit. De probiema-
tiei< wordt bepaald door de plaats van
voorkomen (iiersenen, ogen, vrucht).
Bij de mens blijkt 70 tot 80% boven de 60-
jarige leeftijd antilichamen te hebben; bij
vogels is dit 75%, bij schapen 100% en bij
het varken 60%. Van katten heeft 84% an-
tilichamen.

Verticale transmissie bij de geboorte is be-
langrijk bij de mens. In Nederland wordt
elk jaar hij 800 kinderen congenitale Toxo-
plasmose gediagnostiseerd. Slechts een
klein percentage hiervan heeft klinische
afwijkingen.

Er komt bij Toxoplasma gondii een genera-
tieve en een vegetatieve vorm voor. De ge-
neratieve vorm komt uitsluitend voor bij
felidae. Hier presenteert Toxoplasma gondii
zich als een Isospora = een coccidiënsoort.
Er is dus in de kat een ander gedragspa-
troon van deze parasiet.
Aangetaste katten zijn niet ziek, maar ze
scheiden de parasiet 1 ä 2 weken uit met de
ontlasting. Deze oöcysten moeten sporule-
ren; dit gebeurt buiten de kat, in de tuin of
in de kattebak; dit proces is afhankelijk
van temperatuur en vochtigheid, maar mi-
nimaal duurt het 2 tot 3 dagen.
Gesporuleerde oöcysten kunnen 2 jaar le-
vensvatbaar blijven; ons milieu is er dus
ernstig mee besmet.

De kat is dus niet rechtstreeks gevaarlijk
voor de mens, wel de radijsjes en de sla uit
de tuin in ongewassen toestand.
Wereldwijd staat de kat in een kwaad dag-
licht als Toxoplasma-verspreidcr; cr is
echter nog nooit aangetoond dat het
hebben van een kat predisponerend is voor
het krijgen van Toxoplasmose.
Als zich in een gezin Toxoplasmose voor-
doet gebeurt vaak onderzoek van de katte-
ontlasting. Dit is vrij zinloos. Beter is sero-
logisch onderzoek; is dat positief dan moet
men de kat zeker aanhouden want hij zal
nooit meer oöcysten uitscheiden! Een ne-
gatief resultaat wil zeggen dat de kat de in-
fectie nog niet gehad heeft; de kans bestaat
dan dat hij die nog krijgt en I ä 2 weken
oöcystenuitscheider wordt.

Dit is een peervormige parasiet, met een
asstaaf en 2 kernen. Hij komt bij veel dier-
soorten voor, evenals bij de mens. Er zijn 2
soorten, waarvan er één uitsluitend bij rat-
ten en muizen voorkomt.
Met zuignapjes hechten de parasieten zich
aan het epitheel van het duodenum. Soms
zijn vrijwel alle epitheelcellen bezet. Hier-
door ontstaat vlokatrofie. Dit geeft aan-
leiding tot een malabsorbtiesyndroom,
hetgeen zich klinisch uit in diarree.
De meeste parasieten sterven in de dikke
darm; enkele vormen cysten, die zeer lang
buiten het lichaam kunnen overleven.
Deze cysten kunnen in de faeces zichtbaar
gemaakt worden met HE-kleuring. Men
ziet dan lichtblauwe ovale vormsels waarin
donkerblauwe puntjes.
De infectieketen loopt van mens naar
mens, van dier naar mens en van dier naar
dier. Ook vinden er infecties plaats via
drinkwater en via voedingsmiddelen. Bij
militairen en kinderen op kleuterscholen,
ontstaan gemakkelijk besmettingen.
Veel mensen zijn symptoomloze dragers.
Incidenteel ziet men enteritiden, gepaard
gaande met krampen en diarree. Sommige
personen hebben een chronische recidive-
rende diarree met vlokatrofie en malab-
sorbtie. In ontwikkelingslanden komen
dientengevolge ook sterfgevallen voor.
Enkele cijfers over het voorkomen bij de
mens:

Dc infectie komt meer voor bij jonge die-
ren dan bij oudere. Als in een gezin Giar-
dia wordt vastgesteld is het nuttig de ove-
rige gezinsleden èn de huisdieren tc laten
onderzoeken.

Deze infectie gaat van dier naar mens; in-
terhumane besmettingen zijn zeldzaam.
Infectie gebeurt door inhalatie.
De ziekteverschijnselen variëren van een
lichte verkoudheid tot koorts, hoofdpijn,
koude rillingen, fotofobie, pneumonieën
(bij een klein aantal patiënten ontstaat een

atypische pneumonie) en luchtweginfecties
met cen niet-productieve hoest. Soms zijn
aangetaste mensen verward, terwijl in-
cidenteel ook encephalitiden en myocardi-
tiden zijn waargenomen.
Bij laboratoriumonderzoek (enzymen)
blijken er leverfunctiestoornissen te be-
staan. Voor het stellen van een diagnose is
serologisch onderzoek noodzakelijk. Ge-
bruikt worden de CBR en de IFT. Men
probeert vooral IgM (= klasse van immu-
noglobulines) aan te tonen.
De behandeling van de patiënt bestaat uit
het toedienen van oxytetracycline en van
erythromycine. Meestal ziet men een snel
herstel.

Het meest berucht is de infectie via vogels.
Daarnaast zijn sommige ziektegevallen bij
de mens in verband gebracht met Chlamy-
dia-infecties bij het schaap; bijv. een geval
van abortus bij een boerin die geholpen
had bij het lammeren. Ook bij kalkoenen
en eenden zijn Chlamydia-infecties bekend.
Spreekster beschreef hierna een geval van
Chlamydia-infectie in een gezin te Gouda.
Nadat hun nieuwe grasparkiet was dood
gegaan werd een echtpaar van 69 en 70
jaar met koorts in het ziekenhuis opge-
nomen. Beide personen overleden. Omdat
er geen IgM-antilichamen werden gevon-
den was er waarschijnlijk sprake van een
recidief Een zoon en een dochter werden
ook nog ziek, maar deze genazen. Zij
hadden waarschijnlijk een primaire infec-
tie; de besmetting van de dochter leek een
inter-humane besmetting.

Het klinisch beeld van deze infectie is iden-
tiek tnet dat van psittacose. Ook de lever-
functie is gestoord.

Een vervelende complicatie is het voor-
komen van endocarditiden. De diagnostiek
gebeurt serologisch; CBR en IFT.
Coxiella burnetii komt bij rund, schaap en
geit voor. Mensen worden vaak door
schapen ol door wol van schapen (wool
sorters disease) besmet. Ook interhumane
infecties komen veel voor.
De therapie bestaat uit het injiceren van
tetracyclines of erythromycine. De prog-
nose is gunstig.

Bij uitgevoerd serologisch onderzoek
onder de Nederlandse bevolking bleken
dierenartsen en boerderijbewoners zeer
vaak antilichamen te hebben tegen Co-
xiella burnetii (meer dan 80%). Ook is een

survey gedaan in drie steden onder ge-
zonde bloeddonoren. Opvallend daarbij
was dat het aantal positieven in Rotterdam
beduidend lager was dan in Groningen en
Maastricht, namelijk 30 respectievelijk
60% bij de mannen en 15 respectievelijk
35% bij de vrouwen.

Deze Rickettsia veroorzaakt bij de mens
een ziekte die bekend staat onder de
Franse naam \'fièvre boutonneuse\'.
De aandoening wordt geklasseerd bij de
\'spotted fever\'-groep. Veel gevallen komen
voor in de landen rondom de Middellandse
Zee. Overbrenging geschiedt door teken.
In Nederland kan men ook besmet worden
omdat hier de potentieel besmette teek
Rhipicephaius voorkomt. Ook Ixodes rici-
nus kan de ziekte overbrengen.
Klinisch ziet men bij de mens koorts, con-
junctivitis, hoofdpijn, ulcera op de huid
met zwarte rand (tâche noir), lymfadeno-
pathie en exantheem.
De ziekte wordt in toenemende frequentie
vastgesteld.

De diagnostiek gebeurt met IFT op anti-
lichamen. Men moet zowel onderzoeken
op IgG- als IgM-antilichamen, omdat de
IgM-antilichamen niet altijd ontstaan.
De behandeling bestaat uit het geven van
tetracyclines en chlooramfenicol. Het
laatste middel wordt bij jonge kinderen
ongaarne gegeven omdat er tandafwij-
kingen kunnen ontstaan.
De prognose is goed.

In Nederland komen 9 soorten vleermui-
zen voor, onder andere de dwergvleermuis
en de laatvlieger.

Sedert 1987 wordt er regelmatig rabies bij
vleermuizen geconstateerd. Eigenlijk is dit
niet zo schokkend omdat sinds 1954 dit
verschijnsel bekend is bij vleermuizen in
Hamburg. Ook in Denemarken komt ra-
bies bij vleermuizen frequent voor. Van
573 exemplaren had 34% antilichamen.
Er zijn de laatste tijd drie gevallen van ra-
bies bij de mens voorgekomen door vleer-
muisbeten; één in Finland bij een dieren-
arts en twee in Rusland.

Gesteld wordt dat niet iedere besmette
vleermuis rabies krijgt. De besmetting zou
ook latent bij muizen kunnen voorkomen.
Het rabies-virus behoort tot de Rhabdo-
virussen, ondergroep Lyssa. Er is maar één
serotype, maar er bestaan verschillende
pathotypen.

Ziekteverschijnselen zijn: griepachtig,
angst voor water, slikverlammingcn, etc.
De incubatietijd varieert van 12 tot 346
dagen, meestal is deze 3-4 weken.
De behandeling na een beet bestaat uit 6
injecties van een op celkweek verme-
nigvuldigde verzwakte stam, al dan niet
met applicatie van antiserum. Vaccinatie
geschiedt door 3 injecties van een gemi-
tigeerde stam.

Dat rabies bij vleermuizen voorkomt is
reeds vanaf 1929 bekend. Het virus is bij
50 soorten aangetoond. In Nederland is de
besmetting nu uitsluitend nog vastgesteld
bij 2 soorten. Het meest blijkt de zoge-
naamde laatvlieger besmet te zijn.
Alle geïnfecteerde vleertnuizen werden ge-
vonden ten noorden van de lijn Gouda -
Utrecht - Apeldoorn - Enschede.
De besmetting zou niet alleen door bijten,
maar ook aerogeen kunnen worden over-
gebracht.

De hond is met hel vleermuizenrabiesvirus
alleen intracerebraal te besmetten en niet
intramusculair; de kat kan zowel intrace-
rebraal als intramusculair worden geïnfec-
teerd. De kat is derhalve een potentieel ge-
vaar.

Psittacose komt niet alleen bij psittaceae
voor, maar ook bij andere vogels, onder
andere duiven.

Recentelijk (1987) is bij geïmporteerde pa-
pegaaiachtigen slechts 1 geval geconsteerd.
Bij hier in Nederland reeds lange tijd ver-
blijvende papegaaien werden 16 gevallen
vastgesteld. Niet alle vogels, bestnet met
Chlamydia, worden ziek.
De ziekteverschijnselen zijn niet specifiek.
Meestal bestaan er chronische respiratoire
aandoeningen. Ook leveraandoeningen
komen voor. Soms ziet men alleen een
acute sterfte.

De diagnose is dus bij levende dieren moei-
lijk te stellen. Ook de sectie is vaak niet
karakteristiek; bevindingen kunnen zijn:
lever- en miltzwelling alsmede luchtz.ak-
troebelingen.

Isoleren van Chlamydia kan gebeuren
door middel van dooierzakentingen, mui-
zen en celcultures.

De therapie bestaat uit het doseren van
tetracycline; men geeft om de 7 dagen een
shot gedurende I maand (= 5 injecties).
Behandeling via het drinkwater wordt ont-
raden; men kweekt hierdoor dragers.
Dosering via het voer lukt vaak niet,
omdat de dieren het weigeren te eten. Het
wordt wel geprobeerd door middel van pel-
letering.

Mensen worden meestal besmet in winkels
en op tentoonstellingen, waar de vogels in
voortdurende stress zijn. Smetstofdragers
worden daardoor infectieus.

Zijn vogels in de handelsfase speciaal ge-
vaarlijk omdat ze door stress uitscheider
worden?
Antwoord:

Dat ook, tnaar tijdens deze fase vinden de
besmettingen plaats; een vogel in een gezin
wordt niet zo gauw besmet.
Vraag:

Voor beide geldt: infectie geeft immuniteit;
IgG-antistoffen blijven levenslang, maar
beschermen niet tegen herinfectie.
Vraag:

Beiden zijn infecties met Chlamydia psit-
taci. Bij papegaai en mens spreken we van
psittacose, bij duiven en andere vogels van
ornithose.

Uit een Engels onderzoek valt niet op te
maken of het om wilde of tamme duiven
ging. Bij de Gezondheidsdienst voor Die-
ren in Gouda blijkt 10% van alle binnen-
gebrachte duiven een titer te hebben.
Waarschijnlijk worden respiratoire aan-
doeningen bij duiven veel vaker veroor-
zaakt door herpes-infecties.
Vraag:

Zoals met veel ziekten geldt ook hier: het
verloop is vaak subklinisch; slechts weinig
gevallen verlopen ernstiger. Er zijn geen
aanwijzingen dat de afweer van de patiënt
er iets mee te maken heeft.
Opmerking: op kinderboerderijen is het
aantal dieren met een titer zeer laag, in te-
genstelling tot gewone boerderijen.

Ik onderzoek, bij het enten, elke jonge kat
op toxoplasma (faecesonderzoek). Slechts
8% is positief.
Antwoord:

De diagnose is niet te stellen op het faeces-
beeld: er zitten nog wel 15 andere soorten
in die op het oog niet te onderscheiden zijn
van Toxoplasma.
Vraag:

Toxoplasma\'s uit schapen zijn nooit dode-
lijk voor muizen, uit mensen zijn ze dat
wel.

Er bestaat wereldwijd maar één Toxoplas-
ma; er is wel adaptatie aan een bepaalde
gastheer. De virulentie voor een bepaalde
gastheer neemt ook toe na enkele passages.

Onder geconditioneerde omstandigheden
wel een jaar. In een Amerikaans dorp was
eens drinkwater besmet door een beverko-
lonie; een jaar na het verjagen van de be-
vers kwamen nog nieuwe gevallen voor.

Opmerking: In Nederland wordt de laatste
jaren veel Giardia gevonden bij chincilla\'s.

Utrecht, 20 januari 1988, Hoofdgebouw
Diergeneeskunde, Yalelaan 1, aanvang
9.30 uur.

Het programma is als volgt:
9.30 Inleiding door de praeses der DSK.
9.35 Prof dr. Van Ginkel (Rector Mag-
nificus van RU Utrecht).
9.55 Prof. dr. Van den Bergh (Decaan
Faculteit Diergeneeskunde
Utrecht).

Geneeskunde Utrecht).
11.30 Prof dr. Frankenhuis (Gezond-
heidsdienst Pluimvee te Doorn).
11.55 Prof dr. Kampelmacher (voorzitter

14.40 Dr. ir. Beltman (topambtenaar Mi-
nisterie van Onderwijs en Weten-
schappen).

15.05 Prof. dr. Debackere (decaan Facul-
teit Diergeneeskunde Gent en Vet.
EEG-afgevaardigde).
15.30 Pau7.e.
15.45 Forumdiscussie.
16.45 Borrel.

De kosten voor niet-diergeneeskundige
studenten zullen ƒ5.— bedragen, ter dek-
king van de drukkosten van het sympo-
sionboek.

Aanmelding voor dit symposion kan per
briei\'kaart: Sympcie. DSK, Yalelaan I,
3584 GL Utrecht o.v.v. aanmelding symp
DSK, en eventueel telefonisch op 14 en 15
januari 1988,030-732066.

Zoals u al in de doorlopende agenda hebt
kunnen lezen, wordt op woensdag 24 fe-
bruari 1988 een Symposium Vieeskalvercn
gehouden. Diverse sprekers zullen een in-
leiding houden over uiteenlopende onder-
werpen.

The Ohio State University College of Veterinary
Medicine invites nominations and applications
for the position of Chairperson for the Depart-
ment of Veterinary Preventive Mcdicine. Ap-
plicants should hold a DVM or equivalent de-
gree, and a Ph. D. with outstanding academic
achievements is desired. Appropriate board cer-
tification is desirable. The Department has
responsibilities and interest in the following
areas: pathogenesis and control of infectious
disease in companion and food producing ani-
mals, analytical epidemiology, laboratory ani-
mal medicine, public health, econometrics, and
food animal extension veterinary medicine.

The Department of Veterinary Preventive Med-
icine has 23 faculty members. Tcn members are
in the Food Animal Health Research Program
at the Wooster, Ohio campus. This program
emphasises basic and applied studies in infec-
tious diseases of food producing animals. Fac-
ulty at the Columbus campus have expertise in
infectious disease epidemiology, analytical
epidemiology, veterinary economics, and public
health. The Department includes three extension
veterinarians for swine, dairy cattle, and beef
cattle/sheep: three positions in laboratory ani-
mal medicine, and a field service unit. Adjunct
faculty contribute to the teaching program of
the Department. The Department currently does
collaborative research, teaching and extension
activities with the animal sciences departments
in the College of Agriculture, and the Depart-
ment of Preventive Medicine in the College of
Mcdicine. The Department participates in pro-
fessional teaching and has an active graduate
program offering both MS and PhD degrees
with 20 currently enrolled graduate students.
Salary is negotiable. Send nominations or ap-
plications, including curriculum vitac and names
of three references to: Dr. .lames R. Blakeslcc,
Chairperson, Veterinary Preventive Medicine
Search Committee, The Ohio State University,
College of Veterinary Medicine, 1900 Coffey
Road, Columbus, Ohio 43210-1092. Telephone:
614/292-5661.

Applications should be received by .lanuary 31.
1988. The po.sition will be filled by .luly I, 1988.
The Ohio State University is an Equal Opportu-
nity and Affirmative Action Employer.

Purdue University is seaichnig for the employ-
ment of two visiting clinical instructors in the
areas of radiology and large animal surgery.
There arc expected to be up to six-month ap-
pointments.

Responsibilities will primarily be associated with
clinical activities, but opportunities for interac-
tion with research projects may exist. Funds for
travel are not available but salary support is
available and will be commensurate with expe-
rience and abilities. Interested personnel should
send a letter of interest with an attached curricu-
lum vitae as soon as possible.

Ralph C. Richardson. DVM. Dipl., ACVIM (In-
ternal Mcdicine, Oncology), Professor and Head
Veterinary Clinical Sciences.

Inlichlingcn: Gedctailleerdc gegevcns betrcffcnde
de twee bovengcnoemde vacaturcs zijn op het
rcdactiesecretariaat verkrijgbaar.

10 Dccembcr 1987 was voor dc Groep Ve-
terinaire Homoeopathie een gedenkwaar-
dige dag. Twee \'motoren\' verlieten het be-
stuur: Adjo Westerhuis na een meer dan
10-jarig voorzitterschap en Jan van der
Heul na het opstarten van de commissie
buitenland. Beiden hebben op inspirerende
wijze telkens weer nieuwe ideeën uitge-
werkt. waar heel wat collega homoeopa-
then in binnen- en buitenland nog dage-
lijks de vruchten van plukken. Het twee
jaar oude Journal en het eerste internatio-
nale congres in Oxford waren het resultaat.
Gelukkig blijven zij op de achtergrond
aanwezig. Marijke Lutz-Vogelenzang werd
als voorzitter geïnstalleerd (NB de eerste
vrouw als voorzitter van een Groep binnen
de KNMvI^) en Hans Miltenburg als vice-
voorzitter. Hen werd door de vergadering
alle steun toegezegd.

Ook moest de Groep het nu stellen zonder
dc medisch homoeopaat A. Vrijlandt die
zich om gezondheidsredenen moest terug-
trekken. Wat hij voor de Groep heeft be-
tekend is niet onder woorden te brengen.
Verheugend was de uitslag van de vierde
toets: acht nieuwe collegae kunnen toege-
voegd worden aan de lijst van te consulte-
ren homoeopathisch werkende dierenart-
sen.

Het wetenschappelijk gedeelte werd gestart
door de farmacoloog J. van Meer. Krui-
dengeneeskundc bij dieren is tot nu toe re-
centelijk in één boek beschreven door J. de
Baïracly-Lcvy. Onderscheiden worden phy-
tofarmaceutica, sterk werkend en weten-
schappelijk bewezen zoals digitalis en bel-
ladonna en phytotherapeutica die milder
werken zoals arnica en chelidonium. Para-
celsus en later apothekers begonnen met
het isoleren van de werkzame stoffen zoals
opium uit de papaveren coffeïne uit kof-
fiebonen. De kruidengeneeskunde werd
begin deze eeuw dan ook geheel verlaten
tot er na het softenon-drama een kentering
kwam. In tegenstelling tot de gangbare
farmaca. hebben kruiden een gecom-
pliceerde werking op het lichaam. Een
kruid bevat vele stoffen die met elkaar de
genezing bewerkstelligen, met name de af-
weermechanismen in het lichaam. De kwa-
liteit van kruiden laat vaak te wensen over.
Verontreinigingen, genetische afwijkingen
en otijuiste wijze van behandelen en oog-
sten komen voor. Dit kan natuurlijk ook
voor homoeopathische oertincturen
gelden.

De spreker wees tenslotte op de ernstige
bijwerkingen die mogelijk zijn door de
toediening van kruiden en op de onover-
zichtelijke distributiesituatie in Nederland.
De avond werd besloten met een betoog
van collega C. Ruigh over het OTC-prepa-
raat in de veterinaire apotheek. Er ont-
stond een discussie over het al dan niet
vrijlaten van homoeoepathische prepara-
ten. Het op de juiste wijze veterinaire ho-
moeopathie bedrijven is een kunde die tot
nu toe slechts door enkelen in beperkte
mate wordt beheerst. <7.

Op 12 november 1987 legde een aantal collegae de toets Veterinaire Homoeopathie van de
Groep Veterinaire Homoeopathie met goed gevolgaf De nieuwe aangevulde lijst van te con-
sulteren homoeopathisch werkende dierenartsen ziet er als volgt uit:

.L.I.W.A. Dricsscn
Mevr. M.C. van der Meer
Mevr. M.1-.. l.ul/-
Vogelenzang
K.M. Rienks

Berliozplein 3
Grocnhovenweg 501
Van Alkemadelaan 20
Overhage 10
Bronkhorststraal 13a
Kon. Wilhelminalaan 27
Heemraadsingcl 128

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt; voorde
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Begeleiding melkveebedrijven (f 600,—)
15 en 16 maart 1988 (88/13)
17 en 18 maart 1988 (88/27)

23 januari 1988 Paard/Broekhuizenvorst (88/04)
29 januari 1988 Gez.dieren/Wageningen (88/05)

6 februari 1988 Gez.dieren/Emmeloord (88/06)
27 februari 1988 Gez.dieren/Emmeloord (88/35)
4 maart 1988 Gez.dieren/Wageningen (88/.34)

11 februari 1988 Themadag slachtsector (88/08)
26 mei 1988 Themadag vermcerderingssector

Consumptievissen (/ 230.—)
24 februari 1988 (88/26)
(Excursie visziekten: 13 april 1988)

Herhaling vleesteehnologie (f \\.\\ 70,—)
26 en 27 april, 3 en 4 mei 1988 (88/07)
De cursus is reeds volgeboekt.

Herhaling embryotransplantatie rund (/\'3.500,—)
30 mei t/m 3 juni 1988 (88/19)

5 t/m 9 september 1988 (88/21)
12 t/m 16 september 1988 (88/22)
19 t/m 23 september 1988 (88/23)
De cursus.scn zijn reeds volgeboekt, u kunt zich
opgeven voor de wachtlijst.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1988.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 0,30-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

De banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneesiiunde 1987 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van ƒ22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1987\'.

Voor hel iidmaalschap van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld dc volgende collegae:

Bartels. .1. H. A. M.: 1987: 2180 Kalmthout-N.R. (België), .los Tilborghsstraat 2^.

Gcrard-Looncn. Mevr.C. .1. A.: 1987: 2200 Antwerpen (België). Bikschotclaan 221) (bus
3).

Gisteren. Mevr. Th. M. A. C. van: 1987: 4102 CK Culemborg. César 1-rancksira,u 5.

Als kandidaatlid vande Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

Bruijn. Mevr. J. M. de; 3981 Hl) Bunnik. Koningslaan 7.
Jansen. Mevr. M.: .1981 ZL Bunnik, VIetweide 32.
Ravenshorst. Mevr. M. M.: 3514 CJ Utrecht. Adelaarstraat 92.
Relou. Mevr. 11. M.: 3583 VV Utrecht. Graaf Adolfstraat 40.
Virginia. E. C.: 3571 AP Utrecht, Frits Cocrslaan 44.

(afwezig) 45 jaar
(afwezig) 45 jaar
(afwezig) 25 jaar
(afwc/ig) 35 jaar
(afwc/ig) 35 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 30 jaar
(aanwe/ig) 70 jaar
(afwezig) 25 jaar
(aanwezig) 25 jaar
(afwezig) 25 jaar

Mevr. G. M. van der Burgt
Mevr. F. dc Blaauw-Dirven
Mevr. T. van Duffelen
E. van Gardcren
Mevr. M. 11. Mars
R. Roskam

A. .1. van Dijk
A. 1\'cnncma
G. C\'. M. Grinwis
Mevr. Z. S. Molendijk
R. .1, 11. Hoebink
R. G. A. Schuurmans

,1. M. van Beers
M. A. M. Evcrs
Mevr. U. M. T. Holling
.1. A. Z. Kraai
W. ,1. M. Landman

Het bestuur van Mastitis, veterinair dispuut van de UVSV/NVVSU heeft zieh voor het jaar 1987/"88 ais
volgt geconstitueerd:

.loan Vandchock, oppcrtiet
llannie Meijerink, schrijftiet
Michcllc Slicdrecht. pcgcltict
Irene Riem. vierde kwartier

Het bestuur van "Cerberus\' heeft zich voor het bestuursjaar 1987/ 88 als volgt geconstitueerd:

De Heeren E. A. A. C. Cjemmckc en A. E. f. van Goor zijn onder driekoppig gehuil in de \'hel der
honorairen\' opgenomen.

198 liarkman. Mevr. M. G.: 1985; 3514 AR
Utrecht, Bcmuurdc Weerd O.Z. 44, tel. 0.30-
7.30568; d.

202 *l)laauw-Dirven. Mevr. F. de: 1987; 5113 GG
Ulicoten, Molenstraat 8, tel. 04249-692 (pri-
vé), 04257-9587 (prakt.); p.

206 liraak. Dr. A. E. van de: 1977; 3905 N B Veen-
endaal, Haspel 4, tel. 08385-2.3974 (privé),
03429-2524 (bur.); wet. medew. bij Denka-
vit Nederland B.V..aid. Research en Deve-
lopment.

202 * Boer. H. N. de: 1983; 8913 CA Leeu-
warden, Westerpark 5, tel. 058-157512; k.d.
R.V.V. kr. I.

207 Broek. ,/. P. J. M. van den: 1987; 6088 BK
Roggel, Burg. Gubbelsstraat 38, tel. 04749-
1099 (privé), 1889 (prakt.); p., ass. bij A. de
Groot, .1. H. Kraak. A. dc Leeuw van
Weenen, .1. Rietjens, N. .1. Schijns en J.
Slaats.

209 Burger. C. P: 1957; 7121 KX Aalten, Spie-
kerdijk 6, tel. 05435-459; k.d., plv. i., r.k.

209 *Hurgi. Mevr. G. M. van de: 1987; 3583 JD
Utrecht, Stadhouderslaan 47; tel. 030-
513212; d.

210 *Co/enhrander. Dr. B.: 1969; 3708 GR Zeist,
Graaf Janlaan 96, tel. 03404-21211 (privé),
0.30-531124 (bur.); hlr. E.d.D.

210 *Coppens. Mevr. M. L. G.: 1987; 3524 KC
Utrecht, Sleeswijk 33, tel. 030-897508 (pri-
vé), 04750-33317 (prakt.); p., ass. bij M. C.
A. Rascnberg; wnd. d.

.i/.( Dartel. A. A. M. van: 1981; 14140 Livarot
(Erankrijk), L\'Eglise Heurtevent; p..ass. bij
Leleu cn Rciss.

2/2 * Dereksen. D. P.: 1987; 3581 PC Utrecht,
Parkstraat 29, tel. 0.30-513200; wnd. d.

213 Dijkstra, li. J.: 1975; 5708 AJ Helmond,
Den Heijder 5, tel. 04920-41200 (privé),
52055 (bur.); d. R.V.V., h. lokatie Hel-
mond, adj. i.V.D., Ir. S.V.0.

215 * Duffelen. Mevr. T. van: 1987; 3581 WT
Utrecht, Bolstraat 27B, tel. 030-520767 (pri-
vé), 0180.3-18687 (prakt.); p., ass. bij R. J.
Sterk.

216 Duursema. W. J.: 1987; 3705 ZP Utrecht,
Warande 123, tel. 03404-52464; wnd. d.

220 *Eeitsma. Mevr. H.: 1987; 3981 ZM Bunnik,
Vletweide 72, tel. 03405-62688; wnd. d.

221 *Frank. Mcvr. M.: 19X7; -■(891 EPZccwoklc.
Slroomvlici 89. tel. 03242-2489; wet.
medew. l\'.d.D.

223 (icmcri. H . van: 1957; 6573 CM Beek/Ub-
bergen. Rijksstraalweu 53. tel. 080-233123;
r.d.

A. l hacrUian 81.
23! Hehler. Th.: 1975; 2401 DA Alphcii a/d
Rijn. Haringvliet tel. 01720-33672 (pri-
ve). 070-4070.16 (bur.l; toegev. i.V.G.

232 "Herpen. H. van: 1984; 3572 HB Utrecht.
Poortstraat 17 bis. tel. 030-733899 (privé).
531696 (bur.); wet. medew. R.U. Utrccht.

233 "Hoebink. R..I. H.: 1987;3513 BN Utrecht.
Singcistraat 20 bis. tel. 030-321732; wnd. d.

234 * Höfling. Mevr. U. M. T.: 1987; 3582 ZM
Utrecht. Ina Boudier Bakkcrlaan 201.

3t4 Klink. f.. (i. M. van: 1983; Mongu (Zambia).
Dep. of Vet. and Tsctse Control .Services.
P.O. Box 9100.14. lel. 09-267-221 125 (privé),
221351 (prakt.); Vet. Res. Off.
249 "Kraai. ./. A. 7..: 1987; 3572 GA Utrccht.

Zandhofsestraat 3 bis. tel. ()-1()-719770; d.
252 "Landman. W..I.M.: 1987; 3514 l\'G Utrccht.
Valkstraat 23 bis. tel. 030-713064.

253 "Leeuwen. .Mevr. E. C. van: 1987; 5715 PR
l.icrop. Broekkant 5.tel. 04926-1273(privé).
04937-1770 (prakl.); p.. ass. bij !.. P. M.van
den Brand. M. M. F. II. van Kuijk. R. .1. M.
1.. Raijmakcrs, L. A. .1. Smeenk en .1. A.
Westcrbeck.

Anlhoniushof 135; d.
260 Minne. /\'. A. van der: 1976; 7413 ZC Deven-
ter. Tweede Pauwcnlandstraat 36. tel. 057(10-
3.1001; p. kl. huisd.
26/ "Molendijk. Mevr. /.. S.: 1987; 3514 AG

Utrecht. Wcerdsingel OZ 66 bis.
263 Nel. Mevr. .1. A. L^an der: 1987; 5627 IIC
Findhoven. Dordognelaan 67. lel. 040-
416917; wnd. d.
265 Nubé. H. .L: 1959; 8914 AZ Leeuwarden.

Harlingcrstraatweg 107. tel. 058-128769; d.
265 "Nubé-I.angeraar. Mevr. C. L.: 1975; 8914
AZ Leeuwarden. Harlingcrstraatweg 107.
tel. 058-128769; p.
267 Overgaauw. P. A. M.: 1985; 3524 WD
Utrecht. Olympus 108, tel. 0.10-897771 (pri-
vé). 516683 (prakt. ); p.. geass. met Th. R. F.
Oltcnschot.

269 Pijls. ./. L. A.: 1987; 6372 CP Landgraaf
Hoofdstraat 47E. tel. 045-318983 (privé);

p.. ass. bij F. Burgers.
276 "Roskam. R.: 1987; 3522 .Ki Utrecht. Mcr-
wedckadc 185 B; d.
278 "Sehuik. //. C. van: 1987; .1405 CG Utrecht.

Noordzijde 474 A.
281 "Schuur. A. (,.: 19X2; 1441 KW Purmcrcnd.
Watcrlandhian; icl. 02990-35674; p. 11-D.
kl. huisd.

282 Slolboom. P. /\'.; 19X1; 5752 Dcurnc.
Kicvilsweg 5. tcl. 049.10-17565 (privé), 12582
(prakl.); p.. geass. met .1. 11. S. 11. M. van
Gullek cn .1. P. Ci. Vermeer.

287 "Sirijbosch. Mevr. C. (i. /..; 19X7; 35X1 .IA
Utrccht. Van Alphenstraat 3, lel. 030-
513200; d.

Nieuwstraal 25 bis.
289 Terpsira. Dr. Dr. h.c. .1. 1: 1931; U-1943;
Ereprom. Gent-1972; 2904 AE Capelle a/d
LIssel. l.lsselzichl. St. Hcicnabaai 1. kamer
XII. tel. 010-4512977; r.d.; oud-wnd. dir.
C.D.L; O.O.N.
289 Tei H isscha van Schellinga. R. D.: 1969; X6() 1
XH Sneek. llemdijk 27, tcl. 05150-18244
(privé). 12714(prakt.);p.,geass. met 1. Bol-
Icma. A. .1. l.obstcyn, E. A. Oord, B.
Reitsma. A. v. d. Schaaf cn K. D. Vink.
289 Theeuwes. ./. ./. A.: Gcnt-l9X6; 4X49 PS
Dorst. Bavelstraat 12. tel. 0161 I -2180; wnd.
d.

294 "Vereammen. T. ./. M.: 1987; 5551 T.I Val-
kenswaard. Vcnbergseweg 8. tel. 04902-
12.101 (privé), 04906-1682 (prakl.); p.. ass.
bij 11. M. .1. Spoorcnbergen .1. L\'. M. Spoo-
renberg.

298 Volp. S.: 1984; 7443 KC Nijverdal, Vale-
riaan 27, lel. 05486-18292 (privé), 15222
(prakt.); p.. geass. met .1. Binncma cn B. 11.
.1. Vulink.

298 "Voorilwijsen. R. P. van: 1986; 3401 DX
LIsselstein. Vingcrhoekhof 27; wnd. d.

299 Vries. (,. II. C. de: 1984; 5391 KE NuUnul.
Loonsestraat 6. iel. 04102-4212 (privé).
04124-1786 (prakt.); p.. ass. bij .1. Nijcn-
Twilhaar cn O. .1. M. Thijsscn.

301 "Wal. P. van der: 1980; 7322 LG Apeldoorn.
Kruizcmuntstraal 151, tel. (L5.5-668763; k.d.
R.V.V. kr. 5.
301 * IVedun en. Mevr. S. M. der: 1987; 3572 CK
Utrecht. Kapelstraat 83; d.

Binnen onze Drug Safety R&D Laboratoria
in Nederland en Frankrijk worden door ca. 60
medewerkers een breed scala aan toxicologische
experimenten op onze (nieuwe) geneesmiddelen
uitgevoerd.

De pathologiegroep - met haar multidisciplinaire
contacten - speelt een belangrijke rol in het
ontwerp, de uitvoering, evaluatie en interpretatie
van deze experimenten.

Na een intensieve inwerk- en trainingspe-
riode zult u gaan participeren in studie-teams. Na
verloop van tijd bent u als lid van een studie-team
tezamen met de toxicoloog en de clinisch chemi-
cus medeverantwoordelijk voor het ontwerp, de
uitvoer en controle van toxicologische studies.
U informeert en controleert de medewerkers
welke betrokken zijn bij de studies en bent verant-
woordelijk voor de interpretatie en evaluatie van
macroscopisch- en histopathologisch verkregen
gegevens uit deze studie. Ontwikkeling en valida-
tie van nieuwe methodieken en technieken (o.a.
immunotoxicologie en morfometrie) behoren
eveneens tot het takenpakket.

Onze voorkeur gaat uit naar kandidaten
die hun academische opleiding op de faculteit der
Diergeneeskunde hebben afgerond en daarbij
blijk hebben gegeven van belangstelling in de
pathologie. Ook nodigen wij academici met een
toxicologische en/of pathologische achtergrond,
bijvoorbeeld vanuit de biologie, uit om te reage-

U bent bereid tot een nauwe samenwerking
met de verschillende disciplines en beschikt over
goede contactuele eigenschappen. U heeft In-
teresse en ambitie om u verder te ontwikkelen en
door te groeien in de toxicologische pathologie.

Voor meer informatie over de boven-
staande functie kunt u contact opnemen met
dr. F. v.d. Veen, Departmental Head Drug Safety
Research and Development Labs, tel. 08866-1656.

Uw schriftelijke sollicitatie kunt u met ver-
melding van vacaturenummer JH 86-16 binnen 14
dagen richten aan dhr B.TJv\\. van der Rijst, Perso-
nele Zaken en Maatschappelijk Werk, Organon
International B.V., Kloosterstraat 6, te Oss.

Organon Inlernahonal bv is de grootste werk-\'
maatschoppij van Akzo Phorma, de farmaceutische
divisie van Akzo. Organon ontwikkelt, fobriceert en

distribueert geneesmiddelen en diag-
nostico. Deze preporaten worden
bijna overal ter wereld ver-
kocht. In 37 landen

gebeurt dit door meer
dan 40 Organon
vestigingen. In andere
landen door agenten,
n Nederland worden
de belangen van Orga-
non International behartigd
door Organon Nederland bv.

Uitval door uierontsteking (mastitis) verlaagt het rendement aanzienlijk.
Produktieverliezen van wel 10% zijn geen zeldzaamheid. Behandeling met
Avuloxil beperkt de schade voor uw veehouders.

Avuloxil is een uniek produkt, met drie bestanddelen. Het beste antibioticum,
amoxicilline. Clavulaanzuur, waarmee dit antibioticum nog effectiever wordt. En
prednisoion, dat het ontstekingsproces snel onderdrukt.

Avuloxil kent zijn gelijke niet en heeft bewezen snel, veilig en afdoende te
werken. Adviseer uw veehouders dus de mastitis-injector met het revolutionaire
clavulaanzuur: Avuloxil.

SAMENVATTING Gedurende vijfjaren werden 1729 lioppels van 73 slachtliuil<enbedrijven
behorende tot 3 integraties onderzocht op het vóórtcomen van coccidiose. In totaal bleelc
gemiddeld 50,3% van de Icoppeis geïnfeicteerd te zijn. Tussen de integraties waren er duidetijii
verschillen. Ook in de ernst van de infekties, uitgedrukt in een relatieve coccidiose score bleken
verschillen aanwezig te zijn.

Vooral in najaars- en winterkoppels bleek relatief vee! coccidiose gekonstateerd te worden.
Andere aandoeningen zoals luchtweginfekties en beengebreken bleken een ander seizoens-
patroon te hebben.

Tijdens het gebruik van anticoccidia werden verschillen waargenomen in de incidentie van
Eimeria-j-/)ec7ei. Herhaald gebruik van dezelfde middelen deed het spectrum veranderen, onder
andere naam het aantal menginfekties toe. Vooral de zogenaamde shuttle programtna\'s met
nicarbazin bleken effektief te zijn in het onderdrukken van de coccidiose.
Van koppels, positief bevonden voor coccidiose, werden lagere technische resultaten gemeten.

SUMMARY 1,729 Flocks from seventy-three broiler farms, belonging to three integrated
groups, were studied for the presence of coccidiosis during a ftve-year period. An overall average
of 50.3 per cent of the flocks was found to be infected. There were marked difference between the
integrated groups. Differences were also observed in the severity of infections, expressed in a
relative coccidiosis score.

A relatively high incidence of coccidiosis was particularly observed in autumn and winter flocks.
Other conditions .such as repiratory tract infections and teg defects were found to present a
different seasonal pattern.

Variations in the incidence o/Eimeria species were observed during treatment with anticoccidial
drugs. Repeated administration of the same agents re.sulted in changes in the spectrum: among
other things, the number of mixed infections increased. Particularly so-called shuttle program-
mes using nicarbazin were found to be effective in suppressing coccidiosis.

Hoewel anticoccidiose middelen of anticoccidia veelvuldig preventief via het voer
worden toegediend, komen (sub)klinische coccidiose infekties bij slachtkuikens nog
veel voor. Met de introduktie van nieuwe middelen neemt weliswaar het aantal
geinfekteerde koppels af, maar dit blijkt meestal tijdelijk te zijn. Braunius (2) vond
dat de introduktie van een nieuw middel op een groot slachtkuikenbedrijf de
infekties verminderde en uitstelde, maar dat dit effekt afnam naar gelang het middel
langer gebruikt werd. Verder werd vastgesteld dat als de Eimeria species afzonder-
lijk werden beschouwd, deze geen signifikante invloed uitoefenden op de technische
resultaten. Wel werd gevonden dat E. maxima een dominante rol speelde in verge-
lijking met E. acervulina. Bovendien werd vastgesteld dat de top van de E. maxima
infekties één week later optrad in vergelijking met de top van de E. acervulina
infekties. In een ander onderzoek in 2 slachtkuiken integraties met in totaal 52
bedrijven werd gevonden dat het eerst E. acervulina infekties optreden, gemiddeld 3

\' Dr. W. W. Braunius, Ge/ondheidsdicnst voor Dieren in CJelderland. Postbus 10, 6880 BD Velp.
Tijd.schr. Diergeneeskd. deel 113. aft. 3. 1988 123

dagen later E. maxima en menginfekties zichtbaar worden en weer 3 dagen later de
E. tenella infekties worden waargenomen (4). Alleen bij koppels metf. acervulina-
en bij koppels met menginfekties werden signifikant (p < 0,05) lagere produktie
getallen vastgesteld.

Doel van dit onderzoek was het vóórkomen van coccidiose vast te stellen in drie
slachtkuiken integraties. Tevens werd getracht inzicht te verkrijgen in een moge-
lijke relatie tussen het gebruik van anticoccidia en het optreden van verschillende
Eimeria species. Verder werden de technische resultaten van de onderzochte
koppels vergeleken.

Het onderzoek strekte zich uit over 3 Gelderse slachtkuiken integraties met 73 bedrijven en in
totaal bijna 2 miljoen dieren per opzet. De bezettingsdichtheid varieerde van 21 tot 26 dieren
per m^; meest Hypeco, maar ook Hubbard en Starbro slachtkuikens.
Doorgaans werd de eerste levensweek meel gevoerd, daarna gepelleteerd voer. Anticoccidia
werden vanaf de eerste levensdag tot enkele dagen voor het slachten via het voer verstrekt.
De Premixen werden door alle drie integraties van dezelfde premixfabrikant betrokken en
het gebruik van de verschillende anticoccidia werd zoveel mogelijk gecoördineerd.
Vanaf 1981 werden de sektiegegevens van de Gezondheidsdienst voor Dieren te Gelderland
met betrekking tot de betrokken bedrijven verzameld. Per opgezet koppel werden routine-
matig ongeveer 4 dieren per hok onderzocht, beginnend in de 3e levensweek. Dit onder-
zoek werd meestal 2 maal herhaald in de volgende weken. De dieren werden verzameld door
de voorlichters van de betrokken integraties.

De dieren werden geseceerd en onderzocht zoals eerder beschreven (I). Gebaseerd op
lokalisatie, de aard van de laesies en op microscopisch onderzoek van darmuitstrijkjes
werden de Eimeria-species gedetermineerd. De aanwezigheid van waarneembare laesies ten
gevolge van coccidiosis en het gemiddeld aantal oöcysten per gezichtsveld (40x) werden vast-
gesteld. Per dier werd de mate van infektie uitgedrukt in een \'score\':

1 = slechts enkele oöcysten (< 50 oöcysten E. acervulina, < 5 oöcysten E. maxima of E. ieneiia): geen

2 = meerdere oöcysten 50 oöcysten E. acervulina, > 5 oöcysten E. maxima of E. lenella): geen ot

Sektiegegevens van de eerste twee levensweken werden niet in de berekening opgenomen,
omdat coccidiose infekties dan zelden of nooit worden waargenomen.
De \'score\'-berekeningen werden gebaseerd op de eerste waarneming van coccidiose, met
dien verstande, dat indien tijdens het eerste onderzoek slechts geringe coccidiose werd
vastgesteld (score I) en bij een vervolgonderzoek hogere scores werden gevonden, alleen
hogere scores als uitgangspunt werden genomen.

Van integratie II en III werden tevens de technische resultaten verzameld en uitgedrukt in het
Produktie Getal (6):

De koppelgegevens werden gerangschikt per dag van opzet en per twee-maandelijkse kop-
pel-perioden, daar een gemiddelde mestperiode van ongeveer 6 weken werd gevolgd door een
leegstand van 14 dagen. De gegevens werden tevens gerangschikt per rotatieperiode van de
anticoccidia.

Gedurende vijfjaren werden 1729 koppels van 73 bedrijven onderzocht. Hiervan
bleek 50,3% met coccidiosis te zijn geinfekteerd (tabel 1). Terwijl integratie II het
laagste percentage positieve koppels laat zien, werd in integratie I het hoogste
percentage n.1. 63,9% waargenomen. De relatieve coccidiose score was echter het
hoogst in integratie III.

In tabel 2 worden de gegevens per integratie en per jaar weergegeven. Tevens wordt
de verdeling van positieve koppels in de verschillende Eimeria-species getoond. Het
hoogste percentage positieve koppels in het totaal van alle integraties werd waarge-
nomen in 1983. Per integratie blijkt het nogal te verschillen. Door de jaren heen
steeg over het algemeen de relatieve coccidiose score; hoewel deze score in integratie
III altijd hoog was. In de eerste jaren waren vooral de geringe coccidiose infekties
percentueel gezien belangrijk, terwijl de menginfekties juist weinig voorkwamen. In
latere jaren nam het aantal menginfekties toe.

Gerangschikt per koppelperiode gedurende vijf jaren bleken vooral de najaars- en
winterperiode de hoogste incidentie te vertonen. Maart tot juni bleken de gun-
stigste maanden te zijn (tabel 3).

Als het vóórkomen van de positieve koppels per rotatieperiode van de anticoccidia
wordt beschouwd (fig. I), wordt waargenomen dat door de jaren heen het percen-
tage toenam, maar tevens dat het percentage menginfekties ook steeg bij herhaald
gebruik van de middelen. In de laatste jaren valt op, dat alleen tijdens het gebruik
van nicarbazin in een zogenaamde shuttleprogramma met een ander middel een
lagere incidentie van coccidiose werd waargenomen.

Van 821 koppels van integratie II en III waren sektiegegevens en de technische
gegevens beschikbaar. Het gemiddelde Produktie Getal van alle koppels was 174,8.
Koppels waarbij geen coccidiose werd waargenomen resulteerden in een gemiddeld
Produktie Getal van 178,7 terwijl koppels met geringe coccidiose een gemiddelde
behaalden van 175,2 (tabel 8). Koppels waarbij matige tot ernstige coccidiose
werd vastgesteld, behaalden een gemiddeld Produktie Getal van 172,8. Dit was
hoog signifikant afwijkend van de koppels zonder coccidiose. Opgesplitst naar
species blijken koppels met menginfekties ook een signifikant lager Produktie
Getal te behalen.

Gedurende de onderzochte vijf jaren werd door de integraties min of meer regelma-
tig gewisseld in het gebruik van anticoccidia. Deze wisseling in middelen werd
weliswaar zoveel mogelijk centraal gecoördineerd, maar niet altijd werden de
middelen gedurende dezelfde seizoenen gebruikt door alle integraties. Dit mag in
zover als voordelig worden beschouwd, dat mogelijke seizoensinvloeden vermin-

Tabel 2. Coccidiose infekties in drie slachtkuiken integraties: Percentage positieve koppels en gemiddelde relatieve coccidiose score (RCS).

Integratie Jaar Koppels _ Geringe E. acervulina E. maxima E. tenella Menginfekties

Tabel 3. Voorkomen van coccidiose per twee-maandelijkse perioden gedurende 1981 t/m 1985.

derd werden. Nadelig was, dat enkele middelen slechts door één integratie gebruikt
werden namelijk arprinocid twee maal en narasin één maal in één integratie. In het
histogram (fig. 1) komt niet tot uiting de tijdsduur waarin de verschillende middelen
gebruikt zijn, deze varieerde van 3 tot 8 maanden.

De RCS bleek vooral hoog te zijn in integratie III (tabel 1). Een hogere RCS berust
in de eerste plaats op een groter aantal dieren dat geinfekteerd wordt bevonden en
daarnaast in toename van de ernst van de infektie. In de hokken verspreidde de
coccidiose zich snel. Tussen de hokken bleek een tijdsverschil van slechts enkele
dagen te liggen; maar in het algemeen werd gevonden dat bijna altijd alle hokken
geinfekteerd raakten.

Door de jaren heen vertoonde het percentage menginfekties de neiging toe te
nemen, vooral bij herhaald gebruik van dezelfde middelen. In de laatste jaren

Tabel 4. Coccidiose en onderverdeling naar Eimeria-specics bij (herhaald) gebruik van ioiiophore
anticoccidia.

bleek gedurende de \'shuttle\' programma\'s met nicarbazin de laagste incidentie
van coccidiose waargenomen te worden. In deze \'shuttles\' werd meestal nicarbazin
gedurende de eerste 2 of 3 levensweken gebruikt, gevolgd door een ander middel tot
enkele dagen voor het slachten. Vooral de nicarbazin - salinomycine \'shuttle\' was,
mede gezien de grote aantallen koppels waarop dit programma werd toegepast,
goed in staat de coccidiose onder kontrole te houden. De verschillende ionophore
anticoccidia bleken, hoewel chemisch verwant, toch een verschillend spectrum te
hebben, ofschoon bij herhaald gebruik het werkingsspectrum op de verschillende
Eimeria species verschoof (tabel 4). Monensin bleek zeer effektief te zijn tegen E.
maxima, minder tegen e. tenella en vooral op den duur zwak werkzaam tegen E.
acervulina. Narasin werd slecht één maal gebruikt en had een spectrum dat analoog
was aan monensin. Salinomycine bleek opvallend zwak tegen E. maxima, met
herhaald gebruik steeg echter het percentage E. acervu//«ö-infekties. Lasalocid
werd ook slechts éénmalig gebruikt en bleek duidelijk zwak tegen E. acervulina.

Deze veldbevindingen sluiten aan bij de gegevens verkregen op batterijtesten door
Migaki et al. (5) en andere proeven zoals samengevat door Braunius(3).
Van de vier synthetische anticoccidia, die niet in een \'shuttle\' werden gebruikt
namelijk arprinocid, robenidine, halofuginone en clopidol methylbenzoquate
(Lerbek®) werden ook vergelijkingen in werkings spectrum samengesteld (tabel 5).
Hieruit moge blijken dat alle synthetische middelen, vooral bij herhaald gebruik,
ook zwak werkzaam zijn tegen E. acervulina. Bij het eerste gebruik gelijken arprino-
cid en Lerbek veel op elkaar, terwijl robenidine en halofuginone samen een bijna
identiek spectrum opleveren.

Aangezien naast coccidiose bij de slachtkuikenproduktie nog twee andere groepen
van infekties een rol spelen, namelijk luchtweginfekties (ontsteking luchtpijp en/of
luchtzakken, al of niet met Infektieuze Bronchitis en/of E. coli) en beengebreken
(osteoporose/dyschondroplasie), werden deze sektiebevindingen van 1983 tot en
met 1985 verzameld (tabel 6). In de integratie met het hoogste percentage coccidiose
werd ook het hoogste percentage luchtweginfekties en beengebreken gekonsta-
teerd. Een integratie gebonden vóórkomen ligt als konklusie voor de hand, maar de
oorzaken hiervan zijn nog onduidelijk. In een eerder onderzoek (4) werd wel
gevonden dat luchtweginfekties vooral op bedrijven met een middelmatig bedrijfs-

Tabel 5. Coccidiose en onderverdeling naar Eimeria-spedes bij (herhaald) gebruik van synthetische
anticoccidia.

Tabel 6. Voorkomen van luchtweginfekties, coccidiose infekties en beengebreken per integratie van
1983 t/m 1985.

resultaat werden vastgesteld, terwijl met afnemend Produktie Getal het percentage
beenafwijkingen steeg. Dit laatste zou kunnen samenhangen met slechtere hygiëni-
sche omstandigheden; vooral voor osteoporose.

Worden de drie belangrijkste sektiebevindingen bij slachtkuikens gerangschikt per
twee maandelijkse periode, dan blijken luchtweginfekties vooral voor te komen in
maart-april en november-december (tabel 7). Het ligt voor de hand hier klimaatsin-
vloeden te veronderstellen; o.a. sterke temperatuurswisselingen met hoge relatieve
vochtigheid.

Beengebreken zijn het gehele jaar door vrij konstant aanwezig, met uitzondering
van de periode januari-februari. Hier zijn als mogelijke faktoren aan te wijzen: de
lage temperaturen (vorst) waardoor reiniging en effektieve desinfektie met forma-
line moeilijk wordt en mogelijk de verminderde kwaliteit van de broedeieren.

Tabel 7. Voorkomen van luchtweginfekties. coccidiose infekties en beengebreken in drie integraties
van 1983 t/m 1985 gerangschikt per twee-tnaandelijkse periodes.

Coccidiose werd in deze 3 jaren het minst waargenomen van maart tot en met juni
(tabel 7). Dit is in overeenstemming met de bevindingen over 5 jaren (tabel 3).
Klimaatsfaktoren spelen hier mogelijk ook een rol.

Van twee integraties bleek het mogelijk ook de technische resultaten te verkrijgen.
Deze werden uitgedrukt in het Produktie Getal (PG) Het gemiddelde PG van de
gevolgde koppels bleek 174,8 te zijn. Volgens gegevens van het Consulentschap
voor Varkens en Pluimvee te Gelderland blijkt het gemiddelde PG van 36 door hun
gevolgde bedrijven over dezelfde periode 178,8 te zijn. (Pers. mededeling G. v.
Dommelen, 1986). Hieruit moge blijken dat het gemiddelde van de 2 bovenge-
noemde integraties redelijk dicht bij het provinciale gemiddelde ligt. Tussen de twee
integraties blijken wel verschillen aanwezig te zijn in de behaalde resultaten van
koppels met of zonder coccidiose. Het verschil in PG tussen koppels met of zonder
coccidiose bedraagt in integratie II 4,7 punten en in integratie III maar liefst 10,7
punten. Gezien het verschil in de gekonstateerde gemiddelde RCS (namelijk 34,8
respektievelijk 56,8) ligt het voor de hand hier een samenhang tussen te vermoeden.
Gemiddeld bleek het verschil in PG tussen koppels met of zonder coccidiose 5,3
punten te zijn. Dit verschil was signifikant (p < 0,001). Volgens berekeningen van
het Consulentschap komt 1 punt PG overeen met 1,4 cent opbrengst per kuiken.
Dit zou dus kunnen betekenen, dat in koppels met coccidiose 7,4 cent per kuiken
verloren gaat.

Tabel 8. Technische resultaten (uitgedrukt in Produktie Getal) van 821 slachtkuikenkoppels van
Integratie 11 cn 111 gedurende 1982 tot en met 1985.

Werden de technische resultaten van de koppels gerangschikt naar Eimeria species,
dan bleken koppels met geringe coccidiose infekties (meestal E. acervulina) ge-
middeld 3,5 punten lager te behalen dan koppels zonder coccidiose. Bij hogere
coccidiose scores resulteerden vooral koppels met E. tenella of menginfekties in nog
lagere Produktie Getallen. Dit onderstreept eens te meer het belang van het ver-
richten van sekties, het bepalen van de gevoeligheid van Eimeria en een optimali-
sering van het gebruik van anticoccidia.

Dank is verschuldigd aan de heer W. F. G. L. van Erkelens, drs. H. Kuil, mej. Y. Visser en de
heer J. van Alphen.

1. Braunius WW. Monitoring the biological performance in broilers, with special regard to subclinical
coccidiosis. Arch GeOugelkunde 1980; 44: 183-7.

2. Braunius WW. Epidemiology ofEimeria in broiler flocks and the effect of anticoccidial drugs on the
economic performance. Avian Pathology 1983; 12: 23-33.

3. Braunius WW. lonophorous anticoccidial drugs in coccidiosis control. WPS Journal 1985; 41:
198-209.

4. Braunius WW. Epidemiology of Eimeria in broilers in relation to anticocccidial drugs. Arch
Genügelkunde 1986; 50: 88-93.

5. Migaki Tl, Chappel LR, and Babcock WE. Anticoccidial Efficacy of a New Polyether Antibiotic,
Salinomycin, in Comparison to Monensin and Lasalocid in Battery Trials. Poultry Science 1979; 58:
1192-6.

6. Voeten AC and Brus DHJ. Het produktie getal als graadmeter voor de opfokresultaten van
slachtkuiken. Tijdsch Diergeneeskd 1966; 91: 1233-40.

Coccidiose bij slachtkuikens: het vóórkomen
van oöcysten in faeces in relatie tot
sektiebevindingen bij (sub)klinische coccidiose
en het effekt hierop van nicarbazin

Coccidiosis in broilers: the appearance of oocysts in the faeces in relation to
findings at autopsy in cases of (sub-)clinical coccidiosis and the effect of
nicarbazin on these findings

SAMENVATTING Van slachtkuikenhedrijven. die dieren ter sektie aanboden, werden tevens
faecesmonsters verzameld. Door middel van 2 methodes werden 126 monsters onderzocht. In de
mest waren gemiddeld3,5 dagen eerder oöcysten aantoonbaar voordat tijdens sektie coccidiose
kon worden vastgesteld. Terwijl 65.9% van de faecesmonsters positief waren, bleken 46.0% van
de sekties positief voor coccidiose.

Bij faecesonderzoek bleken meer menginfekties aanwezig te zijn. dan uit sektie kon worden
opgemaakt.

De hoogste aantallen oocysten werden gevonden bij E. acervulina maar ook bij menginfekties
werden hoge aantallen oöcysten vastgesteld. Het gebruik van nicarbazin tijdens de eerste drie
leven.sweken bleek het optreden van coccidiose uit te stellen.

Het veelvuldig toepas.sen van wachttermijnen van de anticoccidia in verband met \'uitladen\' gaf
hoge uitscheidingen te zien.

SUMMARY Faecal samples were also collected from broiler farms presenting birds for
autopsy. 126 Samples were examined, using two methods. Oocysts were detectable 3.5 days
previously on an average before the presence of coccidiosis was determined at autopsy.
Of the faecal.samples 65.9 per cent were positive, and 46.0 per cent of the findings at autops were
positive for coccidiosis. Examination of the faeces showed that more cases of mixed infection
were pre.sent than could be concluded from autopsy.

1 he largest number of ocjcysts was observed in E. acervulina infection, though large numbers of
oocysts were also detected in cases of mixed infection. Treatment with nicarbazin during te first
three weeks of life was found to delay the appearance of ccjccidiosis.

I he frequent use of withdrawal periods in the administration of anticoccidial drugs in view of
\'thinning\' showed high excretion rates.

Dc beschrijving van Iclinische coccidiose dateert uit de tijd, dat pluimvee nog op de
traditionele wijze werd gehouden. In de moderne slachtkuikenproduktie worden
bijna continu anticoccidia in het voer verstrekt en komt deze vorm van ernstige
coccidiose zelden of nooit voor. Wel komen geringe infekties voor, die echter toch
de economische resultaten negatief kunnen beïnvloeden. Levine (8) introduceerde
de term coccidiasis voor Eimeria infekties, die geen klinische symptomen veroor-
zaakten. Voeten (11) vond, dat zelfs geringe infekties van acervulina en E. maxima
de voederkonversie met 0,1 kunnen verhogen en het levend eindgewicht met 100
gram verlagen. Om infekties in slachtkuikens aan te tonen zijn verschillende
methodieken beschreven: \'lesion scoring\' volgens Johnson en Reid (6), oöcystentel-
lingen in de mest (5) of strooiselmonsters (9), en sektie van (mindere kwaliteit)
kuikens (11).

\' Dr. W. W. Braiiiliiis. Cic/ondhcidsdiciist voor Dieren in Cjclderland. Po.stbiis 10. 6XX0 BD Velp.
1 32 Tijdschr. Diergeneeskd.. deel 113. ajl 3. 1988

Al deze methodieken hebben voor- en nadelen. In het buitenland wordt veelal
\'lesion scoring\' of oöcystentellingen verricht, terwijl in Nederland sektie van kui-
kens wordt toegepast.

Vergelijkend onderzoek van de verschillende methodieken onder experimentele
omstandigheden is beschreven door Voeten en Braunius (13). Zij vonden dat onder
semi-praktijk omstandigheden infekties met het strooisel onderzoek volgens de
\'Boxtel methode\' één week eerder werden ontdekt dan met faecesonderzoek of
\'lesion scoring\'. Soms werden geringe \'lesion scores\' gevonden, die niet gerelateerd
konden worden aan de aanwezigheid van oöcysten.

Om een vergelijking mogelijk te maken tussen sektiebevindingen en de aanwe-
zigheid van oöcysten in de slachtkuikenpopulatie, bestaat de behoefte aan een
mogelijkheid om lage infektieniveau\'s in de faeces aan te tonen. Tevens zou deze
methodiek gebruikt kunnen worden om bij leegstand van de hokken ook oöcysten
in stofmonsters aan te tonen.

Dada en Lindquist (3) beschrijven een methode om Toxocara spp. eieren aan te
tonen in grondmonsters. De \'recovery\' van deze methode was 53 - 68%. De
methode houdt in dat monsters met verschillende flotatie media behandeld worden.
ZnS04 bleek een gunstige invloed op de \'recovery\' te hebben. Kazacos (7) vond, dat
voorbehandeling met een detergent (Tween), filtratie door kaasdoek, 3x wassen van
het sediment en flotatie met NaNOj of ZnS04 de beste resultaten gaf om Baylisasca-
ris procyonis eieren in grondmonsters aan te tonen.

In het hier beschreven onderzoek werd nagegaan of deze methodiek eventueel na
modifikatie geschikt is om geringe aantallen oöcysten aan te kunnen tonen in faeces
van slachtkuikens. Tevens werd het effekt van het gebruik van nicarbazin in de
startperiode van kuikens op het vóórkomen van coccidiose onderzocht.

Van bedrijven uit de provincie Gelderland, die kuikens aanboden voor onderzoek op
coccidiose, werden wekelijks aselekt op twee bedrijven binnen 24 uur ook faecesmonsters
verzameld. In totaal werden 126 faecesmonsters onderzocht van 59 koppels verdeeld over 26
bedrijven, welke niet met sulfonamiden waren behandeld. Het gebruik van anticoccidiose
middelen werd genoteerd. De sektie werd verricht op gemiddeld 4 dieren per hok, die door de
voorlichter van de integratie verzameld waren. Sektie geschiedde zoals eerder beschreven (I).
De sektiebevindingen ten aanzien van coccidiose (aantal microscopisch waargenomen
oöcysten in het darmuitstrijkje en eventuele darmlaesies) werden weergegeven als volgt:

1= slechts enkele oöcysten (< 50 oöcysten acervulina. < 5 oöcysten A\'. maxima of E. tenella). geen
laesies aanwezig

2 = meerdere oöcysten 50 oöcysten E. acervulina. ^ 5 oöcysten E. maxima of E. tenella). geen of

Per onderzoek werd een Relative Coccidiose Score (RCS) berekend als volgt:
totaal van individuele scores x 100

Tijdens de verzameling van de faecesmonsters werden tevens mest- en strooiselkonditie
beoordeeld. Bij de mestbeoordeling werd een score gegeven voor de hoeveelheid en konsis-
tentie van de mest: O (droge mest); I (enkele dunne mesthoopjes); 2 (meerdere dunne
mesthoopjes); 3 (veel dunne mest) en 4 (zeer veel dunne mest). De strooiselkonditie werd
eveneens beoordeeld: O (droog, rul); 1 (iets aangekoekt); 2 (plakkerig); 3 (nat)en 4 (zeer nat).
Per hok werden tninimaal 40 verse faeceshoopjes verzameld, waarbij er op gelet werd dat
de helft uit blinde darmfaeces bestond. Als monstermedium werd 100 ml van een 2%
kaliumdichromaat oplossing gebruikt waaraan 0,1 ml Tween was toegevoegd. Voor en na de
monstername werden de potjes gewogen (± 40 gram faeces).

De monsters werden geschud en vervolgens gefiltreerd door kaasdoek (opening ca. 350 /nm).
Kaasdoek met inhoud werden daarna in de vervolgens met ca. 100 inl water gevulde
monsterpotjes gehangen en 30 minuten op ecn schudmachine geplaatst. Daarna werd de
kaasdoek uitgewrongen en het verkregen 2e fikraat bij het vorige gevoegd, waarna het
verzamelde fikraat werd aangevuld met water tot 300 ml. Na goed mengen werd Van het
fikraat 15 ml in een centrifugebuis overgebracht. Dit werd 3 minuten bij 1500 toeren/minuut
gecentrifugeerd, het supernatant afgegoten en het oorspronkelijke volume na schudden weer
aangevuld met leidingwater. Deze wasbehandeling werd nog 2x herhaald. Tenslotte werd het
supernatant afgegoten en vervangen dooreen ZnS04 oplossing (165 gram ZnS04 in 500 ml
water; s.g. = 1,236). Na schudden werden met een pipet 2 kamers van een McMaster
telkamer gevuld, en de oöcysten na 10 minuten geteld (\'McMaster methode\').
Als (zeer) lage aantallen oöcysten werden verwacht (omdat bij sektie geen coccidiose was
vastgesteld), werden twee centrifugebuisjes gevuld, die dezelfde behandeling ondergingen,
alleen werd na het toevoegen van de ZnSO, oplossing nogmaals gecentrifugeerd gedurende
15 minuten bij 1500 toeren/minuut. Daarna werden met een pipet enige druppels ZnS04 in
het buisje gedruppeld tot een bolle meniscus werd verkregen. Hierop werd een dekglaasje
geplaatst en na 3 uur staan werd het dekglaasje voorzichtig opgelicht, op een voorwerpglas
gelegd en het aantal oöcysten geteld door systematisch van links naar rechts het glaasje
microscopisch te onderzoeken (\'Direct methode\').

g = gewicht monster; n = aantal getelde oöcysten in 2 kamers
15 ml onderzocht; 2 kamers = 0,3 ml

De \'recovery\' van de hier gebezigde methodiek werd gekontrolcerd door negatief bevonden
mest te mengen met ± 20.000 /-.\'. tenel/a-oöcyslen per gram. De \'recovery\' bleek met de
\'McMaster methode\' gemiddeld 50,3% te zijn.

De 59 onderzochte koppels kwamen van 26 bedrijven behorende tot 8 integraties.
In 46% van dc gevallen waren de sekties positief voor coccidiose, terwijl 65,9% van
de faeces onderzoeken positief waren. In 79,3% van de gevallen met een positieve
sektie werden enkelvoudige Eimeria infekties waargenomen; bij de faeces onder-
zoeken was dit 34,5%.

Het maximum aantal gevonden oöcysten in de faecesmonsters is vermeld in tabel I.
Vooral E. ma.v/wa-infekties bleken slechts tot 1500 oöcysten per gram alleen voor te
komen, terwijl E. tenella tot 12.000 oöcysten per gram als enkelvoudige infektie
werd aangetroffen. E. acervulina kwam in geval van mono-infektie een faktor 10
hoger uit.

Menginfekties resulteerden in daar tussen liggende waarden. In één geval werden
bij een menginfektie van E. acervulina. E. maxima en E. tenella in de mest 250.10^
oöcysten per gram gevonden. Helaas was hierbij geen sektie verricht.
De leeftijd van de kuikens waarop voor het eerst oöcysten konden worden aange-
toond bleek bij de twee toegepaste methoden duidelijk te verschillen. De ge-
middelde leeftijd waarop alleen met de \'Direct methode\' oöcysten werden gevon-
den was 25,7 dagen terwijl op een leeftijd van gemiddeld 34,6 dagen ook de
\'McMaster methode\' positief was (tabel 2).

Tabel 2. Vergelijking\'Direkt methode\' en \'MclVIaster methode\' bij onderzoek van faeccsmonsters van
slachtkuikens met een leeftijd van 16 tot 47 dagen.

In geval bij sektie geen coccidiose kon worden vastgesteld, en ook dc \'McMaster
methode\' negatief was, bleek in 13,6% van deze monsters toch met de \'Direct
methode\' oöcysten aangetoond te kunnen worden (tabel 3).

In 24 monsters van koppels, waarvan de sektie negatief verliep, bleek met de
\'McMaster methode\' oöcysten gevonden te worden (subklinische coccidiose). Ge-
middeld werden hierbij 800 oöcysten per gram aangetoond.
Bij 58 koppels werd bij sektie coccidiose vastgesteld. Op basis van de RCS werden
deze bevindingen ingedeeld in: geringe coccidiose (RCS 0-33); matige coccidiose
(RCS 34-66) en ernstige coccidiose (RCS > 66). Sekties met geringe coccidiose
bleken in 95% van de gevallen samen te gaan met positieve bevindingen volgens de
\'McMaster methode\'. Bij ernstige vormen van coccidiose werden gemiddeld 43.10\'
oöcysten per gram in de faeces aangetroffen.

Tabel 3. Gemiddelde relatieve coccidiose score (RCS) bij sectie van slachtkuikens in samenhang met faeces- en strooiselbevindingen in de hokken en aantal
oöcysten per gram l\'aeces (ÜPG) volgens de \'Mc Master methode\'. Geen onderscheid werd gemaakt naar het gebruikte anticoccidiose middel.

gering : bij sektie R.C.S. 0-33
matig : bij sektie R.C.S. 34 - 66
ernstig: bij sektie R.C.S. > 66

Zonder gebruik van nicarbazin werd de top van de coccidiose door middel van
sektie waargenomen in de 5e levensweek, dit was eveneens het geval met oöcysten-
tellingen (tabel 4). Bij gebruik van nicarbazin werd de top van de coccidiose later

Tabel 4. Invloed van nicarbazin gebruik op het voorkomen van coccidiose in slachtkuikens (alleen
\'McMaster methode\').

waargenomen. Dat de top van de infektie opschuift, blijkt ook uit de gegevens van
één bedrijf, waar regelmatig monsters werden genomen (fig. I). Hier bleek, dat
langer mesten met twee wachttermijnen voor de anticoccidia in verband met het
\'uitladen\' (in gedeeltes slachten), de oöcysten niveau\'s weer deed oplopen.

Faecesonderzoek op coccidiosis wordt in Nederland weinig toegepast, dit in tegen-
stelling tot het buitenland, met name Frankrijk. Hodgson (5) vond, dat onderzoek
van 40 mestmonsters uit een hok statistisch betrouwbaar was. Hij vond tevens dat
oöcysten vanaf de 4e levensweek in de mest aantoonbaar waren, terwijl in de 5e
levensweek een piek werd gezien van 28.10^ oöcysten per gram. Dit betrof echter
een zgn. \'pen floor trial\'. Hamet et al. (4) onderzochten 15 bedrijven \'zonder
klinische\' symptomen en stelde reeds in de 3e levensweek positieve bevindingen
vast. In de 4e en 6e week traden pieken op en het maximum aantal waargenomen
oöcysten per gram was 180.10^

Fig. 1. De invloed van het gebruik van nicarbazin op het voorkomen van oöcysten in faeces van
niestkuikens. In cijfers vermeld de eventuele relatieve coccidiose scores van dieren op dezelfde dag
geseceerd. In totaal werden 6 koppels gevolgd op ccn bedrijf met 3 hokken van elk ca. 13.000 dieren.

Voeten et al. (13) vergeleken verschillende onderzoek-methodieken in een \'pen
Hoor trial\', waarbij kuikens kunstmatig via het strooisel werden geïnfekteerd. De
infektic bleek gering te zijn, het maximum was 703 oöcysten per gram in de 5e
levensweek.

In het hier beschreven onderzoek werd vastgesteld, dat de faecesmonsters ge-
middeld op een leeftijd van 31,2 dagen positief waren met de \'McMaster methode\',
terwijl de sekties omstreeks dezelfde dag ook positief bleken te zijn (tabel 3). Er
moet worden aangetekend, dat hierbij ook onderzoeken op latere levensweken
werden betrokken. Neemt men alleen de onderzoeken in ogenschouw tot de 33e
levensdag (dus tot de top van de infektie) dan blijkt, dat de gemiddelde leeftijd van
de negatieve koppels 23,9 dagen was. Gemiddeld genomen werden in dit geval de
sekties 3,5 dagen na het mestonderzoek positief.

Het bleek, dat 46,0% van de uitgevoerde sekties positief was. Dit komt nagenoeg
overeen met het percentage positieve koppels van 73 Gelderse bedrijven gedurende
de periode 1981 t/m 1985, n.l. 50,3% (Braunius in druk).

De faecesonderzoeken waren in 65,9% van de gevallen positief. Bij faecesonder-
zoek werd ruim 2x zo vaak menginfekties vastgesteld vergeleken met de sektieresul-

taten. De maximale hoeveelheid oöcysten per gram, die werd gevonden verschilde
sterk, afhankelijk van de gevonden £\'/wma-species. Vooral E. maxima-Mcküts
bleken slechts in zeer geringe aantallen als enkelvoudige species voor te komen.
Vergelijkt men de resultaten van het faecesonderzoek met die van de sektie, dan
blijkt pas bij gemiddeld 3600 oöcysten per gram post mortaal geringe coccidiose
waarneembaar. Bij 12.10\' oöcysten per gram faeces worden bij sektie matige
infekties en bij 43.10\' oöcysten ernstige coccidiose infekties waargenomen.
De gemiddelde leeftijd waarop deze 3 kategorieën te onderscheiden waren lag rond
de 32e levensdag. Dit wijst er op, dat coccidiose zich snel verspreidt en/of snel in
ernst toeneemt als het eenmaal aanwezig is. Tussen de hokken op één bedrijf
verschilde het moment van optreden vaak slechts enkele dagen.

Van belang bij het optreden van coccidiose verschijnselen bleek het gebruik van
nicarbazin. Gedurende de laatste twee jaren is het gebruik van dit anticoccidiose
middel in een zogenaamde \'shuttle\' met andere middelen, vooral met ionophore
anticoccidia, sterk toegenomen. Zondergebruik van nicarbazin werd de top van de
coccidiose door middel van sektie waargenomen in de 5e levensweek, dit was
eveneens het geval met oöcystentellingen. Bij gebruik van nicarbazin gedurende de
eerste 2 levensweken of korter, bleef de piek van de coccidiose bij sektie op 5 weken,
evenals de hoeveelheid waargenomen oöcysten in de faeces. Bij gebruik van nicar-
bazin langer dan 2 weken (meestal 18-21 dagen) bleek de piek bij sektie 7 weken te
zijn en de hoeveelheid oöcysten in de faeces bleek eveneens 2 weken te zijn
opgeschoven. De gemiddelde waarden bleken zelfs relatief hoog te zijn. Hierbij
speelde zeker een rol, dat op deze leeftijd vaak één of tweemaal een gedeelte van de
koppels werden \'uitgeladen\' (dat wil zeggen geslacht).

Het verschil tussen detektie van coccidiose door middel van sektie of faecesonder-
zoek bleek ongeveer 3 dagen te bedragen. De infekties verspreiden zich blijkbaar
snel in het hok. Sekties geven dan wel een wat vertraagd beeld, maar blijven
betrouwbaar.

Het is voor de \'direkt methode\' van groot belang, dat zo weinig mogelijk verontrei-
nigingen aanwezig zijn na flotatie, vandaar het belang van filtratie. Door Kazacos
(7) werd kaasdoek gebruikt, evenals in dit onderzoek. Het gebruikte kaasdoek had
mazen van ± 350 ;um. Ryley ef al. (10) gebruikten als standaard 390 en 150 yum
zeven. Het voordeel van kaasdoek is echter dat het flexibel is en uitgewrongen kan
worden. Een nadeel van filtratie is dat oöcysten achterblijven in de massa. Voor
flotatie bleek ZnS04 zeer geschikt, zoals al aangegeven door Dada et al. (3). Het s.g.
van de oplossing bedroeg 1,236. Volgens Ryley (10) zal de meerderheid van de
oöcysten, gesporuleerd of niet, floteren bij een s.g. van 1,13 of hoger.
Vergelijking van de \'Direct\' en \'McMaster methode\' toonde aan, dat de \'Direct
methode\' weliswaar gevoeliger was doordat een kleiner aantal oöcysten kon wor-
den aangetoond (theoretische detektiegrens 0,5 oöcyst/gram) dan de \'McMaster
methode\' (theoretische detektiegrens 25 oöcysten/gram), maar dat toch een ge-
deelte van de oöcysten verloren gaat. Dit komt omdat tijdens de laatste centrifuge
gang oöcysten in het sediment blijven zitten, terwijl bovendien bij het oplichten van
het dekglaasje van de meniscus oöcysten verloren gaan. Dit kan men korrigeren
door voor de 2e of 3e maal een glaasje op de buis te leggen en dit na 3 of 6 uur weer te
tellen.

Konkluderend mag men stellen, dat de gevonden waarden van het faecesonderzoek
niet afwijken van de door bijvoorbeeld Hamet et al. (4) gevonden aantallen oöcys-
ten. Tevens, dat de sektiegegevens vrijwel parallel lopen aan de faecesonderzoeken.
Gezien het feit, dat men bij sektie tevens andere afwijkingen kan vaststellen, blijft
het belangrijk om regelmatig sektie op slachtkuikens te laten verrichten.

De auteur is danl< verschuldigd voorde medewerking van de pluimveehouders, drs. H. Kuil,
dr. M. H. Mirck en Mej. Y. Visser.

1. Braunius WW. Monitoring the biological performance in broilers, with special regard to subclinical
coccidiosis. Archiv fGefl 1980:44:99-104.

2. Braunius WW. Epidemiologie van Eimeria bij slachtkuikens onder invloed van anticoccidia (in
druk).

3. Dada BJO and Lindquist WD. Studies on flotation techniques for the recovery of helminth eggs
from soil and the prevalence ofeggs of Toxocaro spp. in some Kansas public places. J Am Vet Med
Ass 1979; 174: 1208-10.

4. Hamet N, Robin B, Toucas L avec la collaboration technique de F. Bertrand. Etude de la variation
de l\'excrétion ookystale dans différent élevages de poulet de chair. Bulletin d\'lnformation Station
Experimentale d\'Aviculture de Ploufragan 1981; 21: 20-26.

5. Hodgson JN. Coccidiosis, oocyst counting technique for coccidiostat evaluation. Experimental
parasitology 1970; 28: 99-102.

6. Johnson J and Reid WM. Anticoccidial drugs: Lesion scoring technique in battery and floorpen
experiments with chickens. Experimental Parasitology 1970; 28: 30-6.

7. Kazacos KR. Improved method for recoveringascarid and other helminth eggs from soil associated
with epizootics and during survey studies. Am J Vet Res 1983; 44: 895-900.

8. Levine ND. Protozoan parasites of domestic animals and man. Burgess Publishing Co., Minneapo-
lis, Minn.

9. Long PL and Rowell JG. Sampling broiler house litter for coccidial oocysts. Br Poultry Sci 1975; 16:
538-92.

10. Ryley JF, Meade R, Hazelhurst J,and Robinson TE. Methods in coccidiosis research: separation of
oocysts from faeces. Parasitology 1976; 73: 311-26.

11. Voeten AC. Georganiseerde coccidiosebestrijding bij slachtkuikens. Tijdschr Diergeneeskd 1971;
96: 1318-26.

12. Voeten AC and Brus DHJ. Het produktie getal als graadmeter voor de opfokresultaten van
slachtkuikens. Tijdschr Diergeneeskd 1966; 91: 1233-40.

13. Voelen AC and Braunius WW. Subclinical coccidiosis in broilers: A comparative investigation ot
detection methods. Archiv fGefl 1981:45: 189-93.

The predictive value of examination of the urine in the New Netherlands
Kidney Test

SAMENVATTING Een urinetest wordt beschreven, waarmee bij zówet gezonde als zieke
dieren een betrouwbare indicatie over het tijdstip van slachten wordt verkregen, waarbij de
Nieuwe Nederlandse Niertest (NNNT) negatief zal zijn. De urinetest maakt gebruik van dc
testplaat en de testprocedure van de NNNT.

SUMMARY A urine test is described, by which a reliable indication of the time of slaughter is
obtained in normal as well as in diseased animals, in which the New Netherlands Kidney Test
(NNKT) will be negative. The test plate and testing procedure of the NNKTare used in this urine
test.

In cen voorgaande publicatie (3) werd in algemene termen de problematiek rondom
het stellen van betrouwbare wachttermijnen belicht. Er werd duidelijk gesteld dat
bij landbouwhuisdieren vele factoren van invloed zijn op het bloed- en weefselspie-
gelverloop (en dus op wachttermijnen) van antimicrobiële farmaca. Daarom kan
het adviseren van de precieze wachttermijn na therapeutische behandeling met een
antimicrobieel middel bij ernstig zieke dieren op problemen stuiten. In het verleden
was urine-onderzoek met zowel dc Dclvotest® als de Micrococcus /w/cf/.v-tcst (pH 6
van de plaat) een betrouwbaar hulpmiddel om het tijdstip van slachten van zieke
dieren vast te stellen, waarop de M. /«?ei«-niertest negatief was. Ingaande 1 april
1988 wordt een nieuwe niertest (1, 2, 4) wettelijk van kracht. Deze Nieuwe Neder-
landse Niertest (NNNT) heeft een breder gcvoeligheidspatroon (2,5), waardoor een
effectievere controle op residuen (en wachttermijnen) vergeleken met de M. luteus-
niertest mogelijk is.

In dit artikel wordl ingegaan opde mogelijkheid om door middel van urinc-ondcr-
zoek het tijdstip van slachten vast te stellen, waarbij de NNNT hoogstwaarschijnlijk
negatief is. De gegevens hierotntrent zijn verkregen door onderzoek bij gezonde
varkens die met verschillende antimicrobiële farmaca zijn geïnjiceerd cn bij 595
wrakke en zieke dieren (categorie \'aanhouders\' bij de keuring). Daarbij is parallel-
onderzoek verricht met de NNNT en een urinetest, welke gebruik maakte van de
testplaat van de NNNT (2, 4).

De urine werd 1:1 verdund met een fosfaatbuffer (20,0 g KH2PO4 28,0 g
NA2HPO4.12H,0 per liter gedestilleerd water); 2 papierschijfjes (diameter 12,7 mm;
Schleicher & Schüll no. 601/2) werden in deze verdunde urine gedipt en op de
testplaat van de NNNT gelegd. De verdere procedure was identiek aan die van de
NNNT (opdruppeling van 25 /xl van een trimethoprim (TMP) oplossing op elk
schijfje; TMP-oplossing: 2 ng TMP per ml 10% NaCl; incubatie van de testplaat
gedurende 13-18 uur bij 37° C). De uitslag van zowel de urinetest als de NNNT werd
positief beschouwd indien de diameters van de remzones groter waren dan 20 mm.

\' RVV-Kring 6, Postbus 40010, 6504 AA Nijmegen.
\' RIKILT, Postbus 230. 6700 AE Wageningen.

Tabel I. I)c vooispcllcnde waarde van urincondor/oek bij de Nieuwe Nederlandse Niertesl in de
categorie \'aanhouders\' (n "" 595).

Urincondcr/ock: negatief\'n - 37,\'! 62,3\'<\')
positicl n 222 (=37,7%)
(diameter rcni/oncs > 2(1 mm)

De resultaten van dit onderzoek bij de categorie aanhouders staan in tabel I
vermeld. Opvallend hierbij is het hoge percentage positieve urinemonsters bij de
noodslachtingen (37.7%), wat het veelvuldig gebruik van antimicrobiële middelen
bij deze categorie dieren duidelijk aantoont. Bij 23% van de dieren meteen positieve
urinetest was de NNNT eveneens positief; omgerekend naar het totaal aantal
onderzochte \'aanhouders\' was dat 8,6%, wat overeenkomt met eerder gepu-
bliceerde gegevens (1, 2). Overeenkomstig de verwachting blijkt het percentage
positieve NNNT uitslagen te stijgen bij toename van de remzonediameter met de
urinetest. Indiende remzonediameter met de urinetest minder dan 25 mm bedroeg,
was de kans op een positieve NNNT bijzonder gering (1%). Een positieve NNNT
waarbij het urine-onderzoek negatief was, kwam niet voor. Het omgekeerde (bij
77% met een positieve urinetest was de NNNT negatiel") kan er op wijzen dat er nog
restanten van antibiotica op eventuele injectieplaatsen aanwezig zijn. Op basis van

\'fabel 2. Voorspellende waarde van het urinconderzoek met betrekking tot de lutslag van dc Nieuwe
Nederlandse Niertesl (e.xpcrimentclè injeclics bij ge/ondc varkens).

de gevonden remzones kan geconcludeerd worden, dat de concentraties van de vrije
antibiotica in de urine hoger zijn dan in het nierbekkenvocht. Dit concentratiever-
schil blijkt afhankelijk te zijn van het type antibioticum.

Antimicrobiële middelen, welke actief door de nieren worden uitgescheiden (bijv.
penicilline-derivaten, sulfadiazine) laten een veel groter verschil in remzones tussen
het nierbekkenvocht en urine zien vergeleken met passief uitgescheiden antibiotica.
Voorbeelden van deze laatste groep vormen spiramycine, sulfadimidine, waarbij de
remzones gemeten in urine en nierbekkenvocht dicht bij elkaar liggen (tabel 2).
Bovenstaande bevindingen werden eveneens gevonden bij gezonde dieren na expe-
rimentele toediening van diverse farmaca (tabel 2).

Voor de praktijk kan de benodigde incubatietijd van de NNNT testplaat van
minimaal 13 uur een probleem vormen. In urgente gevallen zal vermoedelijk de
Delvotest SP®, welke eveneens een breedspeetrum gevoeligheid bezit en na 3 uur
incubatie bij 62° C afgelezen kan worden, voor een aantal antimicrobiële farmaca
uitkomst kunnen bieden. Echter de Delvotest SP® kan niet met onverdunde urine
uitgevoerd worden (valspositieve en valsnegatieve uitslagen!). Verdunning van de
urine is hierbij noodzakelijk. Bij penicilline-derivaten (inclusief cephalosporines)
zijn, gezien de goede gevoeligheid van de Delvotest SP® ten opzichte van deze groep
antibiotica, in geval van een negatieve uitslag met deze test bij 10 x verdunde urine
geen problemen met de NNNT te verwachten. Voor andere antimicrobiële
middelen dient nog onderzocht te worden in hoeverre de Delvotest SP® een
betrouwbaar alternatief kan zijn.

Voorlopig kan geconcludeerd worden dat het beschreven urine-onderzoek met dc
testplaat van de NNNT een betrouwbaar hulpmiddel kan zijn in het vaststellen van
de juiste wachttermijn bij het (zieke) slachtdier, in die zin dat bij een remzonediame-
ter met de urinetest van meer dan 20 mm het dier nog niet geslacht kan worden in
verband met een mogelijk positieve uitslag van de NNNT.

L Ilrocx NJG, HartogJMPden, Nouws JFM. De Nieuwe Nedcrland.se Niertesl. IIL Pral<ujl<cvaluatie.
Tijdsclir Diergcneesi<d (in druk).

2. IJartog JMP den, Broex NJG, Nouws JFM. De evaluatie van de Nieuwe Nederlandse Niertcst.
RIKILT-rappon 1987; n.87.44.

3. Nouws JFM, Broex NJG, Hartog JMP den, Driessens Wachttermijnen bij de Nieuwe Neder-
landse Niertest. Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112: 1243-5.

4. Nouws JFM, Broex NJG, HartogJMPden. De Nieuwe Nederlandse Niertest. 1. Beschrijving van de
methode. Tijdschr Diergeneeskd (in druk).

5. Nouws JFM. Broex NJG, Hartog JMP de, Driessens F, Dries.sens-v. Lankveld WDM. De Nieuwe
Nederlandse Niertest. II. Gevoeligheid van het testsysteem. Liidschr Diergeneeskd (in druk).

6. Os Jl. van, Lameris SA, Doodewaard J, and Oostendorp JG. Diffusion test for determination of
antibiotic residues in milk. Neth Milk Dairy J 1975; 29: 16-34.

SAMl\'lNVAT\'l INCi Met hehuip van l</eine l)eslel/<aart/es l<an het apnllieekvoorraadlwheer
effieiem en overzichtelijk worden georganiseerd.

SUMMARY When small post order cards are used, the dispensary stock store control may be
efficiently and conveniently organi.sed.

\' Drs. 1-. I h C. dc Wit. praktizerend dierenarts. Van Eycstraat 19, 2406 TZ Alphen a/d Rijn; vanaf I
september 1987, Pasakker 116, 5712 HP Someren (thans werkzaam bij bii Veterinair centrum,
Slievenstraat 16,5711 PK Someren).

In onze 4-mans gemengde praklijk worden dagelijks 10-15 preparaten besteld. Om
deze bestellingen goed te reguleren werken wc nu al plus tninus 4 jaar met het
Fahrenberger minikaartjcs systectn. Dit zijn dc witte cn gele bestelkaartjes die ook
door alle humane apothekers gebruikt worden.
Het systeem ziet cr als volgt uil:

Per product is er een plastic kaarthoudertje met 2 vakjes, in het voorste zit het witte
bcstelkaartjc (zie aft. 1). Als bij ccn product de minimum voorraad (in dit geval 2)
bereikt is, wordt het witte kaart je uit de houder gehaald, in het bestelbakjc gezet, en
wordt 12 X vctinject op het bestclkaartje van de groothandel genoteerd. In het
achterste vakje van de kaarthouder blijft het gele kaartje, met daarop dezelfde tekst,
staan. Als de bestelling binncgekomen is worden met de geleverde producten, de
witte kaartjes weer op hun plaats gezet.

1. 1 persoon bepaalt de bestelhocveclhcid aan de hand van zijn inkoopadministra-
tie; dus iedereen weet dan hoeveel hij van elk product moet bestellen, waardoor
tninder \'wilde\' bestellingen plaatsvinden;

alle producten hebben 1 vaste plaats (daar waar het kaartje staal);
ten gevolge van 1 en 2 minder \'misgrijpen\';

de producten worden per groep op alfabel gezet, bijv. itijcclievloeisloffen,
uierinjeciorcn, mixen enz.;

geen wekelijkse bestellingen of iels dergelijks, maar cr wordt besteld als per
product de minimumvoorraad bereiki is; daardoor is er een minder grote
voorraad.
Nadelen:

1. 1 X al die kaartjes door assislcnlc tc laten schrijven; dierenarts moet zelf
minumtmi voorraad en te bestellen hoeveelheid invullen;

Onze praklijk heeft plus-minus ƒ600,— uitgegeven aan alle benodigdheden, we
hebben plus-minus 600 producten van ccn kaartje voorzien\'.
Om bestelhocveelheden optimaal le houden, en om goed op aanbiedingen te
kunnen reageren wordt ook een inkoop-adminislralie bijgehouden. Per produel
wordt 1 kaart in een kaartenbak geplaatst, mei daarop naam en hoeveelheid (zie
alfi. 1). Daarop wordt per jaar bijgehouden, hoeveel er besteld is, en voor welke
prijs, de gegevens worden overgenomen van de rekeningen van de groothandel en
overige firma\'s.

SUMMARY Since 1983 some pig breeding and fattening farms in the Netherlands have
been faced with a considerable mortality in pigs due to Streptococcus suis type 2 infections.
The most predominant clinical feature of S. suis type 2 infection is meningitis, although
sudden deaths often occur. It was noted that some affected farms had imported breeding
stock from the United Kingdom.

Tonsils of slaughter pigs were collected from herds with and without a history ofS. suis type
2 infections. Bacteriological examination was done by using an elective-selective medium.
No significant difference was found in carrier rates ofS. suis type 2 between clinically healthy
and affected herds (38% v^. 45%o).

A cohort study was carried out by regular bacteriological examination of tonsil biopsies on a
farm with a high incidence of streptococcal meningitis. Twenty-seven percent of the pigs
were carriers ofS. suis type 2 at nine weeks of age. Possible methods for disease control are
discussed.

Streptococcal strains are found associated with a variety of pathological findings in
pigs of all ages. The most common disease entities are septicaemia, meningitis,
endocarditis, dermatitis, lymphadenitis, abscesses, pneumonia and arthritis which
are associated with the isolation of Lancefield groups C, D, E, L, R and S (2, 20).
Since Streptococcus suis spp. possess lipoteichoic acid in their cell wall they are
classified as group D streptococci (9). Based on different capsular polysaccharide
antigenic structures eight capsular serotypes have been described of which S. suis
type 1 and 2 (formerly Lancefield groups S and R) constitute two types (14).
S suise type 1 (Lancefield group-S) and type 2 (Lancefield group-R) are recovered
from cases of septicaemia and suppurative meningoencephalitis in young pigs (15,
17,20). However field studies carried out in the Netherlands indicate that a variety
of pathological processes such as pneumonia, arthritis and endocarditis are asso-
ciated with S. infections (16). 5. ^u/.vtype 1 affects piglets of 2 to 6 weeks old (9).
Morbidity and mortality figures up to 5 respectively 1 percent are reported (4, 11).
S. suis type 2 can affect growing pigs of all ages, but the majority of cases occur
between three and twelve weeks of age (12). Morbidity of diseased pigs in affected
herds can reach 15 percent (4).

On clinically affected farms the frequency of this disease seems to depend on
environmental factors. Sudden changes in weather might predispose to outbreaks
(5). Very often infections are associated with factors such as moving, mixing,
weighing, vaccination, castration, overcrowding and ventilation (5, 15), but spon-
taneous infections also do occur (15).

dramatically in the United Kingdom since 1973 (5). A growing incidence is also
noted in the German Democratic Republic (2). Carrier pigs are considered to play
an important role in the spread of the disease (4). Pigs can become carriers of S. suis
type 2 without showing clinical symptoms. Clifton-Hadley and Alexander (3)
showed that the main carrier site is the tonsil. The carrier rate appears not to be
related to the number of clinical cases (7). Carriers are only found after weaning (6).
Carrier gilts and sows can infect their own litter. Spread of 5. suis type 2 can also
occur by mixing carriers and non-infected piglets (7). The first pigs affected in an
outbreak are often found dead without prior signs of infection such as fever and
decreased appetite. In less acute cases pigs develop nervous signs such as ataxia,
incoordination and paddling movements. Nystagmus, opisthotonus and convul-
sions are often observed in the course of the infection (5, 15). In spite of treatment
with antibiotics total recovery of affected pigs is rarely achieved and many die or
suffer from deafness, blindness or purulent arthritis despite treatment (13, 19).
Medication of feed with antibiotics at therapeutic levels may suppress clinical
disease during that period but medication does not eliminate carriers (3, 18).
Resistance of S. suis type 2 isolates to tetracyclines and benzyl penicillin has been
reported (11, 18). No effective vaccine is available at present.
Large scale monitoring of herds to detect and remove carrier pigs is not yet feasible.
Bacteriological screening of tonsil samples revealed carrier rates between 32 and 59
per cent (1,3). Serological screening of infected and non-infected pigs by enzyme-
linked immunosorbent assay was attempted by Clifton-Hadley et al. (6). Infected
and non-infected animals could not be distinguished by titres of serum antibodies
assessed by this test.

In the Netherlands reports of affected farms are increasing. The growing economic
importance of the disease in the United Kingdom since 1973, the knowledge that S.
suis type 2 is a regular diagnosis at post morten examination of diseased pigs in the
Netherlands (16), as well as the threat that this micro-organism poses to human
health (21), were sufficient justification for a field study on the prevalence of 5". suis
type 2 infections in Dutch pig herds.

I n September 1983 we started an inquiry into the prevalence of streptococcal infections in pig
herds. Veterinary practitioners and the Animal Health Services supplied us with adresses of
suspect herds. The first problem herd was reported in December 1983 and to date (February
1985) ten problem farms (A to J), with an average herd size of approximately 150 sows
followed.

Farms B to J had replaced part or all of their breeding stock with pigs imported from the
United Kingdom during the last four years. Only farm A was no longer importing breeding
stock from the United Kingdom.

All farms were visited. The clinical prevalence and the results of treatment of cases of
meningitis in pigs were noted. A diagnosis was made by bacteriological examination of
diseased pigs which had suffered from nervous symptoms.

On five of these farms (Table 2) tonsil biopsies for bacteriological examination were taken
from live pigs of between 8 and 10 weeks of age. Whole tonsils were collected within 30
minutes after killing from slaughter pigs in two herds B and P. Farm P has a long established
herd consisting of 110 breeding sows and 650 fattening pigs. Breeding has been by artificial
insemination for at least seven years. The farm has no history of meningitis in pigs.
In herd B 30 pigs from ten litters were sampled by biopsy. Sampling was started during the
first week after birth till one day before slaughter. After killing the whole tonsils were
collected and examined bacteriologically.

Samples of tonsils were taken from live pigs using sterile, (30 cm) biopsy pincers.
The mouths of the pigs were held open with a gag. Older pigs (over 50 kg) were also restrained
by a noose around the upper jaw. The biopsy was put in 2 ml phosphate buffered saline for
transportation to our laboratory.

At necropsy and at the slaughterhouse whole tonsils were collected from the carcass. (The
edges of the tonsilar tissue were removed with sterile scissors.) Tonsils were submerged for
seven seconds in boiling water, sealed in poly ethylene bags and macerated in a Stomacher®
(Laméris Laboratorium B.V., Breukelen, The Netherlands).

An elective-selective medium was used for isolation of 5\'. j-M/5 type 2from tonsillar tissue: Iso
Sensitest agar supplemented with anti-R-hyperimmune serum and 150 U Polymixme B and
150 fxg Nalidixin per 100 ml medium. Hyperimmune serum against S. suis type 2 in this
medium produces a specific precipitation ring (\'halo\') around the colonies (Fig. 1). The
immune serum was raised in sheep and for each batch the optimal concentration of serum in
the agar was titrated and found to be between 375-600 /:il)100 ml of agar. After incubation
for 24 hrs at 37°C and 24 hrs at 4°C plates were read.

Colonies surrounded by a precipitation ring (halo) were considered positive and were
subcultivated on 6% horse blood Colombia agar plates. After 18-24 hrs incubation at 37° C a
slide agglutination test was performed using a suspension of the monocultures in hyperim-
mune rabbit serum (Central Veterinary Institute) in order to confirm the identification of
suis type 2.

Herds with a high incidence of streptococcal meningitis were visited between
December 31st 1983 and January 8th 1985 (Table 1). None of the farms had data on
the total mortality due to meningitis over longer periods. Within groups of pigs

mortality rates of 15 per cent were reported frequently. The wide variation in
incidence of meningitis between groups of pigs was attributed by the farmers to
management or environmental factors such as weaning, mixing and changes in
weather.

Table 1. Herds where streptococcal meningitis was reported from December 1983 till January 1985.

•IMPORTED STOCK REMOVED FROM FARM 2 YEARS BEFORE MENINGITIS AS A PROBLEM WAS NOTED.
N.1.A.: NO INFORMATION AVAILABLE.

Twenty-seven percent of tonsil biopsies from pigs (7-9 weeks of age) in clinically
affected herds (Table 2) had detectable S. suis type 2. Also other serotypes were
found in a lower frequency.

fable 2. Bacteriological results of tonsil biopsies from pigs (7-9 weeks of age) in clinically affected
herds.

In both an affected and an unaffected herd about 40% of positives were detected.
Whole tonsils were more often positive than biopsies (Table 3).
Cohort study: No positive pigs were found during the pre-weaning period. After
weaning and mixing carriers were detected in pigs from five litters. During the
fattening period two pigs from other litters became positive (Table 4). One pig
which died from S. suis leptomeningitis had scored positive in two earlier tests.
Bacteriological examination of the whole tonsils after slaughter (n = 29) resulted in
fifteen positive samples.

Table 4. A cohort study on the prevalence of 5. suis type 2 in samples from tonsils of pigs from birth
to slaughter.

S. infections in pigs are quite common in the Netherlands (13, 16). Till recently
clinical manifestations, other than polyarthritis of streptococcal infections were
observed as individual cases and not as a herd problem. Although S.suis type 2
infections in the Netherlands have been present for decades (13) no outbreaks with
high mortality rates were reported. From December 1983 till January 1985 we
visited ten breeding farms with a periodically high incidence of leptomeningitis due
to S. suis type 2. Clinically a diagnosis of oedema disease was often erroneously
made by the farmer or practitioner, but bacteriological examination revealed
streptococci as the source of the problem.

Those herds with a high incidence of leptomeningitis had a history of importations
from the U.K. However S. suis type 2 has also been recovered from tonsils of pigs
from farms where only Dutch breeds were kept (1).

It is unlikely that genetic differences between the breeds underlie a possible varia-

tion in susceptibility. On affected farms where British as well as Dutch breeds were
housed together no obvious differences in morbidity and mortality were seen
between those breeds. Differences in virulence of 5. suis type 2 strains may account
for the poor correlation between carrier rates and clinical incidence. For this reason
one should be careful moving pigs from affected herds to other farms. Difference in
virulence between strains of S. suis type 2 might have implications for human
health, especially for workers in the pig meat industry (21).

A closed herd system, at least avoiding introduction of pigs from affected herds
seems the only means of protection for unaffected herds.

Vaccination against 5. suis type 2 has failed or given inconclusive results (8). This
could be due to antigenic similarities between tissue components of the animal and
the bacterial capsule (10). The resistance of the capsular antigens to phagocytosis
may also explain the sudden clinical septicaemia and the poor results of vaccination
(8,9).

Although the administration of antibiotics is common in treating streptococcal
polyarthritis it is of little value in preventing leptomeningitis on affected farms (11,
18). However some effect of the use of medicated feed during a high risk period has
been claimed (18). Clifton-Hadley and Alexander (3) observed survival of S. suis
type 2 in the tonsils of weaned pigs despite medication with penicillin.
Another problem is posed by the treatment of the diseased animals. Early signs of
infection are rarely observed as affected pigs are usually found dead (Table 1).
iwsults of antibiotic treatment are poor for animals with clinical meningitis (Table
1). Early administration improves the prognosis (18), as on the reported farms in
this study a high percentage of animals with early signs of disease seems to be
related to a lower incidence of meningitis during outbreaks.
S. suis was recovered from a higher proportion of whole tonsils (41.6%) than from
biopsies (27.3%). It remains to be elucidated whether this is due to age on time of
sampling, differences in virulence of type 2 strains, or sensitivity of the test due to
the method of sampling (whole tonsil versus biopsy). Other serotypes of 5". suis were
also isolated from the tonsil biopsies. The clinical-epidemiological significance of
these types has not yet been established.

The cohort study showed that there is a distinct variation in carrier rates of S. suis
type 2 between litters during the first months of life.

The idea that clinical S. suis type 2 infections often are correlated with \'handling
factors\', sudden changes in weather and population density (5, 18, 20) agreed with
our experience. For the present, minimising stress factors together with timely
recognition and treatment should be the basis of S. suis type 2 disease control on
affected farms. For unaffected herds avoidance of contact with carriers from
problem farms seems the only possible approach.

1. Arends JP, Hartwig N, Rudolphy M, Zanen HC. Carrier Rate of Streptococcus suis Capsular Type
2 in Palatine Tonsils of Slaughtered Pigs. J Clin Microb 1984; 20: 945-47.

2. Bocklisch H, Zepezauer V. Zur Streptokokkeninfektion des Schweines. Mb Vet Med 1979; 34:
841-46.

3. Clifton-Hadley FA, Alexander TJL. The carrier site and carrier rate o{ Streptococcus suis type 11 in
pigs. Vet Rec 1980; 107:40-1.

4. Clifton-Hadley FA, Alexander TJL. Studies of Streptococcus suis type 2 infections. Proceedings
Pig Veterinary Society. Ed. R.H.C. Penny 1981; 8-17.

5. Clifton-Hadley FA. Epidemiology of Streptococcus suis type 2 infections. Commission of the
European Communities. Report EUR 8515 EN, 33-39, 1983.

6. Clifton-Hadley FA, Alexander TJL, Upton 1, Duffus WPH. Further studies on the subclinical
carrier state of Streptococcus suis type 2 in pigs. Vet Rec 1984; 114: 513-8.

7. Clifton-Hadley FA, Alexander TJL, Enright MR, Guise J. Monitoring herds for Streptococcus
suis type 2 by sampling tonsils of slaughter pigs. Vet Rec 1984; 115: 562-4.

8. Duffus WPH. Streptococcal meningitis in pigs: the immune response and its implication for
diagnosis and for possible vaccination. Commission of the European Communities. Report EUR
8515 EN, 28-32, 1983.

9. Elliot SD. Streptococcal infection in young pigs. L An immunological study of the causative agent
(PM streptococcus). J Hyg 1966; 64: 205-12.

10. Finne J, Leinonen M, M-akel-a PH. Antigenic similarities between brain component and bacteria
causing meningitis. The Lancet 1983; August: 355-57.

11. Heard T. Streptococcus suis type 2 in British pig herds. In Practice 1984; 6: 69-71.

12. Lamont MH, Edwards PT, Windsor RS. Streptococcal meningitis in pigs: Results of a five-year
survey. Vet Rec 1980; 107: 467-9.

13. Moor CE de. Septicaemic infections in pigs caused by haemolytic streptococci of new Lancefield
groups designated R, S and T. Antonie van Leeuwenhoek 1963; 29: 272-80.

14. Perch B, Pedersen KB, Henrichsen J. Serology of capsulated Streptococci pathogenic for pigs: Six
new serotypes o{ Streptococcus suis. J Clin Microb 1983; 17: 993-6.

15. Power SB. Streptococcus suis type II infection in pigs. Vet Ree 1978; 102: 215-6.

16. Vecht U, Van Leengoed LAMG, Verheijen ERM. Sireptococcus suis infections in pigs in the
Netherlands (part one). Vet Quart 1985; 7: 315-21.

17. Windsor RS, Elliot SD. Streptococcal infection in young pigs IV. An outbreak of streptococcal
meningitis in weaned pigs. J Hyg Camb 1975; 75: 69-78.

18. Windsor RS. Meningitis in pigs caused by Slrepiococcus suis type II. Vet Rec 1977; 101: 378-9.

19. Windsor RS. Streptococcal infections in young pigs. In: Grunsell, CSG, and Hall EG. Veterinary
Annual 17th issue 1978; 134-43.

20. Wittig W, Kunter E. Die S-Streptokokken-Infektion der Säugeferkel. Mh Vet Med 1975; 30: 894-5.

21. Zanen HC. Incidence of complications of group R streptococcal infections in man in the Nether-
lands. Commission of the European Communities. Report EUR 8515 EN, 46-53, 1983.

SUMMARY With a \'^\'^^Tc-labelled aerosol an inhalation (ventilation) image of the lungs was
obtained. A lung perfusion image was obtained with ^^"^Tc-labelled macro-aggregates. The
data from the gamma camera were stored in a computer and the inhalation-perfusion (I/P) ratio
was calculated for the total lung as well as for one half another selected region, and a local
(pixel) area. In the anaesthetised dog in sternal recumbency, the I/P ratio decreasedfrom the
cranial to the caudal lung regions. Hence in the dog gravity is not the only determinant of the I/P
ratio distribution, as it is assumed to be in man. Position and anaesthesia appeared to influence
the distribution of I/P ratios within the lung.

Pathomorphologic changes in the respiratory system are usually detected by tradi-
tional diagnostic methods, such as physical examination and radiology. However,
in the respiratory system morphologic changes do not always parallel functional
impairment and vice versa.

In human medicine the first attempts to obtain more functional information
included the classical measurement of lung volumes. In companion animals this
method is less suitable because of the large variation in breeds, size and weight and
the lack of patient cooperation. Measurement of lung mechanics is very helpful, but
has limited value because only ventilatory information becomes available.
Blood gas and acid-base measurements are very informative about the degree of
functional impairment, but are less suitable to clarify the aetiology, especially in
patients with possible disturbed ventilation : perfusion ratios, shunting, or diffu-
sion impairment.

In several species, including man, it is known that physiological ventilation ;
perfusion ratios are not evenly distributed in the lungs. In man gravity is thought to
be the main factor causing this uneven distribution (20). Conflicting results have
been reported for the dog (3, 15, 18). In horses mechanisms compensating for
gravity have been demonstrated (17).

From a clinical as well as from a physiological point of view there is a need for more
functional information about the gas exchange in canine lungs. For this purpose
methods employing radionuclides have much to offer (9, 11, 14). This report deals
with preliminary results of inhalation and perfusion studies with radionuclides in
healthy dogs.

Sixteen experimental dogs, not selected for age or sex, and belonging to various breeds, were
used for reference purposes. The influence of anaesthesia and posture was studied in Beagle
dogs (n g 6 per group) of both sexes. Age-related changes were studied in 3 age groups of 10
anaesthetised Beagle dogs in sternal recumbency. The age categories were 5-8 months, 4-6
years and more than 9 years.

\' Small Animal Clinic, State University of Utrecht, Yalelaan 8, P.O. Box 80.154, 3508 TD Utrecht, The
Netherlands.

Following subcutaneous premedication with I mg methadone\', 1.25 mg dehydrobenz-
peridoF and 0.1 mg atropine per kg bodyweight and intravenous anaesthesia with thiopental
(up to 15 mg/kg bodyweight), the dogs were positioned under the parallel hole collimator of
a gatnma camera^ linked to a computer SYstem^

The dogs inhaled an aerosol labelled with ^^"^Tc through a Ruben\'s valve and tracheal tube.
The image obtained reflected the pattern of inhaled air distribution (I-image). The dogs were
then injected intravenously with ^""^Tc-labelled macro-aggregates and a second image was
recorded. Through correction for the aerosol activity by a subtraction technique, the
perfusion image was obtained (P-image). The left and right lungs were delineated with a light
pen and each lung was divided into 6 equidistant regions. For each picture element (\'pixel\')
an l/P ratio was calculated. In addition, a regional (mis)matching was determined for each
region as Ir/Pr. The distribution of the l/P ratios was analysed in every region of both lungs
as well as in the whole right and left lung. The mismatching in each pixel can be considered to
be the result of an overall effect, i.e., the regional mismatching, and a remaining local
mismatching effect. Several parameters can be introduced for further analysis. For instance
an "mhalation-perfusion index\', resembling a correlation coefficient, has been defined, being
indicative for local mismatching only. Full details will be reported elsewhere (19).
Standard statistical techniques were applied. The significance level was chosen at P < 0.05.

Examples of inhalation (Inh) and perfusion (Perf) images are given in Fig. 1. The
sites of mismatching can be seen from the functional images in the same figure,
where P-I indicates relative overperfusion and I-P relative underperfusion.

Fig. 1. Example of a perfusion image (PerQ and the corresponding inhalation image (Inh) of an
anaesthetised dog in sternal recumbency. Functional images derived from Perf and Inh are represented
as perfusion minus inhalation (P-I) and inhalation minus perfusion (1-P).

\' Symoron®, Gist-Brocades Farmaca Nederland B.V., Rijswijk, The Netherlands.
^ Dehydrobenzperidol®, Janssen Pharmaceutica B.V., Beerse, Belgium.
\' Pho-gamma HP4, Searle, Desplaines, III., U.S.A.
Imac, C.G.R., Issy-Les-Moulineaux, France.

The left lung was significantly less perfused and ventilated than the right lung
(46.5% and 47.6% respectively). The distribution of I/P values did not significantly
differ between left and right.

Analysis of the six equidistant regions frotn cranial to caudal revealed no significant
differences between the pattern in the left and right lung with regard to perfusion, or
inhalation (Fig. 2). However, in each lung the I/P values decreased significantly

Fig. 2. Cranial to caudal distribution ofthe rela-
tive inhalation (Ir) and perfusion (Pr), (meand ±
SEM) in 6 equidistant zones of the left and right
lungs anaesthetised sternal recumbent Beagle dogs
(n = 0). * significant difference between Irand Pr
in the same zone.

from cranial to caudal. In a subsequent study in 10 experimental Beagle dogs (4),
this regional cranial to caudal gradient was not accompanied by a gradient in the
local mismatching as measured by the inhalation-perfusion index. There were no
significant age-related changes.

Studies on the influence of anaesthesia and posture have not yet been completed.
The first results suggest that anaesthesia may induce sites with very low I/P ratios
and a shift in the perfusion to the more dorsal and caudal zones of the lungs.
Comparison of the perfusion in standing position with that in sternal recumbency
indicates that the lungs in sternal position are pushed both caudally and dorsally.

During the past years there has been a revival of the use of labelled aerosols for the
study of pulmonary function (I, 5, 7, 8, 9, II, 14). However, only occasionally has
quantitative analysis been applied (1,5, 8). The results of imaging of ventilatory
flow distribution by radioaerosols are compatible with the results with radioactive
inert gases (1, 7, 8, 9, 12).

In combination with intravenous administration of labelled macro-aggregates the
distribution of ventilation : perfusion ratio can be determined. This is a fundamen-
tal parameter for pulmonary gas exchange, reflecting the severity of functional
disturbances in many cases of parenchymal lung disease. Computer analysis makes
it possible to obtain functional images, which are especially helpful in clinical cases,
by providing a link to localisation and morphology.

The analytical methods and calculations developed help to quantify the changes
and to discriminate between regional and local mismatching. The right lung
receives more of the ventilation and perfusion than the left, in agreement with
observations of others (2, 6, 15). The cranial to caudal gradient in I/P ratios,
indicating relative overventilation in the cranial zones, has not been described
earlier. Such a phenomenon is well known in man in the erect position, where
gravitational forces are thought to be the main causitive factor (20). The gradient
found by us cannot be explained by gravitational forces, nor by effects of local

mismatching. Thus other factors such as regional differences in compliance may
play a role (10).

Changes in lung function with age have been described in the dog with regard to
structural and mechanical aspects (13, 16). From our studies and from the lack of
changes in blood gases with age (13) it can be concluded that dogs are able to
compensate for these structural and mechanical changes and maintain adequate
gas exchange. However, it is possible that our dogs were not old enough to exhibit
gerontologic changes. Moreover, they were experimental dogs not exposed to the
same environment as companion animals.

The application of 99mj(; inhalation and perfusion scintigraphy offers good op-
portunities for (patho)physiological research in lung function as well as assessment
of pulmonary function in clinical cases.

1. Agnew JE, Bateman JRM, Paoia D, Clarke SW. Radlo-nuelide demonstration of ventilatory
abnormalities in mild asthma. Clin Science 1984; 66; 525-31.

2. Ahlberg HE, Happe F, Kelter U, Svensson L. A computed tomographic study of volume and X-ray
attenuation of the lungs of beagles in various body positions. Vet Radiol 1985; 26; 43-7.

3. Amis TC, Jones HA, Hughes JMB. A conscious dog model for study of regional lung function. J
Appl Physiol 1982; 53; 1050-4.

4. Clercx C, van den Brom WE, de Vries HW. Influence of local pulmonary mismatching on regional
inhalation to perfusion ratios in the dog. Submitted.

5. Dowsett DJ, Kenny PA, Ennis JT. Computer image subtraction gives separate lung perfusion and
ventilation images using ^^\'"Tc-MAA and DTPA aerosol. European Nuclear Medicin Congress,
London 1985.

6. Edmunds LH, Gold WM, ttegeman MA. Lobar distribution of pulmonary arterial blood flow in
awake standing dogs. Am J Physiol 1970; 219; 1779-83.

7. Emmet PC, Love RG, Hannan WJ, Miller AM, Sowter LA. The relationship between the pulmon-
ary distribution of inhaled fine aerosols and test of small airway function. Bull Eur Physiopathol
Respir 1984; 20; 325-32.

8. Fazio F, Wollmer P, Lavender JP, Borr MM. Clinical ventilation imaging with In-113m; A
comparison with Kr-81 m. J Nucl Med 1982; 23; 306-14.

9. Francis RA, Agnew JE, Sutton PP, Pavia D, Clarke SW. Ventilation imaging with easily prepared
^^"^Te aerosols. Nucl Med Commun 1981; 2: 20.3-8.

10. Frank NR. A comparison of static volume-pressure relations of excised pulmonary lobes of dogs. J
Appl Physiol 1963; 18; 274-8.

11. Garg A, Gopinath PG, Panda JK, Guleria JS. Rule of radio-aerosol and perfusion lung imaging in
early detection of chronic obstructive lung disease. Eur J Nucl Med 1983; 8; 167-71.

12. Hannan WJ, Emmet PC, Aitten KJ, Love RG, Miller GM, Muir AL. Effective penetration of the
lung periphery using radioactive aerosols; Concise communication. J Nucl Med 1982; 23; 872-7.

13. Manderly JL, Hahn FF. The effccts of age on lung function and structure of adult animals. Adv Vet
Sci Comp Med 1982; 26; 35-77.

14. Peltier P, Chatal JF, Tellier JL, Pommet R. Perfusion and aerosol lung scintigraphy in patients with
suspected pulmonary embolism. European Nuclear Medicine Congress, London 1985.

15. Rahn H, Sadoul P, Farhi LE, Shapiro J. Distribution of ventilation and perfusion in the lobes of the
dog\'s lungs in the supine and erect position. J Appl Physiol 1956; 8; 417-26.

16. Robinson NE, Gillespie JR. Morphologic features of the lungs of aging beagle dogs. Am Rev Respir
Dis 1973; 108; 1192-9.

17. Stolk PWTh. The effect of anaesthesia on pulmonary blood flow in the horse.Thesis, Cambridge,
1980.

18. Strieder PJ, Barnes BA, Aronow S, Russel PS, Kazemi H. Xenon 133 study of ventilation and
perfusion in normal and transplanted dog lungs. J Appl Physiol 1967; 23: 359-66.

19. Van den Brom WE, Clercx C, van Toor AJ, de Vries HW. Quantitative analysis of combined
radioaerosol inhalation and perfusion scintigraphy in dogs. Submitted.

ties. slechte groei onder verhoogde COj spanning,
metronidasole resistent (onder anaerobe condi-
ties);

— behoeven op dc vaste bodem cen \'helper\' bac-
terie; ze vertonen satellietgroei (zie foto);

— behoeven in vloeibaar medium (paarde)se-
runi, dan is na 24 uur al een sediment zichtbaar;

1 usseii dc Slichling Gczondhcids/org voor
Dieren en het Centraal Diergeneeskundig
Instituut (CDI) bestaat een samenwerking
in onderzoek naar etiologie. transmissie en
epidemiologie van zomerwrang. In voor-
gaande jaren werd op praktijkmonsters, ge-
trokken uit aangetaste kwartieren van droog-
staand (jong)vcc bacteriologisch onderzoek
verricht waarbij ook onderzoek gedaan werd
naar het voorkomen van obligaat anaerobe
gram-negatieve bacterie (OAB). In 19X4 en
1985 werd Corvnebacierium pyogenes in ,35%
van de gevallen geïsoleerd (4) en Peptococcus
indoHcus en Fusohacterium necrophorum in
respectievelijk 317( en 22%. In 1986 kwam
zomerwrang nauwelijks meer voor, maar in
1987 steeg het aantal gevallen aanzienlijk.
Uil de tol dusver op het CDI onderzochte
secreia van 1987 (n = 44), werd 35 maal
(80% ) C. /)iY;,i,\'(\'A;(?.v geïsoleerd, P. indolicus \'m
32/44 (739?). Voor het eerst in Nederland
werden de zogenaamde Stuart-Schwan cocci
geïsoleerd. In 1951 isoleerde Stuart (3) uit
secreta van melkvee met zomerwrang een
gemengde Hora bestaande uit C. pyogenes.
Streptococcus dysgalactiae, Peptococcus in-
do/icus en een Gram-positieve bacterie des-
tijds beslempeld als \'microaerophicle coc-
cus\'. Deze coccus bleek moeilijk te isoleren
omdat het ccn helper bacterie behoeft zoals
bijv. Staphylococcus aureus om in vitro te
kunnen groeien. Momenteel is deze micro-
aerophicle coccus ook in dc Scandinavische
landen (1), l:ngeland(sporadisch)cn Austra-
lië (2) geïsoleerd uil uiersecreta van runde-
ren verdacht van zomerwrang.

Uit de monsters die aan het CDI voor on-
derzoek werden aangeboden isoleerden wij
21 X deze taxonomisch nog nimmer be-
noemde coccus.

— kleine, bolle, transparante kolonies, met het
blote oog nauwelijks zichtbaar;

— langzame groeiers, pas groei zichtbaar na 2 ol\'
3 dagen op 6\' i paardebloed (Columbia Agar);

Onze aesculine, arginine en mannitol reac-
ties wijken af van die zoals Slee (2) ze geeft.

Overigens geeft Schwan (1) wel aan dat 87%,
van zijn stammen positiefis op aesculine. De
overige reacties kloppen met die van Slee en
Schwan. In overeenstemming met Slee vin-
den wij ook dat determinatie met behulp van
APl 20 slrep dc voorkeur dient aangezien
deze resultaten beter reproduceerbaar blij-
ken dan die met conventionele media in rea-
geerbuizen.

Dc naam micro-aerophiele coccus is in feite
een onjuiste naam daar deze bacterie in at-
mosfeer met 10% COj juist geremd wordl.

De literatuur geeft aan dal het voorkomen
van deze coccus zich niet beperkt tot zo-
merwrang maar ook gevonden wordt in ge-
vallen van zoolabscessen, pneumonie en ge-
wrichtsontstekingen bij het schaap en bij
metritis, peritonitis, pneumonie en kaak-
abscessen bij het rund, met name die py-
ogene processen, die vaak toegeschreven

worden aan Corynebacterium pyogenes. Dit
is de eerste isolatie van Stuart-Schwan cocci
in Nederland. ^ Vecht^

2. Slee K.l. A Microacrophilic coccus in pyoge-
nic infections of ruminants. Australian Vct-
erinary .lournal 1985; 62: 57-9.
Stuart P, Buntain D, and Langridge RG. Bac-
teriological examination of secretions from
cases of \'Summer mastitis\' and experimental
infections of non lactating bovine udders. Vet
Ree 1951; 63: 451-3.

Vecht U. Wisselink HJ, Sol J, and Bogaard
AEJM van den. The bacteriological constitu-
tion of Dutch summer mastitis cases. In \'Sum-
mer Mastitis\', Martinus Nijhoff Publishers for
the CEC, 1987, 56-62.

Dr. Glyndwr Alan Vale, verbonden aan
Zimbabwe State Veterinary Services — dat
is de Zimbabwaanse Gezondheidsdienst
voor Dieren — krijgt de \'CIBA-GEIGY-
diergezondheidsprijs 1987\'. Deze prijs, die
begin februari 1988 in Bazel uitgereikt wordt,
is 50.Ü0Ü Zwitserse franken groot, Ciba-
Geigy kent hem toe voor baanbrekend on-
derzoekswerk in de diergezondheidszorg.

Het bekroonde onderzoek van dr. Vale
richtte zich op de bestrijding van de tse-tse-
vlieg. Dr. Vale identificeerde een aantal
geurstoffen waar tse-tse-vliegen op af ko-
men. Aan de hand van deze lokstoffen con-
strueerde hij vliegenvallen, die in de praktijk
goed voldoen.

Deze vondst is een belangrijke bijdrage voor
de (dier)gezondheid. De tse-tse-vlieg is de
overbrenger van de gevreesde slaapziekte.
Zowel mens als rund kunnen slachtoffer
worden van deze ziekte. Bij runderen heet de
ziekte Nagana of Trypanasomiasis. In ge-
bieden waar Nagana sterk optreedt is vee-
houderij en daardoor indirect akkerbouw
nauwelijks mogelijk. Runderen leveren im-
mers ook de trekkracht voor het ploegen en
dergelijke. Naast de grote financiele verlie-
zen betekent dit ook een ernstige beperking
van de voedselvoorziening. Dr. Vale\'s werk
is dan ook een niet te onderschatten stap in
de goede richting.

Uit gestelde vraag concludeer ik dat er geen
berigheidsproblemen zijn bij gelten en oude-
re-worpszeugen.

Ook op een bedrijf zonder berigheidspro-
blemen zal bij analyse blijken dat Interval
spenen-dekken bij eerste-worpszeugen veel-
al een aantal dagen langer zal zijn dan bij de
andere pariteiten.

Deze onderontwikkeling is normaal gezien
het tijdstip waarop wij degelten in productie
nemen, maar kan ook tc extreem zijn, bijv.
als de gelten bij dekking nog niet voidoendc
ontwikkeld zijn. Dit verhoogt het risico op
berigheidsproblemen later.

De voeropname in het kraamhok bij eerste-
worpszeugen is vaak onder de norm.
Gevolg is de (e grote gewichtsafname in het
kraamhok. Is deze > 10% dan zijn berig-
heidsproblemen tc verwachten. Dus vooral
bij deze zeugen is een hoogwaardig (lactatie)
voer van belang. Eventueel maal daags.
Extra water cn een hoktetnperatuur die niet
te hoog is bevorderen de voeropname.
Verschaffen van wat ruwvoer in dc dracht
geeft ook een wat hogere opname in het
kraamhok.

Extra stimulatie na spenen is belangrijk. Te
denken valt aan meer en langer licht om de
dag kunstmatig tc verlengen (bijv. extra TL-
buizen). Tweemaal daags I a I\'/^tur contact
inet beer (lijfelijk), zeker niet constant en
contact met herige zeugen.
Soms wordt een gunstig effect gezien van
extra vitamine-mineralen gift. Niet tc vroeg,
maar vooral ook niet te laat spenen.
Er van uitgaande dat deze groep gemiddeld
toch al ecn paar dagen later in oestrus komt,
tijdstip van PG-60() toediening daarbij aan-
passen; paar dagen voordat berigheid ver-
wacht wordt, dus niet snel na hel spenen,
maar minstens 1 week tot 10 dagen na
spenen.

Typisch bedrijfsproblcem, dat elk willekeu-
rig bedrijf, niet seizoengebonden, wel eens
doormaakt.

Dit fenomeen wordt vaak waargenomen bij
die bedrijven waar sub-klinische infecties
onder andere inlluenzaen ziekte van Aujesz-
ky en PED voorkomen.
Vervolgens dient er zich de volgende vraag
aan. Op welke dag wordt PG-600 toege-
diend? Dag van spenen of 8 dagen na
spenen?

Op dag van spenen geeft ccn PG-600 behan-
deling betere resultaten dan op 8 dagen na
spenen. Indien op8 dagen wordt behandeld,
zien we bij analyse dat het interval spenen-
dekken veelal 20-.30 dagen bedraagt. Met
andere woorden cr heefl wel een ovulatie
plaats gevonden, zonder dat de oestrus op
dag 5, 6, 7 gezien werd.

1. Het is dus goed mogelijk, dal de behan-
delde dieren wel degelijk ovuleren. Blind
inscmineren wordt hier en daar met suc-
ces toegepast. In hoeverre dil wenselijk
is, valt le bezien.

2. Hel is dc vraag of die dieren, die niet
goed doorberen, ook helemaal niet berig
worden. Misschien is cr sprake van een
kortere berigheid. Daarom is het waar-
schijnlijk, dal op sommige bedrijven on-
voldoende berighcidsconlrole wordt uit-
geoefend en managcmentsfoulcn ecn rol
spelen, zoals le weinig beerconlact, te
grote groepen, te veel onrust, overbezet-
ting. tc grote temperatuursverschillen en
te kleine lichtintensiteit.

Het advies luidt dan ook: verbetering
van het management en controle op be-
righeid vaker uit te voeren; in sommige
gevallen zelfs \'s avonds laat nog.

3. Veelal verkeren de eerste-worpsdieren in
een matige tot slechte conditie bij het
spenen, hetgeen een negatieve invloed
kan hebben op het ontwikkelen van een
goede berigheid.

Deze jonge dieren blijken niet geheel in
staat om voldoende voer op te nemen. In

dit geval i.s cen voeder met een hogere
EW (niet door toevoeging van goedkoop
dierlijk vet, maar door hogere eiwit waar-
de) aan te bevelen en tevens 3 inaal daags
te voeren in de kraamstal.

4. Als aanvulling zal een kwantitatieve pro-
gesteronbepaling meer inzicht geven op
de situatie van het probleembedrijf.

De \'PG-600\'-therapie, meestal uitgevoerd
op dag 10 na het spenen, is in onze praktijk
niet erg succesvol. De zeug beert niet en
wordt vervolgens berig op dag 25/26, ofwel
spontaan of na een tweede PG-600 injectie.
Blijkbaar verkeren die zeugen, na een stille
of gemiste bronst, op dag 10 in een luteale
fase.

Onze ervaring betreft dus vooral een pseu-
do-anafrodisie probleem, met name bij eer-
ste-worpszeugen in de maanden juli. augus-
tus en september.

De \'paneP-zeug is echter een ware anafrodi-
sic zeug. Zij vertoont namelijk nog enige
oestrogene effecten, na een PG-600 behan-
deling op dag 10. Zij verkeerde niet in de
luteale fase en was daardoor in staat nog wat
folliculaire activiteit te ontwikkelen.
De waarschijnlijkheidsdiagnose kan beves-
tigd worden door een progesteronbepaling,
rectale exploratie en door het optreden van
cen spontane berighcidspiek op dag 25/26
(pseudo-anafrodisie), of op dag 34/35 (ware
anafrodisic).

Beide problemen kennen ongeveer dezelfde
poly-factoriele etiologie. Hierin spelen sei-
zoen, management rond spenen cn dekken,
huisvestingen voedingstoestand,een rol. Dc
conditie van de eerste worp zeugen wordt
onder andere positief beïnvloed door droog-
voervoorraadbakken in het kraamhok.
Als aan bovengenoemde factoren ruim aan-
dacht is besteed, dan kan toevlucht genomen
worden tot een tijdelijke hormonale thera-
pie.

Eventueel kunnen op een vermeerdering.s-
bedrijf, gedurende de zomermaanden, alle
eerste-worpszeugen, op de dag na het spe-
nen, behandeld worden. Hierbij geeft fol-
ligonan wellicht nog een beter resultaat dan
PG-600.

Wij hebben de ervaring dat dit alleen effec-
tief is als de oestrusdetectie zeer goed is. Zo
niet, dan beren de behandelde zeugen slecht
en komen er van de bevruchte zeugen veel

terug. Op een fokbedrijf hoort een dergelijke
hormonale therapie niet thuis.
Drs. ./. HHvering.
Coevorden.

Bedrijven waarop eerste-worps zeugen, on-
danks een PG-600 injectie, niet of dermate
onvoldoende berig worden, dat ze geen sta-
reflex vertonen, kampen mijns Inziens met
een anoestrus c.q. suboestrus-probleem.
In het eerste geval koint er in het geheel geen
cyclus op gang, terwijl in het tweede geval er
wel een (pre-)ovulatoir stadium wordt be-
reikt waarbij de oestrus-expressie onvoldoen-
de blijft.

De PG-600 injecties kunnen bij gespeende
eerste-worpszeugen óf geen verandering bren-
gen door een echte anoestrus of een reeds
aanwezige progesteronfase, ófleiden tot sub-
oestrus (geen stareflex) of tot oestrus.
Dc voornaamste oorzaken in volgorde van
afnemend belang zijn:

— zeug heeft al geovulecrd waarbij óf on-
voldoende oestrusexpressie (echte stille
bronst) is opgetreden óf de bcrigheid werd
niet opgemerkt;

— een negatieve energiebalans na het spe-
nen dooreen relatief groot gewichtsverlies in
de eerste kraamperiode;

— een te ruime conditie bij eerste dekking
door een jeugdgroci van > 600 gratn/dag;

— onvoldoende contact met oudere guste
zeugen en beren, waardoor de bronstinduc-
tie geremd blijft;

De therapie voor het onderhavige probleem
moet gezocht worden in het opheffen vande
opgesomde oorzaken. Mogelijk wordt dan
een ovulatoir stadium met een voldoende
oestrus-expressie (stareflex) bereikt.
Aanbevelingen hierbij zijn:

— het verstrekken van enig ruwvoer naast
het nodige krachtvoer in de eerste drachtpe-
riode, waardoor een betere (maag-)ontwik-
keling wordt bereikt;

— de omgevingstemperatuur in de kraam-
stal ten behoeve van de voeropname zo mo-
gelijk naar beneden te brengen (< 24° C);

Behandeling van Fel.V-geïnfecteerde
katten met 3\'-Azido-3\'-deoxvthymidine
(AZT).

Tavares L. Ronckcr C, Johnston K. Nusi-
noff Lclinnan S. and dc Noronha f-, .3"-
Azido-3\'-deoxythyniidine in fclinc leukemia
virus-infected cats: A model for therapy and
prophvlaxis of AIDS. Cancer Research 1987;
47: 3190-4.

Omdat er overeenkomsten zijn tussen het
human immunodefiency virus (HIV) en het
kattenleukemievirus (FeLV), het etiologi-
sche agens van \'acquired immunodeficiency
syndromes\' in mensen en katten, werd het
kattensysteem gebruikt om de werking van
3\'-Azido-3\'-deoxythymidine (AZT), als the-
rapeutisch cn preventief geneesmiddel tegen
retrovirussen. te onderzoeken.
Daartoe werden verschillende in vilro en in
vivo experimenten opgezet.
Het AZT voorkomt inbouw van het virale
DNA in het DNA van de gastheercel en
daardoor de virusvermeerdering.
Uit de in vilro experimenten bleek, dat het
AZ I\' niet toxisch was voor één onderzochte
cellijn (C8I). Verder bleek AZT een duide-
lijk positief effect tc hebben op FcLV geïn-
fecteerde kattencellcn. Het AZ\'f was in staat
dc virus-vermeerdering bij een dosis van 50-
100 /um geheel te remmen, terwijl bij lagere
doseringen (tot 0.5 /ixtn) er nog een duidelijk
remmend effect aanwezig was. AZI\' heeft
geen directe antivirale werking.
In de in vivo experimenten werden 50 SPF-
katten (± 6-8 weken oud) na infectie met
FeLV op verschillende tijdstippen na de in-
fectie (PI) met hoge (20 mg/kg) of met een
lage (10 mg/kg) dosis AZ\'I\' s.c. behandeld.
Deze dosering AZT bleek voor de meeste
katten niet toxisch te zijn. Echter 3 katten, in
dezelfde groep (20 mg/kg) en aftomstig uit
hetzelfde nest, hadden na 40 dagen behande-
ling last van anorexia, braken en icterische
slijmvliezen. Dit zouden mogelijk sympto-
men kunnen zijn geweest van idiosyncrati-
sche hepatotoxiciteit. Mogelijk waren deze
katjes genetisch meer gevoelig voor het AZT
of voor het FeLV.

In de groepen waarin de behandeling met
AZT (hoge of lage dosering) I uur PI begon,
bleken alle katjes gedurende het hele expe-
riment negatief voor FeLV. Bij één katje
konden later virusneutraliserende (VN) anti-
stoffen worden aangetoond. Wanneer de
behandeling met AZT 7 dagen PI begon,
bleek het effect gerelateerd aan dc dosis. In
de hoge dosisgroep bleven 2/4 katjes, en in
de lage dosisgroep geen enkel katje FeLV-
negatief gedurende het experiment.
In beide groepc werden wel transient geïn-
fecteerde katjes later FeLV-negatief en
vormden later VN-antistoffen.
In de derde groep waren de katjes op het
moment van dc AZT-behandeling, 28 dagen
PI. alletnaal FeL V-positief en bleven dat ge-
durende het hele experiment. Wel bleek dat
tijdens de AZ\'f-bchandeling de hoeveelheid
circulerend FeLV in het plasma duidelijk
verlaagd was.

Van de 12 controlekatjes die niet met AZ\'f
behandeld waren, werden er 11 persistent
met FeLV besinet. De twaalfde ontwikkel-
deVN-antistofl\'en.

Uit bovenstaande resultaten blijkt dat AZ\'f-
bchandeling die I uur PI gestart is. meereen
profylactisch dan een therapeutisch karak-
ter heeft, waarbij virusreplicatie geblok-
keerd wordt, en daarmee ook de stiinulans
om VN antistoffen te induceren. Het lijkt
Wanneer de AZ\'f behandeling 7 dagen PI
begint, heeft er waarschijnlijk nog vol-
doende virusvermeerdering plaatsgevonden
om VN-antistoffen te induceren. Het lijkt
erop. dat het cruciale punt voor irreversibili-
teit van FeLV-besmetting ligt voor de be-
smetting van de beenmergstcmccllen, dat is
14-21 dagen na de besmetting.

Invloed van een behandeling met
morantel-tartraat op de melkproduktie
van koeien

Elliot Block and Pierre Gadbois. Efficacy of
Morantel Tartrate om Milk Production of
Diary Cows: A Field Study. J Dairy Sci
1986; 69 (4): 1135-40.

Een groot aantal onderzoekers hebben met
verschillende resultaten getracht de melkpro-
duct ie van koeien te verhogen door het U)e-
dienen van een anthelminticum. Meestal ge-
schiedde de toediening eenmalig rondom het
moment van kalven.

In dit onderzoek werd getracht de wormbe-
smetting van grazende lacterende dieren te
beperken door gedurende het weideseizoen
driemaal een behandeling toe te passen met

morantel-tartraat (10 mg/kg lich. gew.) met
maandelijkse tussenpozen (mei, juni, juli).
Het onderzoek strekte zich uit over 70 be-
drijven waarvan 34 de ontworming toepas-
ten. terwijl op 36 bedrijven de dieren een
placebo kregen.

De melkproduktiegegevens werden verge-
leken met de cijfers van het voorafgaand
jaar, terwijl de besmetting met maagdarm-
nematoden op alle bedrijven werd vervolgd
door mestonderzoek (e.p.g.) en larvetellin-
gen in grasmonsters. In de behandelde groe-
pen waren de eitellingen lager van juni tot
oktober en de larvetellingen waren in augus-
tus. september en oktober. Dc melkproduc-
tie van de behandelde dieren steeg gemiddeld
met 315 kg of 1,5 kg F.C.M. (P<0,05).
Melkvet- en melkeiwitpercentages verschil-
den niet.

Op de goed geleide Canadese bedrijven waar
deze proef werd uitgevoerd werd het besmet-
tingsniveau met de toegepaste behandelin-
gen gereduceerd. De onderzoekers waar-
schuwen ervoor, dat men bij het staken van
dit behandelingsschema het volgend jaar de
positieve invloed weer zal verliezen.
De verstrekking van het anthelminticum
door het voer aan alle lacterende dieren tege-
lijk kan vrij eenvoudig in de bedrijfsvoering
worden ingepast.

Kretzschmar C. Erfahrungen, Wege und
Ergebnisse im historischen Ablauf der Be-
kämpfung der Aujeszkyschen Krankheit bis
zu ihrer Tilgung in der DDR im Jahre 1985.
Mh Vel Med 1987; 42: 155-8.

pen. In 1969 werden hiertoe 244.000 en in
1983 900.000 bloedmonsters onderzocht met
de neutralisatietest. Verder werd bekend,
dat er zelfs in sterk endemische gebieden nog
AD-virus-vrije bedrijven voorkwamen.
Een tweede belangrijke bevinding was dat
het AD virus in cen eenmaal besmet bedrijf
lang persisteert. In de loop van dit bestrij-
dingsprogramma werd geleidelijk aan meer
gebruik gemaakt van vaccinatie, om de
\'wild-virus\' circulatie te onderdrukken. Er
werd slechts gevaccineerd op bedrijven die
een infectie hadden ondergaan en de vacci-
natie bleef dan gehandhaafd totdat alle var-
kens die ten tijde van de infectie op het be-
drijf aanwezig waren, waren afgevoerd. Al-
leen \'levend\' vaccin werd toegepast. Bedrij-
ven waar vaccinatie plaatsvond werden van-
zelfsprekend ook als besmet beschouwd.
Tijdens dit bestrijdingsprogramma werd ook
duidelijk dal hel mogelijk is door vaccinatie
het veldvirus van een bedrijf te \'verdringen\',
zelfs op bedrijven van ongeveer 400 zeugen
en 6000 mestvarkens. Hiervoor gold echter
één voorwaarde: de vaccinatie van het be-
drijf moest consequent en \'lückenlos\' worden
doorgevoerd. Met hel toenemen van de
grootte van de bedrijven tol 5000 zeugen en
25000 mestvarkens bleek hel steeds moei-
lijker om hel virus le verdringen via enting.
Daarom hanteerde men vanaf 1982 stam-
ping out van de resterende positieve bedrij-
ven. In de herfst van 1985 kon de DDR AD
virus vrij worden verklaard. De jaarlijkse
serologische controle blijft beslaan.

Dit boek over endocrinologie (ongeveer 400 blad-
zijden) en voortplanting(ongeveer 150 bladzijden)
bij de hond en de kat is bedoeld voor diergenees-
kundige studenten, praktici, zich specialiserende
dierenartsen en fokkers. Het heeft een redelijke
prijs en de zachte kaft maakt het gemakkelijk
hanteerbaar. Zoals steeds bij door Saunders uit-
gebrachte boeken, zijn redactie, drukwerk en illu-
straties van hoge kwaliteit. Het boek is in helder
Engels geschreven.

Dit boek is nuttig voor iedere dierenarts, die al
ervaring heeft met de endocrinologie en de voort-
planting van de hond en de kat, en zeker ook voor
degene die behoefte heeft kennis op dit terrein te
verwerven. De auteurs hebben goed gebruik ge-
maakt van de relevante literatuur. Mede aan de
hand van tabellen, tekeningen en foto\'s wordt de
biochemische achtergrond gegeven van de klini-
sche- en laboratoriumbevindingen.
In sommige gevallen hebben de auteurs de gege-
vens van hun respectievelijke faculteiten (Feld-
man in Californië en Nelson in India) gecombi-
neerd en aldus grotere series verkregen, waarop
interpretaties en conclusies worden gebaseerd.
Als voorbeeld kunnen worden genoemd de in-
drukwekkende aantallen gevallen van hyperinsu-
linisme, primaire hyperparathyreoidie en hyper-
thyreoïdie (bij de kat). Daarnaast worden weinig
frequente ziekten als bijvoorbeeld primair hypo-
adrenocorticisme bij de kat in voldoende detail
beschreven en geïllustreerd om herkenning en
goede diagnostiek mogelijk te maken.
Zeker tegen de achtergrond van de belangstelling
van de auteurs, te weten diabetes mellitus en aan-
doeningen van de bijnierschors, heeft het bock
enkele onverwachte tekortkomingen. Het werk
van Eigenmann op het gebied van de pathogenese
van diabetes mellitus blijft sterk onderbelicht. Zo
noemen zij niet dat indien diabetes mellitus ont-
staat in de luteale fase van de cyclus, na ovario-
hysterectomie de toediening van insuline soms
achterwege kan blijven.

Voorts bevelen de auteurs een uiterst bewerkelijke
procedure aan voor de start van de behandeling
van diabetes mellitus. Bij voorkeur zou na de
eerste insulinetoediening gedurende 24 uur elk
uur plasmaglucose bepaald moeten worden. Bo-
vendien zou dan na een week deze procedure her-
haald moeten worden. Een dergelijke aanpak is in
de praktijk veelal niet haalbaar. Bovendien ver-
toont zo\'n reponsecurve gedurende de eerste
dagen van de behandeling een vrij sterke variatie.
In tegenstelling tot deze wat overdadig aandoende
benadering blijft het belang van de voeding voor
de regulatie van diabetes mellitus vrijwel onbe-
sproken.

De auteurs geven meer controversiële aanbeve-
lingen voor de behandeling van endocriene ziek-
ten. Zo wordt gesteld dat ongeveer de helft van de
honden met primaire bijnierschorsinsufficiëntic
alleen mineralocorticoïd-substitutie nodig heeft
en geen substitutie met glucocorticoïden. Ook
wordt geadviseerd om bij hypothyreoïdie de al-
gemeen toegepaste dagdosis thyroxine van 20
Mg/kg niet één maar twee keer per dag te geven.
Dit op basis van het argument dat de meeste
honden die toe kunnen met 20 Mg/kg per dag toch
geen hyperthyreoide krijgen door de grote thera-
peutische breedte van het geneesmiddel.
De vele kwaliteiten van het boek compenseren
echter ruimschoots deze tekortkomingen. Door
het hele boek wordt veel aandacht besteed aan dc
pathofysiologie, die in heldere taal wordt uitge-
legd. De endocriene ziekten van de kat en de hond
worden op dezelfde grondige wijze besproken. De
hoofdstukken over voortplanting zijn zeer direct,
praktisch en duidelijk. ß, £■. Belshaw.

In het afgelopen .hibileumjaar 1987 werd ter gele-
genheid van dc viering van het 125-jarig bestaan
van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde een speciale allcvcring van
het Diergeneesl<undig Memorandum gewijd aan de
diergeneeskunde anno 1862.
Deze uitgave biedt een boeiend en leeswaardig
overzicht — rijkelijk geïllustreerd met foto\'s en
afbeeldingen uit historische literatuur uit het Mu-
seum Diergeneeskunde te Utrecht — van de dier-
geneeskunde rond het midden van de vorigeeeuw.
Een dertiental auteurs hebben ecn bijdrage hier-
toe geleverd. Onderstaand volgt dc inhoud van de
betreffende allcvcring van het Diergeneeskundig
Memorandum 1987; .14 (4): 186-256.

Instrumenten van dc practicus cn enkele ver-
richtingen in de vorigeeeuw; M. A. Moons.
Paard en rund; C. A. van Dorssen.
Varken; P. C. van der Valk.
Schaap en geit; P. Wensvoort.
Pluimvee; M. Th. Frankenhuis en D. M. Zuydani.
Hond en kat; E. A. van Daalen.
Konijn; M. Th. Frankenhuis.
Valken zonder veterinairen; G. J. van Nie.

Tot directeur van de Sticliting Gezondheids-
zorg voor Dieren (SGD) is benoemd dr. P.
W. de Leeuw te Lelystad. Hij volgt als zoda-
nig proL drs. D. J. Vervoorn op, die op I
maart a.s. gebruik zal maken van de moge-
lijkheid tot vervroegde uittreding. Hiermede
zal een einde komen aan een periode van
13\'/2 jaar waarin de heer Vervoorn als secre-
taris leiding heeft gegeven aan de Stichting
Gezondheidszorg voor Dieren. De heer Ver-
voorn was in deze functie de opvolger van
prof .1. Mol, die van 1970 tot 1974 de eerste
secretaris van de Stichting Gezondheidszorg
voor Dieren is geweest.

De Stichting Gezondheidszorg voor Dieren
werd in 1970 opgericht om de taken van de
Gezondheidscommissie voor Dieren van het
Landbouwschap over te nemen. De SGD
heeft bindingen met het Landbouwschap,
maar is een afzonderlijke rechtspersoon met
eigen geldmiddelen en een eigen bestuur,
waarin de overheid en de belanghebbende
product- en bedrijfschappen zijn vertegen-
woordigd. De SGD mag gezien worden als
een landelijk instituut van advies en overleg.
In de praktijk betekent dit dat de SGD aan
het Ministerie van Landbouw en Visserij
voorstellen doet inzake gewenste wettelijke
voorzieningen en aan de Publiekrechtelijke
Bedrijfsorganisaties inzake verordeningen
op het terrein van de georganiseerde dier-
ziektenbestrijding. Een andere belangrijke
taak van de SGD is het coördineren van de
werkzaamheden van de Gezondheidsdien-
sten. De 6 regionale Gezondheidsdiensten
voor Dieren en de Gezondheidsdienst voor
Pluimvee, die ieder afzonderlijk ook de
stichtingsvorm bezitten, verrichten hun werk-
zaamheden als organen van de SGD en zijn
als zodanig door de SGD erkend.
Dr. P. W. de Leeuw (43), die nu als directeur
onderzoek verbonden is aan het Centraal
Diergeneeskundig Instituut in Lelystad,
treedt op I februari 1988 in dienst als direc-
teurvan de StichtingGezondheidszorg voor
Dieren. De heer De Leeuw doorliep de
middelbare school te Wageningen. Na het
vervullen van zijn militaire dienstplicht was
hij een jaar werkzaam in de landbouw in
Canada en de Verenigde Staten. Hij ving de
studie diergeneeskunde aan in 1966 en rond-
de deze af in januari 1973. Na zijn indienst-
treding bij het CDI verrichtte hij onderzoek
op het gebied van de virusziekten bij land-
bouwhuisdieren. Hij promoveerde in 1980
en is (co-)auteur van ruim 60 wetenschappe-
lijke publicaties. In 1982 werd de heer De
Leeuw tot hoofd van de open Afdeling Viro-
logie van het CDI benoemd; in 1986 volgde
zijn benoeming tot directeur onderzoek. Hij
is lid van diverse nationale en internationale
colleges en nam deel aan tal van buiten-
landse missies.

Aan de vakgroep Geneeskunde van het
Kleine Huisdier wordt onderzoek gedaan
naar de pathogenese van een chronische
huidaandoening bij Duitse herders en bas-
taard Duitse herders. Deze aandoening is
beschreven onder de naam Duitse herder
Pyodermie (GSP).

De aandoening wordt gekenmerkt door chro-
nische diepe pyodermieën, gepaard gaande
met Pustulae, en erosieve öf ulcererende
haarden, met hemorrhagisch en/of purulent
ontstekingsvocht.

Ten behoeve van bovenstaand onderzoek
verzoeken wij u bij verdenking op deze huid-
aandoening contact op te nemen met de
vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huis-
dier, drs. M. A. Wisselink, tel. 030-531681,
zodat in overleg met de eigenaar nader on-
derzoek kan volgen.

Theme: Recent developments in research for bet-
ter utilisation of feed and animal resources.

1. Improvement of pasture areas and natural ve-
getation (highland, lowland, tropical and dry re-
gions). Dr. E. F. Henzell.CSlRO, Australia.\'

2. Application of biotechnology to animal pro-
duction. Dr. J. F. Quirke, Ireland.

2. Feed processing technology to improve nutri-
tive values. Prof Dr. E. Riquelme V., Puerto
Rico.

3. Development and utilisation of animal genetic
resources. Mr. L. Ollivier, France.

4. Health and welfare of farm animals and their
impact on the livestock industry. Prof Dr. I.
Ekesbo, Sweden.

Wednesday 29th June from 8.30 to 12.00 hrs
Theme: More effective transfer of scientific know-
ledge into practical application.
Keynote lectures:

1. Education programmes with emphasis on ex-
tension personnel and farmers. Prof Dr. R.
Branckaert, Burundi.

2. Evolution of support .services for livestock pro-
ducers in developed and developing economies.
Dr. M. Walshe, World Bank, USA.

1. The role of veterinarians in the education of
famers for disease prevention. Prof Dr. J. F.
Huhn, Fed. Rep. of Germany.

2. Farmers\' cooperatives as agencies for pro-
viding information and farm inputs. Dr. 1. Vai-
nio-Mattila, Finland.

3. The use of new communications technology in
supporting livestock producers (lecture to include
demonstration). Dr. E. .l0rgensen, Denmark.

Theme: Learning from experience - aspects of suc-
cessful livestock development projects.

promotinganimal production in developing coun-
tries. Dr. P. Brumby, New. Zealand.
2. Analysis of a successful livestock project. Mr.
R. D. Havener, President, Winrock, USA.

1. Why do so many development projects fail?
Prof Dr. D. F. R. Bommcr, Fed. Rep. of Ger-
many.

2. The role of women in the adoption of new
practices. Ms. Ruth Finney, FAO, Italy.

4. The blue revolution - aquaculture for protein
production. Prof Dr. T. Gjedrem, Norway.

The scientific programme will also include daily
parallel sessions from 14.00 to 17.00 hrs for short
oral contributions and poster presentations on the
following subjects:

Five symposia will be arranged at Finlandia Hall
on Friday 1st July 1988 from 8..30 to 16.00 hrs
(lunch break included) in collaboration with the
study commissions of the EAAP. They are open
to all registered World Conference delegates with-
out any additional fee.
The topics of the symposia are:

— Automation of Feeding and Milking: Produc-
tion, Health, Behaviour, Breeding.

An International Congress on Animal Hygiene
will be held on I3th-17th June I988,andan Inter-
national Congress on Applied Ethology on 17th-
19th June 1988. The venue of both congresses is
Skara, Sweden. For information please contact
the 6th Int. Congr. on Animal Hygiene Secre-
tariat. P.O. Box 345, S-53200 Skara, Sweden.
The 3rd World Congresson Sheep and Beef Cattle
Breeding will take place on 19th-26th June 1988,
in La Villette, Paris, France. Details from Mr. R.
Ortavant, l.N.R.A., F-37380 Nouzilly, France.
The 26th Biennial Meeting of the International
Committee for Recording the Productivity of

Milk Animals will be held on 6th-gth July 1988 in
Oslo, Norway. Please contact Secretariat of
ICRPMA, Corso Trieste 67, 1-00198 Rome, Italy.

Inlichtingen: VI World Conference on Animal
Production c/o FABA, PO Box 40. SF-01301
Vantaa, Finland. Phone: 358-0-831 736; telex
125890 faba sf. Op het redaktiesecretariaat ligt
een uitgebreide folder ter inzage.

The Scientific Prograin will contain 7 Plenary Ses-
sions, each taking up half a day, in which invited
and contributed presentations on the topics listed
below will be given.

Continuous Poster Sessions will be arranged on
all aspects of Veterinary Epidemiology and Eco-
nomics.

PC-Software workshops will be prepared to pro-
vide a forum for deinonstration, discussion and
non-profit exchange of computer progratns wi-
thin the area.

A half-day excursion with a combined professio-
nal and cultural program will de offered.
The Closing Session will contain a Panel Discus-
sion on the future of Veterinary Epidemiology
and Economics.

New developments in animal health monitoring.
Animal Health and Production Management (in
extensive and intensive agriculture).
Modern methods of public health practice (hygic-
ne/zoonoses).

The comparative approach to epidemiology and
preventive medicine (non-farm animals).
Economics of infectious and non-infectious ani-
mal diseases.

Training in basic and applied epidemiology.
Analaytical methods and modelling - the current
state of experience.

Panel discussion\'. The future of veterinary epide-
iniology and economics.
Symposium secretariat

5th ISVEE Symposium, DIS Congress Service,
48, Linde Alle, DK-2720 Vanlosc/Copenhagen,
Denmark.

Inlichtingen: een uitvoerige brochure ligt op het
redactiesecrctariaat desgewenst ter inzage.

Cursusleider: prof. drs. A. A. Kampfraath.
(Iroepsgrootte: maximaal 30 personen.
Kosten: f 700.— per persoon.

Het doel van dc cursus is de deelnemers ccn oriën-
tatie te verschaffen op de bestuurlijke en organisa-
torische aspecten van doelgerichte samenwerking.
Doelgerichte samenwerking vindt plaats in orga-
nisaties. Hierbij denken we zowel aan productie-
bedrijven als aan overheidsorganisaties, onder-
zoeksinstellingen. adviesorganen en dienstverle-
nende organisaties.

De cursus is bestemd voor afgestudeerden van de
l.U cn het HAO. alsmede voor anderen met een
opleiding van vergelijkbaar niveau. Deelnemers
dienen ongeveer 5 jaar ervaring te hebben in cen
functie waarin leiding wordt gegeven aan een af-
deling of een project.

Inschrijvingen en inlichtingen
De inschrijftermijn van de cursus eindigt op: 21
februari 1988. Nadere inlichtingen en een inteken-
formulier kunnen worden verkregen bij: Bureau
PHLO (secretariaat of ing. F. Appel), Hollandse-
weg I, 6706 KN Wageningen, tel. 08370-8409.V
84094.

Toetsing van de microbicide, fungicide,
sporicide en virucide werking van
desinfectiemiddelen bestemd voor gebruik
in dierverblijfplaatsen en bijbehorende
ruimten

Sinds 1975 wordt doorde Com missie Toela-
ting Bestrijdingsmiddelen (CTB). voordien
Commissie voor Fytofarmaeie geheten, de
standaard-suspensietest (SST of 5-5-5-test)
gehanteerd voor de toetsing van de ontsmet-
tende werking van desinfectiemiddelen be-
stemd voor gebruik in dierverblijfplaatsen
en bijbehorende ruimten. Dit zijn de zoge-
naamde veterinaire desinfectiemiddelen.
Veel ervaring is opgedaan met het toetsen
van genoemde desinfectiemiddelen volgens
deze testmethodiek.

In het kader van de internationale harmoni-
satie van toetsen van desinfectiemiddelen
werd in 1987 doorde Raad van Europa een
Europese Suspensietest (EST) vastgesteld
voor het beproeven van desinfectantia be-
stetnd voor gebruik in de levensmiddelen-
sector = EST-L. Hierin is de ervaring met de
Nederlandse SST naast die uit een Europees
kringonderzoek met de EST verwerkt.
In aansluiting op de publicatie van de Raad
van Europa - Test methods for the anti-
microbial activity of desinfectants in food
hygiene, 1st edition (1987) ISBN 92-871-
01006-9 - het voorschrift van dp Europese
Suspensie Test (EST) voor desinfectantia in
de voedingsmiddelensector, is besloten om
het voorschrift van de SST \'ziekenhuizen\'
respectievelijk veterinaire toepassingen con-
form het EST voorschrift aan tc passen. Een
EST-Z is inmiddels door het Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Miliehygiüne op-
gesteld en geaccordeerd in de Werkgroep
Desinfectantia van de CTB.
Door het Centraal Diergeneeskundig Insti-
tuut is onderzocht of dc kwantitatieve sus-
pensictest, al dan niet aangepast, ook ge-
bruikt zou kunnen worden voor het toetsen
van veterinaire desinfectiemiddelen (EST-
V).

Daarnaast werd door het CDI en het RIVM
de normstelling voor fungicide en sporicide
werking van veterinairedesinfectiemiddelen
bestudeerd. Tevens werd onderzoek verricht
naar verder gestandaardiseerd toetsen van
de virucide eigenschappen van veterinaire
desinfectiemiddelen.

Op basis van de verkregen onderzoeksresul-
taten. de bij het toetsen opgedane ervaring
en literatuurgegevens zijn door het CDI
voorstellen gedaan voor harmonisering en
verbetering van de normstelling en van dc
betreffende toetsmcthodieken met betrek-
king tot dc microbicide, fungicide, sporicide
en virucide werking van de veterinairedesin-
fectiemiddelen.

Dczc voorstellen van het CDI zijn na ampele
discussie en enige aanpassingen in de Steun-
groep Veterinaire Desinfectantia van de
CTB aangenomen en moeten als zodanig in
de Werkgroep Desinfectantia van de CTB
worden geaccordeerd.

Een en ander zal daarna worden voorgelegd
aan cn worden besproken met de Nedcfa
(Nederlandse Vereniging van desinfectie-
middelen fabrikanten).
De methoden moeten zo snel mogelijk wor-
den ingevoerd. Gedacht wordt aan invoering
in het eerste kwartaal van 1988. De al toege-
laten tniddelen behoeven voor wat betreft de
microbicide-test niet te worden overgetest.
Oude middelen kunnen worden getoetst bij
de tweede tienjaar termijn aanvraag dan wel
als er gegronde redenen zijn te vermoeden
dat een (al toegelaten) preparaat niet aan de
nieuwe eisen zal voldoen.
Ten aanzien van de toetsing van de virucide
werking van veterinairedesinfectiemiddelen
is het van belang te weten dat de test qua
normering accoord wordt bevonden doch
dat de invoering van de testmethodiek slechts
geleidelijk zal geschieden.
Evenals reeds ten aanzien van iniddelcn
voor ziekenhuizen is besloten, zal ook voor
de veterinaire desinfectantia een algcinene
claim van virucidie worden nagestreefd. Alle
middelen welke een virucide claim voeren
moeten voor alle met name genoemde virus-
sen aan de eisen van virucidie voldoen,
waarna de term \'virucide\' op het etiket mag
worden gevoerd.

Alle veterinaire desinfectantia moeten vol-
doen aan de algemene eisen van micro-
bicidic. Wanneer de middelen tevens aanbe-
velingen ten aanzien van virucidie, fungi-
cidie of sporicidie wensen te voeren, dient
tevens aan de betreffende criteria voor deze
eigenschappen te zijn voldaan.
Desinfectantia voor transportmiddelen en
voor middelen van het onreine deel van de
destructoren dient echter steeds zowel aan
de microbicide en fungicide als aan de viru-
cide criteria voldaan te worden. Sporicide
eisen blijven daarbij vooralsnog buiten be-
schouwing.

In Nicdersachscn, Landkreis Hannover,
werd op i januari j.1. op twee bedrijven
mond- en klauwzeer, virustype 01 vastge-
steld. De gebruikelijke maatregelen zijn ge-
nomen. De oorsprong van de besmettmg is
niet bekend. De bedrijven liggen op een af-
stand van ongeveer 15 km. van dc plaats
waar zich in oktober 1986 ecn uitbraak heeft
voorgedaan. Len derde en vierde geval wer-
den op respectievelijk 5 pn 10 januari gecon-
stateerd, eveneens in Niedersachsen. Land-
kreis Hannover.

Drs. .1. Janssen die sinds eind 1983 de functie
van Adjunct-Directeur van de Veterinaire
Dienst bekleedt, aanvaardt per 1 februari
1988 de post van hoofd van de afdeling
\'Wetgeving op Diergeneeskundig gebied en
inzake veehouderij\' bij het Directoraat-Ge-
neraal Landbouw van de Europese Com-
niissic te Brussel. Deze afdeling is belast met
de hartnonisatie van de wetgeving op het
gebied van de dierziektenbestrijding, de ve-
teritiaire volksgezondheid, het welzijn van
dieren en de veeteelt van de 12 lidstaten van
de Europese Gemeenschap.
De heer janssen heeft op vrijdag 29 januari
officieel afscheid genomen van het Ministe-
rie van Landbouw en Visserij.

Dierziektenbulletin nr. 24 van dc Veterinaire
Dienst over het tijdvak van 16 t/m 31 december
1987 vermeldt het volgende aantal gevallen van
aangifteplichtige dierziekten in Nederland.

Op de twee laatste dagen van 1987 deden zich het
12e en het 13c geval van varkenspest dat jaar in
Italië voor, respectievelijk in dc provincie Nuoro
(Sardinië) cn dc provincie Siena (Toscane).

Het aantal positief-bevindingcn in Spanje was per
31 december 1987 opgelopen tot 794 en dat in
Portugal per 31 december tot 648.

In dc periode van 8 t/m 31 december 1987 meldde
Portugal 90 nieuwe uitbraken van besmettelijke
longziekte bij runderen, wat het totaal op 749
bracht.

De Veterinaire Dienst te Rotnc liet weten, dat op
oudejaarsdag 4 gevallen van pseudo-vogclpcst
waren geconstateerd, alle in de provincie Padova
(Veneto). Het totaal kwam hiermee op 15.

2 Werkgroep Vet. Kynologie. Lezing over fer-
tiliteitsstoornissen bij honden. Hoofdgebouw
Diergeneeskunde Utrecht, 19..30 uur.

4 Werkgroep Kleine Huisdieren Afd. Gron./-
Drente en 1-ricsland KNMvD. Klinische
avond. Ge/, dienst voor Dieren. N-Ncder-
land. Morra 2. Drachten; 20.00 uur.

10 Groep Geneeskd. Kleine Huisd. KNMvD.
Jaarvergadering. Rest. \'Hoog Brabant",
Utrecht, 20.00 uur.

23 Altl. Noord-HollandKNMvO. Vergadering.
Motel Akersloot. Akersloot, aanvang 20.30
uur.

23 Aid. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Vv\'erkvergadering pels-
dieren, aanvang 20.15 uur.

PAO-D; cursus Consumpticvissen.
Alcl. Zuid-Holland KNMvD. Vergadering,
restaurant \'Dc Ruif, Capelseweg4l, Capelle
a/d Ussel, 20..W uur. over; FUS.
PAO-D; cursus Histologisch/histometrisch
onderzoek.

Groep Geneeskd van het Rund KNMvD.
Vergaderim;; \'Bovine Virus Diarree" (pag.
171).

29 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Vergadering.
Rest. Molenwijk, Boxtel; aanvang 20.30 uur.

1 Kring Dierenartsen \'Het Gooi\', vergadering
in café \'Dc Vrije Hccren\', Laren; 20.30 uur.

3—4 6. Tagung über Krankheiten der Vogel
mit Schwerpunkt Tauben und Wasscrgenü-
gel, München (pag. 1433 1987).,

10 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering rundc-

ren. aanvang 20.15 uur.
Afd. Utrecht KNMvD. Vergadering.
Kring Dierenartsen \'Gelderse Vallei\'. Ver-
gadering.

Groep Vet. Homoeopathie KNMvD. Leden-
vergadering (tevens jaarvergadering).
Symposium \'Health Maintenance Organisa-
tions (HMO\'s) in de Nederlandse gezond-
heidszorg\' (inl. red. secr.).
PAO-D; cursus Practische Röntgenologie
Paard (Emmeloord).

Afd. Gelderland KNMvD. Vergadering. Crest
Motel, aanvang 20.15 uur.
15—16 PAO-D; cursus Begeleiding melkveebe-
drijven.

PAO-D; Klinische lessen Paard; Castratie;
Interpretatie Bloedwaarden.
17—18 PHLO Wageningen. Cursus \'Besturen

Varkensbedrijven (herhaling).
17—18 PAO-D; cursus Begeleiding Melkveebe-
drijven.

19 VDA-Regionaal PAO, regio Brabant/Lim-
burg, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

20 ATF-Fortbildungskurs für Akupunktur und
Neuraltherapie, Freudenstadt (inl. red.secre-
tariaat).

21—22 PAO-D; cursus VAMPP-Bcgeleiding
Varkensbedrijven (herhaling).
Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering varkens,
aanvang 20.15 uur.

Naarmate de tijd verstrijkt worden ze oninbaar en een bron van ergernis,
nog afgezien van de financiële nadelen.

Bemiddelings- en Incassobureau Valynco BV / Mr. G. J. Teerink
Albrechtlaan 3 — 1404 AH Bussum — Tel. 021 59 - 42018

Deze rubriek beslaat nu anderhalf jaar. Een
twaalflal .scribenten is mij voorgegaan en
heeft aandacht gevraagd voor algemene en
specifieke problemen van onze KNMvD
en/of onze beroepsgroep.
Gelukkig heeft de redactie de rubriek niet
exclusief voor alleen voorzitters bestemd
(Tijdschr Diergeneeskd 1986: lil: 519).

Onderstaande moet dan ook meer gezien
worden als een persoonlijke visie, dan als
een uitgekristalliseerde mening van een Aj-
deling en/of Afdelingsbestuur. Lid van de
KNMvD ben ik immers al ongeveer 25 jaar,
maar voorzitter van de A fdeling Gelderland
pas 1 maand.

De ook nog \'verse\' voorzitter van de
KNMvD maakte zich in deze rubriek zorgen
over de solidariteit binnen onze beroeps-
groep, hetgeen tot uiting komt in het feit dat
slechts ± 80% van de dierenarrsen lid van
\'onze club\' is (Tijdschr. Diergeneeskd. 1988:
113: 38). Vijfentwintig jaar geleden was dat
nog ruim 90%. Wat dit betreft neemt de
provincie Gelderland een tussenpositie in.
Van de ongeveer 470 aldaar wonende dieren-
artsen is ± 84% lid van de KNMvD. De Aj-
deling heeft echter slechts 226 leden, dat wil
zeggen dat ongeveer 170 KNMvD-leden. die
wonen en/of werken in deze provincie, geen
lid zijn van de Afdeling. Dat dit geen typisch
Gelders probleem is. werd in deze rubriek
reeds aangeduid door mijn \'ambtsvoor-
ganger\' collega Rakhorst (Tijdschr Dierge-
neeskd 1986: 111: 1214). Eén en ander is het
gevolg van de steeds toenemende specialisa-
tie binnen ons beroep, hetgeen niet alleen tot
uiting komt in een relatief sterk groeiend le-
denbestand van de Groepen, maar ook in
een toename van het aantal Groepen, name-
lijk van 4 in 1965 tot 11 nu.

Natuurlijk is specialisatie een goede zaak.
Anderzijds ben ik het met collega Van Her-
ten eens. dat er een platform moet blijven,
waarop gemeenschappelijke problematiek
bespreekbaar moet blijven en waarop tevens
ervaringen en opvattingen uitgewisseld
kunnen worden (Tijd.schr Diergeneeskd
1987: 112: 288). Collega Kapsenberg beti-
telt de Afdeling als intercollegiale contact-
plaats in een regio, waar de huishoudelijke
Maatschappijzaken en algemeen vakinhou-
delijke onderwerpen thuishoren (Tijdschr
Diergeneeskd 1987: 112: 1374). Een inter-
collegiale contactplaats is en blijft een nood-
zaak - ook voor jonge collegae - in een
KNMvD. die niet alleen verandert, maar ook
snel groeit. Immers in de laatste 20 jaar is
het aantal leden vrijwel verdubbeld.

Eén van de problemen, waarvoor de KNMvD
zich geplaatst ziet. is het sterk toegenomen
en toenemende aantal dierenart.sen. terwijl
er geen duidelijke toename van werk is. Een
probleem, dat overigens niet typisch Neder-
lands is en in sotnmige landen zelfs veel gro-
ter dan bij ons. Dit leidt tot vestigingspro-
blematieken. Dit was voor de Afdeling
Gelderland aanleiding een negental vertrou-
wenspersonen te benoemen, die ten behoeve
van de vestigingscommissie de opdracht
kreeg een inventarisatie uit te voeren naar
het aantal praktijken en de grootte daarvan.
Het bestaan van deze inventarisatie werd in
deze rubriek door collega Straatman ge-
signaleerd (Tijdschr Diergeneeskd 1987:
112: 560). In tegenstelling tot wat door col-
lega Straatman werd gesteld, is het geens-
zins de bedoeling een nonninkomen van
praktici vast te stellen.
Een prakticus is immers een beoefenaar van
een vrij beroep. De verzamelde gegevens
blijven overigens vertrouwelijk. Algemene
conclusies moeten nog worden gejormuleerd
en op de A fdelingsvergadering besproken.

Ondanks het risico van mijn nieuwe functie
ontheven te worden, wil ik navolgend enkele
voorlopige indrukken weergeven.

De medewerking aan de inventarisatie was
goed. ook door de niet-leden van de
KNMvD. Niet-leden van de KNMvD werken
vaker in kleine huisdierenpraktijken dan in
gemengde praktijken. In laatstgenoemde
groep is de éénmanspraktijk een uitzonde-
ring. terwijl dit in eerstgenoemde groep
(nog?) regelmatig voorkomt.

In de provincie Gelderland wordt meer dan
20% van de nationale dierlijke productie ge-
realiseerd. De belangstelling van de collegae
werkzaam in de gemengde praktijken voor
het lidmaatschap voor de Groep Genees-
kunde van het Varken en die van het Rund is

redelijk tot goed, namelijk respectievelijk
1/5 en 1/3 en voor de Groep Pluimvee-
wetenschappen ronduit slecht, namelijk
1/45. Vanuit dit oogpunt is hel dan ook niet
verbazingwekkend, dal slechts 1/8 van de
gemengde praktijken aan pluimveebedrijfs-
begeleiding doet. Collega Van den Wijn-
gaard signaleerde in deze rubriek reeds de
noodzaak van het beschikbaar komen van
meer pluimveedierenartsen (Tijdschr Dier-
geneeskd 1986: 111: 1076) en collega El-
singhorst suggereert niet voor pluimvee,
maar met name voor andere diersoorten en
deelgebieden van de diergeneeskunde, dat bij
het plaatselijk ontbreken van \'specialisten\'
het werken over depraktijkgrenzen - mits in
collegiaal overleg - betere diergeneeskunde
en méér werk kan opleveren (Tijdschr Dier-
geneeskd 1986: 111: 766). Wat betreft de
rundvee- en varkenssector valt op. dat on-
danks de gememoreerde belangstelling in de
geneeskunde van deze species, niet alle ge-
mengde praktijken aan bedrijfsbegeleiding
in deze sectoren doen.

Schrijvend over lidmaatschap van Afde-
lingen en Groepen, de status quo van de
diergeneeskunde in Gelderland etc. wil ik re-
fereren aan het pleidooi van collega Van de
Watering in deze rubriek (Tijdschr Dierge-
neeskd 1986: 111: 564). Hij doet daarin een
beroep op de Nederlandse dierenarts om -
ook in het belang van zichzelf- deel te
nemen aan Groeps- en Afdelingsactiviteiten.

Dit laatste kan in ieder geval beter. De
KNMvD heeft momenteel ± 3000 leden,
waarvan er ± 1500 (slechts 50%!) lid van
een A fdeling zijn. Met > 3000 A fdelings-
leden zouden we maatschappelijk gezien niet
sterk in getal maar wel sterk als spreekbuis
van onze beroepsgroep zijn. Waarbij ik me
nu deels conformeer aan de mening van col-
lega Vaarkamp, dat de sterkste, conform de
oude junglewet, overwint (Tijd.schr Dierge-
neeskd 1986: 111: 952).

Het Bestuur van de Groep Geneesi<unde
van het Rund nodigt belangstellenden van
harte uit voor het bijwonen van een weten-
schappelijke bijeenkomst rond het onder-
werp infecties met Bovine Virus Diarree
virus bij runderen".

De bijeenkomst wordt gehouden op don-
derdag 25 februari a.s. in de collegezaal
van de kliniek voor Inwendige Ziekten,
Yalelaan 16, de Uithof, Utrecht en begint
om 14.00 uur.

Prof dr. V. Moennig, een specialist op
BVD gebied van de Tierärztliche Hoch-
schule in Hannover, zal spreken over de
epidemiologie van BVD-infecties.
Dr. G. H. Wentink van de Gezondheids-
dienst voor Dieren in Noord Brabant be-
handelt de aanpak van BVD-infecties in de
praktijk.

Drs. C. H. L. Klaassen van Smith-Kline
bespreekt de mogelijkheden die er zijn om
tegen BVD te vaccineren.
De vergadering zal worden afgesloten met
een discussie.

Nederlandse dierenarts. Katrien van \'t Hooff,
werkzaam in Nicaragua, heeft dringend behoefte
aan roestvrijstalen uterus pipetten en Gerlaehse
naalden.

Indien u in het bczii bent van dergelijk mate-
riaal. het niet meer gebruikt en het zou willen
schenken aan dr. Van \'t Hooff. gaarne contact
opnemen met de Stichting Diergeneeskunde in
Ontwikkelingssamenwerking (DIO), tel. 030-
532032. lussen 12..Wcn 13.30 uur of tel. 0,3408-
84893 \'s avonds cn vragen naar Maarten Smit
(voorzitter DIO).

Leo Sa/a. een innemend, hu/vaardig en in-
teger man. een persooniij/iheid met gezag,
een men.s met een goed /<arak Ier - zo denken
ve/en aan hem terug.
Leopo/d Caspar (iustaaf Sa/a werd op H
aprd i904 te Venray geboren en overleed
thuis in zijn geboorteplaats op 30 november
1984.

Als enig geboren zoon in een dierenartsgezin
bracht hij een groot deel van zijn jeugd door
in het jongensinternaat van het St. Canisiu.s-
college te Nijmegen. Onder de destijds zeer
strenge leiding van de paters .lezuïeten vol-
tooide hij daar in 1921 zijn voorbereidend
wetenschappelijke opleiding.
Mede op aandringen van zijn vader, collega
H. ./. IL Sala. begon hij aan de toenmalige
Veeart.tenijkundigc Hoogeschooi zijn studie
diergeneeskunde. Gelukkig heeft hij deze
gewichtige stap tn zijn leven nimmer be-
treurd - integendeel.

Hij genoot naast de eigenlijke diergenees-
kundige studie volop van het studentenleven
in Utrecht. Als Assessor // en Ab-actis van
de laatste twee Senaten van het Veterinair
Studenten Corps \'Absyrtus\' was hij nauw be-
trokken bij het moeilijke besluit het V.S.C.
\'Absyrtus\' op te heffen toen in 1925 de

Veeartsenijkundige Hoogeschooi tn de
Utrechtse Universiteit als zesde Faculteit
werd geïncorporeerd.

Afgestudeerd in 1928 mocht hij zich op 23-
jarige leeftijd de jongste Nederlandse die-
renarts noemen.

Leo Sala bleek een uitstekend prakticus. Al-
gemeen bekend was zijn liefde voor het
paard. 27 .laar lang tol 1955 heeft hij met
groot enthousiasme en voorbeeldige inzet
van al zijn krachten en kennis - aanvanke-
lijk alleen - vanaf 1952 tezamen met collega
W. H. Kremer de veterinaire praktijk uit-
geoefend. Zijn grote huisdierenpraktijk om-
vatte het gebied Venray en wijde omgeving
tot diep in de ruige Peel. In datzelfde gebied
zijn thans twintig dierenarl.sen werkzaam.
Voor zijn boeren was \'Heer Dokter\' Sala
een hulpvaardig en zeer gewaardeerd dieren-
arts. die met name in de moeilijke oorlog.s-
jaren en daarna met zijn sterke persoonlijk-
heid gewerkt heeji voor heil van mens en
dier.

De sterk groeiende massawerkzaamheden
Het hij gaarne aan assistenten over. Menig
jonge dierenarts heeft vanuit de assistenten-
kamer in "l Stepke\' te Venray de eerste
wankele schreden in de diergeneeskundige
praktijk gezet.

In 1940 trouwde hij met May ten Doeschate.
Uit dit huwelijk werden vijf zoons en vier
dochters geboren. Met strenge vaderhand
smeedde hij een goed en hecht gezinsver-
band. Hij beleefde daaraan veel vreugde -
moeilijkheden en teleurstellingen werden
hem echter evenmin bespaard.
De Limburgse dierenartsen hebben hem in
de praktijk en bij zijn regelmatige vergade-
ringshezoeken aan de A fdeling Litnburg van
de Koninklijke Nederland.se Maat.schappij
voor Diergenee.skunde vanaf 1955 leren
kennen als Inspecteur van de Veeartsenij-
kundige Dienst en Volksgezondheid in het
district Limburg. Hij was in deze functie een
aimabel en zeer principieel collega met dui-
delijke standpunten en sterk ethi.sch normbe-
sef In discussies was hij .soms onverzettelijk,
maar vaak terecht overtuigd van zijn gelijk.
Bij zijn medewerkers bij de VD genoot hij

grool gezag en zijn auioriteii was praktisch
onaantastbaar. Hij verstond de kunst vele
administratieve en andere werkzaamheden
aan zijn medewerkers!sters) te delegeren.
Htj werd ervaren ah een goede chef. Door-
dat htj vertrouwen had in zijn mensen en dat
ook toonde was er een prettige werksfeer.

De gemeente Venray heeft veel aan hem te
danken. Hij werd na dertig jaar trouwe
dienst als kerkmeester van de Venrayse
Rootns-KathoUeke kerk benoemd tot Ere-
kerkmeester van de Petrus-Bandenparochie.

Gedurende de oorlog werden de waardevolle
houten kerkbeelden veilig in zijn huis ver-
stopt en zodoende tegen het oorlogsgeweld
beschermd.

Het gelukte hem na de oorlog in belangrijke
mate bij te dragen tot de wederopbouw van
Venray. Plaatselijke afdelingen van het
Rode Kruis en de V. V. V. werden door hem
opgericht. Hij beijverde zich voor de houw
van een plaatselijke schotiwburg en een
zwembad.

Zijn vele en veelzijdige activiteiten vonden
waardering in zijn benoeming tot Officier in
de Orde van Oranfe Nassau.
Onder zeer grote belangstelling van
vrienden, collegae en kennissen is Leo Sala
na een plechtige Eucharistieviering te Ven-
ray door zijn zoons ten grave gedragen.
Zijn oudste zoon Harm belichtte op gevoe-
lige wijze zijn vader\'s continue zorg voor
zijn gezin, voor zijn werk en hel welzijn van
ieder om hem heen.

Door een ongelukkige samenloop van om-
standigheden. waarvan ondergetekenden niet
op de hoogte waren, wordt dit \'In memo-
riam\' eerst heden in hel Tijdschrift voor
Diergeneeskunde afgedrukt.
Moge niettemin zijn zorgzatne vrouw May.
haar kinderen en de familie er van overtuigd
zijn. dat hun geliefde Man en Vader hij velen
in goede herinnering bewaard is gebleven.

Op 4 oktober I9H7 overleed onze vriend en
collega Hendrik Schreur.
Hij werd op H juli 1899 geboren te Giet-
hoorn. Zijn vader was daar gemeenteont-
vanger. Hendrik wilde al in een vroeg sta-
dium graag dierenarts worden, tnaar
aangezien al vijf van de negen kinderen van
de familie Schreur studeerden was dat fi-
nancieel. in die tijd. niet tneer haalbaar. Na
de lagere school in Giethoorn haalde Hen-
drik eerst drie-jarige H B S. in Sleenwijk en
ging daarna naar de M. T. S. in Leeuwarden
om zich te bekwamen in de electrotechniek.
Deze kennis kon hij daarna toepassen in
dienst bij de P TT le Amsterdam. Tot aan
zijn diensttijd. En dan komt een facet van
zijn aparte persoonlijkheid duidelijk naar
huiten. Hendrik was een mild en vriendelijk
mens. Menslievend, dierlievend. milieumin-
nend. Plooibaar en altijd bereid tot overleg.
Maar als hij éénmaal overtuigd was van het
feit dat zijn standpunt goed en rechtvaardig
was dan kon hij ook onverzettelijk zijn.

Vanuit eigen diepe geloofsovertuiging, hij
was niet kerkelijk gebonden, vond hij dat
gehoorzaamheid aan het gebod \'gij zult niel
doden\' onverenigbaar was met militaire

dienst. Daarom weigerde hij deze dienst te
vervullen. Dat betekende in die tijd gevange-
nisstraf. Hij aanvaardde die straf want het
gebod had prioriteit.

Als hij vrijkomt treedt hij in dienst van het
Provinciaal Electriciteitsbedrijf en legt in die
junctie het electriciteitsnet in (iiethoorn
aan. Daarnaast had hij nog een winkel in
radio\'s en aanverwante artikelen.
Dan. op 37-jarige leejiijd, breekt het ver-
langen om dierenarts te worden alsnog door.
Waar een wil is ziet Hendrik een u fg. Hij
gaat opnieuw naarde H.B.S. Op 3H-jarige
leeftijd meldt hij zich bij de Faculteit der
Diergeneeskunde te Utrecht. Hij wordt toe-
gelaten onder voorwaarde dat hij in het eer-
ste studiejaar staatsexamen H.B.S. doet. Hij
doet dal. Hij slaagt en kan dus doorgaan
met de studie diergeneeskunde. Als hij bijna
zijn tweede doctoraal heeft moet hij stoppen
vanwege de oorlog. In de oorlog neemt hij
dan al waar voor ondergedoken collegae. Na
de oorlog val hij de studie weer op en stu-
deert afin 1947.

Na enkele maanden werkzaam te zijn ge-
weest bij de Gezondheidsdienst te Leeu-
warden vestigt hij zich in zijn geboorteplaats
Giethoorn, waar hij zo verbonden is met de
grond, het water en de mensen. Hij vat zijn
werk zeer serieus op. Het is hem nooit teveel
om bij nacht en ontij over de weg. het jiets-
pad en over het water, waar Giethoorn zo
rijk aan is. zijn patiënten te bezoeken.
Toen hij als dierenarts in Giethoorn kwam
was er 3 jaar daarvoor een K.l.-véreniging
opgericht, de tweede in de provincie Overijs-
sel. De resultaten waren zo teleurstellend
dat men dacht over ophejfing. Op aanraden
van collega Post. destijds directeur van de
Gezondheidsdienst te Z.woUe. werd gewacht
op collega Schreur die binnenkort zou afstu-
deren. Onder zijn leiding gingen toen de re-
sultaten met sprongen vooruit en werd Giet-
hoorn zelfs één van de beste in Nederland.
In 1968 stopte hij met de grote huisdieren-
praktijk. Tot 1983. toen hij door een attaque
werd getroffen, deed hij nog wat aan kleine
huisdieren.

Na het stoppen met de praktijk kon hij meer
tijd aan zijn hobby\'s besteden. Aanvankelijk
was dat fotografie, maar later, vooral na de
praktijkbeëindiging, werd dat meer tekenen
en schilderen. Hij heeft heel wat schilderijen
gemaakt van de typi.sch Giethoornse brug-
getjes, oude boerderijen en land.Hchappen.
Ook stillevens maakte hij graag.

Zeer tang vrijgezel gebleven trouwde hij nog
op 56-jarige leeflijd tnet .lanny Vlot. Uit dit
huwelijk werd één zoon geboren. Hoewel
taai getrouwd, heeft Janny toch nog 32 jaar
een fijne man en .los 28 jaar een fijne vader
aan deze man gehad. Op 8 oktober is hij in
bestolen familiekring begraven.
Fen inleger en beminnelijk mens is heenge-
gaan. .htnny, Jos en diens vriendin Gineke
werd, bij de begraj\'enis, door de predikante
toegebeden: \'dat alles wat ze van hem ge-
leerd en ontvangen hebben in hun leven
vrucht mag dragen.\'
Het zij zo.

De Commissie Bevordering Diergenees-
kundig en Vergelijkend Ziektekundig On-
derzoek deelt hierbij mede, dat in totaal ±
ƒ 10.()()(),— beschikbaar gesteld kan
worden ter ondersteuning van onderzoek
dat dient te liggen op de gebieden van de
Diergeneeskunde dan wel van de Vergelij-
kende Ziektekunde.

Overeenkomstig de doelstellingen worden
de gelden uitsluitend ter beschikking ge-
steld van het onderzoek zelve en niet van
publicatie van resultaten of andere bijko-
mende kosten.

Zij die hiervoor in aanmerking wensen tc
komen, worden uitgenodigd zich vóór
1 april 1988 schriftelijk aan te melden bij
de secretaris van de Cie. BVDZO. Hierbij
dient opgave tc worden gedaan van de
aard van het te verrichten onderzoek of de
op de aanvrage betrekking hebbende on-
derdelen daarvan en tevens een beknopt
werkschema alsmede een begroting te
worden overgelegd.

Namens de Cie. BDVZO
de Voozitter. prof. dr. ./. Bouw
de Secretaris, prof dr. P. Zwart
Burg. V. d. Weyerstraat 16,
3981 HK Bunnik.

Onderstaand volgt een impressie van
de Federation of Veterinarians of the
FFC (FVE) van de hand van de nieuw
gekozen secretaris van de FVE, col-
lega R. G. Oakley, geschreven in het
kader van de viering van het 25-jarig
bestaan vcm de FVE in I9H7.

In 1987. the Federation of Veterinarians of
the EEC (FVE). alias Veterinary Liaison
Committee in the early years, is celebrating
the 25th Anniversary of its foundation.
With this in view together with the recent
change in the officers, it is timely to review
the Federation as a whole; what has been
achieved, what is in plan for the future.

For those colleagues still unclear as to the
structure of FVE, it is made up of the
National Veterinary Associations from the
twelve member states of the European
Community together with the four special-
ist Veterinary Associations operating at
European level i.e. Veterinary Practitioners
(UEVP); Veterinary Hygienists (UEVHA);
Veterinary State Officers (EASVO); Vet-
erinarians in Industry and Research
(FEVIR). Full voting rights of two votes
are equally assigned to the National Asso-
ciations and the UEVP in recognition of
the fact that approximately two thirds of
the profession are practitioners. The re-
maining three specialist associations can
cast one vote each. Observer inembers with-
out voting rights are the National Veterin-
ary Associations from Austria, Norway.
Sweden and Switzerland.

Al the Annual General Meeting in
Utrecht. Holland, in March, 1987, the fol-
lowing Officers 1987-1989 were selected:
President: Prof. Dr. Valere Bienfet, Brus-
sels, Belgium (B)

Secretary General: fDr. Robin G. Oakley,
Munich, Fed. Rep. Germany (D)
Vice Presidents: Dr. Kurt Rupprechl, Co-
burg, Fed. Rep. Germany (D); Dr. C. Wil-
lenborg, Utrecht, Holland (NL).
FVE is not an official body of the EEC. It
is an independent representative voice of
the complete veterinary profession in
Europe. As a result, advisory and consult-
ative activity is not limited to any single
organisation within the EEC structure.
Although not highly visible, FVE achieve-
ments have been substantial.
The procedural wheels of the EEC turn
slowly, so much of the time and effort in
the first two decades was taken up with the
establishment of mutual recognition of di-
plomas for veterinarians within the mem-
berstates. Consequently, FVE came to be
recognised as a valuableconsultative organ-
isation by the commission of the European
Coinmunities.

FVE representation has been formalised
on the two official Commission Commit-
tees i.c. the Veterinary Advisory Commit-
tee and the Advisory Committee on Vet-
erinary Training. FVE has been consulted
on virtually all matters of legislation on
such subjects as veterinary disease control,
veterinary medicaments, veterinary public
health and animal welfare.
The function of FVE is now in a period of
change since the basic items in the field of
standardisation between the veterinary di-
plomas and their regulation in member
states have been completed, with the ex-
ception of new members and their integra-
tion. Whilst the latter aspects involved al-
most exclusively contact with the commis-
sion, current European matters have to be
approached on a broader basis. Aims and
objectives of the FVE have therefore to be
revised.

Drastically precising the Constitution, the
primary current aim of the FVE is to re-
present fairly the veterinary profession in
all its multifarious aspects on all matters in
Europe affecting its activities in the broad-
est sense at significant levels of the Euro-
pean scene.

The primary general objective is to further
the status of FVE as the primary consult-
ative body ofthe veterinary profession in
Europe on all matters veterinary and para-
veterinary with all the key consultative and
decision making establishments in Europe.

Clearly, the key to progress lies in obtain-
ing draft plans early enough to be able to
develop well-reasoned FVE opinions with-
out having to rely only on individuals for
\'off the cuff answers. For this reason, the
President and Secretary General have
made a series of visits introducing them-
selves to key persons in the Commission,
the Council of Ministers, the Economic
and Social Committee, the European Par-
liament, Member State Permanent Delega-
tions and Local Member State Delegations
within their first three months of office.
FVE is now poised to complete its firm es-
tablishment as the consultative veterinary
body in Europe.

The success or otherwise of the FVE has,
throughout its existence, depended upon
the goodwill of a few colleagues who have
devoted substantial tiine and effort in es-
tablishing the veterinary voice in Europe.
Dr. Peter Storie Pugh stands out as the vet-
erinarian who first successfully promoted
the ideas of veterinary Europe and who,
together with Alastair Porter, put these
ideas into practice as President and Secre-
tary General of FVE for an exceptional
period of six years. Until recently. Dr. Sto-
rie Pugh, currently a Counsellor in the
Economic and Social Committee in Brus-
sels, has generously supplied FVE infor-
mally with essential information. An
agreement on a formal cooperation with
Dr. Storie Pugh has just been concluded at
the time of writing - a fitting tribute to a
great European.

The question has been raised at National
Association level what they actually get for
their annual subscription to FVE. The
answer is clear. Success in Europe is de-
pendent upon presence in Brussels. Lobby-
ing up to the present time has resulted in a
noticeable absence of European legislation
hostile to the veterinary profession. This is
a tribute to the few dedicated FVE officers
and members who have assisted in making
improvements to all important draft legis-
lation. The annual budget is meagre and
officers offer their time and effort voluntar-
ily - a fact quite often forgotten. Further
refinement of FVE management cannot be
financed by the existing budget. In particu-
lar, although very desirable at present and
probably essential in the future, a perma-
nent office in Brussels would not be feas-
ible. The presence in Brussels of the Presi-
dent has offered a short term solution but
it remains the medium term objective of
the current officers to set up a permanent
office with the necessary permanent man-
power.

Burden or Benefit? The question is almost
amusing since the burden per active veterin-
arian is almost negligible. Regrettably, the
profession has been spoilt by the excess of
benefit generated in the early years by the
voluntary few. A minimal investment docs
not normally generate a substantial return
but the fact remains that the latter has,
over the years, been significant.
In the immediate future the programme is
full and the following is a listing of a selec-
tion ofthe most important items in which
FVE must be involved:

11. Integration of New Member States.
Without FVE, the veterinary profession in
Europe would be headless and without
leadership and would be exposed to petty
bickering resulting from the variety of
national desires and special opinions and
pressures which exist within it. The profes-
sion would be advised not to question the
viability of FVE but to strengthen their
support so that in this difficult period
when so many veterinary surgeon\'s func-
tions are being called in question, the Of-
ficers of FVE may speak, bargain and ca-
jole from a position of strength
representing an united veterinary profes-
sion in Europe.

Tijdens de ledenvergaderingen van de
Groep Praktici Grote Huisdieren op de
PAO-weken te Zeist is aan de leden van de
Groep uiteengezet wat de resultaten zijn
van het onderzoek dat is verricht naar de
aard en de haalbaarheid van een bedrijf
van en voor praktici dat de praktijken
voorziet van automatisering. Zoals bekend
is door de KNMvD opdracht verleend aan
Covam-Advies deze zogenaamde voorstu-
die te verrichten. De kosten van het onder-
zoek waren destijds een grote moeilijkheid;
reden waarom de AUV, als eerder geestes-
kind van de Groep Praktici Grote Huisdie-
ren, bereid was de helft van de kosten te
fourneren.

Het Bureau Covam-Advies werd uitgeko-
zen vanwege de grote expertise van dit bu-
reau in \'landbouwland\'; dit bureau werkt
ondermeer voor het Ministerie van Land-
bouw en Visserij, de SIVA, het Bureau Re-
gistratie Diergeneesmiddelen, de Gezond-
heidsdiensten enz.

Tussen I april en I oktober 1987 heeft Co-
vam-Advies in nauwe samenwerking met
het V-team, gemandateerde bestuurders
van de Groep Groot, het Hoofdbestuur en
het AUV-bestuur aangevuld met de voor-
zitter van de VAMPP-Gebruikersgroep, de
studie uitgevoerd.

Het resultaat van het onderzoek is neerge-
legd in vele tientallen pagina\'s verslag en is
in Zeist in gecondenseerde vorm be-
sproken.

1. Wat is er anno 1987 reeds ontwikkeld
op het gebied van automatisering ten
behoeve van dierenartsenpraktijken?

Uit analyse van een aantal praktijken,
eerder onderzoek en bezoeken aan leve-
ranciers van produkten is gebleken dat in
de praktijk sprake is van \'slechts\' twee
produkten; factureerprogramma\'s en het
VAMPP - andere vormen van automatise-
ring zijn incidenteel van aard en (nog) van
geen belang.

Om deze vraag te kunnen beantwoorden
was het eerst noodzakelijk na te gaan hoe
de dierenartsenpraktijken in de toekomst,
dat wil zeggen m 1995, zullen functioneren;
daartoe is door middel van metaplansessies
nagegaan bij een groep praktici aangevuld
met enkele anderen hoe de verwachtingen
zijn. De vraag \'waaraan besteden de leden
van een dierenartsenpraktijk in 1995 hun
tijd?\' werd als volgt beantwoord door het
forum;

Onder bedrijfsbegeleiding wordt hier niet
verstaan uitsluitend het uivoeren van \'op-
gespaard werk\' op gezette tijden (zoals nu
veelal het geval is), maar begeleiding op
basis van vooraf verzamelde en beoor-
deelde informatie, op basis van veel meer
informatie-uitwisseling tijdens het bezoek
en met als gevolg ook nog werk na het be-
zoek; dit soort bedrijfsbegeleiding (\'BB-
plus\') zal voor de pakticus derhalve vee!
meer werk betekenen.

De genoemde patiëntenzorg zal ook in de
toekomst een wezenlijk onderdeel van het
praktizeren zijn; het woord \'dierenarts\' zal
onverkort van toepassing blijven op de
prakticus. Verlossingen, zieke dieren, aan-
getaste koppels, spoedgevallen zijn en blij-
ven gezichtsbepalend.

Het apotheekbeheer zal .steeds meer tijd
gaan vragen; afgezien van de farmacologi-
sche zorg voor de apotheek (die ook steeds
meer tijd in beslag zal nemen) is er de zorg
voor de inkoop, zeker wanneer marges
voortdurend slinken en concurrentie sche-
ring en inslag wordt.

Met het privatiseren van de overheidsvoor-
lichting zal bij dc toekomstige agrarische
ondernemers een behoefte bestaan aan
deskundige, niet-commercieel gekleurde
voorlichting; nu al is bekend hoezeer
groepsgewijze informatievoorziening (stu-
dieclubs en dergelijke) hand over hand
toeneemt.

Met \'centrale campagnes\' wordt bedoeld
het werk dat in het kader van de georgani-
seerde dierziektebestrijding verricht zal
moeten worden; naast de nu bekende ziek-
ten zullen steeds meer aandoeningen met
behulp van centrale organisatie aangepakt
worden (eerste voorbeelden: ziekte van
Auje.szky, IBR). Ook bij de 1KB zal meer
en meer georganiseerd werk op de prak-
ticus afkomen.

Het praktijkmanagement zal met het toe-
nemen van de grootte van de praktijken en
door de veranderingen in de aard van het
werk absoluut en relatief meer tijd van de
praktici vergen.

Nadat op deze wijze een beeld ontstaan
was van de dierenartsenpraktijk in de toe-
komst is door Covam-Advies een structuur
ontworpen voor de automatisering van die
praktijk; centraal in de structuur staat het
praktijkinformatiesysteem, waarbij ge-
dacht moet worden aan cen multi-user-
computer per praktijk; het praktijkinfor-
matiesysteem omvat in eerste instantie een
factureersubsysteem, een agenda-subsys-
teem en per diersoort zogenaamde unaly-
semoduk\'s. Op de agrarische bedrijven zal
men in de toekomst een scala van zoge-
naamde bedrijfsmanagementssystemen
aantreffen, waarbij aangetekend moet
worden dat er ook in de toekotnst onge-
twijfeld een categorie bedrijven zal zijn
waar geen computer gebruikt wordt - ook
met die categorie dient rekening te worden
gehouden. De bedrijfsmanagementssys-
temen zullen wat apparatuur en program-
matuur betreft betrekkelijk verschillend
zijn, inet dien verstande dat op den duur
elk \'pakket\' een veterinaire paragraaf zal
bevatten.

De veterinaire paragraaf in dc bedrijfsma-
nagementssystemen bevat mogelijkheden
om allerlei gegevens betreffende productie
en gezondheid vast te leggen en tot op
zeker niveau te analyseren. Dc genoemde
analyscmodules in het praktijkinformatie-
systeem zijn de \'tools\' waarmee de prak-
ticus in de toekomst zijn werk doet: dc ve-
terinaire paragraaf en elk
bedrijfsmanagementssysteem en de analy-
semodules dienen naadloos op elkaar aan
te sluiten; dc analysemodules maken ge-
bruik van dc gegevens zoals die in het be-
drijfsmanagementssysteem zijn vastgelegd.
De communicatie tussen dc veterinaire pa-
ragraaf en de analysemodule verloopt te
zijner tijd via dc electronische postbus en
tol dan met behulp van een draagbare
computer of nog eenvoudiger: via een dis-
kette.

Eén voorwaarde is heel duidelijk: ondanks
alle verschillen in apparatuur (hardware)
en programmatuur (software) dient
uniformiteit tc bestaan in de veterinaire
paragraaf; wordt aan die voorwaarde niet
voldaan dan moet per boerderijsysteem
een analysesysteem opgemaakt worden -
een nagenoeg onmogelijke optie.
Per praktijk zullen dus verschillende boer-
derijmanageinentssystemen waar te nemen
zijn; per praktijk zal echter één praktijkin-
formatiesysteem met al die systemen moe-
ten kunnen communiceren. Over alle prak-
tijken heen komt daartoe het zogenaamde
EPIDEMIOLOGKSCH DIERENART-
SENSYSTEEM (EDS). Elk praktijkinfor-
matiesystcem staat in verbinding met het
EDS, dat landelijk opereert. In het EDS is
allerlei informatie voor de praktijken be-
schikbaar, van een databank van intoxica-
ties tot en met cen peil-waarschuwingssys-
teem voor bepaalde ziekten. De
praktijkinformatiesystemen genereren in-
formatie die niet voor een bedrijf maar wel
voor een regio relevant kunnen zijn. Deze
informatie kan doorgeseind worden naar
hel EDS en daar bijdragen aan epidemio-
logische parameters die dan weer van be-
lang zijn voor de individuele praktijken.
De Gezondheid.sdiensten, de VD, de VHI.
de Faculteit, het CDI enz. zijn eveneens
aangesloten op hel EDS en wisselen met de
praktici op die manier informatie uit. Ten
overvloede: het EDS bevat geen informatie
over individuele bedrijven, maar is een op-
slagplaats van epidemiologische informatie

(waar heerst IBR? Waarvoor is Hp gevoe-
lig? Is er NCD gediagnostiseerd? enz. enz.).

Nagegaan is in hoeverre het economisch
haalbaar zou zijn als dicrenartsen-organi-
saties een \'eigen\' bocrderijmanagements-
systceni tc laten ontwerpen cn bouwen.
Uitgaande van een aantal gegevens uit dc
automatiseringswereld (bouwkosten, py-
ramidale herinvesteringen, life-span etc.) is
vast komen tc staan dat een dergelijke on-
derneining niet haalbaar is; twee in het oog
springende redenen zijn aan te voeren om
af te zien van de boerderijmanagements-
systemen-produktie; ten eerste het feit dat
een dierenartsenorganisatie die zulke sys-
temen verkoopt door de andere marktpar-
tijen als concurrent wordt ervaren, waar-
door het aansluiten van analysemodules
veel moeilijker tot stand zal komen bij die
andere pakketten; ten tweede dc weten-
schap dat veel boerderijsystemen betaald
worden via andere produkten (veevoeder
bijv.).

Het PRAKTI.IKINFORMATIESVSTEEM
kost de dierenartsenpraktijk per veehouder
die begeleiding krijgt met behulp van de
analysemodules een bedrag dat gelijk is
aan het honorariutn voor 2-4 uur bedrijfs-
begeleiding (per jaar), dat wil zeggen
ƒ250,— tot ƒ 500,— per bedrijf per jaar.
De productie van een PRAKTI.IKIN-
FORMATIESY.STEEM lijkt daarmee
haalbaar.

Het EPIDEMIOLOGISCH DIEREN-
ARTSENSYSTEEM (EDS) kan gestart
worden als electronisch \'prikbord\'; de
startkosten zijn dan niet onoverkomelijk
en het EDS zal door middel van jaarlijkse
contributies van dc abonnees, de prak-
tijken dus, ontwikkeld kunnen worden.

Uit het voorafgaande zal duidelijk zijn dat
de producten PRAK I I.IKINFORMATIE-
SYSTEEM en EPIDEMIOLOGISCH
DIERENARTSENSYSTEEM economi.sch
gezien tot de mogelijkheden behoren; van
de boerderij-management-pakketten-pro-
ductic wordt om genoemde redenen afge-
zien.

Covam-Advies heeft de genoemde zaken
niet alleen uitgebreid onderbouwd met
technisch onderzoek maar ook de positie
van de huidige praktici nagegaan. Ge-
bleken is dat in weerwil van nogal wat in-
tern pessimisme over de positie van de
prakticus diens plaats in dc (landbouw-)
samenleving als volgt kan worden samen-
gevat; negen van de tien praktici hebben
bij negen van de tien bedrijven een ijzer-
sterkte positie als vertrouwensman; dit is
in dit milieu een ongekend hoge score. De
praktici zijn er op grote schaal van over-
tuigd dat hun werk in de toekomst voor
een goed deel uit advieswerk zal bestaan,
maar zijn nogal onzeker daarvoor een ta-
rief te stellen; enerzijds ontbreekt de in-
formatie voor adviezen, anderzijds zijn de
clicnten niet gewend te betalen voor imma-
teriële zaken. Het advies van de Covam-
Advics is; benul dc unieke positie van de
praktici en bouw die uit met behulp van
gedegen automatisering. Biedt iets wat an-
dere partijen in de landbouw niet hebben
en ook niet interesseert (PRAKTI.IKIN-
FORMATIESYSTEEM en EPIDEMIO-
LOGISCH DIERENARTSENSYSTEEM).
Sta als het ware boven de partijen.

Een belangrijk gegeven is dat in dc land-
bouw al meerdere jaren veel aandacht
wordt besteed aan automatisering. Gezien
de janboel die links en rechts dreigt te ont-
staan heeft het georganiseerde bedrijfsle-
ven, daarbij ondersteund door de overheid,
sinds enkele jaren de zogenaamde takor-
ganisaties aan het werk gezet (TAURUS,
SIVA, SIPLU enz.). Deze takorganisaties
regelen de architectuur van de automatise-
ring in de landbouw. De achtergrond van
dezc werkwijze is: kwaliteit bij automatise-
ring wordt niet bepaald door techniek maar
door organisatie.

Covam-Advies adviseert dc dierenartsen
dan ook nadrukkelijk wat automatisering
betreft in/aan tc haken bij de landbouw,
cn niet geïsoleerd opnieuw een ander soort
wiel uit te vinden. Het principe waarmee
gewerkt wordt in de landbouw is: voor wat
hoort wat. De landbouw is onmiddellijk
geïnteresseerd als de dierenartsen sector-
versterkende mogelijkheden bieden die
aansluiten op wat elders in de landbouw
(evengoed) gerealiseerd wordt. Kortom:
isolement is dodelijk, al is de techniek nog
zo geavanceerd.

Puur economisch gezien is de haalbaarheid
van het bedrijf van en voor praktici een ui-

terst onzeker iet.s, zuiver diergeneeskundig
benaderd is een organisatie die de automa-
tisering voor dierenartsenpraktijken beliar-
tigt een absolute \'must\'.

Nadat Covam-Advies liaar eindrapport
had uitgebracht is door het V-team (Groep
Groot, Hoofdbestuur, AUV, VGG) over-
leg geweest met de diverse besturen. Als
resuhaat is besloten op te richten de Neder-
landse Organi.salle Voor Automatisering van
Dierenart.senpraklijken (NOVAD). De
NOVAD is een coöperatieve vereniging
van dierenartsen, die tot doel heeft het or-
ganiseren en uniformeren van automatise-
ring van dierenartsenpraktijken. De
uniformering wordt bewerkstelligd door
(in navolging van en aansluiting op de
landbouw) het maken van informatietno-
dellen, dat wil zeggen definitie-contracten.
Elke leverancier van hard- en/of software
kan zich contractueel verplichten gebruik
te maken van die informatiemodellen;
daartegenover staat dan de NOVAD-sa-
menwerking tnet die leverancier.

Met de boerderijmanagementssystemen-
ontwerpers wordt evenzo samengewerkt,
waarbij de NOVAD zich in eerste instantie
richt op de marktleiders: VAMPP bij de
melkveehouderij, GBK bij de varkenshou-
derij. De VAMPP-Gebruikersgroep on-
derhoudt mede namens de NOVAD de
contacten met Brocacef/Lairsoft, de orga-
nisatie die het VAMPP distribueert. Met
de SIVA, de takorganisatie die de informa-
tiemodellen voor de varkenshouderij ont-
wikkelt, zijn afspraken gemaakt voor sa-
menwerking met betrekking tot het hoofd-
stuk (de \'cluster\') gezondheidszorg, wat in
1988 resulteren zal in een uniformerings-
voorschrift in de varkenshouderij-pakket-
ten op dat punt. Tegelijkertijd start de
NOVAD met de ontwikkeling van het
PRAKTI.IK1NFORMATIESYSTEEM.

Het EDS wordt door dc NOVAD ook in
1988 opgestart met het electronisch prik-
bord en het contracteren van informatie-
leverende instanties, inclusief de dierenart-
senpraktijken.

Een belangrijke taak van de NOVAD is de
bestrijding van de verbrokkeling in de au-
tomatisering; contacten met de takorgani-
saties, het RIS, de Faculteit, de Landbouw-
universiteit enz. zijn daarom van het
grootste belang.

Het zal duidelijk zijn dat de NOVAL5 veel
meer ccn non-profit-organisatie is dan een
commercieel bedrijf De NOVAD zal haar
leden met raad cn daad ter zijde staan als
het gaat om de aanschafbeslissing van
automatisering, maar zal niet direct als le-
verancier van producten kunnen optreden.
Op termijn zal het architecten-werk van de
NOVAD specifieke producten opleveren
(PRAKTIJK INFORMATIESYSTEMEN
en EPIDEMIOLOGISCH DIERENART-
SENSYSTEEM) maar ook daarbij zal de
NOVAD zich nauwelijks gedragen als
marktpartij.

In de automatiseringswereld is bekend dat
vooraleer een branche als de dierenart-
senpraktijk tot automatisering over kan
gaan er eerst een zogenaamd Branche In-
formatie Raamwerk opgezet moet worden
(BIR). Een BIR omvat al het werk dat ge-
daan moet worden voordat een eerste
technische specificatie geformuleerd kan
worden. Imtners, voor computersystemen
werkelijk gebouwd/gekocht kunnen
worden zal er eerst vastgesteld moeten
worden welke zaken in welke volgorde en
op welke manier geautomatiseerd moeten
worden.

Het werk dat afgelopen halfjaar verricht is
door Covam-Advies is als het eerste
hoofdstuk van het BIR voor de dierge-
neeskunde op te vatten, er dienen nog twee
fases te volgen. Dc KNMvD is, als bran-
chc-organisatie, door het Ministerie van
Econotnische Zaken uitgenodigd om
samen met nog twee totaal andere bran-
ches \'proeforganisatie\' te willen zijn in
1988 om een BIR te laten maken; als te-
genprestatie wordt door het Ministerie een
subsidie van 45% van de kosten, met een
maxitnum van 5 ton, verleend.
Het BIR voor de dierenartsenpraktijk
dient opgesteld te worden in opdracht van
de branche-organisatie, de KNMvD dus.
Een deel van het BIR-werk kan verricht
worden door dc NOVAD, waardoor de
startkosten van de NOVAD gedeeltelijk
onder de genoemde subsidieregeling vallen.
Vanzelfsprekend zal de NOVAD vooraleer
zij zclf-supporting kan zijn een startkapi-
taal nodig hebben. De coöperatieve ver-
eniging NOVAD zal haar leden/dierenart-
sen dan ook een entreegeld vragen, waarbij
per praktijk alle associé\'s lid worden. Op
die manier krijgt de NOVAD-coöperatie

een startkapitaal. Uit algemene middelen
van de KNMvD en uit de reserves van de
Groep Praktici Grote Huisdieren wordt
aan dc NOVAD-coöperatie eveneens geld
ter beschikking gesteld.
In tegenstelling tot de gang van zaken bij
het vooronderzoek (waar de AUV uitslui-
tend financiële ondersteuning gaf) zal bij
de verdere ontwikkeling van de autoinati-
sering de AUV financieel deelnemen in de
NOVAD. De beide coöperaties, NOVAD
en AUV. participeren daartoepariwir in
een werkmaatschappij, de NOVAD BV.
De Raad van Commissarissen, die elke BV
dient te hebben, wordt voor de helft be-
mand door de NOVAD-coöperatie en voor
de andere helft door de coöperatie AUV.

Is er in de toekomst meer geld nodig in de
NOVAD BV dan door de beide coöpera-
ties in pariteit opgebracht kan worden, dan
kan in onderling overleg de pariteit in
aandelen-kapitaal verbroken worden
zonder dat dit leidt tot verbreking van de
pariteit in de Raad van Comtuissarissen.
De ene coöperatie kan in dat geval dus
meer aandelen kopen dan de andere,
waardoor NOVAD BV de beschikking
krijgt over het benodigde kapitaal. Afge-
sproken is dat zo snel de gelegenheid zich
voordoet de pariteit in het aandelen-kapi-
taal weer hersteld wordt.

In overleg met alle betrokken partijen is
vastgesteld dat eerst en vooral een kan-
didaat-directeur van NOVAD BV gezocht
dient te worden. Onderzijn leiding dient
een zogenaamd businessplan opgesteld te
worden; voor deze post als directeur wordt
een dierenarts gezocht omdat de NOVAD
met nadruk een dierenartsenorganisatie is
die het beroep van dierenarts zal gaan pro-
fileren in de landbouwwereld. Van deze di-
recteur wordt verwacht dat hij (of zij) in
staat is de \'kar te trekken\', de NOVAD
degelijk op de rails te zetten. Hen manager-
dierenarts dus.

Vele, vele aspecten van de automatisering
zijn onbesproken gebleven in dit artikel.
Dat kan niet anders - er is zoveel. Vast-
staat dat de oprichting van de NOVAD bij
zal dragen aan de kans dat het beroep
\'praktizerend dierenarts\' ook in de toe-
komst een goed beroep zal zijn, waarbij
automatisering geen doel maar een hulp-
tniddel is, goed en uniform te gebruiken.

Van groot belang bij al dit werk is de notie
dat niet de techniek maar de organisatie de
kwaliteit van die automatisering zal be-
palen.

Prof. dr. E. C. Firth, lid van de Weten-
schappelijke Redactie van het Tijdschrift
voor Diergeneeskunde en The Veterinary
Quarterly heeft een hoogleraarsfunctie
aanvaard in zijn geboorteland Nieuw-Zee-
land aan de Veterinaire Faculteit van de
Massay University in Palmerston North.

Daarmee nam hij ook afscheid van de fa-
culteit der Diergeneeskunde waar hij hoog-
leraar was bij de Vakgroep Algemene
Heelkunde en Heelkunde der Grote Huis-
dieren.

Prof. Firth maakte een bliksemcarrière. In
1971 studeerde hij als dierenarts af in
Nieuw-Zeeland en kwam na vele omzwer-
vingen via Canada en de Verenigde Staten
in 1976 naar Nederland, waar hij weten-
schappelijk medewerker werd bij de Vak-
groep Heelkunde. Daar werd hij in januari
1984 op .36-jarige leeftijd, een halfjaar na
zijn proinotie, benoemd tot hoogleraar.
Hij was lid van de Vaste Commissie voor
de Wetenschapsbeoefening van de Facul-
teit. In 1986 werd prof. Firth toegelaten tot
The American College of Veterinary Sur-
geons (ACVS) en verwierf daarmee het
predikaat \'diplomate\'.

Ondanks zijn vertrek naar Nieuw-Zeeland
blijft prof. Firth lid van de Wetenschappe-
lijke Redactie van het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde en van The Veterinary Quar-
terly.

In zijn afscheidscollege, dat hij op 15 de-
cember hield, waarschuwde prof. Firth dal
de positie van de klinisch onderzoeker be-
dreigd is. Multidisciplinaire aanpak van
het wetenschappelijk onderzoek om een
bepaald diergeneeskundig probleem op tc
lossen is naar zijn mening de enige manier
om de plaats van de veterinaire onder-
zoeker, en dus ook de klinisch onder-
zoeker, in de toekomst te garanderen. Vol-
gens Firth zouden de klinische vakgroepen
er goed aan doen samenwerking te zoeken
met vakgebieden die de laatste jaren grote
wetenschappelijke belangstelling genieten,
zoals de bacteriologie, de immunologie, de
farmacologie en de pathologie.
Goed onderzoek is gediend met assistenten
die een brede en grondige wetenschappe-
lijke vorming hebben gehad. Prof Firth is
van mening dat de opleiding van assisten-
ten in de klinische instituten van de Facul-
teit der Diergeneeskunde te wensen over-
laat. Te veel worden ze ingezet in de
patiëntenzorg en wordt de nadruk gelegd
op de vorming van klinische specialisten.
Sommigen vinden dat intensieve weten-
schappelijke vorming van assistenten geen
prioriteit van een klinisch instituut is. Firth
vindt dat niet terecht, omdat in academi-
sche kringen de intellectuele uitdaging en
stimulatie van oudere mensen door jonge
mensen onmisbaar is. Hij meent dat een
intensief opleidingsprogramma voor assis-
tenten ook een gunstig effect heeft op de
integratie tussen oud cn jong, tussen vak-
gebieden, binnen en buiten de faculteit,
tussen praktijk en universiteit. Op die ma-
nier kan de faculteit in zijn eigen concur-
rentie voorzien, hetgeen volgens Firth een
nastrevenswaardig doel is ten goede van
instituiU, prakticus, klant en dier.
Door zijn lidmaatschap van de subcom-
missie, die de onderzoekcommissie van de
Faculteit der Diergeneeskunde moet advi-
seren over proefdiergebruik in het weten-
schappelijk onderzoek, heeft prof. Firth
meer belangstelling gekregen voor pro-
blemen rond het gebruik van proefdieren.
Volgens Firth hebben ervaringen in zowel
binnen- als buitenland duidelijk gemaakt,
dat er steeds kritischer naar wetenschap-
pers wordt gekeken hoe zij met proefdieren
omgaan. Steeds meer mensen voelen zich
geroepen om een mening over het lot van
proefdieren uit te spreken. Voor de biome-
dische wereld is het steeds moeilijker de
juiste weg te vinden in het doolhof van
opinies.

Firth zei dat wetenschappers pas sterk
staan wanneer zij zich nauwkeurig aan de
wet houden, het publiek informeren wat zij
aan het doen zijn en zelf het proefdierge-
bruik aan een kritische toetsing onder-
werpen. Wetenschappers dienen ook de
dialoog met dierenbeschermers gaande te
houden. Door samenwerking met gema-
tigden van de tegenpartij is een rationele
dialoog mogelijk, waarmee radicaal den-
kenden geïsoleerd worden, aldus Firth.
Omdat tegenstanders van dierproeven te
vaak inspelen op de emoties van het pu-
blick moet volgens Firth meer aandacht
besteed worden aan onderzoek op het ge-
bied van de relatie mens-dier. Het zou ons
iets meer kunnen vertellen over de werke-
lijke acceptatie van dierproeven door de
bevolking. Dan is de tijd aangebroken dat
biomedische wetenschappers hun stand-
punten publiceren om er voor tc zorgen
dat ondanks de nagestreefde vermindering,
vervangingen verfijning van dierproeven,
de juiste rol van proefdieren in hel weten-
schappelijk onderzoek niet verloren gaat.

Voor het Hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld dc volgende collegae:

Burgt, Mevr. G. M. van der; 1987; Hereford (Engeland), Hesketh Lodge, 28 Ledbury
road.

Op 3 januari 1988 dr. S. R. Numans te Maarn.
Op 2 januari 1988 dr. C. Romijn te De Bilt

0. J. H. Devos te Goes
A. M. F. de Bok te Vught
J. Kramer te Wolvcga
Dr. A. Schukken te Heerenveen

1. Ooms-Siebinga tc Oostburg
Dr. C. de Graaf te Utrecht
J. C. M. Huijg te Oudekerk a/d Amstel
H. P. Hoebe te Bentelo
A. C. Bander tc Wassenaar
P. L. van Paassen te Schalkwijk
H. Sorgdrager te Haren
fl. J. van der Hammen te Steenbergen
Mevr. M. J. van der Wal-Zoon te De Wijk

road; tel. 0432-272381 (privé), 056884-861
(bur.); d. bij Animal Breeding Company
Leominster-U.K.

Cohen. R. ().: 1959; Kiriat Tivon 36805
(Israel); Jehuda Hanasie 39; tel. 04-835350;
P-

Dijkstra. T.: 1986; 8252 BW Dronten, Krui-
zemunt 167; tel. 03210-12141; d.
\'Elzen. G. H M. van den: 1985; 7206 GX
Zutphen, De Waarden 419; tel. 05750-
20246; wnd. d.

\'Eennema. A.: 1987; 3572 GX Utrecht,
Griftstraat 54; tel. 0,30-73l690(privé), 05190-
2526 (prakt.); p., ass. bij R. v. d. Berg, K.
Dijkstra, P. V. E. Fortuin, R. C. van Gies-
,sen. M. P. Kwakcrnaak, S. Wietsma en M.
A. van Wijck.

Halsema. W. B.: 1987; naar het buitenland.
Halsema. W. B; 1987; RG21 lYX Basing-
stoke (Hampshire, Engeland), 65 Worting-
road; tel. 09-44256-59010 (privé), 465409
(prakt.); p., ass. bij Ray & Cough.
\'Jansen. W. C. G. J.: 1987; 5231 XS \'s-Her-
togenbosch, Orthen 92; tel. 073-423833; p.,
ass. bij K. E. Hovius.

Kalsbeek. J.: 1986; 9402 BB Assen, Mr. P. J.
Troelstralaan 75; tel. 05920-44436 (privé),
05219-1462, 05211-1360 (prakt.); p., ass. bij
A. F. van Eck en F. C. G. E. B. de Maar.

269 Perre. H : 1955; 9481 CH Vries. Esveen 8;
tel. 05921-43238 (privé), r.d., oud i.V.D./
i.V.G., oud-dir. R.V.V. (kr. 2).

27! Pons. ./.: 1984; 6986 AN Angerlo, Dorps-
straat 48; tel. 08334-71594 (privé), 71007
(prakt.); p., geass. met H. .1. Aa, .1. H. de
Groot, B. H. V. d. Pol en A. J. Verheul.

271 ¹Pons-van Brugge. Mevr. N. B. M.: 1984;
6986 AN Angerlo, Dorpsstraat 48; tel.
08334-71594; d.

274 Rierink..!.: 1984;2671 ED Naaldwijk,Geest-
weg 38; tel. 01740-24401 (prakt.); p., geass.
met H. L. R. M. Crouwers.

2X7 *Suunl. G../.; 1987; 8166 JA Emst, Oranje-
weg 79; tel. 05787-1799(privé), 05780-12273
(prakt.); p., ass. bij H. van Ark, P. G. de
Lint en A. J. Plaisier.

290 »Tiiburg. Mevr. A. H. F. van: 1987; 7491 HA
Delden, Langestraat 70; tel. 05407-64476
(privé), 05499-62223 (prakt.); p., ass. bij J.
Abma.

292 *Ur!ings. H. A. P.: 1985; 5374 JX Sehaijk,
Kaar 1; tel. 08866-1456 (privé), 030-733814
(prakt.); p., wet. medew. R.U. (F.d.D. vkgr.
V.V.D.Ü.).

294 Verboom. W. L.: 1985; 4421 CR Kapelle,
Bruëlisstraat 2; tel. 01102-2695 (privé), 2486
(prakt.); p., ass. bij J. L. J. Gaakeer en A. C.
Mosselman.

30! * Weduwen. Mevr. S. M. der: 1987; 3572 CK
Utrecht, Kapelstraat 83; tel. 030-714952; d.

30! Weeink. P. G. J. M.: 1986; 6814 GD Arn-
hem, Amsterdamseweg 161 ; tel. 085-430827;
d.

305 Wilde. G. J. A. de; 1971; 7558 HL Hengelo,
Paul Pellastraat 186; tel. 074-773489 (privé),
0.3404-24847 (bur.); kringdir. R.V.V. kr.8.

6 februari 1988 Gez.dieren/Emmeloord (88/06)
27 februari 1988 Gez.dieren/Emmeloord (88/35)
4 maart 1988 Gez.dieren/Wageningen (88/34)
12 maart 1988 Paard/Emmeloord (88/32)

20 mei 1988 Gez.dieren/Wageningen (88/37)
De cursussen zijn reeds volgeboekt, nieuwe data
worden vastgesteld.

Histologiseh/histometrisch onderzoek (/ 2.135,—)
24 februari, 2, 9, 16. 23 cn 30 maart 1988 (88/24)
Themadagen pluimvee (J\' 180.—)

11 februari 1988 Themadag slachtsector (88/08)
26 mei 1988 Themadaa vermcerderingssector

Begeleiding melkveebedrijven (/ 600,—)
15 en 16 maart 1988 (88/13)
17 en 18 maart 1988 (88/27)
Klinische lessen paard (f 160,—)
17 maart 1988 (88/11)

17 en 18 maart 1988 (88/16)
21 cn 22 maart 1988 (88/28)
De cursussen zijn reeds volgeboekt.

5 en 6 april 1988 -l- drie ochtenden individueel in
overleg vast te stellen (88/25)

Nadere informatie over dc cursu.s.sen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1988.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Het originele is vaak het beste. Bij herhaling wordt
dat bewezen! Een origineel produkt zorgt altijd voor de
beste resultaten, omdat een origineel produkt nu eenmaal
voor dat specifieke doel werd ontwikkeld.

Tyan van Eianco is zo\'n origineel produkt!
Een produkt dat reeds vele jaren zijn exclusieve waarde
bewijst en verkrijgbaar Is in de volgende produktvormen:

ELANCO, divisie van
Eli Lilly Nederland,
Raadslede 15, 3431 HA NIEUWEGEIN
Telefoon 03402-79722

A.U.V. brengt Veteol®
in vier presentaties.
Daarmee beschikt u over een
uitgekiend pakket voor de
effectieve bestrijding van
wormen.

Voor runderen is Veteol®
verkrijgbaar in pasta-injectoren
en suspensie 10% (500 ml).

Zoals gebruikelijk stelt
A.U.V. Veteol® uitsluitend
verkrijgbaar via de dierenarts.

Uw verzoek om méér
informatie ziet u met een
telefoontje naar 08850-94444
direct gehonoreerd.

I. J. R. Visser\', R. van den Hoven^, J. H. Vos\' en
T. S. G. A. M. van den Ingh\'

SAMENVATTING Een intoxicatie door Pieris japonica wordt beschreven bij twee geiten. De
lilinische verschijnselen van de dieren bestonden uit speekselen. braken, excitatie en depressie.
Ondanks rumenotomie en symptomatische behandeling stierven de dieren na 4 dagen. Bij sectie
werd in één geit longoedeem in combinatie met een lobulaire verslikpneumonie gevonden. In het
andere dier werd naast hyperemie en oedeem van de longen een acute tubulonefrose geconsta-
teerd.

SUMMARY Two fatal cases of Japanese pieris poisoning in goats are reported. The clinical
symptoms of the two animals consisted in vomiting, salivation, excitation and depression.
Despite rumenotom y and symptomatic treatment, the goats died within four days after the onset
of the symptoms. Pulmonary oedema accompanied by lobular aspiration pneumonia ira^ found
to be present in one goat at autopsy. Hyperaemia, pulmonary oedema and acute tubular
nephrosis were observed in the other animal.

Veel planten van de familie der Ericaceae zijn toxisch voor dieren. De bekendste
vertegenwoordigers van de familie zijn onder andere: rhododendron species (Rho-
dodendron), laurier species (Kalmia angustifolia en Kalmia latifolia) en Japanse
pieris (Pieris japonica). Veel van deze species bevatten in de bloemen, vruchten,
bladeren en stengels verschillende giftige diterpeen glycosiden, waaronder het
acetylandromedol (8, 9). Vergiftiging door deze toxinen komt voornamelijk voor
bij herkauwers: schapen, geiten en rundvee (2, 5, 6, 10, 11). Eveneens is het
beschreven bij herkauwers uit dierentuinen, die door bezoekers bladeren aange-
boden kregen, geplukt van planten uit omringende sierperkjes (3). In dit artikel
wordt een intoxicatie beschreven door Pieris japonica bij twee geiten.

Ziektegeschiedenis: In september 1985 werden 2 Sahnen geiten van ± 1,5 jaar oud
op de Kliniek voor Inwendige Ziekten der Grote Huisdieren aangeboden met de
klacht, dat de dieren al de hele dag trilden, braakten, knarsetandden en met
opgebogen rug liepen. Bij het klinisch onderzoek van de le geit bleek dat deze ineen
goede voedingstoestand verkeerde doch sloom was, veelvuldig loze slikbewegingen
maakte en knarsetandde. Tevens was er ingedroogde groene pensinhoud rond haar
snuit aanwezig. De ademhalingsfrequentie was 20 per min. (normaal: 20-30/min.),
de hartfrequentie bedroeg 52 per min. (normaal: 70-90/min.) en de rectale tempera-
tuur was 38,2° C (normaal: 38,5-40° C). De pens was slap en slecht gevuld, er waren
nauwelijks pensbewegingen waarneembaar. Bij aanraken raakte het dier geëxci-
teerd en begon te braken. Bij bloedonderzoek werd een haemoconcentratie (Ht =
0,38) en een lichte metabole acidose (pH = 7,3, pCOj = 4,6, BE = 7,9) vastgesteld.

^ Vakgroep Inwendige Ziekten der Grote Huisdieren, Yalelaan 16, Postbus 80.152, 3508 TD Utrecht.
Tijdschr Diergeneeskd.. deel 113. aß. 4. 1988 1 85

De 2e geit, eveneens in goede voedingstoestand, was nog slomer. Het dier knarse-
tandde en braakte. De ademhaling was 36 per minuut, de hartfrequent\'e bedroeg
110 per minuut en de rectale temperatuur was 40,5° C. Bij auscultatie van de longen
was de expiratie iets te duidelijk hoorbaar. De pens was slecht gevuld en er waren
geen pensbewegingen waarneembaar. Bij bloedonderzoek werd een haemocon-
centratie vastgesteld (Ht = 0,38).

De le geit werd behandeld met 150 ml fysiologisch zout en 50 ml 4,2% bicarbonaat
oplossing i.V., terwijl de 2e geit slechts fysiologisch zout i.v. kreeg toegediend. Ze
werden opgestald waarbij eveneens lijnzaadslijm ter beschikking werd gesteld. De
volgende dag bleken de dieren niet verbeterd. De eetlust was nihil en de faecespas-
sage was gestopt. Er was ± 2 1 lijnzaadslijm gedronken. Er werd besloten een
proeflaparotomie met rumenotomie uit te voeren op geit 2, die erg verslechterd was.
Bij de operatie werden met gas gevulde darmen en een slecht gevulde pens aange-
troffen. De pens bevatte dun vloeibare inhoud met enkele kleine blaadjes,
kenmerken zie later. De pens werd leeggeheveld en getransfauneerd met pensin-
houd van een klinisch gezond rund. Post-operatief werd 500 mg ampicilline i.m.
toegediend.

Op de 3e dag waren de dieren nog sloom, braakten herhaaldelijk en waren nog
steeds geëxciteerd bij aanraken. Beide dieren hadden wel weer faecespassage. Bij
geit 2 steeg de ademhalingsfrequentie naar 70 per minuut, terwijl de hartfrequentie
gestegen was tot 110/min. bij geit 1 en tot 140/min bij geit 2.
De 4e dag bleven adem- en hartfrequentie sterk verhoogd. Omdat inmiddels de
gevonden blaadjes gedetermineerd waren als rhododendronachtig werd ook bij geit
I door middel van rumenotomie de pensinhoud verwijderd. In de middag werden
de dieren ernstig benauwd. Geit nr. 2 stierf. Bij geit I daalde ademhalingsfrequentie
en werden blauwe slijmvliezen en een respiratoire acidose vastgesteld.
Na behandeling met 10 mg lobeline hydrochloride\' verbeterde de ademhaling,
maar aan het einde van de middag werd het dier wederom benauwd en kwam er
schuim uit de bek. Bij auscultatie werden bronchiaal ademen en ronchi gehoord.
Op verdenking van longoedeem werd een diureticum, 25 mg furesemide^, i.v.
toegediend. Tegen het einde van de dag stierf het dier. In de electroforese van het
bloedserum van beide dieren viel een verhoogd a-globulinegehalte op (resp. 27,7%
en 26,3%,)-

Post-mortaal onderzoek: Bij sectie bleken de geiten in een zeer goede voedingstoe-
stand te verkeren. Bij geit 2 werd fibrine op de pleura gevonden met zeer rode en vrij
stevige longen. Er stond veel schuim in de trachea en bronchiaalboom. Tevens
waren er bloedinkjes in het slijmvlies van de trachea aanwezig. De bronchiale Inn.
waren rood en vochtig.

In de pens werd een dunne inhoud aangetroffen, waarin géén rhododendronachtige
plantendelen meer aanwezig waren. Het darmconvoluut was nagenoeg leeg. Bij geit
I werd longoedeem gevonden. In de pens was ecn droge inhoud aanwezig, waarin
enkele bruin-gele spits toelopende fijn gekartelde stevige blaadjes zaten. Deze
werden door ons gedetermineerd als bladeren van Pieris japonica (fig. 1). Bij de
overige organen werden macroscopisch geen bijzonderheden opgemerkt.
Voor histologisch onderzoek werden van geit 2 longen en hersenen verzameld en
van geit I longen, nieren, milt en bijnier. Hierbij werden in de longen van geit 2 de
volgende bevindingen waargenomen: sterke hyperaemie met oedeem in alveolaire
septa en interstitium; tevens oedeem in de alveoli met vorming van hyaliene
membranen, locaal zelfs hemorragie; verder verval en regeneratie van alveolair
en bronchiolair epitheel, in de alveoli locaal met het beeld van epithelisatie (fig. 2).

\' Lobelin® - lobeline hydrocbloride Boehringer Ingelheim B.V., Alkmaar.
^ Dimazon® - furesemide Hoechst-Holland B.V., Amsterdam.

Genoemde veranderingen passen bij een subacute atypische pneumonie. Daarnaast
werden enkele lobuli aangetroffen met een catharrale ontsteking van de luchtwegen
en alveoli, met veel polymorfkernige leukocyten en een wisselend aantal macro-
fagen, waarbij in de bronchiaalboom regelmatig plantenresten aanwezig waren (fig.
3). In de hersenen werden behalve hyperaemie geen afwijkingen waargenomen. Bij
het bacteriologisch onderzoek werd uit de longen van geit 2 een E. co//gekweekt. Bij
geit 1 werd in de milt een depletie van de follikels gevonden. In de bijnier werden
bloedingen aangetroffen, met name in de cortex. In de longen werden hyperaemie
en sterk eiwithoudend oedeem in de alveolen gezien. Tevens werd enige degeneratie
en necrose van epitheelcellen in de bronchioli aangetroffen, alsmede verspreid in de
lobuli het beeld van epithelisatie. In de nieren bleek een vrijwel diffuse necrose van
de proximale tubuli aanwezig met hyperaemie en een sterke infiltratie met poly-
morfkernige leukocyten in het interstitium (fig. 4). In de tubuli waren epitheel-
cilinders aanwezig. Dit is het beeld van een ernstige acute tubulonefrose met een
secundaire opruimreactie.

Van de herkauwers Hjken vooral geiten erg gevoelig te zijn voor intoxicaties met
Piehs japonica. Smith (10) toonde experimenteel aan dat 1 gram verse bladeren van
de Pieris japonica per kg lichaamsgewicht leidt tot vergiftigingsverschijnselen. De

symptomen ontwikkelen zich na 4 tot 6 uur. Bij navraag bleek in de weide waarop
de twee door ons beschreven geiten gelopen hadden, een pierisboompje te staan.
Dit boompje is later door de eigenaar verwijderd.

De klinische symptomen zijn bij rhododendronachtigen identiek, ongeacht welke
soort plant verantwoordelijk is voorde intoxicatie (1, 5) en bestaan uit veelvuldig
slikken, gapen, braken, diarree en buikpijn. Clarke en Clarke (4) vermelden boven-
dien een bloeddrukdalend effect, respiratoire depressie en excitatie met in aanslui-
ting daarop een depressie van het centraal zenuwstelsel. Sterfte treedt op door
respiratoire insufficiëntie (9). Eén geval van mummificatie van de vrucht wordt
beschreven door Smith (11). De bevindingen bij post-mortaal onderzoek zijn niet
specifiek.

De door ons beschreven geiten vertoonden een identiek beeld. De hoge a-globuline
fracties in het serum van beide geiten zijn niet specifiek voor de intoxicatie, maar
kunnen worden geassocieerd met de aanwezigheid van acute fase eiwitten in het
bloed als reactie op weefselverval. Een andere mogelijkheid is een direct effect van
de toxinen op longen en nier met als gevolg weefselverval. De verslikpneumonie bij
een van de geiten houdt waarschijnlijk verband met het braken en een slecht
functionerend slikmechanisme.

Het toxine acetylandromedol is voor het eerst door Eijkman in 1882 beschreven en
door hem Asebotoxine genoemd (9). Het effect wordt voornamelijk veroorzaakt
door een toename van de membraan permeabiliteit voor Na^ ionen. Deze is tevens
oorzaak van de irritatie van de huid en muceuze membranen (7). Voor de detectie
van acethylandromedol en verwante componenten kan een verzadigde oplossing
van antimoon-trichloride worden gebruikt. Dit reagens is in staat om kleine
hoeveelheden van 2 fxg te detecteren in dunne laag chromotagrafie door de intense
lluorescentie die door UV licht wordt geproduceerd (9).

Een specifiek antidoot is niet bekend. Als symptomatische therapie wordt door
Smith (10) aangegeven om te laxeren en tevens medicijnen te verstrekken, die een
positieve werking op de pensmotiliteit uitoefenen. Daarnaast beveelt zij aan cal-
ciumborogluconaat i.v. en antibiotica als preventie voor een eventuele ontwikke-
ling van pneumonie te verstrekken. Rumenotomie is geïndiceerd als bekend is dat
het dier van rhododendronachtigen heeft gegeten. Een goede anamnese en een
nauwkeurig onderzoek van de weide zijn essentieel en kunnen levensreddend zijn.

1. licntz 11. Nutztiervergiftungen. Erkennung und Verhütung, G. Fischer. Jena, 1969; 349.

3. Brahin E, Buntenkotter S, Simanowski W. Poisoning of Llamas, alpacas, goats and wolves by
Ericaceae at i:)ortmund Zoo. Erkrankungen der Zootiere, Verhandlungsbericht des XIV Interna-
tionalen Symposiums, 1973; 125-30.

4. Clarke ECC and Clarke ML. Veterinary Toxicology, Balliere Tindall London, 1975; 308-9.

5. F\'rohne Dand Pfänder HJ. A colour atlas of poisoning plants. Wolfe Publishing Ltd. 1984; 109-11.

6. Leengoed LAMG van en Amerongen J van. Rhododendron intoxicatie: klinische verschijnselen,
behandeling en verloop binnen een koppel schapen. Tijdschr Diergeneeskd 1983; 108: 41-3.

7. Mager PP, Seese A, and Takeya K. Structure-toxicity relationships applied to Grayanotoxins.
Pharmazie 1981; 36: 381-2.

8. Sakakibara J, Sbirai N, and Kaiy T. Diterpene glycosides from Pieris japonica. Phytochemistry
1981; 20: 1744-5.

9. Schindler H. Über acethylandromedol (andrometoxin) in verschiedenen Ericaceae, ins besondere
in Rhododendron und seine annährende Bestimmung. Planta Medica 1962; 10: 232-7.

10. Smith MC. Japanese Pieris poisoning in the goat. J Am Vet Med Assoc 1978; 173: 78-80.

II. Smith MC. Fetal mummification in a goat due to Japanese Pieris (Pieris japonica) poisoning.
Cornell Vet 1979; 69: 85-7.

SAMENVATTING In deze studie wordt de activiteit beschreven van clazuril (Appertex®), een
nieuw anti-coccidiosemiddel voor duiven. Clazuril is een benzeen-acetonitrile derivaat, dat in
een éénmalige dosis woi dt toegediend.

In de laboratoriumproeven werden in totaal 121 met Eimeria labbeana en E. columbarum
geïnfecteerde postduiven éénmalig behandeld met capsules è 10 mg, 5 mg. 2.5 mg, 1.25 mg. 0.63
placebo. Bij een éénmalige dosis van 2,5 mg en meer werd bij alle duiven het
mestonderzoek op oöcysten negatief bevonden na 7 dagen.

In de praktijkproeven werden 1531 jonge en volwassen postduiven, afkomstig uit 116 besmette
hokken, behandeld met 1 tablet ä 2.5 mg clazuril. Zeven dagen na de behandeling werden de
faecesmonsters van 105 hokken negatief bevonden voor oöcysten van E. labbeana en E.
columbarum; in 6 hokken was de besmetting eveneens praktisch nul. De behandeling had geen
invloed op de vliegprestaties van de duiven en bijwerkingen werden niet waargenomen.

SUMMARY The effectiveness of clazuril (Appertex®). a new anticoccidial agent for the
treatment of pigeons is described in the present study. Clazuril, a benzene-acetonitrile
derivative, is administered in a single dose.

In laboratory studies, 121 carrier pigeons infected with E. labbeana andE. columbarum were
treated once with clazuril in gelatin capsules at dose levels of 10 mg, 5 mg, 2.5 mg, 1.25 mg. 0.63
mg or with a placebo. When a single dose of 2.5 mg and higher was administered, all faecal
samples became negative for oocysts within seven days after treatment.
In the field studies, 1531 young and J\'uU-grown carrier pigeons, from 116 infected dove-cots,
were treated with 1 tablet of 2.5 mg clazuril. Seven days after treatment, the faecal samples of
105 dove-cots were negative for oocysts ofE. Labbeana and E. columbarum; in six dove-cots,
infection was also virtually reduced to zero. Performance in racing was not affected by
treatment and side-effects were not observed.

Ondanks het veelvuldig gebruik van chemotherapeutica blijft coccidiose één van de
grootste parasitaire problemen bij postduiven.

Bij de curatieve behandeling van coccidiose bij duiven worden veelal gebruikt:
sulfanomiden onderandere; sulfamerazine (l)en sulfaguanidine (4) als ook ampro-
lium (5), meestal gedurende meerdere dagen via een gelatinecapsule of via het drink-
water toegediend. Hoewel dergelijke behandeling via het drinkwater weinig arbeids-
intensief is, is een juiste dosering praktisch onmogelijk. Immers de normale
dagelijkse drankopname bij een duif bedraagt ongeveer 50 ml, maar die opname
kan bij koud weer tot de helft dalen en tijdens de kweekperiode tot het dubbele
oplopen (2).

\' Appertex®, Handelsmerk Janssen Pharmaceutica N.V. België.
^ Janssen Pharmaceutica N.V., 2340-Beerse. België.

Daarom blijft er behoefte aan producten die in één enkele behandeling en in tablet-
of capsulevorm voldoende activiteit tegen coccidiose bieden. Vele duivenliefheb-
bers verkiezen deze behandelingsmethode boven een langdurige behandeling via
het drinkwater.

Tijdens het onderzoek naar anti-coccidiosemiddelen werd onlangs vastgesteld dat
een aantal verbindingen die behoren tot die groep van de benzeen-acetonitriles, zeer
actief waren tegen pathogene Eimeria species bij kippen zoals E. acervulina, E.
brunetti, E. maxima. E. milis (mivati), E. necatrix en E. tenella. Eén van die verbin-
dingen bleek ook uiterst actief te zijn tegen pathogene Eimeria spp. bij duiven.
Clazuril is atoxisch en heeft een brede veiligheidsmarge van minstens 128 maal de
therapeutische dosis. Een dosis van 320 mg per duif veroorzaakte geen sterfte; enkel
voorbijgaande symptomen, zoals braken en diarree, werden vastgesteld (6). Clazu-
ril wordt ook goed verdragen door ongespeende jonge duiven. In een laboratorium-
studie (3) werd aangetoond dat nestjongen die vanaf de geboorte tot aan het spenen
wekelijks met 2,5 mg clazuril behandeld werden geen nadelige invloed onder-
vonden wat de groei en algemene ontwikkeling betreft. Er werden ook geen
bijwerkingen waargenomen. In deze studie werd de activiteit van clazuril (R
62 690); 2-chloor-a-(4-chloorfenyl)-4-(4,5-dihydro-3,5-dioxo-l,2,4-triazin-2(3H)-
yl)-benzeen-acetonitrile tegen E. labbeana en E. columbarum bij duiven na een
éénmalige orale behandeling aangetoond.

Honderdeenentwintig postduiven van verschillende herkomst, leeftijd, geslacht en conditie
werden voor deze proeven gebruikt. Het gewicht van de duiven varieerde van 450 tot 550
gram. Zij waren natuurlijk besmet tnet Eimeria labbeana en E. columbarum. Vanuit een
gemeenschappelijke buitenren werden de duiven tijdens de proeven op een rooster geplaatst
in individuele kooien. De roosters werden iedere dag gereinigd (stoom) om de herbcsmet-
tingskansen tot een minimum tc herleiden. Drinkwater was altijd ter beschikking en twee-
maal per dag werd commercieel graanvoeder toegediend.

Clazuril werd als zuiver product in een gelatinecapsule toegediend. De duiven werden,
ongeacht hun lichaamsgewicht, behandeld met één enkele capsule die één van de volgende
doses bevatte: 10 mg, 5 mg, 2,5 mg, 1,25 mg of 0,63 mg. De controledieren kregen een capsule
met lactose toegediend.

De besmettingsgraad van de duiven werd vastgesteld door middel van coprologisch onder-
zoek, met bepaling van het aantal oöcysten per gram mest (OPG). Daarvoor werd de mest
per duif over een periode van 24 uur verzameld en goed gemengd. Daaruit werd dan een
monster van 2 gram afgewogen voor de McMaster-telling. Er werd geen onderscheid
gemaakt tussen oöcysten van E. labbeana en E. columbarum. maar door middel van enkele
steekproeven werd vastgesteld dat over het algemeen E. labbeana het meest voorkwam (80 tot
85%). Dit onderzoek werd uitgevoerd vóór behandeling (dag 0) en tweemaal na behandeling,
op dag 7 en 14. Zestien positieve duiven werden als niet-behandelde controledieren op
dezelfde manier als de behandelde dieren gehuisvest cn kregen een placebocapsule toege-
diend. De dieren werden na de behandeling gecontroleerd op braken en andere nevenwer-
kingen.

1531 met E. labbeana en E. columbarum geïnfecteerde jonge en volwassen postduiven van
verschillende leeftijd, geslacht en conditie en uit 116 duivenhokken werden in de praktijk-
proef opgenomen. De dieren behielden gedurende de proef hun normale huisvesting.

Clazuril werd toegediend in tabletvorm, met 2,5 mg actieve stof per tablet. Alle duiven van
een zelfde hok werden terzelfder tijd en ongeacht hun lichaamsgewicht met 1 tablet behan-
deld. Indien het mestonderzoek tevens wormbesmettingen aantoonde, werden de dieren
enkele dagen vóór of na de coccidiosebehandeling ook met een anthelminticum (20 mg
levamisole\'/duiO behandeld.

Enkele dagen vóór en 7 dagen na behandeling werden \'s morgens meerdere uitsluitend verse
mestmonsters per hok verzameld en in één gemeenschappelijk monster per hok samenge-
bracht. Het mestonderzoek werd uitgevoerd met de flotatietechniek (verzadigde zoutoplos-
sing). De kwalitatieve evaluatie van de besmettingsgraad vóór en na behandeling werd met
de volgende scores uitgedrukt:
O = geen oöcysten;

± = gemiddeld minder dan 1 oöcyste per microscopisch veld (vergroting 6 x 10);
= gemiddeld 1 tot 10 oöcysten per microscopisch veld;
= gemiddeld 11 tot 20 oöcysten per microscopisch veld;
= gemiddeld mc-r dan 20 oöcysten per microscopisch veld.

De doeltreffendheid van de behandeling werd weergegeven door een vermindering van de
besmettingsgraad na behandeling. Alle duiven werden na behandeling door de eigenaar
speciaal gecontroleerd op nevenwerkingen. Bij enkele duiven werden ook de vliegprestaties
nagegaan.

Tabel 1. Activiteit van clazuril (éénmalige orale dosis) bij duiven besmet met E. lahbeana en E.
culumburum.

De resultaten van de behandeling met clazuril aan verschillende doses zijn samengevat in
tabel 1. Vóór de behandeling lag de besmettingsgraad van de duiven zeer hoog en varieerde
van 2 X 10\' tot 2580 x 10\' OPG. Alle controledieren (placebo) bleven positief gedurende de
proef en de oöcysten-uitscheiding bleef na 14 dagen onveranderd.

Alle 33 duiven die met 10 mg of 5 mg behandeld werden, werden negatief bevonden na 7
dagen en bleven ook negatief bij het onderzoek na 14 dagen. Alle 35 duiven die behandeld
werden met 2,5 mg, werden 7 dagen na de behandeling negatief bevonden. Slechts één duif
werd opnieuw positief na 14 dagen. Deze duif had vóór de behandeling een besmetting van
2580.13\' OPG. In de lage-dosisgroepen van 1,25 mg en 0,63 mg bleven 2 duiven op de 37
positief na 7 dagen, met respectievelijk 100 en 300 OPG. Na 14 dagen werden in de groep van
1,25 mg nog één duif en in de groep van 0,63 mg nog drie duiven opnieuw positief bevonden.

Het profiel van de besmetting vóór en na de behandeling is weergegeven in tabel 2. Alle 1 16
duivenhokken waren besmet met coccidiose (E. labbeana en E. columbarum). 15 hokken
waren ook besmet met Ascaridia columbae, 30 met Capillaria obsignata en 5 met beide
wormspecies. Van de 116 hokken werden er 105 (90,5%) negatief na behandeling. Zes
hokken (5,2%) werden eveneens praktisch negatief (gemiddeld minder dan 1 oöcyst per
microscopisch veld) terwijl 5 hokken (4,3%) zwak besmet bleven (gemiddeld 1 tot 10
oöcysten per microscopisch veld).

Tabel 2. Effect van clazuril (éénmalige orale dosis van 2,5 mg per duiQ op het besmettingsproficl (F.
labbeana en E. columbarum) van duivenhokken in praktijkproeven.

besmettingsprofiel
(infection profile)
oöcyst- vo\'c\'r behandeling 7 dagen na behandeling

(Table 2. Effect of clazuril (single oral dose of 2.5 mg/pigeon)on the infection profile ff. labbeana and
E. columbarum) of dove-cots in field trials.)

In het laboratoriumexperiment werden alle 68 duiven die met 10, 5 of 2,5 mg
behandeld werden, negatief bevonden na 7 dagen en slechts 1 zwaar besmette duif
(2580 x 10^ OPG) op 68 werd opnieuw positief na 14 dagen (6.8 x 10^ OPG). Na
behandeling met een dosis van 1,25 mg en 0,63 mg bleven enkele duiven positief,
wat kan wijzen op een onvoldoende effectiviteit bij deze dosering. Enkele duiven die
negatief bevonden waren na 7 dagen, werden weer positief na 14 dagen.
Ondanks het dagelijkse reinigen van de hokken en de roosters, is een herbesmetting
in dit geval het meest voor de hand liggend. De prepatente fase van Eimeria bij
duiven is zeer kort (± 8 dagen). Aangezien de sporulatie van de uitgescheiden
oöcysten in normale omstandigheden slechts 48 uur duurt, is een herbesmetting in
duivenhokken bijna niet te vermijden. Wat de immuniteitsopbouw betreft werden
tot nog toe geen proeven uitgevoerd. Aangezien het hier om een therapeutische
behandeling gaat is het aan te nemen dat de immuniteitsopbouw door de behande-
ling niet zal worden beïnvloed.

In de praktijkproeven werd 95,7% van de 116 met 2,5 mg clazuril per duif behan-
delde hokken praktisch negatief. In slechts 4,3% van de hokken bleef een uiterst
zwakke besmetting bestaan 7 dagen na behandeling. De hygiënische toestand van
de duivenhokken is hierbij van het allergrootste belang, niet alleen om herbesmet-
ting te voorkomen, maar ook om bij de monsterneming vóór én na behandeling
uitsluitend verse mest te kunnen verzamelen. De hygiënische toestand van de
hokken was goed, behalve in 4 hokken, die dan ook na de behandeling positief
bleven. Gezien de omstandigheden kon de mogelijke bezoedeling van het mest-
monster door oude mest niet worden uitgesloten. De dosis van 2,5 mg/duif kan
aangehouden worden, aangezien in de laboratoriumproeven alle dieren aldus
behandeld negatief bevonden werden na 7 dagen. De resultaten van de behandeling
blijken niet beïnvloed door de ontworming van de duiven enkele dagen vóór of na
de coccidiosebehandeling.

Aan 4 duivenliefhebbers die aan de studie deelnamen werd gevraagd de vliegpresta-
ties na behandeling na te gaan en te vergelijken met de vorige prestaties. Bij de 23
duiven die voor de vlucht meegegeven werden, had de behandeling met clazuril
geen negatieve invloed op de vliegprestaties, zelfs niet als de duiven meteen na de
behandeling werden ingekorfd.
CONCLUSIE

Uit deze studie kan worden besloten dat clazuril uitzonderlijk werkzaam is tegen
coccidiose bij duiven, veroorzaakt door£\'. lahheana en E. columbarum. Een éénma-
lige orale toediening van 1 tablet ä 2,5 mg volstaat. Het product is niet toxisch, mag
ook aan jonge duiven gegeven worden en heeft geen nadelige invloed op dc
vliegprestaties.
DANKBETUIGING

De financiële steun van het Instituut voor de Aanmoediging van het Wetenschappelijk
Onderzoek in Nijverheid en Landbouw (IWONL) wordt ten zeerste gewaardeerd.

1. Devriese L. Ziekten van siervogels en duiven: aanvullende diagnostische en therapeutische gegevens.
Rijksuniversiteit Gent - 2e Editie, 1985.

2. Dorrestein GM. Gogh H van, and Wit Pde. Blood levels of certain drugs administered via drinking
water to homing pigeons (Columha livia). Proc Symp on Bird Diseases, Munich 1986.

3. Maes L, Coussement W, Desplenter L en Marsboom R. Veiligheid van cen nieuw anti-coccidiose-
middel clazuril, tijdens de kweekperiodc bij postduiven. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 195-204.

5. Scupin E. Die Behandlung der Tauben-Kokzidiose mit Amprolium. Dtsch Tierärztl Wochenschr
1966; 73: 35-7.

Veiligheid van een nieuw anti-
coccidiosemiddel clazuril^ tijdens de
kweekperiode bij postduiven

Safety of a new anticoccocidia! clazuril^ during reproduction in
carrier pigeons

SAMENVATTING In een 6-maanden durende studie werd de veiligheid van herhaalde behan-
delingen met clazuril, een nieuw ant i-coccidiose middel voor postduiven, geëvalueerd gedurende
4 tot 5 opeenvolgende voortplantingscycU. Clazuril werd wekelijks toegediend in de therapeuti-
sche dosis van 2,5 mg/duif en met 2x deze dosis. De resultaten werden vergeleken met die van een
placebo behandeling. De evaluatieparameters waren: voortplantingsgedrag, eileg, bevruchting,
embryonale sterfte, uitkomst, speenpercentage en tijdsinterval tussen de opeenvolgende voort-
plantingscycU. De maternale-paternale toxiciteit (gewichtsevolutie, bevedering) en de tolerantie
na behandeling van pasgeboren duifjes (algemeen gedrag, dagelijkse gewichtsaanzet, inplui-
ming, skeletafwijkingen) werd eveneens gevolgd.

In alle behandelingsgroepen waren de kweekresultaten vergelijkbaar en nooit werden genees-
middel- of dosisafhankelijke neveneffecten genoteerd. Bevruchting, embryonale sterfte en het
tijdsinterval tussen voortplantingscycU bleven binnen normale fysiologische grenzen. Alle
jongen groeiden goed op en sterfte was uitzonderlijk.

De tolerantie van clazuril bij volwassen duiven en bij pasgeboren duifjes was zeer goed en
gewichtsevolutie, inpluiming en mortaliteit werden niet nadelig beïnvloed. Geen enkel dier
vertoonde specifieke pathologische let.sels of skeletafwijkingen.

Herhaalde behandelingen mat clazuril zijn bijgevolg onschadelijk voor duiven tijdens de voort-
planting, zelfs met dubbele therapeutische dosis. Clazuril wordt eveneens goed verdragen door
pasgeboren en opgroeiende duifjes, wat inhoudt dat hokbehandelingen tijdens het kweekseizoen
probleemloos kunnen worden doorgevoerd.

SUMMARY In a six-month study, the safety of repeated treatments with clazuril. a new
anticoccidial agent for the treatment of pigeons, was evaluated during 4 to 5 consecutive
reproduction cycles. Clazuril was administered weekly at the recommended therapeutic dose
level of 2.5 mg/pigeon and at twice this dose. The results were compared to placebo treatment.
Evaluation was based on the following parameters: reproductive behaviour, egg laying,
fertilisation, embryonic mortality, hatching, percentage of weaning and time interval between
consecutive reproductive cycles. Maternal-paternal toxicity (body weight evolution, feather-
coat) and tolerance in newborn pigeons (general behaviour, daily gain in body weight,
feathering, skeletal anomalie.s) were also evaluated.

In all the treatment groups, reproductive performance was comparable and no drug- or dose-
related .side-effects were observed. Fertilisation, embryonic mortality and the time-interval
between the consecutive reproductive cycles remained within the normal physiological range.
Hatched pigeons showed a satisfactory daily weight gain and deaths among these birds were
exceptional.

Tolerance of clazuril in adult as well as in day-old pigeons was exceptionally good and body
weight evolution, feathering and mortality were not adversely affected. No drug-related
pathological findings or skeletal anomalies were detected in the animals at autopsy.
It can be concluded that repeated treatments with clazuril are entirely harmless for pigeons
during reproduction, even at double the therapeutic dose level. Clazuril is well tolerated by
newborn and growing pigeons, which means that pigeon house group treatments during
reproduction may be performed without any risk.

\' Appertex®, Handelsmerk Janssen Pharmaceutica NV, België.
^ Janssen Pharmaceutica NV. B-2340 Beerse. België.

Coccidiose bij duiven komt zeer frequent voor en is wereldverspreid. In totaal zijn 5
verschillende Eimeria-sooxitn beschreven: E. labbeana. E. columharum, E. colum-
bae, E. tropicalisenE. kapotei. In West-Europa komen enkel de twee eerste species
voor waarbij E. labbeana in 80-90% en E. columbarum in l0-20%i van de gevallen
wordt vastgesteld (1,2, 8).

Coccidiose bij duiven verloopt meestal subklinisch. Slechts uitzonderlijk en dan
vooral bij jonge duiven kunnen ziektesymptomen, zoals slappe mest of diarree en
een algemeen slechte conditie, optreden (1,5). Er zijn aanduidingen dat de alge-
mene conditie en de vluchtprestaties bij besmette duiven minder goed zijn in
vergelijking met niet-besmette duiven (1,6).

Strikte hygiënische maatregelen en het herhaalde gebruik van anti-coccidiose-
middelen zijn noodzakelijk om erge coccidiosisbesmettingen onder controle tc
houden. Momenteel worden vooral preparaten op basis van Sulfonamiden ge-
bruikt. Belangrijke nadelen van deze producten zijn echter de lange behandelings-
duur (meestal 1 week) en de moeilijkheid om exact te doseren (behandeling in het
drinkwater). Neveneffecten, zoals vederschade, intolerantie, reproductiestoornissen
en een verminderde algemene conditie zijn voor enkele van deze producten beschre-
ven (5, 7).

Onlangs werd een nieuw anti-coccidiosemiddel, clazuril, behorend tot de chemi-
sche reeks van benzeen-acetonitriles, ontwikkeld. Laboratorium- en veldproeven
toonden aan dat een éénmalige dosis van 2,5 mg per duif in staat was de oöcysten-
uitscheiding volledig te onderdrukken gedurende ongeveer 2 weken. Belangrijk
hierbij is dat clazuril in de vorm van een tablet wordt toegediend wat een individuele
dosering mogelijk maakt. Een maandelijkse behandeling met clazuril is het voor-
gestelde behandelingsschema (8).

In deze studie werd de veiligheid van clazuril bij de duif nagegaan, in het bijzonder
tijdens de reproductie. De algemeen geldende voorschriften bij dergelijke studies
werden gevolgd (3, 4): het geneesmiddel werd herhaaldelijk (X frequentie) in
verschillende doseringen (X dosis) toegediend gedurende een periode die bedui-
dend langer was dan de voorgestelde behandelingsperiode. De directe tolerantie
evenals alle aspecten van de voortplanting, zoals de gonadale functie, het parings-
gedrag, de conceptie, invloed op organogenese en de peri- en post-natale effecten
werden geëvalueerd.

Honderddertig postduiven van verschillende herkomst, leeftijd en gezondheidstoestand
werden voor dit experiment gebruikt. Individuele identificatie gebeurde met het officiüle
ringnummer om de poot. Het geslacht van de duiven werd bepaald op basis van uiterlijke
kenmerken. De leeftijd varieerde tussen 1 en 7 jaar waarbij 75% van de dieren jonger was dan
2 jaar. Tijdens ecn quarantaineperiode van I maand werden de beide geslachten in afzonder-
lijke hokken gehouden en werden alle dieren behandeld tegen gastro-intestinale nematoden
(20 mg levamisole\'/duiQ, trichomonas-infectie (10 mg carnidazole^/duif) en coccidiose
(sulfadimidine-natrium\'6,6% in het drinkwatergedurende 6 dagen). Op het ogenblik van de
start van het experiment (oktober 1985) waren de meeste dieren in de rui.
Tijdens het experiment kregen de dieren een commerciële graanmengeling en drinkwater ad
libitum. Kunstlicht werd voorzien van 5 uur \'s morgens tot 9 uur \'s avonds. In de afzonder-
lijke kweekhokken (n = 8) werden telkens 12 nestplaatsen voorzien.

\' L-Spartakon®, Janssen Pharmaeeutica, n.v., België.
^ Spartrix®, Janssen Pharmaceutica, n.v., België.
\' Sulfadimidinum-sodium 33,3%, Aesculaap, België.

Clazuril 2,5 mg tabletten en placebo-tabletten werden gebruikt. De dieren werden onderge-
bracht in 2 doseringsgroepen:

Een eerste behandeling werd uitgevoerd 1 week vóór de doffers en duivinnen in de kweek-
hokkcn geplaatst werden. De dieren die bestemd waren om niet behandeld te worden, kregen
placebo-tablet(ten) toegediend.

Het koppelen van de dieren werd dusdanig doorgevoerd dat binnen iedere doseringsgroep 4
subgroepen werden gevormd:

Verdere behandelingen: De ouder-dieren werden wekelijks gedurende 6 maanden behandeld.
De niet-behandelde dieren werden placebo-tabletten toegediend teneinde alle invloeden van
manipulatiestress uit te sluiten. Tijdens de periode van het voederen van de jongen werd de
behandelde ouder gedurende 3 uur geïsoleerd om het doorgeven van de medicatie aan het
jong te verhinderen.

De jongen van de eerste, tweede en derde voortplantingscyclus werden niet behandeld. Om
de tolerantie van clazuril ook bij jonge duiven uit te testen werden de jongen van de vierde
voortplantingscyclus vanaf de leeftijd van 1 week wekelijks aan dezelfde totaal dosis als de
ouders behandeld (i.e. 2,5 mg of 5 mg clazuril/jonge duif). De jongen van enkele koppels die
de vijfde voortplantingscyclus begonnen waren, werden onmiddellijk na het uitkomen uit het
ei behandeld met 2,5 mg clazuril (n = 28) of met een placebo-tablet (n = 15).

Reproductie: voortplantingsgedrag, eileg, aantal onbevruchte/bevruchte eieren, aantal em-
bryonale sterften, uitkomst, aantal gespeende jongen en het interval tussen de opeenvol-
gende voortplantingscycli.

Maternale/paternale toxiciteit: gcwichtsevolutie en bevedering. Op het einde van het expe-
riment werden 14 placebodieren en 15 gedoseerde (5 mg clazuril) dieren geautopsicerd voor
het opsporen van specifieke letsels.

Tolerantie bij jonge duiven: inpluiming (foto van de linkervleugel van iedere duif), algemeen
gedrag, lichaamsgewicht bij het spenen, skeletafwijkingen (röntgenfoto van iedere duif) en
autopsie.

Een volledige sectie werd uitgevoerd bij een aantal volwassen duiven en bij alle jonge duiven,
en omvatte een macroscopisch onderzoek van het ademhalingsstelsel (neusholte, trachea,
longen, luchtzakken, sinussen), het spijsverteringsstelsel (krop, slokdarm, maag, darm,
cloaca en Bursa Fabricii), voortplantingsstelsel (ovarium, testes, uterus), lever, pancreas,
nieren, borstspieren en hart. Bij de organen, waar macroscopische letsels zichtbaar waren,
werd microscopisch pathologisch onderzoek verricht.

Tijdens de quarantaineperiode stierven 2 duiven. Het experiment, dat uiteindelijk
met 128 volwassen duiven werd uitgevoerd, duurde 27 weken en omvatte 27
wekelijkse behandelingen met clazuril- of placebo-tabletten. Reeds kort na het
overbrengen in de kweekhokken werd duidelijk dat enkele dieren verkeerd waren
gesekst en bijgevolg ook verkeerd werden behandeld. De ingestelde behandeling

werd echter niet meer veranderd wat de oneven distributie van het aantal tcoppels in
de verschillende behandelingsgroepen verklaart (tabel 1).

Tabel I. Kwcekresultaten na behandeling met clazuril aan 2,5 mg/duif (groep A) en aan 5 mg/duif
(groep B).

VES: vroege embryonale sterfte (EED: early embryonic death)
LES: late embryonale sterfte (LED: late embryonic death)
(*) M - doffer (male), F = duivin (feinale)

Table I. Reproductive performance after treatment with clazuril at 2,5 mg/pigeon (group A) or 5
mg/pigeon (group B).

Rond week 15 werd in enkele kweekhokken een infectie met Ascaridia galli en
Trichomonas columhae vastgesteld. Alle dieren werden behandeld met levamisole
(L-Spartakon®) en ronidazole\'. Deze infectie interfereerde niet met het verdere
verloop van het experiment. Andere ziekten kwamen niet voor. Twee volwassen

duiven stierven tijdens liet experiment. Bij 1 duif werd de diagnose gesteld van
chronische oog- en sinusinfectie met Staphylococcus aureus en Streptococcus pyo-
genes.

Bij het afsluiten van het experiment op week 27 werden alleen deze koppels
geëvalueerd die volledige reproductiecycli achter de rug hadden. Dit verklaart de
sterke reductie van het cumulatief aantal reproductiekoppels naar het einde van het
experiment toe (tabel 1).

Na het koppelen van de dieren kwam de voortplanting wisselvallig op gang en
enkele paren startten slechts na 2 tot 3 maanden. Dit betekende dat deze koppels
nooit meer tot 4 volledige reproductiecycli konden komen binnen het tijdsbestek
van het experiment. Deze grote variabiliteit was hoogstwaarschijnlijk te wijten aan
het feit dat de meeste dieren bij het begin van het experiment nog in volle rui waren.
De zeer onevenredige verdeling van mannelijke en vrouwelijke duiven in bepaalde
kweekhokken kan hiertoe eveneens hebben bijgedragen. Voor alle paren samen
bedroeg het gemiddelde tijdsinterval tussen het koppelen en het leggen van het
eerste ei 25,8 dagen (tabel 3). De tijdsintervallen tussen de daaropvolgende voort-
plantingscycli verschilden minder. Het tijdsinterval tussen de eerste en de tweede
voortplantingscyclus varieerde voor de verschillende behandelingsgroepen tussen
17,8 en 22 dagen (gemiddeld 19,5 dagen). Geen stof- of dosis-afhankelijke variatie
was aanwezig.

Naarmate het experiment vorderde, werden de tijdsintervallen tussen opeenvol-
gende voortplantingscycli significant korter (tabel 3) wat een aanwijzing was dat de
duiven in een betere conditie verkeerden dan bij het begin van het experiment.
Er waren geen verschillen in voortplantingsgedrag tussen de verschillende behande-
lingsgroepen.

ïabcl 2. Kwcekresultaten voor de gehele 6 maanden experimentele periode: samenvatting.

Table 2. Summary of reproduction performance over the total 6-month experimental period.

Per voortplantingscyclus werden door nagenoeg alle paren 2 eieren gelegd.
Gebroken eieren kwamen slechts weinig voor en waren uitsluitend te wijten aan
nest-vechten. Over het gehele experiment beschouwd was dit hoog in de groep A1 (3
op 46 eieren of 6,5%) (tabel 2) doch varieerde sterk van cyclus tot cyclus (tabel 1).
Het aantal onbevruchte eieren (tabellen 1 en 2) in de placebogroepen (A4 en B4)
bedroeg 6,5% (7 onbevruchte op 108 eieren), in groep A3 (doffers en duivinnen
behandeld met 2,5 mg clazuril): 7,2% (5 op 69) en in groep B3 (doffers en duivinnen
behandeld met 5 mg clazuril), 10,7% (6 op 56) (tabel 2). De minder goede bevruch-
tingsresultaten in de laatste groep waren vooral te wijten aan één koppel dat
systematisch slecht presteerde. In de overige groepen (dat wil zeggen groepen waar
slechts 1 ouderdier behandeld werd) kwamen geen onbevruchte eieren voor. Om die
redenen kan aangenomen worden dat de bevruchting niet nadelig werd beïnvloed
door de behandeling, temeer daar deze vergelijkbaar was met de controledieren.
De embryonale sterfte (tabellen 1 en 2) in de verschillende groepen was eveneens
vergelijkbaar. In de placebogroepen bedroeg deze 2,8% tegenover 2,9% in de groep
A3 (doffers en duivinnen behandeld met 2,5 mg clazuril) en 5,4% in groep B3
(doffers en duivinnen behandeld met 5 mg clazuril).

In de groepen Al en BI (alleen doffers behandeld met respectievelijk 2,5 en 5 mg
clazuril) bedroeg de embryonale sterfte respectievelijk 9,3% en 10% en in de
groepen A2 en B2 (alleen duivinnen behandeld met respectievelijk 2,5 en 5 mg
clazuril) respectievelijk 3,1% en 0%, wat onmiddellijk aanduidt dat geen dosis-
afhankelijke relatie aanwezig was. De meeste embryo\'s stierven laat af doch dit was
eveneens het geval bij de placebodieren. Autopsie op enkele van deze embryo\'s
toonde geen specifieke letsels noch abnormaliteiten aan.

Ut bereikt bij het einde van het experiment
et attained at the end of the experiment)

Statistiel( ; in vergelijking met het interval tussen eerst en tweede voortplantingscyclus (1-2)
Hann-Whitney U test : p < 0.05

Statistics : in comparison to the interval between first and second reproduction cycle.
Mann-Whitney U test : " p < 0.05
p t 0.01

Het speenpercentage (tabel 2) bedroeg in alle groepen 96,8 tot 100%. Zelfs in de
vierde reproductiecyclus, waar de jongen vanaf de leeftijd van 1 week clazuril
kregen toegediend, stierven nagenoeg geen jongen (tabel 1).

Bij de toediening van clazuril werden nooit neveneffecten opgemerkt. De tabletten
werden steeds goed opgenomen en de behandelde dieren vertoonden een normaal
gedrag. Ook kon geen nadelig effect van clazuril op de bevedering worden aange-
toond. Zoals reeds vermeld, waren de meeste dieren bij de start van het experiment
in volle rui. De nieuwe slagpennen die tijdens het experiment gevormd werden,
vertoonden alle een normale en gave structuur. Weging van alle dieren op verschil-
lende tijdstippen tijdens het experiment toonde aan dat het lichaamsgewicht van de
placebo-behandelde en de met clazuril-behandelde dieren constant bleef of zelfs iets
toenam naarmate het experiment vorderde. Dit laatste moet vooral toegeschreven
worden aan de verbeterde algemene conditie van de duiven (zie eerder).
Autopsie op het einde van het experiment bij 14 placebodieren en 15 gedoseerde (5
mg clazuril) dieren toonde geen letsels aan zodat werd afgezien van microscopisch
pathologisch onderzoek.

De mortaliteit (tabel 1) bij de pasgeboren duifjes was laag: van de 303 duifjes die
tijdens het experiment werden geboren stierven er slechts 6 (1,9%). Enkele daarvan
accidenteel tengevolge van nest-vechten. Bij autopsie konden buiten traumatische
letsels geen specifieke letsels gevonden worden.

Het speengewicht (tabel 1) en de gemiddelde dagelijkse groei (tabel 4) waren
vergelijkbaar bij alle groepen. Het feit dat de jonge duifjes uit de vierde voortplan-

■ jonge duifjes behandeld met deielfde totaal dosis als de ouders vanaf
de leeftijd van 1 week.

(young pigeons treated at the lame total dose level as the parents from
the age of 1 week on)

tingscyclus (toediening van clazuril vanaf de eerste levensweek) een analoog speen-
gewicht hadden als deze uit de vorige cycli was een aanwijzing dat clazuril zonder
gevaar was. Ook de jonge duifjes die vanaf de eerste levensdag wekelijks werden
behandeld met 2,5 mg clazuril (5e voortplantingscyclus) (tabel 5) ondervonden
geen nadelige effecten. De gemiddelde dagelijkse gewichtstoename bedroeg in de
placebogroep 14,19 gram en in de behandelde groep 14,75 gram wat overeenkomt
met een gemiddeld verschil van 18,3 gram bij het spenen in het voordeel van de
behandelde dieren.

Tabel 5. Gewichtsevolutie van ongespcende duifjes, wekelijks behandeld met 2,5 mg clazuril vanaf de
geboorte tot speenleeftijd.

Table 5. Growth performance of unweaned pigeons treated weekly with 2.5 mg clazuril from day-old
until weaning.

De inpluiming bij alle duifjes verliep normaal: de slagpennen waren regelmatig
gevormd en van uniforme densiteit. De dekveren en donsveertjes waren uniform en
zonder afwijkingen.

Op de röntgenfoto\'s kon bij geen enkel duifje skeletafwijkingen aangetoond
worden. Ook bij autopsie werden nooit specifieke letsels teruggevonden. Alle dieren
waren in een goede algemene toestand en bij de meeste was abdominaal vet
aanwezig.

Ondanks het feit dat coccidiose bij duiven meestal subklinisch verloopt, wordt toch
zeer regclinatig tegen deze ziekte behandeld. Het vermoeden dat de vliegprestaties
bij besmette duiven nadelig zouden beïnvloed zijn (1), is hiervan waarschijnlijk de
oorzaak. Vooral producten die bij pluimvee tegen coccidiose worden gebruikt,
zoals sulfonamidepreparaten, amprolium, etc. worden hiervoor aangewend. Het
gebruik van deze producten bij duiven is echter niet zonder enig risico (5, 7).
Clazuril is een recent en nieuw anti-coccidiosemiddel dat uitsluitend voor dc
behandeling van duiven bestemd is. Een éénmalige dosis van 2,5 mg/duif elimineert
de oöcystenuitscheiding gedurende ongeveer 2 weken en neveneffecten werden tot
op heden nog niet vastgesteld. Een maandelijkse behandeling is voldoende om de
besmettingsgraad laag te houden en is derhalve het voorgestelde therapeutische
behandelingsschema (8).

Coccidiosebehandelingen bij duiven gebeuren meestal tijdens de winterkweek of
net vóór de aanvang van of tijdens het vliegseizoen. In deze studie, die de reële
praktijksituatie dicht benaderde, werd nagegaan of herhaalde wekelijkse toedie-
ningen van clazuril enig nadelig effect hadden op de kweekresultaten. De aangewe-
zen toedieningsweg en de definitieve formulatie werden gebruikt. Er werd gekozen
voor twee doseringen, namelijk lx (= 2,5 mg/duif) en 2x (5 mg/duif) de voorge-
stelde therapeutische dosis omwille van het chronisch karakter van het experiment
(6 maanden). Niet alleen werd een hogere dosis gebruikt maar werd ook een 4x
intensere behandeling ingesteld, namelijk een wekelijkse behandeling in plaats van

de voorgeschreven maandeUjkse behandeUng. Door het gebruik van placebo-ta-
bletten konden alle toevallige factoren, onder andere manipulatiestress uitgesloten
worden. Alle aspecten van de voortplanting werden geëvalueerd. Ook de tolerantie
bij niet-gespeende jonge duifjes werd onderzocht, daar bij hokbehandeling alle
aanwezige duiven, inclusief de niet-gespeende jongen, dienen te worden behandeld.
Tijdens dit intense behandelingsschema werden bij de duiven nooit neveneffecten
waargenomen en bij autopsie waren geen specifieke letsels aanwezig. Dit bevestigt
nogmaals de grote veiligheidsmarge van dit geneesmiddel (8). Hetzelfde kan gezegd
worden voor zeer jonge duifjes waarbij de behandeling vanaf de eerste levensdag
werd ingezet en waar eveneens nooit neveneffecten of letsels zijn waargenomen. De
dagelijkse gewichtsaanzet of het gewicht bij speenleeftijd kunnen als zeer gevoelige
parameters worden beschouwd voor algemene vitaliteit en conditie. De inpluiming,
een parameter die specifiek bij duiven belangrijk is, werd niet beïnvloed door de
behandeling met clazuril. De infectie met A. galli en T. columbae, die tijdens het
experiment optrad, had geen invloed op de uiteindelijke experimentele doelstel-
lingen daar de kwcekresultaten vóór, tijdens en na de infectie niet gevoelig veran-
derden.

Clazuril kan bij de duif als een zeer veilig anti-coccidiosemiddel tijdens de repro-
ductie worden beschouwd. Het korter wordende tijdsinterval tussen opeenvol-
gende reproductiecycli was een indicatie voor een toegenomen paringsgedrag en
voor de verbeterde algemene conditie. De gonadale functie en conceptie werden
evenmin door clazuril nadelig beïnvloed aangezien de eileg en het bevruchtingsper-
centage binnen normale fysiologische grenzen bleven. Het hogere percentage van
onbevruchte eieren in de hoog gedoseerde groep (5 mg/duiO waar beide ouders
behandeld werden, was te wijten aan één koppel dat systematisch slecht presteerde
en is derhalve een toevallige bevinding.

Onbevruchte eieren kwamen niet voor in de groepen waar slechts één van de
ouderdieren werd behandeld. De teratogeniciteit en embryotoxiciteit werden
beoordeeld door het volgen van embryonale sterfte en het voorkomen van skelet-
afwijkingen. Ook hier werden nooit afwijkingen vastgesteld. De embryonale sterfte
steeg slechts weinig boven dat van de controle dieren uit en er was geen dosis-
afhankelijke relatie aanwezig. Daarenboven was de embryonale sterfte in de groepen
waar beide ouders behandeld werden, beduidend lager dan in de groepen waar
slechts één ouder-dier behandeld werd. Peri- en post-natale effecten, zoals uit-
komst, groei van de jonge duifjes en speenpercentage, werden evenmin beïnvloed
door de clazuril behandelingen.

Globaal kan zelfs gesteld worden dat de algemene kwcekresultaten tijdens dit
experiment zelfs beter waren dan wat normaal in de praktijk wordt bereikt.
Deze bevindingen openen een breed scala van toedieningsmogelijkheden voor
clazuril. Zonder enig risico kunnen duiven tijdens kweekseizoen en de jongen vanaf
de geboorte met regelmatige tussenpozen behandeld worden. Er zijn geen aanwij-
zingen dat clazuril-behandelingen tijdens het vliegseizoen de vluchtprestaties nade-
lig zouden beïnvloeden (8). Daarenboven biedt clazuril het voordeel dat het als
tablet en in een éénmalige toediening gegeven kan worden, wat een individuele
dosering mogelijk maakt. Dit laatste is belangrijk wanneer clazuril gebruikt wordt,
net vóór het inkorven.

Aan allen die hulp verleend hebben, in het bijzonder H. Geerts voor het technisch advies bij
de praktische uitvoering van het experiment en het 1 WON L (Instituut tot Aanmoediging van
het Wetenschappelijk Onderzoek in Nijverheid en Landbouw) voor financiële steun.

1. Devrieze L. Zielcten van siervogelsen duiven: aanvullende diagnostische en therapeutische gegevens.
Uitgaven Rijksuniversiteit Gent, 2e editie, 1985.

2. Cotteleer CL, Famerée L. Parasites intestinaux et anticorps antitoxoplasmatiques chez les coluni-
bins en Belgique. Schweiz Arch Tierheilkd 1978; 120: 181-7.

3. EEG-richtlijn: Richtlijn van de Raad betreffende de onderlinge aanpassing van de wetgeving der
Lid-Staten inzake geneesmiddelen voor diergeneeskundig gebruik (81/851/EEG). Publikatieblad
van de Europese Gemeenschappen, Nr. L3I7, 1-28.

4. EDA Guidelines: Target animal safety guidelines for new animal drugs. Office of Scientific Evalua-
tion Bureau of Veterinary Medicine, FDA, November 1983.

5. Schumacher G. Untersuchungen zurTherapie und Prophylaxeder Kokzidiose der Tauben. Vet Med
Diss (Hannover 1983).

7. Reece RL. Hooper PT. Toxicity in utility pigeons caused by thecoccidiostat dinitolmide. Austr Vet.!
1984; 61: 259-61.

8. Vanparijs O, Hermans L, Van der Flaes L, Vlaminck K en Marsboom R. Clazuril. een nieuw
anti-coccidiosemiddel bij duiven, Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 190-4.

SAMENVATTING De \'pinpoinl\'-kohniën in de kiemgetalhepaling van tankmelk zijn onder-
zocht op mastitisverwekkers. Het bleek dal de uiergezondheid op de bedrijven met een te hoog
kiemgetal tengevolge van \'pinpoints\' was verminderd.

Er bestond geen relatie tussen de kiem geïsoleerd uit de \'pinpoint.s\' en de meest belangrijke
uierpathogeen op het bedrijf.

Het is goed de veehouder de opmerking \'pinpoints\' mee te delen indien om deze reden hel
kiemgetal te hoog is.

SUMMARY The pin-point colonies in bacteria! counts of bulkmilk were examined for the
causative agents of mastitis. Udder health in herds showing unduly high bacteria! counts as a
result of pin-points was found to be reduced.

There was no relationship between the organism isolated from the pin-points and the most
important udder pathogen in the herd.

The dairy farmers should be informed of the presence of pin-points when the bacteria! counts are
too high because of their presence.

Ten behoeve van de kwaliteitscontrole van de melk wordt eenmaal per 14 dagen het
kiemgetal bepaald. Dit getal wordt als graadmeter voor de reinheid van de melk-
apparatuur, de koeltechniek en de hygiëne tijdens het melken beschouwd.

\' Drs. O. Vellinga, co-assistent bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland, Morra 2.

Postbus 361. 9200 AJ Drachten.
\' Dr. D. .1. Peterse, Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland, Morra 2, Postbus 361, 9200
AJ Drachten.

\' Dr. F. J. Grommers, Vakgroep Zootechniek, Faculteit der Diergeneeskunde, Yalelaan 17. Postbus
80.156,3508 TD Utrecht.

Bij meer dan 100.000 kiemen per ml wordt een korting toegepast. Mastitisverwek-
kers kunnen echter ook een te hoog kiemgetal veroorzaken. Zij manifesteren zich
dan als vele zeer kleine koloniën, de zogenaamde \'pinpoints\'.
In 1985 gaf 6,6% van de kiemgetalbepalingen uitgevoerd op het melkcontrolesta-
tion Friesland een uitslag hoger dan 100.000 kiemen per ml. In 0,8% van deze
kiemgetalbepalingen werd dit veroorzaakt door \'pinpoint\'-koloniën. Dit komt met
de cijfers van 1984 (respectievelijk 7,5% en 0,9%) overeen.

Bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland is nagegaan of op
bedrijven waar een kiemgetal groter dan 100.000 in tankmelk werd geconstateerd
tengevolge van de \'pinpoints\' ook een groter aantal geïnfecteerde kwartieren kon
worden aangetroffen. Ook is bezien of een nadere determinatie van de \'pinpoint\'-
koloniën een aanwijzing vormde voor de mastitisverwekker op een bedrijf.

Bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-Nederland zijn in 1985, in het gebied van het
melkcontrolestation Friesland, de \'pinpoints\' gedetermineerd van alle buizen met een kiem-
getal boven de 100.000 tengevolge van \'pinpoints\'.

Op grond van de mastitisverwekker die in het laatste onderzoek uit \'pinpoint\'-koloniën werd
gekweekt zijn 3 groepen bedrijven geselecteerd:

— 11 bedrijven (470 koeien) met Streptococcus uberis in het kiemgetalmonster.
Grote bewerkelijke bedrijven zijn echter buiten beschouwing gelaten.

Twee tot vier weken na de bepaling zijn op de bedrijven tijdens het melken aseptisch
kwartiermonsters van de gehele koppel genomen. Determinatie van de \'pinpoint\'-koloniën
en onderzoek van de kwartiermonsters heeft plaatsgevonden op een schapebloed- en op een
HET-plaat. Een Slide ClumpingTest is toegepast voorde hemolytische stafylokokken. Voor
zover nodig zijn de Streptokokken nader gedetermineerd met een bonte rij of met een
Streptex-latex test. Het celgetal is bepaald met een Coulter Counter. De voorschriften van de
IDF (1981) zijn hierbij gevolgd.

Voor de indeling van kwartiermonsters van de bedrijven is dezelfde rubricermg gehanteerd
als in de Landelijke Steekproef Mastitis 1980.

De uiergezondheid op de bedrijven is vergeleken met de uiergezondheid van een groep van 14
bedrijven (550 koeien) van dezelfde omvang die in het kader van de Landelijke Steekproef in
hetzelfde gebied werden onderzocht. Monsters van deze bedrijven werden in dezelfde tijd
genomen en op hetzelfde laboratorium onderzocht.

In tabel 1 wordt de uiergezondheid op de 3 groepen bedrijven en de controlegroep
weergegeven, uitgedrukt in kwartiermonsteronderzoek, tankmelkcelgetal en klini-
sche mastitis, volgens opgave van de veehouder.

Het percentage met uierpathogenen geïnfecteerde kwartieren in de \'pinpoint\'-
groepen tezamen is significant hoger dan in de controlegroep (Chi-kwadraat toets
P<0,05).

Het grootste verschil bestaat er tussen de Streptococcus agalactiae-gvoep en de
controlegroep. Dit betreft eveneens het percentage kwartieren met subklinische
mastitis, het tankmelkcelgetal en de klinische mastitisgevallen.
Het resultaat van het bacteriologisch onderzoek van de kwartiermonsters in de 4
groepen bedrijven is weergegeven in tabel 2.

Tabel 2. Verdeling van de uierpathogenen in keartiermonsteronderzoek (percentage geïnfecteerde
kwartieren) in de \'pinpoint\'-groepen bedrijven.

In de Streptococcus aga/actiae-groep werd weliswaar het hoogste percentage Sta-
phylococcus aureus-ïnfecüss. De Staphylococcus aureus-grotp scoort niet het
hoogst voor dc eigen bacterie. De enige groep waar dit wel het geval is, is de
Streptococcus uheris-groep.

Uit tabel 1 en 2 komt naar voren dat de kans groot is dat bedrijven met een te hoog
kiemgetal veroorzaakt door \'pinpoint\'-koloniën een slechtere uiergezondheid
hebben dan gemiddeld. Er is geen duidelijke relatie tussen de determinatie van de
\'pinpoints\' en het resultaat van bacteriologisch onderzoek van kwartiermelkmon-
sters.

Gezien deze geringe specifiteit en het feit dat slechts in een beperkt aantal gevallen
met tweemaal een hoog kiemgetal tengevolge van \'pinpoints\' eenzelfde kiem wordt
geïsoleerd, heeft het op basis van deze gegevens weinig of geen zin de \'pinpoints\' op
bactericsoort tc onderzoeken.

Gezien de bevindingen dat op bedrijven met deze \'pinpoints\' een hogere mastitis-
frequentie, een hoger tankmelkcelgetal en een hoger percentage bacteriologisch
positieve kwartieren worden gevonden is het goed de veehouder op een mogelijk
mastitisprobleem te attenderen.

De uierinfecties kunnen vaak subklinisch zijn verlopen en de kortingsgrens voor het
tankcelgetal behoeft nog niet te zijn bereikt.

1 Vellinga O. De waarde van \'pinpoints\' in de kiemgetalbepaling van tankmelk voorde georganiseerde
mastitisbestrijding. Referaat Vakgroep Zootechniek/Gezondheidsdienst voor Dieren in Noord-
Nederland, juni 1986.

Pharmacokinetics, renal clearance, tissue dis-
tribution, and residue aspects of sulphadimi-
dine and its N4-acetyl metabolite
in pigs

J. F. M. Nouws\', T. B. Vree^ M. Baakman\', F. Driessens",
L. Vellenga\\ D. J. Mevius^

SUMMARY Pharmucokinetics and lissue distrihuHon experiments were conducted in pigs to which
sulphadimidine (SDM) was administered intravenously, orally, and intramuscularly at a dosage of 20
mg SDM/kg. SDM was acetylated extensively, but neither hydroxy metabolites nor their derivatives
could be detected in plasma, edible tissues or urine. Following i. v. and two oral routes of administration,
the N^-acetylsulphadimidine (N,-SDM) concentration-time curve runs parallel to that of SDM. The
percentage of N^-SDM in plasma was in the range between 7 and 13.5% of the total sulphonamide
concentration. The bioavailabdit k ofSDJvl administered in a drench was 88.9 5.4 % ami administered
mixed with pelleted feed for 3 consecutive days it was 48.0 11.5 %. The renal clearance of unbound
SDM. whtch was urine flow related, was 1/7 of that of creatinine, indicatitig reab.sorption of the parent
drug. The unbound N^-SDM was eliminated three times faster them creatinine, indicating that tubular
secretion was the predominant mechanism of excretion.

A Her i. v. administration. 51.9% of the administered dose was recovered in urine within 72 h p. i.. one
quarter of which as SDM and three quarters as N^-SDM.

Tissue distributiondata obtained at 26. 74. 168. and 218 h after i.m. injection revealed that the highest
SDM concentration was found in plasma. The SDM concentration in muscle, liver, and kidney ranged
from one third to one fifth of that in plasma. The N,-SDM formed a minor part of the .sulphonamide
content in edible ti.ssues. in which the SDM as well as the N^-SDM concentration parallelled the plasma
concentrations.

Negative results obtained with a semi-quantitative bioassay method, based on monitoring of urine or
plasma, revealed that the SDM concentration levels in edible tissues were in that case below O.lfi/g
tissue.

Tlie development of a specific HPLC me- tensively hydroxylated into mainly the 6-
thod for simultaneous determination of hydroxymethylsulphadimidine (SCH4OH)
sulphadimidine (SDM), N4-acetylsulphadi- and its derivatives (up to 55 % of the ad-
midine (N4-SDM), and two hydroxy me- ministered dose), and to a less extent into
tabolites enabled us to study plasma dispo- N4-SDM and 5-hydroxysulphadimidine
sition as well as renal clearance of all these (SOH). In urine and plasma of horses the
drugs in ruminants, horses, man, and fish concentration of SOH and of its glucuro-
(11, 12, 13, 14, 15, 19, 20). The rate and nide metabolite predominates over those
extent of acetylation and hydroxylation of N4-SDM and SCH4OH. In carps the
differ widely between these species being main metabolite turned out to be N4-SDM;
influenced also by age and dosage, and the hydroxylation pathway was a minor
they determine the disposition half-life one. In man up to 80 % of the administered
and persistence of SDM in the body of SDM dose was acetylated;\'fast\'and\'slow\'
these species. In ruminants SDM was ex- acetylator phenotypes were distinguished.

\' RVV-District 6, P.O. Box 40010, Nijmegen, The Netherlands.
^ Clinical Pharmacy, St. Radboudhospital, Nijmegen, The Netherlands.

\' Department for Large Animal Medicine, Faculty of Veterinary Medicine, State University of Utrecht,
Yalelaan 16, Utrecht, The Netherlands.

A small part of the administered dose was
hvdroxvlated being the main constituent
the SCH4OH metabolite (6, 14, 20).
In pigs the presence of N4-SDM metabolite
in plasma, urine, and tissues has been re-
ported (3, 4, 5, 7, 16, 17). Moreover desa-
mino metabolites were detected in the urine
of pigs to which SDM had been adminis-
tered orally (17, 18). However, for pigs no
plasma disposition concentration-time
curves of N4-SDM, nor hydroxylation data
or renal clearance values about SDM and
its metabolites are available in the litera-
ture.

The present study was undertaken to eluci-
date these gaps. More ^ver, the tissue dis-
tribution data have been related to test re-
sults obtained with a semi-quantitative
bioassay method.

Sodium sulphadimidine (SDM) was used either as a
powder or as a injectable .3.1.3 % solution (AUV,

Cuyk); N^-acetylsulphadimidine (N4-SDM), 6-hy-
dro.xymcthyl- (SCHjOH), and 5-hydroxysulphadimi-
dinc (SOH) were synthesised and isolated according
to Vrce (V «/. (18. 19, 20); their molecular structures
have been presented previously (6, 11, 12, 20),

Cross-over trials were performed with 3 pigs (Dutch
landrace x Yorkshire breed; age 10 weeks; weight 17.3
to 19.5 kg; located at the Department of Large
Animal Medicine, Utrecht).

— Oral: a single dosage of 20 mg SDM/kg in a drench
administered as a bolus via a 100-ml syringe before
the morning feed.

— Oral: mixed with pelleted feed, a 20 mg SDM/kg
dosage (as powder) was administered as morning feed
during three consecutive days.

The pigs were housed in individual metabolism cages
which were provided with separate urine ana faeces
collection facilities. They were fed pelleted feed three
times daily: drinking water was available ad libitum,
the external maxillary vein was cathetcrised accord-
ing to an internal standard procedure. Five ml hepa-
rinised bl(?od samples were taken from the external
maxillary vein at predetermined time intervals (viz.
Figs. 1. 2, 3). During 3 days after i.v. administration,

Fig. 2. Plasma disposition of sul-
phadimidine and Nj-acetyl metab-
olite in three pigs following oral
administration in a drench at a
dosage of 20 mg/kg sulphadimi-
dine.

spontaneously voided urine was collected, the volume
was measured in ml, the period of time was noted, and
a sample was frozen at -20°C pending HPLC analysis.
Creatinine concentrations were determined according
to a standard procedure.

Fourteen pigs (mixed breed as above; weights ranged
from 52 to 73 kg; age V/i to 4 months) were injected
intramuscularly in the neck region with SDM-33.3 %
at a dosage of 20 mg/kg. Four pigs were slaugthered
at 26 h. four at 74 h, three at 168 h (= 7 days), and
three at 218 h (=9 days) after injection (p.i.). At
slaughter, samples of kidney, liver, diaphragm muscle,
heparinised blood, bile, urine, and the injection site
were collected separately to avoid mutual contam-
ination. Specimens of kidney, liver, and muscle were
hotnogenised with physiological saline solution (33 %
w/v), frozen, thawed, and centrifuged at 2000 r.p.m.,
and the supernatant was used for analysis; 100 g of
muscle tissue were frozen and thawed for obtaining
muscle drip, and the injection site was totally homo-
genized for SDM recovery. The samples were frozen
pending HPLC analysis.

The HPLC analysis, sample preparation, deglucuron-
idation, and protein binding determination were per-
formed as described previously for plasma, milk, and
urine (II, 12).

(a) To a 0.6-ml sample (plasma, urine, homogenates
of kidney, liver, injection site, muscle drip) 1.2 ml
perchloric acid (0.66 M.) was added during vortexing of
the sample; then the mixture was centrifuged; 1.2 ml
supernatant was transferred to another tube and neu-
tralised with KOH (40%); 100 /il were injected into the
HPLC system. For SDM concentrations lower than
1.0 Mg per gram of tissue fluid specimen, the proce-
dures b and c were followed.

(b) To a 2-ml specimen of tnuscle drip, muscle homo-
genate, injection site, plasma, or urine, I ml acetate
buffer (pH 5; I M) and 0.6 ml acetic (0.2 M.) were
added and extracted for 15 minutes with 4 ml of ethyl
acetate. The ethyl acetate layer was transferred to
another tube and evaporated; the residue was dis-
solved in 400 m1 eluent and centrifuged at 15,000
r.p.m.; 100 were injected into the HPLC system.

(c) To 2-ml samples of kidney and liver homogenate,
100 jul perchloric acid (concentrated) were added with
vigorous vortexing and the mixture was centrifuged;
1.6 ml supernatant was transferred and neutralised
with KOH (40 %) and brought to pH 5.0 with acetate
buffer (pH 5; I M.); this was followed by the extrac-
tion procedure described under b.

(d) Bile: Four ml of a diluted bile sample (10 times
diluted with aqua destillata) was mixed with solid
CaCOj and centrifuged; 3 ml supernatant were trans-
ferred to another tube, mixed with 70 /nl of concen-
trated perchloric acid and centrifuged; the superna-
tant was transferred to another tube and brought to
pH 5.0 with 40 % KOH and I M. phosphate buffer.
This mixture was extracted with ethyl acetate and
handled as above.

Fig. 3. Plasma disposition ofsul-
phadimidine and its Na-acetyl me-
tabolite folio wing oral administra-
tion during three consecutive days
of 20 mg/kg sulphadimidine into
three pigs.

Fig. 4. Mean sulphadimidine
concentrations in plasma and tis-
sues following a single intramus-
cular administration to pigs at a
dosage of 20 mg/kg.

A trimethopnm-containingBac///wji«6a/i.s BGA test
plate at pH 7.0, prepared as described (10), was used.

(a) Into the renal pelvis paper discs (12.7 mm in dia-
meter) were inserted for 20 minutes and placed after-
wards on the test plate. Moreover pieces with a diame-
ter of 9 mm were punched out of fresh kidney and
deep frozen muscle and placed on the test plates. At
the edge of the tissue specimen and on the paper disc,
25 of a solution containing 2 ^g trimethoprim per
ml 10 % NaCL, was dropped. The plates were incu-
bated overnight at 30°C and the inhibition zones re-
corded.

(b) In the test agar, 64 holes (diameter 9 mm) were
punched out. The holes were filled either with 100 fii
plasma or 100 mI urine. Immediately after the filling
with these test specimens, 25 fi] of the TMP test
solution as described above was added to each
punch-hole; the test plates were incubated overnight
at 30°C and the inhibition zones recorded.

Pharmacokinetic and statistical analysis
Standard procedures were used for calculating phar-
macokinetic and renal clearance data (1, 12, 20). Re-
gression analysis, correlation coefficient, mean, and
standard deviation were calculated by means of pre-
programmed calculators.

In pigs, sulphadimidine is acetylated exten-
sively, but neitherhydroxy metabolites nor
their glucuronides and N4-acetylated hy-
droxy metabolites could be detected in
plasma, urine, and tissues.

Table 1 presents selected pharmacokinetic
parameters for SDM after intravenous
administration. The mean distribution vol-
ume (Vd(area)) was 0.6 litre/kg; the elim-
ination half-lives were in the range between
9.6 and 10.6 h. The percentage of N4-SDM
in the plasma was 10.4 ± 0.6 %. Fig. 1
shows the plasma concentration-time
curves of SDM and its metabolite N4-SDM
in a piglet after an i.v. dose of 20 mg/kg.

SDM administration via a drench revealed
a Cmax twice as high as that obtained with
medicated feed (27.2 vs. 13.8 ix\\). With the
former way of administration the C max W3S
obtained more rapidly (3 h) than with the

Pharmacokinetic parameters of sulphadimidine administered intravenously to pigs at a dosage of 20

latter (32 h). At 32 h after the onset of the
medicated feed administration a steady
state SDM plasma concentration was es-
tablished. The bioavailability was for the
drench route 88.9 ± 5.4 %, whereas when
SDM was mixed with pelleted feed given
for 3 days it was 48.0 ±11.5 %. The
N4-SDM plasma percentage was similar to
that after the i.v. application ( 7 to 1.5 %).
Figs. 2 and 3 show the plasma concen-
tration-time curves of SDM and its
N4-SDM metabolite after the administra-
tion of an oral dose of 20 mg/kg to the
piglets via respectively a drench and medi-
cated feed route.

The protein binding of SDM as well as of
N4-SDM were the same (approximately 65
%) (Table 3).

The renal clearance of the unbound SDM
and N4-SDM were respectively one seventh
and twice or three times the creatinine
clearance. The SDM clearance was signifi-
cantly related to the creatinine clearance
(P<0.01) as well as to the urine flow
(P<0.01). In the urine, 51.9 % of the ad-
ministered dose was recovered within 72 h
after administration. Table 4 presents the
SDM and N4-SDM concentrations (mean
and s.d.) found in bile, urine, plasma, ed-
ible tissues, and injection sites. The SDM
concentration inplasma exceeds that in the
muscle and organs. In the final elimination
phase the SDM concentration in plasma
and urine was similar. The SDM as well as
N4-SDM concentrations in edible tissues
ran parallel with those in plasma (Figs. 4
and 5). The SDM concentration ratio be-
tween tissues and plasma was found to be,
for muscle drip vs. plasma, 0.42 ± 0.15; for
whole muscle vs. plasma, 0.19 ± 0.08; for
liver, 0.15 ± 0.12, and for kidney vs.
plasma, 0.29 ± 0.26.

The percentage of N4-SDM in liver, muscle,
and plasma ranged from 9 to 20 % of
the total sulphonamide concentration; in
kidney and bile this percentage was ap-
proximately 30 %, and in urine approxi-
mately 65 %.

Table 5 shows that, when the inhibition
diameter obtained with a urine or plasma
specimen in the semi-quantitative bioassay
was less than 20 mm, the SDM concentra-
tions in kidney and muscle do not exceed
the 0.1 Mg/g tissue level. The test based on
insertion of paper discs in the renal pelvis
was slightly less sensitive than the former
ones. Direct assay of muscle and kidney
specimens revealed positive test results in
the case of SDM concentrations exceeding
0.2 Hg SDM/g tissue.

In pigs, sulphadimidine (SDM) is N4-ace-
tylated extensively. The hydroxylation
pathway (SCHjOH and SOH) for SDM
either does not seem to exist or is minimal
in this species. That is in contrast to other
species, such as man, cows and calves,
goats, horses, fish, turtles, snails, and fish,
in which hydroxylation varies from a mi-
nor to the most important elimination
pathway of SDM (2, 8, 11, 12, 13, 14, 15,
20.

Related to the creatinine clearance in pigs
(excreted predominantly by glomerular fil-
tration), the SDM clearance is 1/7 of the
latter. This fact and the dependence on
urinary flow in the SDM clearance indicate
an urogenital reabsorption of SDM. which
is also found in other species (12,13, 14). In
pigs the N4-SDM clearance was twice to
three times the creatinine clearance, of the
same order as reported in respect of horses,
man, and ruminants (6, 12, 13, 14, 18,20).
This observation means that N4-SDM is
eliminated partly by tubular secretion.
Thus acetylation speeds up the total body
clearance of SDM. In other species, such as
ruminants, both hydroxylation and acety-
lation pathways contribute to the accelera-
tion in SDM eliminadon.
The N4-SDM concentration in plasma de-
pends on its renal excretion rate and on the
position of the acetylation-deacetylation
equilibrium (20).

The renal clearance rates of N4-SDM in
man, ruminants, and pigs are of the same
order (14, 20), but the equilibrium position
differs. Following administration of SDM
or N4-SDM as the parent drug, it was
shown for man, that the N4-SDM plasma
concentration in the equilibrium state was
in both cases equal up to 80 % of the total
plasma sulphonamide concentration (20).
With similar experiments in calves, it was
shown that the N4-SDM plasma concentra-
tion was in the range of 5 to 15 % of the
total sulphonamide plasma concentration
(12).

Table 2. Pharmacokinetic parameters of sulphadimidine following oral administration in a drench or once
daily mixed with pelleted feed at a dosage of 20 mg/kg.

In man (\'fast\' acetylator phenotype) the
position of the acetylation-deacetylation
equilibrium favors the acetylated site, and
the elimination half-life of SDM is gov-
erned by the renal clearance rate of N4-
SDM. The elimination half-life of SDM is
therefore very short (T,/2 2 to 6 H) (20). In
calves the opposite occurs: the position of
the acetylation-deacetylation equilibrium
favours the de-acetylated site and the elim-
ination half-life cannot be dominated by
the renal clearance rate of N4-SDM (12). In
pigs the overall acetylation results in 7 to 20
% N4-SDM of the total sulphonamide
plasma concentration. In analogy with
calves, it may be assumed for pigs that the
position of the acetylation-deacetylation
equilibrium is in favour of the de-acety-
lated site. In man as well as in pigs the main
route of SDM elimination is via the meta-
bolic pathway of acetylation. The differ-
ence in elimination half-lives of SDM be-
tween these two species (man 2 to 6 h; pigs
9.6 to 18.7 h; Table 1; ref. 3, 14, 20) can be
explained by the difference in the position
of the acetylation-deacetylation equili-
brium.

Thus in general the rate and extent of me-
tabolism (acetylation/hydroxylation), the
renal clearance values of the parent drug
and its metabolites, as well as the position
of the acetylation-deacetylation equili-
brium govern the elimination half-life of
SDM and thus its persistence in the body.
The main metabolite detected in the urine
of the pigs is N4-SDM. Within 72 h, only
51.9% of the i.v. administered SDM dose is
recovered in the urine, one quarter as SDM
and three quarter as N4-SDM. This period
of 72 h represents 7 times the elimination
half-life, which means that 99.2 % of the
administered dose must have been elim-
inated (1).

Thus the calculation reveals a deficit of
47.3 % of the administered dose, presum-
ably due to either faecal elimination or
degradation in the gut or even to a different
metabolic elimination pathway.
In respect of the latter, desamination of
sulphadimidine has been reported, due to
desaminase activity of the enteric micro-
flora and/or of the pig tissues (16, 17).
Paulson et al. (17) reported that the recov-
ery of the desaminated metabolite in pigs

.—4	cn		ID
OO		cr\\	CO

Ln		cn	CM
-f-i	-1-1	4-1	-1-1
CTl	r—t	to	0
LO			•
.	0	CM	0
	,-H		f-H
UD	n		tn
CO	CM	T-H	0
0	d)	0	0
1	-n	1	-HI
OO	0	i-H	0
^		CO

0	0	0	0

0	cn	Ln	CM
	CM	CO	Ln
r-H	r ■	r-H	0
1	-t-l	-HI	-h 1
UJ	Ln	Ln	LD
LT)	Ln	LD	CM

CO	CO	CM	CO

Table 4. Tissue distribution of sulphadimidine and its Nj-acetyl metabolite following a single intramuscular iniection of 20 mg/kg.

SDM = Sulphadimidine; N^-SüM = N^-acety1sulphadimidine; -- = <0.005 pg/tnl or g tissue.

Fig. 5. Mean Nj-acetylsulphadi-
midine concentration in plasma
and tissues of pigs following a
single intramuscular injection of
sulphadimidine at a dose level of
20 mg/kg.

urine accounted for less than 2 % of the
administered dose. Moreover a N4-gluco-
side metabolite was demonstrated in liver,
kidney, and muscle tissues, but its presence
could not be confirmed in urine (4, 5, 7).
Following intra-arterial administration of
SDM at a dosage of 107.5 mg/kg, Duffee et
al. (3) recovered in urine 24.5 % SIDM, 42.2
% N4-SDM, and 9.8 % as an unknown
polar metabolite. Thus the N4-glucoside
metabolite was either an artifact or it did
not represent the final stage in this meta-
bolic pathway; alternatively an unknown
pathway in the metabolism of SDM exists
in the pig.

The oral administration of SDM showed
that a single dosage via a drench resulted in
a good bioavailibility (88.9 ±5.4 %), while
in the case of continuous administration
via the feed the bioavailibility was 50 %.
However, Giera e? (2/.(5) showed with label-
ed SDM that 84 % of a single orally
administered dose was excreted in the urine
and 16 % via the faeces. Thus the low bio-
availability data obtained after continous
administration via pelleted feed indicates
that a large amount of SDM is not ab-
sorbed. An explanation may be that after
continuous SDM administration a rela-
tively smaller SDM concentration gradient
exists between the gut and plasma, which
has the consequence that tbe absolute
amount of SDM absorption is diminished.
With respect to SDM tissue distribution in
pigs it was most striking that the highest
SDM concentrations were found in plas-
ma, where they were 3 to 5 times higher
than in organs. Not only in pigs but also in
calves the same distribution phenomenon
was observed for SDM (15). This is con-
trary to other antimicrobial agents (9) for
which kidney drug concentrations exceed-
ed at least 5 times those in plasma. Pre-
sumably the N4-glucoside metabolite form-
ed in vitro may be an explanation of these
peculiar findings (or artifacts?) (3, 4, 5).
The poor tissue distribution of SDM (one
fifth of the plasma concentration in
muscle, milk (11, 15)) may have therapeutic
implications. It has been assumed that, to
be effective against pathogens, the SDM
plasma concentration had to be at least 10
/ng/ml or g tissue. The mean maximum
SDM concentrations after oral applica-
tions as drench and as powder were 72.2
and 13.8 /xg/ml, respectively. Taking the
poor tissue penetration capacity of SDM
into account as well as these low SDM
plasma concentrations, it may be assumed
that the orally administered dose (in par-

Table 5. Test results obtained with a semi-quantitative bioassay method related to the sulphadimidine
concentrations in muscle and kidney.

Fig. 6. Sulphadimidine concen-
trations in kidney and muscle of
pigs related to inhibition zones
obtained with a semi-quantitative
bioassay employing the renal pel-
vis as test specimen (cf. Table 5).

ticular the powder mode, equivalent to 322
ppm) may be therapeutically ineffective.
However, clinical (field) trials will finally
have to give the answer regarding the effi-
cacy of an applied dose level.
At the intramuscular dosage of 20 mg/ kg,
SDM residues were detected up to 9 days
after injection. Traces of SDM were found
at the injection site, while the tissue injuries
were hardly detectable.
The semi-quantitative bioassay method is
very convenient for monitoring slaughter-
ed animals in respect of SDM (and other
antimicrobial) residues by means of plas-
ma or (pre-) urine as the monitoring test
substrate. Direct assay with tissue speci-
mens of kidney and muscle detects those
SDM residue concentrations which exceed
a level of 0.2 fxg/g of tissue. These levels are
certainly not harmful any more for the
consumer and they are fully acceptable
from the public health viewpoint.
Assuming a tolerance level of 0.1 ng/g of
tissue, a proper withdrawal time of 9 days
may be established for the 20 mg/kg dos-
age level. In diseased pigs the acetylation
may be diminished (13) and therefore a
safety factor of approximate 2 should be
introduced, resulting in a suggested with-
holding time of 14 to 18 days.
In conclusion, hydroxylation of SDM in
pigs was not detected. The SDM renal
clearance indicates tubular reabsorption,
while N4-SDM is eliminated by tubular se-
cretion. The overall acetylation results in a
N4-SDM plasma concentration ranging
from 7 to 20 % or, in other words, the
position of the acetylation-deacetylation
equilibrium in pigs is in favour of the de-
acetylated form. Therefore SDM is elim-
inated slowly in pigs and exhibits a rela-
tively long elimination half-life, compared
with other species.

F Baggot, J. D. Principles of drug disposition in
domestic animals. W. B. Saunders Co., Phila-
delphia/Toronto/London 1977.

2. Bevill, R. F., Dittert, L. W., and Bourne, D. W.
A. Disposition of sulfonamides in food-pro-
ducing animals. IV: Pharmacokinetics of sulfa-
mezathine in cattle following administration of
an intravenous dose and three oral dosage forms.
J. Pharmac. Sci. 1977; 66: 619-22.

3. Duffee, N. E., Bevill, R. F., Thurmon, J. C.,
Luther, H. G., Nelson, D. E., and Hacker, F. E.
Pharmacokinetics of sulphamcthazine in male,
female, and castrated male swine. .1. Vet. Phar-
macol. Therap. 1984; 7: 203-1 1.

4. Giera, D. D., Abdulla. R. F., Occolowitz, J. L.,
Dorman, D. E., Mertz, J. L., and Sieck, R. F.
Isolation and identification of a polar sulfame-
thazine \'metabolite\' from swine tissues. J. Agric.
Food Chem. 1982; 30: 260-3.

5. Giera. D. D., Sieck, R. F.. Graper, L. K.. Mertz,
J. L., and Herberg, R. .1. Metabolism of (I4C)
Sulfamethazine in swine. J. Agric. Food Chem.
1982; 30: 263-6.

6. Hekster, Y. A., and Vree, T. B. Clinical pharma-
cokinetics of sulphonamides and their N^-acetyl
derivates. Antibiotics Chemother. 1982; 31: 22-
118.

7. Matusik, J. E., Barnes, C. J., Newkirk, D. R..
and Fazio, T. Evaluation of three methods for
recovery of sulfamethazine metabolites from
swine tissue. J. Assoc. Off. Anal. Chem. 1982; 65;
828-34.

8. Nielsen, P. The metabolism of four sulphona-
mides in cows. Biochem. J. 1973; 14: 647-9.

9. Nouws, J. F. M. Tissue distribution and residues
of some antimicrobial drugs in normal and
emergency-slaughtered ruminants. Thesis, U-
trecht, 1978.

10. Nouws, J. F. M., Driessens, F., Smulders, A.,
and Vree, T. B. An improved bioassay for quali-
tative detection of sulphonamide and dapsone
residues. The Veterinary Quarterly 1985; 7: 76-8.

11. Nouws, J. F. M.. Vree, T. B.. Breukink, H. J.,
Baakman, M., Driessens, F., and Smulders, A.
Dose dependent disposition of sulphadimidine
and of its N^-acetyl and hydroxy metabolites in
plasma and milk of dairy cows. The Veterinary
Quarterly 1985; 7: 177-86.

12. Nouws, J. F. M., Vree, T. B.. Baakman, M.,
Driessens, F. Breukink, H. J., and Mevius, D.
Age and dosage dependency in the plasma dis-
position and renal clearance of sulphamcthazine
and its Nj-acetyl and hydroxy metabolites in
calves and cows. Am. J. Vet. Res. 1986;47:642-9.

13. Nouws,.!. F. M.,Anika,S. M., Miert, A. S. J. P.
A. M. van. Vree, T. B. Baakman, M., and Duin.
C. T. M. Effect of tick- borne fever on the dispo-
sition of sulphadimidine and its metabolites in
plasma of goats. Research in Veterinary Science
1986; 31 (in press).

14. Nouws, J. F. M., Vree, T. B., Breukink, H. J..
Miert, A. S. J. P. A. M. van, and Grondel, .1,
Pharmacokinetics, hydroxylation and acetyla-
tion of sulphadimidine in different species of
mammals, birds, fish, reptiles, and mollusks. In
\'Comparative Veterinary Pharmacology-Toxicol-
ogy and Therapy, 3rd EAVPT congress, Ghent,
1985\', Eds. A. van Miert, M. G. Bogaert. M.
Debackere, MTP Press Ltd, Lancaster 1986 (in
press).

15. Nouws, J. F. M., Vree, T. B., Aerts, R., and
Grondel, J. Pharmacokinetics and residues of
sulfadimidine, its N4-acetyl and hydroxy metab-
olites in food producing animals. Arch. Lebcns-
mittel hyg. 1986; 37 (in press).

Paulson. G., and Struble, C. 1. A unique deami-
nated metabolite of sulfamethazine (4-amino-N-
(4.6-dimethyl-2-prymidine) benzenesulfonami-
de) in swine. Life Sci. 1980; 27; 1811-7.
Paulson, G. D., Giddings, J. M., Lamoureux, C.
H., Mansager, E. R., and Struble, C. B. The
isolation and identification of 14C-sulfametha-
zine (4-amino-N-(4,6-dimethyl-2-pyrimidinyl)
(14C) benzenesulfonamide) metabolite in the
tissues and excreta of swine. Drug Metab. Dis-
pos. 1981; 9: 142-6.

Vree, T. B.. Hekster. Y. A., Damsma, J. E.,
Tijhuis, M., and Friesen, W. T. Pharmacokinet-
ics and mechanism of renal excretion of short
acting sulphonamidcs and Nj-acctylsulphona-
mide derivatives in man. Eur. J. Clin. Pharmacol.
1981; 20: 283-92.

19. Vree, T. B., Tijhuis, M., Nouws, J. E. M., and
Hekster, Y. A. Identification, isolation, chroma-
tography, and preliminary pharmacokinetics of
4-hydroxysulfamerazine in dogs. Pharmac.
Weekbl., Sci. Ed. 1984; 6: 80-7.

20. Vree, T. B., and Hekster, Y. A. Pharmacokinet-
ics of sulfonamides revisited. Antibiotics and
Chemotherapy 1985; 34: 1-208.

Onlangs is op instignatie van de 3e Provin-
ciale Landbouworganisaties in Overijssel en
Flevoland de Schapenhouderijvereniging op-
gericht, althans het besluit genomen om
deze oprichting te realiseren.
In toenemende mate staat met name de pro-
fessionele schapenhouderij in de belangstel-
ling. Als 2e of 3e bedrijfstak van de veehou-
ders zou dit één van de mogelijkheden
bieden om de inkomenspositie, die steeds
meer onder druk staat, respectievelijk terug-
loopt, te kunnen handhaven. Vooral de su-
perheffing en de meststoffenwetgeving zijn
de oorzaken waardoor de inkomenspositie
onder sterke druk staat.
Teveel nog wordt de schapenhouderij, met
name in het oosten van het land, uitgeoefend
in de hobbysfeer. Om tot een professionele
schapenhouderij te komen, zullen een aantal
knelpunten opgelost dienen te worden. In
dit verband kunnen genoemd worden:

— een beter georganiseerde en gestructu-
reerde lammerenslachterij met de daar-
bij behorende verwerkingsindustrie;

— een bredere schapengezondheidszorg.
De Gezondheidsdienst voor Dieren in Over-
ijssel en Flevoland heeft ten behoeve van het
eerste en laatste aandachtspunt een zoge-
noemde \'Schapenmanagementkaart\' ontwik-
keld, welke op donderdag 21 januari 1988
werd geïntroduceerd bij onder andere de
andere Gezondheidsdiensten en bij de scha-
penhouders in Overijssel en Flevoland op
een discussie-avond van de NTS afdeling
Overijssel.

De kaart is per 25 stuks verkrijgbaar op de
Gezondheidsdienst Overijssel-Flevoland. De
kosten bedragen ƒ1,50 per kaart exclusief
verzendkosten. De verkoopprijs bedraagt
ƒ2.50.

Omdat het voorgekomen is dat ingezonden
sera vertraagd zijn binnen gekomen bij on-
derstaande afdeling waar het onderzoek
wordt uitgevoerd, is het gewenst om de
monsters per expresse te adresseren aan:
Afdeling Tropische Diergeneeskunde & Pro-
tozoölogie, Faculteit der Diergeneeskunde,
Biltstraat 172, Gebouw A 13, 3572 BG
Utrecht.

Voorts delen wij mee dat men er rekening
mee dient te houden dat het niet meer moge-
lijk is om de uitslag van serumonderzoek
binnen 7 dagen na ontvangst van het mon-
ster bekend te maken.

Fox MT, Jacobs DE, Pitt SR and McWil-
liam PN. Control of parasitic gastroenteritis
in calves with the morantel sustained release
bolus: Effect of prior grazing with adult
cattle. The Veterinary Record 1987; 121: 42-
3.

Het toedienen van de morantel-bolus aan
kalveren in een standweide voorkomt het
opbouwen van een hoge infectiegraad met
infectieuze larven van trichostrongyliden en
daardoor ontstaat ook geen parasitaire
gastroenteritis.

In dit systeem is het niet toegestaan om aldus
kalveren in een weide te laten waarin in het-
zelfde seizoen andere runderen waren ge-
weid, zulks in verband met mogelijke zware
infecties die door dergelijke runderen in de
percelen weiland konden worden achterge-
laten.

Het is bekend, dat volwassen runderen in het
algemeen maar weinig maagdarmwormeie-
ren uitscheiden. Het leek zinvol om na te
pan hoe groot de invloed van een dergelijke
infectie zou zijn op daarna op dergelijke per-
celen geweide kalveren.
Vroeg in het voorjaar (2 mei) werden 12
melkkoeien uitgebracht op een van twee
percelen weiland die samen 5,4 ha groot
waren. Eind mei werden de melkkoeien uit
de weide gehaald en beide percelen bevolkt
met 14 kalveren die gevaccineerd waren
tegen longworm en een morantel-bolus
kregen toegediend.

De mate van infectie met maagdarniwormen
werd vastgesteld doortellingen in het grasen
door sectie van wormvrije tracerkalveren die
gedurende 14 dagen in de groepen meelie-
pen. De epg\'s van kalveren die op de con-
troleweide graasden stegen tot maximaal
112, van kalveren die op het voorgeweide
perceel liepen tot maximaal 17. Deze laatste
groep kalveren hadden gemiddeld een hoger
lichaamsgewicht (-f 17,3 kg) bij het op-
stallen dan de dieren die op het controleper-
ceel hadden gelopen, maar dat was waar-
schijnlijk te danken aan de betere kwaliteit
van het gras in het voorbegraasde perceel.
De auteurs concluderen, dat onder de proef-
omstandigheden geen nadelige invloed werd
gezien van het vooraf laten grazen van vol-
wassen runderen op percelen die daarna
werden gebruikt voor kalveren die werden
beschermd door een morantel-bolus.

Lane JG, Brown PJ, Lancaster ML, Todd
JN. Laryngeal chondritis in Texel sheep.
The Veterinary Record 1987; 121: 81-4.

In dit artikel worden 5 gevallen beschreven
van een ontsteking van het larynxkraakbeen
bij schapen van het Texelse ras (4 rammen en
I ooi).

De klinische symptomen van de dieren waren
een luid inspiratoir geluid, benauwdheid en
blauwverkleuring van de slijmvliezen.
Bij pathologisch onderzoek was er een dui-
delijke zwelling en hyperemie van het larynx-
slijmvlies (vaak éénzijdig); in alle gevallen
ten gevolge van een abces (waaruit lx Strep-
tokokken, H Escherichia coli. Ix Corynebac-
terium pyogenes gekweekt werd; bij de an-
dere 2 gevallen werd geen BO verricht).
In alle gevallen gaf een therapie met cor-
ticosteroïden en antibiotica evenals tracheo-
tomie slechts een tijdelijke verbetering; alle
dieren gingen dood.

Als praedispositie bij de Texelaar wordt
aangegeven de korte nek.
Zelf heb ik in de praktijk goede resultaten
gezien met Finadyne®\'. In ons land zie je
soms schapen, die deze verschijnselen ver-
tonen bij warm weer cn een hoge relatieve
luchtvochtigheid; heel vaak gaat dit ook
zonder therapie weer over; op langere ter-
mijn gaan ook deze dieren echter meestal
dood (Ref.).

Lampo Ph. Stress susceptibility in pigs:
Diagnosis, genctical basis, zootechnical ef-
fects and possible solutions by breeding
plans; a review. Vlaams Diergeneeskundig
Tijdschrift 1987; 56: 77-87.
In dit overzichtsartikel wordt ingegaan op
de diverse diagnosetechnieken en de relatie
van stressgevoeligheid met productieken-
merken (zoals o.a. groei, voerconversie, per-
centage vlees in het karkas, vleeskwaliteit)
en reproductiekenmerken.
Als diagnostische mogelijkheden om stress-
gevoelige dieren op te sporen worden achter-
eenvolgens genoemd:

1. Bloedplasmacomponentcn zoals o.a.
melkzuur-SGOT - ACTH - Thyroxine -
glucose (tolerantictest) - Creatinekinase
(CK) en Lactaatdehydrogenase (LDH).

De diagnosemethodieken volgens 1, 2 en 3
zijn in het algemeen te arbeidsintensief\'en/of
er bestaat een te grote spreiding voor het
gemeten kenmerk, zodat er een \'overlap-
ping\' ontstaat, waarbij een bepaalde geme-
ten waarde zowel kan duiden op stressgevoe-
lig zijn als op stress-ongevoelig zijn. De
halothaantest en de test door middel van
bloedgroepen- en enzymsystemen zijn \'de
aangewezen methodieken\'.
Het grote voordeel van \'bloedgroepenon-
derzoek\' is daarbij dat ook heterozygoten
worden opgespoord. (Inmiddels is bloed-
groepenonderzoek in de Nederlandse fokke-
rij door ons ook ais zeer bruikbaar ervaren;
Ref.).

Stressgevoeligheid berust op een enkelvou-
dig recessief gen zodat via selectie het per-
centage stressgevoclige dieren kan worden
verlaagd.

Er bestaan grote rasverschillen waarbij met
name de extreem bespierde Belgische rassen
zeer gevoelig zijn. Lampo geeft voor 475
BL-biggen aan, dat 96% stressgevoelig is
(Lampo 1978).

In dit onderzoek zijn duidelijke relaties ge-
vonden tussen halothaangevoeligheid en
productie (V.C. - groei - % mager vlees -
vleeskwaliteit) en reproduetie-eigenschap-
pen bij BL- en Piètrain-ras.
Stressgevoelige varkens hebben gemiddeld
een hoger vleespercentage, een minder goede
vleeskwaliteit en een lagere daggroei dan
stress-ongevoelige varkens. Het halothaan
gen \'bepaalt\' in grote mate de vleeskwaliteit.
Deze gegevens hebben betrekking op dieren
uit selectiemesterij-onderzoek (zeugen en
beren) van het BL-ras.
Gegevens uit depraktijk laten uitsluitend bij
borgen een verschil in voerconversie zien, ten
gunste van halothaan-positieve borgen (dus
geen verschillen bij beren en zeugen ge-
vonden). Onderzoek op beperkte schaal
toont aan dat halothaan-negatieve zeugen
vanaf de 2e worp meer biggen geven dan
halothaan-positieve (verschil ± 0,45 big per
worp) en ook een langere levensduur hebben
(3,4 worpen ten opzichte van 2,7 worpen).

Tot slot pleit Professor Lampo voor de ont-
wikkeling van halothaan-negatieve lijnen bij
het BL- en Pictrain-ras met continue selectie
op bespiering.

Oprichting van een \'B(elgisch) N(egatieO-
ras\' kan leiden tot een beter rendement op de
Belgische varkensbedrijven en tot een stimu-
lans van het gebruik van Belgische rassen als
\'eindbeer\' in fokkerijprogramma\'s (met
name in Duitsland, maar ook elders; Ref).

Het fraaie standaardwerk over de geschiedenis
van de diergeneeskunde in Nederland \'Van Gil-
destein naar Uithof van Dr. C. Offringa, dal in
twee delen respectievelijk 1971 en 1981 verschenen
is, blijft bloeden uit een open wond. Een wond die
werd veroorzaakt door het ontbreken van enkele
der deelgebieden. Daarbij ging op pijnlijke wijze
ook de hele sector vande diergeneeskunde van het
kleine huisdier ten onder. Dat het zo gelopen is,
heeft zeker niet gelegen aan gebrek aan inspan-
ningen van de auteur zelf Het zal hem het eerst en
het meest pijn hebben gedaan.
Het verschijnen van het nieuwe Standaardwerk
van Mevrouw Boor, \'75 jaar geneeskunde van
gezelschapsdieren in Nederland\' is heel wat meer
geworden dan \'n doekje voor het bloeden. Achter-
af mogen we ons zelfs afvragen of het misschien
juist goed is geweest dat het zo gegaan is, want het
is de vraag nog maar of dr. Offringa 262 pagina\'s
zou hebben kunnen inruimen voor de gezelschaps-
dieren alleen.

Die 262 pagina\'s zijn er dan nu wel. Rijk beladen
met veel meer dan alleen maar de geschiedenis van
de geneeskunde van gezelschapsdieren in Neder-
land.

De term \'kleine huisdieren\' die tot voor kort altijd
gegolden heeft, is inmiddels ingeruild voor die van
gezelschapsdieren: al zal het niet nodig zijn dat de
Groep van de KNMvD die zich met deze dieren
speciaal occupeert, haar naam nu ook gaat wij-
zigen.

Veel meer dus in dit nieuwe boek dan alleen maar
de geneeskunde en de ontwikkeling daarvan. De
gezelschapsdieren worden tot in de wortels van
hun oorsprong opgezocht, in hun sociale functies
door de tijden heen gadegeslagen en in hun rol
voor de wetenschappen geëvalueerd.

De diergeneeskunde die de moeder is van de liu-
mane geneeskunde, wordt in liaar bakermat ont-
moet en tot aan onze eeuw getraceerd en daarmee
zijn we dan pas door het eerste hoofdstuk heen.
Er volgen er nog negen. Zij zijn al even zwaar
beladen en omvatten niet alleen de dieren als ob-
jecten van onze bemoeienissen maar ook de
werken van de mensen die zich met hen inlieten en
die mensen zelf. Die mensen worden naar hun
aard ten tonele gevoerd en veelal ten voeten uit
geschilderd.

In die hoofdstukken wordt ook ruim aandacht
besteed aan de ontwikkelingen van het onderwijs
in de geneeskunde van het kleine huisdier en aan
wat daarmee nauw verbonden is: de historie van
de Kliniek voor Kleine Huisdieren onder de ver-
schillende directoraten.

Daarbij blijft het echter niet. Voor één van de
oudste Groepen van de KNMvD, de Groep Ge-
neeskunde van Het Kleine Huisdier, tevens de op
één na oudste nationale groep van kleine huisdier-
praktici, werd een plaats ingeruimd die haar als
bevorderaarster van die speciale kennis en specia-
listische ontwikkeling rechtens toekomt.
Ruimte is er ook voor de toepassing van de ver-
worven kennis in de uitoefening van het beroep.
Onze blik wordt gericht op de praktijkvormen;
éénmanspraktijken, groepspraktijken, maat-
schappen en praktijk-groepen. Er wordt stil ge-
staan bij de groei van eerste- naar tweede- en
derdelijns diergeneeskunde en de mogelijkheid
om die drie niveaus prakti.sch te realiseren.
Het kon uiteraard niet missen dat het woord
\'Vakgroep\' ook in dit boek zijn intrede zou doen.
Aan de \'Vakgroep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier\' wordt een heel hoofdstuk ingeruimd.
We zijn daarmee al aangeland in hoofdstuk 8.
Nou, dat loopt dan van de Wet Universitaire Be-
stuurshervorming (WUB) via ontwikkelingen
binnen de vakgroep en paragrafen over onder
andere het onderwijs, het tweefasen curriculum,
het onderzoek, dc disciplines en de specialisatie,
naar maatschappelijke betrokkenheid van de
beoefenaren zowel in de Vakgroep als in de
Groep.

Wij zijn dan — en het zij mij wel vergeven dat het
allemaal in vogelvlucht gebeuren moet — aan
hoofdstuk 9.

Daarin worden de ontwikkelingen besproken in
de uitoefening van de geneeskunde van het gezel-
schapsdier. De blikken worden dan gericht op de
praktici, de praktijken en praktijk-modellen; op
klinieken en daaraan te stellen eisen; met aan het
eind de specialisatie en de opleiding daartoe.
Hoofdstuk 10 tenslotte omvat een lijst van pu-
blicaties en dissertaties van medewerkers van de
Kliniek voor Kleine Huisdieren over de periode
van 1971 tot aan 1985.

Zoals ik reeds heb aangeduid, hoop ik het begrij-
pelijk gemaakt te hebben dat het ondoenlijk is, in
de mij toegestane ruimte, de rijke en compacte
inhoud van dit boek in volle zwaarte uit te stallen.
Maar het is moeilijk denkbaar dat straks dit boek
ontbreekt, bij wie dan ook van allen die zich be-
roepshalve met de gezelschapsdieren bezig
houden. Alleen al als teken van verbondenheid.
Neemt het dus zelf ter hand. Het is oerdegelijke
kost maar laat zich lezen als een heldendicht. Het
heldendicht van de verwevenheid van het gezel-
schapsdier met onze eigen lotgevallen.
En daarmee ben ik dan gekomen aan de levendige
stijl, de goede en gemakkelijke zinsbouw en de
objectieve conceptie van dit boek. Er resten mij nu
nog een samenvatting van de Verschijningsvorm
en de Vormgeving.

De tien summier besproken hoofdstukken worden
voorafgegaan door een \'Foreword\' van de hand
van de thans vigerende President van de \'World
Small Animal Veterinary Association\' H. O.
Schmidtke en een \'Ten Geleide\' van prof. dr. H.
W. de Vries, als voorzitter van de redactiecom-
missie.

De auteur mevrouw Boor-van der Putten, werd in
haar arbeid bijgestaan door een redactiecommis-
sie waarvan verder nog deel uitmaakten: dr. J. T.
Lumeij, dr. C. Offringa en dr. P. G. van Ooyen.
Zij werd voorts begeleid door de historicus dr. C.
Offringa.

Na de tien hoofdstukken volgen nog een summary
en drie bijlagen. De bijlagen omvatten een Tijds-
kroniek, een lijst van afkortingen en een grote
verzameling voetnoten en literatuurverwijzingen.
Er ontbreekt een alfabetisch trefwoordenregister.

Op dit punt aangeland, kan ik voor het eerst in dit
verslag een groot gevoel van spijt en weemoed niet
langer voor u verborgen houden. Zoals dit boek,
tenslotte dichtgeslagen, voor mij ligt, of stil en
ongetogen in de lange rij van ruggen op de boe-
kenplanken staat, valt het alleen maar op door
onverdiende onopvallendheid. Zie het eens aan:
muisgrijs en vaal met weliswaar een zwarte op-
druk, maar ook met witte woorden en cijfers die
wegzinken in de grauwheid van het cover. Staande
naast het warme wijnrood van \'Gildestein naar
UithoF hangt er een mist over dit meesterwerk. Er
is een vorm van bescheidenheid die al te ver kan
worden doorgevoerd: en dat is hier gebeurd. \'C\'est
grand dommagc!\' Maar ja: \'the real dog is the
inside dog\' en zo is het ook met een boek.
Sla het dus open. Neem en lees. Het wordt u warm
aanbevolen.

De Canadese Veterinaire Dienst deelde mede
dat men Nederland weer vrij beschouwt van
Afrikaanse varkenspest. Dit betekent dat tot
70°C verhitte ingeblikte vleesproducten,
geproduceerd na 1 april 1987, weer naar ge-
noemd land kunnen worden uitgevoerd.

BESMETTELIJKE DIERZIEKTEN
Dierziektenbulletin nr. I van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 januari 1988 ver-
meldt het volgende aantal gevallen van aangifte-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

Bij een telex van 15 januari deelden de Joegoslavi-
sche autoriteiten mee, dat vier dagen tevoren var-
kenspest was vastgesteld op een bedrijf in Ljubl-
jana, Republiek Slovenië, waar 3 van de 9 aan-
wezige varkens positief werden bevonden. Alle 9
dieren zijn afgetnaakt. De oorzaak van dc besmet-
ting zou zijn gelegen in vervoedering met swill.
Men is overgegaan tot desinfectie en andere sani-
taire maatregelen. Het vervoer van varkens in de
geiTtccnte Ljubljana is verboden.

In de periode van 29december 1987 t/m4januari
1988 meldde Portugal 28 nieuwe gevallen van be-
smettelijke longziektebij runderen.
PSEUDO-VOGELPEST
Italië

De Velerinaire Dienst te Rotnc liet weten, dat in
de eerste 14 dagen van het jaar 6 uitbraken van
pseudo-vogelpest waren geconstateerd.

23 Afd. Noord-Holland KNMvD. Vergadering.
Motel Akersloot, Akersloot, aanvang 20.30
uur.

23 Landelijke werkvergadering Pelsdieren, te-
vens wetenschappelijke bijeenkomst. Boxtel
(pag. 234).

23 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering pels-
dieren, aanvang 20.15 uur.

24 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Vergadering,
restaurant \'De Ruif, Capelseweg4l, Capelle
a/d IJssel, 20.30 uur, over: FUS.

25 Groep Geneeskd van het Rund KNMvD.
Vergadering: \'Bovine Virus Diarree\' (pag.
171).

29 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Vergadering.
Rest. Molenwijk, Boxtel; aanvang 20.30 uur.

1 Kring Dierenartsen \'Het Gooi\', vergadering
in café \'De Vrije Heeren\', Laren; 20.30 uur.

3—5 6. Tagung über Krankheiten der Vogel
mit Schwerpunkt Tauben und Wassergeflü-
gel, München (pag. 1433 1987).

10 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering runde-
ren, aanvang 20.15 uur.

Afd. Gelderland KNMvD. Vergadering. Crest
Motel, aanvang 20.15 uur.
16 PAO-D: cursus Begeleiding melkveebe-
drijven.

17—18 PHLO Wageningen. Cursus \'Besturen
en organiseren\'. Inf: 08370-84093/84094.

19 VDA-Regionaal PAO, regio Brabant/Lim-
burg, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

19—20 Röntgentagungder Internationalen Ge-
selschaft für Veterinärradiologie IVRA, Bad
Pyrmont.

20 ATF-Fortbildungskurs für Akupunktur und
Neuraltherapie, Freudenstadt (inl. red.secre-
tariaat).

22 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering varkens,
aanvang 20.15 uur.

2—4 6. Arbeitstagung Pelztier- un Kaninchen-
produktion und -krankheiten, Celle.

13—15 Society for Vet. Epidemiology and Pre-
ventive Medicine. Annual Conference, Edin-
burgh.

14 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering vlees-
kalveren, aanvang 20.15 uur.

16 VDA-Regionaal PAO, regio Zeeland/Zuid-
Holland, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

22 Symposium t.g.v. 75-jarig bestaan Ned.
Kankerinstituut, RAI-Congrescentrum Am-
sterdam.

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkverga-
dering kleine huisdieren, aanvang 20.15 uur.

4—11 27. Internat. Kongress für Militärmedi-
zin und -pharmazie. Interlaken.

7—8 31. Internat. Fortbildungsveranstaltung
der Tierärzte des Bodenseeraumes, Warth
(Schweiz).

7—8 Regionale Arbeitstagung Süd, DVA-
Fachgruppe Kleinticrkrankheiten (Heimtier-
krankheiten und Ultraschalldiagnostik),
Mannheim.

Medici in vast dienstverband kunnen zich in geval van langdurigearbeidsongeschiktheid
zeker stellen van een inkomen tot de 65-jarige leeftijd door middel van een A C V. bij

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de 135e
Algemene Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde

Overeenkomstig artikel 28 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen
verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de Algemene
Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Groep Geneeskunde
v.h. Rund
Groep Veterinaire
Homoeopathie
Afd. Overijssel
Afd. Zeeland
Groep Geneeskunde
v.h. Kleine Huisdier
Groep Paarden-
praktici

Overeenkomstig artikel 30 van de Statuten worden de betrokken Afdelingen/Groepen
verzocht in de vacature te voorzien en de uitslag daarvan tijdig voor de Algemene Vergade-
ring aan hel Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 42 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afde-
lingen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de
Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 67 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen
behorende tot de regio Noord verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van
hen tijdig voor de Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 78 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken Afde-
lingen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de
Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 77 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen en
Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de
Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Paritaire Afvaardiging Tarievencommissie Georganiseerde Plulmveeziektenbestrijding

Overeenkomstig artikel 70 van het Huishoudelijk Reglement worden de Afdelingen en
Groepen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen cn de namen van hen tijdig voor de
Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

Op 13 november 1987 nam Dr. M. J.
Dobbelaar afscheid als directeur van de
Veterinaire Dienst.

Collega Dobbelaar studeerde eind 1954 af
aan de Faculteit der Diergeneeskunde van
de Rijksuniversiteit Utrecht. Hij was per I
januari 1955 benoemd tot directeur van het
op te richten Centraal Dierenlaboratorium
van de Faculteit der Geneeskunde Katho-
lieke Universiteit Nijmegen.
In 1962 promoveerde hij aan de Rijksuni-
versiteit Utrecht.

In 1974 werd hij veterinair Hoofdinspec-
teur van dc Volksgezondheid, tevens direc-
teur van de Veeartsenijkundige dienst.
Na de totstandkoming van de Rijksdienst
voor de Keuring van Vee en Vlees in 1984
functioneerde hij als directeur van de Vete-
rinaire Dienst.

De heer Dobbelaar is met ingang van 16
november 1987 benoemd tot raadsadviseur
Veterinaire Aangelegenheden bij het Direc-
toraat Generaal Landelijke Gebieden en
Kwaliteitszorg.

Dr. M. .1. Dobbelaar was tevens lid van de
Wetenschappelijke Redactie van het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde en The Vet-
erinary Quarlerly van 1979-1987.

Aan de KNMvD werd gevraagd bij monde
van haar voorzitter tijdens dit symposium
het standpunt van onze beroepsvereniging
met betrekking tot de opleiding dierge-
neeskunde in het algemeen en ten opzichte
van differentiatie, specialisatie of kontinua-
tie in het bijzonder uiteen te zetten. Het
lijkt gewenst hierbij al direct te zeggen dat
zo een \'standpunt\' niet bestaat. In een be-
roepsvereniging van ca. 3000 leden houdt
zich slechts een relatief kleine groep van
bestuurders en geïnteresseerden met dit
vraagstuk bezig en zelfs binnen deze groep
zal het moeilijk zijn een gemeenschappe-
lijke noemer te vinden. Het beste komen
de visies of zo men wil de gedachten, die
binnen de KNMvD ten opzichte van ge-
noemde vraagstukken leven tot uiting in de
jaarredes van de voorzitters gedurende de
afgelopen 10-15 jaar. In deze redes, te ver-
gelijken met de troonrede, zij het dan met
heel wat minder pretentie, wordt het ge-
voerde beleid belicht, worden actuele pro-
blemen samengevat en wordt getracht de te
volgen lijn voor de toekomst aan te geven.

De jaarrede geeft de visie van voorname-
lijk de voorzitter en het Hoofdbestuur
weer, meer dan die van de organisatie op
zich en verantwoording wordt hierin dan
ook niel afgelegd. Hierbij werd gedurende
de genoemde tijdsperiode haast ieder jaar
iets meer of iets minder uitvoerig, over de
opleiding gezegd.

Alvorens de trend van deze visies samen te
vatten, lijkt het mij gewenst eerst enkele
algemene opmerkingen te maken. Er zal
weinig twijfel over bestaan, dat een be-
roepsvereniging uitermate geïnteresseerd is
in de opleiding van haar toekomstige
leden. Hun graad van opleiding, hun ken-
nisniveau en hun praktische applicatie van
de verworven kundigheid bepalen immers
niet alleen hun persoonlijke status, maar
zeker ook die van de gehele groep. Boven-
dien volgt de beroepsvereniging met veel
belangstelling de kwantitatieve en kwalita-
tieve aspecten van diegenen die opgeleid
worden in verband met een toekomstige
plaatsing op de arbeidsmarkt. Is aan de
Faculteit primair de verantwoordelijkheid
toebedeeld voor de opleiding, de beroeps-
vereniging is primair zo niet verantwoorde-
lijk, maar toch sterk betrokken bij een ge-
structureerde en soepel verlopende
plaatsing en beroepsuitoefening van de af-
gestudeerde, teneinde spanningen en zelfs
geschillen zo mogelijk te kunnen voor-
komen.

Uit dit korte betoog volgt al, dat gezamen-
lijk overleg betreffende de opleiding tussen
Faculteit en de KNMvD van essentieel be-
lang is. Het is weinig zinvol, om op deze
plaats een historisch overzicht over deze
contacten te geven. Laat ik volstaan met
op te merken, dat deze contacten niet altijd
optimaal zijn geweest, maar dat in de laat-
ste jaren hierin een duidelijke verbetering
is opgetreden en dat op dit ogenblik ge-
sproken kan worden van een zeer positieve
samenwerking, die onder andere tot uiting
komt in een gemeenschappelijk opgezet
arbeidsmarktonderzoek, waarover u van-
middag meer zult horen.

Vraagt men zich af waarom dc contacten
tussen Faculteit-KNMvD niet altijd opti-
maal zijn geweest, dan moet gesteld
worden dat de visies — niet \'standpunten\',
want wij zijn ons inziens nog steeds on-
derweg — betreffende de inrichting van het
curriculum, maar vooral over de bevoegd-
heid na de opleiding voor een deel niet pa-
rallel liepen. Dit komt kort en treffend tot
uitdrukking in enkele zinnen geschreven
door prof. dr. S. G. van den Bergh, dekaan
van onze Faculteit in de Mini-Almanak
1987: \'De KNMvD was in het verleden

sterk gekant tegen een splitsing van de be-
voegdheid. Zo langzamerhand worden ook
daar andere geluiden gehoord, maar voor-
alsnog blijft men vasthouden aan de \'on-
gedeelde\' bevoegdheid van dierenartsen. Ik
ben er niet zeker van, dat deze vasthou-
dendheid snel zal verminderen\'.
\'Andere geluiden\' zijn spreker dezes nog
niet ter ore gekomen, maar daarvoor ben
ik misschien nog te kort bij deze \'baas\'.
Wat het niet verminderen van de vasthou-
dendheid betreft, kan ik het geheel met de
dekaan eens zijn. En hiermede zijn wij tot
de kern van het thema van deze dag ge-
komen.

Het wil mij voorkomen, dat niemand
heden ten dage pleit voor kontinuatie. Wij
leven in een snel veranderende samenle-
ving, wat gisteren gebruikelijk en geldig
was, is dit morgen en vrij zeker over-
morgen niet meer. Wetenschappelijke in-
novatie, economische golfbewegingen, so-
ciale omwentelingen zijn permanent aan de
gang en voltrekken zich in een alsmaar
sneller tempo. Nog 12 omwentelingen van
onze planeet om dc zon en wij staan in het
derde millennium van onze tijdsrekening.
Er zal van allen en alles en zeker van de
diergeneeskunde en de dierenarts, die met
de raakvlakken wetenschap, economie en
samenleving in sterke mate te maken heeft,
aanpassing en innovatie gevraagd worden.
Kontinuatie zou in deze voor een groot
deel betekenen \'ze namen nog een glas en

Wat de specialisatie betreft is in de laatste
jaren deze vooruitgang wel duidelijk
zichtbaar geworden. Er is een aantal spe-
cialismen gecreëerd en de KNMvD is
volop bezig erkenning en registratie van
specialisten te realiseren. Er is in pariteit
met de Faculteit een Raad voor Specialisa-
tie ingesteld en er is binnen onze Maat-
schappij een Groep Veterinaire Specialis-
ten opgericht, die deze activiteiten sturen
en begeleiden. Dit zijn positieve geluiden,
maar er blijft nog veel wat de aandacht
vraagt, voornamelijk met betrekking tot de
regel voor de praktische uitoefening van
specialismen, afspraken met de eerstelijns
dierenarts, bevoegdheid van de specialist,
alsmede inpassing in een gestructureerde
beroepsuitoefening. De genoemde Raad,
ondersteund door de Groep, werkt aan
deze doelstellingen en het laat zich aan-
zien, dat op het gebied van de dierenarts-
specialist op korte termijn belangrijke vor-
deringen zullen worden gemaakt. Wel
moet er mijns inziens voor worden ge-
waakt deze groep al te zeer met de medi-
sche specialisten te vergelijken. Laatstge-
noemden vervullen weliswaar een
voorbeeldfunctie, maar de parallelliteit, bij
de gezelschapsdieren nog het meest
zichtbaar, is slechts betrekkelijk. Wij staan
hier aan het begin, de voornemens zijn nu
voor een deel in een stadium van realisatie
en de KNMvD zal deze met grote inzet be-
geleiden en bevorderen.

Blijft over de differentiatie, die het meren-
deel van de huidige en toekomstige student
meer zal interesseren dan de specialisatie
die voor haar of hem vooral een toe-
komstmogelijkheid na beëindigen van de
studie betekent. Uit het tot nu toe gezegde
zal reeds blijken, dat de beroepsvereniging
zich met de differentiatie tijdens de studie
kan verenigingen zolang de algemene be-
voegdheid blijft bestaan. Op de door de
organisatoren van dit symposium aan mij
gestelde vraag; \'Wat te doen als een die-
renarts — met alleen de bevoegdheid om
grote huisdieren te behandelen — op cen
varkensbedrijf komt waar Aujeszky heerst
en waar de boer vraagt om de hond te
enten\' kan ik namens het grootste deel van
mijn achterban antwoorden: \'Met één di-
ploma \'dierenarts\' is dit in deze tijd een
overbodige vraag en zij zal voorlopig niet
gesteld behoeven te worden.\' Waarom dit
antwoord? Op dit moment is het meren-
deel van de praktijken buiten de stedelijke
aglomeraties gemengd, dat wil zeggen de
collegae doen er zowel grote als kleine
huisdieren geneeskunde. Met name ten be-
hoeve van weekenddiensten, spoedge-
vallen, waarnemingen etc. is het noodzake-
lijk dat een prakticus een totale bevoegd-
heid heeft. Juist in de landelijke gebieden
is de vraag naar het gehele pakket dierge-
neeskunde nog volop aanwezig. Het is dus
vooralsnog niet mogelijk om binnen het
huidige manegement in de groepsprak-
tijken — want de meeste gemengde prak-
tijken zijn groepspraktijken — dierenart-
sen te hebben met een gescheiden
bevoegdheid.

Zoals ik al zei bij het punt van de kontinuï-
teit, er zal van de praktizerende dierenarts
aanpassing en innovatie gevraagd worden.

Daarom willen wij een verdergaande diffe-
rentiatie niet principieel afwijzen. Maar wij
zullen deze wel verwerpen als deze tot een
gescheiden bevoegdheid zou leiden. Een
gedifferentieerde deelopleiding gezel-
schapsdieren en landbouwhuisdieren gedu-
rende de 2e fase, zoals omschreven is in de
Faculteitsnota 1981, wordt door de desbe-
treffende Groepen binnen onze Maat-
schappij geaccepteerd, maar ook weer met
de restrictie, dat dit tot een aantekening op
het diploma, maar niet tot een splitsing
van bevoegdheden mag voeren. Ik wil voor
alle duidelijkheid nog een stap verder
gaan, maar dan spreek ik haast uitsluitend
a titre personel en wel als dierenarts, die
haast 35 jaar als wetenschappelijk onder-
zoeker heeft gewerkt. De Faculteit leidt op
tot dierenarts en diergeneeskundig weten-
schappelijk onderzoeker. Ik heb zo mijn
twijfels over de status van laatstgenoemde.

Er zijn heel wat wetenschappelijke onder-
zoekers op het medisch-biologisch vlak,
die maar moeilijk te onderscheiden zijn
van de diergeneeskundig wetenschappelijk
onderzoeker. Ze zijn wel te onderscheiden
van een all-round opgeleide dierenarts, die
later voor wetenschappelijk onderzoek
heeft gekozen en die een bagage mee-
brengt, die anderen niet hebben. Deze ba-
gage wordt vooral waardevol — al zou ik
dit niet als voorwaarde willen stellen —
indien deze onderzoeker enige tijd, hetzij
als assistent hetzij als gevestigd dierenarts
in een praktijk heeft gewerkt. Men heeft
dan een goed inzicht in ziekteproblemen
bij dieren, ziektepreventie, zoönosen,
voedselproduktie en milieuproblemen
(bijv. mestoverschotten), om slechts enkele
facetten te noemen. Het is juist dit totaal-
inzicht, de brede belangstelling en de verta-
ling naar de toepassingen in de praktijk,
die de dierenarts op vele terreinen inzet-
baar maken, hetgeen ook in de afgelopen
decennia steeds weer is gebleken. Iedere
studie met een beperkte duur kan niet
meer zijn dan een basisopleiding, waarop
een ieder op grond van zijn persoonlijke
kwaliteiten verder moet bouwen. Deze
basis is te vergelijken met een groot plein
met vele brede en smalle zijstraten. Wie op
verkenning wil uitgaan moet dit vooral
doen, ook al tijdens de studie, als hij maar
op het plein terugkomt om zijn dierenarts-
diploma met één bevoegdheid in ontvangst
te nemen. Overigens kan ik mij wel voor-
stellen dat, wanneer een student weet dat
hij de geneeskunde van het kleine huisuier
zal kiezen, hij in de 2e fase nog meer van
zijn studietijd zal willen wijden aan deze
diergeneeskunde dan aan bijv. de vleeskeu-
ring. Tevens is ook denkbaar, dat men
naast de studie voor dierenarts aan de Fa-
culteit opleidingen voor andere aan de
diergeneeskunde verwante studierichtingen
gaat creëren. De KNMvD heeft hiertegen
geen bezwaar, zolang daardoor de spe-
cifieke opleiding dierenarts niet in het ge-
drang komt. Wel zou ik hier — weer op
persoonlijke titel — willen opmerken, dar
men zich in deze niet te veel aan Wage-
ningen moet spiegelen. De structuur en in-
richting van de Landbouwuniversiteit is
een volstrekt andere, dan die der Faculteit
der Diergeneeskunde. In laatstgenoemde
wordt vooralsnog in hoofdzaak voor één
beroep opgeleid, terwijl in Wageningen in
meer dan 40 vakgroepen gekozen kan
worden voor de meest uiteenlopende stu-
dierichtingen, die met landbouw in de
meest brede zin van het woord, maar ook
zelfs daarbuiten, verbonden zijn. In dit op-
zicht lijkt mij een versterking van de
banden met de Landbouwuniversiteit voor
dc toekomst van veel belang. Ik hoop dan
ook van harte, dat de aanwezigheid van de
dekaan van de medische faculteit van de
RU en niet van de rector-magnificus der
Landbouwuniversiteit, ook een dierenarts,
geen symbolische betekenis heeft.
Ik heb er naar gestreefd visies cn niet
standpunten te verwoorden. Tempora mu-
lanli/r el nos mutamur in illis (voor de niet-
latinisten: \'Dc tijden veranderen en wij met
hen\'). Wat wij heden zeggen is een moment-
opname anno 1988. Er is ook nog ecn
EEG met een in de niet zo verre toekomst
steeds gemeenschappelijker wetgeving, cr is
een nationale overheid met, afhankelijk
van omstandigheden specifieke eisen en er
is bovenal een Faculteit met een eigen visie
en eigen wensen - de KNMvD zal naar dit
alles met interesse blijven luisteren en zich
mede verantwoordelijk blijven voelen voor
het gezicht van de toekomstige dierenarts
en zijn bijdrage aan onze samenleving.

In één van de komende afleveringen van
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde zal een
uitgebreid verslag van het DSK-Sympo-
sium worden gepubliceerd.
De gebundelde teksten van de voordrach-
ten van het DSK-Symposium \'DiiTerentia-
tie. Specialisatie of Kontinuatie?\' zijn reeds
verkrijgbaar bij de Symposiumcommissie
der DSK. Prijs ƒ H — plus ƒ5,50 verzend-
kosten.

Voorjaarsdagen
1988
op zaterdagmorgen 16 april worden be-
sproken. Tevens komen andere chirurgi-
sche ingrepen van de maag tijdens deze le-
zing aan de orde.

Prof Bergler zal tijdens zijn officiële ope-
ningsrede van de \'Voorjaarsdagen 1988\'
resultaten vermelden van zijn onderzoek
verricht over de mate waarin post-acade-
miaal onderwijs door dierenartsen en hun
clientèle noodzakelijk worden gevonden.
Deze lezing bevat zoveel interessante in-
formatie, dat u deze opening gewoon niet
mag missen!

Vrijdagmiddag bieden burgemeester en
wethouders van Amsterdatn en het Minis-
terie van Landbouw en Visserij de bezoe-
kers van de Voorjaarsdagen een receptie
aan in één van de prachtige musea die de
stad Amsterdam telt.

Tijdens het Voorjaarsdagencongrcs dat
van 15 tot 17 april in het RAI-Congres
Centrum tc Amsterdam zal worden ge-
houden, komt een grote variëteit van on-
derwerpen aan de orde.
Röntgenologisch onderzoek door dr. Wol-
vekamp zal tal van praktische tips bevat-
ten. Velen zullen zijn kleurrijke presentatie
over een systematisch beoordelen van tho-
rax-opnamen (zaterdagmiddag 16 april) en
over de patiënt met de \'acute buik\' be-
zoeken.

Dr. Hartsfield (Texas) bespreekt tijdens
3 seminars de anaesthesiologie van kleine
huisdieren. Een overzicht van de verschil-
lende anaesthetica (indicaties, contra-
indicaties, doseringen, werkzaamheden en
kosten) worden gegeven op zaterdag-
morgen, 16 april. Zondagmorgen be-
spreekt hij aanbevelingen voor anaesthesie
van oude dieren en van drachtige dieren.
Tevens komt dan dc recovery van pasge-
boren pups en kittens aan de orde. Zon-
dagmiddag bespreekt dr. Hartsfield de
anaesthetische en ondersteunende maatre-
gelen die bij verschillende pathologische
omstandigheden in de praktijk de beste re-
sultaten geven. Zo komen maagtorsie,
ileus, pyoinetra, urethra-obstructie, diabe-
tes mellitus, vetzucht, epilepsie en de
trauma-patiënt aan de orde.
De oorzaak en diagnostiek alsmede de chi-
rurgische en niet-chirurgische maatregelen
van de maagtorsie volvulus syndroom bij
de hond zal door dr. Van Sluys (Utrecht)

Informatie en registratie:
KNMvD, Heieen van Doorn,
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht,
tel. 0.30-510111.

Op zaterdag 16 april 1988 beleeft de
D.A.N.S. zijn tweede lustrum. Dit pro-
gramma bedoeld voor dierenartsassistenten
verheugt zich in een steeds toenemende be-
langstelling. Ter sprake zal komen de
communicatie zowel in de dagelijkse prak-
tijk als ook in die gevallen waarin de emo-
ties hoog oplopen.

Verder wordt intensief ingegaan op de zelf-
standige en juiste opvang van bijvoorbeeld
strangurie-, maagtorsie- en fractuurpatiën-
ten. Bij de opvang van fractuurpatiënten
zullen ook spalk-en röntgentechnieken be-
sproken worden. Verder zal in het kader
van de voedingsvoorlichting de dieetvoe-
ding ter preventie van de grote FUS de
revue passeren.

In dc nieuwe lijst van te consulteren homoeopa-
thisch werkende dierenartsen (Tijdschr Dierge-
neeskd 1988; 113: 117-8) staat op pag. 118 ten
onrechte de plaats Zwolle bij de provincie Gel-
derland in plaats van de provincie Overijssel
vermeld.

Om tot een de facto erkenning van specia-
listen in de diergeneeskundige beroepsuit-
oefening te kunnen komen is het noodza-
kelijk dat hiertoe een separate procedure
wordt ontwikkeld.

In onderstaande nota worden de hoofd-
lijnen voor een dergelijke procedure weer-
gegeven. De nota is opgesteld door de
Raad voor Specialisatie Diergeneeskunde.
Zowel het bestuur van de Faculteit der
Diergeneeskunde als het Hoofdbestuur van
de KNMvD hebben met de in de nota
voorgestelde wijze van werken hun in-
stemming betuigd. Laatstgenoemde na
voorleggen van de nota aan de Groepen
van de KNMvD.

In Van Dale\'s \'Groot Woordenboek der
Nederlandse Taal\', lOe druk 1976 wordt
bij speciaal vermeld: \'in het bezit van
eigenschappen die de gewone soort niet
eigen zijn gemaakt\' alsmede een aantal
omschrijvingen die voor ons onderwerp
minder relevant zijn.
Op een nauwbegrensd doel gericht of
daarvoor geschikt gemaakt; een dergelijke
omschrijving maakt hel duidelijk dat his-
torisch gezien diergeneeskunde op zichzelf
een specialisatie was, cn dal binnen die
specialisatie van stond af aan verdere spe-
cialisaties hebben plaatsgevonden. Men
denke in dit kader aan militaire paarden-
artsen uil hel al wat grijzere verleden, aan
vleeskeuringsdierenartsen uit de recentere
historie, en aan dierenartsen voor kleine
huisdieren uit hel heden.
Er is derhalve sprake van een continu, zich
langs wegen der geleidelijkheid ontwikke-
lend proces. In de afgelopen decennia heeft
zich binnen het deelgebied \'kleine huisdie-
ren\' een ontwikkeling voorgedaan, waarin
zowel beoefenaren van het vrije beroep als
collegae werkzaam aan de Faculteit der
Diergeneeskunde zich op een nauwbe-
grensd doel (in dezen te verstaan als deel-
gebied) hebben gericht en zich daarvoor
geschikt gemaakt hebben.

Sinds een aantal jaren tracht een samen-
werkingsverband van de Koninklijke Ne-
derlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde en de Faculteit der Diergenees-
kunde, gesteund door adviseurs c.q.
toehoorders van diverse Ministeries en In-
stituten, het geheel vorm gegeven in de
Raad voor Specialisatie Diergeneeskunde,
bovenvermelde deelgebieden te definibren.
en voorwaarden te scheppen waardoor be-
staande ontwikkelingen bevorderd kunnen
worden.

Bij deze voorwaarden neemt de erkenning
van dierenartsen met een toegespitste ken-
nis op een deelgebied, en definiëring van
de daaraan toe te kennen rechten en
plichten, een bijzondere plaats in. Voor in
de toekomst vigerende opleidingen worden
opleidingsdoelen of eindtermen geformu-
leerd, die (mede) bepalend zijn voor de in-
houd en duur van die opleidingen.
Voor de in het beroep reeds actieven op
een deelgebied kunnen deze criteria niet in-
tegraal gehanteerd worden, aangezien zij
tijdens hun \'vormingsperiode\' niet be-
stonden.

Voor deze categorie, in het spraakgebruik
bekend als de faclo specialisten, zullen in
dit rapport twee vragen behandeld worden,
te weten:

1. zijn zij, in het kader van maatschappe-
lijke (in beide betekenissen) belangen,
een groep die in de nieuw te vormen
categorie \'specialisten\' dient te worden
opgenomen?;

2. als vraag I positief wordt beantwoord,
op welke wijze moet deze opname
worden geregeld?

— het is in het belang van dieren cn dieren-
eigenaren dat nieuwe verworvenheden ter
beschikking gesteld worden;

— de kanalisatie van de consumptie van
deze verworvenheden is veelal sterk afhan-
kelijk van een vertrouwensrelatie tussen de
eerste-lijn en de specialisten;

— hel is van belang voor degenen die de
eerste-lijn contacten verzorgen geïnfor-
meerd te zijn over plaatsen waar, en per-

sonen door wie, nieuwe verworvenheden
ter beschii<king gesteld kunnen worden;
— de facto erkenning van personen moet
zoveel mogelijk uniform voor diverse spe-
cialismen geregeld worden.

In de inleiding zijn twee vraagstellingen ge-
formuleerd. Op deze vraagstellingen dient
nu nader te worden ingegaan.
1. Vormen de in het beroep reeds actieven
op een deelgebied een groep die, in het
kader van maatschappelijke belangen, in
de nieuw te vormen categorie \'specialis-
ten\' dient te worden opgenomen?
Het antwoord op deze vraag moet positief
luiden. Wil de specialisatie een ontwikke-
ling doormaken die binnen afzienbare tijd
tot realisatie van de in een aantal gestelde
profielen gestelde doelen (kwaliteitsverbe-
tering van, bekendheid met beschikbare
mogelijkheden en de plaatsen waar deze
mogelijkheden aanwezig zijn, de behande-
ling van probleem patiënten) leidt, dan is
de actieve participatie van deze personen
onontbeerlijk. Op vele deelgebieden be-
staat een \'pool\' van specialisten wier ken-
nis en inzet ten goede kan komen aan een
tot stand komen van een stimulerend uit-
wisselingsterrein betreffende kennis en
kunde. Zou men deze categorie uitsluiten,
dan zou een waardevolle hoeveelheid erva-
ring, opgedaan onder omstandigheden
waarin toepasbaarheid en haalbaarheid
een nadrukkelijke rol spelen, verloren
gaan.

Een ander maatschappelijk effect is ge-
legen in het feit, dat deze groepering een
aanmerkelijk zakelijk belang heeft bij het-
geen in de loop der jaren door de indi-
viduele leden is opgebouwd. Zou men dit
belang niet erkennen, dan zullen betrok-
kenen eigen wegen zoeken om hun be-
langen veilig te stellen. Dit proces zal zich
aan de waarneming door de Raad voor
Specialisatie Diergeneeskunde onttrekken
terwijl ook de andere bindingen met de
KNMvD ter discussie zullen worden ge-
steld.

De geluiden die gehoord worden en die
tenderen naar het zoeken van een eigen
weg worden door de Raad serieus ge-
nomen. Getracht wordt een bevredigende
oplossing te vinden.
Een derde effect is in wezen een \'non-
effect\'. Zou men de categorie specialisten

beperken tot degenen die uit nu erkende of
te erkennen opleidingen komen, dan dreigt
de situatie dat de kritische massa om een
exotherme reactie te starten, niet bereikt
wordt. De in beperkte deelgebieden vol-
gens een formele opleiding gevormde spe-
cialisten zullen immers, de komende jaren
in ieder geval, een zeer kleine groep
vormen.

2. Als vraag ! positief wordt beantwoord,
op welke wijze moet de opname worden
geregeld?

Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn dat
er vele krachtige argumenten zijn om de de
facto specialisten in het proces van erken-
ning op te nemen. De wijzen waarop dit
kan geschieden kunnen worden uitgezet op
een glijdende schaal, lopend van \'er
worden geen toelatingseisen gesteld\' tot \'er
worden zware theoretische en praktische
examens afgenomen\'.
Aangezien de nu voorliggende profielen
geschreven zijn met een sterke oriëntatie
op de nu vigerende opleidingen, is het dui-
delijk dat de daar gestelde eisen niet inte-
graal van toepassing kunnen zijn op de de
facto specialisten, van wie immers het
kenmerk is dat zij hun vorming op andere
wijze hebben ondergaan. Hun toetsing, zo
al noodzakelijk, zal dus niet via deze pro-
fielen plaats kunnen vinden.

Wanneer men zo veel mogelijk de daar-
voor in aanmerking komende collegae bij
het wordings-proces wil betrekken verdient
het aanbeveling een laag-drempelig toela-
tingsbeleid te voeren. Bij een dergelijk be-
leid behoort onmiddellijk de vraag, of en
op welke wijze, een kwaliteitseis gehan-
teerd kan worden. Uit het feit dat bepaalde
personen zich voor registratie zouden
aanmelden blijkt reeds dat zij in hun eigen
perceptie de vereiste kwalificaties bezitten.
Bij het meest laag-drempelige systeem zou
men hier genoegen mee kunnen nemen.
Men bedenke, indien men dit onvoldoende
garantie acht, dat het om een uitstervend
probleem gaat aangezien een dergelijke
toelating eenmalig zou plaatsvinden. Ver-
dere toelatingen zouden immers slechts via
de officiële opleidingen volgen.
Wenst men toch nadere toetsing dan ont-
staan twee problemen: wie toetst, en vol-
gens welke criteria?

Ten principale dienen dit degenen te zijn
die nu reeds actief in de uitoefening van
het te erkennen specialisme werkzaam zijn.
Echter, zij zouden daarmee zichzelf uitslui-
ten van erkenning, aangezien zij zichzelf
niet kunnen toetsen. Er valt derhalve niet
aan te ontkomen per specialisme aan een
aantal specialisten de titel \'op uitnodiging\'
te doen verlenen door het Hoofdbestuur
van de KNMvD.

Degenen aan wie de titel \'specialist op uit-
nodiging\' verleend wordt zullen de zware
taak hebben het gehele proces binnen hun
terrein op gang te brengen.

Volgens welke criteria wordt getoetst?
In deze aanloopperiode is het van belang
niet van theoretische modellen uit te gaan,
die ongetwijfeld in de loop der jaren aan-
passing zullen ondergaan, maar uit te gaan
van de omstandigheden waaronder zich
succesvolle ontwikkelingen hebben voor-
gedaan. Productief zou derhalve een sys-
teem zijn waarbij kandidaten voor het
door hen uitgeoefende specialisme aange-
ven, in een door hen op te stellen notitie,
op welke gronden zij voor een erkenning in
aanmerking wensen te komen.

— de periode waarin actief in het specia-
lisme is gewerkt, waarbij door de Raad als
criterium minimaal 4 jaar wordt gehan-
teerd;

— het percentage van de normale werktijd
dat aan het specialisme wordt besteed,
waarbij door de Raad wordt gedacht aan
50% van de werktijd (40-urige werkweek);

— gegevens over voordrachten, publica-
ties of andere wijzen van kennisoverdracht.
Een dergelijk stuk zou aan de \'specialisten
op uitnodiging\' van het betreffende deel-
gebied kunnen worden voorgelegd, die
daarop zouden kunnen adviseren aan de
Specialisatie Commissie, adviezen over
korte aanvullende vorming zouden kunnen
geven, of om nadere informatie zouden
kunnen vragen. Slechts op deze wijze kan
het proces met participade van de de facto
specialisten op gang worden gebracht.

Bovenstaande procedure impliceert onder
meer dat per specialisme een aantal specia-
listen de titel \'specialist op uitnodiging\'
wordt verlêend door het Hoofdbestuur van
de KNMvD.

Op advies van de Raad voor Specialisatie
Diergeneeskunde zullen door het Hoofd-
bestuur per specialisme minimaal drie spe-
cialisten worden uitgenodigd. De uitno-
diging zelf zal plaatsvinden in goed overleg
met de voorzitter van de Raad voor Spe-
cialisatie Diergeneeskunde en de Registra-
tie Commissie.

Binnen de Raad voor Specialisatie Dierge-
neeskunde is nog overleg gaande over de
criteria volgens welke de de facto kandida-
ten door de \'specialisten op uitnodiging\'
getoetst zullen worden.

Onderstaand volgt het programma lande-
lijke werkvergadering pelsdieren welke op
23 februari 1988 gehouden zal worden.
Onderwerp: Eerstelijns diergeneesliundige
zorg voor pelsdieren. uitdaging voor prakti-
zerende dierenartsen.

Na een viertal korte inleidingen (10 minu-
ten), zal ruime gelegenheid bestaat tol dis-
cussie over dit onderwerp onder leiding
van collega Elsinghorst.
Inleiders:

1. .1. Regouin: Eerstelijnsgezondheidszorg
op pelsdierbedrijven, praktische aspecten.

4. A. P. Wijgergangs: Wettelijke aspecten,
verantwoordelijkheid van de prakticus.
De inleidingen zijn vooral bedoeld als
basis voor de discussie. De discussie zal de
hoofdmoot van de avond zijn.

Plaats van bespreking: Gezondheidsdienst
voor Dieren, Molenwijkseweg 48, Boxtel.

Ook wij hebben het rapport van de Com-
missie Ethiek\' over de dikbilfokkerij met
belangstelling gelezen. Als praktici grote
huisdieren die in hun praktijkgebied al
lang met deze materie te maken hebben,
voldoen wij gaarne aan het verzoek van
collega Bergström^ om onze visie te geven.
In principe zouden wij kunnen volstaan
met het volledig onderschrijven van de kri-
tiek op het rapport door prof Wagenaar\\
Wij voelen ons als gastheren die tevens ka-
naries in kooitjes houden.

Wij kunnen het daarom niet nalaten om
ook enige opmerkingen over het rapport te
maken.

In een studie over ethische problemen ten
aanzien van het houden c.q. fokken van
dikbillen, is het volstrekt irrelevant te ver-
melden welke beroepsgroepen deze dieren
houden en wat hiervan het financieel ren-
dement is.

Een hoofdbezwaar van de Commissie is
het partusverloop bij de dikbil via de sec-
tio. Zij omschrijft dit als volgt: \'het onge-
rief of de pijn die dieren van een keizer-
snede ondervinden is moeilijk in te
schatten. Gezien de verminderde bevruch-
tingsresultaten treedt wel een functiestoor-
nis op.\'

Het enige concrete in dezes lijkt de ver-
minderde bevruchtingsresultaten. Met na-
druk stellen wij lijkt, want verminderde
bevruchtingsresultaten zien wij ook ont-
staan ten gevolge van andere factoren in de
rundveefokkerij, zonder dat daar conclu-
sies aan verbonden worden van ethische
aard.

De Commissie noemt verder in haar rap-
port enige aspecten van de fysiologie van
de dikbil: \'lagere voeropnamecapaciteit.

lagere groeisnelheid, afwijkende hormoon-
niveaus en zelfs andere plasma creatinine-
gehalten ten aanzien van vergelijkings-
groepen.\' Deze opmerkingen zien wij in
het kader van dit rapport als niet terzake
doend.

In het vervolg van haar rapport suggereert
de Commissie het inzetten van alternatie-
ven voor de rundvleesproductie c.q. ge-
bruikmaken van een genotypische dikbil-
variant met minder partusproblemen.
Voor elke dierhouderij zijn alternatieven te
noemen, echter een aantal mensen kiest in
vrijheid voor het fokken van een kalf met
een behoorlijke vleesaanleg.
Wij als practici worden door deze mensen
gevraagd om de partus bij deze dieren te
begeleiden, sterker nog, er wordt van ons
absolute zekerheid verlangd dat bij de par-
tus de vrucht en moederdier geen schade
oplopen. Om aan deze verlangens te vol-
doen zal men in vele gevallen niet om de
sectio heen kunnen.
Het meest merkwaardige achten wij de
conclusie van de commissie dat de dikbil-
fokkerij slechts aanvaardbaar is indien
men de geboorteproblemen terug kan
brengen tot het gemiddelde niveau in de
rundveehouderij.

Wij stellen enkele vraagtekens of dit ni-
veau dan wel aanvaardbaar is.
De Commissie stelt terecht dat het ongerief
en pijn van een sectio moeilijk is in te
schatten. Het ongerief en pijn bij een ex-
traction forcée bij primiparae in de niet-
dikbilfokkerij is niet moeilijk in te schat-
ten. Dit ongerief kan ook zeer wel worden
gereduceerd door fokkerijmaatregelen.
Met het steun geven aan deze voorlichting
zouden leden-praktici van de KNMvD zich
meer positief profileren tegenover hun
cliënten dan het ondersteunen van de half-
slachtige standpunten van de Stichting
Lekker Dier.

4 maart 1988 Gez.dierenAVageningen (88/.\'!4)
12 maart 1988 Paard/Emmeloord (88/32)

Themadagen pluimvee (/ 180,—)
26 mei 1988 Themadag vermeerderingssector
(88/09)

Begeleiding melkveebedrijven {f 600,—)
15 en 16 maart 1988 (88/13)
17 en 18 maart 1988 (88/27)

5 en 6 april 1988 -1- drie ochtenden individueel in
overleg vast te stellen (88/25)

Herhaling vleestechnologie (ƒ" 1.170,—)
26 en 27 april, 3 en 4 mei 1988 (88/07)
De cursus is reeds volgeboekt.

6 t/m 10 juni 1988 (88/20)
5 t/m 9 september 1988 (88/21)
12 t/m 16 september 1988 (88/22)
19 t/m 23 september 1988 (88/23)
De cursussen zijn reeds volgeboekt, u kunt zich
opgeven voor de wachtlijst.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1988.

Inlichlingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Michigan Stale University, College of Veterinary
Medicine, Department of Small Animal Clinical
Sciences, Veterinary Clinical Center, East
Lansing, Michigan, USA.

The selection committee for the W. O. Brinker
Endowed Chair in Surgery has decided to defer
permanent filling of the chair at this time.
Until the chair is filled, a Wade O. Brinker Visi-
ting Professorship on a yearly basis (sabbatical
leave/leave of absence - duration negotiable) is
offered for the purpose of performing research
projects and exchanging ideas with the Michigan
State University faculty and surgery residents.
Significant research monies would be available
depending on the amount used for a stipend.
Please contact Gretchen L. Flo, D.V.M., Chair-
person. W. O. Brinker Chair. Search Commit-
tee, (517) 5420.

Voor het lidmaat.schap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Dijk, A. .1. van; 1987; 351 1 NB Utrecht, Haverstraat 59.
Kentgens. Mevr. M. E.; 1986; 3572 TV Utrecht, Grasstraat 19.
Schaik, H. C. van; 1987; 8091 CN Wezep, Zuiderzeestraatweg 501.
Toorenburg, Mevr. J.; 1971; 2341 TP Oegstgeest, Prinses Irenelaan 15.
Tulder, G. van; 1987; 5403 EM Uden, Landschrijversveld 6-02.
Verheul, .1. H. C.; Gent-1987; 9000 Gent (België), Roderoestraat 1.
Wolters, H. B. M. M.; 1979; 1902 BPCastricum, De Loet 182.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Gee, Dr. A. L. W. de; 1974; U-1980; Chispite, Harare (Zimbabwe), 16 Ridgeway North.

Lutz-Vogelenzang, Mevr. M. E.; 1976; 4841 GC Prinsenbeek, Beeksestraat 48.
Nieuwenhuizen, H. M. M.; Gent-1987; 3402 PP IJsselstein, Utrechtseweg 107.
Rossum, H. van; 1987; 3581 AH Utrecht, Nachtegaalstraat 24 bis A.
Sinninghe-Damsté, Mevr. J.; 1987; 3521 AE Utrecht, Fruitstraat 5.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Bruijn, Mevr. J. M.; 3981 HD Bunnik, Koningslaan 7.
Jansen, Mevr. M.; 3981 ZL Bunnik, Vletweide 32.
Ravenhorst. Mevr. M. M.; 3514 CJ Utrecht, Adelaarstraat 92.
Relou. Mevr. 11. M.; 3583 VV Utrecht, Graaf Adolfstraat 40.
Virginia, E. C.; 3571 AP Utrecht, Frits Coerslaan 44.

Op 2 oktober 1987 Dr. Tj. Bakker te Wellington-Somerset (Engeland).
Op 12 december 1987 Drs. J. W. van Vugt te Woerden.
Op 13 januari 1988 Dr. W. H. F. C. Majoewsky te Arnhem.

Mevr. A. C. Bander te Waijscnaar
P. L. van Paassen te Schalkwijk
H. Sorgdrager te Haren
H. J. van der Hammen te Steenbergen
J. R. S. Vermeulen te Woerden
Dr. A. L. van Zuylen te Enschede
P. Lycklama Nijeholt te Brussel
C. J. Vermeulen te Uden
J. Bootsma te De Blesse
J. Uwland te Lexmond

(afwezig) 35 jaar 20 februari 1988
(aanwezig) 30 jaar 20 februan 1988
(afwezig) 45 jaar 22 februari 1988
(aanwezig) 40 jaar 27 februari 1988
(afwezig) 30 jaar 28 februari 1988
(aanwezig) 25 jaar 1 maart 1988
(afwezig) 25 jaar 1 maart 1988
(afwezig) 40 jaar 3 maart 1988
(afwezig) 25 jaar 13 maart 1988
(afwezig) 30 jaar 13 maart 1988

Mevr. F. M. Bakker
Mevr. P. van den Berg
P. A. de Boer
J. Th. M. Hermens
Mevr. N. Th. Hrouda

E. M. A. Rooij
Mevr. A. C. J. Schröder
G. J. van Selm
Mevr. T. van Werven
P. Wiemer

196 Alherdingk Thijm. J. F.: 1985; 2904 RD Ca-
pelle a/d IJssel, Reitdiep 63; tel. 010-
4519826 (privé), 4502916 (prakt.); p., geass.
met W. J. P. Coops.

196 Arink. H. B. F: 1961; 7122 LG Lintelo, Ak-
kermateweg 4; tel. 05437-73726 (privé),
73340 (prakt.); p., geass. met M. G. M.
Brinkhoff, A. Henniphof, A. J. Kersten, A.
W. Udo en P. C. Witjens; plv. i.

198 Barkman, Mevr. M. G.: 1985; 3514 BS
Utrecht, Hopakker 25; tel. 030-730568; d.

198 Becking, R. W. F: 1983; 2291 CH Wate-
ringen, Kerklaan 20; tel. 01742-8136 (privé),
2423 (prakt.); p., geass. met J. T. M. Maree
en 1. Palgi.

J99 *Beers,./. A. M. van: 1987; 3581 JL Utrecht.
Oudwijkerveldstraat 2 bis; tel. 030-514923;
wnd. d.

199 Beijer, H. A.: 1982; 9203 AT Drachten,
Houtlaan 26; tel. 05120-13627; p., kl. huisd.

199 Belonje, L.: 1968; 6602 DH Wijchen, Kas-
teellaan 66; tel. 08894-12432; p., geass. met
J. W. A. Giesen en P. S. Kroon; plv. i.

200 Berghuis, G. A.: 1972; 7683 SB Den Ham,
Ganzenmars 2; tel. 05495-1836 (privé), 1330
(prakt.); p., geass. met M. Bossers, W. Kos-
ter en H. G. M. Wesselink.

205 Bossers, M.: 1978; 7681 CV Vroomshoop,
De Kamp 15; tel. 05498-43796 (privé), 05495-
2600 (prakt.); p., geass. met G. A. Berghuis,
W. Kosteren H. G. M. Wesselink.

205 Bouman, Mevr. M.: Gent-1986; 2081 EN
Santpoort Zuid, Vinkenbaan 29; tel. 023-
376040; wnd. d.

206 Brakman, Mevr. E. C.: 1984; 3515 XC
Utrecht, Jacob van de Borchstraat 61 bis;
tel. 030-734000; wnd. d.

207 Brinkhoff, M. G. M.; 1985; 7091 TZ Dinx-
perio, Wendelenkamp 50; tel. 08355-2378
(privé), 05437-72372 (prakt.); p., geass. met
H. B. F. Arink, A. Henniphof, A. J. Ker-
sten, A. W. Udo en P. C. Witjens.

208 Buddingh, Mevr. V. ./.,- 1987; 3581 SZ
Utrecht, Vlietstraat 13; tel. 030-514292;
wnd. d.

210 Coops. W. J. P: 1975; 2902 BR Capelle a/d
IJssel, van Maerlantpark 21; tel. 010-
4500560 (privé), 4502916 (prakt.); p., geass.
met J. F. Alberdingk Thijm.

210 "Coppens, Mevr. M. L. G.: 1987; 3524 KC
Utrecht, SIeeswijk 33; tel. 030-897508 (pri-
vé), 04750-33317 (prakt.); p., ass. bij M. C.
A. Rasenberg.

211 Cuppen. W. .7. M.: 1987; 3581 SB Utrecht,
Adriaanstraat 25 bis; tel. 030-314872; wnd.
d. (toevoegen als lid).

211 Davidse, C. W.: 1982; 3371 XB Hardinx-
veld-Giessendam, Apollostraat 23; tel. 01846-
18870 (prakt.); p., geass. met tncvr. K. J. F.
Davidse-Brants.

211 Davidse-Branis, Mevr. K. J. F: 1983: 33 71
XB Hardinxveld-Giessendam. Apollosiraal
23: tel. 01846-18870 (prakt.): p.. geass. met
C. W. Davidse.

212 "Delden, J. van: 1986; 2133 GG Hoofddorp,
Grote Belt 206; tel. 02503-32806; wnd. d.

313 "Derix. Mevr. B. M.: 1987; St. Neuts, Hun-
tingdun, Cambridgeshire (Engeland),
Churchhouse Brouhstreet; tel. 0480-72482
(privé), 72032 (prakt.); p., ass. bij N. F.
Tebbutt.

212 "Dijk. A. J. van: 1987; 3511 NB Utrecht,
Haverstraat 59; tel. 030-313005 (privé),
05410-12444 (prakt.); p., ass. bij P. E. Helt-
huis.

213 Dijkstra. Th.: 1986; 8252 BW Dronten,
Kruizemunt 167; tel. 03210-12141 (privé),
05120-13435 (bur.); d. bij G.v.D. Noord-
Nederland.

214 Donders. F. L. P. C.: 1985; 5071 BA Uden-
hout, Kreitenmolenstraat 7; tel. 04241-2164;
p., ass. bij C. 1. M. M. Achten, G. M. J. M.
Boink, J. G. M. Claessens, A. H. M. van
Doremalen, J. H. M. Maas en J. P. I. van
Wcnsveen.

215 Drift. .1. H\'./\'.van(/er;l983;62l2GV Maas-
tricht, Kalfstraat 81; tel. 043-218689; d.

216 Duur.sema. J. W.: 1987; 3705 ZB Zeist, Wa-
rande 23; tel. 03404-52464; wnd. d.

216 Eeden. Mevr. K. van: 1975; 1071 MP Am-
sterdam, Joh. Verhulstraat 13; tel. 020-
644756 (privé), 6620101 (prakt.); p., ass. bij
M. R. J. Hcun.

219 Erp. A. A. J. M.: Gent-1987; 5013 CA Til-
burg, Ringbaan Oost 14; tel. Ol3-351493; d.
(toevoegen als lid).

220 "Feddes. J. G.: 1973; 5492 BW Sint Oeden-
rode, Boskantseweg 18; tel. 04138-76023
(privé), 74653 (prakt.); adv. Bogena B.V.

313 Gee. Dr. A. L. W. de: 1974; U-1980; Chi-
spite, Harare (Zimbabwe), 16 Ridgeway
North; tel. 705885; assoc. research scientist;
wet. medew. Univ. of Florida, dep. of infec-
tious diseases (toevoegen als lid).

223 Geurts. P. G. F: 1978; 5912 CA Venlo, Sin-
selveldstraat 37; tel. 077-541643; p., geass.
met J. A. G. Geurts.

223 Giesen. J. W. A.: 1980; 6601 RX Wijchcn,
Kraaijenbcrg 7502; tel. 08894-16907 (privé),
12432 (prakt.); p., geass. met L. Belonje en
P. S. Kroon.

313 Gooi F J. P. J. E. van: 1973; Plaisance du
Touch (Frankrijk), 21, Rue des Saules; tel.

61-072710 (privé), 493415 tst. .300 (bur.); h.
klinische research, wet. medew. bij Rhone
Merieux Labo (Toulouse).

226 Groot. S. J. de: 1987; 5161 AR Sprang-Ca-
pelle, Nieuwevaart 8; p., ass. bij K. Hesse-
ling, E. van Koesveld.C. van Popta en L. J.
Th. Tholhuysen.

230 "Hartman. Dr. E. G.: 1970; 3981 ZK Bun-
nik, Vletweide 13; tel. 03405-67439 (privé),
030-531242 (bur.); h. Microbiol. Diagnos-
tisch Centrum. R.U. (F.d.D.).

230 Hazewinkel. Dr. H. A. W.: 1976; U-1985;
3584 GE Utrecht, Louis Bouwmeesterlaan
113; tel. 030-512696 (privé), 531680 (bur.);
wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Geneesk.
van het kl. Huisd.).

232 Henniphof. A.: 1970; 7122 AV Aalten, Slin-
gelaan 25; tel. 05437-72587 (privé), 73340
(prakt.); p., geass. met H. B. F. Arink, M.
G. M. BrinkhofL A. J. Kersten. A. W. Udo
en P. C. Witjens; plv. i.

233 "Hoehink. R. J. H.: 1987; 3513 BN Utrecht,
Singelstraat 20 bis; tel. 030-321732 (privé),
08385-19167 (prakt.); p., ass. bij M. Duif-
huizen. H. Verkerk en W. Vullings.

234 Hoek.stra-Kraak. Mevr. T.: 1981; 3571 JC
Utrecht. ProL Pullelaan 51 ; tel. 030-733675;
d.

234 Hofland G. P.: 1986; 4381 SG Vlissingen,
Glacisstraat212;tcl.01184-16428(privé),d.
in mil. dienst.

236 Hoven. R. van den: 1977; 3706 XA Zeist,
Comeniuslaan 25; tel. 03404-52174 (privé),
02940-77231 (bur.); wet. medew. Duphar
B.V.; int. vet. serv. man.

237 "Hrouda. Mevr. N. T.: 1988; 3512 LX
Utrecht, Nicuwegracht 98; tel. 030-310008;
wnd. d.

314 "Janssen. Mevr. G. A. A.: 1000 Bcrlin-62
(Duitsland), Gustav Freytagstrasse 1; d.

241 Janszen. B. P. M.: 1985; 3524 TE Utrecht,
Betuwe 127; tel. 0.30-897102 (privé), 531040
tst. 1212 (bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D.,
vkgr. Bcdrijfsdiergeneeskd. en Voortplan-
ting) (toevoegen als lid).

24! Jong. D. C. de: 1982; 3425 ET Snelrewaard,
Pastoorsakker 53; tel. 03486-3940; p.

241 Jong. P. ./. de: 1983; 9502 TT Stadskanaal,
Zwaluwhof 25; tel. 05990-17569; wnd. d.

242 Jong-Rockland Mevr J. H. ./. M. de: 1987;
9502 TT Stadskanaal, Zwaluwhof 25; tel.
05990-17569; wnd. d.

314 Jonker. J. S.: 1987;Louth Lincolnshire (En-
geland), 104 A East Gate; tel. 0507-607046
(privé), 602994 (prakt.); p., ass. bij Jefferey
en Plenderleith (toevoegen als lid).

244 "Kentgens. Mevr. M. E.: 1986; 3572 TV
Utrecht, Grasstraat 19; tel. 030-731853;
wnd. d.

244 Kersten. A. J.: 1981; 7091 TJ Dinxperlo,
Bijrankspad 6; tel. 08355-2265 (privé),
05437-72372(prakt.);p., geass. met H. B. F.
Arink. M. G. M. Brinkhoff, A. Henniphof.
A. W. Udo en P. C. Witjens.

243 Kiemeneij. Mevr. E. J.: 1981; 3561 SC
Utrecht, Korfoedrcef 37; tel. 030-622126;
wnd. d.

243 Klaver. P S. J.: 1986; 3581 GC Utrecht,
Wittevrouwensingel 30; tel. 030-310731 ; d.

248 Kooien. A. Th. E.: 1977; 6006 St. Altweer-
terheide, Heihuisweg 18; tel. 04950-38373
(privé), 04955-1225 (prakt.); p., geass. met
M. T. M. Linthorst, K. G. P. Pouwels, J. W.
H. Scheres en F. G. M. Scheijmans.

248 Koster. W.: 1983; 7683 XB Den Ham, Cap
penbergstraat 30; tel. 05495-3060 (privé)
2600 (prakt.); p., geass. met G. A. Berghuis
M. Bossers en H. G. M. Wesselink.

230 Kroon. P. S.: 1976; 6644 KD Ewijk, Bin
nenweg 1 ; tel. 08872-2245; p., geass. met L
Belonje en J. W. A. Giesen; plv. i.

230 Kruit. H. E.: 1972; 9671 AJ Winschoten
Stationsstraat 16; tel. 05970-16581 (privé)
14227 (prakt.); p., geass. met A. Gorter.

232 Laihowitz. E E: 1983; 3445 EZ Woerden
Fagellaan 13; tel. 03480-22280 (privé)
12108 (prakt.); p.

232 Lam. G. A.: 1987; 7707 CN Balkbrug, Mep
pelerweg 2; tel. 05230-57574 (privé), 56202
(prakt.); p.. ass. bij A. G. M. Extercatte, T
Mooiweer en K. H. Poppens (toevoegen als
lid).

252 Lammers. J. C. H.: 1980; 5642 LH Eindho-
ven, J. V. d. Capellelaan 144; tel. 040-
816708; wnd. d.

252 Langevoort. A.: 1953; 7531 JA Enschede,
Brecklenkamplaan 2; tel. 053-333270; r.d.

253 "Leezer../.; 1982; 2691 EC \'s Gravenzande,
Eikenlaan 139; tel. 01748-14262 (privé),
18202 (prakt.); p.

253 Leioup. M. R. P.: 1986; 7131 HG Lichten-
voorde, Pluto 1; tel. 05443-76329; wnd. d.

255 Linnewiel. Dr H. A.: 1955; U-1964;9681 AA
Midwolda, Hoofdweg 27; tel. 05979-1620;
r.d.

255 Linthorst. M. I. M.: 1964; 6096 NX Grat-
hem. Oranjestraat 2; tel. 04954-1479 (privé),
04955-1255/1858 (prakt.);p..geass. met A.
Th. E. Kooien, K. G. P. Pouwels, F. G. M.
Scheijmans en J. W. H. Scheres.

256 "Lustig. Mevr. C. P.: 1981; 1391 HN Ab-
coude, Botshol 2; tel. 02946-3568; d.

256 Lutz-Vogelenzang. Mevr. M. E.: 1976; 4841
GC Prinsenbeek, Beeksestraat 48; tel. 076-
410366 (privé), 415030 (prakt.); p. (toe-
voegen als lid).

256 Maar. E C. G. E. B de: 1969; 7983 KV
Wapse (gem. Dicver), Vecnhuizerweg 3; tcl.
05211-1360; p.

315 Mackay-Smil Duvzenlkunsl. Mevr. H. J. C.:
1982; Truro Ns\'B2N SE3 (Canada), Box
550, c/o Livestock Services; d.

257 *Maree. J. T. M.: 1983; 2681 BE Monster,
Herenstraat 49; tel. 01749-12663 (privé),
01740-24544 (prakt.); p., geass. met R. W.
F.Becking en 1. Palgi.

257 Mare/. G. M. van der: 1980; 4225 PP Noor-
deloos. Botersloot 5; tel. 01838-2308 (privé),
04116-78222 (bur.); k.d. R.V.V. Boxtel.

261 Mosselman. A. C.: 1984; 4416 RA Krui-
ningen, Hogenakkerweg 8; tel. Ol 130-1233;
p., geass. met J. L. J. Gaakeer.

263 Nas.J. IF. A/..-Gent-1984; 6681 JA Bemmel,
Pollenbrink 2; tel. 08811-64760; d.

264 Nieuwenhuizen. H. M. M.: Gent-1987; 3402
PP lJ.sselstein, Utrechtseweg 107; tel. 03408-
81490; wnd. d. (toevoegen als lid).

264 *Nieuwsladi. R. A. van: 1988; 3514 GK
Utrecht, Willem van Noortplein 4 bis; tel.
030-7189458; wnd. d.

268 Palgi. I.: 1970; 2675 LE Honselerdijk, Har-
teveldlaan 1 ; tel. 01740-29162 (privé), 24544
(prakt.); p., geass. met R. W. F. Becking en
J. T. M. Maree.

270 Plate. H. M.: 1977; 2986 EA Ridderkerk,
Rosmolen 18; tel. 01804-25895 (privé), 078-
160666 (school); doc. A.H.S.. plv. i.

271 Pool. L: 1975; 3417 SE Montfoort, Maar-
schalklaan 18; tel. 03484-1817(privé), 2697
(prakt.); p.

27/ Pouwels. K. G. P.: 1969; 6006 SG Tungel-
roy, Tuurkesweg 5; tel. 04956-1979 (privé),
04955-1225(prakt.);p.,geass. met A.Th. E.
Kooien, M. I. M. Linthorst, F. G. M.
Scheijmans en J. W. H. Scheres.

272 *Prüst. E. B. J. M.: 1988; 3512 AK Utre :ht.
Voorstraat 61; tel. 0.30-319.347; wnd. d.

272 Quartel. P. C. J.: 1979; 3083 ED Rotterdam.
Pleinweg 24A; tel. 010-4818414; p., kl.
Huisd.

274 Riemersma. Dr. D. ./.; 1980; U-1986; 5041
EM Ochten, Hoeflaan 25; tel. 030-534345
(bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D. vkgr.
Functionele Morfologie).

275 *Rooij. E. M. A. van: 1988; 2547 KD Den
Haag, p/a Heilostraat 217; tel. 070-234625;
wnd. d.

276 Roorda. G.: I952;980l EW Zuidhorn, Men-
no van Coehoornstraat 7; tel. 05940-331 L
r.d.

276 Ros. A.: 1985; 1231 CP Nieuw-Loo.sdrecht,
Nootweg 27; tel. 02158-1835 (privé), 4493
(prakt.); p., ass. bij W. J. H. Thijs.

276 Rossem. H. van: 1987; 3581 AH Utrecht,
Nachtegaalstraat 24 bis A; tel. 030-315274
(privé),04116-73951 (bur.); d. G.v.D. Noord-
Brabant (toevoegen als lid).

277 Rutten. R. M. ./.: 1986; 7151 JC Eibergen,
Kettcrinkbraak 15; tel.05454-7l647(privc),
p., ass. bij M. 1. van den Dikkenberg.

278 *.Schaik. //. C. van: 1987; 8091 CN Wezep,
Zuiderzeestraatweg 501 ; tel. 05207-2848 (pri-
vé), 1666 (prakt.); p., ass. bij M. Dijkstra.

278 Scheijmans. E. G. /W. ; 1986; 6006 M R Weert.
Bomansstraat 17; tel. 04950-42001 (privé),
04955-1225/1858 (prakt.); p., geass. met A.
Th. E. Kooien, M. 1. M. Linthorst, K. G. P,
Pouwels en J. W. H. Scheres.

278 Scheres../. W.H.: 1972; 6039 GE Strampoy,
Horsterweg 66; tel. 04956-2144 (privé),
04955-1225 (prakt.);p., geass. met A. Th. E.
Kooien. M. 1. M. Linthorst, K. G. P. Pou-
wels en F. G. M. Scheijmans.

279 Schijf. J. P. M.: 1980; 5508 GC Veldhoven,
Panberg 9; tel. 040-544103 (privé), 532540
(prakt.); p., geass. met J. Floor en J. H. ten
Hoopen.

279 *Schmeitz. P. H. M.: 1986; 6137 TT Sittard.
Aan de Broek 43; tel. 04490-12969; wnd. d.

282 Sinninghe Damsté, Mevr. J.: 1987; 3521 AE
Utrecht, Fruitstraat 5; tel. 030-946564; wnd.
d. (toevoegen als lid).

283 Smit.\',-. D.: 1980; 1961 EX Heemskerk, Jan
van Scorelstraat 54; tel. 02510-44303 (privé),
44300 (prakt.); p.

287 Swierstra. W.: 1986; 8444 BP Heerenveen.
Celsiusstraat 1; tel. 05613-2924; p., ass. bij
G. J. van Hevkop, G. Rijpkema en K. v. d.
Werf.

29/ *Toorenburg.Mevr.J.: 1971 ; 2341 TP Oegst-
geest, Prinses Irenelaan 15; tel. 071-174675;
d.

29/ *Tulder. G. van: 1987; 5403 EM Uden.
Landschrijversveld 6-02; tel. 04132-50527
(privé), 08855-87600 (bur.); d. bij Intervet
Int. B.V.

291 Udo. A. W.: 1967; 7122 JB Aalten, Rikker-
tweg 2; tel. 05437-73501 (privé), 72372
(prakt.); p., geass. met H. B. F. Arink, M.
G. M. Brinkhoff, A. Henniphof, A. J. Ker-
sten en P. C. Witiens.

294 *Verberbe. Dr. L. R. M.: 1970; U-I986:5275
JB Den Dungen, Spurkstraat 57; tel. 04194-
2861 (privé), 04103-4242 (prakt.); p., gr.
Huisd. geass. met G. L. Bronsvoort, J. A.
Roelofs en J. M. Wijsmuller.

317 \'Verheul. H. J. C.: Gent-1987; 9000 Gent
(België), Roderoestraat 1; wnd. d.

295 Verseput. J. S.: 1982; 7329 AH Apeldoorn,
Elegastgaarde 25; tel. 055-3.34235 (privé),
419915 (prakt.); p., geass. met J. M. Lou-
rens, G. Porte en G. Rakhorst.

Dcvcnlcrstraat 62; tel. 05788-5.107 (prakt.);
p., ass. bij 11. .loiikcren D. W. van dc Vcen.

29H Vogchuns. (\'■: 1962; 946.1 PB tcxt. Hoold-
straal .15; tcl. 05926-1.10.1 (prakt.); p.. geass.
met mevr. M. .A. M. H. de Groot.

29H *Vooilhiiijscii. R. P. van: 1986; .1401 DX
Dsselstcin. Vinacriioekhof 27; tel. 0,1408-
848.15; wnd. d.

299 Vries. A. R. /..■ 1987; 5221 BE Engelen, Dc
Woerd 2; tel. 04195-2268 (privé), p., ass. bij
H. .1. Wezelenburg.

299 Vries. F. P. W. de: 1986; 3706 VA Zeist.
Zamenhonaan 5; tel. 03404-52683 (privé).
0343.5-75955/72510 (bur.); d. bij l.ivcstock
Control B.V.

299 Vries-Chalmers Hoynck van Papendrecht.
Mevr. //. R. de: 1986; 4251 C.1 Werkendam.
Hoogstraat 53; tcl. 01835-1575; wnd. d.
* Werven. Mevr. T. van: 1988; 3515 XW
Utrecht, P. C. Borstraat 1 A; tcl. 030-731919;
wnd. d.

.WJ Wesselink. H. (i. M.: 1977; 7512 ZM En-
schede. Moresstraat 19; tcl. 05.1-315236 (pri-
vé), 05495-13.10 (prakt.); p., geass. met G.
A. Berghuis, M. Bossers en W. Koster.

.W4 *Wierda. A.: 1977; 3705 ZL Zcist. Warande
1-16; tcl. 0.1404-.50132 (privé). 0-10-531093
(bur.); wct. medcw. R.U. (l-.d.D., vkgr. Be-
drijlsdiergeneeskd. en Buitenpraktijk).

.(».■> Wilde. G. ./. A. de: 1971 ; 7558 11L Hengelo,
Paul Pellastraat 186;tel. 074-77.1489 (privé),
03404-24847; kringdir. R.V.V. kr. 8.

Jl)6 H inden. ./. M. F. P. van: 1980; 5812 AE
Heide. Begijnhofweg 9; tel. 04780-89875
(privé), 81336 (prakt.); p., ass. bij E. M.
Ruymbeek, W. H. M. de Vocht en M. .1. van
Winden.

MI6 Witjens. I\'. C.: 1977; 7 122 AV Aalten, Slin-
gclaan 26; tel. 05437-71472 (privé). 73340
(orakt.); p.. geass. met IL B. I . Arink, M.
G. M. Brinkhofl\', A. Henniphot, A. .1. Ker-
sten cn A. W, Udo.

.f07 *Wallers. H. B. M. M.: 1979; 1902 BP Cas-
tricum. De Loet 182; tel. 02518-54.145; p.,
kl. huisd.; best. lui MOVIR-D\'IO.

J(I7 \'Wuijckhui.se-Sjouke. Mevr. I.. A. van: 1979;
7351 AB lloenderloo, Apeldoornscweg 22;
tel. 05768-1896 (privé), 085-729.104 (bur.);
d. bij G.v.D. Gld.

.<09 /.wanenburg. Dr. Th. S.: 1934; U-1937; 3121
,Ki Schiedam. Schicdamseweg 101 ; tel. 010-
470-1983; r.d.

309 Zweers. A. D.: 1985; 5171 EA Kaatsheuvel,
.luliana van Stolbergstraat 16; tel. 04167-
75891; p.

Voor de eerste maal organiseert de
VEDIAS in samenwerking met de Groep
Geneeskunde van het Kleine Huisdier een
dag voor de

ervaren dierenart.\'iassistent
Er zal na de voordracht gelegenheid zijn
om vragen te stellen, etc. Dit is echter al-
leen mogelijk met een niet te grote groep!
Daarom is het maximaal aantal deelne-
mers vastgesteld op 80.
Het programma luidt als volgt:
9.30-10.00 uur Ontvangst met koffie
10.00-10.45 uur Voordracht
10.45-11.00 uur Discussie
11.00-11.30 uur Koffiepauze
II..30-12.15 uur Voordracht
12.15-12.30 uur Discussie
12.30-13.30 uur Lunch
13.30-14.15 uur Voordracht
14.15-14.30 uur Discussie
14.30- Koffie/thee

Drs. F. .1. Meustege over: de voorbereiding
van de orthopedisch patiënt (onder voor-
behoud in verband met een eventuele bui-
tenlandse reis).

Drs. B. E. Sjollema over: de voorbereiding
van de algemeen chirurgische patiënt.
Dhr. R. M. van Wandelen over: anesthesie.

De VEDIAS Kleine Iluisdierendag zal ge-
houden worden in de Middelbare Agrari-
sche School. Barnscweg 3, 3770 AH Bar-
neveld.

De kosten zijn inclusief koffie/thee en een-
voudige lunch voorde VEDlAS-leden:
ƒ 15,— p.p.; niet-leden: ƒ30,— p.p.
Aanmelden: telefonisch donderdag 18 en
vrijdag 19 februari tussen 10.00-11.00 uur,
telefoonnummer 0.3418-53285.

SAMENVATTING De Nieuwe Nederlandse Niertest (NNNT) is bedoeld voor de opsporing van
antimicrobiële residuen in slachtdieren. Het is een één-plaat-systeem, waarbij de gebruikte
voedingsbodem een compositie is van Standard H Nähragar, gesupplementeerd met 1% NaCl,
1% dextrose, 0,2% KH^PO, en 0,28%> Na^HPO^. l2HjO. Na het autoclaveren wordt dit medium
afgekoeld tot 55° C, waarna trimethoprim (0,12 fig/rnl agar) en Bacillus subtilis BGA sporen
(W/ml agar) worden toegevoegd. De pH dient op 7,00 0,05 te worden ingesteld, waarna het
toebereide medium in speciaal daartoe bestemde platen wordt uitgegoten zodanig dat de
agarlaagdikte overal 2,2 mm is.

Hel nierbekken van slachtdieren wordt op het voorkomen van residuen met antimicrobiële
activiteit als volgt onderzocht. Vier papierschijfjes worden gedurende minimaal een halfuur in
het nierbekken gelegd: twee met nierbekkenvocht geïmpregneerde schijfjes worden ingevroren
bij -20° C voor eventueelherkeuringsonderzoek en de andere twee worden diagonaalsgewijs op
een testplaat gelegd. Bij de laatste twee schijfjes wordt op elk schijfje 25 p.1 van een trimethoprim-
oplo.s.sing (bevattende 2 ßg TMP per ml 10% NaCl-oplossing) gedruppeld. De testplaten worden
bij 37° C gedurende 13 tot 18 uur geïncubeerd. De NNNT wordt positief beschouwd indien de
rem zones rondom beide papierschijfjes helder zijn en de beide diameters ervan groter of gelijk
aan 20 mm zijn. In deze publicatie is een gedetailleerde beschrijving van de uitvoeringswijze van
van de Nieuwe Nederlandse Niertest opgenomen.

SUMMARY The New Netherlands Kidney test is designed for the detection of antibacterial
residues in slaughtered animals. It is a single-plate system in which the culture medium used is
composed of Standard II nutrient agar, supplemented with 1 per cent of NaCl, 1 per cent of
dextrose, 0.2percentofKH-J\'0^ and0.28percentofNa2HP0^.12H20. After autoclaving, this
medium is cooled to 55°C, which is followed by the addition of trimethoprim (0.12 iig/ml of
agar) and spores o/Bacillus subtilis BGA(lff\' ml of agar). The pH should be adjusted to 7.00
±0.05, the prepared medium then being poured out into plates specially designed for this
purpose, in such a manner that the thickness of the layer af agar is 2.2 mm throughout.
The following method is used in examining slaughtered animals for the presence of residues
.showing antibacterial activity. Four paper discs are placed in the renal pelvis for a minimum
period of thirty minutes: two discs impregnated with fluid from the renal pelvis are frozen at
-2(PCfor possible re-inspection and the other two are laid diagonally on a test plate. 25 ptl of a
trimethoprim solution (containing 2p.g of TMP per ml of a 10 per cent NaCl solution) are
dropped on each of the two last-named discs. The test plates are incubated at 3TCfor a period
ranging from thirteen to eighteen hours. The NNKT is considered to be positive when the
inhibitation zones surrounding the two paper discs are clear and the two diameters are larger
than or equal to 20 mm. A detailed description of the method used in performing the New
Netherlands Kidney test is included in the paper.

\' RVV - Kring 6, Postbus 40010, 6504 AA Nijmegen
\' RIKILT, Postbus 230, 6700 AE Wageningen.

Voor het opsporen van antimicrobiële residuen in slachtdieren voldoen de huidige
microbiologische testmethoden zoals de Nederlandse Niertest (9) en de Duitse
Bacillus suhtiUs BG A-test (5) niet aan de in discussie zijnde EEG-tolerantienormen.
Alhoewel de gevoeligheid van EEG-vierplatentest (EGT; ref. 1) de primaire basis
vormt voor een aantal in discussie zijnde EEG-tolerantienormen (beta-lactam
antibiotica, aminoglycosides, tetracyclines, macroliden), schiet deze echter ernstig
tekort in de detectie van sulfonamides, chlooramfenicol en nitrofuranen, waarvoor
een tolerantienorm van respectievelijk 100, 10 en 1 ppb in discussie is. Bovendien is
de EGT (gebaseerd op vleesonderzoek) te arbeidsintensief en daardoor moeilijk op
grote schaal uitvoerbaar (3, 6, 10).

Recentelijk werden een aantal alternatieve testen voor de EGT geïntroduceerd (6,
10) en door modificaties in de voedingsbodem van de zogenaamde prescreenings-
test (6) de gevoeligheid ten aanzien van sulfa\'s verbeterd. Deze gemodificeerde
prescreeningstest vormt nu de basis van de Nieuwe Nederlandse Niertest.
In dit artikel wordt de methodebeschrijving gepresenteerd.

Doel en principe van de Nieuwe Nederlandse Niertest is het aantonen van bacterie-
groeiremmende stoffen in het nierbekkenvocht van slachtdieren met behulp van
Bacillus suhtilis BGA als testorganisme. Daartoe worden twee papierschijfjes
geïmpregneerd met nierbekkenvocht en op een speciale voedingsbodem gelegd. Na
incubatie van de testplaat wijst bacteriegroeiremming rondom de papierschijfjes op
aanwezigheid van antimicrobiële stoffen.

Alleen de Bacillus suhtilis BGA-sporensuspensie, bevattende ca. 10\' sporen/ml en
welke door het RIKILT te Wageningen gecontroleerd is op in vitro gevoeligheid,
mag worden gebruikt, indien de test wordt uitgevoerd in het kader van de vleeskeu-
ring. Verder zijn benodigd: Standard II Nähragar (Merck art. 7883), dextrose,
natriumchloride,0,8% NaCl-oplossing, 10,0% NaCl-oplossing, 1 M zoutzuur, 1 M
NaOH (goed afsluiten van de buitenlucht), fosfaatbuffer (20,0 g KH2PO4 28,0 g
Na2HP04.12H20 per liter gedestilleerd water), drietal standaardcontroleschijfjes
bevattende respectievelijk 2 /xg tylosine (controleschijfje 1), 0,5 jig sulfadimidine
(controleschijfje 2) en 2 fig Oxytetracycline (controleschijfje 3), en twee trimethop-
rim-oplossingen: trimethoprim (TMP)-oplossing A bevattende 10 fxg TMP/ml
NaCl-oplossing van 0,8% en TMP-oplossing B bevattende 2 /xg TMP-ml NaCl-
oplossing van 10%.

Verder zijn benodigd: glasplaten van 30 bij 30 cm met opstaande rand van 2,5 cm
en glazen afdekplaat van 35 bij 35 cm (dikte van de glasplaten 6 mm en rond
geslepen); filtreerpapier van 47 x 57 cm (Boom BV, Meppel) voor het afdekken van
de voedingsbodem; hoge maatcylinder van 250 ml, waterbad ingesteld op 55° C,
broedstoof van 37° C, scherp slagersmes, papierschijfjes van Schleicher & Schüll
(diameter 12,7 mm; art. 601/2), plastic opbergdoosjes bevattende 24 cupjes van 15
mm doorsnede (Greiner art. 662160), micropipet van 25 jul of druppelaar (Nutacon
MR35R) van 25 )ul, en een waterpas gesteld tafelblad.

Weeg de droge componenten af, voeg de fosfaatbuffer en het gedestilleerd water toe
en los het geheel op door verwarming. Steriliseer het aldus bereide medium gedu-
rende 15 minuten bij 121 ± 1° C. Koel af tot ca. 55° C in een waterbad van 55° C. Stel
de pH van voedingsbodem in op 7,00 ± 0,05 met behulp van verse I M NaOH en 1
M HCl. Voeg per 100 ml medium van ca. 55° C, 1,2 ml TMP-oplossing A en 0,1 ml B.
subtilis BGA sporensuspensie toe. Meng goed en giet 200 ml van dit toebereide
medium in horizontaal geplaatste platen (30 bij 30 cm), zodanig dat de agarlaag-
dikte, over de gehele plaat 2,2 mm is. Laat stollen.

De nier dient kort voor het beslissingsmoment tot uitgebreid onderzoek (feitelijke
keuring) uit het kapsel verwijderd te worden. Maximale tijd tussen slachten en
aanvang onderzoek bedraagt 72 uur. De nier dient in die tussentijd ongeopend en
gekoeld (-1- 4° C) bewaard te worden.

Snij met een, onder stromend water gereinigd, slagersmes vanuit de nierschors tot
diep in het nierbekken; bij rundernieren worden één of meerdere renculi inge-
sneden.

Leg met een schone pincet vier papierschijfjes in het nierbekken of, bij kleine nieren,
op de grens van nierbekken en niermerg.
De nier dichtklappen en even aandrukken.

Na 30 minuten, met een schone pincet, twee papierschijfjes uit de nier diagonaals-
gewijs op de voedingsbodem leggen (ter vermijding van contaminatie bij elke nier
een schone pincet nemen of deze tussentijds onder stromend water afspoelen). De
toegestane verblijfstijd van de papierschijfjes in de nier is maximaal 2 uur.
De twee andere papierschijfjes, voor eventueel herkeuringsonderzoek, worden
overgebracht naar één cupje van een daartoe speciaal bestemd opbergdoosje
(Greiner art. 662160), geïdentificeerd en onmiddellijk ingevroren bij —20° C.
Breng in het midden van de testplaat controleschijfjes 1, 2 en 3. Zie het inzetschema
(fig. 1).

Druppel op de voedingsbodem gelegde papierschijfjes 25 fx\\TMP-oplossing B (2 /jg
TMP/ml).

Dek de voedingsbodem af met een glasplaat. Ter voorkoming van condens, kan
gebruik gemaakt worden van filtreerpapier en een glasplaat. Zorg ervoor dat het
filtreerpapier niet de voedingsbodem raakt.

De preïncubatietijd van de platen mag maximaal 2 uur bij kamertemperatuur
bedragen. Incubeer vervolgens de platen gedurende 13-18 uur bij 37° C. De platen
tijdens de incubatie niet stapelen.

Meet de diameter van de remzones, welke scherp zijn, van de standaard-controle-
schijfjes en de met nierbekkenvocht geïmpregneerde papierschijfjes. Noteer deze
diameters in mm\'s op de daarvoor bestemde resultatenformulieren.

Bereken het gemiddelde van beide scherpe remzones. Indien de remzones van de
standaardcontroleschijfjes voldoen aan de door het RIKILT, per batch, vastge-
stelde waarden, is de NNNTjuist uitgevoerd. De resultaten van de monsterschijfjes
kunnen vervolgens geïnterpreteerd worden.

Indien de beide heldere remzones groter of gelijk aan 20 mm zijn, dient de test
positief beschouwd te worden. Indien er slechts bij één schijfje een remming te
constateren valt, dient het onderzoek negatief beschouwd te worden.
De diepgevroren papierschijfjes dienen tot 24 uur na de officiële keuringsuitspraak
bij —20° C bewaard te blijven in verband met mogelijke herkeuring.
Eventuele herkeuring dient te gebeuren met de diepgevroren schijfjes.

1. Uogaerts R and WoH\' F. A standardized metljod for tfic detection of residues of anti-bacterial
substances In fresh meat. Fleischwirtschaft 1980; 60: 667-75.

2. Broex NJG, Hartog JMP den, Nouws JFM. De Nieuwe Nederlandse Niertest 111. Praktijkevaluatie.
Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 254-9.

3. Engel HWB, Leusden 1-M van, Nouws JJ M. Evaluation of the European Communities (EC)
four-plate inethod for the detection of residues of antimicrobial drugs in slaughtered animals. In:
Antimicrobials and Agriculture. Proc. 4th Int. Symposium on Antibiotics in Agriculture: Benefits
and malefits. Butterworths, London, 1983; 491-9.

Hartog JMP den, Broex NJG, Nouws JFM. De evaluatie van de Nieuwe Nederlandse Niertest.
RIKILT-rapport 1987; no. 87.44.

Levetzow R und Weise E. Zur Rückstandsuntersuchung im Rahmen der amtlichen Fleischunter-
suchung. Schlach- und Viehofztng 1974; 74: 329-36.

Nouws JFM. Tolerances and detection of antimicrobial residues in slaughtered anitnals. Arch
Lebensmittelhyg 1981; 32; 103-10.

Nouws JFM, VreeTB, Driessens F, Smulders A. An improved bio-assay for qualitative detection of
sulphonamide and dapsone residues. The Veterinary Quarterly 1985; 7; 76-8.
Nouws JFM, Broex NJG, Hartog JMP den, Driessens F, Driessen-v. Lankveld WDM. De Nieuwe
Nederlandse Niertest. 11. Gevoeligheid van het testsysteem. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113:
247-53.

9. Schothorst M van. Residuen van antibiotica in slachtdieren. Thesis, Rijksuniversiteit Utrecht, 1969.

10. Zutter L de, Koenen-Dierick K, Hoof J van. Opsporen van kiemgroeiremmende stoffen bij
slachtdieren. L Vergelijking van methoden. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1985; 54: 167-78.

J. F. M. Nouws\', N. J. G. Broex^, J. M. P. den Hartog^,
F. Driessens\', W. D. M. Driessen-van Lankveld^

SAMENVATTING De in vitro gevoeligheid van de testplaat van de Nieuwe Nederlandse
Niertest (NNNT) neemt vergeleken met die van de testplaten van de huidige Nederlandse
Niertest (NNT) en het EEG-vierplatensysteem (EGT), een middenpositie in len aanzien van
aminoglycosides, macroliden en tetracyclines. Ten aanzien van sulfonamides is de testplaat van
de NNNT gevoeliger.

Het experimentele kwalitatief en kwantitatief onderzoek bij slachtvarkens liet zien dat de
Nieuwe Nederlandse Niertest als testsysteem even gevoelig of gevoeliger was in hel opsporen van
residuen van sulfonamides, chlooramfenicol, tetracyclines, aminoglycosides en penicilline
derivaten dan het EGT-systeem voor vlees. De Nieuwe Nederlandse Niertesl bezit naast de
eenvoud van de huidige Nederlandse Niertest ook de breedspectrum gevoeligheid van het
EGT-systeem. Bij een 1 of 10 ppb tolerantienorm voor respectievelijk nitrojuranen of chloor-
amfenical schiet de Nieuwe Nederlandse Niertest tekort.

SUMMARY When the in vitro sensitivity of the New Netherlands Kidney Test (NNKT) is
compared with that of the test plates of the current Netherlands Kidney Test (NKT) and the EEC
four-plate system (ECT), this shows that it occupies a middle position with regard to
aminoglycosides, macrolides and tetracyclines. The test plate of the NNKT is more sensitive to
sulphonamides.

Experimental qualitative and quantitative studies in slaughtered pigs showed that the New
Netherlands Kidney Test was equally sensitive or more so in detecting residues of sulpha-
nomides, chloramphenicol, tetracyclines, aminoglycosides and penicillin derivatives than the
ECT system for meat. In addition to the simplicity of the current Netherlands Kidney Test, the
New Netherlands Kidney Test also shows the broad-spectrum sensitivity of the ECT system.
When tolerance standardofnitrofurans or chloramphenicol respectively is 1 or 10ppb, the New
Netherlands Kidney Test will fad.

In de voorgaande publicatie werd de uitvoeringswijze van de Nieuwe Nederlandse
Niertest beschreven (9). Deze test is bedoeld als screeningsmethode voor het
opsporen van antimicrobiële residuen in slachtdieren. In het algemeen worden aan
een microbiologische screeningsmethode de volgende voorwaarden gesteld (1,3,5,
7, 12, 13); nl. zij moet:

b. een zodanig breed gevoeligheidsspectrum hebben, dat de te stellen residu-tole-
ranties worden benaderd;

\' R.V.V.-Kring 6, Postbus 40010, 6504 AA Nijmegen.
^ RIKILT, Postbus 230, 6700 AE Wageningen.

De Nieuwe Nederlandse Niertest (NNNT) voldoet in hoge mate aan deze criteria,
zoals reeds bleek uit een recent rapport (4) en de artikelenreeks over de NNNT (2,
9). In deze publicatie wordt de in vitro en in vivo gevoeligheid van de NNNT
vergeleken met die van bestaande testmethoden, nl. de Nederlandse Niertest (NNT:
ref. 11) en de EEG-vierplatentest (EGT; ref. 1). Daarnaast wordt ingegaan op in
hoeverre de NNNT voldoet aan de in discussie zijnde EEG-tolerantienormen voor
antimicrobiële residuen in vlees.

a. Micrococcus luteus testplaat pH 6,0: Antibiotic medium no. I (Oxoid), waaraan 0,2%
KH2PO4 was toegevoegd en beent was met M. iuteus volgens voorschrift (11).

b. Bacillus subtilus BGA-testplaten van pH 6,0 en 8,0, M. iuteus testplaat van pH 8,0 en een
trimethoprim bevattende Bacillus subtilis BGA-testplaat van pH 7,2, zoals beschreven (1).

Verdunningsreeksen van zuivere antimicrobiële farmaca werden gemaakt met gedestilleerd
water, uitgaande van stamoplossingen (1000 /ig/ml).

Papierschijfjes van Schleicher & Schüll (diameter 12,7 mm) werden op de testplaten gelegd en
van iedere verdunning werd in duplo 80 ;ul op een filtreerpapiertje gepipetteerd. Op de
papierschijfjes gelegen op de NNNT-plaat werd bovendien 25 /zl van een oplossing bevat-
tende 2 fxg trimethoprim/ml 10%—NaCl, gedruppeld. De incubatietijd en temperatuur was
respectievelijk 18 uur en 37° C voor de NNT, NNNT en M. Iuteus pH 8 testplaat. De
5G/4-platen uit het EGT-systeem (1) werden bij 30° C bebroed. Deze procedure werd 3 keer
herhaald. De laagste concentratie waarbij in triplo een bacteriegroeiremming van minimaal
1 mm rondom het papierschijfje zichtbaar was, werd als detecticniveau van de testplaat
aangemerkt.

Klinisch gezonde varkens werden éénmalig intramusculair in de nek geïnjiceerd met 13
verschillende commercieel verkrijgbare formuleringen en afhankelijk van de formulering 5
tot 96 uur nadien geslacht (details zie ref 4). Het tijdstip van slachten werd zodanig gekozen,
dat de residu-concentraties in de weefsels op de grens lagen van al of niet detecteerbaarheid
met de 3 gebruikte kwalitatieve testsystemen.

Onmiddellijk na het slachten werden nieren en het middenrifseparaat verzameld, waarna de
volgende 3 testmethoden werden uitgevoerd:

a. De wettelijk voorgeschreven Nederlandse Niertest (II); deze werd positief beschouwd
indien beide remzones gelijk of groter dan 15 mm waren.

b. Het EEG-vierplatensysteem (EGT) voor vlees (I); het resultaat werd als positief aange-
merkt indien de remzone rondom het stukje vlees gelijk of groter was dan 2 mm.

c. De Nieuwe Nederlandse Niertest (9); de uitslag werd positief beschouwd indien de beide
scherpe remzonediameters groter of gelijk aan 20 mm waren.

Vlees werd gehomogeniseerd met gedestilleerd water (1:2 w/v), waarna kwantitatieve analy-
ses volgden met behulp van de meest geschikte agardiffusie of HPLC methoden (4,6,10). De
kwantitatieve waarden werden gerelateerd aan de kwalitatieve resultaten verkregen met de
NNT, NNNT en de EGT.

Indien de residu-concentraties beneden het detectieniveau van de gebruikte kwantitatieve
testmethoden lagen, is voor wat de waarden met de EGT betreft, ook gebruik gemaakt van
eerdere resultaten (6) of is de in vitro gevoeligheid van de testplaten gebaseerd op stan-
daarden gemaakt in vleeshomogenaten.

In tabel I worden de in vitro gevoeligheden van de testplaten uit de NNT-, NNNT-
en de EGT-systemen ten aanzien van een aantal farmaca gepresenteerd. Duidelijk
demonstreert de tabel de ongevoeligheid van de NNT-testplaat ten opzichte van
sulfonamides en aminoglycosides. De NNNT-plaat was voor sulfonamides gevoe-
liger dan de NNT- en EGT-platen. Wat betreft de tetracyclines, aminoglycosides en
macroliden nam de testplaat van de NNNT een middenpositie in.

Uit dit onderzoek bleek dat indien de EGT positief was, dit in het algemeen
correspondeerde met een positieve of verdachte bevinding met de NNNT. In een
aantal gevallen, waarbij de NNNT positief of verdacht was, was de EGT negatief
(ampicilline, amoxycilline, Oxytetracycline, chlooramfenicol, spiramycine, ery-
thromycine, tylosine en de Sulfonamides). Wat betreft de NNT bleek, dat, daar
waar de NNT positief was, dit ook het geval was met de NNNT. Een groot aantal
positieve uitslagen met de NNNT was echter negatief met de NNT (Oxytetracycline,
chlooramfenicol, spiramycine, erythromycine en sulfanomides). In tabel 2staan de
in vivo gevonden detectiewaarden van de NNT en de NNNT, waarboven een
positieve testresultaat verkregen wordt.

2 Geschatte waarden op basis van in vilro gegevens verkregen met weefselhomogenaten.

Bij een negatieve NNNT lag liet residu-niveau in het spierweefsel beneden, of
benaderde die (oxytetracycline en erythromycine) het detectieniveau van de EGT
(tabel 3).

Uit de in vivo gegevens blijlct dat de NNNT systeem zowel het detectiespectrum van
de huidige NNT en het EGT systeem bestrijkt. Echter de in vitro gevoeligheid van de
NNNT testplaat geeft een ander beeld te zien. Deze testplaat is op zich zelf ten
aanzien van aminoglycosides en macroliden minder gevoelig vergeleken met die
van het EGT-systeem. De in vitro gevoeligheid van een testplaat wordt bepaald
door de aard van de testkiem, samenstelling van de voedingsbodem en pH, dikte
van de agarlaag, dichtheid van beënting en incubatietijd en -temperatuur. De in
vitro gevoeligheid van een testplaat is slechts één van de componenten in een
testsysteem.

Een andere belangrijke factor, die de mate van traceerbaarheid van residuen in
slachtdieren door een test-systeem bepaalt, is de keuze van de onderzoeksmatrix.

Tabel 3. Maximale residu-mveaus in vlees bij een negatieve NNNT en een negatieve EGT (diersoort
varkens).

** Geschatte waarden op basis van m viiro gegevens verkregen met weefselhomogenaten.

Essentieel hierbij is de verdeling van het antibioticum in het lichaam. Zo is in het
algemeen (afgezien van de injectieplaats) in de urine en/of gal de hoogste antibio-
ticum-concentratie te verwachten, daarna volgt de concentratie in de nieren en het
laagste is deze in het spierweefsel. Hoe de verdeling is, hangt af van het antibioticum
zelf, diersoort en patho-fysiologische toestand van het slachtdier (6). Daarnaast
wordt de mate waarin een antibioticum in een bepaald matrix opgespoord kan
worden, ook bepaald door de antimicrobiële activiteit van het farmacon en de mate
waarin het aan de matrix componenten gebonden is.

Tenslotte is van belang of een testsysteem geschikt is om op een betrouwbare
manier antimicrobiële residuen in slachtdieren op te sporen. Hierbij is belangrijk
het al dan niet voorkomen van valspositieve uitslagen, de reproduceerbaarheid van
de uitslag en de afspraken gemaakt over de interpretatie van de resultaten.
Mede door de keuze van het nierbekkenvocht als onderzoeksmatrix kan gegaran-
deerd worden dat bij een negatief NNNT de residu-concentraties in het vlees
beneden de detectielimieten van de EGT liggen, zelfs bij die antibiotica, waarbij de
in vitro gevoeligheid van de NNNT-plaat vergeleken met de EGT-platen minder
was. Ampicilline is hiervan een goed voorbeeld. In vitro is een van de vier EGT-pla-
ten (M. luteus pH 8-plaat) 8 keer gevoeliger dan de NNNT-plaat. Echter het in vivo
onderzoek wees uit dat bij een negatieve NNNT de ampicilline concentratie in het
vlees vijf keer lager ligt dan bij een negatieve EGT. De verklaring hiervoor is dat de
ampicilline concentratie in het nierbekkenvocht minimaal 30 keer hoger is dan in
het vlees, In het algemeen is, afhankelijk van het antibioücum, de concentratie
ervan in het nierbekken minimaal 4 keer hoger dan in het spierweefsel. Mede door
dit feit kunnen met de NNNT verschillende antibiotica en chemotherapeutica op
een veel gevoeliger wijze opgespoord worden dan met de EGT (tabel 3), Vooral ten
aanzien van het detecteren van de sulfonamide residuen is de NNNT duidelijk
superieur ten opzicht van de EGT, Door trimethoprim en natrium chloride additie
aan de voedingsbodem en trimethoprim druppeling op het met nierbekkenvocht
geïmpregneerde papierschijfje werd deze toename in gevoeligheid voor sulfona-
mides verkregen (8), De NaCl toevoeging en buffering van de voedingsbodem had
evenwel tot gevolg, dat deze minder gevoelig was in het opsporen van aminoglyco-
side residuen. Aangezien de aminoglycoside concentraties in de nieren zeer lang
exceptioneel hoog blijven (retentie in de nierschors ten gevolge van hun binding aan
het DNA) en deze tot geen enkele verhouding staan met die concentraties in het
spierweefsel (6,11,12), is deze relatieve ongevoeligheid ten opzichte van aminogly-
cosides wellicht een gelukkige bijkomstigheid.

Alhoewel de NNNT gevoeliger is in de opsporing van chlooramfenicolrcsiduen dan
de NNT en de EGT, voldoet momenteel geen enkel microbiologisch testsysteem
aan de in discussie zijnde EEG tolerantienormen voor zowel chlooramfenicol als
voor nitrofuranen. Wat betreft chlooramfenicol is sinds kort een simpele immuno-
chemische methode (Quik-card®) commercieel verkrijgbaar. Onderzoeksmethoden
van nierbekkenvocht en urine zijn ontwikkeld, waarbij in geval van een negatieve
uitslag van het Quik-card® onderzoek, de CAP concentratie in het vlees beneden de
10 ppb EEG tolerantienorm lag (10).

Het parallel onderzoek van de geïnjiceerde varkens door het RIKILT en het RVV-
kring 6 laboratorium gaf een goede reproduceerbaarheid in de uitslagen te zien (4).
Ook toetsing van de NNNT aan praktijkmateriaal door een aantal laboratoria
resulteerde in reproduceerbare en betrouwbare uitslagen. Over de frequentie van
positieve bevindingen bij de categorie aanhouders en normale dieren, reproduceer-
baarheid, interlaboratoria variaties, herkeuringsproblematiek wordt in een vervolg
publicatie ingegaan (2).

Concluderend kan gesteld worden dat de NNNT niet alleen de kenmerkende
eenvoud in uitvoering van de huidige Nederlandse Niertest bezit, maar bovendien
het detectiespectrum van de EGT benadert.

Bogaerts R and Wolf L\'. A standardized method for detection of residues of anti-bacterial sub-
stances in fresh meat. Fleischwirtschaft 1980; 60: 667-75.

Broex NJG, Hartog JMP den, Nouws JFM. De Nieuwe Nederlandse Niertest. III. Praktijkevaluatie.
Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 254-9.

Engel HWB, Leusden FM van, Nouws JFM. Evaluation of the European Communities (EC)
four-plate method for the detection of residues of antimicrobial drugs in slaughtered animals. In:
Antimicrobials and Agriculture. Proc. 4th Int. Symposium on Antibiotics in Agriculture: Benefits
and malefits. Butterworths, London, 1983:491-9.

Hartog JMP den, Broex NJG, Nouws JFM. De evaluatie van de Nieuwe Nederlandse Niertest.
RIKILT-rapport 1987; no. 87.44.

Levetzow R und Weise E. Zur Rückstanduntersuchung im Rahmen der amtlichen Fleischunter-
suchung. Schlach- und Viehofztng 1974; 74: 329-36.

Nouws JFM. Tissue distribution and residues of some antimicrobial drugs in normal and emer-
gency-slaughtered ruminants. Thesis, Rijksuniversiteit Utrecht, 1978.

Nouws JFM. Tolerances and detection of antimicrobial residues in slaughtered animals. Arch
Lebensmittelhyg 1981:32: 10.3-10.

Nouws JFM. Vree TB, Driessens F, Smulders A. An improved bio-assay for qualitative detection of
sulphonamide and dapsone residues. The Veterinary Quarterly 1985; 7: 76-8.
Nouws JFM, Broex NJG, Hartog JMP den. De Nieuwe Nederlandse Niertest. I. Beschrijving van de
methode. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 243-6.

Nouws JFM. ReekF, Aerts MML, BaakmanM, Laurensen J. Monitoring slaughtered animals for
chloramphenical residues by an immunoassay test kit (Quik-card®). Arch Lebensmittelhyg 1987;
38: 9-11.

Schothorst M van. Residuen van antibiotica in slachtdieren. Thesis, Rijksuniversiteit Utrecht, 1969.
Schothorst M van, Nouws JFM. Public health aspects of antibiotic usage in animal husbandry. In
\'Animal production and environmental health\'. Ed. D. Strauch. World Animal Science. B6.
Elsevier Science Publishers B.V.. 1987; 265-80.

Zutter L de, Koenen-Dierick K, Hoof J van. Opsporen van kiemgroeiremmende stoffen bij
slachtdieren. 1. Vergelijking van methoden. Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1985; .\'>4: 167-78.

Vanaf eind 1986 wordt het bloedgroepen-
onderzoek bij runderen verricht in het labo-
ratorium van de Gezondheidsdienst voor
Dieren in Gelderland, waarbij de aanvraag-
procedure verloopt via het Koninklijk Ne-
derlands Rundvee Syndicaat.
Indien een veehouder bloedgroepenonder-
zoek wenst van één of meer runderen, dient
een aanvraag hiertoe te worden gedaan bij
de Vereniging voor Veehouderijbelangen
(VB) of het districtskantoor van de provin-
ciale organisatie. Vervolgens worden de voor
het onderzoek noodzakelijke gegevens door
het KNRS aan de Gezondheidsdienst in
Gelderland aangeleverd van waaruit ver-
zending van de bloedhuizen naar de prak-
ticus wordt verzorgd. Hiervan krijgt de
veehouder bericht waarna hij met zijn die-
renarts een afspraak kan maken voor het
afnemen van bloed.

Hoewel alle praktizerende dierenartsen in
Nederland via een schrijven van het KNRS
over deze procedure zijn geïnformeerd, wor-
den nog steeds bloedmonsters voor bloed-
groepenonderzoek naar de Gezondheids-
dienst in Gelderland gestuurd zonder vooraï-
gaande aanvraag bij de VB. Hierdoor be-
schikt de afdeling bloedgroepenonderzoek
niet over de noodzakelijke gegevens, het-
geen de verwerking ernstig belemmert met
het risico dat opnieuw bloed moet worden
afgenomen.

Het is in het belang van alle betrokkenen dat
de juiste procedure wordt gevolgd. In spoed-
gevallen kan hiervan worden afgeweken,
echter alleen indien vooraf telefonisch over-
leg met de afdeling registratie van het KNRS
(085-861432) heeft plaatsgevonden.

Dr. M. H. Mirck, Hoofd Afdeling Bloedgroepenonderzoek van de Gezondheidsdienst voor Dieren in
Gelderland.

SAMEN VA iriNG De Nieuwe Nederlandse Niertest (NNNT) is een methode om residuen van
antimicrobiële middelen in slachtdieren op te sporen. Binnenkort zat deze test de huidige
Nederlandse Niertest (NNT) gaan vervangen. De nieuwe methode is door vier kringlaboratoria
getoetst op haar geschikheid voor de praktische vleeskeuring, waarbij een vergelijkend onder-
zoek met de huidige Nederlandse Niertest plaatsvond. Hierbij bleek, dat bij de categorie
aanhouders met de nieuwe test (NNNTj 5.3% en met de huidige Nederlandse Nier test 2.2%,
positief was. Door gebruik te maken van controleschijfjes werd aangetoond dal de reproduceer-
baarheid van de nieuwe test (NNNTj binnen en tussen de deelnemende laboratoria goed was.
Een methode werd ontwikkeld om bij herkeuring dezelfde resultaten met de NNNT te verkrijgen
als bij het eerste onderzoek. Door invriezen varfduplo-schijfjes op het moment van uitvoering van
de test en deze schijfjes te gebruiken voor herkeuringsonderzoek. werden reproduceerbare
resultaten verkregen met de NNNT.

Bij een aantal, met de NNNT positief beoordeelde monsters, werd de bacteriegroeiremmende
stof geïdentificeerd. Vaispositieve re.sultaten werden niet gesignaleerd bij de NNNT.

SUMMARY The New Netherlands Kidney Test (NNKTj is a method used to detect residues of
antibacterial agents in slaughtered animals. This test will shortly be substituted for the current
Netherlands Kidney Test (NKT). The new method was tested for its suitability in meat
inspection in the field by four district laboratories, comparative studies with the current
Netherlands Kidney test being done at the same time.

These investigations showed that, when the new test (NNKT) was used. 5.3 per cent of the
category of diseased animals and using the current Netherlands Kidney Test, 2.2 per cent of
these animals were positive. When control discs were used, it was shown that reproducibility of
the new test (NNKT) within and between the participating laboratories was satisfactory.
A method was developed to obtain similar results on re-examination with the NNKT as those
obtained in the first inspection. By freezing the duplicate discs at the time of performance of the
test and using these discs for re-inspection, reproducible re.sults were obtained with the NNKT.
The substance inhibiting the growth of bacteria was identified in a number of specimens
diagnosed as positive when the NNKT was u.ied. False-positive results were not recorded in the
NNKT.

In de voorgaande publicaties (3, 4, 5) zijn de methode, de gevoeligheid van de
Nieuwe Nederlandse Niertest (NNNT) en de aan deze test gerelateerde wachtter-
mijn uitvoerig besproken. Behalve deze voor de test en vaak bij therapeutisch
gebruik van diergeneesmiddelen essentiële zaken, is het echter voor de praktijk van
de vleeskeuring van zeer groot belang:

— of dc reproduceerbaarheid van de test binnen en tussen de laboratoria goed is
wat getest kan worden door standaardcontroleschijfjes;

— hoe snel na het slachten van een dier het residu-onderzoek dient plaats te
vinden;

— wat de reproduceerbaarheid van de testuitslag is bij een eventuele herkeuring.

\' RIKILT. Postbus 230, 6700 AE Wageningen.
\' RVV, Kring 6, Postbus 40010, 6504 Nijmegen.

Om op deze vragen een antwoord te vinden is in samenwerl<ing met een viertal
RVV-kringlaboratoria een praktijkonderzoek verricht, waarbij de voornoemde
vraagstelling centraal stond.

Voor de toetsing van de standaardisatie tijdens dit onderzoek werden standaardcontrole-
schijfjes gebruikt. Deze werden als volgt gemaakt: op papierschijfjes (Schleicher & Schüll,
diameter 12,7 mm) werd 50 ij.\\ van een standaardoplossing van tylosine, oxytetracycline of
sulfadimidine gepipetteerd zodanig dat de respectievelijke hoeveelheid 2 ßg, 5 /jg of 0,5 /xg
per schijfje bedroeg. Deze standaardcontroleschijfjes werden gevriesdroogd en per charge
naar de deelnemende laboratoria verstuurd. Bij het praktijkonderzoek werden behalve de
papierschijfjes met nierbekkenvocht ook deze controleschijfjes op de testplaten gelegd.
De genoemde antibiotica werden gekozen omdat hiermee onder andere aanwijzingen over de
juiste pH-instelling van het voedingsmedium en de toevoeging van trimethoprim werden
verkregen. De gemiddelde remzone en standaardafwijking per type controleschijfje werd per
laboratorium berekend en de verschillen tussen de laboratoria statistisch getoetst met de
unpaired Students\' t-test.

Door de kringlaboratoria werden de nieren van slachtdieren, die voor bacteriologisch en
antibiotica onderzoek werden aangeboden (categorie \'aanhouders\') onderzocht met de
wettelijk voorgeschreven Nederlandse Niertest (NNT) en de Nieuwe Nederlandse Niertest
(NNNT). In totaal zijn 2759 dieren met zowel de NNT (6) als met de NNNT (3) onderzocht.
Het onderzoeksmateriaal is via het binnen de Kringen gangbare systeem van gekoeid
transport, naar de laboratoria vervoerd. Positieve nieren werden door de Kringlaboratoria
diepgevroren cn als zodanig bewaard tot het moment van identificatie-onderzoek.
Van de 103, met de NNNT positief beoordeelde nieren (remming gelijk of groter dan 20 mm),
werd de bacteriegroeiremmende stof geïdentificeerd met behulp van hoogspanningselectro-
foresc (1) of indien het vertnoeden bestond dat het een sulfapreparaat betrof, irtet para-
aminobenzoëzuur een groepsbevestiging uitgevoerd (2).

Tijdens dit onderzoek is door enkele Kringlaboratoria onderzoek verricht met de tweede nier
(welke in het karkas was achtergebleven, de zogenaamde karkasnier) om na tc gaan binnen
welke termijn na het slachten het antibiotica-onderzoek moet worden uitgevoerd (de andere
nier was reeds voor het vergelijkend onderzoek gebruikt). Tweeënvijftig karkasnieren af-
komstig van slachtdieren, waarbij de uitslag met dc NNNT bij het eerste onderzoek positief
was, werden 72 uur na het slachten onderzocht met de NNNT.

Ten behoeve van keuring-herkeuring is onderzocht of het mogelijk is reproduceerbare
gegevens te verkrijgen door op het moment van het eerste onderzoek, duplo papierschijfjes in
het nierbekken te impregneren en deze gedurende 14 dagen bij —20° C in afgesloten plastic
doosjes te bewaren. In dit onderzoek waren 36 nieren betrokken, die bij het eerste onderzoek
met de NNNT positief waren.

In tabel 1 is een overzicht gegeven van de gemiddelde diameter en standaardafwij-
king van elk type standaardcontroleschijfje. Tussen de Kringlaboratoria werden
geen significante verschillen in remzone-diameters gesignaleerd, uitgezonderd voor
Kring A, waar de remzones van het sulfadimidine controleschijfjes significant
(P<0,05) kleiner waren ten opzichte van die bij de andere laboratoria. Oorzaak
hiervan was het niet-opdruppelen van dit controleschijfje met de voorgeschreven
trimethoprim oplossing (3).

Tabel 1. Gemiddelden en standaardafwijkingen van gemeten remzonesvanstandaardcontrolesciliifies
op de testplaat van de NNNT (n = 300).

Controle \\ — 2 ßg tylosine
Controle 2 =0,5 Mg sulfadimidine
Controle 3 =5 ßg Oxytetracycline

In tabel 2 is het aantal positieve bevindingen met de NNT en de NNNT per diersoort
aangegeven. Het percentage positieve dieren met de NNNT was hoger dan met de
NNT, nl. respectievelijk 5,3 en 2,2%. In tabel 3 zijn deze gegevens per deelnemend
laboratorium uitgesplitst. Uit deze tabel blijkt, dat er tussen kringen verschillen in
het aantal positieve bevindingen kunnen bestaan.

In tabel 4 is een overzicht gegeven van de geïdentificeerde stoffen en in welke mate
deze werden geconstateerd. Het betrof voornamelijk residuen van penicilline,
aminoglycosides en tetracycline. Een aantal stoffen konden niet precies worden
geïdentificeerd cn worden in tabel 4 aangegeven in de rubriek \'Overige antibiotica
en/of chemotherapeutica\'. Valspositieve resultaten werden niet gesignaleerd.

Tabel 2. Overzicht vergelijkend onderzoek tussen de huidige Nederlandse Niertest (NNT) cn de
Nieuwe Nederlandse Niertest (NNNT) bij de categorie \'aanhouders\'.

Tabel 3. Overzicht vergelijkend onderzoek tussen de NNT en de NNNT bij de categorie \'aanhouders\'
uitgesplitst naar kringlaboratorium.

(*) NNT positief bij remzone van ^ 15 mm.
(»♦) NNNT positief bij remzone van 20 mm.

Bij dit otrderzoek werd geconstateerd dat bij een geopend nierbekken de instabili-
teit van sommige antibiotica, in het bijzonder penieilline-derivaten, in het nierbek-
kenvocht tijdens koeling te groot was. Bij onderzoek van de ongeopende nier bleek
deze inactivatie verwaarloosbaar klein te zijn, want de resultaten van de NNNT met
ongeopende nieren tot 72 uur na het slachten waren identiek met die van vlak na het
slachten. De beste garantie dat het nierbekken niet werd aangesneden, werd ver-
kregen indien de nier tot het moment van de feitelijke keuring in het kapsel bleef.

Ten behoeve van de herkeuring werd gebruik gemaakt van ingevroren, met nier-
bekkenvocht geïmpregneerde papierschijfjes. Bij dit onderzoek bleek er geen statis-
tisch significant verschil in remzones te bestaan tussen de schijfjes, die bewaard
waren gedurende 14 dagen bij —20° C, en die betrokken waren bij het eerste
onderzoek.

Tabel 4. Overzicht van bacteriegroeiremmende stollen in nieren waarbij de NNNT positief was (n =

Het identificatie-onderzoek is uitgevoerd met behulp van hoogspanningselectroforese (HVE) of
paba-test.

Als screeningtest is de Nieuwe Nederlandse Niertest (NNNT) een goed alternatief
voor de huidige Nederlandse Niertest. Met de NNNT kunnen op een zodanig
gevoelig niveau antimicrobiële residuen worden opgespoord, dat er grotendeels
beantwoord wordt aan de toekomstige EEG tolerantienormen (3, 4). De NNNT is
een eenvoudige test. Bovendien blijkt uit dit onderzoek dat NNNT op gestandaar-
diseerde wijze seriematig uitgevoerd kan worden. Toepassing hierbij van stan-
daardcontroleschijfjes heeft twee aantrekkelijke aspecten. Enerzijds kan de stan-
daardisatie van de NNNT binnen een laboratorium en tussen de verschillende
laboratoria betrekkelijk eenvoudig getoetst worden. Anderzijds wordt de garantie
verkregen dat de testresultaten betrouwbaar zijn. Afspraken moeten gemaakt
worden over dc haalbaar geachte spreiding in remzone per controleschijfje.
Uit de resultaten van dit inventariserend praktijk onderzoek blijkt dat het percen-
tage positieve uitslagen bij de categorie \'aanhouders\' 5,3 met de NNNT en 2,2 met
de huidige wettelijke test bedroeg. Bij de categorie \' 1/2%-onderzoek\' bleek het
aantal positieve uitslagen met de NNNT ca. 1% hoger te zijn dan met de huidige,
wettelijk voorgeschreven test (2). Deze hogere percentages zullen naar verwachting
maar een tijdelijk karakter hebben aangezien aanpassingen in de wachttermijnen en
het therapeutisch gebruik van antimicrobiële middelen zullen plaatsvinden.
Tussen de Kringen bleken verschillen in het percentage positieve uitslagen met de
NNNT te bestaan. Een verklaring hiervoor is wellicht dat de aard van het te
onderzoeken materiaal per kring sterk kan wisselen. Kring A heeft bijvoorbeeld
voornamelijk transportdoden (lage frequentie antibiotica positieven), terwijl Kring
C meer \'wrakke en zieke dieren\' voor onderzoek krijgt aangeboden. Een andere
verklaring zou de bestaande disuniformiteit in het hanteren van indicaties tot het in
uitgebreid onderzoek nemen van afwijkende dieren kunnen zijn.

Bij liet identificatieonderzoei< werden vooral penicilline, aminoglycosides en tetra-
cyclines aangetroffen. Gezien de soms lange persistentie van deze antibiotica in
slachtdieren (5) is dit resultaat niet verwonderlijk. Daarnaast konden een aantal
stoffen niet precies geïdentificeerd worden. De oorzaak hiervan moet gezocht
worden in de vermoedelijke opeenvolgende behandelingen met diverse antibiotica
of diverse combinatieprcparaten. Het patroon van de bacteriegroeiremzone kon
daardoor in die gevallen niet vergeleken worden met de bekende standaardpatro-
nen van zuivere antibiotica.

Valspositieve uitslagen werden met de NNNT niet gesignaleerd. Verder toonde dit
onderzoek aan dat indien de NNNT niet onmiddellijk kan worden uitgevoerd, het
van groot belang is dat de nier in het kapsel blijft tot het moment van de feitelijke
keuring. Dit moment van uitvoering dient wel binnen 72 uur na slachten te liggen,
waarbij het in het kapsel blijven van de nier een strikte voorwaarde is. Verder kon
door het impregneren van duploschijfjes met nierbekkenvocht en deze te bewaren
bij —20° C, zelfs na 14 dagen opslag, een reproduceerbare uitslag verkregen
worden. Dit onderzoek werd gedaan in het kader van de keuring-herkeuringspro-
blematiek. Het verzoek tot herkeuring wordt binnen een termijn van uiterlijk 72 uur
na de keuringsbeslissing gedaan. Dus aangaande de stabiliteit van de eventueel
aanwezige antibiotica in de papierschijfjes, bewaard bij —20° C zoals bij de NNNT
is voorgeschreven (3), zijn er in het tijdsbestek van 72 uur geen problemen te
verwachten.

Geconcludeerd kan worden dat de NNNT een eenvoudige, gestandaardiseerde test
is, welke geschikt is om routinematig residuen van antimicrobiële middelen bij
slachtdieren op een voldoend gevoelig niveau op tc sporen.

Dc auteurs betuigen hun hartelijke dank aan de hoofden en medewerkers vande laboratoria
van RVV-Kring 2, -Kring 5, -Kring 6 en -Kring 13. die aan dit onderzoek hebben meege-
werkt.

1. F.ngcl HWB, Leusden LM van, Nouws .IFM. Evaluation ot the European Coinmunities (EC)
l\'our-plate method for the detection ol\' residues of antimicrobial drugs in slaughtered animals. In:
Antimicrobials and Agriculture. Proceedings 4th International Symposium on Antibiotics in
Agriculture: Benefits and malefits. Butterworths Ltd, l.onden. 1983:491-9.

2. Hartog .IMP den, Broex N.IG, Nouws .IFM. De evaluatie van de Nieuwe Nederlandse Niertest.
RIKILT-rapport 1987; no. 87-44.

3. Nouws JFM, Broex NJG. HartogJMPden. De Nieuwe Nederlandse Niertest. I. Beschrijving van dc
methode. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 243-6.

4. Nouws JFM. Broex NJG. I lartog JMPden. Driessens F, Driessen-van Lankveld WDM. De Nieuwe
Nederlandse Niertcst. II. Gevoeligheid van het testsysteem. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113:
247-53.

5. Nonws JFM, Broex NJG. Hartog JMP den, Driessens F. Wachttermijnen bij dc Nieuwe Neder-
landse Niertcst. lijdschr Diergeneeskd 1987: 112: 1243-5.

6. Schothorst M van. Residuen van antibiotica in slachtdieren, fhcsis. Rijksuniversiteit Utrecht. 1969.

De diagnostische betekenis van de \'skyline-
opname ten behoeve van het röntgenologisch
onderzoek van het straalbeen van het paard

The diagnostic value of the \'skyline\' view for radiographic examination of
the equine navicular bone

SAMENVATTING Een vergelijkend onderzoek werd uitgevoerd naar de rönlgendiagnoslische
waarde van de Palmaroproximale-Dorsodistale straalheenopname volgens Rose (\'skyline\' of
\'tangentiaal\'-opnamej, ten opzichte van de Dorsopalmare opname volgens Oxspring (DP-op-
name). In totaal werden 102 straalheenderen onderzocht van 66 willekeurig gekozen paarden,
allen met klinische indicatie voor röntgenologisch onderzoek van het hoejkatrolgehied.
Bij 27 .straalheenderen leverde de skyline-opname essentiële diagnostische informatie: hij 12
onafhankelijk van de DP-opname, hij 15 aanvullend hieraan.
In 11 gevallen leverde de DP-opname de belangrijkste diagnostische informatie.
Bij de overige 64 was de diagnostische waarde van heide opnamen gelijk.
De resultaten pleiten er voor de skyline-opname te beschouwen als een aanvullende projectie,
met name indien:

- er een discrepantie beslaat tussen de klinische en radiologische bevindingen geleverd door de
zijdelingse en DP-opnamen:

- er op de DP-opname vage laesies zichtbaar zijn waarover niet met zekerheid een uitspraak
kon worden gedaan.

SUMMARY The radiographic diagnostic value of Rose\'s palmaroproximal-dorsodistal (\'sky-
line\') projection and Oxspring\'s dorsopalmar projection of the equine navicular bone were
compared, by examining radiographs of 102 navicular bones originating from 66 randomly
selected horses with clinical evidence of lameness heated in the navicular area.
In 27 navicular bones essential information was obtained from the skyline view, 15 indepen-
dently of Oxspring\'s projection and 12 in addition to this view.

For 11 navicular studies the D. P. projection was the most important diagnostic view. In the other
64 navicular bones information obtained from both views was of equal diagnostic value.
Based on these results it is suggested that the skyline projection be utilised as an additional view,
especially if there is a significant discrepancy between the clinical and radiographic findings
based on lateromedial and Oxspring projections, and if ill-defined lesions of unknown signifi
cance are visible on the Oxspring projection.

Bij de diagnostieic van Clironische Aseptische Podotrochleose speelt het radiolo-
gisch onderzoek, in aanvulling op het klinisch onderzoek, een grote rol.
Bij het radiologisch onderzoek van het hoefkatrolgebied wordt in het algemeen
gebruik gemaakt van de Dorsopalmare (DP)-opname volgens Oxspring (1) of van
hieraan verwante opnamerichtingen zoals de \'high coronary route\' (2). Ten be-
hoeve van het ruimtelijk inzicht in de aangetroffen veranderingen en de differen-
tiaal diagnose wordt tevens een Lateromediale (LM)-opname van de ondervoet
gemaakt (2, 3).

^ Prof dr. K. .1. Dik, vakgroep Radiologie, Yalelaan 10, Postbus 80.153, 3508 TD Utrecht.

Door middel van deze opnamen verkrijgt men een goed inzicht in vorm, begrenzing
en structuur van het straalbeen, doch niet omtrent eventuele veranderingen aan de
palmare zijde van het straalbeen; de facies flexoria (4, 5, 6, 7),
In 1970 werd door Morgan (5) een tangentiaal-opname geïntroduceerd, de zoge-
naamde \'skyline\'-opname, later gemodificeerd door Rose (6), waarmee de facies
flexoria wel in beeld wordt gebracht. 0\'Brien et al. (4) concludeerden uit een
vergelijkend onderzoek tussen dorsopalmare, lateromediale en \'skyline\'-opnamen,
dat voor 37 van de 60 onderzochte straalbeentjes de \'skyline\'-opname aanvullende
informatie had geleverd.

Ueltschi, 1983 (7) stelt dat de \'skyline\'-opname bij het radiologisch onderzoek van
het straalbeen van essentiële betekenis is omdat de pathologische veranderingen bij
podotrochleose vooral worden aangetroffen aan de facies flexoria, welke niet
zichtbaar is op een DP-opname.

Teneinde de diagnostische betekenis van deze \'skyline\'-opname te evalueren
en de indicatiestelling voor deze opnamerichting vast testellen is bij 66 \'at-random\'
geselecteerde patiënten een vergelijkend onderzoek betreffende beide opname-
richtingen uitgevoerd.

Uit een groep paarden, op grond van het klinisch onderzoek verdacht van in het hoefkatrol-
gebied gelocaliseerde kreupelheid, werden er van 66 willekeurig gekozen patiënten zowel
DP- als \'skyline\'-opnamen gemaakt, afhankelijk van de klinische bevindingen van één of
beide voorbenen. In totaal werden op deze wijze 102 straalbeentjes radiologisch onderzocht.
De leeftijd van de onderzochte paarden varieerde van 3 tot 18 jaar met een gemiddelde
leeftijd van 8 jaar.

Het materiaal was samengesteld uit 58 warmbloedpaarden, 2 dravers, 1 arabier, I half-ara-
bier en 4 pony\'s (verschillende rassen).

De DP-opnamen werden vervaardigd volgens de methode Oxspring (I), de \'skyline\'-op-
namen volgens de methode Rose (6). Voor de Oxspring-opname wordt, na verwijdering van
het hoefijzer en bekappen, de zool en de straalgroeven opgevuld met groene zeep. Vervolgens
wordt de voet op het \'podo-blok\' geplaatst onder een hoek van 50° waarbij het kootgewricht
zoveel mogelijk wordt gestrekt (fig. la).

De stralenbundel wordt horizontaal gericht cn gecentreerd op de kroonrand. De focus-f\'ilm
afstand bedraagt 100 cm.

De cassette wordt verticaal in een van een strooistralenroostcr voorziene cassettehouder
tegen de hoefballen geplaatst.

— afwijkingen in vorm en begrenzing van het straalbeen: lipafkalvingen. (afspring)fractu-
ren. zoom- en/of haakvorming;

— afwijkingen in de botstructuur: lokale of diffuse ontkalking, cysteuze laesies of fractuur;

Voor het maken van een \'skyline\'-opname wordt de hoef op dezelfde wijze voorbereid. De
cassette, voorzien van een stevige cassettebeschermer, wordt op de vloer gelegd en de te
onderzoeken voet wordt hier bovenop geplaatst, met het been iets voor de normale staande
positie. Er wordt geen gebruik gemaakt van een strooistralenroostcr. De röntgenbuis wordt
achter het betreffende been geplaatst en de stralenbundel in palmaroproximalc-dorsodistale
richting gecentreerd tussen de hoefballen onder een hoek van ca. 50°. De focus-film afstand
bedraagt hierbij ca. 50 cm (fig. Ib).

— onregelmatigheden in de compacta van de facies llexoria: ruwe begrenzing, onregelma-
tige structuur, erosies, cysteuze laesies, fractuur;

— afwijkingen in de spongiosastructuur: sclerosering resulterend in vervaging van de grens
tussen compacta en spongiosa, cysteuze laesies of fractuur.

Voor ieder straalbeen werden de DP- en skyline-opname onafhankelijk van elkaar bekeken
en aan de bevindingen een röntgenologisch oordeel toegekend door middel van een stan-
daardbeoordelingsschema (tabel 1) gebaseerd op de door Dik (3, 8) en Ueltschi (7) aangege-
ven beoordelingswijze.

Vervolgens is de diagnostische waarde van de \'skyline\'-opname bepaald door detail- en

— indien hel radiologisch eindoordeel ongunstiger was dan het radiologisch oordcel geba-
seerd op de DP-opname;

— indien door middel van de \'skyline\'-opname onzekerheden bij de interpretatie van de
DP-opname konden worden weggenomen.

De röntgenfoto\'s zijn door twee radiologen beoordeeld. Beide beoordeelden de foto\'s
onalfiankelijk van elkaar twee keer: een eerste beoordeling onafhankelijk van de klinische
bevindingen, gevolgd door een tweede beoordeling in samenhang met het klinisch oordeel.

De bevindingen omtrent het radiologisch eindoordeel en de diagnostische waarde
van beide opnamen zijn samengevat in tabel 2. In totaal werden bij 12 straalbeentjes
op dc DP-opname geen afwijkingen aangetroffen.

— Bij 4 straalbeenderen toonde de \'skyline\'-opname sclerosering van de spon-
giosa.

— Bij 1 straalbeen was op de \'skyline\'-opname een cysteuze laesie ter plaatse van
de sagittalc kam, erosie van de facies flexoria cn sclerosering van de spongiosa
zichtbaar. Bij deze 5 straalbeenderen had de \'skyline\'-opname derhalve essentiële
diagnostische waarde.

— Bij 4 hiervan werden op de \'skyline\'-opname geen afwijkingen aangetroffen
doch bij 1 van deze straalbeenderen kon echter met behulp van de \'skyline\'-opname
gedifferentieerd worden tussen een artefact (zeepfout) en een cysteuze laesie. In dit
geval leverde de \'skyline\'-opname dus toch essentiële diagnostische informatie.

— Bij 33 straalbeenderen leverde ook de \'skyline\'-opname een dubieus eindoordeel
op.

Tabel 2. Overzicht radiologisch eindoordeel en diagnostische waarde van DP- en skyline-projecties.

— Bij 17 straalbeenderen was het eindoordeel betreffende de \'skyline\'-opname
positief: lü van deze straalbeenderen toonden op de \'skyline\'-opname cysteuze
laesies (8x) of erosies (2x) in de compacta van de facies flexoria welke op de
DP-opname in het geheel niet zichtbaar waren, 7 van deze straalbeenderen toonden
op de DP-opname een vage cysteuze laesie, waarvan de aanwezigheid door de
\'skyline\'-opname werd bevestigd.

Bij deze 17 straalbeenderen had de \'skyline\'-opname dus essentiële diagnostische
waarde.

— 3 hiervan toonden op de \'skyline\'-opname geen afwijkingen: in 2 van deze
straalbeenderen was een vage cysteuze laesie, op de DP-opname als positief beoor-
deeld, niet zichtbaar op de \'skyline\'-opname. Daarmee kon de echtheid van deze
vage laesie worden ontkend. Bij het derde straalbeen kon met behulp van de
\'skyline\'-opname gedifferentieerd worden tussen een straalbeen- en een kroon-
beencyste.

Bij deze 3 straalbeenderen had de \'skyline\'-opname dus toch essentiële diagnosti-
sche waarde.

— In 8 van de 36 straalbeenderen was het oordeel omtrent de \'skyline\'-opname
dubieus:

In alle 8 gevallen werd de DP-opname positief beoordeeld op grond van kolfvormig
verwijde voedingskanalen. De \'skyline\'-opnamen toonden slechts een sclerosering
van de spongiosa. De DP-opname had derhalve de grootste diagnostische waarde.

— In 25 gevallen werd het straalbeen zowel op de DP-opname als op dc \'skyline\'-
opname positief beoordeeld.

Bij I straalbeen was op de DP-opname een vage fractuurlijn zichtbaar. De \'skyline\'-
opnaine bevestigde de diagnose, hetgeen reden was essentiële diagnostische waarde
aan de \'skyline\'-opname toe te kennen.

In dc overige 24 gevallen werd de informatie van beide opnamen gelijkwaardig
bevonden. Dit betrof voornamelijk cysteuze laesies welke op beide opnamen duide-
lijk zichtbaar waren.

Samenvattend kan worden gesteld dat in 64 van de 102 onderzochte straalbeende-
ren (62,7%) de DP-opname en de \'skyline\'-opname gelijkwaardige informatie
leverden.

De DP-opname leverde bij 11 straalbeenderen (10,8%) de belangrijkste informatie.
In alle 11 gevallen betrof dit informatie omtrent diepte, aantal en vorm van de
voedingskanalen.

De \'skyline\'-opname leverde bij 27 straalbeenderen (26,5%) essentiële diagnosti-
sche informatie.

In 15 gevallen betrof dit afwijkingen welke op de DP-opname niet zichtbaar waren:
sclerosing van de spongiosa van het straalbeen (4 x) of erosies (3 x) danwel cysteuze
laesies (8 x) in de compacta van de facies flexoria.

In 12 gevallen betrof het essentiële aanvullende informatie namelijk: differentiatie
tussen een straalbeen- of kroonbeencyste (1 x), of tussen een straalbeencyste en een
artefact (zeepfout) (1 x), dan wel definitieve ontkenning (2 x) of bevestiging van
cysteuze laesies (7 x) of fractuur (1 x) welke zich op de DP-opname slechts vaag
aftekende.

In het thans onderzochte materiaal leverde de \'skyline\'-opname bij 27 van de 102
(26,5%) straalbeenderen een essentiële bijdrage aan de diagnose. Dit is veel geringer
dan door O\'Brien el al. (4) wordt vermeld. Zij constateerden uit een soortgelijk
onderzoek uitgevoerd bij 50 volbloed-paarden dat bij 27 van de 60 onderzochte
straalbeenderen (61,7%) de \'skyline\'-opname aanvullende informatie had geleverd.
Waarschijnlijk berust dit verschil op het feit dat O\'Brien et ai (4) geen aandacht
hebben besteed aan de diagnostische waarde van informatie geleverd door de
\'skyline\'-opname, doch alleen hebben nagegaan of er al dan niet aanvullende
informatie werd verkregen.

Hoewel de diagnostische waarde van de \'skyline\'-opname dus niet zo groot is als
door O\'Brien et al. (4) wordt gesuggereerd kan de \'skyline\'-opname afwijkingen in
beeld brengen die zich op zijdelingse en DP-opnamen in het geheel niet of slechts
vaag aftekenen.

Dit betreft vooral laesies uitgaande van de faecies flexoria en in mindere mate
sclerosering van de spongiosa, zoals ook in het verleden reeds is vermeld (4, 6, 7).
Anderzijds zijn er ook afwijkingen die zich slechts met behulp van de DP-opname
laten evalueren. Dit betreft vooral de diepte en vorm van voedingskanalen. De
beoordeling hiervan speelt een belangrijke rol niet alleen bij kreupele paarden doch
ook bij keuringen (3, 8, 9, 10), vooral indien er op de DP-opname geen forse
botnieuwvormingen (haak- of zoomvorming) of cysteuze laesies worden aange-
troffen.

Hoewel in het verleden reeds is gewezen op het belang van de \'skyline\'-opname voor
het radiologisch onderzoek van het straalbeen (4, 6, 7), is de indicatiestelling voor
deze opname voorzover ons bekend nooit duidelijk omschreven. De resultaten van
dit onderzoek pleiten ervoor de \'skyline\'-opname bij radiologisch onderzoek van
het straalbeen te beschouwen als een aanvullende projectie, toe te passen indien:

1. Er op grond van de zijdelingse en DP-opnamen een discrepantie bestaat tussen
de klinische en radiologische bevindingen. Zo kunnen er ondanks een ernstig
afwijkend röntgenbeeld geen of slechts geringe klinische bemerkingen zijn.
Met behulp van de \'skyline\'-opname kan dan worden gedifferentieerd tussen
artefacten (zeepfouten), straalbeenlaesies en een kroonbeencyste (fig, 2a, b, c).
Omgekeerd kunnen er ondanks ernstige klinische bemerkingen op de standaard-
opnamen (zijdelings en dorsopalmar) geen of slechts geringe afwijkingen
zichbaar zijn (fig. 3a, b).

De \'skyline\'-opname verschaft dan nadere informatie omtrent eventuele laesies
van de facies flexoria van het straalbeen.

2. Indien er op de DP-opname laesies zichtbaar zijn die weliswaar kunnen passen
bij het klinisch beeld, doch zich zo vaag aftekenen dat de echtheid ervan toch in
twijfel dient te worden getrokken, zoals een uiterst vage fractuurlijn (fig. 4a, b)
of een vage cysteuze opheldering (fig. 5a, b).

De aanwezigheid van dergelijke defecten kan dan met behulp van de \'skyline\'-
opname worden bevestigd of ontkend.

Fig. 2a, b, c. WPN-merrie, 11 jaar, straalbeen linksvoor. Het dier toont sinds een halfjaar een geringe
belastingskreupclheid linksvoor. De Oxspring-opname (fig. 2a) toont een zeer forse sclerotisch be-
grensde cysteuze opheldering in het centrale deel van het straalbeen. De \'skyline\'-opname (fig. 2b) toont
deze cyste niet. Op een voor-achterwaartse ondervoetopname (fig. 2c) met horizontale stralengang van
het belaste been blijkt de cyste zich te bevinden in het kroonbeen (pijl).

Fig. 3a, b WPN-ruin, 2 jaar, .straalbeen linksvoor. Het dier is zeer ernstig belastingskreupel linksvoor
sinds enkele weken. De Oxspring-opname (fig. 3a), toont een ernstige inactiviteitsosteoporose, doch
geen duidelijke afwijkingen van het straalbeen. De \'skyline\'-opname (fig. 3b) toont een forse destruc-
tieve laesie (pijl) in het laterale deel van de cortex van dc facies flexoria.

Fig. 4a, b. Draver, 2 jaar, straalbeen rechtsvoor. Het dier toont een acute ernstige belastingskreupel-
heid rechtsvoor. De Oxspring-opname (fig. 4a) toont laterocentraal een vage wat grillige lijnvormige
opheldering (pijl) het straalbeen indringend vanuit de distale rand. Blijkens de \'skyline\'-opname (fig. 4b)
berust dit op een fractuur.

Fig. 5a, b. Rijpaard merrie, 7 jaar, straalbeen rechtsvoor. Het dier toont sinds 2 maanden een hchtc
belastingskreupelheid rechtsvoor. Op dc Oxspring-opnamc (fig. 5a) is een vage opheldering (pijl)
zichtbaar in het centrale deel van het straalbeen, blijkens de \'skyline\'-opname (fig. 5b) toe te schrijven
aan een grillige destructieve laesie (pijl) uitgaande van de cortex van de facies llexoria. \'Tevens is op deze
opname vervaging van de overgang compacta-spongiosa zichtbaar.

Fig. 6. Schematische weergave van ccn \'skylinc"-
röntgcnfoto van het straalbeen:

1. Oxspring GE. The radiology of navicular disease with observations on its pathology. Vet Rec 1935;
15: 1433-47.

2. Campbell .IR and Lee R. Radiological techniques in the diagnosis of navicular disease. Equine Vet.I
1972: 4: 135-8.

3. Dik K.1. Het röntgenologisch onderzoek. In: Dc keuring van het paard. Onder red. van G.
Wagenaar. Bunge, Utrecht 1983; 44-61.

4. O\'Brien TR, MillmanTM. Pool RR. and Suter PF. Navicular disease in the thoroughbred horse: a
morphologic investigation relative to a new radiographic projection. .1 Am Vet Radiol 1975; 16:
39-51.

5. Morgan JP, Silverman S, and Zontine WJ. Techniques of veterinary radiography. Veterinary
Radiology Associates, Davis 1975; 219-23.

6. Rose R.I, Taylor BJ, and Steel Jl). Navicular disea.se in the horse: an analysis of seventy cases and
assessment of a special radiographic view. J Eq Med and Surg 1978; 15: 492-9.

7. Ueltschi G. Die Bedeutung der Strahlbeintangentialaufnahmen für die Beurteilung der Podotroch-
leoseveränderungen. Der praktische Tierarzt 1983; 2: 150-3.

8. Dik KJ, Németh F, Merkens HW. Radiologisch-klinische beschouwingen betreffende Podotroch-
leose. Tijdschr Diergeneeskd 1978; 103: 788-97.

9. CollesCM. Ischacmic necrosis of the navicular bone and its treatment. Vet Rec 1979; 104: 133-7.
10. Huskamp B. Becker M. Diagnose und Prognose der röntgenologischen Veränderungen an den

Strahlbeinen der Vordergliedmassen der Pferde unter besonderer Berücksichtigung der Ankaufs-
untersuchung. Ein Versuch zur Schematisierung der Befunde. Der praktische Tierärzt 1980; 10:
858-63.

The Psychology and Ethics of Humane
Equine Treatment - Advances in Animal
Welfare Science 1986/87

Hoewel er vooruitgang is te bespeuren in de om-
gang met dieren, en in het oogspringende vormen
van misbruik hier en daar reeds verboden worden,
is er een groot terrein van minder opvallende
vormen van misbruik, die nauwelijks worden her-
kend, en waaraan weinig of niets wordt gedaan.
Eén ervan vindt plaats bij vervoer van dieren.
Schrijver wijst alle heden ten dage gebruikelijke
vormen van paardentransport af, zoals o.a. in
één- of tweepaardstrailers, met het hoofd in de
rijrichting. De bezwaren van de gebruikelijke
trailer (met de hoofden in de rijrichting) zijn: 1. Bij
het wegrijden wordt het gewicht te veel op de
achterband geplaatst; 2. bij remmen teveel op de
voorhand; 3. In verband hiermede plaatst het
paard zich zo, dat de achterhand zwaarder wordt
belast, en de achterbenen worden gespreid neer-
gezet. De paarden zouden dan volkomen uitgeput
uit de trailer komen (ook na relatief korte reizen).
Laboratoriumbepalingen van celvolume, hor-
moonspiegels etc. bevestigen dit.
Schrijver toont zich een overtuigd voorstander
van de trailer volgens een Nieuw-Zeelands ont-
werp. De paarden lopen een platvorm op, parallel
met de trailer, worden omgedraaid en met behulp
van strobalen aan weerszijden achterwaarts in de
trailer geleid. Het front van de trailer is geheel
gesloten zonder toevoegingen. In een gewijzigde
versie uit Noord-Amerika gaan de paarden door
voor-zijdeuren voorwaarts in de trailer. Schrijver
geeft de voorkeur aan het geheel gesloten front
van het NZ-ontwerp. De paarden staan dus met
het hoofd achterwaarts gericht, en daarmede zijn
alle bezwaren opgelost.

Vervolgens worden de redenen genoemd, waarom
mensen moeilijk over te halen zijn om het welzijn
der dieren in algemene zin te verbeteren. Behoud-
zucht, denkluiheid en onwetendheid spelen een
rol. Onder vermelding van symbolen uit de myt-
hologie, oude religies, hedendaagse religies, heils-
leervormen, en de symboliek der psychologie,
waarin het paard een centrale rol speelt, wordt
aagegeven, waarom de mens juist het paard tot
onvoorwaardelijke onderwerping wil dwingen.
Deze geldingsdrang speelt vooral een rol bij
mannen tot de leeftijd van veertig jaar.
Wanneer mensen, nadat zij bekeerd zijn, tot de
prediking van een zachtzinniger benadering van
paarden overgaan, worden ze door de meerder-
heid der toehoorders voor dwazen aangezien.
Betere vormen van omgang met paarden op basis
van praktische en economische redenen, even-
tueel op basis van wetgeving, politieke belangen,
en zelfs door voorlichting, zijn nauwelijks in staat
om het verzet te breken.

Schrijver is ongetwijfeld een oprechte voorstander
van de bevordering van het welzijn der dieren.
Zijn motieven zijn vaak erg zwak, en zelfs ten dele
onjuist. Het vervoer met het hoofd in de rij-
richting heeft mijns inziens zeker voordelen, het is
normaler voor het paard,; de bezwaren komen
vrijwel uitsluitend voort uit te snel optrekken, te
hard rijden, plotseling remmen etc. Het is geheel
onjuist om het paard het meest kwetsbare, weer-
loze hoefdier te noemen. De ongenuanceerde
schrijftrant is irritant en verwerpelijk. De verwij-
zingen naar symbolen uit de mythologie etc., ver-
raden een zeer beperkte psychologische kennis.
Er is zoveel te verbeteren in de omgang met die-
ren, en te bevorderen bij het welzijn der dieren, dat
het mijns inziens beter ware, dat meer mensen met
een grote dagelijkse ervaring zich gaan inzetten
voor deze wereld-omvattende taak. Psychologi-
sche en filosofische overwegingen omtrent deze
problematiek zijn ontoereikend om deze doel-
einden te bereiken.

Spondylose of cauda equina
syndroom van landbouwhuis-
dieren en/of gezelschapsdieren

In deze rubriek, die in principe open
staat voor elke auteur die zich op spe-
cialistisch niveau met de diergenees-
kunde van landbouwhuisdieren en/of
gezelschapsdieren bezighoudt, wordt
een brug geslagen tussen de eerste- en
tweedelijns diergeneeskunde.
Er is sprake van praktische relevantie
en de bijdragen geven inzicht in de
diagnostiek en behandeling van door-
verwezen patiënten uit diverse discipli-
nes. Theoretische aspecten of nieuwe
ontwikkelingen in de diergeneeskunde
worden eveneens belicht.

Op verwijzing werd voor röntgenologisch
onderzoek aangeboden aan 7-jarige Heide-
wachter in verband met locomotiestoornis-
sen aan de achterhand. De klacht bestond
sinds enkele maanden en was acuut ont-
staan. Trauma tijdens een boswandeling
kon in de anamnese niet worden uitgesloten.
Bij rechtlijnige beweging waren cr geen
klachten, de hond ging opvallend moeizaam
zitten en het staande dier vertoonde een tril-
lende achterhand. Er was geen sprake van
spieratrofie. Mictie- en defaecatiepatroon
waren niet veranderd. Orthopaedisch on-
derzoek van de beide achterbenen met inbe-
grip van de heupgewrichten verliep negatief.
Bij palpatie en percussie van het lumbosa-
cralc gebied, alsmede bij overstrekken en
-buigen van het lumbosacraalgewricht wer-
den geen heftige pijnuitingen waargenomen,
wel veranderde het adempatroon duidelijk:
de hond stopte met hijgen. Spinale reflexen
en houdingsreacties waren normaal. Rectaal
toucher leverde geen aanvullende informatie
op.

Röntgenologisch onderzoek van de door-
verwijzende collega had bestaan uit een op-
name van het bekken in ventrodorsale rich-
ting met gestrekte femoren (\'HD-positie 1\')
en een zijdelings overzicht van het lumbale
en sacrale deel van de wervelkolom. De
heupgewrichten vertoonden geen afwijkin-
gen. De lumbosacrale overgang vertoonde
aan de ventrale zijde een niet volledige
spondylosebrug. zich op de venlrodorsaal-
opnamc beperkend tot de mediaanlijn. Deze
reactieve veranderingen zouden ongeveer
twee maanden oud kunnen zijn.
Gezien de klinische bevindingen (alleen pro-
blemen bij traplopen, reactie bij buigen en
strekken van het lumbosacraalgewricht en
de trillende achterhand) en de aanwezige
spondylose zonder volledige overbrugging
van de betreffende wervels leek het zinvol
het röntgenologisch onderzoek uit te breiden
met zijdelingse opnamen van sacrum en
lumbaalwervels waarbij bewust een gedo-
seerde kracht uitgeoefend wordt op delen
van het skelet om een abnormale ruimtelijke
relatie aan te tonen.
Stress-opnamen

Hiertoe werd de hond gesedeerd met intra-
musculairO,l ml Acetadon per kg lichaams-
gewicht, nadat bij auscultatie van het hart en
palpatie van de perifere pols geen aanwij-
zingen voor circulatiestoornissen waren ge-
vonden.

De uitgangsopname gaf een identiek beeld
van de onvolledige spondylosebrug aan de
ventrale zijde van de lumbosacraalovergang
(fig. 1).

De \'stress-opnamen" toonden inderdaad een
lumbosacrale instabiliteit aan, zichtbaar aan
het verspringen van de lijn door de bodem
van het wervelkanaal van respectievelijk de
laatste lumbaalwervels en de eerste sacraal-
wervels, het wigvormig vernauwen van de
tussenwervelruimte bij Rexie en extensie en
de verplaatsing van de spondylotische haak
ten opzichte van de zevende lumbaalwervel
(fig. 2 en .3).

Op basis van de bevindingen van dil aanvul-
lende onderzoek kan de diagnose catida
equina syndroom gesteld worden.
Het cauda equina syndroom wordt veroor-
zaakt door instabiliteit van de wervels ter
hoogte van de laatste lumbaalwervels of de
lumbosacrale overgang. Ten gevolge van de
instabiliteit en de daarmee gepaard gaande
proliferatie van weke delen binnen het wer-
velkanaal treedt een vernauwing van het
wervelkanaal op. hetgeen kan leiden tot een
comprimeren van de daar aanwezige zenuw-
banen van de cauda equina. Aan de ventrale
zijde van het wervellichaam kan als reactie
op de instabiliteit de bekende spondylose
ontstaan. In eerste instantie kan dit, zoals in
bovengenoemde casus, leiden tot pijnuitin-
gen bij strekken of buigen van het betref-
fende gebied. Bij een voortschrijden van het
proces kunnen door verder comprimeren
van de zenuwen incontinentieverschijnselen

Fig. 1. Naticl\' röntgenologisch onderzoek; spondylose aan ventrale zijde van dc lumbosacraalover-
gang, de tussenwervelruimte niet geheel overbruggend.

Fig. 2. \'Stress\'-opname (strekken van de lumbosacrale overgang) laat een wigvormige vernauwing zien
van de tussenwervelruimte aan de dorsale zijde.

optreden en kan atrofie van de museulatuur
van de achterband optreden, met name de
strekkers van dc heup en de buigers van de
knie. De klachten verergeren bij beweging
en verdwijnen met rust. Deze aandoening
wordt in de Amerikaanse literatuur vooral
beschreven bij dc Duitse 1 lerder, doch dient
niet verward te worden met de bij dit ras op
oudere leeftijd voorkomende degeneratieve
myelopathie, wclkcgcpaard gaat met neuro-
logische uitvalsverschijnselen en is gelocali-
seerd in de witte stof van het ruggemerg,
meestal beginnend in de middelste lumbale
segmenten van het ruggemerg.
Ter nadere inventarisatie is een aantal rönt-
gentechnieken mogelijk:

— myelografic: vullen van dc subarachnoi-
dale ruimte met een daartoe geëigend con-
trastmiddel:

— intra-osscus vertebrale venografie: na
aanprikken van de mergholte van een staart-
wervel en comprimeren van de vena cava
caudalis door een buikverband zal het ge-
spoten contrastmiddel de weg via de veneuse
afvoer in het wervelkanaal volgen, die dan
zichtbaar afwijkend gaat verlopen;

— discografie: aanprikken van de tussen-
wervelruimte en locaal appliceren van een
contrastmiddel kan een ruptuur in dc annu-
lus fibrosis aantonen waardoor nuclcusma-
teriaal kan hernieren in de richting van het
wervelkanaal;

— myelografte heeft beperkte waarde omdat
de subarachnoïdale ruimte meestal ophoudt
binnen lumbale 6 en derhalve geen informa-
tie verkregen wordt over de lumbosacrale
overgang. Ervaringen met de venografie via
de staartwervels zijn op dit moment in Ne-
derland nog dusdanig dat geen 100% be-
trouwbaar beeld verkregen wordt, waarbij
de invloed van de ligging van de hond een
belangrijke factor schijnt te zijn. De disco-
grafie, door enkelen een zeer omstreden
techniek genoemd met grote gevaren, levert
slechts weinig aanvullende informatie met
betrekking tot dc \'wckedelen-situatie\' in het
betreffende gebied.

Dit overwegende en afzettend tegen de klini-
sche toestand van de hond is besloten in
eerste instantie geen aanvullende inventari-
satie tc doen.

— afwachten tot de instabiliteit verdwenen
is door een volledige overbrugging van dc
tussenwervelruimte door de spondylose;

het dak van het wervclkanaal om de com-
pressie van de cauda equina weg te nemen,
in overleg met dc eigenaar en dc doorverwij-
zend collega is besloten bewust af te wachten
tot overbruggingopgetreden is, waarbij con-
trole na een halfjaar zinvol lijkt. Bij ver-
slechtering, wijzend op een laedering van de
cauda equina zal een dorsale laminectomie
uitgevoerd worden.

R. .lanssen-
in pluimvee-, varkens-en rundvlees worden
incidenteel lage aantallen L. monocytogenes
(< 10^-10^ k.v.e./g) gevonden.
In gepasteuriseerde melk werd geen L. mo-
nocytogenes aangetoond. In de literatuur
wordt door sommigen aangegeven dat Lis-
teria de pasteurisatie overleeft. Volgens de
schrijvers van dit artikel is dit alleen het
geval als er een bijzonder hoge initiële be-
smetting aanwezig is of als er in een \'open
buis systeem\' gepasteuriseerd wordt.

Beckers HJ, Soentoro PSS en Delfgau-van
Asch EHM. Listeriose, een oude zoönose,
plotseling weer actueel. Voedingsmiddelen-
technologie 1988; 21 (2): 20-2.

Listeriose, veroorzaakt door Listeria mono-
cytogenes, is een zoönose die vrij zelden bij
mensen wordt vastgesteld. In de USA is de
incidentie 4-7 gevallen per miljoen inwoners.
In het verleden is deze ziekte zelden in ver-
band gebracht met voedsel. Recent waren er
enkele explosies van listeriose die de aan-
dacht op voedsel als vector vestigden.
Listeriose veroorzaakt bij de mens abortus,
doodgeboorten en meningitis en is gevreesd
vanwege zijn hoge mortaliteit.
In dit artikel wordt voor de detectie van L.
monocytogenes de methode van Beckers et
al. beschreven. Bij deze methode worden
acri- of trypaflavine, nalidixinezuur en cy-
cloheximide toegevoegd aan tryptosebouil-
lon en serumagar. Het kweken vindt plaats
onder micro-aerophiele omstandigheden.
Als bevestigingsreacties worden naast de
morfologie en de beweeglijkheid de nitraat-
reductie, de sulfietreductie, de ureumsplit-
sing en de katalase-activiteit bepaald.
Listeria is in diverse voedingsmiddelen aan-
getoond. Met name in rauwe melk en in
kazen bereid uit rauwe melk worden soms
hoge aantallen aangetroffen. In 14 van de 28
onderzochte monsters kaas (bereid uit rauwe
melk) werden van < 10^ tot 10\'\' k.v.e. L.
monocytogenes per gram aangetoond. Ook

\' .1. W. Garretsen, dierenarts voor Veterinaire Röntgenologie. Prof. Wentlaan 20. .3571 GC Utrecht.
\' R. Janssen, dierenarts voor Orthopaedic en Neurochirurchic, Chirurgische Kliniek voor Kleine
Huisdieren. Rietwijkerstraat 27. 1059 VV Amsterdam.

Varken

Virusdiarree door EVD bij varkens
in Zwitserland

Hojmann M und Wijier R. Serologische Un-
tersuchung über das Vorkommen der Epi-
zootische Virussdiarrhoe der Schweine
(EVD) in der Schweiz. Schw Arch Thk 1987;
129: 437-42.

Van de virale oorzaken van diarree bij var-
kens veroorzaken TGE en EVD de grootste
schade. Klinisch zijn ze vaak moeilijk te on-
derscheiden. Beide virussoorten behoren tot
de groep van de coronavirussen.
Antigenetisch zijn de genoemde virussoor-
ten duidelijk verschillend en daarop berust
dan ook de differentieel diagnose. In dit on-
derzoek is gebruik gemaakt van de indirecte
IET op sera van 2853 varkens.
Van 1859 sera van slachtvarkens zonder
anamnese reageerde 1,6% positief op EVD.
van 14 bedrijven met diarree reageerden op 7
bedrijven een deel van de varkens (48%) po-
sitief; van 11 bedrijven zonder diarree rea-
geerden alle varkens negatief op EVD.
De titerhoogte van de positieve dieren op dc
positieve bedrijven varieerde van I : 100 tot I
: 3200 (gem. 1 : 690).

Een seizoen-effect was niet vast te stellen.
TGE werd op 2 van de 14 bedrijven vastge-
steld, waarvan 1 x gecombineerd met EVD.
In België ligt het percentage varkensmestbe-
drijven met positieve EVD-titers hoger na-
melijk 50-80%. (Hoe dit in Nederland ligt is
nog niet bekend. Routinematig serologisch
onderzoek is op het CDI (en op de regionale
gezondheidsdiensten) niet mogelijk; Ref).

W. A. J. Cromwijk.

Per 1 februari is dr. P. W. de Leeuw be-
noemd tot directeur van de Stichting Ge-
zondheidszorg voor Dieren; op 28 januari
j.1. natn hij afscheid van het Centraal Dier-
geneeskundig Instituut, in zijn functie als
directeur onderzoek.

In zijn afscheidsrede waarschuwde de heer
De Leeuw tegen de uitholling van het
landbouwkundig onderzoek, zoals dat nu
verloopt.

Het huidige beleid van de overheid leidt
ertoe dat de onderzoeksinstellingen steeds
afhankelijker worden van externe financie-
ring. Dit houdt bijvoorbeeld voor het CDI
het gevaar in dat het instituut zich ontwik-
kelt in de richting van een veterinair
farmaceutisch ontwikkelingslaborato-
rium. De betekenis daarvan resulteert naar
zijn inzicht in een volgend-belcid, dat in
principe puur een economische basis heeft.
\'We mogen nooit vergeten dat de Neder-
landse veehouderij onze achterban is, een
andere houding past niet bij een onder-
zoeksinstelling als het CDI en zeker niet
bij een beleidsadviesinstituut\', aldus de
heer De Leeuw.

Tenslotte hekelde de heer De Leeuw de
plannen tot verzelfstandiging. Met name
als dat voor het CDI in een verband met
de Directie Landbouwkundig Onderzoek
wordt uitgewerkt.

Hij stelde dat het werkterrein van het CDI
nauw verbonden is met de Veterinaire
Dienst en inet de Stichting Gezond-
heidszorg voor Dieren. Iedere uitwerking

die tekort doet aan deze symbiose is
kunstmatig en contraproductief. Het is
verbazingwekkend dat men op het Minis-
terie deze gevaren niet ziet en hij achtte dit
een slechte zaak voor de Nederlandse
veehouderij.

Drs. H. A. M. Elsinghorst
benoemd tot directeur
Gezondheidsdienst voor
Dieren van West- en
Midden-Nederland

Onlangs is de benoeming bekend gemaakt
van de heer drs. H. A. M. Elsinghorst, die-
renarts, tot directeur van de Gezond-
heidsdienst voor Dieren van West- en
Midden-Nederland als opvolger van de
heer drs. .1. H. G. van Wijhe.

Collega Elsinghorst werd geboren in 1940
te Winterswijk en heeft vanaf 1967 tot
1987 praktijk uitgeoefend in een grote
Brabantse groepspraktijk. Vanaf 1 januari
1987 is hij werkzaam bij de Veterinaire In-
spectie in de functie van Veterinaire In-
specteur van de Volksgezondheid voor
Noord-Brabant en Limburg.
Op maatschappelijk en diergeneeskundig
gebied bekleedde collega Elsinghorst een
aantal bestuurlijke functies. Vanaf 1986
was hij voorzitter van de Afdeling Noord-
Brabant van de KNMvD.
Collega Elsinghorst zal in de loop van
1989 alle taken overnemen van collega .1.
H. G. van Wijhe, die dan gebruik gaat
maken van de VUT-regeling.
De KNMvD feliciteert collega Elsinghorst
van harte met deze benoeming en wenst
hem veel succes in deze functie toe.

Toch hebben wij een sterke bin-
ling met üw vak, want al vele jaren
ang adviseren en helpen wij
ü toe, ook als u zich elders mocht
gaan vestigen.

En omdat u van meet af aan
samenwerkt met dezelfde adviseur,
kan er een zeer persoonlijke relatie

lierenartsen zoals u, bij het financieel ontstaan die borg staat voor een opti-
n fiscaal opzetten, uitbouwen en ma- maal wederzijds begrip,
lagen van hun praktijk. Cliënten die wij ooit leerden ken-

Wij kunnen geen operatie uitvoe- nen in hun studententijd en met wie
en, maar wij weten wél alles van de wij samen hun praktijk hebben
:oop en verkoop van een dieren- opgezet adviseren wij nu, tientallen
irtsenpraktijk, de financiering van het jaren later, bij het effectief beleggen
)and, de inrichting, goodwill, debi- van hun welverdiende kapitaal,
euren, enz., van de verzekerings- De Crediet en Effecten Bank on-

onstructies die voor zo\'n vestiging derscheidt zich door \'n opstelling en
lodig zijn en de belastingtechnische werkwijze, waarbij kleinschaligheid
acetten voor vrije beroepen. en maximale individuele aandacht

Al deze specialistische kennis sleutelbegrippen zij a
taat ook u ten dienste. Waar u ook Een vrijblijvend kennismakings-
[evestigd bent. Hoewel wij een van gesprek biedt u de gelegenheid onze
mdsher in Utrecht gesitueerde bank deskundigheid op de proef te stellen,
ijn, is uw plaats van vesti- Bel 030-560911 en

[ing geen enkel probleem, m ^ "iüJliüüllüt B j één van de adviseurs van
Onze adviseurs onder- B "C"\\T onze sector vrije beroepen

louden nauw contact met ^^^ JuJL i Ml^ komt naar u toe, waar u
lierenartsen in geheel CREDIET EN EFFECTEN BANK zich ook bevindt.

Bevat geattenueerd, levend
Rotavirus, serotypen A, en in
gevriesdroogde vorm dat direkt voor
gebruik wordt opgelost in het
geïnactiveerde, gezuiverde en van
adjuvans voorziene E. Coli vaccin.
Het E. Coli vaccin bevat de pili-
antigenen LT-K88, K99, 987P en F41.

Een eerste vaccinatie van zeugen
en gelten tweemaal 2 ml n.l. op 5
weken en 2 weken vóór de partus,
daarna kan men bij elke volgende
dracht volstaan met één enting twee
è drie weken vóór het biggen.

Verpakking: Flakon à 20 ml (10 doses) Flakon à 50 ml (25 doses).
Producent: AMBICO INC., U.S.A.

Syntex introduceert haar vernieuwde ontwormings-
bolus: Synanthic Multidose Plus. Deze bolus
bevat meer wormmiddel en is daardoor geschikt
voor kalveren en pinken die op het moment van
toedienen, 100-400 kg wegen. Dus voor vrijwel
alle jongvee. Voor kalveren tot 250 kg kan ook
Synanthic Multidose 130 worden gebruikt.
Na toediening geeft Synanthic Multidose Plus ge-
durende vier maanden vijf keer een behandeling
Synanthic (oxfendazole) vrij. De dieren worden
dus vijf keer ontwormd, de eerste keer ongeveer 23
dagen na toediening.

Na eenmalige toediening zijn de dieren vrijwel het
gehele weideseizoen tegen wormen beschermd.
De werkzame stof van de bolus, Synanthic (ox-
fendazole), is een modern en krachtig breedspee-
trum wormmiddel. Iedere dosering is actief tegen
de aanwezige longwormen, lintwormen en maag-
darmwormen. Daarnaast doodt Synanthic ook de
wormeieren en onvolwassen stadia.
Synanthic Multidose werd uitvoerig wetenschap-
pelijk getest. De zwaarste test is echter de praktijk:
meer dan 50.000 gezonde, goed ontwormde dieren
staan borg voor een betrouwbare werking van het
Multidose systeem. Het Centraal Diergeneeskun-
dig Instituut onderzocht de preventieve werking
van de bolus tegen longwormziekte. Zij vonden
dat de Multidose bolus ziekteverschijnselen voor-
kwam en de opbouw van een goede weerstand
toeliet\'.

Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot:
Syntex International B.V., Animal Health Divi-
.sion, Limpergstraat4, 2288 AD Rijswijk, tel. 070-
900795.

Drie jaar geleden werd Repidose 5 met succes in
Nederland geïntroduceerd. Dit ontwormingssys-
tcem met langwerkende geprogrammeerde bolus-
sen werd in de research laboratoria van Coopers
ontwikkeld.

Naast Repidose 5 brengt Coopers nu Repidose
Forte op de markt. Repidose Forte is speciaal
vervaardigd voor het ontwormen van runderen
van 250-400 kg, terwijl Repidose 5 haar toepas-
sing vindt bij dieren van 100-250 kg lichaamsge-
wicht. Repidose 5 is ook in de Nederlandse prak-
tijk zeer effectief gebleken. De meer oxfendazole
bevattende Repidose Forte bolus zal dan ook
zeker aan de verwachtingen voldoen.
Voor nadere informatie: Coopers Agrovet B.V.,
Usselmeerlaan 2, 1382 JT Weesp. Tel. 02940-
80422.

Intervet Nederland B.V. heeft haar reeks pluim-
veevaccins uitgebreid met het combinatievaccin
AE-PD Vaccin Nobilis®. Met dit vaccin, via de
WingWeb-methode toegediend, worden alle die-
ren tegelijk gevaccineerd tegen zowel trilziekte
(AE) als pokken-dipheterie (PD). Men is hierbij
dus niet afhankelijk van de spreiding van het ent-
virus tegen trilziekte. Een trefzekere combinatie
die arbeidsbesparing voor de eigenaar en minder
stress voor het dier oplevert. AE-PD Vaccin Nobi-
lis® wordt geleverd in flacons a 500 doses met
bijbehorende applicator.

Intervet Nederland B.V. introduceert Nobi®-
Porvac Parvo, een geïnactiveerd parvo-vaccin
voor varkens, gebaseerd op het zeer werkzame
Intervet adjuvans. Het parvo-virus is ongevaarlijk
voor varkens maar pathogeen voor jonge em-
bryo\'s. Vaccinatie met geïnactiveerd parvo-vaccin
verhindert de passage van het virus via de placenta
naar de vrucht. In een challenge-experiment bleek
Nobi®-Porvac Parvo een volledige bescherming
te geven. In een veldproef werden varkens on-
geacht het stadium van de reproductiecyclus ge-
vaccineerd. Bij geen van de varkens werd een
significante lokale of algemene reactie waarge-
nomen. Het parvo-virus is op vrijwel alle var-
kensbedrijven aanwezig en veroorzaakt economi-
sche schade door een verlaging van het aantal
levend geboren biggen. Vaccinatie met Nobi®-
Porvac Parvo voorkomt deze door parvo-virus
veroorzaakte schade.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen
met Intervet Nederland B.V., tel. 08855-87654.

Hapadex®, a new anthelmintic from Schering
Animal Health that combines broad-spectrum
control of endoparasites with the speed and con-
venience of an injectable, is now available in Ar-
gentina, Brazil, France, Spain, the United King-
dom, and in the Netherlands.
Hapadex was first introduced in Spain in January
1986 under the name of Hapasil.
Hapadex, which has since become available in
Argentina, Brazil, France, the United Kingdom
and in the Netherlands^ is scheduled to be intro-
duced in several other European and Latin
American countries in 1988.
Schering will initially market Hapadex for use in
ruminants: however, plans are already under way
for second-generation products and expanded
species claims.

De nationale plannen met betrekking tot de
controle op de toepassing van hormonale
stoffen, die de EG-lidstaten ingevolge arti-
kel 4 van de Richtlijn van de Raad inzake het
onderzoek van dieren en van vers vlees op de
aanwezigheid van residuen, no. 86/469
EEG, bij de Commissie hebben ingediend,
zijn thans goedgekeurd, zij het onder enig
voorbehoud waar het gaat om de plannen
van Griekenland en Portugal.
Tijdens de behandeling in het Permanent
Veterinair Comité op 13 en 14 januari j.1. is
van de zijde van de Commissie toegezegd dat
al het mogelijke wordt gedaan om de nor-
male waarden van natuurlijke hormonen bij
slachtdieren vast te stellen, zodat wederrech-
telijke toepassing van deze stoffen kan wor-
den vastgesteld en bestreden.

Zoals bekend hebben zich vorig jaar voor
het eerst enkele uitbraken van CEM in Ne-
derland voorgedaan. Naar aanleiding van
het toen verrichte onderzoek naar de her-
komst en verspreiding van de ziekte is ook
een aantal merries verdacht verklaard.
Herfst vorig jaar is een plan opgezet om al
deze dieren te screenen op CEM.
Een in verband met deze ziekte als verdacht
geregistreerde merrie heeft haar veulen ver-
worpen. Bij onderzoek bleek deze vrucht
met CEM besmet te zijn. Hoewel de merrie
zelfbij onderzoek in eerste instantie negatief
was gebleken, is de conclusie dat zij toch
besmet is en is zij op de lijst van besmette
dieren geplaatst.

Het valt niet geheel uit te sluiten dat binnen
de groep verdachte merries nog een enkel
geval van CEM aan het licht zal komen.
Daarbij gaat het dan wel om een secundair
geval, géén nieuwe uitbraak.

Dierziektebulletin nr. 2 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 31 januari 1988 ver-
meldt het volgende aantal gevallen van aangifte-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

De Veterinaire Dienst te Rome meldde dat op 1
februari in de gemeente Posada, provincie Nuoro,
Sardinië, het eerste geval van varkenspest van dit
jaar was geconstateerd.

Het aantal positief-bevindingen dit jaar in Spanje
was per 21 januari opgelopen tot 47 en dat in
Portugal per identieke datum tot 9.

In de periode van 1 t/m 20 januari meldde Portu-
gal in totaal 64 gevallen van besmettelijke long-
ziekte bij runderen.

De Italiaanse Veterinaire Dienst liet weten, dat in
de periode van 15 t/m 25 januari nog 5 uitbraken
van pseudo-vogelpest waren geconstateerd in de
provincies Vicenza en Padova. Het totaal voor dit
jaar kwam hiermee op 11.

Kring Dierenartsen \'Het Gooi\', vergadering
in café \'De Vrije Heeren\', Laren; 20.30 uur.

3—5 6. Tagung über Krankheiten der Vogel
mit Schwerpunkt Tauben und Wassergeflü-
gel, München (pag. 1433 1987).

4 PAO-D: cursus Practische Röntgennologie
Gezelschapsdieren (Wageningen).
PAO-D: Patiëntendemonstratie.
PAO-D: cursus Histologisch/histometrisch
onderzoek.

Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering runde-
ren, aanvang 20.15 uur.

Ruim anderhalf jaar geleden is er over ge-
sproken om drachtigheidsonderzoek door in-
seminatoren uit te laten voeren. In het
noorden van het land heeft dit aanleiding
gegeven tot een heftige reactie van de dieren-
artsen, waarbij zelfs gesproken is over inse-
mineren door dierenartsen. Uiteraard is dit
niet tot heil van dierenarts, inseminator (KI)
en veehouder, omdat het aanleiding geeft tot
gespannen verhoudingen.
Beter is het om gezamenlijk te bezien welke
de doelstellingen van veehouder, dierenarts
en Kl-vereniging zijn.

De veehouder wil met zo weinig mogelijk in-
seminaties tijdig zijn koeien drachtig
hebben. Dit is hetgeen waar ook de Kl-ver-
eniging naar streeft. Immers een verlaging
van het gemiddeld aantal inseminaties per
geïnsemineerde koe van 1,7 naar 1,6 bete-
kent bij 100.000 geinsemineerde koeien een
verlaging van 10.000 inseminaties.
De dierenarts, maar ook de inseminator,
dienen er, in goede samenwerking met de
veehouder, naar te streven, dat koeien, die
geïnsemineerd worden, een optimale be-
vruchtingskans hebben. De dierenarts kan
dit doen via een vruchtbaarheidsbegeleiding,
waarbij drachtigheidsonderzoek maar een
klein onderdeel is.

De veehouder dient er op gewezen te worden
om op het juiste moment goed tochtige
koeien aan de inseminator aan te bieden. Bij
twijfel zou de veehouder eerst een progeste-
rontest op het bedrijf moeten doen of laten
uitvoeren. Op deze manier wordt voorkomen
dat, zoals nu het geval is, 5 tot 10% van de
koeien op het verkeerde moment voor inse-
minatie wordt aangeboden. Het zou ook
mogelijk zijn, dat de inseminator, bij twijfel,
een progesterontest uitvoert.

In een goede samenwerking is meer te be-
reiken dan in een concurrentiesfeer. Als
voorbeeld hiervan mag een onderzoek van
Kl-Oost, in samenwerking met de Gezond-
heidsdiensten voor Dieren in Gelderland en
Overijssel en Flevoland, genoemd worden.
Alle inseminatoren zullen op 1 werkdag een
melkmonster voor progesterononderzoek
nemen op het moment van de inseminatie.

Dit betekent, dat er ongeveer 4000 koeien
bemonsterd worden. Daarnaast wordt er per
koe een enquêteformulier ingevuld met ge-
gevens betreffende de koe, maar ook met
een aantal vragen aan de inseminator
waarom hij denkt, dat de koe al dan niet een
goede bevruchtingskans heeft. Aldus kunnen
criteria ontwikkeld worden aan de hand
waarvan een inseminator goed, of althans
beter, een uitspraak kan doen over het al of
niet tochtig zijn van de te insemineren koe.
Voor de KI biedt dit onderzoek de mogelijk-
heid om te zien of er in bepaalde rayons
meer koeien op het verkeerde moment voor
inseminatie worden aangeboden. Dit kan
weer aanleiding zijn om, in samenwerking
met de praktici en Gezondheidsdiensten, in
de slechte(re) rayons gerichte voorlichtings-
activiteiten te ontplooien. In goede samen-
werking kunnen ook de bedrijven met
slechte bevruchtingsresultaten gesignaleerd
worden en in een vruchtbaarheidsverbete-
ringsprogramma opgenomen worden.

Daarnaast zouden gebieden voor nader on-
derzoek aangegeven kunnen worden, waarin
alte partijen zouden moeten participeren,
hetzij in de vorm van mankracht, hetzij fi-
nancieel Een zeer hoge prioriteit verdient
het ontwikkelen van - nieuwe - criteria,
waaraan een koe dient te voldoen voor een
optimale kans op een geslaagde bevruchting.
Nu wordt dit alleen gedaan via rectaal en
vaginaal onderzoek, wat slechts een ruwe
indicatie oplevert. Eenvoudige, bijv. chemi-
sche bepalingen in uterus, cervix- en/of va-
ginaslijmmonsters zouden wellicht nuttige
aanvullingen kunnen verschaffen. Onderzoek
in deze richting lijkt veelbelovend, zoals op
één van de vergaderingen van de Groep KI
en Zootechniek door collega Zaayer werd
getoond.

Tot slot zou ik nog willen wijzen op de drin-
gende noodzaak van een goede reglemente-
ring rond de embryotransplantatie, een
(spannings)veld waar zowel de Kl-ver-
enigingen als de plaatselijke dierenartsen en
Gezondheidsdiensten werkzaam zijn.

Uitgerekend in het jubileumjaar 1987, waarin de KNMvD de samenleving wilde laten zien
wat de diergeneeskunde mens en dier te bieden heeft, werd de dierenartsenorganisatie ge-
plaagd door een bestuurscrisis. Naarstig werd gezocht naar een nieuwe voorzitter die in staat
mocht worden geacht het gedeukte imago op te poetsen en de gelederen te sluiten. Niemand
anders dan prof. dr. E. H. Kampelmacher, de kleine man met het grote verstand, werd bereid
gevonden deze zware taak op zich te nemen. Tijdens de Algemene Vergadering in oktober
werd hij gekozen tot voorzitter. De eerste 100 dagen is Kampelmacher zonder kleerscheuren
doorgekomen en toont hij zich optimistisch over de toekomst.

Het besturen is prof. Kampelmacher niet
vreemd. Binnen de beroepsorganisatie was
hij onder meer lid van het Hoofdbestuur
van 1969-1973. Daarbuiten bekleedde hij
topfuncties bij het RIVM, waar hij zijn ac-
tieve loopbaan in 1986 afsloot als plaats-
vervangend Directeur-Generaal.

Wat heet afsluiten van een loopbaan als je
in je 67e levensjaar nog aan iets nieuws be-
gint. Wat brengt iemand daartoe? Een
reden om eens met prof. Kampelmacher te
gaan praten.

De relatie tussen interviewer en geïnter-
viewde is een niet gebruikelijke. Beiden

zijn we dierenarts, hoewel het generatie-
interval 30 jaar is, en beiden zijn we lid van
dezelfde organisatie. Dit plaatst mij als in-
terviewer in een zekere afhankelijkheidsre-
latie tot de geïnterviewde, wat het houden
van een confronterend interview er niet
gemakkelijker op maakt. Desondanks
hebben wij op een vroege maandagochtend
in januari een openhartig gesprek gehad
met het doel de leden te laten zien met
welke inzet, instellingen visie deze nieuwe
voorzitter de KNMvD leidt.

De eerste vraag ligt voor de hand. Na uw
verkiezing tot voorzitter heeft u tijdens de
Algemene Vergadering gezegd dat het
KNMvD-autootje in 1987 een deukje heeft
opgelopen en dat men al hard bezig is ge-
weest met uitdeuken en plamuren. Dit jaar
moet er worden overgespoten en gepoHshed.
U hoopt vervolgens met het opgeknapte au-
tootje met steun en medewerking van alle
leden de toekomst met grote kracht tege-
moet te rijden. Toch bestonden er bij u grote
aarzelingen over het aanvaarden van het
ambt van voorzitter. Waarom?

\'Als lid van de KNMvD had ik kennis ge-
nomen van de bestuurlijke problemen en
ik was daar nogal door geschockeerd. Uit
de brief die we destijds van het Hoofdbe-
stuur kregen en waarin ons de bestuurscri-
sis werd inedegedeeld, heb ik opgemaakt
dat er toch heel wat aan de hand moest
zijn, anders was het Hoofdbestuur nooit
tot zo\'n brief gekomen. Mijn aarzeling is
mede hieruit voortgekomen, maar mis-
schien nog veel meer door het feit dat ik de
laatste 15 jaar volledig aan de zijkant heb
gestaan van de KNMvD. Dat kwam door
mijn functie bij het RIVM en mijn buiten-
gewoon hoogleraarschap in Wageningen.
Ik was dan ook buitengewoon verrast dat
men mij vroeg voor het voorzitterschap.
Mijn aarzeling om voorzitter te worden
werd nog versterkt doordat ik van vele
kanten steeds weer hetzelfde hoorde;
\'Denk er goed aan, je steekt jezelf in een
wespennest.\' Dat heeft de beslissing niet
gemakkelijker gemaakt. Toch ben ik
iemand die uitdagingen opzoekt. Boven-
dien kwam m\'n sentiment over mijn be-
trokkenheid bij de KNMvD in het verleden
weer bovendrijven. Die uitdaging en het
sentiment hebben bij de aanvaarding van
het ambt de doorslag gegeven.\'

Daarmee heeft u zich dus in dat \'wespennest\'
gestoken. Wat wordt daarmee bedoeld?

\'Mij is te kennen gegeven dat er grote
moeilijkheden zouden zijn op het secreta-
riaat. Ook zou de samenwerking tussen het
secretariaat en het Hoofdbestuur te wensen
overlaten, alsook de samenwerking tussen
de secretarissen en de communicaties naar
de leden. Voorts lagen er de geweldige
problemen die op het beroep afkomen.
Men is niet in staat gebleken om uit al die
problemen te komen. Daarvoor moest men
zelfs een adviesbureau inhuren.\'

U hebt de uitdaging aanvaard en hanteert nu
100 dagen de voorzittershamer. Van 1969
tot 1973 maakte u ook deel uit van het
Hoofdbestuur, dat toen onder voorzitter-
schap .stond van H. A. van Rie.ssen. Als u een
vergelijking maakt tussen de periode van
toen en nu, wat zijn dan de meest opmerke-
lijkste verschillen?

\'De verschillen zitten niel zozeer in de
diergeneeskunde maar in onze samenle-
ving. In 15 jaar tijd is de sfeer in onze sa-
menleving radicaal gewijzigd. Een nieuwe
generatie heeft voor een groot deel het
stuur overgenomen. Mijn generatie en dus
ook die van Van Riessen had een volstrekt
andere visie op het leven. Wij kwamen uit
de donkere tunnel van de Tweede Wereld-
oorlog en alles buiten die tunnel was licht.
Wij zijn toen met groot optimisme en werk-
lust aan de wederopbouw begonnen. Dat
heeft tot het eind van de zestiger jaren ge-
duurd en toen is de welvaartsstaat over ons
heen gekomen, met alle gevolgen van
dien."

Welke invloed hebben die veranderingen in
de samenleving op de beroepsgroep gehad?

\'Twintig jaar geleden was de sfeer meer
ontspannen, meer open, meer kameraad-
scliappelijk, meer \'ouwe jongens krenten-
brood\'. Het\'respect voor elkaar en ook
voor ons beroep is daarna minder ge-
worden. In het begin van de zeventiger
jaren is er een anti-autoriteitsrevolutie ge-
komen. Ik heb dat als hoogleraar in Wa-
geningen aan den lijve meegemaakt. De
democratiseringsgolf leidde tot ontluiste-
ring van iedere autoriteit. Elke autoriteit,
elke hoogleraar werd als het ware in een
hoek getrapt. Gelukkig is er in de laatste
jaren weer wat meer evenwicht gekomen.
Daar komt nog bij dat in de jaren zeventig
het aanzien van ons beroep sterk is veran-
derd. Wij waren tot die tijd een zeer geslo-
ten groep met heel veel macht en dat is vol-
ledig van binnenuit opengebroken. In die
tijd was het nog mogelijk dat iemand op
grond van zijn capaciteiten, persoonlijkheid
en optreden autoriteit kon zijn. En dat werd
toen ook aanvaard. Daarna niet meer. Niet
omdat er slechtere mensen kwamen, maar
juist vanwege die anti-autoriteitsgolf.\'

Mag ik uil uw woorden opmaken dal u het
betreurt dat die sfeer van \'ouwe jongens
krentenbrood\' in de loop der tijd minder is
geworden?

\'.Ia. Men heeft mensen gevonden die bereid
waren buiten de gemeenschap te treden
door bij anderen in dienst te gaan om an-
dermans belangen te dienen. Het gevolg
daarvan was dat die hechte gemeenschap
werd opengebroken. Zo hebben wij als die-
renartsen een bepaalde verhouding tot de
geneesmiddelenindustrie. Door daar dieren-
artsen in te huren en ze helemaal voor de
belangen van die industrie te laten op-
komen — waar op zich niets verkeerd aan
is — verdun je het \'ouwe jongens krenten-
brood\' idee. Dit is maar een voorbeeld, zo
is het met veel dingen gegaan.\'

\'Ja, heel duidelijk. Ook daar zijn belangen
opengebroken. Ik heb me destijds uiter-
mate verbaasd, dat een niet-dierenarts di-
recteur van de RVV kon worden. Dat was
voor mij het meest doorslaggevende bewijs
van een afbrokkelende eenheid en geza-
menlijke kracht van ons beroep.\'

Uu uw betoog is duidelijk geworden dat we
nu een ander soort beroepsgroep hebben dan
twintig jaar geleden. Heeft u zorgen over de
toekomst van onze organisatie?

\'Ja. M\'n voornaamste zorg heb ik geuit in
mijn nieuwjaarsboodschap in het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde (1). Het be-
treft de brieven die binnenkomen waarin
dierenartsen het lidmaatschap van onze
organisatie opzeggen. Iedere frustratie in
een maatschap, bij een firma of over een
krantenartikel wordt onmiddellijk vertaald
in een opzegging van het lidmaatschap.
Ruim 80% van de dierenartsen is lid van
de KNMvD. Men heeft mij verteld dat dit
percentage hoog is in vergelijking met an-
dere beroepsgroepen. Ik vind dat maar een
schrale troost. Realiteit is dat ik 20% van
alle dierenartsen mis en dat betekent een
verzwakking van onze zeggenschap bij de
Overheid en andere instanties. In de ko-
mende jaren is die zeggenschap voor ons
beroep van levensbelang. Als wij geen zeg-
genschap hebben zal in het bijzonder het

vrije beroep in de knel komen. Die zeggen-
schap krijg je alleen als je namens velen
kunt spreken.\'

U vindt het zorgelijic dat 1/5 van alle dieren-
artsen huiten de organisatie staat. Heeft u
een idee hoe dat komt?

\'Zoals ik net al gezegd heb wordt dat voor
een groot deel veroorzaakt door frustraties
die afgewenteld worden op de Maatschap-
pij. Een andere oorzaak is het volkomen
lege gezegde: \'Ik betaal mijn contributie,
maar wat krijg ik er voor\', zonder dat men
er verder over nadenkt wat men er inder-
daad voor krijgt en wat heel moeilijk is uit
te drukken in duidelijk aanwijsbare facet-
ten. Nog een aspect is dat er dierenartsen
zijn die in een andere dan praktische be-
roepsuitoefening terechtkomen en dan
geen lid worden of hun lidmaatschap op-
zeggen. Dat is onzin. Als je anders dan de
praktische diergeneeskunde beoefent houd
je toch niet op met dierenarts te zijn? Dan
houd je toch niet op met te behoren tot de
dierenartsenorganisatie die opkomt voor
de belangen van de totale diergenees-
kunde?\'

De cijfers wijzen uit dat de organisatiegraad
onder dierenartsen die het beroep zelfstandig
uitoefenen beduidend hoger is dan onder die-
renartsen die in loondienst zijn. Daarbij is de
relatief lage organisatiegraad onder dieren-
artsen bij de Faculteit Diergeneeskunde het
meest opvallend. Dergelijke scheve verhou-
dingen passen slecht in uw solidariteit.sge-
dachte.

\'Ik ben onvoldoende op de hoogte van de
gegevens, maar ik ben bijzonder verbaasd
dat verhoudingsgewijs zo weinig faculteits-
medewerkers, die zo nauw gelieerd zijn aan
het beroep, lid zijn van onze organisatie.
Je hoort vaak dat universiteitsmedewer-
kers het lidmaatschap van de KNMvD ge-
lijkstellen met het hebben van een abon-
nement op het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde. Deze mensen denken dat
ze niet meer krijgen voor hun contributie.
Aangezien ze het Tijdschrift ook in de
bibliotheek kunnen lezen, worden ze geen
lid. Die KNMvD biedt wel degelijk meer
dan een tijdschrift, daar kan ik een boek
over volschrijven.\'

De moderne diergeneeskunde kenmerkt zich
door differentiatie en divergentie. Steeds
meer dierenartsen zullen het terrein van de
niet-traditionele beroepsuitoefening be-
treden. De KNMvD stimuleert dat ook. ge-
tuige het verslag van de Besturendag die in
augustus van het vorig jaar is gehouden (2).
De KNMvD wordt vooral beschouwd als een
belangenorganisatie voor de praktici.
Zullen diegenen die voor de niet-traditionele
beroepsuitoej\'ening kiezen nog wei voldoende
door de leden van de KNMvD als veterinair
herkend en erkend worden? Met andere
woorden, zal differentiatie en divergentie
niet ten koste gaan van de solidariteit?

\'Die kans loop je. We zullen er alles aan
moeten doen om aan die solidariteitsge-
dachte meer inhoud te geven. Al die ver-
schillende groeperingen binnen de dierge-
neeskunde hebben een gemeenschappelijke
noemer. Ze moeten wat hun belangen be-
treft aan elkaar gekoppeld worden. Het
grote gevaar is dat men in zijn eigen we-
reldje te veel zijn eigen doelstellingen en
profijt nastreeft. Dat is een heilloze weg.
Op den duur heeft dat een negatief effect
op ons vakgebied en dus op ons beroep.
We moeten duidelijk laten zien dat die ge-
meenschappelijke noemer aanwezig is en
datje via die gemeenschappelijke noemer
aan kracht wint.\'

Wat wilt u er aan doen om meer dierenart-
sen bij de beroepsorganisatie te betrekken?

\'Laat ik voorop stellen dat ook wij als or-
ganisatie in onze taak tekortschieten. Wij
hebben als Hoofdbestuur dan ook afge-
sproken dat we de dierenartsen beter dui-
delijk moeten maken wat de niet-tastbare

aspecten zijn van het lidmaatschap van de
KNMvD. De dienstverlening kan materieel
of financieel zijn, dat is tastbaar. Maar er
bestaat ook nog iets als niet-tastbare be-
langenbehartiging en daar gaat het om. Als
ik in dialoog ben met een of andere over-
heidsinstantie, dan maakt het voor mij een
groot verschil of in namens 80% of namens
95% van de dierenartsen spreek. Eenheid
maakt macht. We moeten de beroepsgroep
duidelijk maken hoe belangrijk die solida-
riteit is; wat daarvan de betekenis is zonder
het meteen te hoeven uitdrukken in geld.\'

Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst. Vee!
veterinaire studenten zijn kandidaatlid.
Maar er zijn er nog genoeg die over de
drempel getild moeten worden. Te veel stu-
denten ervaren de KNMvD als een club van
gevestigde dierenartsen (3). Hoe denkt u de
studenten meer bij de organisatie te be-
trekken?

\'We moeten de studenten veel en perma-
nente voorlichting geven over onze doel-
stellingen en activiteiten. We moeten ze
duidelijk maken dat het kandidaatlidmaat-
schap een aanloop is om straks deel uit te
maken van een beroepsgroep. We moeten
de contacten in de persoonlijke sfeer uit-
breiden. Studenten zouden meer door
leden van KNMvD uitgenodigd moeten
worden om eens een tijdje mee te lopen in
de praktijk. Hoe eerder dat in de studie
gebeurt, hoe sterker de band wordt tussen
student en beroepsgroep.
Veel meer kan de KNMvD niet doen om
de eenvoudige reden dat de portemonnee
dat niet toelaat. Ons budget is krap en er
moeten al zoveel activiteiten worden
ontplooid.

Daarmee snijdt u een ander belangrijk pro-
bleem aan waarmee de KNMvD te kampen
heeft. De belangenbehartiging van de leden
legt een steeds zwaardere druk op de werk-
zaamheden van het secretariaat en het Bu-
reau. Er is sprake van overbelasting en van
uitbreiding in de personele sfeer is geen
sprake gezien de financiële consequenties.
Het probleem kan alleen opgelost worden
wanneer prioriteiten aangegeven worden.
Misschien moeten er zelfs activiteiten
worden afgestoten.

\'In de eerste 100 dagen van mijn voorzit-
terschap is hieraan veel aandacht besteed.
Ik heb me zelfs met de secretarissen een

hele dag op neutraal terrein terugge-
trokken om dit probleem te bespreken. We
hebben de secretarissen gevraagd om al
hun activiteiten gerubriceerd op papier te
zetten en prioriteiten aan te geven. Op
basis daarvan zijn we in een eerste ronde
tot het inzicht gekomen dat je wel activitei-
ten zou kunnen afstoten, maar dat het rit-
selen in de marge blijft. Als je de leden op
een of andere wijze tevreden wilt stellen,
dan kun je niet te veel afstoten. Een tneer
structurele oplossing zie ik in een efficiën-
tieverhoging van het werk, waardoor de
mensen meer ontlast kunnen worden. Dat
komt neer op cen verschuiving van kwanti-
teit naar kwaliteit binnen het secretariaat;
de mensen taken laten uitvoeren op kwali-
tatief hoog niveau, gepaard gaande met
automatisering, waardoor de secretarissen
zich meer vrij kunnen maken voor dienst-
verlening. Die heeft immers de hoogste
prioriteit. Met deze maatregel hopen wij de
overbelasting voor een groot deel terug te
kunnen dringen en de taken op een betere
manier te vervullen. Daarbij moet wel
worden aangetekend dat wc zonder perso-
nele uitbreiding aan de grens van ons
kunnen zitten.\'

Wanneer deze problemen eenmaal zijn opge-
lost, zijn dan de grootste angels uit het \'wes-
pennest\' verdwenen?

\'Laat ik eerst zeggen dat mij na 100 dagen
is gebleken dat het wespennest minder an-
gels heeft dan mij tevoren verteld is. Bij
mij komt het secretariaat helemaal niet
over als een stuurloze bende. Ik geloof
dat de organisatie van het secretariaat niet
veel anders is dan die van secretariaten van
vergelijkbare instanties. Misschien dat er
wat moet worden bijgesteld op het gebied
van de coördinatie. Wij zijn er in korte
tijd, ook zonder advisering van buiten, met
z\'n allen in geslaagd de rust te herstellen,
de coördinatie te bevorderen, de kwaliteit
te verbeteren en de efficiëntie te verhogen.\'

Vanwege de soUdarileilsgedachte zetten vee!
dierenartsen zich vrijwillig in voor de
KNMvD. Dit mag blijken uit de talrijke
commissies die de KNMvD rijk is. In al die
afzonderlijke commissies is men geneigd te
veel voor eigen parochie te preken, waar-
door het gevaar bestaat dat men het over-
zicht verliest. Schort het daar ook niet aan
coördinatie?

\'Zonder meer. Toch zullen we er niet om-
heen kunnen dat we hoe langer hoe meer
een beroep moeten doen op die actieve
leden. Zij zullen steeds meer taken moeten
overnemen van Hoofdbestuur, Algemeen
Bestuur en secretarissen. Dat speelt zeker
bij commissies en bij vertegenwoordiging
naar buiten. Onze taak is dan het perma-
nent bewaken van de coördinatie.\'

De structuur van de KNMvD is zodanig dat
het beleid via Ajdelingen. Groepen, Alge-
meen Bestuur en Hoofdbestuur tot stand
moet komen. Ik heb mijn twijfels of dat
goed werkt.

\'Dit punt heeft ook mij zeer veel te denken
gegeven en ook het rapport Verlinden-We-
zeman spreekt daarover. Beleidsvorming
en structurering gaan parallel aan elkaar.
De KNMvD heeft een pyramidevormige
structuur en dat heeft invloed op de dage-
lijkse gang van zaken en de weg waarop
het beleid tot stand komt. Er is een voor-
zitter die meermalen in de week contact
heeft met het secretariaat. Dan is er een
Hoofdbestuur dat eenmaal in de drie
weken bij elkaar komt. Daar is het contact
dus al minder. En tenslotte is er een Alge-
meen Bestuur dat vier maal per jaar verga-
dert. Ik heb sterk de indruk dat het Alge-
meen Bestuur mosterd na de maaltijd
krijgt opgediend. Het Algemeen Bestuur
wil graag een principiële discussie over een
onderwerp. Dat lukt vaak niet omdat een
vergadering die zo weinig frequent bij el-
kaar komt — en ik begrijp best dat het
ook niet anders kan — kilometers achter-
loopt bij de ontwikkelingen en beleidsvor-
ming. Daarom kan een Algemeen Bestuur,
en in zekere zin ook het Hoofdbestuur,
meestal alleen maar goedkeuring achteraf
geven. Ik probeer dat te voorkomen door
met de leden van het Hoofdbestuur te cor-
responderen of te telefoneren. Het prak-
tisch gevolg van een dergelijke structuur is
— of men dat nu leuk vindt of niet — dat
de uiteindelijke gang van zaken neerkomt
op het satnenspel tussen voorzitter en se-
cretarissen, die samen een soort dagelijks
bestuur vormen. Dat impliceert ook dat de
voorzitter zeer goed op de hoogte moet
zijn van wat er allemaal speelt in de orga-
nisatie, omdat de beleidsvorming op zo\'n
smal niveau plaatsvindt.\'

Vice-voorzitter Kapsenberg heeft in zijn
\'voorzitterscolumn\' in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde (4j ook aangedrongen op
een grotere solidariteit binnen de beroeps-
groep. Hij merkte daarbij op dat het belang
van Groepen en Afdelingen voor het functio-
neren van de KNMvD naar zijn mening gro-
ter zou kunnen zijn dan nu het geval is. Met
andere woorden, er zouden meer initiatieven
moeten komen uit de Afdelingen en
Groepen. U knikt instemmend.

\'.Ia, ik knik omdat ik denk dat het juist is.
Maar ik heb er nu nog geen oordeel over,
omdat ik nog niet in de gelegenheid ben
geweest om vergaderingen van Afdelingen
en Groepen bij te wonen. Ik weet dus niet
precies hoe zij momenteel functioneren,
maar het staat als een paal boven water
dat zij een wezenlijke bijdrage moeten en
kunnen leveren aan de beleidsvorming. De
voorzitter en het Hoofdbestuur zullen
gevoed moeten worden vanuit de periferie.
Je moet erg oppassen dat de Julianalaan
geen eiland wordt. Er zullen bruggen
geslagen moeten worden, anders word je
volledig afgesneden.

Die interne communicatie is van belang voor
het functioneren van de organisatie. Maar
ool< een goede communicatie met groepe-
ringen buiten de KNMvD is belangrijk. Op
de Besturendag (2) is gepleit voor het stimu-
leren van de externe public relations, waar-
door de samenleving een beter beeld krijgt
van de diverse kwaliteiten van de beroeps-
beoefenaars. Het jubileumjaar 1987 heeft in
het teken gestaan van de discussie met de
samenleving. Op de diverse maatschappe-
lijke congressen is de dierenarts een spiegel
voorgehouden. Behalve lovend is er ook kri-
tisch geoordeeld over het fimctioneren van
de dierenarts. Wat doel u met die kritiek?

\'Daar heeft het Hoofdbestuur zich ook
over gebogen. We hebben met het jubi-
leum aan de weg getimmerd en zijn er naar
mijn gevoel aardig in geslaagd een stukje
PR op tafel te leggen. Het zou uitermate te
betreuren zijn wanneer zoiets alleen maar
in een jubileumjaar gebeurt. Het Hoofd-
bestuur is van mening dat er een perma-
nente behoefte is aan PR. Meer dan ooit
moeten wij de samenleving informeren wat
wij doen. Dat weet men onvoldoende. Zo
moeten wij de mensen laten zien welke rol
wij spelen in de milieuproblematiek cn in
de bescherming van de volksgezondheid.\'

Moet de beroepsgroep de samenleving ook
laten zien welke positie de dierenarts in-
neemt waar het gaat om het gebruik van
dieren dat aan discussie onderhevig is?

\'Zeker. Ik geloof dat dc benoeming van de
bijzonder hoogleraar in de mens-dier rela-
tie daarin een grote stimulans zou kunnen
zijn. Ook hier is het spreken namens de
gehele groep van grote betekenis. Wij
zullen vanuit de samenleving in toene-
mende mate geconfronteerd worden met
vragen op allerlei gebied. Die vragen zullen
namens de beroepsgroep beantwoord moe-
ten worden.\'

\'Ja, ik geloof dat dat nodig is. Wij moeten
voorkomen dat men denkt dat we er alle-
maal verschillende meningen op na houden.
Dat werkt verwarrend. We hebben
weliswaar te maken met een hele hetero-
gene groep en zullen dus de discussie
intern gaande moeten houden. Maar voor
de buitenwacht moeten wc streven naar
collectieve stellingnames die gebaseerd zijn
op de grootste gemeenschappelijke denk-
noemer. De keerzijde daarvan is dat een
collectieve mening altijd afgevlakt is, juist
omdat we met zoveel meningen rekening
moeten houden.\'

\'Om met het laatste te beginnen willen wij
een aantal activiteiten van het jubileumjaar
continueren. Daarbij denken we aan voor-
lichting aan scholen en aan maatschappe-
lijke congressen waarmee wij aan de weg
kunnen timmeren. Of we die activiteiten
daadwerkelijk kunnen ontplooien hangt af
van wat financieel mogelijk is.
Wat de interne cointnunicatie betreft
zullen wij veel tneer de achterban moeten
informeren over onze activiteiten. Daar is
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde een
goed tncdium voor.

Een goede interne en externe cotntnunica-
tie is goed voor de diergeneeskunde in het
algemeen en voorde organisatie in het bij-
zonder. Het bevordert de betrokkenheid
van de leden en die vind ik erg belangrijk.\'

2. Verslag van de Besturendag van dc
KNMvD. Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112:
1375-8.

3. Verslag \'kandidatenavond\' ter gelegenheid
van 125 jaar KNMvD. Tijdschr Dierge-
neeskd 1988; 113: 47-9.

4. Kapsenberg WH. Voorzitterscolumn: \'Stof
tot nadenken\'. Tijdschr Diergeneeskd 1987;
112: 1374.

Vacatures in besturen en commissies verband houdende met de 135e
Algemene Vergadering van de KNMvD

Overeenkomstig artikel 30 van de Statuten wordt de betrokken Afdeling verzocht in de
vacature te voorzien en de uitslag daarvan tijdig voor de Algemene Vergadering aan het
Hoofdbestuur mede te delen.

Overeenkomstig artikel 78 van het Huishoudelijk Reglement worden de betrokken
Afdelingen verzocht eventuele kandidaten voor te dragen en de namen van hen tijdig voor de
Algemene Vergadering aan het Hoofdbestuur mede te delen.

De KNMvD zou graag een antwoord
willen vinden op de vraag of er meer in-
formatie-voorlichting moet worden gege-
ven aan 1) de dierenarts en 2) de vee-
houder c.q. het publiek met betrekking tot
de beroepsaansprakelijkheid.
Hiertoe zouden wij met diegenen die als ve-
terinair-adviseur aan een verzekerings-
maatschappij verbonden zijn, graag over-
leg plegen, ten einde tot een standpunt te
komen.

Indien u als zodanig werkzaam bent,
zouden wij het op prijs stellen wanneer u
op deze bijeenkomst aanwezig wilt zijn.
Dit overleg zal plaatsvinden op donderdag
7 aprd 1988.

U kunt hiertoe contact opnemen met Desi-
ree Raasing en Jacqueline de Ru (030-
510111), waarna u een agenda zult ont-
vangen.

In het 1 februari-nummer (Tijdschr Dier-
geneeskunde 1988; 113 (3): 141-3) is een
artikel gepubliceerd door dr. J. F. M. Nouws
et al. over de voorspellende waarde van
urine-onderzoek bij de NNNT.
In dit artikel werd de voorlopige conclusie
getrokken dat het beschreven urine-onder-
zoek met de testplaat van de NNNT een
betrouwbaar hulpmiddel kan zijn in het
vaststellen van de juiste wachttermijn bij
het (zieke) slachtdier.
In aansluiting hierop kan worden meege-
deeld dat de praktizerende dierenartsen dit
urine-onderzoek kunnen laten verrichten
bij de Gezondheidsdiensten.
Vooralsnog zal dit onderzoek gratis ge-
schieden.

(voor nadere achtergrondinformatie wordt
verwezen naar de artikelenserie over de
NNNT op pag. 243-59 van deze aflevering).

Jaarvergadering KNMvD 1988
in de stad Groningen op
donderdag 29 september
(sportdag), vrijdag 30 september
en zaterdag 1 oktober

Zoals u al in een vorige aflevering van ons
Tijdschrift is aangekondigd, is een be-
vlogen commissie druk doende het ko-
mende jaarcongres te componeren.
Hoe de sfeer moet zijn staat ons al helder
voor de geest: erg ontspannen. Verder
moet het informatief zijn. Elf jaar geleden
heeft het Drentse deel van onze Afdeling
haar kans gehad, nu willen wij u graag ver-
tellen en laten zien hoe schitterend mooi
Groningen is. Het geheel zal smakelijk en
licht verteerbaar zijn. We zien u immers
graag over tien jaar terug!
Om volop te kunnen genieten moet u be-
slist iets meer over de geschiedenis van ons
woongebied weten. Sta me daarom toe dat
ik u even meeneem naar het einde van de
voorlaatste ijstijd zo\'n 100.000 jaar ge-
leden. Een zanderige vlakte bezaaid met
vanuit Scandinavië meegesleepte steen-
blokken bleef over na het afsmelten van de
immense ijsmassa. Een beeldbepalend stuk
landschap, gevormd door stuwkracht van
het ijs en smeltwater is de rechte heuvel-
rug, die loopt van Groningen naar
Emmen: de Hondsrug. Aan het einde van
de laatste ijstijd, toen het landijs Neder-
land niet heeft bedekt, begon de zeespiegel
te rijzen. Grote delen van de toenmalige
kust van Noord-Nederland raakte over-
stroomd. Waar de zee niet kwam steeg het
grondwaterpeil en begon zich veen te ont-
wikkelen — onder andere de huidige veen-
koloniën. In het door de zee over-
stroomde gebied werd opnieuw klei en
zand aangevoerd. Daar ontstonden
wadden, waarvan gedeelten geleidelijk zo
hoog opslibden, dat zij onder normale om-
standigheden droog kwamen te liggen. Al-
leen bij stormvloeden werden zij nog over-
stroomd. Die hoogopgeslibde gebieden zijn
de kwelders en daar kon men gaan wonen.
Dat deed men aanvankelijk op de oever-
wallen van de sterk meanderende rivieren,
die het water van de hogere zandgronden
afvoerden: de Drentse Aa en de Hunze. Bij
stormvloeden breekt de zee bij de monding
van deze rivieren diep in. Lauwerszee en
Eems-Dollard zijn er het gevolg van.
Vanaf circa 600 v. Chr. waren de verder
achter de kwelders gelegen hogere zand-
gronden door langdurige bewoning en be-
weiding onvruchtbaar geworden. Er
hadden zich grote zandverstuivingen ont-
wikkeld. Aanvankelijk, zo vermoedt men,
werden de kwelders als zomerbeweiding
gebruikt. In perioden dat stormvloeden
uitbleven raakte bewoning meer perma-
nent. De wat hoger gelegen oeverwallen
van de rivieren waren daarvoor het meest
geschikt. Met name ook vanwege visserij
en vervoer. Door opstapeling van mest en
afval groeide de woonplek tot een heuvel.
Steeds wanneer een vervallen woning door
een nieuwe moest worden vervangen, bleek
het maaiveld te zijn verhoogd. Zo ont-
stonden de wierden (warven/terpen)
waarop een enkel huis maar ook een hele
nederzetting kon staan. Vooral langs de
oude loop van rivieren vinden we nog tal
van wierdedorpen. De naam geeft het
meestal wel aan: Sauwer, Garnwerd, Fer-
werd, Rasquert, Warffum, Usquert; Wit-
terwierum, Wirdum, Opwierdee, Garrels-
weer. Tot in de huidige tijd liggen hier de
belangrijke weidegebieden van de provin-
cie Groningen.

Beweiding met schapen en geiten was in
het begin de enige vorm van veeteelt, die
mogelijk was op de zilte vlakten. Pas later
krijgen rund, varken en paard een kans.
Ook visvangst was een belangrijke bron
van bestaan. Als akkerbouwproducten ge-
bruikt men de meer zoutbestendige gewas-
sen als duivebonen (Vica minor), gerst en
vlas. Wat men overhield was handelswaar.

Er waren levendige handelsrelaties met
vele streken elders in Europa. Getuige de
terpvondsten van talrijke voorwerpen af-
komstig uit het Romeinse rijk, Engeland
en Scandinavië. Omgekeerd is ook terpen-
aardewerk in Engeland en Scandinavië
aangetroffen.

Zo, dat was u niet gewend in ons Tijd-
schrift. En dan te bedenken dat we nog
maar aan het begin staan van alles wat u
over ons weten moet. Dat geeft niet. We
hebben er nog alle gelegenheid voor. U
zult nog veel van ons horen.

Naar aanleiding van een klacht van twee
met elkaar geassocieerde dierenartsen heeft
de Ereraad geoordeeld dat de, met elkaar
geassocieerde, dierenartsen J. A. M. K. en
P. C. J. D. ontoelaatbare colportage en
acquisitie in de praktijk van klagers
hebben bedreven en zich aldus mede gelet
op de artikelen 10 lid 4, 47 en 50 van de
Code voor de Dierenarts aan het onder
meer verweten oncollegiaal gedrag hebben
schuldig gemaakt.

Zij lieten in hun dienst zijnde vertegen-
woordigers veehouders-cliënten van de
klagers bezoeken en aan deze zogenaamde
vrije diergeneesmiddelen te koop aan-
bieden, alsmede een visitekaartje met re-
clameachtige tekst van hun praktijk afge-
ven. Ook de wijze van aanprijzing van een
door beklaagden ontwikkeld natuurpro-
duct in een advertentie leverde naar het
oordeel van de Ereraad een oncollegiale
gedraging op.

De Ereraad achtte de klacht voor wat be-
treft het verweten oncollegiale gedrag ge-
grond en merkte dit gedrag aan als een
handelen in strijd met de eer en de waar-
digheid van de diergeneeskundige stand.
In aanmerking nemende de ernstige aard
van het oncollegiale gedrag, met name de
door hen bedreven georganiseerde colpor-
tage en acquisitie bij veehouders-cliënten
van de klagers en volgens eigen verklaring
van beklaagden ook bij cliënten van an-
dere praktijken, en hun weigering zich tot
de eigen praktijk te beperken, legde de
Ereraad aan ieder van de dierenartsen J.
A. M. K. en P. J. C. D. de navolgende
tuchtmaatregelen op:

1. een — onvoorwaardelijke — boete van
ƒ5000,— (vijfduizend gulden), te vol-
doen aan de Maatschappij;

ƒ 10.000,— (tienduizend gulden), te
voldoen aan de Maatschappij, met be-
paling dat de boete niet zal worden
geëffectueerd, indien hij zich gedurende
driejaren na dagtekening dezes ont-
houdt van soortgelijk handelen in strijd
met de eer en de waardigheid van de
diergeneeskundige stand;

3. bekendmaking van de tuchtmaatregel
in het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde
met vermelding van initialen.

Zaterdag 26 maart 1988 houden de VDA
hun landelijke bijeenkomst.
Deze keer op zaterdagmiddag, zodat velen
in de gelegenheid zullen zijn om te komen.
De locatie is dit jaar: \'De Fundatie van de
Vrij-vrouwe van Renswoude\', Agnieten-
straat 5, Utrecht.

We kunnen daar in een plezierige omge-
ving bijeen zijn, en ook op een gezellige
manier de middag besluiten. Wat dacht u
van een borrel na afloop? Of met een paar
oude bekenden uit eten gaan in de buurt?
Er wordt een inleiding gehouden over het
\'Vrouwennetwerk\'. Daarna zal mevr. letje
Dikken, een deelneemster van het Net-
werk, een lezing houden, getiteld: \'Wie is,
en wat wil de klant van de dierenarts, kan
marketing de dierenarts behulpzaam zijn?
Uiteraard doet de commissie VDA verslag
over het afgelopen jaar. En tijdens discus-
sies en borrel kunt u uw eigen bijdrage le-
veren aan een geslaagde middag, en aan
het Cie VDA-programma 1988/1989.
We beginnen om 13.30 uur, en hopen vele
vrouwelijke dierenartsen op bovenge-
noemd adres te kunnen begroeten.

Tijdens het Voorjaarsdagencongres zal
ruime aandacht aan skeletafwijkingen
worden besteed. Zo houdt dr. Walker
(Knoxville, USA), een begenadigd spreker
van vele internationale en Amerikaanse
congressen, voordrachten over afwijkingen
van de wervelkolom. Aan de hand van
filmbeelden zal hij tezamen met de toe-
hoorders tot een diagnose komen, waarna
therapeutische maatregelen en prognoses
worden besproken. Tevens spreekt dr.
Walker over de stand van zaken met be-
trekking tot de diagnostiek en behandeling
van HD, Osteochondrose, kruisbandrup-
tuur en patella luxatie bij de hond.
Tijdens een seminar worden de verschil-
lende oorzaken van elleboogkreupelheid
bij de jonge hond besproken. Zo zal de ont-
wikkeling en chirurgische anatomie (door
H. van Herpen), de etiologie, kliniek en
behandeling van OCD, los proc. coro-
noideus en los proc. anconeus (door dr. H.
A. W. Hazewinkel en A. Kantor), alsmede
de röntgenologie van deze aandoeningen
(door G. Voorhout) worden behandeld.
Dr. Grondalen (Oslo, Noorwegen) zal de
erfelijke aspecten van het los proc. coro-
noideus bespreken. Tevens wordt de dia-
gnostiek en therapie van de laterale condyl
fractuur (door F. J. Meutstege) en de fixa-
tie van de olecranonfractuur of -Osteotomie
(door R. C. Nap) besproken. Tijdens
het middagprogramma zal een prakticum
worden gehouden voor 40 deelnemers
waar de besproken therapieën kunnen
worden geoefend.

Vervoer van en naar de prakticumruimte,
lunch en prakticumbegeleiding en -mate-
rialen zijn alle bij de bijdrage inbegrepen.
Zonodig zal loting op 15 maart onder de
inschrijvers moeten plaatsvinden.
Door dr. Lumeij wordt, tezamen met col-
lega Westerhof, een cursus behandeling
van papegaaien verzorgd. Een helft van het
programma wordt besteed aan onder an-
dere diagnostiek en therapie van enkele ty-
pische en van de meest belangrijke ziekten,
alsmede behandeling van spoedeisende ge-
vallen. Tijdens het prakticum wordt onder

andere geoefend in vangen en hanteren van
papegaaien, lichamelijk onderzoek, injec-
tietechnieken, veneus bloedprikken,
knippen van snavel en nagels, dwangvoe-
deren, sedaties, spalken, kortwieken,
spoelen van de neusgang, etc. Zonodig zal
loting onder de inschrijvers op 15 maart
plaatsvinden.

Naast verschillende lezingen kunt u tevens
op vrijdag en zaterdag het tentoonstellings-
terrein bezoeken alwaar de nieuwste pro-
ducten en productie-informatie op veteri-
nair gebied te verkrijgen valt.
Terwijl u het veelzijdige wetenschappelijke
programma volgt kan uw familie het so-
cial program of de huishoudbeurs in de
RAI bezoeken.

Tijdens zijn openingstoespraak zal prof.
dr. Bergler aantonen dat er discrepantie
bestaat tussen de opleiding en behoefte aan
kennis bij de dierenarts, alsmede wat deze
aan dit manco doet.

Sinds 23 februari verkrijgbaar: de lustrum-
almanak van de Diergeneeskundige Stu-
denten Kring. Hierin is onder andere aan-
dacht besteed aan het 11-jarig lustrum der
DSK en het 125-jarig bestaan van de
KNMvD.

Het thema, dit jaar \'Reflectie\', wordt van
alle kanten belicht. Zowel veterinaire als
niet-veterinaire schrijvers komen aan het
woord, zoals een dierpsycholoog, een ac-
teur uit de musical \'Cats\' en een advocaat.
De almanak bestaat uit ongeveer 500 blad-
zijden, gebonden in een stijlvolle kaft.
Om in het bezit te komen van deze unieke
uitgave kunt u ƒ 30,— overmaken op
banknr. 69.92.10.127 C&E te Utrecht,
t.n.v. fiscus Almanakcie DSK en u krijgt
het boek zo spoedig mogelijk thuisge-
stuurd.

Op vrijdag 27 en zaterdag 28 mei a.s.
zuilen er weer een A- en een B-cursus
worden gegeven. Ze zullen plaatsvinden in
het Recreatiecentrum Delden, Sportlaan
13, 7491 DG Delden, telefoon 05407-
63440.

Het thema van dc A-cursus is: De techniek
van het stellen van een geneesmiddelendiag-
nose: het thema van de B-cursus is: Inter-
pretatie van reacties en potentiekeuze.
De kosten bedragen voor één van deze cur-
sussen voor: dierenartsen/leden GVH
f 315,— p.p.; dierenartsen/niet-leden
GVH ƒ425,- p.p.

Studenten/leden GVH ƒ 225,— p.p.; stu-
denten/niet-leden GVH ƒ250,— p.p.
Men slaapt op 2- en 3-persoonskamers.
Leden van de Groep, die zich reeds aan-
meldden, ontvangen binnenkort een ac-
ceptgirokaart en hebben voorrang bij
plaatsing, mits zij voor 15 april betalen.

Bij annulering tussen 1 en 15 mei is 50%
van het cursusgeld verschuldigd. Indien
gezorgd wordt voor vervangende deel-
name, vervallen de annuleringskosten.

Men kan zich tot 30 april a.s. voor een van
deze cursussen aanmelden door storting
van het verschuldigde bedrag op postreke-
ning 4056352 of bankrekening 51.72.25.700
t.n.v. penningmeester Groep Veterinaire
Homoeopathie KNMvD te Woerden,
onder vermelding van de gewenste cursus
\'A\' of\'B\'.

Het maximum aantal deelnemers per cur-
sus bedraagt 40. Na ontvangst van de
aanmelding ontvangt men omstreeks 5
mei een bewijs van inschrijving, een route-
beschrijving en het programma van de cur-
sus; is de cursus reeds volgeboekt, dan
ontvangt men hiervan binnen een week be-
richt na ontvangst van de aanmelding.

First International Congress for Veterin-
ary Homoeopathy, (19-20 september,
1987, Oxford)

Dit najaar organiseerde de International
Association for Veterinary Homoeopathy
(lAVH) haar eerste internationale sympo-
sium. Ondanks de jonge leeftijd van de As-
sociation (l\'Ajaar), bezochten 160 meest
praktizerende dierenartsen uit 11 landen
dit symposium. Sprekers uit 6 verschil-
lende landen hielden zeer uiteenlopende
voordrachten, variërend van praktisch toe-
gepaste (Ned.) tot meer \'considerated\' ho-
moeopathie (It.).

Een belangrijke bijdrage tot het welslagen
van dit symposium hebben de deelnemers
zelf geleverd. Valt de sfeer binnen de
Groep Veterinaire Homoeopathie als eer-
lijk, open en informeel te beschouwen, dan
was dit in Oxford exponentieel te ervaren.
Dit is des te opmerkelijker als men beseft
in een gezelschap van 11 nationaliteiten te
verkeren, waarin een ieder bereid was zich
uit te drukken in c.q. te luisteren naar de
Franse, Duitse of Engelse taal.
Opmerkelijk was ook dat de veterinaire
homoeopathie in \'Kent\'s native country\'
nog in de kinderschoenen staat. Gezien het
enorme potentieel in de VS en de ontlui-
kende belangstelling voor en de heront-
dekking van de homoeopathie, opent dit
perspectieven voor de toekomst.
Uit de bezoeken van de Commissie Buiten-
land van de Groep aan de diverse Euro-
pese landen en de VS is gebleken dat de
(reguliere) diergeneeskunde op zeer uiteen-
lopende manieren bedreven wordt. De di-
verse invalshoeken op de benadering van
de zieke patiënt kwam met name tot uit-
drukking in de lectures tijdens het Oxford
Symposium.

Gezien de achtergrond van de aangevoerde
argumenten dient met alle respect gezegd
te worden: \'s lands wijs, \'s lands eer!

Taak: diagnostiek van alle dierziekten, ten be-
hoeve van de veterinaire staf in het veld alsmede
van veehouders, verstrekken van adviezen met
betrekking tot de therapie, preventie en controle
van gediagnostiseerde ziektes; uitvoeren van en
leiding geven aan alle laboratoriumwerkzaam-
heden. Deze kunnen onder meer zijn: het onder-
zoek van ontvangen specimens; het post-mortem
onderzoek van ontvangen dierlijke kadavers; de
rapportage van de resultaten van al het labora-
toriumonderzoek; het veldonderzoek van ziekte-
uitbraken in de directe omgeving van Gaborone;
het opzetten en uitvoeren van kleine onderzoeks-
projecten.

Vereist: voltooide universitaire opleiding dierge-
neeskunde; ca. 4 jaar werkervaring bij een vete-
rinaire dienst in een Derde Wereld land; kennis
van de Engelse taal.

District Veterinary Officer, Western province te
Zambia. Post nr.: 87/160/ZAM/5.

Duties: in charge of the district on all matters re-
lating to animal health in the district; in Kalabo,
Lukulu, Senanga and Sesheke districts, to keep
vigilance and constant surveillance for con-
tagious bovine pleuropneumonia; to render pro-
fessional advice and services to traditional far-
mers; to effectively supervise veterinary assis-
tants in matters such as vaccinations, census and
prophylactic treatments; to sit on and liaise with
the district council; preparation of monthly, an-
nual and any other progress reports of submis-
sion to the director of veterinary and tsetse
control services, the provincial veterinary officer
and the district council; departmental represen-
tative at the district level; report any serious dis-
ease outbreaks to the provincial veterinary of-
ficer, mongu with a copy to director of veteri-
nary and tsetse control services; to thoroughly
know his district geographically so as to enable
him/her give accurate and prompt advice and
reports about major disease outbreaks to direc-
tor of veterinary and tsetse control services and
the provincial veterinary officer; wherever pos-
sible, to render meat inspection services to but-
cheries and slaughter houses and slabs.

Qualifications: graduate veterinary medicine; at
least 3 years of experience in the tropics; fluency
in English.
Location: Sesheke.
Duration: 2 years.

Inlichtingen: Ministerie van Buitenlandse Zaken,
Directoraat-Generaal Internationale Samenwer-
king (DGIS/APO/PE), Postbus 20061, 2500 EB
\'s-Gravenhage. Telex: 31326, telegram: Celer.

Hierbij deel ik u mede dat het Particulier Vete-
rinair Gezelschap \'Cerberus\' o.d.z. \'Cave
Canem\' voornemens is een Professoren-borrel te
houden op 18 maart 1988 om 17.15 uur, ter so-
ciëteite P.H.R.M., Janskerkhof 14, te Utrecht.
Behalve de voorzitters van de vakgroepen en
hun mannelijke stafleden zijn oud-leden van
harte genodigd voor deze borrel.
In de hoop u op 18 maart te mogen begroeten
teken ik met gevoelens van de meeste hoogach-
ting en heb de eer van u te zijn,

Onlangs is er van de zijde van de
KNMvD een brochure uitgegeven:
\'Kwaliteitsbewaking van voedings-
middelen van dierlijke oorsprong - een
uitdaging voor de Jonge dierenarts/\'
Intussen is van verschillende zijden in-
stemming ontvangen met de uitgave van
deze brochure.

Bovengenoemde brochure is vooral be-
doeld om informatie te geven over de
functies die voor dierenartsen zijn wegge-
legd in de sector Veterinaire Volksge-
zondheid.

Hebt u belangstelling voor deze bro-
chure? U kunt exemplaren bestellen bij
het secretariaat van de KNMvD, Sandra
Hof, tel. 030-510111 en het gewenste
aantal wordt u gratis toegestuurd.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae;

(aanwezig) 25 jaar 1 maart 1988
(afwezig) 25 jaar 1 maart 1988
(afwezig) 40 jaar 3 maart 1988
(afwezig) 25 jaar 13 maart 1988
(afwezig) 30 jaar 13 maart 1988
(aanwezig) 25 jaar 21 maart 1988
(afwezig) 25 jaar 21 maart 1988
(afwezig) 25 jaar 23 maart 1988
(afwezig) 25 jaar 23 maart 1988
(aanwezig) 45 jaar 24 maart 1988

195 * Aaken. C. G. J. M. van: 1987; 5855 BX Well
(L.), \'tZand 12; telk. 04783-2514 (privé),
08854-3000 (prakt.); p., geass. met A. A. 206
Hesen, M. H. J. Kerstens, F. P. G. Schwe-
ring en Th. A. M. Witjes.
197 *Bakker. A. G.: 1987; 3572 TM Utrecht, 207

Krijtstraat 33; tel. 030-731321; wnd. d.
200 *Berg. Mevr. P. van den: 1988; zie: Monti-

Blaauw, Mevr. F.
205 Bosch. H. W.: 1973; 7950 AA Staphorst, 214
Postbus 28 (Oude Rijksweg 51); tel. 05225-
1642 (privé), 1856 (prakt.); p., geass. met T.
H. Hepkema, M. O. Molenaar, L. P. Reu- 214
dink en H. J. Roze.
205 Bosch-Boesjes, Mevr. mr. J. E.: 1973; 7950
AA Staphorst, Postbus 28 (Oude Rijksweg

51); tel. 05225-1642 (privé), 050-117368
(bur.); wet. medew. R.U. Groningen (juridi-
sche fac. vkgr. Burg. Recht).
Braunius. Dr. W. W.: 1969; U-1987; 6883
AA Velp, Kerkpad 3; tel. 085-642049 (pri-
vé), 629304 (bur.); d. G.v.D. (Gld.).
Broek. J. A. L. van den: 1985; 1200 BJ Hil-
versum, Postbus 1393; tel. 02158-3090; wnd.
d.

Caspers, J. W.: 1967; 1058 ES Amsterdam,
Nachtwachtlaan 497; tel. 020-188536 (pri-
vé), 881411 (bur.); k.d.
* Dirven-de Blaauw, Mevr. E: 1987; 5113 GG
Ulicoten, Molenstraat 8; tel. 04249-692(pri-
vé), 04257-9587 (prakt.); p.
Dongen. A. H. van: 1982; 6741 NC Lunteren,
Schansweg 2A; tel. 08388-3354 (bur.); be-
drijfsd.; vet. adv. Verbeek\'s Broederijen en
Opfokbedrijven.

218 Ekker. H. M.: 1986; 4704 NS Roosendaal,
Alkenberg 25; tel. 01650-35000 (privé), 076-
225660 (bur.); k.d. R.V.V. kr. 12.

218 Ekker, W. G. van den: 1987; 5344 LE Oss,
Hertewissel 9; tel. 04120-48534; p., ass. bij
A. Emmerzaal, R. Kuiper, H. W. Martin en
P. C. Nelis.

219 Erp. A. A. J. M.: Gent-1987; 5013 CA Til-
burg, Ringbaan Oost 14; tel. 013-351493
(privé), 04977-6267 (prakt.); p., ass. bij dr.

219 Erp. A. J. M. van: 1932; 5914 CW Venlo,
Jupiterstraat 83; tel. 077-12400; r.d., oud-
dir. slachth.

219 *Evers. M. A. M.; 1987; 7615 NA Harbrink-
hoek, Almeloseweg 173; tel. 05490-61252;
wnd. d.

220 Feitsma. Mevr. H.: 1987; 5344 LE Oss, Her-
tewissel 9; tel. 04120-48534; wnd. d.

221 Flameling, J. J.: 1974; 4651 TE Steenbergen,
Welbergsedijk 26; tel. 01670-65945; p., ge-
ass. met P. J. MangnusenR. J. C. de Theije.

223 Giessen. R. C. van: 1975; 7451 MG Holten,
Sangeldijk 14; tel. 05483-61444(privé), 05733-
933 (bur.); d., staflid K.L Oost.

224 Goudeketting. S. H.: 1984; 8013 AA Zwolle,
Hortensiastraat 21; tel. 038-211089 (privé),
224138 (prakt.); p., geass. met H. J. Tim-
mers.

225 *Grinwis. G. C. M.: 1987; 3571 EJ Utrecht,
Albrecht Thaerlaan 81; tel. 030-717916; d.
in mil. dnst.

228 Haarsma. Mevr. J.: 1983; 2225 DW Katwijk
aan Zee, Oosterhof la, tel. 01718-71815
(privé), 12930 (prakt.); p. kl. huisd.

231 Heijden. G. T. ter: 1980; 7122 RS Aalten,
Groot Deunkweg 2; tel. 05438-965/620 (pri-
vé), 05443-71600 (prakt.); p., geass. met H.
W. Ruitenbeek, W. Schuurman en A. J. W.

232 \'Hermens. J. Th. M.: 1988; 3581 JA Utrecht,
Van Alphenstraat 3; tel. 030-513200; wnd.
d.

233 Heuiink. H. J.: 1985; 4225 RN Noordeloos,
M. Trappenburgstraat 38; tel. 01838-2794;
p., geass. met mevr. N. J. J. M. Heutink-
Mastenbroek.

233 Heutink-Mastenbroek. mevr. N. J. J. M.:
1985; 4225 RN Noordeloos, M. Trappen-
burgstraat 38; tel. 01838-2794; p., geass. met

314 "Hooft, Mevr. K. E. van het: 1984; Estili
(Nicaragua), Apartado Postal 69, postadres:
Dr. \'s Jacoblaan 63, 3707 VH Zeist; tel.
03404-13090; d. bij St. Ned. Vrijwilligers.

236 Horssen, K. van: 1958; 8181 XT Heerde,
Rhijnsburglaan 50; tel. 05782-2132; r.d.

237 "Hrouda, Mevr N. T.: 1988; 3512 LX
Utrecht, Nieuwegracht 98; tel. 030-310008;
wnd. d.

244 "Kate, H. ten: 1988; 7544 ML Enschede,
Holthuizenbrink 25; tel. 053-760615 (privé),
324292 (prakt.); p., ass. bij dr. A. Zikken.

245 Kieft, G. van de: 1959; 5242 HE Rosmalen,
Sweelincklaan 3; tel. 04192-13509 (privé),
076-225660 (bur.); dir. R.V.V. kr. 12; i.V.D.

245 Kik, Mevr. M. J. L.: 1986; 3432 CP Nieuwe-
gein, Deventerschans 11; tel. 030-534307
(bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr.
Pathologie).

245 "Klaassen, H. L. B. M.: 1987; 3582 EH
Utrecht, Gansstraat 18b; tel. 030-540093
(privé), 080-513567 (bur.); wet. medew.
Kath. Univ. Nijmegen (centr. dierenlab.).

245 Klaver, P. S. J.: 1986; 3581 GC Utrecht,
Wittevrouwensingel 30; tel. 030-310731 (pri-
vé), 020-262833 tst. 216 (bur.); d. bij Natura
Artis Magistra.

248 Kooi, Th. vander: 1947; 3262 JB Oud-Beijer-
land, H.B.S.-laan 13; tel. 01860-12666; r.d.;
oud-r.k., oud-h. vl.k.dnst.

247 Kolk, F. R. van der: 1980; 9801 BC Zuidhorn
(Gr.), Wilhelminalaan 3; tel. 05940-5176
(privé), 2005/9343 (prakt.); p., geass. met
G. J. Bosma.

252 "Laurijssens, Mevr. M. €.: 1981; 2131 SV
Hoofddorp, Bernadottestraat 179; tel. 02503-
13493 (privé), 02290-15461 (prakt.); p., ass.
bij K. Bijleveld; Ir. M.L.S.

253 "Leeuwen, E, J. M. van: 1988; 3581 XR
Utrecht, Hugo de Grootstraat 3 bis; tel.
030-319429; wnd. d.

255 "Loomans, J. B. A.: 1988; 3581 RT Utrecht,
Sweelinckstraat 7; tel. 030-319968; wnd. d.

315 Moll, K. G. F: 1968; Richmond B.C. V6X
1B5 (Canada), 211-8400 Ackroyd RD; tel.
273-4985; d.

259 Mensen, G. H.: 1984; 4191 MZ Geldermal-
sen, J. F. Kennedylaan 4; tel. 03455-75974
(privé), 7321 1 (prakt.); p., ass. bij W. Th.
Straaten en W. P. S. van Weert.

261 "Montizaan-van den Berg, Mevr. P.: 1988;
5662 TT Geldrop, Nieuw Erfseweg 33; d.

269 Pieterse, Mevr, P. G.: 1979; 1541 NG Koog
a/d Zaan, Legerland 48; p., ass. bij mevr.
M. W. Dijkstra en N. H. R. Kroes.

269 "Pijls, H. M. E. A.: 1986; 6164 BH Geleen,
Rijksweg Zuid lila; tel. 04490-41733; p., kl.
huisd. en paarden.

270 "Poel, W. H. M. van der: 1988; 3572 RK
Utrecht, Staalstraat 46b; tel. 030-717975;
wnd. d.

271 "Postma, T.; 1988; 3572 CH Utrecht, Kapel-
straat 13a bis; tel. 030-718727; wnd. d.

272 "Prüst, E. B. J. M.: 1988; 3512 AK Utrecht,
Voorstraat 61; tel. 030-319347; wnd. d.

277 Ruijs. A. J. G. M.: 1975; 4331 KS MiddeF
burg, Stadsschuur 1; tel. 01180-26605 (pri-
vé), 13118 (prakt.); p.,kl. huisd.

279 Schoonhoven. J. A.: Gent-1987; 1771 EB
Wieringerwerf, Schoener 61; tel. 02272-
3787; p.,ass. bij J. A. Engel en G. E. Knoop.

280 »Schreurs. Mevr. H. M. G.; 1988; 4201 JA
Gorinchem, Kloostergang 322; tel. 01830-
60045; wnd. d.

281 *Selm. G. J. van: 1988; 8051 BG Hattem,
Beukenlaan 2; tel. 05206-46020 (privé),
05206-42512 (prakt.); p., ass. bij D. Bron-
sink, J. Kuipers en W. Mulder.

272 *Slarcke. Mevr. I. M. A.: 1985; 6717 BD
Ede, Nieuwe Maanderbuurtweg 838; tel.
08380-20059 (privé), 08389-16500 (prakt.);
p., ass. bij P. J. Arends en P. J. Kool.

291 Tolkamp. G. J.: 1984; 7064 KS Silvolde,
Oude Dinxperloseweg 70; tel. 08350-24250
(privé), 24994 (prakt.); p., ass. bij J. Busse-
maker, J. J. Jorna, J. J. Oostveen en J. H.
Wijnia.

Op veler verzoek start de Vedias in 1988 met de
VAMPP-cursus in samenwerking met het Agra-
risch Onderwijs Centrum te Barneveld.

Korte inhoudsopgave van de (dag)cursus
Bezoek varkensstal - informatiestroom bekijken
in en naar de stal toe (via werklijsten en op-
drachten.

Belangrijkste kengetallen bespreken -I- Neder-
landse gemeenten 3- achtergronden van de ken-
getallen.

De deelnemerskosten bedragen (inclusief admi-
nistratiekosten, lesmateriaal, koffie/thee): leden
Vedias/45,—; niet-leden/65,—.
Minimum aantal deelnemers: 8; maximum aan-
tal deelnemers: 10.

Sjoerd Veldmanstraat 26; lel. 05120-16861
(privé), 13435 (bur.);d. bij G.v.D. Noord-
Nederland.

296 Vervoorn, Prof. D.J.: 1954;3981 BJBunnik,
Prinses Beatrixstraat 10; tel. 03405-64217,
b.g.g. 04257-8882; buitengew. hlr. R.U.
(F.d.D.).

296 Vesseur, P. C; 1982; 5801 LE Venray,
Claudiahof 3; tel. 04780-83566 (privé),
04786-641 tst. 281 (bur.); d. bij varkenson-
derzoekcentrum Nieuw Dalland B.V.

298 Vor, Mevr. G. de: 1979; 3371 TN Hardinx-
veld-Giessendam, Venusstraat 67; tel.
01846-18690; d.

299 Vries, J. de: 1952; 8915 AM Leeuwarden,
Valeriusstraat 106; tel. 058-122307; r.d.

302 Wennink, G. J. C.: 1985; 5343 XB Oss, Drij-
vershof 4; tel. 04120-30821 (privé), 08819-
72144 (bur.); techn. commercieel medew.
B.V. Chemisch-Pharmaceutische Industrie
Luxan.

308 \'Zander, M. M. van der: Gent-1987; 6881
AT Velp, Alteveerselaan 31 ; tel. 085-641561 ■
d.

Ook dit jaar 1988 wordt er weer een inleidende
cursus laboratoriumtechnieken georganiseerd, in
samenwerking met het Agrarisch Onderwijs
Centrum te Barneveld.

Korte inhoudsopgave van de cursus
Kennismaking met de theoretische achter-
gronden van het bloed-, urine-, faeces- en huid-
onderzoek met daaraan gekoppeld eenvoudige,
in de praktijk veel gebruikte laboratoriumhande-
lingen.

Kennismaking met hygiëne-ondcrzoek.
Beperkte mogelijkheid tot herhalingsoefeningen
tijdens de cursus.

De deelnemerskosten bedragen (inclusicL admi-
nistratiekosten, lesmateriaal en een lunch op dc
laatste cursusdag): leden Vedias f 125,—: niet-
leden/175,—.

Inschrijvingen vóór 20 maart 1988; Vedias,
Postbus 58, 3880 AB Putten.
Na 20 maart laten wij u weten of zich voldoende
deelnemers hebben aangemeld. Zo ja, dan ont-
vangt u een acceptgiro en nadere bijzonder-
heden.

11 Symposium \'Health Maintenance Organisa-
tions (HMO\'s) in de Nederlandse gezond-
heidszorg\' (inl. red. secr.).

17—18 PHLO Wageningen. Cursus \'Besturen
en organiseren\'. Inl.: 08370-84093/84094.

18 Themadag \'Afzetbevordering: Een uitdaging
voor afgestudeerden en onderwijs\', georgani-
seerd door \'Persephone\' (Ver. Afgestudeer-
den Agrar. Hoge Scholen Dordrecht en
Utrecht). Inl. op redactiesecretariaat ver-
krijgbaar.

19 VDA-Regionaal PAO, regio Brabant/Lim-
burg, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

19—20 Röntgentagung der Internationalen Ge-
selschaft für Veterinärradiologie IVRA, Bad
Pyrmont.

20 ATF-Fortbildungskurs für Akupunktur und
Neuraitherapie, Freudenstadt (inl. red.secre-
tariaat).

22 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering varkens,
aanvang 20.15 uur.

2—4 6. Arbeitstagung Pelztier- un Kaninchen-
produktion und -krankheiten, Celle.

13—15 Society for Vet. Epidemiology and Pre-
ventive Medicine. Annual Conference, Edin-
burgh.

14 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering vlees-
kalveren, aanvang 20.15 uur.

15—17 \'Voorjaarsdagen 1988\', RAI-Congres-
centrum, Amsterdam (pag. 231 en 291).

16 VDA-Regionaal PAO, regio Zeeland/Zuid-
Holland, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

22 Symposium t.g.v. 75-jarig bestaan Ned.
Kankerinstituut, RAI-Congrescentrum Am-
sterdam.

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkverga-
dering kleine huisdieren, aanvang 20.15 uur.

27 Regiovergadering AUV. Regio West, Golden
Tulip \'De Eenhoorn\', Woerden; 20.30 uur.

28—29 Arbeitstagung Bundesverband der
beambteten Tierärzte, Bad Driburg. Inl. re-
dactiesecretariaat.

4—11 27. Internat. Kongress für Militärmedi-
zin und -pharmazie. Interlaken.

7—8 31. Internat. Fortbildungsveranstaltung
der Tierärzte des Bodenseeraumes, Warth
(Schweiz).

7—8 Regionale Arbeitstagung Süd, DVA-
Fachgruppe Kleintierkrankheiten (Heimtier-
krankheiten und Ultraschalldiagnostik),
Mannheim.

Alléén Esba bevat Sulfachloorpyrazin Natrium Monohydraat.
Zeer korte wachttermijn.

Onze dicreiiaitseiibezoeker kan u uitgebreide informatie
verstrekken over dit nieiiwe vaccin.

Een nieuw product van Gist-brocades Animal Health.
Een aanwinst voor u en de intensieve veehouderij.

•Octrooi aanvraag is ingediend.
Ambachtstraat 2, Postbus 8,3736 AA De Bilt Telefoon 030-760045.

Boehringer Ingelheim is met Voreen
at meer dan 10 jaar
marj^tleider in Nederland

SAMENVATTING De algemene principes van chemotherapie bij tumorziekten en de verschil-
lende typen van chemotherapeutica worden besproken.

Speciale aandacht wordt besteedt aan de in de literatuur weergegeven resultaten van chemothe-
rapie bij hond en kat. Indicatiegebieden zijn tumoren welke vroeg metastaseren en lokaal
invasieve tumoren.

De resultaten van chemotherapie zijn bij de meeste tumorziekten bij huisdieren nog matig, maar
bij lymfosarcoom bij hond en kat kunnen langdurige remi.tsies worden bereikt door gecombi-
neerde chemotherapie.

Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van chemotherapie in Nederland worden besproken, onder
andere predictiefin whro-onderzoek, opsporen van metastasen, PEG-asparaginase-onderzoek
bij lymfosarcoom van de hond en regionale perfusie bij osteosarcoom van de hond.

SUMMARY The general principles of chemotherapy in oncology and the various types of
antineoplastic drugs are discussed.

Particular attention was paid to the results of chemotherapy in dogs and cats as reported in the
literature. Chemotherapy is indicated in neoplastic disease characterised by early metastasis
and/or local invasive growth.

The results of chemotherapy in dogs and cats are so far moderate. Chemotherapy studies in the
Netherlands are discussed: predictive in vitro, PEG-asparaginase studies in canine lymphosar-
coma and regional perfusion in canine osteosarcoma.

Tumoren veroorzaken ziekte en sterfte door liun ingrijpen in essentiële lichaams-
functies, vanwege hun lokalisatie en/of uitgebreidheid Onclusief metastasen) en/of
productie van stoffen, die de stofwisseling verstoren,

Systemische of lokale behandeling met behulp van tumor-remmende middelen, c.q,
cytostatica, kan in de diergeneeskunde van waarde zijn bij aanwezigheid van:

a. Gegeneraliseerde tumoren, waartoe voornamelijk de tumoren van het hemato-
poietische systeem behoren als lymfosarcomen en leukemie (12, 20. 28, 29, 34).

b. Tumoren welke door hun sterk invasieve groei via chirurgie, cryochirurgie of
radiotherapie niet adequaat kunnen worden behandeld, of waarbij de kans
groot is op de aanwezigheid van (micro)metastasen, onder andere osteosar-
coom hond, mammacarcinoom kat (4, 12, 14, 20, 22, 28, 29, 34).

c. Tumoren, die inoperabel zijn vanwege de lokalisatie (prostaat, oro/pharynx,
neus, CZS), het multipele karakter of, in uitzonderingsgevallen, wanneer het
bestaan van inoperabele metastasen is vastgesteld (2, 12).

In principe wordt, althans in de humane oncologie, een curatief effect nagestreefd
bij die tumorziekten, waarvan bekend is, dat de toepassing van chemotherapie (CT)
tot genezing kan leiden. Bij hond en kat zijn tot dusver geen overtuigende voor-

\' Bewerking van de doctoraalscriptie van Bernadette Austie, getiteld: Chemotherapie van tumoren van
hond en kat.

^ Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Faculteit der Diergeneeskunde. Overdrukken via
laatste auteur te verkrijgen.

beelden van curatie bekend; wel zeer lange perioden van remissie. Bij sommige
tumorziekten bij de mens kan zelfs na manifest worden van metastasen de tumor-
ziekte nog met succes door CT worden bestreden. Chemotherapie kan soms aanvul-
lend (adjuvans) op andere — bijvoorbeeld chirurgische — behandeling worden
gegeven. Een palliatief effect streeft men na bij de overige tumorziekten, waarvan
men verwacht, dat geen genezing kan worden bereikt, echter wel een vermindering
van de symptomen en/of een verlenging van de levensduur. Tot nu toe is de
vooruitgang in de toepassing van cytostatica in de diergeneeskunde niet indruk-
wekkend.

De volgende punten spelen hierbij een rol: 1) de hoge behandelingskosten; 2) de tijd
en de energie die de behandeling vergt, van zowel eigenaar als dierenarts; 3) de vrees
voor het optreden van onplezierige neveneffecten; 4) het feit dat in vele gevallen het
resultaat onbekend is, dan wel zeer matig (1).

Dit artikel beoogt aan de hand van literatuuronderzoek een overzicht te geven van
de omstandigheden waarin chemotherapie van belang kan zijn in de behandeling
van kanker van de hond en de kat. De beschikbare middelen en het werkingsme-
chanisme worden beschreven. Tevens wordt aan de hand van resultaten, verkregen
uit gecontroleerd onderzoek bij patiënten (trials) de waarde van toegepaste chemo-
therapie besproken.

Binnen de groepen tumoren die in de inleiding zijn genoemd, dienen met grote zorg
de dieren, die in aanmerking komen voor CT, te worden geselecteerd. Een gedegen
lichamelijk en röntgenologisch onderzoek (thorax, eventueel abdomen) dient te
worden uitgevoerd, waarbij de tumor wordt gelokaliseerd en eventuele metastasen
(regionaal of op afstand) worden opgemerkt. Tevens moet een uitgebreid bloedon-
derzoek worden verricht, onder meer om inzicht te krijgen in belangrijke orgaan-
functies (nier, lever, beenmerg).

Alvorens een patiënt te behandelen met CT, moet men ook weten dat de functies
van de vitale organen voldoende zijn. Een waardering van de algemene toestand
van de hond of kat is van belang, zowel bij de overweging of tol CT kan worden
overgegaan, als bij de evaluatie van de patiënt tijdens de kuur. Daartoe is een schaal
van de klinische toestand opgesteld (26). Er is voorgesteld om duidelijk zieke
dieren (^ stadium 3) niet met CT te behandelen. De schaalverdeling is als volgt:

1. Lichte vermagering en/of enige vermoeidheid en/of enige benauwdheid na
zware inspanning.

De tumorziekte wordt gestageerd volgens het TNM-systeem van \'The World
Health Organization\' (35):

T (\'tumour\'): grootte en mate van infiltratie van de primaire tumor.
N (\'node\'): aan- of afwezig zijn van metastasen in de regionale lymfknopen.
M (\'metastases\'): aan- of afwezig zijn van metastasen op afstand, bijvoorbeeld in de
longen.

De aard van de tumor wordt vastgesteld door microscopisch onderzoek van de
tumor of van een representatief biopt. Ponsbiopsie en aspiratiebiopsie kunnen ook
bijdragen aan de morfologische diagnostiek. Op grond van de gegevens, verkregen
via lichamelijk- en bloedonderzoek, aangevuld met morfologisch onderzoek, is een
prognose vast testellen. Aan de hand van uit follow-up verkregen onderzoeksresul-

taten probeert men te bepalen wat de prognose is wanneer niet wordt ingegrepen,
respectievelijk een chirurgische behandeling wordt ingesteld of een CT behandeling
wordt toegepast (al dan niet na chirurgie). De prognose kan worden uitgedrukt in
het percentage van de patiënten met een bepaald tumortype, dat na een behandeling
een zekere periode overleeft (1-2 jaar) = overlevingstijd.

Een andere prognostische parameter is het tumorvrij of ziektevrij interval op basis
van klinische waarneming, aangevuld met röntgenologisch onderzoek. Bij de toe-
passing van CT is de goede motivatie en medewerking van de eigenaar beslist
noodzakelijk.

Het effect van CT dient men na te gaan door \'follow-up\' van de behandelde
patiënten. Bij de follow-up worden de behandelde patiënten periodiek gecontro-
leerd op het tumorremmende effect van de behandeling, het optreden van een
lokaal recidief, metastasen, nieuwe tumoren of andere ziekten, en het optreden van
toxiciteit. Zonodig wordt het chemotherapeutische regime aangepast.

1. Celcyclus. Enige kennis van de celcyclus is noodzakelijk om de effecten van
anti-kanker chemotherapie te begrijpen. De celcyclus kan worden gedefinieerd als
een bepaalde opeenvolging van gebeurtenissen in de cel, gedurende het tijdsinterval
van de ene celdeling tot de volgende celdeling (fig. 1). De celcyclus kan worden
verdeeld in 5 fasen:

Fase G, (gap): de fase van postmitotische groei met RNA- en eiwitsynthese. Het
betreft de stationaire fase in de celcyclus en de duur van de \'cell turnover\' van het
weefsel, waartoe de cel behoort.

Fase Gq: de rustfase voor gedifferentieerde cellen. Cellen in de Gß-fase zijn weinig
actief, wat de celdeling betreft. De Gg-fase is reversibel: cellen in rust kunnen op
ieder ogenblik terugkeren in de celcyclus.

Fase S: de fase waarin DNA-duplicatie plaats heeft. Purine en pyrimidine basen
worden gesynthetiseerd, omgezet in nucleotiden, om vervolgens nieuw DNA te
vormen.

Fase Gj: de premitotische fase met RNA en eiwitsynthese (12, 14, 16, 29, 34, 37).
Het celdodende effect van CT volgt in theorie (uitgaande van volledige bereikbaar-
heid van alle cellen voor de CT), de kinetiek van de eerste orde: een bepaalde dosis
farmacon doodt een constante fractie — en niet een constant aantal — van de
cellen, onafhankelijk van het aantal cellen dat aanwezig is bij aanvang van de
therapie (exponentiële afname). Om een volledige genezing te krijgen is het nood-
zakelijk dat alle maligne cellen worden gedood (9, 14,29). De meeste CT heeft effect
op delende cellen, en niet op niet-delende cellen. Het zijn dan ook de tijdelijke
niet-delende cellen in de Go-fase die één van de grootste problemen vormen in de
kankertherapie (12, 29).

2. Resistentie. Het niet reageren van een tumor op een CT-behandeling wordt
resistentie genoemd (4). Sommige tumoren zijn vanaf het begin van de behandeling
resistent (primaire resistentie), andere worden het in het verloop van de behande-
ling (secundaire resistentie). Secundaire resistentie kan ontstaan door mutaties of
door proliferatie van al aanwezige resistente cellen.

3. De ontwikkeling van een alternatief metabolisme (\' alternative metabolic path-
ways\'), met name bij toepassing van zogenaamde anti-metabolieten.

4. De ontwikkeling van reparatiemechanismen om de toegebrachte schade in de
tumorcellen te herstellen.

onttrekken (tijdelijk) aan de inwerking van het chemotherapeuticum (12).
Resistentie kan ook schijnbaar zijn door de anatomische lokatie van de tumor. Zo
zijn de meeste tumoren van het CZS niet gevoelig voor CT, omdat de meeste
cytostatica de bloed-hersenbarrière niet kunnen passeren.

De ontwikkeling van resistentie kan worden beperkt door gebruik te maken van
combinatie chemotherapie (CCT).

De bereikbaarheid van tumorcellen in grotere tumoren is vooral sterk afliankelijk
van de gereduceerde vascularisatie. Zowel bij experimentele tumoren als bij spon-
tane tumoren is aangetoond dat penetratie van sommige cytostatica niet dieper dan
4-6 cellagen gaat (30).

3. Dosering en toediening. De gebruikelijke methode om doseringen uit te drukken
is in mg/kg. Uit onderzoek (9) is gebleken dat er grote verschillen waren in de
maximaal toelaatbare doseringen, wanneer deze waren gebaseerd op het aantal
kilogrammen lichaamsgewicht. De doseringen bleken nagenoeg hetzelfde te zijn bij
alle diersoorten, wanneer deze waren gebaseerd op het lichaamsoppervlak (mg/m^)
of op basaal metabolisme (mg/kg°"). Deze methoden verzekeren een adequate
dosering bij kleine honden en katten, en voorkomt overdosering bij grote honden
(25, 29). Voorbeelden: 10 kg ~ 0,46 m^, 20 kg ~ 0,74 m^, 30 kg ~ 0,96 m^, 40 kg ~
1,17 m^.

Het op het juiste tijdstip toedienen van de chemotherapeutica kan essentieel zijn
tijdens de therapie. Bij het juiste interval tussen de behandelingen ziet men, dat de
normale cellen zich sneller hebben hersteld dan de tumorcellen en er een progres-
sieve destructie van de tumor plaats vindt. Zijn de periodes tussen de behandelingen
te lang, dan krijgt men de tumor niet onder controle, terwijl een overdosering of te
frequente toediening resulteert in een te grote toxiciteit voor de normale weefsels.

De wetenschappelijk meest zuivere weg om nieuwe therapeutica te beoordelen, is de
volgende: Gegevens over toxiciteit en tumorremmend vermogen van een bepaalde
stof worden verzameld bij kleine proefdieren (bijv. muizen). Vervolgens wordt in
een fase I-studie de toxiciteit van de stof in verschillende doseringen bepaald bij de
te behandelen diersoort. Dan wordt in een fase Il-studie nagegaan, hoe de gevoe-
ligheid van de tumor bij verschillende doseringen is. Tenslotte wordt, in een fase
Ill-studie, de nieuwe therapie vergeleken met een tot dusver gebruikelijke therapie
voor een bepaalde tumorziekte.

Voor vrijwel alle CT (met uitzondering van anti-metabolieten) geldt dat bij de i.v.
toedieningswijze perivasculair lekken moet worden vermeden, daar de irriterende
werking tot ernstige ontstekingsreacties kan leiden.
CHEMOTHERAPEUTICA

Hieronder worden de voor de veterinaire tumortherapie belangrijkste chemothera-
peutica kort besproken. Voor de gebruikte doseringen wordt verwezen naar enkele
overzichtsartikelen (17, 29, 34).

1. Alkylerende agentia. Alkylerende agentia zijn stoffen, die een H-atoom in een
molecuul vervangen door een alkylgroep. Waarschijnlijk is de vorming van verbin-
dingen (\'cross-links\') tussen twee DN A-ketens verantwoordelijk voor het cytostati-
sche effect. In het algemeen betekent resistentie tegen één alkylerend agens tevens
resistentie tegen een ander alkylerend agens.

1.1. Busulfan (Myleran®, Burroughs Wellcome). Busulfan wordt alleen in orale
vorm gegeven en zou door de hond goed worden verdragen. Het wordt gebruikt bij
de behandeling van myeloide leukemie en lymfosarcoom. Beschreven toxische
verschijnselen zijn zeer langdurige tot irreversibele beenmergdepressie en pulmo-
naire fibrose.

1.2. Cyclofosfamide (Cytoxan®, Mead Johnson). Cyclofosfamide (CY) is het
meest gebruikte alkylerende agens. Het kan zowel per os als i.v. en ook i.m. worden
toegediend. Uit de darm wordt het goed geresorbeerd en is doorgaans weinig lokaal
irriterend. Het wordt geactiveerd in de lever door microsomalc enzymen. Derhalve
is het gebruik bij leverlijden gecontraïndiceerd. CY wordt gebruikt bij de behande-
ling van lymfosarcoom, mastcelsarcoom, \'transmissible veneral tumor\' (TVT),
blaascarcinoom, melanoom en osteosarcoom en bij mamma- en longcarcinoom.
Beschreven toxische effecten zijn:

— hcmorrhagischecystitis, welke zich bij met CY behandelde honden kan ontwik-
kelen. De schade aan de blaas kan worden beperkt door de diurese te bevorde-
ren (zout voer) en water ad lib. te verstrekken;

1.3. Chlooramhucil (Leukeran® Burroughs Wellcome). Chloorambucil is de
traagst werkende, minst toxische van de alkylerende agentia. Het wordt hoofdzake-
lijk gebruikt, wanneer de toxiciteit van cyclofosfamide te ernstig wordt. Na toedie-
ning per os wordt het goed door de darm geresorbeerd.

1.4. Melphalan (Alkeran® Burroughs Wellcome). Gebruik hiervan wordt aange-
geven bij lymforeticulaire neoplasmata (onder andere multiple myeloma), osteo-
sarcomen, mamma- en longtumoren en melanomen. Het kan zowel per os (varia-
bele resorptie) als i.v. (infuus) worden toegediend. De toxiciteit kan zich uiten in een
beenmergdepressie die lang kan voortduren.

2. Antimetabolieten (4, 12, 34). Antimetabolieten worden door de cel niet onder-
scheiden van de normale bouw- en voedingsstoffen. Antimetabolieten werken dus
competitief ten opzichte van de normale metabolieten. Ze kunnen als remstof

fungeren voor vitale processen, of worden omgezet in abnormale producten, waar-
aan de cel te gronde gaat. Ze zijn onder te verdelen in foliumzuur-, purine- en
pyrimidine-analogen. Het aangrijpingspunt is in de S-fase van de celcyclus.

2.1. Methotrexaat (MTX) (Ledertrexate®, Lederle Laboratories). Methotre.xaat
toont grote structurele gelijkenis met foliumzuur en remt competitief het enzym
dihydrofolaatreductase. Deze remming vermindert de voorraden biologisch ac-
tieve foliumzuren, welke essentiële co-factoren in de DNA-, purine- en eiwitsyn-
these zijn. Het kan zowel oraal als parenteraal (i.V., i.m.) en intrathecaal worden
toegediend. MTX is het enige chemotherapeuticum met een antidoot: Leucovorin®
kan het toxisch effect van MTX beperken, wanneer hoge doseringen gegeven zijn.
MTX kan worden gebruikt bij lymforeticulaire neoplasmata, de \'transmissible
veneral tumor\', het osteosarcoom en verschillende solide tumoren. Toxische effec-
ten bestaan uit myelosuppressie, gastro-intestinale ulceratie, hepatotoxiciteit en
indirecte nierschade door precipitatie in zure urine.

2.4. Azathioprine (Imuran®, Mead Johnson) zijn purine-analogen, die per os wor-
den toegediend. Purines (adenine en guanine) zijn essentiële componenten van
zowel DNA als RNA. Purine analogen remmen de synthese van deze nucleïnezu-
ren. Gebruik van de purine analogen wordt aangegeven bij het lymfosarcoom en
leukemie. Vanwege de sterk hematologische toxiciteit en de beperkte effectiviteit is
de toepassingsmogelijkheid beperkt.

2.5. 5-Fluorouracil Fluorouracil®, Roche Laboratories). 5-FU is een py-
rimidine analoog. Pyrimidines zijn bouwstenen van DNA (thymidine en cytosine)
en RNA (uracil en cytosine). De pyrimidine analogen verhinderen de normale
vorming van DN A en RNA. Gebruik (intraveneus) van 5-FU wordt aangegeven bij
diverse carcinomen en sarcomen, onder andere van de mamma, de gastroi-ntesti-
nale tractus en de huid. Het gebruik van 5-FU bij de kat wordt sterk ontraden. De
toxische effecten bestaan uit braken, diarree, beenmergdepressie en neurotoxiciteit,
welke bij de kat het ernstigst is.

2.6. Cytosine Arabinoside (Ara-C®, Cytosar®, Upjohn). Cytosine arabinoside is
eveneens een pyrimidine analoog en wordt parenteraal (i.v. of subcutaan) toegepast
bij de behandeling van lymforeticulaire neoplasmata.

3. Plantenall<aloïden (12, 17, 28, .■!(), 3.3, 36, 37). Vincristine en vinblastine zijn
alkaloïden geëxtraheerd uit de plant Vinca rosea (Linn.). De vinca-alkaloïden
oefenen hun anti tumor werking uit door binding aan cytoplasmatische microtubu-
laire eiwitten, waardoor de vorming van de mitosespoel wordt verhinderd en de
celdeling in de metafase wordt stilgelegd.

3.1. Vincristine (Oncovin® Eli Lilly). Vincristine is, vooral in combinatie met
andere therapeutica, effectief gebleken bij de behandeling van lymforeticulaire
neoplasieën, mastceltumoren en verscheidene typen carcinomen en sarcomen. Een
toxisch verschijnsel is beenmergdepressie, echter minder ernstig dan bij het gebruik
van andere chemotherapeutica wordt gezien. Nauwkeurige berekening van de dosis
(i.V.) is vanwege toxiciteit vereist.

3.2. Vinblastine (Velban®, Eli Lilly). Vanwege de weinige goede resultaten wordt
vinblastine minder vaak toegepast dan vincristine.

4. Antitumor antibiotica (12, 17, 29, 34, 37). De antitumor antibiotica zijn alle
natuurlijke producten van bodemschimmels. Zij oefenen hun antitumor effect uit
door stabiele complexen met DNA te vormen, waardoor de synthese van DNA en

RNA wordt geremd. Zij zijn derlialve werlczaam in versciiiilende fasen van de
celcyclus.

4.1. Actinomycine-D[Cosmtgtn®. Merck, Sharpen Dohme). Klinisch onderzoek
naar het gebruik van actinomycine-D bij de hond is beperkt.

4.2. Bleomycine (Blenoxane®, Bristol Laboratories). Dit middel is klinisch inte-
ressant omdat het slechts een geringe toxiciteit uitoefent op het beenmerg. Het is
gebruikt bij honden en katten met plaveiselcelcarcinoom.

De soms fatale ontwikkeling van pulmonaire fibrose vormt een belangrijk risico.
Ook kan huidtoxiciteit optreden, zich uitend in alopecia en subcutaan oedeem. Het
wordt doorgaans i.m. toegediend.

4.3. Doxorubicine (Adriblastina®, Farmitalia). Bij honden en katten is doxoru-
bicine in combinatie gebruikt bij osteosarcomen, na amputatie van het betreffende
ledemaat (23). De toxische verschijnselen zijn beenmergdepressie, stomatitis,
braken en alopecia. Daarnaast is de cardiotoxiciteit van doxorubicine bij de hond
een probleem. Dit maakt een beperkte dosering (i.v. infuus) noodzakelijk. Een
aanzienlijke reductie van de chronische cardiotoxiciteit werd bereikt door het agens
in te kapselen in liposomen. Echter, het antineoplastische effect hiervan dient nader
te worden onderzocht (11). Doxorubicine bleek (evenals 5-FU) een duidelijk rem-
mend effect op in vitro gekweekte kattenmammacarcinoomcellen te vertonen (33).

5.1. Hydroxy-ureum (Hydrea®, Bristol Laboratories). Dit chemotherapeuticum
remt de DNA-synthese in de S-fase van de celcyclus. Het wordt oraal toegepast bij
leukemieën, lymfosarcomen en mastocytomen. Het toxische effect bestaat uit
beenmergdepressie, welke echter snel herstelt na stopzetting van de therapie.

5.2. Mitotane (O, p\'DDD, Lysodren®, Calbio Pharmaceutical Products). Dit
geneesmiddel is van belang bij het Cushing syndroom bij de hond tengevolge van
bijnierschorshyperplasie of -adenomen. Cellen van de zona fasciculata en zona
reticulosa worden selectief vernietigd. De toediening geschiedt per os.

5.3. [.-asparaginase. Dit is een enzympreparaat, uit E. co//-bacteriën geëxtra-
heerd. De activiteit berust op het feit dat bepaalde neoplastische cellen afhankelijk
zijn van externe L-asparagine bronnen, terwijl niet-neoplastische cellen hun eigen
L-asparagine kunnen maken. L-asparaginase vernietigt het exogeen L-asparagine.
Hieraan dankt het middel zijn selectieve toxiciteit tegen tumorcellen, hoewel som-
mige tumoren resistent zijn. Het wordt i.v. toegepast bij de behandeling van
lymfosarcomen bij de hond (27). Het belangrijkste toxische effect is het optreden
van anafylactische shock. PEG-asparaginase is een kort geleden ontwikkeld poly-
meer-enzym conjugaat, dat minder immunogeen is en langer in het bloed aanwezig
blijft dan het L-asparaginase. Uit een voorlopige studie (21) bleek, dat PEG-aspa-
raginase in combinatie met gecombineerde chemotherapie 88% remissie inductie
gaf. L-asparaginase veroorzaakt onder meer immunosuppressie.

Vele chemotherapeutica kunnen, wanneer ze alleen worden gebruikt, slechts een
beperkte tumorremissie bewerkstelligen. Bewezen is dat combinatie chemothera-
pie, dat is wanneer verschillende middelen hetzij tegelijk, hetzij opeenvolgend
worden gebruikt, effectiever is. Immers, de fractie tumorcellen die wordt gedood
door een bepaald middel is onafhankelijk van de fractie die wordt gedood door een
ander middel. Een betere response mag worden verwacht, wanneer bij het combine-
ren van chemotherapeutica wordt gelet op de volgende punten:
1. Elk agens dient een bewezen effectiviteit (cytostatisch/toxisch) te vertonen
tegen het te behandelen tumortype;

2. een verschillend werkingsmechanisme vergroot de kans op een additief antitu-
mor effect;

3. vermijdt overlapping van toxische effecten, zodat elk agens maximaal kan
worden gedoseerd.

In de praktijk is dit tamelijk moeilijk en veel combinatietherapieën zijn op empiri-
sche wijze tot stand gekomen. Het risico van optreden van resistentie is kleiner bij
het gebruik van combinatie chemotherapie (28). Het immuunsuppressief effect van
combinatie chemotherapie kan in zekere mate worden uitgesteld door de middelen
intermitterend te geven en aldus het immuunsysteem een kans te geven om te
herstellen (12).

Een indruk van dit herstel is door hematologisch onderzoek te verkrijgen.
Bij honden met lymfosarcoom, waarbij remissie was bereikt door gecombineerde
chemotherapie, leidde toediening van autoloog tumorvaccin met Freund\'s adju-
vans tot significante verlenging van remissie en overleving (7). Gecombineerde
chemotherapie (15) bestaande uit adriamycine en cyclophosphamide bleek ook bij
katten met gerecidiveerde mammacarcinomen nog remises te kunnen induceren
(3/14 complete remissie, 2/14 partiële remissie).

De meeste chemotherapeutica zijn toxisch voor alle delende cellen en het verschil
tussen therapeutische en toxische dosis is vaak zeer klein. De bij de middelen
genoemde toxische effecten kunnen leiden tot het tijdelijk of permanent staken van
de therapie. Afhankelijk van het middel en de dosering kan het nodig zijn de
hoeveelheden bloedcellen, het serum-enzymgehalte en de nierfunctie elke 7-14
dagen te meten in aansluiting aan een grondig lichamelijk onderzoek. In geen geval
mag het aantal witte bloedcellen dalen beneden 3000/mm\' of het aantal trombocy-
ten beneden 50.000/mm^ (12, 13). Indien een dergelijk kritieke daling optreedt,
moet alle cytotoxische therapie worden gestaakt en breedspeetrum antibiotica
worden toegediend. Wanneer petechieën optreden of het aantal witte bloedcellen
blijft dalen, moet bloedtransfusie plaatsvinden (29). Men dient zich te realiseren,
dat na toediening van een chemotherapeuticum de werking niet is te neutraliseren
(met uitzondering van methotrexaat). Drachtige dieren dienen te worden uitgeslo-
ten van een behandeling met cytostatica. In verband met het carcinogene effect van
vele middelen, dient de clinicus contaminatie van de huid, ingestie of inhalatie bij
zichzelf cn zijn medewerkers te vermijden (29). Neveneffecten, die indirect zijn
gerelateerd aan de chemotherapeutica zijn die, welke het gevolg zijn van de snelle
tumoraftraak en kunnen leiden tot een abnormale lever- of nierfunctie. Lokale
reacties zoals pijn, oedeem, ontsteking en abcesvorming of weefselnecrosc kunnen
optreden (13).

Ondanks het grote aantal tumorziekten dat in aanmerking zou komen voor chemo-
therapie (34 typen tumoren volgens Theilen (34)), kon in deze studie slechts een
klein deel geëvalueerd worden met betrekking tot het effect van CT. Oorzaak
hiervan is het feit dat slechts bij een klein aantal tumortypen gecontroleerd onder-
zoek is gedaan met chemotherapeutica. Van de hematopoietische tumoren komen
voornamelijk de lymfoproliferatieve ziekten in aanmerking voor CT (lymfosar-
coom/leukemie). Leukose heeft een slechte prognose en verloopt gewoonlijk snel
fataal. De gemiddelde overlevingstijd van honden met multicentrische leukose
bedraagt zonder behandeling minder dan een maand (10). Gewezen is op het belang
van de volgende punten:

2. fionden die een complete remissie (CR) bereiken, leven significant langer dan
honden met een partiële response (PR);

3. het is gunstiger om een eerste remissie te onderhouden, dan te proberen een
tweede remissie te verkrijgen;

4. paraneoplastische verschijnselen (bijv. hypercalcemie) geassocieerd met leucose
moeten in aansluiting op CT worden behandeld;

5. gelijktijdig aanwezige medische problemen als verminderde capaciteit van het
beenmerg, leveraandoeningen of nierinsufficiëntie, zullen de dosering en toe-
dieningswijze van cytostatica beïnvloeden (19);

Om de response op CT met een bepaald protocol te kunnen vergelijken met een
ander protocol, dienen patiënten in dezelfde stage van ziekte te worden vergeleken;
daarnaast is het type tumor van belang. Zo is het behandelingsresultaat bij lymfo-
sarcomen beter dan bij lymfoblastaire leukemie (5, 24). Bij cutane lymfosarcomen
geeft CT slechte resultaten (18). Factoren, die evenals leukemie met een slechte
prognose gepaard gaan, zijn anemie, neutropenic, sepsis en uitgebreide tumorgroei
(6).

Bij honden met lymfosarcomen, behandeld met diverse combinatietherapieën, kan
een compleet remissiepercentage (CR) worden bereikt van 48-90% (19, 34). De
mediane remissieduur varieert hierbij van 28-185 dagen en de mediane overlevings-
tijd van 112-219 dagen. Het percentage CR met een combinatieregime bij honden
met acute lymfoblastaire leukemie bedroeg 19% en de mediane overlevingstijd 120
dagen (24).

Bij katten met lymfosarcomen varieerde het percentage CR op een combinatiethe-
rapie van 17% (17) tot 100% (6) bij het multicentrische lymfosarcoom met een
mediane remissieduur van 135-840 dagen. Bij katten met leukemie werd met een
combinatieregime een CR bereikt van 27% en een mediane remissieduur van 210
dagen (6). Hoewel bij therapie in het algemeen een hoog percentage complete
remissie wordt bereikt, is de duur van deze remissie meestal kort. Door nieuwe
therapeutische benaderingen zal dan ook de remissieduur in de toekomst moeten
worden verlengd.

De resultaten van de behandeling van osteosarcomen met chirurgie (amputatie) en
adjuvans chemotherapie, zijn tot dusver niet indrukwekkend. Evenals bij de mens
gaat deze tumorziekte ook bij de hond gepaard met het vroeg ontstaan van
micrometastasen.

De \'transmissible venereal tumor\' (TVT, venereal sarcoma, condyloom) is goed
met cytostatica te behandelen. Vanwege de moeilijke toegankelijkheid van vele
TVT\'s en de snelheid waarmee de tumor terugkomt na chirurgie, werd chemothe-
rapie geëvalueerd. Daarbij is gebleken dat het resultaat van vincristinebehandeling
alléén, vergelijkbaar is met die van combinatie chemotherapie. Er treden minder
neveneffecten op bij het gebruik van vincristine, en de eigenaar hoeft de hond geen
medicijnen te geven (2, 3). Hoewel een zeer kleine TVT chirurgisch kan worden
verwijderd, blijkt de chemotherapie een effectievere behandelingsmethode te zijn.
Overigens zijn TVT\'s ook sterk gevoelig voor lokale radiotherapie. Chemotherapie
is de behandeling bij uitstek voor gemetastaseerde en multifokale TVT\'s (3).
DISCUSSIE

Bij de hond en de kat komen tumorziekten voor, waarbij alleen door systemische
therapie, inclusief chemotherapie, getracht kan worden de tumor terug te dringen
of verdere groei af te remmen. Wordt hiertoe niet overgegaan, dan blijft veelal
alleen euthanasie als alternatief over. Chemotherapie bij huisdieren kan soms tot
een redelijke remissie met tolerabele toxiciteit leiden, echter, tot nu toe zelden tot
curatie. Is dit een reden om de moed op te geven?

Ook bij de mens zijn er tumorziekten, waarbij de resultaten van chemotherapie
tegenvallen (carcinoom van de mamma, long, maag, darm, pancreas, prostaat).
Toch is mede dank zij gecombineerde chemotherapie de prognose van een aantal
tot voor kort fatale tumorziekten aanzienlijk verbeterd (ziekte van Hodgkin,
choriocarcinoom, testiscarcinoom).

Tot nu toe ligt het chemotherapeutische tumoronderzoek in de veterinaire sector
achter bij dat in het experimentele en humaan-klinische gebied. Dit is te verklaren
door een aantal omstandigheden: a) de urgentie wordt minder gevoeld dan bij de
mens, vanwege de alternatieve mogelijkheid van euthanasie; b) de kosten; c) de
gevreesde bijwerkingen; d) de nog matige resultaten.

De spontane maligne tumorziekten lijken vanwege onder andere recidief en meta-
stasering niet alleen vanuit de veterinaire invalshoek van belang, maar tevens
vanuit vergelijkend-model-oogpunt ten opzichte van de mens. Van belang voor
vruchtbaar onderzoek zijn de ontwikkeling van goede vraagstellingen, organisatie
van, resp. aansluiting aan een goede onderzoeksgroep en de beschikbaarheid van
voldoende evalueerbare patiënten.

1. Belangrijke vraagstellingen zijn: Kan men komen tot een rationalisatie van
chemotherapie door die stoffen te kiezen waarvoor een individuele tumor gevoelig
is? Kan via in vitro onderzoek worden gekomen tot een voorspelling die in vivo. dus
in de patiënt, geldt?

Als model voor deze vraagstelling is het mammacarcinoom bij de kat gekozen. Uit
eerder onderzoek (35) is namelijk gebleken dat de prognose van het mammacarci-
noom bij de kat zeer slecht is, wanneer de grootte van de tumor meer dan 1 cm 0
bedraagt. Op het ogenblik van de eerste operatie zijn meestal micrometastasen
aanwezig. Long- en Pleurametastasen, eventueel in combinatie met lokaal recidief,
vormen de belangrijkste doodsoorzaak. Uit een voorlopig onderzoek (32) werd
duidelijk dat mammacarcinoomcellen van de kat in het algemeen goed zijn te
kweken, en in v//ro vooral gevoeligzijn voor adriamycine. Er is nu een vergelijkende
studie opgezet, waarbij van katten met mammacarcinoom groter dan 2 cm een
stukje tumorweefsel (van ± 1 cm^) gebruikt wordt om te kweken en om de diagnose
te stellen. In de kortdurende kweek (5 dagen) wordt het celbeeld na toediening van
verschillende concentraties adriamycine vergeleken met dat van een niet-behan-
delde controle-kweek. Daarnaast wordt de kat met adriamycine i.v. behandeld. Het
effect ervan op het restant van de primaire tumor wordt gemeten. Vervolgens
worden de in vitro (kweek) en in vivo (primaire tumor) resultaten met elkaar
vergeleken. Het is begrijpelijk dat sommige praktici het onlogisch vinden een deel
van de primaire tumor in de kat te laten. Toch zijn er belangrijke argumenten voor
het voorgestelde onderzoek: a) de chemotherapie kan de primaire tumor verkleinen
en de operabiliteit na de kuur verbeteren; b) bij katten met een tumor groter dan 2
cm is de prognose toch al slecht, en mag men hopen dat door chemotherapie de
uitgroei van micrometastasen tijdelijk wordt afgeremd; c) op deze manier is een
snelle analyse van in vivo en in vitro werkzaamheid mogelijk.

In samenwerking tussen de Vakgroep Veterinaire Pathologie en het Nederlands
Kanker Instituut is onlangs een onderzoek opgezet met het doel na te gaan: a) of
metastasen van het mammacarcinoom bij de kat kunnen worden ontdekt door
middel van \'imaging\' met monoclonale antistoffen; b) of eliminatie van metastasen
lukt door binding van adriamycine aan monoclonale antistoffen; c) of in vitro de
permeabiliteit van tumorcellen voor adriamycine kan worden vergroot door beïn-
vloeding van de celmembraan door monoclonale antistoffen en complement.

3. Asparaginuse-onderzoek hij lymfosarcoom (leucose) hij honden.
Lymfosarcoomccllen zijn in tegenstelling tot normale lichaamscellen alTiankelijk
van externe L-asparagine bronnen. Het natuurlijke enzym L-asparaginase vernie-
tigt het externe asparagine. Hoewel L-asparaginase sterke antitumor-activiteit
bezit, bestaat het probleem van overgevoeligheid en resistentie. Het nicuw-ontwik-
kelde PEG-asparaginase zou deze bijwerkingen missen en toch een redelijke anti-
tumorwerking bezitten (21).

Teneinde de antitumorwerking en dc toxiciteit van beide typen asparaginasen te
vergelijken, is aan de Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, in samen-
werking met de Universiteit van Wisconsin, een studie opgezet bij honden met
lymfosarcoom. De honden met deze tumorziekte worden in twee groepen verdeeld:
Groep 1 ontvangt natuurlijk L-asparaginase in combinatie met chemotherapie
(adriamycine, vincristine, methotrexaat, Cytoxan en prednison); groep II wordt
behandeld met PEG-asparaginase in combinatie met dezelfde middelen als groep I.

4. Regionale perfusie bij honden met osteosarcoom. Door het gebruik van lokale
perfusie van Cis-platinum (Abiplatin®, Platinol®) via een extracorporaal circuit, is
het mogelijk de primaire bottumor met een hoge dosering te behandelen, terwijl
weinig van deze toxische stof in de grote circulatie komt. Door uitvoerig vooron-
derzoek (8) is aan de Medische Faculteit te Groningen een goede expertise ver-
kregen op het moeilijke gebied van de regionale perfusie. Door samenwerking
tussen de Groningse groep en de Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier,
is een behandelingsmogelijkheid voor het primaire osteosarcoom, een tot dusverre
moeilijk behandelbare tumor (zowel bij de hond als bij de mens), tot stand ge-
komen. Klinisch-diagnostisch onderzoek vindt plaats in Utrecht; de lokale perfusie
in Groningen.

Zoals uit het bovenstaande blijkt, wordt geleidelijk aan gepoogd, vanuit de Facul-
teit der Diergeneeskunde tot therapie-studies te komen, waarvoor de medewerking
van de veterinaire praktici onmisbaar is (zie de regelmatig verschijnende oproepen
in dit tijdschrift).

Chemotherapie in de veterinaire praktijk toegepast bij een hond of een kat met ccn
anderszins niet meer te behandelen tumor, lijkt ons alleen dan gerechtvaardigd,
wanneer a) de toepassing geschiedt door dierenartsen die over ervaring beschikken
met cytostaticatherapie; b) de diagnose is gesteld door middel van microscopisch
onderzoek; c) het dier in redelijke conditie verkeert; d) het juiste therapieschema
bekend is; e) nauwkeurige controle op toxiciteit en antitumoreffect wordt uitge-
voerd; f) post-mortaal onderzoek kan worden verricht om de klinische gegevens te
verifiëren. Tevens lijkt het van belang de gegevens van dieren die aldus zijn
behandeld, centraal te registreren.
LITFRATUUR

1. Rostock DE and Owen LN. Chemotherapv of canine and feline neoplasia. .1 Small Anim Pract
1972:1.3:359-67.

2. Brown NO e! at. Follow-up on chemotherapy of venereal tumors. J Am Vet Med Assoc 1980; 177:
676.

3. Calvert CA, l.eifcr CE, and MacEwcn EG. Vincristine for treatment of transmissible venereal
tumor in the dog. J Am Vet Med Assoc 1982; 181: 163-4.

4. Cleton F.I, Ten Bokkcl Huinink WW en Voûte PA. Klinische chemotherapie van kanker. Nedcrl
BibI der Geneeskd 1978; dl 115, Leiden Stalleu.

5. Cotter SM. Treatment of lymphoma and leukemia with cyclophosphamide, vincristine and predni-
sone: I. Treatment of dogs. .1 Am Anim Hosp Assoc 1983; 18: 159-63.

6. Cotter SM. Treatment of lymphoma and leukemia with cyclophosphamide, vincristine and predni-
sone: 11. Treatment of cats. J Anim Hosp Assoc 1983; 19: 166-72.

7. Crow SE. Theilen GE. Benjamini E, Torten M, Henness AM, and Bühles WC. Chemoimmunother-
apy for canine lymphosarcoma. Cancer 1977; 40: 2102-8.

8. Fontijne WP.I, De Vries J, Mook PH, Elstrodt JM, Oosterhuis JW, Schraffordt Koops H, Oldhoff
J, and Wildcvuur CRH. Improved tissue perfusion during pressure-regulated hyperthermic regio-
nal isolated perfusion in dogs. J Surg One 1984; 26: 69-76.

9. Frcircicli EJ, Gehan EA, Rail DP, Schmidt LH, and Skipper HE. Quantitative comparison of
toxicity of anticancer agents in mouse, rat, hamster, dog, monkey and man. Cancer Chemoth Rep
1966; 50(4): 219-44.

10. Gray KN. Raulston GL, Gleisher Ch A ctal. Histologic classification as an indication of therapeutic
response in malignant lymphoma in dogs. J Am Vet Med Assoc 1984; 184 (7): 814-21.

11. Herman EH, Rahman A, Eerrans VJ, Vick JA, and Schein PS. Prevention of chronic doxorubicin
cardiotoxicity in Beagles by liposomal encapsulation. Cancer Res 1983: 43: 5427-32.

12. Hess PW, MacEwen EG, and McLelland AJ. Chemotherapy of canine and feline tumors. J Am
Anim Hosp Assoc 1976; 12: 350-8.

13. Hess PW. Principles of cancer chemotherapy. In: The Veterinary Clinics of North America. Ed.
MacEwen EG 1977: 7 (1): 21-33, Philadelphia, Saunders.

14. Hill BT and Baserga R. The cell cycle and its significance for cancer treatment. Cancer Treatment
Rev 1975: 2: 159-75.

15. Jeglum KA, De Gusman E, and Young KM. Chemotherapy of advanced mammary adenocarci-
noma in 14 cats. J Am Vet Med Assoc 1985; 187 (2): 157-61.

16. Junqueira LC, Carneiro J, and Contopoulos A. The cell, in: Basic histology. Ed.: Contopoulus A,
pp. 48-51, Los Altos, California: Lange Medical Publications.

17. Ladiges WC andZeidner WS. An overview of feline cancer therapy. Feline Practice 1980; 10: 38-43.

18. MacEwen EG. Patnaik AK, and Wilkins RJ. Diagnosis and treatment of canine hemopoietic
neoplasms. In: The Veterinary Clinics of North America. Ed.: MacEwen EG 1977; 7(1): 105-18.
Philadelphia: Saunders.

19. MacEwen EG. Canine lymphosarcoma. In: Current Vetcrinary Therapy Vll. Ed.: Kirk RW 1980;
419-22, 7th ed. Philadelphia: Saunders.

20. MacEwen EG. Cancer Chemotherapy. In: Current Veterinary Therapy Vll. Ed.: Kirk RW 1980;
423-6, 7th ed. Philadelphia: Saunders.

21. MacEwen EG and Loar A. Evaluation of PEG-L\'asparaginase versus native L\'asparaginase in
canine lymphosarcoma (submitted for publication).

22. Madewell BR. Chemotherapy for canine lymphosarcoma. Am J Vet Res 1975; 36: 1525-8.

23. Madewell BR. Leighton RL, and Theilen GH. Amputation and doxorubicin for treatment of canine
and feline osteogenic sarcoma. Europ J Cancer 1978; 14: 287-93.

24. Matus RE. Leifer CE, and MacEwen EG. Acute lymphoblastic leukemia in the dog: A review of 30
cases. J Am Vet Med Assoc 1983; 183: 859-62.

25. Miert ASJPAM van. The use in animals of drugs licensed for human use only. In: Comparative
veterinary pharmacology, toxicology and therapy. Eds: Miert ASJPAM van, Bogaert MG, and
Debackea- M. MTP-Press, Lancester 1986; 489-500.

26. Misdorp W. Kanker bij hond en kat: 111. Algemene aspecten van therapie. Tijdschr Diergeneeskd
1983: 108: 526-31.

27. Old LJ. BoyseEA, Campbell HA, Brodey RS, Fidler J, and Teller JD. Treatment of lymphosar-
coma in the dog with L\'Asparaginase. Cancer 1967; 20: 1066-9.

29. Owen LN. Cancer chemotherapy and immunotherapy. In: Textbook of Veterinary Internal Medi-
cine. Diseases of the dog and cat. Ed.: Ettinger SJ, 2nd ed. 1983; 1 Ch 30: 368-92, Philadelphia:
Saunders.

30. Ozols RF, LockerGY, Doroskow.lH.Grotzinger KR, Myers CE, and Young RC. Pharmacokine-
tics ofadriamycin and tissue penetration in murine ovarian cancer. Cancer Res 1979; 30: 3209-14.

31. Papageorges M. Menard M ct Gossclin Y. La chimiothérapie des neoplasms en médécine des pctits
animaux. Méd Vet Quebec 1983; 13: .3-9.

32. Prop FJA. Weijer K, Spies J, Souw L, Peters K, Erich T, Rijnhardt P, and Misdorp W. Feline
mammary carcinomas as a model for human breast cancer. 1. Sensitivity of mammary tumour cells
in culture to cytostatic drugs. A preliminary investigation of a predictive test. Anticanccr Res 1986:
6: 944-89.

33. Stolwijk JAM, Prop FJA, Weijer K, and Misdorp W. Spontaneous feline mammary carcinoma in
vitro as a model system for predicting sensitivity/resistance to adriamyein. Proc Int Assoc Breast
Cancer Res. Breast Cancer Conference, Londen, 1985.

34. Theilen GH and Madewell BR. Chemotherapy. In: Veterinary Cancer Medicine. Ed.: Theilen GH
and Madewell BR. 1979; 95-112, Philadelphia, Lea & Febiger.

35. Weijer K and Hart AAM. Prognostic factors in feline mammary carcinoma. JNCl 1983; 70 (4):
709-16.

36. World Health Organisation - TN M classification of tumours in domestic animals. 1st ed. Ed.: Owen
LN, Geneva, 1980.

37. Wyers M. La chimiothérapie anticancéreuse. Rec Med Vét 1977; 153: 793-806.

38. Yoxall AT. Veterinary applications of thepharmacology of neoplasia. In: Pharmacological basis of
small animal medicine. Ed.: Yoxall AT and Hird JER 1979; Ch 14: 211-41, Oxford.

SAMENVATTING In Nederland wordt de schapenhouderij belangrijker. Dientengevolge zal
de behoefte aan een veterinaire bedrijfsbegeleiding toenemen. Voor een efficiënte begeleiding is
een eenvoudige administratie noodzakelijk om belangrijke kengetallen te berekenen. De scha-
penmanagementbedrijfskaart kan in deze behoefte voorzien.

SUMMARY The importance of sheep farming is constantly increasing. Accordingly there is an
urgent need for sheep flock heahh programmes. A simple administration is essential in
monitoring the various sheep flock health variables and in calculating important indices. The
Sheep Flock Management Chart provides a simple but efficient recording system.

Door onder andere invoering van productiebeperkende maatregelen in de melk-
veehouderij (superheffing) is er cultuurgrond beschikbaar gekomen voor andere
bestemmingen. In sommige delen van het land zijn alternatieven aanwezig, zoals
bijv. akkerbouw (in toenemende mate meer beperkt), bollenteelt en maïs, maar in
grote delen zijn, alleen al vanwege de grondsoort, dergelijke alternatieven niet
voorhandeij.

De schapenhouderij leent zich bij uitstek om een belangrijk deel van het vrijko-
mende areaal te benutten, hetzij via uitbreiding van het schapenaantal op bestaande
bedrijven, hetzij als een nieuwe (veelal tweede) tak.

De schapenhouderij in Nederland is (tot nu toe) echter overwegend kleinschalig en
weinig professioneel. Via onderzoek zijn wegen aangegeven voor een meer profes-
sionele aanpak van de schapenhouderij in Nederland (1).

Voor het realiseren van optimale technische resultaten op grote(re) schapenbedrij-
ven is ook een optimale gezondheid nodig. Door König (2) zijn de belangrijkste
schapenziekten geïnventariseerd. Tevens geeft hij aan welke punten en op welke
tijden diverse elementen aan de orde dienen te komen bij een veterinair-zoötechni-
sche bedrijfsbegeleiding. De schapenmanagementbedrijfskaart verschaft de moge-
lijkheid om via een eenvoudige administratie belangrijke bedrijfskengetallen te
berekenen.

De schapenmanagementbedrijfskaart^ bestaat uit stevig papier en heeft een opper-
vlak van 60 bij 40 centimeter. Op de kaart kunnen gegevens betreffende de vrucht-
baarheid, opfok, groei, ziekten en uitval geregistreerd worden (zie figuur I). Aldus
is eenvoudig te overzien op welke onderdelen een bedrijf afwijkt van het ge-
middelde. Op deze wijze worden ook de onderdelen zichtbaar die een intensievere
begeleiding vereisen en kunnen, in de loop der jaren, verbeteringen vastgelegd
worden.

\' Drs. J. Sol en drs. H. L. C. Logtenberg, respectievelijk dierenarts en dierenarts-directeur bij de
Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en Flevoland, Postbus 13,8000 AA Zwolle, Nederland.
^ De schapenmanagementbedrijfskaart kan door dierenartsen, in aantallen van 25, bij de Gezond-
heidsdienst voor Dieren in Overijssel en Flevoland, besteld worden. De verkoopprijs aan de schapen-
houder is vastgesteld op ƒ 2,50 per kaart. Per I januari 1989 zal de AUV de distributie gaan verzorgen.

Fig. 2. Verklarende tekst (linker)kolom \'Gebruiksaanwijzing\' uit figuur 1. Deze is terwille van de
leesbaarheid uitvergroot.

Een belangrijk onderdeel is het weeg- en groeiprogramma. Door bij de geboorte en
op de leeftijd van 2 maanden te wegen is de groei van het lam door de moedermelk te
bepalen. De groei van 2 tot 4 en van 4 tot 6 maanden geeft een goede indruk van de
erfelijke aanleg, van de kwaliteit van de weide en het effect van eventuele ziekten.
Via deze registratie zijn, weliswaar op een wat grove wijze, de beste groeiers binnen
het bedrijf te registreren. Daarnaast wordt de schapenhouder bewuster van het
belang van een goede groei, met daarmee samenhangend meer interesse voor een
goede voeding en gezondheid. Dit zal sterker tot uiting komen als de wegingen
en registraties meerdere jaren achtereen uitgevoerd worden.
De schapenmanagementbedrijfskaart vormt een eerste aanzet voor een gerichte
veterinair-zoötechnische begeleiding van schapenbedrijven in Nederland. Voor de
toekomst dient gestreefd te worden naar een begeleiding, waarbij de diverse kenge-
tallen via een geautomatiseerd systeem berekend worden. Een reeds voorgestelde
organisatie voor informatievoorziening schapenhouderij zou dit kunnen doen in
het kader van de ophanden zijnde automatisering van de schapenhouderij (3).

1. Horne PLM van. Mogelijkheden om de rentabiliteit in de Nederlandse schapenhouderij te verbete-
ren. Landbouw Economisch Instituut, onderzoekverslag 33, Den Haag, juli 1987.

2. König CDW. Bedrijfsdiergeneeskundige aspecten van de Schapenhouderij. Dissertatie Faculteit der
Diergeneeskunde, Rijks Universiteit Utrecht, 28 maart 1985.

3. Baeten M. Automatiseren kost veel tijd en geld. Het Schaap (januari) 1988; 6-7.

SAMENVATTING Beschreven wordt een geval van koliek bij een Haßinger ruin. Een steen in
de penis was de oorzaak. De operatie wordt beschreven.

SUMMARY A case of colic in a Haflinger gelding is reported. This was due to a calculus in the
penis. The operation is described.

De kinderen van de V. noemen wij ze altijd. Twee broers en een zuster die
gezamenlijk en op hun manier een boerenbedrijfje voeren. Ze zijn tussen de 50 en 60
jaar oud en hebben een Haflinger-ruin die, als hij een boek en pen had, zou kunnen
lezen en schrijven.

Op vrijdagmiddag bellen ze dat hun 8 jaar oude paard zo raar doet. Het paard heeft
koliek; P 40, T 38° C. Af en toe staat het paard te persen, wijdbeens. Besloten wordt
30 cc Buscopan® i.v. toe te dienen. Bij controle op zaterdag lijkt het allemaal wat
beter. De pols is dezelfde, af en toe persen, waarbij druppels urine uit de penis
komen. Bij rectale exploratie is de blaas goed voelbaar doch niet overdreven hard.
Nogmaals wordt er 30 cc Buscopan® i.v. gegeven. Op zondag wordt door de
gebroeders met paard en wagen ingekuild bietenblad opgehaald omdat dit op
zaterdag niet kon. Het lijkt goed te gaan.

Maandagmorgen bellen ze weer. Het paard perst weer, wijdbeens. De Haflinger is
suf. De pols is nu 60. Rectaal een keiharde grote blaas. Hoewel we er weinig van
verwachten besluiten we de blaas te catheteriseren. Bij aftasting van de penis wordt
± 15 cm vanaf de punt van de penis een harde knobbel gevoeld. Catheteriseren is tot
aan deze knobbel mogelijk. De catheter schuurt als het ware tegen de knobbel aan.
We besluiten direct te opereren omdat we bang zijn voor een blaasruptuur.
Na premedicatie met 10 ml stehnarcose (10 mg methadon HCl en 10 mg acepro-
mazine per 100 kg lichaamsgewicht) wordt het paard neergelegd middels een infuus
van 500 ml Guajacol® 10%. Het paard wordt in zijligging gelegd. Na desinfectie
wordt in de mediaanlijn aan de caudale zijde van de penis ter hoogte van de knobbel
een 3 cm lange incisie gemaakt. Nu is te voelen dat het een steen is. Met enige moeite
wordt de steen verwijderd, het lijkt alsof de steen is vastgegroeid. Als de steen naar
buiten komt spuit de urine uit de gemaakte snede. De steen is zo groot als een
duive-ei. Nu is de blaas gemakkelijk te catheteriseren. We laten de catheter zitten
zodat de blaas zich goed kan ledigen. De wond wordt niet gehecht.
Later in de keuken is er koffie en, over van zondag, gebak. Dan worden ook de
niersteen van één van de broers en de galstenen van de zuster vergeleken met de
steen van het paard.

We waren het erover eens, dat het paard heeft gewonnen. Nu, acht dagen na de
operatie, urineert het paard weer normaal. Bij navraag blijkt het zelden voor te
komen dat een blaassteen in het laatste gedeelte van de penis vastloopt.

\' Drs. J. L. Eikelenboom en drs. F. L. M. Konings, praktizerende dierenartsen. Dierenartsenpraktijk
Gemert, Het Franse Brugske 6, 5421 HN Gemert.

SAMENVATTING In deze rede wordt ingegaan op enkele wetenschappelijke en maatschappe-
lijke aspecten van de immunologie. Immunologie speelt een rol bij het verwerven van kennis over
de wijze waarop het lichaam zich verweert tegen infectieziekten, chemicaliën met afweerversto-
rende effecten die in voedingsstoffen, voedermiddelen en het milieu kunnen voorkomen en bij
erfelijk bepaalde stoornissen.

Het immuunsysteem is niet alleen een op afweer gericht verdedigingsapparaat, doch bezit ook
een intern regulerende functie. Om deze laatste functie te karakteriseren, nieuwe ideeën terzake
te formuleren en nieuwe toepassingen te toetsen, is een aangepast immunologisch taalgebruik
(\'immunolinguïstiek\') noodzakelijk.

Nieuwe c.q. verbeterde vaccins op basis van recombinant DNA technologie en synthese van
eiwitten zullen alleen dan ontwikkeld kunnen worden indien meer kennis over de immunologie
van een aantal infectieziekten is verkregen. Bij worminfecties (onder andere maag/darm-
wormen bij herkauwers) dient men bovendien rekening te houden met individuen die een erfelijk
verminderd afweersysteem bezitten. Bij de ontwikkeling en toepassing van wormvaccins dient
men hieraan aandacht te schenken.

De immunologie (vaccins en diagnostica) biedt mogelijkheden voor kennisexploitatie (het
maatschappelijk ten nutte maken van onderzoeksresultaten). Het dollarteken heeft zijn intrede
in de immunologie gedaan.

SUMMARY Some scientific and social aspects of immunology are reviewed in the present
address. Immunology is a factor in acquiring knowledge of the mechanisms by which the body
resists infectious disease, chemicals impairing resistance, which may be present in nutrients,
feeds and the environment and in heritable disorders.

The immune system is not merely a defensive apparatus directed towards resistance but also has
an internally regulatory function. An adapted use of language (\'immunolinguistics\') is essential
in characterising this last-named infection, formulating new ideas on the subject and testing new
u.ses.

It will only be possible to develop new or improved vaccines on the basis of recombinant DNA
technology and synthesis of proteins, when more knowledge of the immunology of a number of
infectious diseases has been acquired. In cases of infestation with worms (infestation of the
gastrointestinal tract in ruminants, among other things), individuals possessing a hereditarily
diminished defence system will also have to be taken into account. A ttention should be paid to
this contingency in developing and using anthelmintic vaccines.

Immunology ( vaccines and diagnostica) offers possibdities of exploitation (social utilisation of
the results obtained in research). The dollar sign has made its entry into immunology.

Rede, uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van buitengewoon hoogleraar in de Veterinaire
Immunologie aan de Faculteit der Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit Utrecht op donderdag
2 april 1987.

Prof. dr. E. J. Ruitenberg, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne, Postbus 1, 3720 BA
Bilthoven en Vakgroep Infectieziekten en Immunologie, Faculteit der Diergeneeskunde, Rijksuniver-
siteit Utrecht.

Leden van het College van Bestuur, Mijnheer de Rector Magnificus, Dames en Heren
Professoren, Leden van de Wetenschappelijke Staf Dames en Heren Studenten, en
voorts gij allen die door uw aanwezigheid blijk geeft van uw belangstelling,

De immunologie is een tak van weten-
schap waarvan de gezondheidszorg voor
mens en dier reeds veel heeft geprofi-
teerd. Immers de oorspronkelijke toe-
passing van koepokken ter voorkoming
van de gevreesde pokken bij de mens
door Edward Jenner aan het eind van de
18e eeuw is reeds een vorm van toege-
paste immunologie. Door behandeling
met een voor de mens niet levensbe-
dreigende vorm van pokken (de koe-
pokken) werd een afdoende bescher-
ming tegen de echte pokken verkregen.
Verder werden door de ontdekkingen
van onderzoekers als Pasteur, Ehrlich
en Von Behring de relaties gelegd tussen
infectieziekten, afweer en immunologie.
Op het vlak van de gezondheidszorg
voor de mens nam de overheid in de

afgelopen decennia de verantwoordelijkheid op zich om met behulp van vaccins
tegen een aantal infectieziekten de belangrijkste kinderziekten te voorkomen. Zij
deed dit door het formuleren, opzetten en uitvoeren van het zogenaamde
Rijksvaccinatieprogramma. In de diergeneeskunde kennen we de succesvolle ent-
campagnes tegen mond- en klauwzeer. Alhoewel deze programma\'s één van de
meest sprekende en kosteneffectieve toepassingen van de immunologie ten behoeve
van de gezondheidszorg zijn, is de rol van de immunologie als discipline daarmee
niet uitgespeeld.

Bij het verwerven van kennis over meer fundamentele inzichten in de wijze waarop
het menselijk en dierlijk lichaam zich verweert tegen ziekten, zowel veroorzaakt
door bedreigingen van buitenaf (infectieziekten, doch ook afweerverstorende effec-
ten van chemicaliën die in voedingsstoffen, voedermiddelen c.q. in het milieu
kunnen voorkomenjals van binnenuit (bijv. erfelijk bepaalde stoornissen) neemt de
immunologie een zeer centrale plaats in.

In dit verband behoeven we maar te denken aan recente voorbeelden als de ziekte
AIDS, waarbij het oorzakelijke virus de immunologische afweer van het lichaam
op een zeer bepaalde manier afbreekt, waardoor allerlei andere, relatief onschul-
dige, infecties ineens de kans krijgen en aanleiding geven tot klinisch waarneembare
ziekten. Zowel bij de diagnostiek als bij het nadere inzicht in de ontstaanswijze van
AIDS hebben kennis en toepassing van immunologische principes een rol gespeeld.
Verwacht mag worden dat de immunologie eveneens behulpzaam zal zijn bij de
ontwikkeling van geneesmiddelen ter behandeling en bij de uiteindelijke preventie
van de ziekte door middel van een vaccin.

Chemische stoffen kunnen op hun beurt ook aanleiding geven tot een verminderde
werking van de immunologische afweer. Het is daarom van groot belang dat de
schadelijke effecten ervan worden opgespoord voordat deze chemische stoffen
worden toegelaten. Bij een eventuele toepassing dienen de effecten van deze stoffen
op het immuunapparaat mede een rol te spelen bij de risico-afweging en het
toelatingsbeleid. Het is daarom toe te juichen dat de subdiscipline van de immuno-
toxicologie, die zich met dit type onderzoek bezighoudt, zowel binnen de Faculteit

der Diergeneeskunde (Seinen) als het Rijks Instituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne (RIVM) (Vos en Van Loveren) in het belang toeneemt.
Ook in de humane en diergeneeskundige kliniek heeft de immunologie zijn intrede
gedaan. Of het nu gaat om de transplantatie van nieren, harten of beenmerg, de
zorg van de behandelaar is te voorkomen dat het transplantaat weer onverhoopt
wordt afgestoten. Kennis van het afstotingsmechanisme, en hieraan liggen weer
immunologische principes ten grondslag, is onmisbaar bij het behandelen van
transplantatiepatiënten. Ook bij de behandeling zelf spelen immunologische pro-
ducten overigens een rol. En bij de bewaking van de patiënten helpen immunologi-
sche methoden om vast te stellen of het proces goed verloopt. Bij de herkenning en
klassificatie van een aantal vormen van kanker heeft de immunologie eveneens
reeds zijn sporen verdiend. Nu er de laatste jaren met behulp van toepassing van
nieuwe technieken van celfusie zeer specifieke antistoffen, zogenaamde monoclo-
nale antistoffen, ter beschikking staan, is niet alleen de herkenning van uitzaaiingen
van tumorcellen in het lichaam vergemakkelijkt, doch is er ook een perspectief op
nieuwe behandelingsmethoden waarbij de immunologie een steentje kan bijdragen.
Van groot fundamenteel belang is de verdere ontrafeling van de rol die de erfelijk-
heid speelt, zowel bij de gevoeligheid en afweer ten opzichte van ziekten, als bij het
op kunstmatige manier oproepen van weerstand. Kortom, de immunologie heeft
zich aanvankelijk met toegepaste aspecten van de gezondheidszorg bezig ge-
houden, en daarna gezorgd voor de noodzakelijke verdieping van tot dan toe
onbegrepen ziekte-mechanismen, waardoor weer nieuwe toepassingen aan de hori-
zon verschijnen.

In het volgende betoog hoop ik op een aantal van deze aspecten in te gaan. Laat ons
echter eerst een blik in de historie werpen.

In zijn boeiende roman \'De naam van de Roos\', beschrijft Umberto Eco op
indringende wijze het leven in een middeleeuws klooster in het Noorden van Italië.
De trots van het klooster is een zeer uitgebreide bibliotheek. De voornamelijk op de
literatuur gerichte bezigheden van de monniken omvatten onder andere het ver-
talen van teksten uit het Oude en het Nieuwe Testament en de Koran. Het vertaal-
werk werd verricht door uit een groot aantal verschillende landen afkomstige
monniken die voor kortere of langere tijd in het klooster verbleven. De erudiete
discussies die de monniken onderling over zingevingsvraagstukken voerden,
vormen hoogst interessante lectuur.

Zo wordt over het wezen van de lach betoogd dat de geest alleen sereen is wanneer
hij de waarheid aanschouwt en zich in het volmaakt goede verheugt. Derhalve mag
men niet om de waarheid en het goede lachen. De lach wordt dan een haard van
twijfel. Twijfel, ook en met name in wetenschappelijk onderzoek zouden we thans
zeggen, is echter juist een positieve eigenschap. Het geeft de aanzet tot de vorming
van nieuwe gedachten. Lachen is daarom een kenmerkende eigenschap van de
mens, het is een teken van zijn rationaliteit.

In de context van deze oratie is vooral het internationale karakter van deze
kloostergemeenschap een nadere analyse waard. Kloosters zoals in dit boek be-
schreven vormden ontmoetingsplaatsen waar mensen afkomstig uit veel landen
met grote belezenheid en felheid over allerlei geloofszaken discussieerden. Dit
bevorderde een onderlinge toetsing, uitwisseling en verspreiding van ideeën. De
taal was het vehiculum waarmee de ideeën werden overgebracht. In deze zin zijn
naast de universiteiten (de universitates ofwel gemeenschappen van professoren en
studenten) vooral de kloosters met hun ordes en monniken de voorlopers van de
wetenschappelijke instituten, genootschappen en onderzoekers van vandaag, die
verantwoordelijk zijn voor de internationale uitwisseling van nieuwe onderzoeks-

resultaten. Na het Latijn uit voorgaande eeuwen is het Engels de lingua franca der
onderzoekers geworden. De vrije uitwisseling van informatie is essentieel voor de
ontwikkeling van de wetenschap, een kostbaar goed waarvan de waarde niet hoog
genoeg geschat kan worden.

In de marge zij hierbij opgemerkt dat de huidige druk op de universitaire gemeen-
schap om kennis dienstbaar te maken aan maatschappelijke en industriële belangen
een hernieuwde bezinning over uitgangspunten van wetenschappelijk onderzoek en
omgangsvormen tussen onderzoekers noodzakelijk maakt. De hierboven ge-
noemde internationale uitwisseling van kennis is essentieel om bestaande barrières
van algemeen culturele, religieuze of politieke aard te slechten zodat elke wereld-
burger toegang heeft tot de feiten van en de pijlers waarop de wetenschap is
gebaseerd. Het gaat niet aan om wetenschap te monopoliseren en door het gebruik
van een geheimtaal, code of jargon af te schermen. Helder en niet verhullend
taalgebruik is daarom een voorwaarde voor internationalisering van de weten-
schap. Taal speelt overigens niet alleen een belangrijke rol bij de overdracht van
kennis en ideeën, doch ook bij de formulering van nieuwe hypothesen. Taal kan
zowel verhelderend als versluierend, zowel bevrijdend als verstarrend op nieuwe
gedachtevorming werken. Conservering van belangrijk geachte culturele waarden
kan door gepast taalgebruik worden bevorderd. Dit geldt ook voor wetenschappe-
lijk getoetste waarden. Goed geformuleerde definities en begrippen vormen de
basis van elke wetenschap, maar aan de andere kant mag taalgebruik de vooruit-
gang van de wetenschap niet belemmeren.

Bovenstaande algemene gedachten gelden ook voor de immunologie. Na de ont-
dekking en toepassing van de eerste vaccins (Jenner\'s koepokstof, en Pasteur\'s
hondsdolheidvaccin), de waarneming van Metchnikoff van de fagocytose, het
opnemen van partikels door \'vreetcellen\' en de ontdekking van antistoffen door
Ehrlicii, \'de magische kogels\' als basis van de serumbehandeling bij infectieziekten
en later de ontwikkeling door Landsteiner van het bloedgroepensysteem als eerste
aanwijzing dat er behalve \'eigen\' ook \'vreemd\' weefsel bestaat, werd al snel de
behoefte gevoeld om juiste benamingen voor de bestudeerde processen te vinden.
Zo ontstond een immunologisch jargon, dat in hoge mate het immuunsysteem
kenmerkt als een verdedigingssysteem tegen indringers van buitenaf. Voor de
verschillende processen kwamen militair aandoende termen in zwang. Zo betitelt
men bijv. de huid en de darmwand als een eerste verdedigingslinie, macrofagen, de
\'vreetcellen\' kunnen al of niet gewapend zijn en witte bloedcellen kunnen tot de
subpopulatie van \'killer\' of\'natural killer\' cellen behoren. Een dergelijk taalgebruik
wekt associaties met heroïsche wapenfeiten en bergt het gevaar in zich van een
eenzijdige benadering. Een in aanvals- en verdedigingstermen gedefinieerd im-
muunapparaat kan nieuwe theorievorming over meer subtiele functies van de
immuniteit in de weg staan.

Het was Niels Jerne, die in het begin van de jaren \'70 het immuunsysteem vanuit een
netwerkconceptie benaderde. Hij voorspelde op overwegend theoretische gronden
dat er een subtiele interactie tussen de humorale en cellulaire componenten van het
immuunsysteem bestaat, die onderling aan een zogenaamde regulatie zijn onder-
worpen. Een dergelijk netwerk tussen immunoglobulinen, de antistoffen en de
verschillende celtypen benadrukt de onderlinge afhankelijkheid en de onderlinge
dynamische evenwichten tussen de verschillende componenten.
Door deze conceptie werd het mogelijk nieuwe hypothesen over mechanistische
aspecten van auto-immuunziekten te toetsen en ook nieuwe toepassingsmogelijk-
heden van immunologische interventiemethoden te beproeven. Met name het later
te bespreken onderzoek naar de zogenaamde anti-idiotypische antistoffen als kan-

didaat-vaccins hangt direct met deze netwerktheorie samen. Historisch gezien is het
een nieuwe formulering van het begrip \'homeostase\', doch nu toegepast op het
immuunapparaat. Vernieuwend taalgebruik staat aldus aan de basis van de voor-
uitgang. Ook Coutinho van het Instituut Pasteur, te Parijs wees hierop tijdens het
symposium \'Immunologie en Gezondheidszorg\' dat de Utrechtse immunologen in
mei 1986 organiseerden in het kader van het 350-jarig bestaan van de Rijksuniversi-
teit Utrecht.

Immers, ondanks Jerne\'s netwerktheorie, blijft het zeer verleidelijk om uit gemak-
zucht vast te houden aan de polemologische beschrijvingen van afweer en verde-
diging. Voor hen die echter geloven in evenwichten, in wat de Japanners \'wa\'
noemen en in de vooral regulatoire betekenis van het immuunapparaat is het
daarom geboden om ook aandacht te besteden aan de \'immunolinguistiek\', het op
een zorgvuldige manier beschrijven van de onderlinge afhankelijkheid van immu-
nologische processen in termen die meer in overeenstemming zijn met het bestaan
van immunologische evenwichten, die qua karakter overigens uiterst dynamisch
kunnen zijn.

In het spiegel-denken van het Oosten leert men bij het drinken van water aan de
bron te denken en het nut van een lepel in zijn leegte te vinden. Het vermogen om op
een nieuwe, andere manier te denken is een voorwaarde voor nieuwe wetenschappe-
lijke theorievorming. Op deze wijze benaderd wordt ook het vaak gehanteerde
verschil tussen zogenaamd fundamenteel en toegepast wetenschappelijk onderzoek
irrelevant. Wetenschappelijk is dan die kennis die nog in wording is, kennis waar-
mee het grensgebied tussen wat we weten en wat we nog niet weten wordt ont-
gonnen. En dit niet-weten komt zowel voor bij onderzoek naar moleculair biologi-
sche aspecten van de genetische regulatie van receptorfuncties op cellen van het
immuunapparaat, als ook bij zeer praktische vragen op het gebied van het succes en
mislukken van bijv. vaccinatieprogramma\'s in respectievelijk geïndustrialiseerde
en ontwikkelingslanden. Samengevat heb ik in het voorafgaande uw interesse
proberen te wekken voor helder, inspirerend en conventie doorbrekend immunolo-
gisch taalgebruik.

Het bestaan van evenwichten waarbij immunologische principes een belangrijke rol
spelen, kan aan veel voorbeelden worden toegelicht. In het kader van het onderzoek
van onze Vakgroep Immunologie van de Faculteit der Diergeneeskunde wil ik me
thans richten op de immunologische aspecten van parasiet-gastheer evenwichten.
Het beeld van deze relatie moet u echter niet te beperkt zien. Ook interne even-
wichten tussen tumorcellen en een patiënt met de klinische diagnose \'kanker\'
kunnen vanuit de parasiet-gastheer benadering worden bestudeerd.
Bij parasiet-gastheer relaties spelen de pathologie, de immunologie en de genetica
(de erfelijk bepaalde constitutie) een rol. De gevolgen van de interacties kunnen op
drie niveaus worden beschreven en wel 1) op het macro- of populatie niveau, 2) op
het niveau van het individu en 3) op het cellulaire of moleculair biologische niveau
binnen het individu.

Voor een geslaagd evenwicht tussen parasiet en gastheer gebruikt men het woord
\'symbiose\' of negatief geformuleerd het begrip \'parasitisme\'. Bij parasitaire helmin-
then, de wormen die bij mens en dier kunnen voorkomen, staat de afhankelijkheid
van de wormsoort van de diersoort die als gastheer fungeert centraal. Welke
parasiet-gastheer relatie echter in de natuur van belang is voor het voortbestaan van
de parasiet als species is weliswaar door waarneming vastgesteld, maar waarom
bijv. een Anisakis, de parasiet die haringwormziekte bij de mens veroorzaakt, als
gastheer zeezoogdieren en als tussen-gastheer onder andere de haring gebruikt, en
de mens een zogenaamde \'dead-end host\' is, is nog volstrekt onbekend.

Meer begint beleend te geraken over het verdere resultaat van het contact tussen de
parasiet en een geschikte dat wil zeggen fysiologisch aanvaardbare gastheer. Af-
hankelijk van de werking van het immuunapparaat en de erfelijke aanleg zal er
namelijk een evenwicht dan wel een kortstondig contact tussen parasiet en gastheer
ontstaan. Het verschil tussen een lintworm of spoelworm dragende gastheer, waar-
bij zonder behandeling met een geneesmiddel de relatie blijft bestaan, verschilt
duidelijk van de situatie bij eenTrichinella-of haarworminfectie,waarbij de volwas-
sen wormen zeer efficiënt door het immuunapparaat uit de darm van de gastheer
worden verwijderd.

Op basis van uitvoerig onderzoek is komen vast te staan dat de uitdrijving op een
zogenaamde thymus of T-cel afhankelijke immuniteit berust. Individuen met een
verminderde T-cel immuniteit zijn niet in staat de relatie te beëindigen. Op het
feitelijk mechanisme van deze uitdrijving kom ik later nog terug. Voor de overle-
ving van de Trichinella parasiet is deze uitdrijving overigens van belang. De
volwassen parasieten verblijven net zolang in de darm tot dat zij zich hebben
kunnen voortplanten. Hun nakomelingen, de zogenaamde \'new-born\' of migre-
rende larven hebben inmiddels het dwarsgestreepte spierweefsel van deze gastheer
weten te bereiken en hebben zich daar tegen de immuniteit van de gastheer ver-
schanst in een door de gastheer zelf gevormd kapsel. Indien de volwassen wormen
langer in de gastheer zouden verblijven, zou het groot aantal nakomelingen weer
het leven van de gastheer en dus de overlevingskansen van de parasiet als species
bedreigen.

Behalve de verschillen in immuunrespons ten opzichte van de diverse wormspecies
blijkt ook de genetische regulatie van de immunologische reactie een rol te spelen.
Er bestaan muizestammen die zich snel van Trichinella wormen kunnen ontdoen,
de zogenaamde \'high responders\' en anderen die slechts met moeite de wormen
kunnen verwijderen, de \'low responders\'. Voor het voortbestaan van de wormsoort
zijn de \'low responders\' die vermoedelijk niet homogeen door de populatie ver-
spreid zijn van groot belang. Het zijn immers deze \'low responders\' die een
aanzienlijk aantal larven bevatten en dus een belangrijke rol spelen bij de ver-
spreiding en de overleving van de parasiet als soort. Ook voor andere wormsoorten
(Ascaris, de spoelworm bij mens en varken; Schistosoma, de veroorzaker van
bilharzia bij de mens; Enterobius, de aarsmade bij de mens en maagdarmwormen
bij het rund (onderandere Ostertagia)) is een dergelijk verschil tussen \'high\'en \'low
responders\' waargenomen.

Zo blijkt dus dat erfelijkheid en immuniteit belangrijke factoren bij de overleving
van wormen zijn. Zowel de overdracht van parasieten van de éne gastheer naar de
volgende, als de overleving van parasieten in de gastheerpopulatie, worden beïn-
vloed door een aantal factoren waarbij de erfelijk bepaalde immunologische afweer
van de gastheer een belangrijke rol speelt. Uit onder andere onderzoek van de groep
van Van Rood uit Leiden blijkt dat het zogenaamde \'major bistocomptabiliteits-
complex\' (MHC) zowel de overleving van de gastheer als soort als van de gastheer
als individu bepaalt. Overleving van de gastheersoort is gebaseerd op zogenaamde
klasse 1 moleculen, die de effector-fase van de immunologische afweer regelen. Het
individu wordt beschermd door klasse II moleculen, die verantwoordelijk zijn voor
het centrale deel van de immunologische afweer. Hiertoe behoren antigeen aanbie-
ding, T-cellen en immunoglobulineproductie waarop ik later nog terugkom.
MHC polymorfisme (dat wil zeggen variabiliteit) is van belang voor de overleving
van de gastheersoort, omdat het ene MHC-type een overlevingsvoordeel geeft ten
opzichte van de ene parasiet, maar een verhoogde gevoeligheid tegen een ander
infectieus agens geeft. Op het moleculaire niveau resulteert het MHC polymorfisme
in een immunologische afweerreactie, die of wel effectief is, dat wil zeggen een lage
ziekte of sterfte tot gevolg heeft, ofwel niet effectief is en dan leidt tot een hoge ziekte
of sterfte.

Deze verschillen leiden tot variaties in de mogelijkheid de productie en overleving
van parasieten te regelen en zullen ook de overdracht (transmissie) van de parasie-
ten in de gastheerpopulatie beïnvloeden. Voortgaand epidemiologisch onderzoek
bij mens, huisdieren en in het wild levende dieren is van belang om deze aspecten op
waarde te schatten. Relevante gegevens zijn door met name Wakelin (1985) ver-
kregen uit goed gecontroleerd modelonderzoek bij de muis.

Geconcludeerd kan worden dat erfelijk bepaalde verschillen in de beschermende
immuniteit inderdaad voorkomen. Deze verschillen kunnen een rol spelen bij de
transmissie van de parasieten. Bovendien moet men met deze verschillen rekening
houden bij (a) het ontwikkelen van wiskundige modellen van gastheer-parasiet
relaties (vooral Anderson (1982; 1986) heeft op dit terrein veel fundamenteel werk
verricht) en (b) het aanbevelen van interventie-strategieën ter bestrijding of voor-
koming van worminfecties bij mens en (landbouw)huisdieren. Van speciaal belang
hierbij is het verschil tussen populaties c.q. individuen die of wel een goede afweer
hebben (\'niet-wormig\' zijn) of geen of een slechte afweer hebben (\'wormig zijn\').
Als de afwezigheid van immunologische afweer erfelijk bepaald is, komt de vraag
aan de orde of bijvoorbeeld immunologische interventie door vaccinatie wel moge-
lijk is. Uit een algemeen biologisch gezichtspunt zal onderzoek naar immunologi-
sche afweer en genetica leiden tot een beter begrip van de factoren die de gastheer-
parasiet relatie beïnvloeden, zoals gedrag, ecologie en natuurlijke weerstand.
Welke zijn nu de consequenties van de zojuist geschetste samenhang tussen afweer
en genetica. Indien de gastheer-respons genetisch vastligt, hangt het van het type
immuniteit af of deze inderdaad door bijv. vaccinatie te beïnvloeden is. Laten we
daarom nog weer terugkeren naar de uitdrijving van volwassen wormen uit de
darmen van muis en rat. Er blijkt een relatie te bestaan tussen de uitdrijvingssnel-
heid en het aantal ontstekingscellen, zoals darmmastcellen en eosinofiele granulo-
cyten in de darm. Beide cellen zijn duidelijk afhankelijk van de aanwezigheid en de
werking van de thymus (de zwezerik), zoals wijzelf (Ruitenberg en Elgersma) reeds
in 1976 hebben kunnen vaststellen. Bovendien blijkt uit werk van Wakelin (1983,
1986) dat de \'high responder\' muizen, dus snelle wormuitdrijvers, een hogere
darmmastcel respons vertonen dan \'low responder\' muizen. Daarnaast wist hij op
basis van zogenaamde \'transfer\' en reconstitutieproeven met multipotente been-
mergcellen aannemelijk te maken dat de genetische restrictie van de \'high\' of \'low\'
respons door de voor de ontstekingsreactie verantwoordelijke cellen bepaald
wordt. De T-cel signalen die noodzakelijk zijn om de precursor-cellen uit het
beenmerg te recruteren, vormden geen limiterende factor voor het uiteindelijk
resultaat.

Vertaald naar de praktijk van de immuuninterventie c.q. profylaxis door middel
van vaccinatie, zou dit betekenen dat alleen bij \'high responder\' muizen een nog
sterkere immuunrespons zou zijn op te wekken, terwijl bij \'low responder\' muizen
dit niet mogelijk zou zijn. Een succesvol verlopend vaccinatiebeleid alleen bij \'high
responder\' dieren zou belangrijke consequenties voor de praktijk hebben. Afhanke-
lijk van de verdeling van dergelijke \'high responders\' in een populatie zou een
vaccinatie kansrijk zijn of niet. Een dergelijke consequentie zou zowel bij de
behandeling van worminfecties bij de mens (bijv. ascariasis of spoelwormziekte,
ancylostomiasisof mijnwormziekte)als bij het dier(maag-darmwormen bij rund en
schaap) een belangrijke beperking kunnen betekenen. Deze in de praktijk nog
onvoldoende onderzochte consequenties zijn dus afhankelijk van het feit of bij de
uiteindelijke uitdrijving van de worm onstekingscellen een rol spelen of niet. Uit
recent eigen onderzoek (Parmentier et al.. 1987) is echter gebleken dat de darm-
mastcellen en eosinofiele granulocyten weliswaar T-cel afhankelijk zijn, doch dat de
immuunrespons in de darm zodanig is te manipuleren (namelijk door het behan-
delen met serotonine-receptor-blokkerende stoffen, waardoor vermoedelijk de voor

het initiëren van de darmmastcel respons verantwoordeHjke T-cellen niet in de
darm arriveren, waardoor noch een mastcel reactie, noch een aantal andere T-cel
afhankelijke pathologische verschijnselen in de darm optreden), dat de wormuit-
drijving niet wordt beïnvloed. Een dergelijke waarneming zou, mits bevestigd bij de
mens c.q. landbouwhuisdieren, een nieuw licht op de uitdrijving van volwassen
wormen werpen en op de mogelijkheid door middel van vaccinatie bescherming op
te roepen.

Dit voorbeeld maakt duidelijk hoe fragmentarisch onze kennis over uitdrijvings-
mechanismen van wormen nog is. Toch is het ook bekend dat een dier dat eenmaal
met succes volwassen Trichinella-wormen uit de darm gedreven heeft, vervolgens
buitengewoon adequaat op een nieuwe \'challenge\' infectie met via de mond toege-
diende c.q. opgenomen Trichinella-larven reageert. Binnen 24 uur zijn ratten in
staat een dergelijke infectie via het zogenaamd \'rapid expulsion\' mechanisme te
verwijderen.

De opgave voor onderzoek en praktijk is duidelijk. Welke immunologische princi-
pes (antigenen van de parasiet, T-cellen, immunoglobulinen) liggen ten grondslag
aan dit verschijnsel. Pas als dat bekend is, zijn we in staat een onderscheid te maken
tussen de antigenen die een adequate bescherming induceren en andere immuun-
mechanismen die verantwoordelijk zijn voor begeleidende pathologische ver-
schijnselen.

In het kort samengevat: de ontwikkeling van kansrijke, voor de praktijk bruikbare
vaccins tegen worminfecties (onder andere van belang in verband met optredende
resistentie tegen de thans gebruikte anti-wormmiddelen bij de maag-darmwormen
van landbouwhuisdieren) hangt af van het ontrafelen van een aantal basale immu-
nologische principes. Uit het bovenstaande is duidelijk geworden dat het onderzoek
van de immunoparasitologie ons de mogelijkheid heeft geboden de tekenen van de
immuunrespons te bestuderen, bijv. het optreden van het aantal darmmastcellen,
maar dat de betekenis van dit verschijnsel niet zonder meer duidelijk is. Zoals bij
zoveel andere situaties dienen we een goed onderscheid te maken tussen enerzijds de
oorzakelijke relatie tussen twee fenomenen en anderzijds een toevallig samengaan
van verschillende biologische processen. Het falsificeren van de hypothese dat
mastcellen een rol spelen bij de uitdrijving van volwassen Trichinella-wormen is de
kernvraagstelling van het onderzoek van Parmentier en Buijs.

Zoals we zagen is de uitdrijving van volwassen haarwormen uit de darm van muis
en rat immunologisch nog niet opgelost. Een beter begrip van de functionele
immuunrespons is essentieel voor de ontwikkeling van vaccins tegen vergelijkbare
parasieten bij mens en dier.

Ook bij de ontwikkeling van vaccins tegen virussen, bacteriën en protozoa (eencel-
lige parasieten) blijkt gebrek aan fundamentele kennis over de functionele im-
muunrespons de cruciale factor te zijn bij de succesvolle toepassing van allerlei
veelbelovende immunologische producten.

Historisch gezien blijken de vaccins die vanaf het eind van de achttiende eeuw (de
reeds genoemde koepokstof van Jenner) voor toepassing bij mens en dier zijn
bereid op relatief eenvoudige mechanismen te berusten. Verzwakte virusstammen
(zoals bij mazelen-, rode hond-, bof- en hondeziektevaccin) of niet-infectieuze
virussen of bacteriële producten (zoals bij poliomyelitis-, hondsdolheid-, kink-
hoest- en tetanusvaccin) geven aanleiding tot bescherming zonder bijwerkingen
(met het huidige kinkhoestvaccin als uitzondering). De nieuwe generaties van
vaccins, zoals recombinant DNA-vaccins, synthetische peptide vaccins, en zoge-
naamde anti-idiotypische vaccins (gebaseerd op antistoffen die een zogenaamd

inwendig beeld van de antigenen weerspiegelen), zullen alleen dan toepasbaar
gemaakt kunnen worden indien de immuunmechanismen beter bekend zijn.
Bij veterinair belangrijke infectieziekten die zich aan de slijmvliezen (darm, longen)
afspelen, dient een lokale immuunrespons opgewekt te worden. Fundamenteel
onderzoek naar het mechanisme hiervan is essentieel alvorens voor de praktijk
toepasbare oplossingen kunnen worden gesuggereerd. Ook al kennen we de func-
tionele immunogenen, dan nog is de wijze waarop deze aan het immuunapparaat
moeten worden aangeboden een volgend struikelblok. Voor eiwit-antigenen dient
een driedimensionale configuratie te worden gecreëerd, die lijkt op de natuurlijke
presentatievorm in bacteriën of virussen.

Door toepassing van monoclonale antistoffen en T-cel klonen zal het zeker moge-
lijk zijn de functionele antigenen (zogenaamde epitopen) te karakteriseren en te
isoleren. Vertaling van deze kennis in bruikbare vaccins veronderstelt meer onder-
zoek naar de bij een infectieziekte optredende weerstand. Bij parasitaire vaccins
dient men bovendien nog rekening te houden met het voorkomen van verschillende
stadia bij één of meerdere gastheren. Keuzes over de meest adequate interventie-
vorm zijn daarom noodzakelijk.

Bij East Coast Fever, een door de eencellige parasiet Theileria parva veroorzaakte
runderziekte in Afrika, kon men met behulp van monoclonale antistoffen een
antigeen vaststellen bij zowel de tussengastheer (een teek) als direct na infectie in de
witte bloedcellen van het rund (Dobbelaere, 1984). Dit antigeen was slechts zeer
kortstondig aantoonbaar. Monoclonale antistoffen worden thans gebruikt om een
passieve bescherming over te brengen. Indien succesvol, kan vervolgens de stap
naar de ontwikkeling van een vaccin gezet worden.

Het aantonen van de functionele antigenen met monoclonale antistoffen zal alleen
tot een aanzet van een vaccinontwikkeling leiden indien antistoffen, dat wil zeggen
de humorale immuniteit, een rol bij de weerstand spelen. Bij veel micro-organismen
zijn echter cellulaire mechanismen (T-cellen en macrofagen) bij de weerstand
betrokken. De hiervoor verantwoordelijke antigenen kunnen alleen met behulp
van zogenaamde T-cel klonen worden geïdentificeerd.

Ook bij auto-immuun- en tumorziekten zijn T-cellen betrokken. Het door Van
Eden in onze Vakgroep, tezamen met Van Embden van het RIVM, uitgevoerde
onderzoek naar het mechanisme van bij ratten door mycobacteriën opgewekte
adjuvans arthritis (gewrichtsontsteking) en de mogelijkheid het beloop van het
proces met T-cel klonen te moduleren, is een voorbeeld van immunologisch labora-
toriumonderzoek dat voor de behandeling van rheuma bij de mens van belang kan
zijn.

Immunomodulatie is ook mogelijk gebleken bij tumorziekten. Het in 1976 be-
gonnen immunotherapie onderzoek met behulp van Bacillus Calmette Guérin (het
tuberculosevaccin)bij experimentele tumoren bij de cavia, werd voortgezet aan de
hand van twee veterinaire therapiemodellen (oogcarcinoom bij het rund en huid-
sarcoid bij het paard) en leidde tot behandeling van hoofd-halstumoren en blaas-
carcinoom bij de mens. De resultaten werden verwerkt in een aantal artikelen en
twee proefschriften (De Jong 1985, cavia-onderzoek; Klein, 1986, onderzoek bij
rund en paard), terwijl nog drie proefschriften in voorbereiding zijn en wel het
mechanisme-onderzoek bij de cavia (Steerenberg), en rund (Rutten) en behandeling
van blaascarcinoom bij de mens (Van der Meijden, uitgevoerd in samenwerking
met de Katholieke Universiteit Nijmegen). De maatschappelijke kroon op dit
wetenschappelijke werk is dat er thans (1987) een officieel, nieuwe produkt BCG
voor blaasinstillatie bij de mens beschikbaar is voor de behandeling van blaas-
kanker. Bij het onderzoek is steeds vastgehouden aan de oorspronkelijke in 1973
door Rapp geformuleerde conceptie van lokale behandeling.

De moderne tumorimmunologische inzichten hebben geleid tot de werkhypothese
dat lokaal toegediend BCG aanleiding geeft tot lokale gamma-interferon productie
en expressie van tumorantigenen en zogenaamde Klasse II antigenen (behorend tot
het \'major histocompatibiliteitscomplex\'), waardoor een specifieke, tegen de tumor
gerichte immuniteit wordt opgewekt. In deze zin geformuleerd, is BCG immuno-
therapie een lokale adjuvans therapie die echter alleen succesvol is indien de
tumorcellen tot antigeen expressie kunnen worden gebracht. Het is denkbaar dat
met name tumoren met een virale etiologie zich voor deze vorm van behandeling
lenen.

Het samenwerkingsverband met Den Otter en diens vakgroep van de Faculteit der
Geneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht, is van wezenlijk belang bij dit immunolo-
gisch kankeronderzoek.

Immunomodulatie-onderzoek zonder hierbij de genetische aspecten te betrekken,
is ondenkbaar. Door de inbreng van Hensen en Van Eden, beide epigonen van Van
Rood, is deze echter verzekerd. Een samenhangend programma van onderzoek is
aangevangen op het gebied van de identificatie en karakterisering van de mem-
braan moleculen van het \'major histocompatibiliteitscomplex\' (MHC), die een
belangrijke rol spelen bij de erfelijk bepaalde individuele verschillen in de immuun-
respons. Projecten zijn begonnen op het gebied van het MHC van de kat (in
samenwerking met de Vakgroep Virologie), de kip (m het kader van onderzoek
tezamen met de LU Wageningen en een industrie naar een mogelijk verband tussen
MHC-typen en ziekte resistentie) en het rund. De typering bij het rund beoogt in de
eerste plaats inzicht te verkrijgen in een verband tussen MHC-type en voortplan-
tingsstoornissen, met name ten aanzien van de retentio secundinarum, het blijven
staan aan de nageboorte. Bij dit gedeelte wordt samengewerkt met de Vakgroep
Zootechniek.

Samenvattend kan gezegd worden dat de bestudering van de immuunrespons,
waarbij zowel de regulatoire rol van T-cellen en de betrokkenheid van MHC-typen
bij de inductie en de afweerfase van de immuunrespons van laboratoriumproefdie-
ren, gezelschaps- en nutsdieren enerzijds hopelijk zal leiden tot een beter inzicht in
immuunpathogenetische mechanismen van een aantal ziekteprocessen en ander-
zijds een sleutel zal verschaffen voor de ontwikkeling van nieuwe immunoprofylac-
tische en immunomodulerende producten voor toepassing bij dier en mens.

Sinds enkele jaren heeft nog een ander teken zijn intrede in de immunologie gedaan
en wel het dollarteken. Tot de nieuwe wetenschappelijke mogelijkheden behoren
monoclonale antistoffen, T-cel klonen en recombinant DN A-technieken. Deze zijn
onmisbaar voor het ontwikkelen van verbeterde of nieuwe diagnostica en vaccins.
In het huidige tijdperk van op maatschappelijk nut gericht onderzoek wordt terecht
een beroep gedaan op universitaire vakgroepen om waar mogelijk een open oog te
hebben voor industriële toepassingen van onderzoek. Dit heeft in Nederland tot een
aantal samenwerkingsvormen tussen universiteiten, (semi-)overheidsinslituten en
zowel nationale als internationale industrieën geleid.

De toenemende complexiteit en verhoging van kosten van onderzoek dwingen tot
samenwerking. De toenemende complexiteit vereist steeds meer samenwerking van
specialisten. De toenemende kosten zijn het gevolg van het feit dat door de weten-
schappelijke ontwikkelingen de levenscyclus van producten korter wordt en meer
geld wordt vereist om de concurrentie voor te blijven of bij te houden. Meer dan in
het verleden is de industrie gedwongen onderzoek uit te besteden. Ook als de
economie in een opgaande lijn blijft gaan, zal dit proces zich voortzetten. Instituten
en vakgroepen die voor de industrie relevant onderzoek kunnen doen of relevante
productbijdragen kunnen leveren, zullen blijvende relaties met de industrie kunnen

leggen. Behalve wetenschappelijke expertise is hierbij een realistische instelling ten
aanzien van de positie van de universitaire vakgroepen in het commercialisatiepro-
ces vereist (Küpper et al. 1986). Onderzoek is de eerste fase in de keten, die via
verdere ontwikkeling, productontwikkeling, final development en marketing naar
verkoop loopt. Voorts dient bedacht te worden dat van de honderd ideeën slechts
12 de fase van de productontwikkeling bereiken en slechts 7 het stadium van final
development, terwijl er van de 5 producten die op de markt worden gelanceerd er
slechts 2 slagen.

Verder lopen de kosten exponentieel op in de latere fasen van de productontwikke-
ling. Universiteiten zullen in het algemeen slechts een bijdrage bij het initiële
onderzoek en wellicht enigszins bij de verdere ontwikkeling (bijv. bij monoclonale
antistoffen) kunnen leveren.

Bij de opbouw van \'kennisexploitatie\' zijn een heldere strategie en een dynamisch
evenwicht tussen de eigen doelstellingen (dat wil zeggen het onderzoek in de
voorwaardelijke financiering, dat een fundamenteel karakter draagt) en commer-
cialisering belangrijke elementen.

Op basis van deskundige externe advisering (Van Oers en Baretta) en mede door
overleg op dit gebied tussen het Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieuhy-
giëne en de Faculteit der Diergeneeskunde, heeft deze strategie voor de Vakgroep
Immunologie in een aantal uitgangspunten geresulteerd:

— bij de kennis- c.q. productoverdracht wordt in eerste instantie gekeken naar de
opname door de Nederlandse industrie, in tweede instantie naar de Europese c.q.
Amerikaanse industrie;

— de selectie van bedrijven geschiedt op basis van een analyse van de strategische
punten en capaciteiten van een bedrijf in een bepaalde markt;

— voor een aantal relevante research resultaten wordt octrooieerbaarheid in een
vroeg stadium getoetst. De octrooi-aanvrage wordt getoetst op technische haal-
baarheid, commerciële mogelijkheden en dreiging van blokkering van productont-
wikkeling vanwege octrooien door derden.

Dit laatste aspect kan een tijdelijke beperking opleggen aan de snelheid van
publicatie van onderzoeksresultaten. Medewerkers dienen zich aan te passen aan
de wijzigingen in de onderzoekscultuur die dit met zich meebrengt. Tevens is een
heroriëntatie op intellectueel eigendomsrecht op zijn plaats. De vraag doet zich
namelijk voor of en zo ja in hoeverre een universiteit (de werkgever) auteursrechten
kan doen gelden op onderzoeksresultaten van vakgroepleden. Verkade (1986),
hoogleraar economisch recht aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen, heeft
hierover recent enkele interessante opmerkingen gemaakt. Indien het Ministerie
van Onderwijs en Wetenschappen er in slaagt om het voorgenomen Rechtspositie-
reglement Wetenschappelijk Onderwijs (R WO) in te voeren, zal het Bevoegd Gezag
een auteur kunnen verbieden om een bepaald artikel te publiceren. Verkade stelt
dat het ontnemen van auteurs- en octrooirechten aan universitaire onderzoekers in
strijd is met respectievelijk de Auteurswet en de Rijksoctrooiwet en bovendien
contra-productief. Creatief onderzoek moet gestimuleerd worden en wanneer dat
leidt tot octrooieerbare vindingen dan zal het voor de betrokken onderzoeker zeer
motiverend zijn wanneer de eventuele revenuen in elk geval aan de eigen Vakgroep
c.q. ook aan hem zelf (zoals in de VS wettelijk is geregeld) ten goede komen. Alleen
op deze manier zullen de kennisexploitatie-activiteiten op een harmonieuze wijze
met het non-profit karakter en het op kennisvermeerdering gerichte wetenschappe-
lijke onderzoek van de Vakgroep gecombineerd kunnen worden.
Overigens moet men zich van de mogelijkheden tot kennisexploitatie die een
universitaire vakgroep heeft, geen overdreven voorstelling maken. Weliswaar lenen
eventueel geproduceerde zogenaamde monoclonale antistoffen zich goed voor
commercialisatie, doch in veel gevallen zal het wetenschappelijk onderzoek onvol-

doende productgericht zijn om direct voor industrieën van interesse te zijn. Daarbij
komt dat het absorberend vermogen van de Nederlandse industrieën voor het type
biologische producten (vaccins, immunomodulatoren) waarbij een vakgroep voor
infectieziekten en immunologie een bijdrage kan leveren, beperkt is. Ook in dit
opzicht is daarom internationale oriëntatie op zijn plaats. Aansluiting is zeker
mogelijk. Dekker, de pas benoemde buitengewoon hoogleraar internationaal be-
drijfsmaganement aan de Rijksuniversiteit te Leiden, betoogde in zijn oratie dat
bedrijven dienen te streven naar samenwerkingsverbanden die als een nieuw orga-
nisatiebestel aan de toenemende complexiteit het hoofd kunnen bieden. Hij onder-
scheidde drie soorten samenwerkingswijzen, te weten \'strategie partnerships\', \'co-
makerships\' en \'contractual relationships\'. Ten aanzien van het \'co-makership\'
kunnen mijns inziens universitaire vakgroepen een rol spelen. Het gaat hier immers
om betrekkingen met toeleveranciers van goederen en diensten. Om de kwaliteit
van eindprodukten te verbeteren, is het nodig om tot betere afspraken betreffende
de specificaties van toe te leveren grondstoffen, componenten of half-fabrikaten te
komen. De universitaire vakgroep als toeleverancier moet dan betrokken worden
in het ontwerpproces.

Contacten met zowel Nederlandse als buitenlandse industrieën hebben inmiddels
bewezen dat contracten mogelijk zijn. Voorwaarde hierbij is dat er niet zo zeer
sprake is van een hiërarchische (alhoewel financieel gecontroleerde) relatie, doch
van betrekkingen tussen partners (hoe verschillend van omvang ook), die aan een
gemeenschappelijk doel werken. Verschillen tussen partners, betoogt Dekker, zijn
dan gebaseerd op hun elkaar aanvullend potentieel om aan die doelstelling bij te
dragen.

In het voorafgaande heb ik u een beeld willen schetsen van een aantal hoofd- en
aandachtsgebieden die zich wetenschappelijk en maatschappelijk voor verdere
verdieping aandienen. Een nauwe samenwerking met andere Vakgroepen van de
Faculteit der Diergeneeskunde is echter geboden om de immunologie op een
adequate wijze in het onderzoek en onderwijs van de Faculteit in te bedden.
Daarnaast is het zeer verheugend dat de sinds 1973 bestaande coördinatie op
onderwijsterrein met de Faculteit der Geneeskunde binnen de lO WI (de Interfacu-
laire Onderwijsgroep Immunologie) samenwerkende immunologiegroepen van
Ballieux, De Gast, Kater en Schuurman, Willers en Zegers, nog springlevend is.
Ook de wederzijdse informatie en samenwerking op onderzoeksterreinen binnen de
Research Colloquia Immunologie is een nieuw bewijs voor de positieve instelling
binnen de Utrechtse Universiteit de immunologie als sterke cluster te presenteren.
Daarnaast dient de taakgroep Immunologie van de Nationale Raad voor Land-
bouwkundig Onderzoek (NRLO) genoemd te worden, waarin vertegenwoordigers
van het Centraal Diergeneeskundig Instituut, de Landbouw Universiteit in Wage-
ningen en de Faculteit der Diergeneeskunde beschikken over een breed platform
voor uitwisselingen bundeling van onderzoek op veterinair en zoötechnisch gebied.
De persoonlijke inzet van Bokhout, Oosterlee en Van Muiswinkel staan garant
voor een prima samenwerking.

Nog even terugkerend naar de Utrechtse samenwerking wil ik gaarne ook de
schijnwerper richten op het Instituut voor Moleculaire Biologie en Medische Bio-
technologie. Het betreft een zeer krachtig door het College van Bestuur gestimu-
leerd samenwerkingsverband, waarin onder leiding van Voorma onderzoek op het
gebied van monoclonale antistoffen, vaccins en peptide hormonen gebundeld is en
waarin ook de Veterinaire Immunologie met fundamenteel onderzoek op het
gebied van vaccinontwikkeling participeert. Bij de bundeling is ook het Rijks

Instituut voor Vollcsgezondheid en Milieuhygiëne betrokken, dat onverlet haar
landelijke taakstelling met enthousiasme participeert in de activiteiten van de
Utrechtse regio op dit gebied. Het toegepaste onderzoek naar dierlijke celkweek-
technieken en bioprocestechnologie dat aldaar door Van Hemert en de helaas te
vroeg overleden Van Wezel is gestart, wordt in het RIVM door Beuvery en Tiesjema
met verve voortgezet. Daarnaast dient het fundamenteel onderzoek naar anti-idio-
typische vaccins van Osterhaus en UytdeHaag met waardering te worden genoemd.
Immunologie zit duidelijk in een stroomversnelling. Naast theorievorming en
-toetsing is actie vereist. De laatste jaren is een groot aantal nieuwe mogelijkheden
ontwikkeld. Toepassing ervan voor maatschappelijke problemen, op het gebied
van de diergeneeskunde, de geneeskunde en de landbouw is te verwachten. De
realisering ervan zal echter nog veel onderzoek vereisen. Onderzoek dat een groot
aantal enthousiaste jonge beoefenaren nodig heeft. Gelukkig bieden de curricula in
de diergeneeskunde, de geneeskunde, de moleculaire biologie, de farmacie en de
gezondheidswetenschappen in een aantal universiteiten de mogelijkheid tot scho-
ling op dit gebied.

De toekomst voor de immunologie ziet er rooskleurig uit. Een zonnig perspectief
derhalve, dat eigenlijk ook al zichtbaar was op 18 november 1971, toen de Facul-
teitsraad van de Faculteit der Diergeneeskunde de tijd rijp geworden achtte een
onafhankelijke eenheid op het gebied der Immunologie op te richten. Dit voorstel
werd bekrachtigd op 12 april 1973 en vanaf 1 januari 1974 was de Werkgroep
Immunologie in \'full swing\'. In 1984 leidde het ten slotte tot de instelling van een
buitengewoon ordinariaat.

Vanaf deze plaats een eresaluut aan de man van het eerste uur, Jan Goudswaard.
Hij was het die in eerste instantie het gezicht van de Vakgroep heeft bepaald. Later
kreeg hij hulp van Roeland van Dam en Hans van der Donk. Thans zijn zij allen in
zeer respectabele functies in de maatschappij werkzaam. Hopelijk zullen zij met
genoegen constateren dat hun geesteskind zeer voorspoedig gegroeid is. De conti-
nuïteit van de eerste jaren tot op heden is gegarandeerd door de inzet van Victor
Rutten, Wilbert Bernadina, Ali Noordzij en Peter van Kooten, die op markante
wijze de Veterinaire Immunologie een gezicht hebben weten te geven. Uitgebreid
met stadhouder Evert Hensen, hybridomachef Willem van Eden, tezamen met de
analisten, een groot aantal projectmedewerkers en de beheerders Van Heil en Nak
gaat onze Vakgroep opgewekt een interessante toekomst tegemoet.

Aan het eind van mijn oratie gekomen dank ik Hare Majesteit de Koningin voor
haar bekrachtiging van mijn benoeming tot buitengewoon hoogleraar in de Veteri-
naire Immunologie aan deze Universiteit,

Immunologie heeft behalve een rijk verleden ook een goede toekomst. De Utrechtse Univer-
siteit kan zich gelukkigprijzen met een concentratie van immunologische activiteiten waarbij
een hechte samenwerking in onderwijs en onderzoek tussen de Faculteiten der Geneeskunde,
Diergeneeskunde, de Subfaculteit Biologie en de Faculteit der Farmacie is ontstaan.

Immunologie als een aparte, herkenbare en zelfstandige vakgroep is van recente datum.
Immunologische interesse en onderwijs bestaan al veel langer. Ik denk hierbij onder andere
aan de colleges in de immunologie van collega Jansen Sr. Thans bestaat er echter een
duidelijk geprofileerde vakgroep, die overigens binnenkort weer wordt opgenomen in een
vakgroep Infectieziekten en Immunologie. Wat dit betreft herhaalt de geschiedenis zich. Het
was immers de conceptie van De Blieck om de bacteriologie, virologie, protozoölogie en
helminthologie en entomologie in een samenhangende eenheid onder te brengen. Het was de
verdienste van dezelfde De Blieck om alle disciplines herkenbaar met een eigen kroondocent

te profileren. Ik spreek de goede hoop en de stellige verwachting uit dat in de nieuwe grote
vakgroep Infectieziekten en Immunologie onderwijs en onderzoek een duidelijke synergie
zullen vertonen, terwijl toch de samenstellende disciplines zich duidelijk kunnen manifeste-
ren. Ik hoop mijn bijdrage hiertoe te leveren tezamen met de collegae Horzinek, Van der
Zeijst en Uilenberg en ook nog steeds in goed overleg met Dick Zwart. Ten aanzien van de
helminthologie zal het uit een aantal voorbeelden van deze oratie duidelijk zijn dat ik
verwacht dat de samenwerking tussen de Immunologie en de Helminthologie met collega
Jansen en zijn medewerkers, nieuwe mogelijkheden zal scheppen.

Ik verwacht dat het goede samenspel tussen ons gecontinueerd zal worden. Het is spannend
om in het huidige tijdperk samen aan de verdere ontwikkeling van de immunologie te mogen
te werken. Alhoewel ik mij realiseer dat de tijd die ik bij u ben slechts beperkt is, weet ik dat de
spirit van onze vakgroep uitstekend is. Samen zullen we het zeker klaar spelen om het niveau
van onderwijs en onderzoek verder te verbeteren. Samen gaan we verder.

De immunologie vormt slechts een betrekkelijk klein deel van het curriculum. De bestude-
ring van immunologische principes is echter van belang bij uw werk in de kliniek en een
goede voorbereiding voor de uitoefening van de praktijk. Daarnaast is het duidelijk dat
dierenartsen een grote verscheidenheid van onderzoeks- en managementsposities binnen de
universiteit, in (semi)overheidsinstituten en bij de industrie kunnen vervullen. Onderzoek op
het terrein der fundamentele of toegepaste immunologie is hierbij van belang voor een
algemene of specifieke vorming en opleiding. Een breed spectrum van onderzoeksmogelijk-
heden wacht op u. Het is aan u een keuze te maken. Onze vakgroep staat klaar om u te
adviseren, te steunen en te begeleiden.

Een deeltijdfunctie bij een onderwijsinstelling als een universiteit biedt betrokkene een
mogelijkheid om ervaringen opgedaan in de hoofd- en deeltijdfunctie uit te wisselen. Ik hoop
dat u de mogelijkheden voor het Instituut om direct met universitair onderzoek en studenten
in contact te kotnen op dezelfde enthousiaste manier als u tot nu toe hebt gedaan, zult blijven
ondersteunen.

Lieve vrouw, kinderen en ouders, beste familie en vrienden, geachte overige aanwezigen

In vogelvlucht heb ik u meegevoerd langs de taal en tekenen der immunologie, van immuno-
linguistiek tot dollarteken.

Ik hoop dat deze kennismaking u enigszins een inzicht heeft gegeven in een vakgebied dat
veel maatschappelijke raakvlakken heeft. Immunologie heeft zoals we gezien hebben te
maken inet de diagnostiek en behandeling van infectieziekten, met de bereiding en toepas-
sing van vaccins voor mens en dier, met de diagnostiek en behandeling van kanker. Voorts
hoop ik u duidelijk gemaakt te hebben dat het vakgebied zich bovenal leent voor goed
wetenschappelijk onderzoek. Onderzoek doen is geen elitaire bezigheid. Het geeft onderzoe-
kers een unieke inogelijkheid om met een hecht vriendenteam met veel nationale en interna-
tionale contacten aan spannende, nieuwe, onbekende en soms grensverleggende zaken te
werken. Ik hoop dat ik u enigermate deelgenoot heb kunnen maken van de dynamiek en het
plezier waarmee onderzoek doen gepaard gaat.

De wetenschap dient voor nieuwe perspectieven te zorgen, maar of deze ook daadwerkelijk
een plaats krijgen in de preventieve of curatieve gezondheidszorg is uiteindelijk voor wat de
diergeneeskunde betreft een zaak van rentabiliteit en voor wat de geneeskunde betreft een
zaak voor de politiek (en dus voor ons allen als kiesgerechtigde burgers).
Een interessante vraag is bijvoorbeeld of en zo ja op welke wijze de in het komende
decennium te verwachten ontwikkelingen op het gebied van de bereiding van nieuwe c.q.
verbeterde vaccins zal leiden tot opname ervan in door de overheid georganiseerde en
betaalde programma\'s, zoals het Rijksvaccinatieprogramma. Hieraan voorafgaande dient

een discussie plaats te vinden tot hoever de maatschappij bereid is te investeren in het
voorkómen van ziekten.

Idealiter zou het mogelijk moeten zijn hierover, ook op politiek niveau, een inhoudelijke
discussie te voeren. Tot welke prijs dient de gemeenschap te gaan op het gebied van de
openbare gezondheidszorg? Een dergelijke afweging dient plaatste vinden in het licht van de
keuzes voor andere voorzieningen waaraan de maatschappij behoefte heeft.
Voor de wetenschap en in dit geval de immunologie blijft echter onverkort de taak om het
vakgebied zo ver mogelijk uit te breiden en te verdiepen, zodat de maatschappelijk relevante
keuzes gemaakt kunnen worden.

1. Anderson RM. The population dynamics of infectious diseases. Theory and application. London,
New York. Chapman Hall 1982.

2. Anderson RM. The population dynamics and epidemiology of intestinal nematode infections.
Transactions Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene 1986; 80; 686.

3. Dekker W. Een meester in veranderingen. NRC, suppl. \'Mens en bedrijf 1987; 4 (woensdag 11
februari).

4. Dobbelaere DAE. Studies on Theileria parva sporozoites and the development of a neutralizing
antisporozoite monoclonal antibody. Thesis, University of Utrecht 1984; 183.

5. Jong WH de. Immunotherapy of cancer with Bacillus Calmette Guérin. BCG potency testing and
BCG induced tumor immunity. Thesis, University of Utrecht 1985; pp. 200.

6. Klein WR. BCG immunotherapy in bovine ocular squamous cell carcinoma cell carcinoma and
equine sarcoid. Thesis, University of Utrecht 1986; pp. 127.

7. Küpper MHC, Oers Th van. Ruitenberg EJ. Kennisexploitatie. In; Onder het scheren bedacht
(redactie Garbis-Berkvens JM, Leussink AB, Ruitenberg EJ), RIVM, Bilthoven 1986; 95.

8. Parmentier HK, Vries C de. Ruitenberg EJ, Loveren H van. Involvement of serotonin in intestinal
mastocytopoiesisduringa7\'nc/!;ne//ü.s/)ira//iinfectioninmice. Int Arch Allandappl Immun 1987;
83; 31-8.

9. Ruitenberg EJ, Elgersma A. Absence of intestinal mast cell response in congenitally athymic mice
during a Trichinella spiralis infection. Nature, London 1976; 26: 258.

10. Verkade DWF. Een nog niet verboden artikel. De onaanvaardbaarheid van de auteursrecht- en
octrooirechtbepalingen in het ontwerp-rechtspositiebesluit wetenschappelijk onderwijs. Neder-
lands Juristen Blad 1986; 39: 1235.

11. Wakelin D. Genetic variation in immunity to Trichinella spiralis in the mouse. Wiadimosci
Parazytologiczne 1983; 29: 375.

12. Wakelin D. Genetic and other constraints on resistance to infection with gastrointestinal nemato-
des. Transactions Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene 1986; 80: 742.

Croegaert Th, van HoofJ. Een vergelijkende stu-
die van de kwaliteit van grijze Noordzeegarnalen
, .. . , en tropische garnalen. Deel 1; Microbiologisch

In het Vlaams DiergeneeskundigTijdschrift 1988; Devriese L. Antibioticum-gevoeligheid en -resis-
57 (1); 1-61 Ganuari/februari) staan de onder- tentie bij Staphylococcus intermedius-stammen
staande artikelen afgedrukt: geïsoleerd bij honden.

Hommez J, de Vriese L, Cassimon P, Castryck F.
OVERZICHTEN Serotypes and antibioticsensitivity of/lf//«oif)ac/7-

Van Meirhaeghe H. Insulinewerking bij het rund lus (Haemophilus) pleuropneumoniae swains. isolat-
en ontwikkeling van insulineresistentie in de pe- ed in Belgium.

Gasthuys F. Praktische anesthesie bij vogels. E, Devriese LA. Effectofbovinesomatotropinon

milk yield and composition during Escherichia
OORSPRONKELIJKE BIJDRAGEN jn^j^u-ed mastitis in lactating cows: some pre-

Heughebaert A, de Cock I, de Schepper J. Incon- Hoorens JK, Devriese L, Thoonen H, Lescrau-
tinentia urinae na sterilisatie bij de teef; behande- waet A, Hoste L. Septicemische vlekziekte bij een
ling met Fenylpropanolamine. dolfijn.

Aan ons panel van praktici werd de volgende vraag voorgelegd: \'Een zeug in
de laatste weken van de dracht wordt aangeboden met de klacht: geen eetlust. Bij
klinisch onderzoek zijn geen afwijkingen te vinden. Wat is een mogelijke
diagnose en wat is de therapie?\'

Een negatief verlopend klinisch onderzoek
geeft ruimte aan een uitgebreide differen-
tiaal diagnose, waarvoor als mogelijkheid
genoemd kunnen worden:

— Algemene ziekten (endocarditis, pyelo-
nefritis). Hier zal het klinisch onderzoek
slechts bij uitzondering negatief zijn.

— Calainiteiten als waterrestrictie, torsio
uteri (rectaal vast te stellen), beschadiging
kaakgewricht.

Het geschetste probleem komt in de praktijk
zeer regelmatig voor en de prognose is gere-
serveerd. In een groot aantal gevallen volgt
uiteindelijk noodslachting. Navraag op di-
verse noodslachtplaatsen bevestigt de in-
druk, dat toxincmie ten gevolge van dode,
bijna voldragen biggen in deze gevallen de
meest voorkomende oorzaak is.
Een therapie is uiteraard moeilijk. We vol-
staan met het toedienen van antipyretische
analgetica, cn een tnild laxans. Als de zeug
bijna uitgeleid is (niet voor 111 dagen) kan de
partus worden opgewekt met prostaglan-
dinen eventueel gevolgd door oxytocine.
Een goede verzorging(drinken. bewegingjis
van het grootste belang.
Drs. ./. H. Lambers,
Marum.

Typisch is, dat een dergelijke klacht aan het
einde van de dracht, naar mijn weten niet
voorkomt op bedrijven met de moderne
groepshuisvesting en op de nog sporadisch
voorkomende kleinere bedrijven met huis-
vesting van 3 a 4 zeugen in een groepje in een
hok. Ik ga er vanuit dat conditie van de
zeugen en het voerniveau normaal zijn. De
klacht, anorexie, bij een individueel dier
zonder verder klinische afwijkingen heeft
dan ook naar mijn smaak te maken met het
opgesloten c.q. aangebonden zijn: stress.
Diagnose:

Anorexia nervosa vind ik een mooie dia-
gnose, al treedt de daarbij behorende sterke
vermagering bij zeugen niet op, omdat voor
die tijd de zeugen worden verplaatst naar het
kraamhok en de partus plaatsvindt. Deze
veranderingen fysiologisch en hormonaal
heffen de klachten op.
Therapie:

Verandering van huisvesting: losmaken, be-
weging, laten scharrelen, verplaatsen naar
een hok eventueel met stro.
Verandering van spijsdoet eten: biggenvoer,
groenvoer bijv. maïs, indien mogelijk wei,
karnemelk, eventueel koemelk. Omdat een
zeug die niet eet, snel last krijgt van een
obstipatie, laxeren met bijv. Colfin®, eetlust
stimuleren met Duphergal® of Mederan-
til®.

Hongergevoel wordt, volgens fysiologen,
opgewekt door periodieke samentrekkingen
van spieren van een lege maag.
Op de Gezondheidsdienst Limburg zijn we
de laatste jaren veelvuldig geconfronteerd
met zeugenhouders die soms meer dan 10%
uitval hadden door plotselinge sterfte van de
zeugen. Bij aanvoer van deze zeugen op de
Gezondheidsdienst waren de zeugen enkele
uren na het sterven reeds dik opgelopen en

vertoonden de kadavers duidelijk rottings-
verschijnselen. Vrijwel altijd werd er naast
een geweldige gasvorming in de darmen een
maagtorsie gevonden. Door de geweldige
gasvorming en de rottingsverschijnselen heb-
ben we in eerste instantie gedacht aan een
Clostridiuminfectie. Entingen hielpen niet.
Zuurvaste penicillinepreparaten doen — zo-
lang ze verstrekt worden — de sterfte ophou-
den, maar zonder medicinaal voer komen de
\'plotseling dode zeugen\' weer snel terug.
Nu zijn we er van overtuigd dat, dooractive-
ring van het maagdarmstelsel, namelijk door
het verhogen van hel ruwvoer in het rant-
soen en het verstrekken van voldoende wa-
ter, de problemen goed te bestrijden zijn.
Op bedrijven met acute sterfte waarbij men
maagdraaiingen vindt, komt ook het ver-
schijnsel van niet vretende klinisch normale
zeugen voor. Indien de maag niet geheel ge-
draaid is, maar slechts gedeeltelijk, zal deze
onvoldoende geleegd worden en verdwijnt
het hongergevoel.

De preventie moet dan ook zijn: het ver-
strekken van meer ruwvoer aan de zeugen.
Als therapie zal beweging gunstig zijn.
Drs. G. W. M. van Golstein Brouwers.
Heythuysen.

Het stellen van een diagnose en het toepas-
sen van een therapie wanneer er bij klinisch
onderzoek niets te vinden valt blijft moeilijk,
zoniet onmogelijk.

Maar toch. Meestal blijkt dat dit soort
zeugen kort te voren verplaatst is vanuit de
dragende zeugenstal naar de kraamstal. Het
gevolg hiervan kan voor de zeug complex
zijn.

Na verplaatsing kan zij op een voor haar
ongebruikelijke manier vastgezet zijn (buik-
riem?). Bovendien ligt zij nu solitair, terwijl
ze gewend was andere zeugen naast zich te
zien en soms zelfs te voelen.
De drinkwatervoorziening die in de dra-
gende zeugenstal vaak plaats vindt door 2 x
daags de trog vol te laten lopen, gebeurt in
de kraamstal meestal door een nippel in de
voerbak; een nippel waar vaak amper 1 liter
per minuut uitkomt (speciaal opletten bij
gelten die de nippel nog nooit gezien heb-
ben).

De verplaatsing brengt tegenwoordig meest-
al ook voerwisseling mee. Van zeugenvoer
dracht gaat men over op zeugenvoer lacto
(hogere energiewaarde). Hierbij kunnen
door de andere samenstelling ook smaak-
verschillen optreden waardoor het voer niet
gegeten wordt.

Tot slot is de temperatuur in de kraamstal
vaak hoger dan in de dragende zeugenstal.
Zeker als er al enkele zeugen in de afdeling
gebigd hebben. Ook dit heeft slecht eten tot
gevolg.

Door al deze factoren kan de zeug het voer
laten staan en tevens last krijgen van stijve
mest en zelfs verstopping.
Speelt al het hierboven genoemde geen rol
dan zeggen we: \'De zeug heeft gewoon last
van haar biggen\'.

Als therapie adviseer ik de eigenaar de zeug
beweging te geven, hetgeen betekent losma-
ken van de zeug en op de gang of buiten rond
laten lopen. Vervolgens laat ik de zeug wat
groenvoer geven (tomaten, gras, boeren-
kool) en een aantrekkelijk mengvoer (melk-
rijke biggenkorrels). Bovendien worden en-
kele liters water in de voerbak gegoten. De
zeug spuit ik in de meeste gevallen in met een
digestivum (Dufergal®).
Tot slot deel ik de eigenaar mede dat als dit
alles niet mocht baten hij zich geen zorgen
behoeft te maken omdat bijna altijd de zeug
normaal op tijd en zonder problemen gaat
biggen en daarna ook weer gaat eten (diffe-
rentiaal diagnostisch wordt er door mij dan
ook niet in de eerste plaats aan dode biggen
of verwerpen gedacht).
Drs. C. H. L. Sijssens.
Gemert.

In de vorige aflevering van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde is in de rubriek \'Op verwijzing\'
in de titel van de bijdrage: \'Spondylose of cauda
equina syndroom?\' (Tijdschr Diergeneeskd 1988;
113: 270-3) op pag. 270 een storende zetfout ge-
slopen en staat in de inhoudsopgave op het om-
slag van het Tijdschrift eveneens ten onrechte
vermeld:

\'Spondylose of cauda equina syndroom van land-
bouwhuisdieren en/of gezelschapsdieren\'.
De juiste titel luidt:

Ten gerieve van de lezers volgen onderstaand de \'summaries\' van de Engelse artikelen,
overgenomen uit de januari-uitgave van The Veterinary Quarterly 1988; 10 (1): 1-71.

Results of operative treatment of equine colic with special reference to surgery of the
ileum

Kersjes AW, Bras GE, Németh F, Velden MA van der, and Firth EC. The Veterinary
Quarterly 1988; 10; 17-25.

SUMMARY This retrospective study presents the results of surgical treatment of obstructive
colic in horses operated in the last decade (1976-1985). The overall short-term recovery ratefi. e.
discharged from hospital) was 51% of cases presented for surgery, and 68% of cases which were
considered to be amenable to surgical therapy. For long-term results (6 months - 8 years follow
up) these percentages must be reduced by about 15% due to mortality after discharge.
Special attention has been given to surgery of the ileum, which is often involved in strangulation
or obturation, and accounts for about 26% of gastrointestinal surgical disorders. The long-term
recovery rate of ileal surgery was 54.3%, but ileocaecal intussusception and jejunocaecostomy
with resection have a much poorer prognosis.

The results of this study indicate that resection of the ileum should be avoided unless necrosis is
present or threatening. The alternative is creation of a shunt between (distal) jejunum and
caecwn, thus bypassing the ileum and ileocaecaljunction and preserving the original anatomical
relationships.

Canine mammary tumours: protective effect of late ovariectomy and stimulating
effect of progestins

SUMMARY Ovariectomy, even when performed at an advanced age, was found to be to some
extent protective against mammary tumour development in dogs. Bitches treated with proges-
tins had a slightly higher risk for mammary tumours (all types, benign and malignant) than
controls.

Progestin treatment did not increase the risk of mammary cancer. Benign tumours in (treated
and untreated) dogs appeared earlier than malignant ones. Progestin treatment resulted in
earlier appearance of both benign and malignant tumours than in controls. The ratio soli-
tary/multiple mammary tumours was not significantly different between treated and untreated
dogs.

Graaf GJ de, Jager LP, Baars AJ, and Spierenburg ThJ. The Veterinary Quarterly 1988; 10:
34-41.

SUMMARY Concentrations ofcarhadox and a firs! melabolire. desoxycarbadox, were measur-
ed in contents of the porcine gastrointestinal tract after in-feed administration of carbadox in
therapeutic dosages (100-150 ppm). The levels of carbadox in the relevant parts of the gastro-
intestinal tract were found to be lower than the MIC-values reported for enteropathogenic
microorganisms at their sites of action.

The presented observations do not provide a pharmacological rationale for the therapeutic use of
carbadox in the treatment of dysentery and diarrhoea in swine. The carbadox levels encountered
in the proximal part of the gut (stomach, duodenum) however, seem to indicate that in-feed
administration of 50 ppm carbadox can provide an effective prophylaxis against Treponema
hyodysenteriae, a causative agent in swine dysentery. The timecourse of the blood levels of
carbadox and desoxycarbadox after in-feed administration of carbadox (50 ppm) and the
concentration profiles in the gastrointestinal tract are discussed with regard to the disposition of
this drug in pigs.

Quantitative correlation of parasitological and serological techniques for the diagno-
sis of Trypanosoma congolense infection in cattle

Jongejan F, Ooijen CJPG, Zivkovie D, and Huurne AAHM ter. The Veterinary Quarterly
1988; 10:42-7.

SUMMARY A comparison was made between serological and parasitological techniques for
the diagnosis of bovine trypanosomiasis in Zambia. Overall sero-prevalence rates as determined
by IFAT and ELISA were respectively 2.7-fold and 2.9-fold greater then the percentage of
samples found positive with the dark ground/phase contrast buffy coat technique (DG). The
results obtained by the two serological techniques were found to be closely correlated (94.2%
agreement) and titres obtained by ELISA tended to be slightly higher than those obtained by
IFAT. Linear regression analysis of the results obtained by the IFAT and DG techniques
revealed a highly significant correlation. This finding would permit the use of only one of the
techniques in an epidemiological survey and to extrapolate the results from the regression line.

Therapeutic efficacy of doxycycline hyclate in experimental Escherichia coli infection
in broilers

Goren E, Jong WA de, Doornenbal P, and Laurense T. The Veterinary Quarteriy 1988; 10:
48-52.

SUMMARY Treatment of experimentally induced colibacillosis in broilers with doxycycline
hyclate through the drinking water was just effective at a dose of200 mg/kg body weight (1000
ppm).

The achieved therapeutic effects were similar to tho.se of tetracycline at the same dose and of
flumequine at a dose of 19 mg/kg body weight (100 ppm).

Sukmaraga H, Wallinga JH, Werimon JM, Winantea A, and Bakker H. The Veterinary
Quarteriy 1988; 10: 52-6.

SUMMARY This paper discusses factors affecting dystocia and birth weight in Grati cattle in
three villages in the Pujon district. East Java. Records of birth weight, dystocia score, village,
season, parity, sex, artificial versus natural service, and age and weight of dam, were obtained
from 268 parturitions. Village and weight of the dam had a significant effect on birth weight but

nol on dystocia. Parity had a significant effect on dystocia score. More abnormal births occurred
with Al using exotic bulls. Calves from an abnormal birth were on average more than three kg
heavier. First parity births combined with AI with exotic bulls had a particularly high incidence
of dystocia. It is concluded that farmers in Pujon can reduce the incidence of dystocia in heifers
by using local bulls only.

Effect of glucocorticoids on cows suspected of subclinical infection with M.
paratuberculosis

Wentinlc GH, Rutten VPMG, Jaartsveld FHJ, Zeeuwen AAPA, and Kooten PJS van. The
Veterinary Quarterly 1988; 10; 57-62.

SUMMARY Glucocorticoids were administered to 10 heifers suspected of subclinical infection
with Mycobacterium paratuberculosis. Three animals remained untreated.
M. paratuberculosis was isolatedfrom the internal organs of 2 animals after this treatment but
not from any of the control group. Delayed type hypersensitivity and lymphocyte reactivity
towards Johnin and purified protein derivates of M. avium and M. bovis were depressed.
A sharp increase in total leucocyte count, due to an increase in neutrophil numbers, occurred. In
the three untreated animals these parameters did not change during the experiment.
A decrease of specific immunological reactivity towardsM. paratuberculosis occwrret/, but not
to such an extent that clinical disease developed.

Uilenberg G, Hinaidy HK, Perié NM, and Feenstra T. The Veterinary Quarterly 1988; 10;
63-7.

SUMMARY The occurrence o/Borrelia spirochaetes in cattle in the Nt..:erlands is reported
for the second time, and in red deer and roe-deer in Austria for the first time. It is postulated that
these spirochaetes are Borrelia burgdorferi rather than B. theileri. The reservoir role of
ruminants in the epidemiology of human disease caused by B. burgdorferi in Europe should be
investigated.

Hydroxylation and oxidation of nalidixic acid in the turtle Pseudemys scripta elegans

Vree TB, Vree JB, Baars AM, Nouws JFM, and Hekster YA. The Veterinary Quarterly 1988;
10; 67-9.

SUMMARY The turtle Pseudemys scripta elegans hydroxylates nalidixic acid into 7-hydro-
xynalidixic acid: this latter metabolite is oxidised into 7-carboxynalidixic acid. The elimination
half-life of nalidixic acid in the turtle is 30 h. No glucuronides of nalidixic- and 7-hydroxynalidi-
xic acid are formed, as they are in man.

Ivermectin in the control of helminthiasis in Guinea fowl Numida meleagris galata
Pallas

SUMMARY Guinea fowls CH\\xm\\&a. meleagris galeatawere treated with .subcutaneous
injection of Ivomec® at dose rate of 0.14 mg/kg to control and reduce mortalities due to
helminthiasis.

Ten hours after treatment faecal droppings contained both adult and larval stages o/Ascaridia
galli, Heterakis gallinarum, Subulura suctoria andfragments o/\'Raillietina spp. Recovery was
found 48 hours later. Drug efficacy was 100%.

Bencdictus G. Dijkhuizen AA, Stelwagen J.
Economic losses due to paratuberculosis in
dairy cattle. The Veterinary Record 1987;
121: 142-6.

Schade voor het opruimen door verlaagde
melkproductie cn kosten van onderzoek en
behandeling. Gemiddeld waren de opgeruim-
de dieren met klinische paratuberculose
(16) 5\'/2 jaar oud en ongeveer 200 dagen in
lactatie. Er is een productieverlies van 19/2%
in het jaar van opruimen, welke is berekend
op £ 196; in de voorafgaande lactatie is dit ver-
lies 5% cn bedraagt £61. Deze verliezen zijn
verminderd met £48, samenhangend met
lagere voerkosten bij de verlaagde produc-
tie. Totaal derhalve £ 209. De kosten van
onderzoek en behandeling zijn begroot op
gemiddeld £ 11.40.

Bij opgeruimde dieren, zonder klinische ver-
schijnselen (52) was de productiedaling in de
lopende lactatie 16% of £ 165 en die in voor-
afgaande 6% of £ 75; verminderd met £ 45
voor minder voerkosten bedraagt de schade
£ 195.

De kosten voor niet benutte huisvesting en
inrichting bedragen voor beide groepen £21.
Schade bij het opruimen, bepaald door de
slachtwaarde cn de dagwaarde. De laatste is
de som van de slachtwaarde en de norm-
waarde voor niet gerealiseerde productie in
de toekomst. Bovendien is niet altijd direct
een gelijkwaardig vervangend dier beschik-
baar, terwijl de vaste kosten voor huisves-
tingen inrichting doorgaan. Bij opgeruimde
dieren met klinische paratuberculose (61) is
de slachtwaarde 30% gedaald.

In dit materiaal berekend op £ 158; gecor-
rigeerd voor lagere voerkosten neerkomend
op £ 129 per dier.

Schade door niet gerealiseerd toekomstig
inkomen door het niet continueren van de
melkproductie en doordat een vervangend
dier niet altijd ecn gelijkwaardige productie
heeft. Deze schade is met behulp van een
computermodel aangegeven. Voor de dieren
met klinische verschijnselen (61) bedraagt
het niet gerealiseerde inkomen £ 279; voor
die zonder verschijnselen £ 295.

De totale schade voor dieren met klinische
verschijnselen bedraagt derhalve £ 650 (209
11.40 129 21 -h 279); voor die zonder
klinische verschijnselen £ 510 (195 21 -I-
295).

Zeitler Margit H, König M und Groth W.
Der Einflusz von Futterform (mehiförmig,
pelletiert, ITüssig) und Jahreszeit auf der
Konzentration und Korngröszenverteilung
luftgetragener Staubpartikel in Mastschwei-
nenställen. Dtsch Tierärztl Wschr 1987; 94:
420-4.

In 3 vergelijkbare meststallen werd de in-
vloed van de verschillende toedieningsvor-
men van voer (meel, korrel en brei) op het
stofgehalte en de verdeling van de grootte
van de stofdeeltjes in de stallucht nagegaan.
Daarnaast werd ook de invloed van jaarge-
tijde (zomer, winter) en dag-nacht verschil
op de stofproductie beoordeeld.
De gemiddelde stofconcentratie was het
laagst bij voedering van brei (1,50 mg/m\');
bij meel en korrel was het stofgehalte bijna
gelijk (resp. 2,26 cn 2,32 mg/m\'). Met een
ander meetapparaat waren de waarden 3,50
resp. 6,80 en 4,73.

Bij droogvoederverstrckking was in de win-
ter het stofgehalte hoger dan in de zomer
(hoogste waarde in de winter 3,60 mg/m\').
Dat de waarde in de winter hoger was is te
verklaren door hel lagere ventilatieniveau.
De verdeling van de deeltjesgrootte was zo-
danig dat bij meelvoedering in de winter het
aandeel van de kleinste stofdeeltjes (^ 5 /im)
het grootst was. Deze deeltjes dringen \'t
verst door in de bronchiaalboom.
De conclusie is dat zelfs in stallen zonder
stro met volledig rooster en wekelijks natte
reiniging toch vrij hoge stofgehalten gevon-
den worden. Het stof kan mechanische
prikkeling geven van het trilhaarepitheel,
maar ook kunnen allergenen en toxische
stoffen via het stof naar binnen gebracht
worden; via kleine stofdeeltjes tot zelfs in de
alveolen.

Aanbevolen wordt,de normen voor het toe-
laatbare stofgehalte verder aan te scherpen.
Daarvoor is het dan wel noodzakelijk dat
aangegeven wordt met welk meetapparaat
de meting is verricht.

Hecht H. Unterschied in Schwermetalgehalt
bei Haus- und Wildschweinen und ihre Ur-
sachen. Fleischwirtschaft 1987; 67: 1511-8.

Het gehalte aan cadmium, lood, zink en
koper in lever, nier en vlees van wilde en
gedomesticeerde varkens werd bepaald. De
wilde varkens kwamen uit Zuid-Duitsland.
De zware metalen werden bepaald met de
vlamloze atoomabsorptiespectroscopie.
De concentratie van lood en cadmium was
bij wilde varkens hoger dan bij de gedomes-
ticeerde soortgenoot. Het loodgehalte was
0.150 respectievelijk 0.026 ppm. Het cad-
miumgehalte in het vlees was zeer laag, na-
melijk 0.007 respectievelijk 0.002 ppm. In de
lever waren de gehalten 0.227 respectievelijk
0.133 ppm en in de nier 1.77 en 0.13 ppm. In
de organen zijn de getallen hoger ten gevolge
van accumulatie.

Alleen bij een aantal wilde varkens werden
loodgehalten gevonden die boven de richt-
getallen van de ZEBS (Zentrale Erfassungs-
und Bewertungsstelle für Umweltchemica-
lien) uitkwamen. Een deel van deze over-
schrijding moet worden toegeschreven aan
de hagel waarmee de dieren werden gescho-
ten.

De cadmiumgetallen in de organen bleven
met uitzondering van het gehalte in de nie-
ren van de wilde varkens onder het richtgetal
van de ZEBS (1 ppm).
Het kopergehalte in de lever is bij mestvar-
kens als gevolg van de koperverstrekking via
het voer hoger dan bij de wilde soortgenoot.
Bij de wilde varkens was het kopergehalte in
de nieren hoger.

De getallen voor zink waren voor beide
soorten varkens in de verschillende weefsels
vrijwel gelijk.

Ter gelegenheid van het 70-jarig bestaan van
de Landbouwuniversiteit verleende het col-
lege van decanen bij de diësviering op 9
maart drie eredoctoraten.
De eredoctoraten werden verleend aan de
Indiase landbouwkundige prof dr. M. S.
Swaminathan, de landbouweconoom prof.
drs. J. de Veer en de graslandspecialist ing.
A. Kemp.

Vooral zijn onderzoek naar de ontwikkeling
van rijstrassen met hoge opbrengsten heeft
hem internationale bekendheid gegeven. De
naam van Swaminathan is onverbrekelijk
verbonden aan de ontwikkeling van India,
van een land met regelmatig terugkerende
hongersnood tot een land dat zijn groeiende
bevolking nu zelf kan voeden.

Ing. A. Kemp, geb. 1924 te Nieuwkoop, nu
wonend te Wageningen, heeft nationale en
internationale vermaardheid verworven op
het gebied van de graslandkunde in brede
zin. Zijn grootste bijdrage aan de praktische
veehouderij heeft hij geleverd met zijn op
wetenschap gebaseerde praktische en af-
doende oplossing voor hypomagnesaemie
(kopziekte) bij melkvee. Deze ziekte heeft de
Nederlandse veehouderij miljoenen guldens
aan gederfde productie gekost en is nu ge-
heel te voorkomen.

De laatste jaren tot zijn pensionering heeft
Kemp zich intensief bezig gehouden met het
bestuderen van de nitrietvergiftiging, een
nieuw gevaar voor de intensieve rundvee-
houderij.

Prof. drs. J. de Veer, geb. 1927 te Schagen, is
directeur van het Landbouw-Economisch
Instituut te Den Haag en buitengewoon
hoogleraar aan de economische faculteit van
de Universiteit van Amsterdam. Hij vervult
sinds lang een voortrekkersrol op het gebied
van de landbouw-economische wetenschap-
pen en het landbouw-economisch onder-
zoek. Omstreeks I960 heeft De Veer als een
der eersten in Nederland wiskundige opti-
maliseringstechnieken toegepast bij bedrijfs-

kundig onderzoek. In latere jaren heeft hij
zijn werkgebied en aandachtsveld uitgebreid
tot sector-economische vraagstukken en tot
problemen van de landbouwpolitiek.

In het voorjaar van 1987 werd in het tijd-
schrift Science de isolatie van een nieuw
virus bij de kat beschreven (Science 1987;
235: 790). Dit virus wordt genoemd \'Feline
T-lymfotropic lentivirus\' (FTLV) en behoort
evenals het zwoegerziektevirus, het infec-
tieuze anaemievirus van het paard en het
humane AIDS-virus (HIV) tot de familie der
Retroviridae, subfamilie Lentivirinae. Het
agens vertoont op grond van morfologische,
fysische en biochemische eigenschappen
overeenkomsten met het HIV.
Geïnfecteerde katten vertonen symptomen
die op een immuunsuppressie wijzen; lym-
fadenopathie, koorts, vermagering, anaemie,
chronische diarree, leukopenic, chronische
stomatitis/gingivitis en opportunistische in-
fecties zijn beschreven. Ook nerveuze ver-
schijnselen (onder andere dwangbewegin-
gen) zijn waargenomen. De infectie heeft
meestal een chronisch verloop. De katten
waarbij men deze symptomen heeft aange-
troffen waren alle feline leukemievirus
(FeLV)-negatief

Dit ziektesyndrooni wordt in de wetenschap-
pelijke en populaire pers beschreven als \'fe-
line AIDS\'. Hoewel deze term ook gebruikt
werd in verband met FeLV-infecties, maakt
het FTLV meer aanspraak op deze titel. Met
de term \'AIDS\' wordt alleen de aard van het
syndroom aangegeven, de humane AIDS
problematiek maakt het echter tot een be-
grip met een geladen betekenis. Het is dan
ook van belang te vermelden dat geen enkele
aanwijzing bestaat dat dit virus overgaat van
kat naar mens net zo min als andere feline
virussen bij de mens infecties veroorzaken.
Bij personen in nauw contact met geïnfec-
teerde katten werden geen antistoffen tegen
FTLV aangetoond. Het virus kan zich bo-
vendien in vitro niet vermeerderen in hu-
mane cellen.

Bij de afdeling Virologie is enkele maanden
geleden een onderzoek gestart met betrek-
king tot zowel de klinische - als de molecu-
lair virologische aspecten van dit virus. Op
dit moment is er noggeen diagnostische rou-
tinetest beschikbaar. Het virus kan door
middel van tijdrovende kweken geïsoleerd
worden uit de witte bloedcellen van de kat;
dit heeft inmiddels geleid tot de eerste isola-
tie in Nederland. Het voorkomen van sero-
positieve katten in catteries en in patiënten-
materiaal wordt in Nederland op ca. 2%
geschat. Het feit dat we nu pas in staat zijn
deze infectie te onderkennen betekent over-
igens niet dat het om een nieuw virus gaat.
Het komt waarschijnlijk al sinds tientallen
jaren in Nederland voor en zal voor een deel
verantwoordelijk zijn voor de FeLV-nega-
tieve patiënten met symptomen van het leu-
kemie-complex.

Indien u vragen heeft over deze nieuwe virus-
infectie kunt u bellen met drs. H. Egberink
\'s middags tussen 16.30 en 17.30 uur, tele-
foonnummer 030-532487. Eventueel is het
mogelijk na overleg materiaal in te zenden
voor virologisch en serologisch onderzoek.
Binnenkort zullen wij u ook via de rubriek
FELINFO nader informeren over deze in-
fectie.

Afdeling Virologie, Vakgroep Infectieziek-
ten en Immunologie, Yalelaan 1, 3584 CL
Utrecht.

Van 24 mei tot 3 juni a.s. zal een workshop
worden gehouden voor onderzoekers die de re-
combinant-DNA technologie willen gaan toepas-
sen in hun eigen onderzoek. Er is geen vooraf-
gaande ervaring in de moleculaire biologie vereist.
De naduk zal liggen op laboratoriumwerk; hier-
aan zal ca. 6 uur per dag worden besteed. De
theoretische achtergronden van het experimentele
programma zullen door lezingen en discussie-bij-
eenkomsten aan de orde gesteld worden, inclusief
hun relevantie voor het biochemisch onderzoek.
Inlichtingen verstrekken: dr. J. A. Lenstra en
proL dr. B. A. M. van der Zeijst, Postbus 80.165,
3508 TD Utrecht; tel. 030-534888.

Met interesse heb ii< de artii<eien van W.
Wouda et al.: \'Endocarditis en vleesiceuring
bij slachtvarl<ens\', Tijdschr Diergeneesicd
1987; 112: 1226-42, gelezen. Daar de keu-
ringsaspecten specifiek tot de taak van de
dierenarts behoren, wil ik na enig beraad in
eigen kring, een persoonlijke reactie kwijt.

De huidige keuringspraktijk ten aanzien van
endocarditis bij het varken is in dit artikel
aan kritische evaluatie onderworpen. Gelet
op het kostenaspect van de keuring van deze
varkens wordt geconcludeerd dat afkeuren
zonder onderzoek voordeliger is. Haaks
hierop staat evenwel de constatering dat in
de praktijk meer varkens goedgekeurd
worden dan op basis van het keuringsregula-
tief mogelijk is. Zowel het onderzoekings-
als het keuringsregulatief worden niet con-
form de voorschriften toegepast! Een gevolg
van het verschil tussen theorie en praktijk?
Geenzins, de veterinaire opleiding is duide-
lijk op de praktijk gericht. De wijze waarop
het bedrijfsleven reageert op vleeskeuring
maakt echter geen onderdeel van de oplei-
ding uit.

Al jaren genieten slachtplaatsen met de
\'beste keuring\' landelijke bekendheid bij
vleeskeurders en bedrijfsleven. De roep van
het bedrijfsleven naar uniformiteit in de
keuring viel tijdens het recente jaarcongres
Volksgezondheid nog duidelijk te horen.
Immers, keuring mag niet leiden tot concur-
rentievervalsing, terwijl daarnaast de con-
sument er op moet kunnen vertrouwen dat
via de gebruikelijke afzetkanalen \'gezond\'
vlees wordt verkregen.
Met de komst van de RVV in 1984 is een
goede stap gezet op de weg naar het ver-
krijgen van meer uniformiteit. Echter dit
tendeert naar een versoepeling van de keu-
ring. Een gevolg van de geringe bezettings-
graad van dierenartsen (efficiency) in de
keuring?

De versoepeling laat zich illustreren aan de
hand van het cijfermateriaal van het artikel
en de VHI-jaarstaat (tabel I):
(Aantallen uitgedrukt in percentages. Bij to-
taal tevens tussen haakjes het absolute aan-
tal vermeld).

Hoewel het zieke dieren betreft is er een
duidelijke toename van het aantal onvoor-
waardelijk goedgekeurde varkens te consta-
teren. Bezinning op de wijze waarop wij de
keuring uitvoeren, is gelet op het voor-
gaande alleszins gerechtvaardigd. De oplos-
sing in deze zou kunnen zijn het afkeuren
voor menselijke consumptie van alle zieke
en gestorven dieren, waarbij tevens de keu-
ringsbeslissingen VGT en VG komen te ver-
vallen. Een dergelijke wijze van keuren vindt
reeds plaats in de Scandinavische landen.
Het is raadzaam om een dergelijke beleids-
beslissing tc onderbouwen met een kosten/-
baten analyse. Hierbij dienen naast de keu-
ringskosten van het dier ook in ogenschouw
genomen te worden de kosten gemoeid met
de bewaking van de kanalisatie van vlees-
stromen en uniformiteit in de keuring.

Gelet op dit laatste is het zinvol om de resul-
taten van de artikelenserie van Peelen et al.
(Tijdschr Diergeneeskd jaargang 1981) nog
eens te bezien. Een positief bacteriologisch
onderzoek (BO pos) werd gevonden bij var-
kens met de volgende afwijkingen:

Wortien op lokatie- of kringniveau deze cij-
fers getoetst ter verkrijging van enig inzicht
in de kwaliteit van het verrichte werk?

Efficiency en kwaliteit in de vleeskeuring is
te verbeteren door vereenvoudiging van re-
gelgeving onder andere door afkeuring voor
menselijke consumptie van vlees afkomstig
van zieke of gestorven dieren. Voor zowel de
ontwikkeling van dit beleid, als voor de
volksgezondheid is stricte en uniforme hand-
having van de huidige regelgeving inzake
deze keuring noodzakelijk!

Symposium ter ere van ir. G. A. Meijer, die per
1 januari 1988 is afgetreden als voorzitter van het
Productschap voor Vee en Vlees, georganiseerd
onder auspiciën van de Researchgroep voor Vlees
en Vleeswaren TNO in samenwerking met het
Voorlichtingsbureau Vlees. Plaats: Kasteel \'Groe-
neveld\', Groenveld 2, Baarn.

U kunt zich voor deze dag opgeven door/35,—
(inclusief lunch) over te maken op girorekening
271906 ten name van CIVO.instituten TNO te
Zeist, onder vermelding van \'Symposium Re-
searchgroep\'. Uw overschrijving dient uiterlijk 10
april 1988 binnen te zijn.

Nadere inlichtingen zijn te verkrijgen bij ir. P. C.
Moerman, secretaris van de Researchgroep voor
Vlees en Vleeswaren TNO, Postbus 360, 3700 AJ
Zeist, telefoon 03404-52244.

Arbeitstagung des Bundesverbandes der beamte-
ten Tierärzte am 28. und 29. April 1988 in Bad
Driburg.

Themen: Milchhygiene - Neugestaltung des Milch-
rechtes; Erfahrungen mit dem neuen Fleischhy-
gienerecht; Futtermittelrecht; Tierseuchenbekämp-
fung.

L\'animal et l\'homme
Enrichissement culturel et detente a bord
du Danae, 4 au 10 avril 1988

L\'animal en l\'homme. Une rencontre avec des
vétérinaires des spécialistes du comportement
animal des personnalités attachées au monde
animalier des journalistes des propriétaires d\'ani-
maux.

Des conférences-débats: une étude des relations
animal-homme dans le cadre merveilleux d\'une
croisière.

La chance de profiter de la présence à bord des
spécialistes de vos animaux familiers de discuter
avec des personnalités attachées au monde de
l\'animal.

La liberté de s\'instruire ... ou de se détendre.
Offrez-vouz ou offrez six jours d\'enrichissement
culturel et de plaisir partagé à bord du Danae.
Faites en même temps oeuvre utile: le Comité
Français de l\'Association Mondiale Vétérinaire,
initiateur de cette rencontre, crée le \'Prix de re-
cherche pour la protection animale\'.

Croisière organisée avec l\'aimable concours de
Fleury-Michon, Organisation technique: Via Ex-
pansion, 9 Boulevard Malesherbes 75008 Paris —
Tél. (1) 47 42 17 52 — RC Paris 572033 561 —
Licence 1514.

Met de introductie 1 maart jl. op de Nederlandse
markt van Antirobe®, dat als werkzame stof clin-
damycine bevat, heeft dit antibioticum zijn entree
op de Europese veterinaire markt gemaakt. Na
uitgebreid onderzoek is het antibioticum chnda-
mycine door Upjohn ontwikkeld voor de vol-
gende indicatiegebieden:

1. ter behandeling van osteomyelitis (met name
veroorzaakt door Staphylococcus aureus;

2. ter behandeling van ontstekingen in de mond-
holte (met name periodontitis, gingivitis en sto-
matitis);

Met name de indicatie (preventie van) osteomyeli-
tis is uniek; het is het enige geregistreerde (en dus
toegelaten) diergeneesmiddel op de Amerikaanse
markt dat tot op heden hiervoor ontwikkeld is!
Uitgebreid in vitro en in vivo onderzoek heeft aan-
getoond dat Antirobe® uitstekend gebruikt kan
worden ter behandeling van ontstekingen in de
mondholte (anaëroben!).

Clindamycine kan tevens goed gebruikt worden
ter behandeling van geïnfecteerde wonden en ab-
cessen, waarbij ook anaëroben een belangrijke rol
kunnen spelen.

Naast uitstekende farmacokinetische eigenschap-
pen (snelle resorptie uit het darmlumen, goede
weefselpenetratie) en een grote veiligheidsfactor
(27x de therapeutische dosering) beschikt clinda-
mycine ook over diverse eigenschappen, die de
eigen afweermechanismen van het lichaam stimu-
leren (zgn. \'host-defense mechanismen\'). Beschre-
ven zijn onder andere een positieve werking van
clindamycine op de polymorfkernige leucocyt en
macrofaag (via versterking van het proces van
chemotaxis, opsonisatie, fagocytose en intracellu-
laire killing) en het feit dat clindamycine zijn vol-
ledig biologische antimicrobiële activiteit in de
leucocyt behoudt. Via een soort \'taxi-functie\' van
de leucocyt wordt de actieve clindamycine naar de
plaats van ontsteking getransporteerd.
Antirobe® wordt uitsluitend geleverd aan dieren-
artsen.

Hoe nauw natuur en techniek met elkaar in ver-
band kunnen staan is de afgelopen maanden op-
nieuw vastgesteld in de hoofdstedelijke dierentuin
Artis. Het Nijlpaardenhuis van Artis heeft gefun-
geerd als proeflocatie voor een nieuw geavanceerd
gebouwenbeheersysteem: sinds de ingebruikne-
ming is het energieverbruik in het gebouw met
10% gereduceerd, het menselijk beheer van het
gebouw neemt veel minder tijd in beslag.

De proefneming in Artis is de eerste toepassing in
Nederland van een nieuw gebouwenbeheersys-
teem van het Amerikaansefabrikaat Control Sys-
tems International, dat hier op de markt wordt
gebracht door A.T.H.-Janse Automatisering in
Amsterdam-Zuidoost. Het systeem controleert
temperatuur en licht. Het ATH-CSI-systeem
maakt mogelijk wal tot op heden uitsluitend met
zeer kostbare installaties kon worden gereali-
seerd. De eerste positieve ervaringen hebben ertoe
geleid dat ook diverse andere gebouwen in de
dierentuin er mee worden toegerust: het reptie-
lenhuis, het aquarium, maar ook de kantoren, het
restaurant en het planetarium.
Het Al H-CSl-systeem is geschikt voor installatie
in zowel bestaande gebouwen als in nieuwbouw.
Het systeem biedt vooral een oplossing in gevallen
waar conventionele regelsystemen door hun hoge
exploitatiekosten niet kunnen worden toegepast.
Het systeem biedt een keur aan gebruiksinoge-
lijkheden. Verwarming, koeling, luchtbehande-
ling en verlichting zijn voor de hand liggende fac-
toren die met het A 1\'H-CSI-systeem kunnen
worden geregeld. Maar ook in combinatie met
installaties voor inbraakbeveliging, branddetectie
en -bestrijding en talloze andere systemen en ap-
paratuur, kan het ATH-CSI-systeem worden toe-
gepast. Het geheel kan eenvoudig worden ge-
stuurd met behulp van een IBM (of compatible)
personal computer. Hiervoor is complete pro-
grammatuur leverbaar.

Meer informatie over het ATH-CSI-systeem kan
worden verkregen bij de Nederlandse leverancier:
A.T.H.-Janse Automati.sering, Postbus 12034,
1100 AA Amsterdam, tel. 020 - 976711.

Op 25 januarij.I. is te Luxemburg vergaderd
over de orale vaccinatie van vossen tegen
rabies. De besprekingen werden bijgewoond
door vertegenwoordigers van België, Duits-
land, Frankrijk, Luxemburg, Nederland,
Zwitserland en de WHO. De vergadering
vindt jaadijks plaats ter evaluatie van de
wild-rabies-situatie in de desbetreffende lan-
den en het verloop van de vaccinatieproe-
ven.

In de gebieden waar werd gevaccineerd, zijn
de aantallen gevallen van rabies onder vos-
sen sterk afgenomen. Het betreft gedeelten
van Nordrhein-Westfalen, Rheinland-Pfalz,
Saadand, België grenzend aan Luxemburg
en Duitsland, Frankrijk langs de Belgisch-
Luxemburgs-Duitse grens, Luxemburg en
Zwitserland. Zwitserland kent nog slechts
rabies langs de Franse grens. Aangezien in
Nededand sedert december 1986 geen ge-
vallen van wild-rabies onder vossen zijn
waargenomen, is er in ons land momenteel
geen reden voor deelname aan de vaccinatie-
campagne.

Dierziektenbulletin nr. 3 van de Veterinaire
Dienst over het tijdvak van I t/m 15 februari 1988
vermeldt het volgende aantal gevallen van aan-
gifteplichtige besmettelijke dierziekten in Neder-
land.

Op 17 februari deed zich de eerste uitbraak van
varkenspest van 1988 in België voor. Het betreft
een vermeerderingsbedrijf te Bocholt, provincie

Het betrokken bedrijf bevindt zich op ca. 5 km
van de Nederlandse grens ten zuiden van Weert.
Een beschermingszone met een straal van 3 km is
ingesteld en de gebruikelijke maatregelen zijn ge-
nomen.

Ook in de Bondsrepubliek deed zich het eerste
geval van varkenspest van het jaar voor, en wel op
23 februari in de Kreis Germersheim, deelstaat
Rheinland-Pfalz. De oorzaak was nog niet be-
kend.

De Veterinaire Dienst te Rome meldde, dat op 8
februari in de gemeenten Posada en Budom, pro-
vincie Nuoro, Sardinië, het tweede en het derde
geval van varkenspest van 1988 waren geconsta-
teerd.

Het aantal positief-bevindingen dit jaar in Spanje
was per 10 februari opgelopen tot 91 en dat in
Portugal per 11 februari tot 17.

De eerste AVP-uitbraak van 1988 in Italië had
plaats op 6 februari in de Sardijnse provincie
Nuoro.

In de periode van 21 januari t/m 8 februari
meldde Portugal in totaal 69 gevallen van besmet-
telijke longziekte bij runderen, wat het totaal op
133 bracht.

17—18 PHLO Wageningen. Cursus \'Besturen
en organiseren\'. Inl.: 08370-84093/84094.

18 Themadag \'Afzetbevordering: Een uitdaging
voor afgestudeerden en onderwijs\', georgani-

seerd door \'Persephone\' (Ver. Afgestudeer-
den Agrar. Hoge Scholen Dordrecht en
Utrecht). Inl. op redactiesecretariaat ver-
krijgbaar.

19 VDA-Regionaal PAO, regio Brabant/Lim-
burg, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

19—20 Röntgentagung der Internationalen Ge-
selschaft für Veterinärradiologie IVRA, Bad
Pyrmont.

20 ATF-Fortbildungskurs für Akupunktur und
Neuraitherapie, Freudenstadt (inl. red.secre-
tariaat).

22 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering varkens,
aanvang 20.15 uur.

2—4 6. Arbeitstagung Pelztier- un Kaninchen-
produktion und -krankheiten, Celle.

4—10 \'l\'Animal et l\'homme\', rencontre avec
des vétérinaires a bord des Danae (pag. 339).

13—15 Society for Vet. Epidemiology and Pre-
ventive Medicine. Annual Conference, Edin-
burgh.

14 Groep KI en Zootechniek KNMvD. Wet.
bijeenkomst. Utrecht, aanvang 14.00 uur
(pag. 353).

14 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering vlees-
kalveren, aanvang 20.15 uur.

15—17 \'Voorjaarsdagen 1988\', RAI-Congres-
centrum, Amsterdam (pag. 231, 291 en 352).

16 VDA-Regionaal PAO, regio Zeeland/Zuid-
Holland, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

22 Symposium t.g.v. 75-jarig bestaan Ned.
Kankerinstituut, RAI-Congrescentrum Am-
sterdam.

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkverga-
dering kleine huisdieren, aanvang 20.15 uur.

27 Regiovergadering AUV. Regio West, Golden
Tulip \'De Eenhoorn\', Woerden; 20.30 uur.

28—29 Arbeitstagung Bundesverband der be-
amteten Tierärzte, Bad Driburg. Inl. redac-
tiesecretariaat (pag. 339).

4—11 27. Internat. Kongress für Militärmedi-
zin und -pharmazie. Interlaken.

7—8 31. Internat. Fortbildungsveranstaltung
der Tierärzte des Bodenseeraumes, Warth
(Schweiz).

7—8 Regionale Arbeitstagung Süd, DVA-
Fachgruppe Kleintierkrankheiten (Heimtier-
krankheiten und Ultraschalldiagnostik),
Mannheim.

16—19 Internat. Symposium on Analysis of
anabolizing and doping agents in biosam-
ples, Ghent, Belgium (inl. red. secretariaat).

16—20 European Poultry Fair International
Conference, Stoneleigh, Kenilworth, War-
wickshire, U.K.

19 Afd. Noord-HollandKNMvD. Vergadering.
Motel Akersloot, Akersloot, aanvang 20.30
uur.

Vrijdag 10 juli 1987 heeft een fijne vriend
ons op vee! te Jonge leeftijd moeten verlaten.
Theo Verwiel werd geboren te Waalwijk op
8 Juni 1950. Na aldaar het Gymnasium-B te
hebben doorlopen, begon hij in 1968 de stu-
die diergeneeskunde te Utrecht. Een groot
verantwoordelijkheidsgevoel ten aanzien van
de verplichtingen die de studie hem oplegde,
kenmerkte Theo. Hij wist dit echter goed te
combineren met vele sociale activiteiten. Zo
was hij onder andere actief lid van Veritas
en de hockeyclub in zijn geboorteplaats
Waalwijk. Gedurende deze periode leerde hij
Karen Marks kennen, met wie hij in 1976 in
het huwelijk trad. In 1978 werd hun dochter
Marcella geboren.

Na zijn afstuderen in 1975 was Theo gedu-
rende enige maanden a.tsistent in een ge-
mengde praktijk. Zijn grote maatschappe-
lijke bewogenheid kwam onder andere tot
uiting door de inzet, waarmee hij hierna van
november 1976 tot augustus 1978 partici-
peerde in een ontwikkelingssamenwerking.s-
project te Columbia. Speciaal aandachtsveld
hierbij was de ziektepreventie op kleinscha-
lige melk veehouderijbedrijven.
Kort na terugkomst vestigde hij zich in as-
sociatieverband in Waalwijk. Gedurende
enige jaren heeft hij in deze gemengde prak-
tijk een grote arbeidsvreugde gekend. Van
1981 tot 1984 moest hij zich noodgedwongen
tot tweetnaal toe gedurende enige maanden
van een actieve deelname in de werkzaam-
heden onthouden. Intens bleef echter zijn
betrokkenheid met de praktijk. Hevig was
dan ook zijn teleurstelling toen in januari
1984 de associatie werd ontbonden.
Teneinde een nieuw perspectief te genereren
ving hij spoedig hierna aan met een specia-
lisatie op het gebied van de bedrijfsdierge-
neeskunde. Naast een algemene oriëntatie
op het vakgebied werd met veel enthousias-
me een promotie-onderzoek naar de epide-
miologie van \'environmental mastitis\' geïni-
tieerd. Helaas bleek al spoedig, dat deze
studie niet meer door hem zou kunnen
worden afgerond. Desondanks wist hij ver-
worven inzicht in de materie te verwoorden
in enkele vakpublicaties.

Theo was een zeer innemend mens. Hij
toonde altijd interesse in het doen en laten
van anderen en stond voor iedereen klaar.
Als getalenteerd student heeft hij ook me-
nigeen in zijn omgeving gestimuleerd.
Hij stamde uit een hecht Brabants gezin.
Zijn ouders, broers, zus en schoonfamilie be-
tekenden zeer veel voor hem.
Theo was een troubadour, zichzelf bege-
leidende op de gitaar. Hij speelde vrolijke
maar ook hele gevoelige melodieën en zo
was hij zelf ook. Enerzijds vrolijk en humo-
ristisch, anderzijds gevoelig en kwetsbaar.
Een grote zorg voor hem was het anderen
niet te bezeren of tot overlast te zijn. Hij
koos zijn woorden nauwgezet, afwegend wat
wel en niet kon, vol begrip en zeer oprecht.
Hij was een echte kameraad waarop je kon
vertrouwen en bouwen.
Zowel wat betreft het ziekteverloop alsook
in de menselijke contacten heeft Theo vele
teleurstellingen moeten verwerken. Zijn toe-
komst werd gaandeweg afgebroken, zijn be-
staan meer en meer bedreigd. Het meeste
pijn deed het hem dat dit ook gold voor
Karen en Marcella. Haast ongelooflijk was
het, dat hij tot het laatst toe steeds in staat

bleek in gesprekken met vrienden de aan-
dacht van zichzelf af te leiden en vol belang-
stelling te informeren naar gezondheid,
gezin en bezigheden van de ander. Zo heeft
hij ook Karen steeds aangespoord haar stu-
die rechten voort te zetten. Karen, voor wie
wij zoveel bewondering hebben. Nooit was
zij uit het veld te slaan, altijd stond zij ach-
ter Theo. Samen zijn ze door diepe dalen
gegaan en hebben ze vol goede moed de heu-
vels weer beklommen. Zij moest moeilijke,
ingrijpende zaken regelen. Ze bedacht steeds
weer nieuwe plannen en hield Theo op de
been. waardoor ze hem stimuleerde tot het
einde een zinvolle invulling te geven aan zijn
leven.

Marcella heeft tijdens de vete ziekenhuisop-
namen haar vader vaak moeten missen. Met
name de laatste jaren echter, toen Theo

In de vergadering van de Raad voor Spe-
cialisatie Diergeneeskunde van 2 februari
1988 zijn de eisen vastgesteld ten aanzien
van de opleiding, de opleiders en de
opleidingsinrichtingen. Hierin zijn tevens
opgenomen de regels en bepalingen met
betrekking tot de opleiding van Neder-
landse dierenartsen in het buitenland tot
veterinair specialist en de voorschriften
voor in het buitenland opgeleide veteri-
naire specialisten.

Deze eisen zijn op 10 februari 1988 be-
krachtigd door zowel het Bestuur van de
Faculteit der Diergeneeskunde als het
Hoofdbestuur van de KNMvD.

steeds thuis was en zijn levensritme aanpaste
aan het hare. is hun band heel hecht en on-
verbrekelijk geworden.
Theo is op weg gegaan in het leven maar
moest veel te vroeg dromen en idealen aan
de horizon laten en omkeren. Je hebt geen
keuze als je ziek bent. Door zijn rotsvaste
geloof dat ons leven slechts wordt gedragen,
kon hij het tenslotte over alle angst en duis-
ter heen uit handen geven. Mogen Karen en
Marcelia zich gesterkt weten in het besef
dat het leven van Theo kort. maar voor zijn
omgeving uitermate waardevol is geweest.

De eisen zijn hiermee officieel van kracht
geworden en zullen met betrekking tot de
reeds erkende specialismen op zo kort mo-
gelijke termijn worden gehanteerd.

U kunt deze bestellen door overma-
king van ƒ 17,50 (inclusief portokos-
ten) per stuk.

De symposiumcommissie van de DSK had
maar liefst tien inleiders uitgenodigd om
hun variatie op het thema uit te dragen.
Opvallend was het relatief grote aantal
\'kopstukken\' uit de universitaire en veteri-
naire wereld, terwijl slechts weinig sprekers
uit het veld het spreekgestoelte mochten
betreden. Zo ontbrak een gezelschapsdie-
renprakticus en ook een studentenverte-
genwoordiger.

Desondanks hebben alle sprekers een
nieuwe prikkel gegeven aan de nu al bijna
25 jaar durende discussie over de inrichting
van de veterinaire opleiding.

De tweede fase van de huidige dierenartsen-
opleiding kent een anderhalfjarig uniform
deel en een halfjarig gedifferentieerd deel.
De laatste zes maanden van de studie moe-
ten de studenten kiezen voor een verdere
verdieping in de richting \'Gezelschapsdie-
ren\' of in de richting \'Landbouwhuisdieren
en Dierlijke Productie\'. Het dierenartsen-
diploma dat zij daarna ontvangen is onge-
differentieerd; het geeft alle afgestudeerden
de bevoegdheid de diergeneeskunde in
haar volle omvang uit te oefenen.
Prof dr. S. G. van den Bergh, die als de-
caan van de Faculteit der Diergeneeskunde
het woord voerde, is van mening dat deze
situatie niet gecontinueerd kan worden.
Hij constateert dat het probleem van de
differentiatie van twee kanten op ons af-
komt: vanuit de opleiding en vanuit de
praktijk. \'Het kernprobleem van de dieren-
artsenopleiding is dat zij overvol is. Toch

bereiken ons nog geregeld signalen over
tekorten in de opleiding. Er zou meer aan-
dacht moeten worden besteed aan pluim-
vee, konijnen en andere knaagdieren, aan
vissen en aan duiven. Er zou meer onder-
wijs moeten worden gegeven in de infor-
matietechnologie, de bedrijfskunde en
management. Ook zou de opleiding meer
wetenschappelijke vorming moeten bieden
en meer training in handvaardigheden.

Aan al deze gesignaleerde tekorten kan
momenteel niet worden tegemoet ge-
komen, omdat de opleiding daarvoor geen
plaats meer biedt\', aldus Van den Bergh.
Hij is van mening dat een verdergaande
differentiatie de beste oplossing is voor het
probleem. Iedere student kan dan kiezen
voor een deelgebied waarop hij vrijwel
alles leert en waarop hij dus bekwaam is de
diergeneeskunde uit te oefenen. Dit brengt
noodzakelijkerwijs wel met zich mee dat er
andere terreinen zijn waarop hij minder
kennis krijgt en minder bekwaam is.
De decaan vindt verdergaande differentia-
tie ook nodig omdat de praktijk daarom
vraagt. De diergeneeskunde is immers te
uitgebreid geworden om nog door één per-
soon in haar geheel te worden uitgeoefend.
\'Steeds meer dierenartsen beperken zich
tot het gebied van de diergeneeskunde,
waarop zij werkzaam zijn. Zij merken aan
den lijve, dat zij wettelijk bevoegd zijn om
de totale diergeneeskunde uit te oefenen,
maar dat zij daar geenszins meer bekwaam
toe zijn\', aldus de decaan. Een ander
aspect is dat dierenartsen steeds vaker de
concurrentie dreigen te verliezen van an-

Symposium Diergeneeskundige Studentenkring

Kwaliteit veterinaire opleiding gebaat bij
gedifferentieerd onderwijsaanbod

De praktische diergeneeskunde kenmerkt zich door een toenemende differentiatie in de
beroepsuitoefening. Dierenartsen bekwamen zich in een diersoort naar keuze of verdiepen
zich In een bepaalde discipline. Met deze extra deskundigheid prijzen zij zich beter in de
markt en kunnen ze voldoen aan de verwachtingen die de samenleving van de moderne dier-
geneeskunde heeft. De vraag is echter wanneer de dierenarts die extra deskundigheid moet
verkrijgen: tijdens of na zijn universitaire opleiding. Deze vraag beheerste het symposium
\'Differentiatie, Specialisatie of Kontinuatie\', dat de Diergeneeskundige Studentenkring op
20 Januari jl. in Utrecht organiseerde. Na een dag lang discussiëren kon de stand worden op-
gemaakt: doorgaan met specialisatie, geen continuatie van de huidige opleiding, maar een
verdergaande differentiatie, mits de status van de all-round dierenarts blijft gehandhaafd.

dere dienstverleners, die geen algemene be-
voegdheid behoeven waar te maken. Con-
sulenten, voorlichters en afgestudeerden
van Hogere Agrarische Scholen en van de
Landbouwuniversiteit kunnen op allerlei
deelgebieden vaak een hogere deskun-
digheid bereiken dan de gemiddelde dieren-
arts.

Volgens Van den Bergh blijft de dierge-
neeskundige kennis zich uitbreiden, zowel
in de diepte als in de breedte. De deelge-
bieden, waarop de dierenarts in de toe-
komst nog echt bekwaam geacht mag
worden, zullen steeds kleiner worden. De
Faculteit Diergeneeskunde heeft zich dan
ook op het standpunt gesteld, dat er een
verdergaande en vroeger in de opleiding
aanvangende differentiatie moet komen.
Voorlopig is er voor gekozen de differen-
tiatie te beperken tot de twee laatste jaren
van de studie. De achterliggende gedachte
hiervan is dat de gemeenschappelijke ach-
tergrond van alle gedifferentieerde dieren-
artsen zeer omvangrijk is. \'Deze gemeen-
schappelijke achtergrond, die wij vaak
aanduiden als het vermogen tot pathobio-
logisch denken, vereist ruime aandacht in
de opleiding van iedere dierenarts. Boven-
dien moeten wij ervoor zorgen dat de die-
renarts een herkenbaar veterinair gezicht
houdt. Wij moeten ons niet laten verleiden
tot de opleiding van super-gespecialiseerde
biologen, die toevallig ook nog iets van
ziektekunte hebben geleerd\'.
De Faculteit heeft zich nog niet uitge-
sproken welke differentiaties er zouden
moeten komen. Dat hangt mede af of er
voldoende werkgelegenheid is voor al die
deeldeskundigen. De Faculteit zal beslui-
ten nemen nadat het lopende veterinair ar-
beidsmarktonderzoek is afgerond.

Het veterinair arbeidsmarktonderzoek
wordt door het Instituut voor Toegepaste
Sociale Wetenschappen in Nijmegen uitge-
voerd in opdracht van de KNMvD en de
Faculteit Diergeneeskunde. De twee be-
langrijkste vragen die beantwoord moeten
worden zijn:

— Hoe ontwikkelt zich de inhoud van de
beroepsuitoefening in de primaire markt
en welke gevolgen zal dit hebben voor de
werkgelegenheid?

— Hoe moet de opleiding voor dierenart-
sen worden aangepast om zo goed moge-
lijk op deze ontwikkelingen aan te sluiten
en welke andere consequendes voor het
opleidingsbeleid kunnen hieruit worden
getrokken?

Drs. C. A. M. van Dijk, projectleider van
het onderzoek, ging tijdens het symposium
in op de ondezoekmethode (Delphi-onder-
zoek). Op het moment dat het symposium
gehouden werd was de eerste fase van het
onderzoek afgesloten en moest de tweede
fase nog beginnen. Voor Van Dijk een wat
ongelukkig moment omdat hij nog niet
kon beschikken over de definitieve resulta-
ten, dus erg veel had hij niet te melden. Hij
beperkte zich tot het herhalen van uit-
spraken van geënquêteerde panelleden.
Het definitieve eindrapport wordt in juni
verwacht. De Faculteit heeft grote ver-
wachtingen van dit onderzoek. Van den
Bergh: \'Wij hopen dat de uitkomsten van
het onderzoek ons aanwijzingen zullen
opleveren hoe de werkgelegenheid voor ve-
terinairen kan worden uitgebreid door het
aanbieden van beter aangepaste opleidin-
gen. Op de primaire arbeidsmarkt, het ter-
rein dat voorbehouden is aan de dieren-
arts, zullen meer mogelijkheden ontstaan
door dierenartsen een hoger deskundig-
heidsniveau te geven op goed afgestemde
deelgebieden. Op de secundaire arbeids-
markt, waar dierenartsen moeten concur-
reren met andere opgeleiden, kan hun po-
sitie worden versterkt door beter toegesne-
den opleidingen. En tenslotte kunnen op
de tertiaire arbeidsmarkt wellicht nieuwe
werkterreinen voor veterinairen worden
opengelegd als wij de opleiding daar beter
op richten\'.

Op de dierenarts, met name de landbouw-
huisdierenprakticus, rust een belangrijke
verantwoordelijkheid waar het gaat om de
bescherming van de volksgezondheid. De
dierenarts heeft de taak optimale condities
te scheppen wat betreft veiligheid, kwaliteit
en aanvaardbaarheid van producten van
dierlijke oorsprong, die bestemd zijn voor
menselijke en dierlijke consumptie. De die-
renarts moet zich voortdurend realiseren
dat hij werkt met een potentieel voedings-
middel. Daarom dient de landbouwhuis-
dierenprakticus volgens mevr. N. Haags-
ma, die de visie van de Vakgroep
Voedingsmiddelen van Dierlijke Oor-
sprong verwoordde, een brede basiskennis

te bezitten en moet het vakgebied van de
voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong
een integraal onderdeel uitmaken van de
differentiatierichting Landbouwhuisdieren
en Dierlijke Productie. De dierenarts die
werkzaam is in de veterinaire volksge-
zondheid en het kwaliteitsbeheer zal de
hele lijn van de dierlijke productie moeten
kunnen overzien. \'Bij een zo breed vakge-
bied kan het echter niet anders of ook an-
dere deskundigen moeten worden inge-
schakeld. De dierenarts zal daarom
interdisciplinair moeten kunnen werken,
omdat hij in de verschillende deelgebieden
van dit vakgebied doorgaans niet is gespe-
cialiseerd. Hij moet dan kunnen terug-
vallen op andere deskundigen, vaak niet-
dierenartsen, zoals de microbioloog, de
toxicoloog, de chemisch hygiënist en de
technoloog. Van deze vakgebieden moet de
dierenarts op de hoogte zijn, wil hij als ge-
lijkwaardige gesprekspartner kunnen fun-
geren, al hoeft hij deze gebieden niet volle-
dig te beheersen. Door interdisciplinaire
samenwerking kan vooral op dit terrein
veel meer worden bereikt dan tot nu toe het
geval is\', aldus mevr. Haagsma. De huidige
dierenarts is echter onvoldoende toegerust
om op deskundige wijze werkzaam te zijn
in de veterinaire volksgezondheid. Evenals
decaan Van den Bergh, toonde mevr.
Haagsma zich een fel voorstandster van
een verdergaande differentiatie, die direct
na het doctoraal zou moeten aanvangen;
één integraal pakket dat gericht is op de
landbouwhuisdieren en dierlijke produktie,
inclusief veterinaire volksgezondheid en
kwaliteitsbeheer. Ook pleitte mevr. Haags-
ma voor hel inbouwen van onderzoeksta-
ges, waardoor de vorming een meer weten-
schappelijk karakter krijgt dan nu het
geval is.

Opleiders mogen dan wel goede argumen-
ten aandragen voor een verdergaande
differentiatie, dierenartsen uit het veld
kijken daar toch wal anders tegen aan,
zeker zij die werken in een gemengde prak-
tijk. Zo bleek tenminste uit de inleiding
van prof dr. A. de Kruif, sinds 1 oktober
hoogleraar verioskunde en voortplanting
aan de diergeneeskundige faculteit van
Gent, voorheen prakticus in een gemengde
groepspraktijk te Someren. Hij liet zien
hoe zijn groepspraktijk functioneert.
Daaruit bleek dat er binnen de groeps-
praktijk weliswaar differentiatie naar dier-
soort plaatsvindt, maar dal op één uitzon-
dering na (pluimvee) geen enkele dieren-
arts zich slechts tot één diersoort beperkt.
De meesten houden zich bezig met meer-
dere diersoorten. De Kruif vond het voor
de arbeidsvreugde niet zo aantrekkelijk om
alleen maar bezig te zijn met één diersoort,
en dat gold zeker voor het varken. Een
ander praktisch nadeel is dal men elkaar
niet meer kan vervangen tijdens vakantie
of ziekte en dat men de eerstelijns dierge-
neeskunde van alle diersoorten niet meer
beheerst. Als De Kruif in zijn groepsprak-
tijk een nieuwe dierenarts zoekt dan wil hij
een all-round dierenarts. \'Wij willen geen
dierenarts die alleen maar verstand heeft
van kleine huisdieren of van paarden of
van het varken. Wij willen iemand die in
principe al het werk kan doen, maar die
wel bereid is zich op 1 of 2 deelgebieden te
specialiseren. Voor die nascholing zorgen
wij zelf wel\'. De Kruif ziet dus voor wat
betreft de gemengde praktijk niets in diffe-
rentiatie tijdens de opleiding, maar wel in
diersoortgerichte specialisatie na de studie.
Voor dierenartsen die zich enkel beperken
tol de gezelschapsdieren, ligt de situatie
volgens De Kruif anders. Omdat zij zich
niet bemoeien met landbouwhuisdieren
zou voor hen differentiatie tijdens de
opleiding wel aanvaardbaar zijn.
Iemand die opleidt tot een echte diersoort-
deskundige is prof. dr. M. Th. Franken-
huis, buitengewoon hoogleraar bedrijfs-
pluimveezieklen aan de Faculteit Dierge-
neeskunde. Hij constateerde dat de huidige
dierenarts met zijn brede opleiding niet uit
de voeten kan op een sterk gespecialiseerd
bedrijf, met name in de intensieve veehou-
derij. Wat het pluimvee betreft komt de
opleiding van geen kant tegemoet aan het-
geen de praktijk eist. Een reden waarom
Frankenhuis met zijn succesvolle opleiding
tot pluimveedierenarts is begonnen. On-
danks de kritiek op de veterinaire oplei-
ding toonde Frankenhuis zich voorstander
van een all-round dierenarts: \'Ik denk dat
de diergeneeskundige stand er voorlopig
het meest bij gebaat is als er een algemene
opleiding wordt gecreëerd, waar bovenop
de mensen in staal zijn een kennispiek op
deelgebied te verwerven gedurende een pe-
riode van een halfjaar\'. Het is Franken-

huis om het even of die deeideslcundigheid
verkregen wordt door specialisatie na de
studie of door differentiatie gedurende het
laatste halfjaar van de opleiding.

Differentiatie en specialisatie vormen geen
doel op zich. Hoogstens een middel om
een doel te bereiken: kwaliteitsverbetering
van de diergeneeskundige opleiding en be-
roepsuitoefening, gelet op de steeds zwaar-
dere eisen die de samenleving aan de die-
renarts stelt. De vraag of differentiatie en
specialisatie werkelijk noodzakelijk is
kan pas beantwoord worden als men pre-
cies weet wat onder \'diergeneeskunde\'
moet worden verstaan en aan welke eisen
\'de dierenarts\' zou moeten voldoen. De
Faculteit heeft daarvan een omschrijving
gegeven toen zij in 1982 de curriculum- en
beroepsprofielen vaststelde.
Een heel interessant betoog over deze ma-
terie hield prof. dr. M. F. Kramer, van
oorsprong dierenarts en momenteel decaan
van de Medische Faculteit van Utrecht. Hij
begon met te stellen dat de diergenees-
kunde een eigen wetenschappelijke, om-
vangrijke en ingewikkelde discipline is.
Wat zijn nu de kenmerken van de disci-
pline diergeneeskunde, die aan de studen-
ten moeten worden bijgebracht? Kramer:
\'Zij moeten leren observeren wat bij dieren
afwijkend is van het normale. Zij moeten
die afwijkingen weten de groeperen tot
syndromen en ziektekundige entiteiten. Zij
moeten de epidemiologie kennen en be-
grippen als sensitiviteit en effectiviteit in
diagnostiek en therapie weten te hanteren.
Zij moeten besliskunde tot hun eigen ken-
nisgebied hebben verworven, gericht op zo
min mogelijk handelingen met een zo
groot mogelijk preventief en therapeutisch
effect. Daarvoor moeten zij bedreven zijn
in de effectanalyse. Dit is het allereerste
begin van de discipline diergeneeskunde\'.
Elke dierenarts behoort volgens Kramer
ook nog wetenschappelijk onderzoeker te
zijn. Immers, hij moet naar factoren
zoeken die de oorzaak van een afwijkende
gezondheid kunnen verklaren. Daarvoor
zal de dierenarts veel kennis moeten
hebben van natuurwetenschappen, zoals
scheikunde, natuurkunde, biologie, farma-
cologie en toxicologie, waardoor hij hypo-
thesen en modellen kan ontwikkelen die hij

ter toetsing en analyse kan overdragen aan
de natuurwetenschappers. Zo staat de die-
renarts aan het begin van het wetenschap-
pelijk onderzoek, omdat hij vragen stelt
aan de natuurwetenschappen. Maar hij
staat ook aan het eind van het onderzoek,
want diezelfde natuurwetenschappers
bieden de dierenarts talrijke onderzoekre-
sultaten aan waaruit hij ten behoeve van
zijn eigen praktijksituatie een verant-
woorde keuze moet kunnen maken.
In Kramer\'s filosofie over de discipline
diergeneeskunde moet elke dierenarts een
wetenschappelijke instelling hebben. Heeft
hij die niet dan gaat het fout. De dierenarts
zal steeds meer op zijn oude aangeleerde
vaardigheden varen en uiteindelijk obso-
lete en dus te dure diergeneeskunde beoefe-
nen. Bovendien zal hij te laat opmerken
wanneer er een nieuwe ziekte uitbreekt,
hetgeen leidt tot grote economische
schade. \'Kortom, als niet iedere prakticus
de door mij geschetste discipline beheerst
dan is er iets mis met de Nederlandse dier-
geneeskunde en schiet ook de opleiding te-
kort\', aldus Kramer.

Omdat de dierenarts niet midden in de on-
derzoeklijn zit, maar aan het begin en aan
het eind, is het volgens Kramer niet zinvol
binnen de studierichting diergeneeskunde
ook nog onderzoekopleidingen te creëren
tot bijvoorbeeld farmacoloog, bioche-
micus, microbioloog en dergelijke. Wat te
doen als blijkt dat de markt voor dieren-
artsen te krap is en er dus overcapaciteit in
de Faculteit ontstaat? Kramer: \'Dan gaan
wij niet de opleiding langer en intensiever
maken, maar dan doen wij mee aan de in-
terfacultaire studierichting Medische Bio-
logie. En wat let de Faculteit een andere
studierichting te creëren zoals de levens-
middelentechnologie of de bedrijfskunde.
Geen enkel bezwaar, maar noem die men-
sen dan geen dierenarts, want zij beheersen
niet de discipline diergeneeskunde met zijn
sterke klinische accentuatie\'.

De meeste sprekers waren het er eigenlijk
wel over eens dat een verdergaande diffe-
rentiatie in de opleiding gewenst is. Een
mogelijk gevolg daarvan zou kunnen zijn
dat de algemene bevoegdheid van de die-
renarts wordt aangetast. De discussie over
een gedeelde bevoegdheid duurt al sinds
1964 en is na 1973 verstomd toen de toen-

malige staatssecretaris van Onderwijs be-
sloot slechts toestemming te geven voor
een gedifferentieerde opleiding met hand-
having van de algemene bevoegdheid. Een
boeiend verslag van deze jarenlange dis-
cussie is te lezen in het veterinair geschie-
denisboek \'Van Gildenstein naar Uithof
(1). Lagen destijds de meningen over de
bevoegdheidsbegrenzing sterk uiteen, nu is
het niet veel anders. Getuige de woorden
van de diverse inleiders lijkt de geschiede-
nis zich te herhalen. Prof dr. E. H. Kam-
pelmacher, voorzitter van de KNMvD, zei
dat de beroepsvereniging zich met differen-
tiatie tijdens de studie kan verenigen zo-
lang de algemene bevoegdheid blijft be-
staan (2). Deze visie baseerde hij op de
jaarredes van de KNMvD gedurende de
afgelopen 10-15 jaar. Ook Frankenhuis en
De Kruif toonden zich voorstander van
een all-round opleiding. Zij gaven de
voorkeur aan een specialisatie na de studie
boven een differentiatie tijdens de
opleiding met als gevolg een gedeeld di-
ploma.

De Faculteit Diergeneeskunde heeft zich
formeel nog niet uitgesproken over een al
of niet gedeelde bevoegdheid wanneer een
verdergaande differentiatie wordt doorge-
voerd, al liet decaan Van den Bergh door-
schemeren dat naar zijn persoonlijke over-
tuiging differentiatie onvermijdelijk zal
leiden tot gescheiden bevoegdheden.
Moeten we nu zo zwaar tillen aan die be-
voegdheid? Het leidt de discussie af van
waar het werkelijk om gaat. Bovendien
blijkt het de partijen uit elkaar te drijven
en dat is het laatste waarop we zitten te
wachten.

Kramer vindt de discussie over de be-
voegdheidsbegrenzing overbodig. Als de
Faculteit het uit onderwijskundig oogpunt
nodig vindt te differentiëren, dan moet ze
dat doen, zonder zich zo druk te maken
over het bevoegdheidsprobleem. Volgens
Kramer is de bevoegdheidsregeling een or-
deregeling en die hoeft pas in werking te
treden als de samenleving zelf die orde niet
weet te handhaven. De behoefte aan een
orderegeling is niet nodig als de dierenart-
sen zelf op hun bekwaamheid letten.
Kramer adviseerde de KNMvD meer aan
kwaliteitsbewaking te doen door onder-
linge maatschappelijke toetsing van dieren-
artsen. De samenleving heeft er immers
recht op te weten wie het goed doen en wie

niet. Kortom, inspectie, tuchtrecht, bewa-
kingscontrole, kwaliteitscontrole door de
KNMvD en tenslotte de ontwikkelingen in
het beroep zelf, zullen ertoe leiden dat er
geen behoefte is aan bevoegdheidsbegren-
zing, aldus Kramer.

Er is nog een reden om de discussie niet te
veel toe te spitsen op de bevoegdheid. Een
dierenartsdiploma met gescheiden be-
voegdheden is immers in strijd met de rege-
lingen van de Europese Gemeenschap. Dat
bleek nog eens overduidelijk uit de lezing
van de Gentse hoogleraar M. Debackere,
lid van het Raadgevend Comité voor de
Opleiding van Dierenartsen bij de EEG.
De huidige EEG-richtlijnen sluiten diffe-
rentiatie met gedeeld diploma uit. Debac-
kere zag meer in specialisatie na het be-
halen van het dierenartsendiploma.
Toch wordt door de EEG-richtlijnen de
deur naar differentiatie niet volledig
dichtgeslagen. De richtlijnen stellen welis-
waar eisen aan de beroepsopleiding, maar
lijken een verdergaande differentiatie niet
in de weg te staan, zolang de opleiding
maar een brede basis kent.

Eerdaags zal de knoop doorgehakt moeten
worden. De Faculteit der Diergeneeskunde
voert momenteel een evaluatie uit van het
eerstefase onderwijs om na te gaan of de
omvang van sommige vakken in de
opleiding niet kan worden beknot. Voorts
wacht de Faculteit de resultaten van het
lopende veterinaire arbeidsmarktonder-
zoek af Hieruit zal moeten blijken hoe de
werkgelegenheid voor dierenartsen zich
ontwikkelt en hoe de opleiding zich daar-
aan moet aanpassen. De DSK heeft met
haar symposium een schot voor de boeg
gegeven door de discussie over \'Differen-
tiatie, Specialisatie of Kontinuatie\' nieuw
leven in te blazen.

2. Kampelmacher EH. Inleiding gehouden op
het Symposium \'Differentiatie, Specialisatie
of Kontinuatie\', georganiseerd door de DSK
op 20 januari 1988 te Utrecht. Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113: 228-30.

Op het WVPA-congres in Montreal vorig
jaar ontving prof. dr. K. A. Schat de Bart
Rispens Research Award uit handen van
prof dr. P. M. Biggs, tijdens de tweejaar-
lijkse bijeenkomst van de \'Research Award
Committee\' van het Bart Rispens Fonds.
De Bart Rispens Award wordt elke 2 jaar
uitgereikt aan die onderzoeker wiens arti-
kel in het wetenschappelijke tijdschrift
Avian Pathology wordt bekroond door de
Research Award Committee, welke bestaat
uit acht wetenschappelijke onderzoekers
waarvan er vier worden benoemd door de
WVPA en vier door de Board of Trustees
van het Bart Rispens Fonds. Het be-
kroonde artikel van prof. Schat was geti-
teld \'Pathogenesis of infection with atte-
nuated Marek\'s disease virus strains\'. De
Award bestaat uit een medaille met in-
scriptie en een certificaat, met daarnaast
een geldbedrag van ƒ 2500,—.

Prof Schat behaalde in 1970 zijn dieren-
artsdiploma in Utrecht en heeft daarna 5
jaar in Mexico gewerkt, als projectleider
aan een onderzoek betreffende de ziekte
van Marek. Na vervolgens aan de Cornell
University verder gestudeerd te hebben
promoveerde hij aldaar in 1978. Gedu-
rende zijn studie aan de Cornell University
isoleerde hij het MDV-SBl virus, dat later
als uitgangsmateriaal is gebruikt voor de
vervaardiging van het Marek SB I-vaccin.

Prof Schat is lid van de Wetenschappelijke
Redactie van het Tijdschrift voor Dierge-
neeskunde en The Veterinary Quarterly en
is redacteur van het Journal of the Reticulo-
endothelial Society. Hij heeft vele weten-
schappelijke artikelen op zijn naam staan
en is nu voor de derde keer bekroond voor
zijn wetenschappelijke arbeid. In 1985 ont-
ving hij de \'Fogarty Senior International
Fellowship\'-prijs. In 1986 ontving hij de
Upjohn Research Award op de jaarverga-
dering — en als lid van — de \'American
Association of Avian Pathologists\' in At-
lanta. De Bart Rispens Research Award
werd vijfmaal eerder uitgereikt en wel: in
1977 Jackson (Atlanta); in 1979 McFerran
(Moskou); in 1981 Von Bülow (Oslo); in
1983 Witter (Perth) en in 1985 Cavanagh
(Jeruzalem).

Benoeming collega
J. P. T. M. Noordhuizen
tot hoogleraar
Landbouwuniversiteit
te Wageningen

Met ingang van 1 maart 1988 is aan de
Landbouwuniversiteit dr. J. P. T. M.
Noordhuizen benoemd tot hoogleraar in
de veehouderij westers.

Josephus Pieter Thérèse Maria Noordhui-
zen, geboren in 1947 te Utrecht, studeerde
diergeneeskunde aan de Rijksuniversiteit
Utrecht (1975) en promoveerde aan de-
zelfde universiteit in 1984 op veterinaire en
zoötechnische bewaking van de gezond-
heid en productie op melkveebedrijven.
Na zijn afstuderen was collega Noordhui-
zen als wetenschappelijk medewerker ver-
bonden aan de Kliniek voor Veterinaire
Verloskunde, Gynaecologie en Kunstma-
tige Inseminatie in Utrecht.

Van 1978 tot 1980 was hij werkzaam in een
groepspraktijk in Veldhoven en Den Ham.
Vanaf 1980, tot zijn huidige benoeming,
was collega Noordhuizen verbonden aan de
Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Bui-
tenpraktijk van de Rijksuniversiteit
Utrecht.

Zijn activiteiten als hoogleraar zullen zich
richten op het onderwijs en onderzoek op
het gebied van de veterinaire epidemiologie
in relatie tot de diergezondheid en dier-
ziekte preventie. Daarnaast heeft collega
Noordhuizen als opdracht de integratie
van de veterinaire epidemiologie met vak-
gebieden als immunologie, huisvesting en
klimaat, parasitologie, veevoeding, vee-
fokkerij en agrarische bedrijfseconomie te
ontwikkelen.

Ook vanaf deze plaats wenst de KNMvD
prof dr. J. P. T. M. Noordhuizen van
harte geluk met deze benoeming.

Tijdens de Voorjaarsdagen zullen weer
verscheidene onderwerpen worden behan-
deld door de meest deskundigen op dit
vakgebied, afkomstig uit binnen- en bui-
tenland. Het biedt u als dierenarts van de
kleine huisdieren — of werkzaam in een ge-
mengde praktijk — de gelegenheid om u
vlak bij huis op de hoogte te stellen van al
het nieuwe op dit vakgebied. U kunt toe-
gangsbewijzen vroegtijdig reserveren, doch
ook tijdens het congres aan de balie van de
RAI verkrijgen.

Verricht u al echografie in uw praktijk of
bent u van plan dit te gaan doen, dan zult
u zeer waardevolle informatie verkrijgen
van dr. Hager (Gainsville, USA). Hij pu-
bliceert veelvuldig over dit onderwerp en
houdt er ook veel gewaardeerde lezingen
over. Hij zal op zaterdag 16 april be-
spreken welk type echoscoop het meest ge-
schikt is, wat het kost en wat het opbrengt.
Het echografisch onderzoek van onder-
meer hart, lever, milt en nieren wordt be-
handeld.

Vrijdagmorgen worden verschillende on-
derwerpen besproken tijdens de vrije me-
dedelingen zoals: destructieve cholangitis,
het gebruik van anti-epileptica, algehele
anesthesie van het konijn, ervaringen over
een uitbraak bij papegaaien van pacheco\'s
disease, vette lever bij dwergrassen, hypo-
thyreose bij katten, afwijkingen in de Vaso-
pressine secretie en de kliniek en behande-
ling van demodex bij katten. Collega
Egberink zal u het laatste nieuws geven op
het gebied van Feline AIDS.
Tevens zal de uitreiking van de \'EFFEM-
prijs\' (aan de beste referaatschrijver van
het afgelopen jaar) en van de \' Absyrtus-
medaille\' (voor het leveren van prestaties
ten behoeve van de diergeneeskunde)
plaats vinden, \'s Middags tijdens de vrije
mededelingen zal dr. Batt een interessante
lezing houden over nieuwe bepalingen
m.b.t. gastrointestinale afwijkingen bij de
hond, drs. Grondalen over polyarthritis,
alsmede over skeletafwijkingen in relatie
tot bloedstollingsstoornissen.
Collegae Venker-van Haagen en Peeters
zullen spreken over de pathogenese, dia-
gnostiek en therapie van dysfagie, zoals dat
steeds vaker bij de hond wordt waarge-
nomen.

Dr. Fox (New York, USA) is cardioloog
van het Animal Medical Centre (90.000 pa-
tienten per jaar!) en auteur van het nieuw-
ste veterinaire cardiologieboek. Hij zal de
cardiologie van de hond en van de kat sys-
tematisch op vrijdagmorgen en vrijdag-
middag 15 april behandelen.
Allereerst komen de hartafwijkingen aan
bod die u door anamnese en lichamelijk
onderzoek kunt diagnostiseren. Vervolgens
komen de hartafwijkingen aan de orde
waarvoor de diagnostiek van röntgenon-
derzoek noodzakelijk is. Tenslotte wordt
kort ingegaan op de aanvullende diagnos-
tieken. Het accent zal tevens liggen op de
moderne therapeutica van de besproken
hartafwijkingen.

Dr. Fox is eveneens uitgenodigd te spreken
op het jaarcongres van de ESVC (Euro-
pean Society of Veterinary Cardiology) dat
op zondag 17 april wordt gehouden. Dit
congres is toegankelijk voor ESVC-leden
en voor de congresbezoekers van de Voor-
jaarsdagen.

Vrijdag 15 aprd
9.00 Officiële opening
9.15 Psychologische achtergronden van
de relaties tussen huisdieren, cliën-
ten en dierenartsen
9.15 Cardiologie van de hond
9.15 Elleboogkreupelheid (theorie)
9.15 Vrije mededelingen
12.30—14.00 Lunchpauze
14.00 Dood van een huisdier
14.00 Cardiologie van de kat
14.00 Prakticum elleboogkreupelheid
14.00 Prakticum papegaaienziekten
14.00 Vrije mededelingen (vervolg)

9.00 Anesthesie in de kleine huisdieren-
praktijk
9.00 Maagchirurgie
12.30—14.00 Lunchpauze
14.00 Echografie (vervolg)
14.00 Neurologische problemen bij kleine
huisdieren (vervolg)

kniechirurgie
9.00 Nieuwe ontwikkelingen in de vete-
rinaire cardiologie gepresenteerd
door de E.S.V.C.
12.00—13.30 Lunchpauze
13.30 Luchtweginfectie bij de kat
13.30 Röntgenologisch onderzoek bij de

acute buikklachten
13.30 Anesthesie bij probleempatiënten
13.30 Nieuwe ontwikkelingen in de vete-
rinaire cardiologie (vervolg)
16.30 Huishoudelijke vergadering van de
E.S.V.C.

Voor het inschrijfformulier wordt verwe-
zen naar de losse inlegger in dit nummer.

Zoals u ongetwijfeld bekend is, houdt de
Stichting Registratie Gezelschapsdieren
Nederland (SRGN) zich reeds enige jaren
bezig met de tatouage en registratie van
honden. Sinds kort is daarbij ook de ta-
touage en registratie van katten betrokken.
Sedert januari 1987 wordt deze tatouage
verricht door de tatoueerders van de
SRGN. De tatouage van katten veroor-
zaakt zo weinig ongemak dat deze pro-
bleemloos zonder verdoving kan plaats-
vinden.

Het bestuur van de SRGN is van mening
dat het een goede zaak zou zijn als ook de
dierenartsen een actieve rol spelen bij het
tatouage- en registratiegebeuren van de
kat. Met name bij die katten die voor de
behandeling moeten worden gesedeerd of
onder anesthesie moeten worden gebracht.
De tatouage is op zo\'n moment eenvoudig
uit te voeren. Hiermee wordt tevens een
oplossing geboden voor die eigenaren die

Juist voor de tatouage van de reeds ver-
doofde kat wil het bestuur u vragen om uw
medewerking aan een proef. Het is de be-
doeling in deze proef een vijfentwintigtal
dierenartsen, verspreid over Nederland, te
betrekken. Afhankelijk van de bevindingen
van deze proef, die ongeveer een halfjaar
zal gaan duren, zal bekeken worden of de
tatouage en registratie door de dierenarts
landelijk is in te voeren.
Over de tatouage van de reeds verdoofde
kat is al contact geweest met het bestuur
van de Groep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier van de KNMvD. Daarbij is afge-
sproken dat de dierenarts voor de tatou-
age-verrichting een bedrag van ƒ 5,— kan
declareren bij de eigenaar van de kat.
Indien u bereid bent deel te nemen aan
deze proef, dan verzoek ik u zich hiervoor
telefonisch op te geven bij de heer A.
Ribbink, bureau SRGN te Velp, telefoon-
nummer 085-649007. U zult dan zo spoe-
dig mogelijk een tatouagetang in bruikleen
ontvangen. Deze tang kunt u na afloop
van de proefperiode bij de SRGN kopen;
de kosten hiervoor bedragen ca. ƒ 300,—.
Tegelijkertijd zult u een tatouage-instructie
ontvangen van de voorzitter van de tatou-
agecommissie, collega C. J. Vermeulen.
Degenen die reeds eerder reageerden op
mijn oproep tijdens een ledenvergadering
van de Groep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier van de KNMvD hoeven niet we-
derom te reageren; zij zullen binnenkort
door de SRGN benaderd worden.

Op donderdag 14 april 1988 om 14.00 uur
zal de Groep KI en Zootechniek een bij-
eenkomst organiseren in het Hoofdgebouw
van de Faculteit der Diergeneeskunde, zaal
102, Yalelaan 1, Utrecht. Het onderwerp is
de Leptospira hardjo-infeciit bij het rund.
Dr. E. G. Hartman, Vakgroep Veterinaire
Bacteriologie, geeft een introductie over
kliniek en laboratoriumdiagnostiek, terwijl
dr. D. A. Pritchard van het Central Vete-
rinary Laboratory te Weybridge zijn visie
geeft op de epidemiologie en mogelijke
controle van deze infectie.
Alle belangstellenden zijn van harte wel-
kom!

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1988.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Begeleiding melkveebedrijven (f 600,—)
15 en 16 maart 1988 (88/13)
17 en 18 maart 1988 (88/27)

Herhaling vleesteehnologie (f 1.170,—)
26 en 27 april, 3 en 4 mei 1988 (88/07)
De cursus is reeds volgeboekt.

Themadagen pluimvee (ƒ 180,—)
26 mei 1988 Themadag vermeerderingssector
(88/09)

5 t/m 9 september 1988 (88/21)
12 t/m 16 september 1988 (88/22)
19 t/m 23 september 1988 (88/23)
De cursussen zijn reeds volgeboekt, u kunt zich
opgeven voor de wachtlijst.

C4-Professur für Infektionskrankheiten und
Hygiene der Tiere (Nachfolge Prof. Dr.
Th. Schließer)

wiederzubesetzen. Wir erwarten von Ihnen, daß
Sie die tierärztliche Approbation besitzen und
durch eine Habilitation (oder gleichwertige wis-
senschaftliche Leistungen) sowie einschlägige
Forschungsarbeiten im Fach ausgewiesen und
im Stande sind, die Professur in Lehre, For-
schung und Dienstleistungen verantwortlich zu
vertreten.

Die Justus-Liebig-Universität strebt einen höhe-
ren Anteil von Frauen im Wissenschaftsbereich
an: deshalb bitten wir qualifizierte Wissenschaft-
lerinnen nachdrücklich, sich zu bewerben. - So-
fern Sie an einer Bewerbung interessiert sind, ist
es empfehlenswert, bei uns ein Merkblatt anzu-
fordern, das Sie über die gesetzlichen Einstel-
lungsvoraussetzungen und die erförderlichen
Bewerbungsunterlagen informiert. Ihre Bewer-
bung richten Sie bitte unter Angabe des Akten-
zeichens V-03 mit den erforderlichen Unterlagen
bis zum 30. März 1988 an den Präsidenten der
Justus-Liebig-Universität Glessen, Postfach
III 440, D-6300 Glessen.

Voor het Hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Bakker, Mevr. F. M.: 1988; 3705 ZK Zeist. Warande 132.
Hoorn, Mevr. C. J. van; 1987; 3512 LT Utrccht, Nieuwegracht 62a.
Kate, H. ten; 1988; 7544 ML Enschede, Holthuizenbrink 25.
Landman, W. J. M.; 1987; 3514 TG Utrecht, Valkstraat 23 bis.
Postma, T.; 1988; 3572 CH Utrecht, Kapelstraat 13a bis.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Als kandidaatlid vande Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft
het Hoofdbestuur aangenomen:

Op 18 februari 1988 overleed drs. A. S. Osinga te Hallum
Koninklijke Onderscheiding:

Prof. D. J. Vervoorn te Bunnik; benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau.

M. van Kuyk te Someren
W. Hiddema te West-Terschelling
R. Gorsira te Tierra Verde (USA)
J. J. M. Pijnappel te Nijmegen
N. P. Kas te Heemstede
C. van Beusekom te Bergen
P. J. Bruins te Oss

(aanwezig) 25 jaar 21 maart 1987
(afwezig) 25 jaar 21 maart 1988
(afwezig) 25 jaar 23 maart 1988
(aanwezig) 45 jaar 24 maart 1988
(afwezig) 30 jaar I april 1988
(afwezig) 30 jaar 4 april 1988
(afwezig) 25 jaar 5 april 1988
(afwezig) 50 jaar 8 april 1988
(afwezig) 45 jaar 10 april 1988
(afwezig) 55 jaar 13 april 1988

Het bestuur van de Veterinaire Studenten Kegelelub D.I.G. heeft zich voor het bestuursjaar 1988 als volgt
samengesteld:

M. J. Bakkenes, voorzitter
C. G. M. Jonkers, secretaris
A. van Wijk, penningmeester
E. van Leeuwen, vice-voorzitter
H. Scholten. baan-sommissaris

De Heeren W. Ridderbeks en W. Poelma hebben onder de grootst mogelijke dankzegging het bestuur
verlaten.

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van 15 februari j.1. staat ten onrechte vermeld, dat de heer A. J.
van Dijk zich heeft aangemeld als lid.

195 Abou Hahaga. T: 1978; 1000 GS Amster-
dam, Postbus 19718; d. H.V.A. (toevoegen
als lid).

196 AUaart. Mevr. A. J.: 1985; 7623 CG Borne,
Zevenblad 46; tel. 074-664362; wnd. d.

197 "Bakker. Mevr. F. M.: 1988; 3705 ZK Zeist,
Warande 123; tel. 03404-51409; d.

312 Baks. Mevr. M.: 1984; Miami, FL. 33173
(USA), 6861 S.W. 113 Place; tel. 305/598-
3161; d. Knowles Emergency Clinic.

204 Boon. W. J. vander: 1987; 3564 KH Utrecht,
Ibisdreef 158; tel. 030-617542/716523; wnd.
d. (toevoegen als lid).

205 Boskamp. P. ü. L. ./..- 1982; 6171 VK Stein
(L), Keerenderkerkweg 17; tel. 04490-37886
(privé), 71885 (prakt.): p.

207 Bron. M. M.: 1980; 1814GK Alkmaar, Ken-
nemerstraatweg 263; tel. 072-1 12133; p.

207 Bron-Dietz. Mevr. (J. M.: 1978; 1814 GK
Alkmaar, Kenncmerstraatweg 263; tel. 072-
112133: p.

208 Buijsse. W. A.: Gent-1987; 4522 PZ Bier-
vliet, Passageulcweg 2; tel. 01 151-312: wnd.
d. (toevoegen als lid).

210 Christenhuis. Mevr E. F: 1984; 1021 HJ
Amsterdam, Fazantenweg 1; tel. 02903-
3206 (privé), 020-.364681 (prakt.); p., kl.
huisd.

210 Corten../. J. F M.: 1980; 4033 AA Lienden,
Dokter van Noortstraat 10; tel. 0.3443-1333;
d.

210 Corten-van Berghem. Mevr. A. C.: 1980;
4033 AA Lienden. Dokter van Noortstraat
10; tel. 03443-1333; d.

213 Dijksterhuis. M. P. H.: 1953; 7974 HD Ha-
velterberg, Bisschopsbergwcg 4; tel. 05210-
17579; r.d.

213 Dijkstra. P: 1973; 9283 TC Surhuizum,
Dorpsstrjitte 1; tel. 05123-2146 (privé), 1761
(prakt.); p., geass. met J. S. Tiemersma.

Dooper-Huysse. Mevr. M.: 1974; 8711 CG
Workum, Horsaewal 3; tel. 05151-1764; d.
Driesen. B.: 1987; 8325 AW Vollenhove,
Groenestraat 21; tel. 05274-3134 (privé).
05231-3333 (prakt.); p., ass. bij J. Bos (toe-
voegen als lid).

Dufour. E. M.: 1956; naar het buitenland.
Dufour. E. M.: 1956; Mullion (Cornwall,
Engeland), 53 Tregellas Road; r.d.; onder-
sch.; eret. v. Orde en Vrede m. 3 gesp.
Frank. Mevr. M.: 1987; 3891 EP Zeewolde,
Stroomvliet 89; tel. 03242-2989: wet.
medew. R.U. (F.d.D.) (toevoegen als lid).
Franssen. T P. E: 1985; 5554 GE Valkens-
waard. Maastrichterweg 21; tel. 04902-
13.345; wnd. d.

Helder Mevr J.: 1986; 3193 JE Hoogvliet,
Kardoenhof 16; tel. 010-4168302 (privé),
4161715 (prakt.); p., ass. bij J. F. J. van den
Broek. C. Buesink, mevr. A. H. M. Koert.
A. W. Kramer en K. Schuiling.
Hontelez. Mevr L. C. M. P: 1986; 3417 SE
Montfoort. Maarschalklaan 15; tel. 03484-
4426 (privé), 2697 (prakt.); p., ass. bij J.
Pool.

Hooijmam. A. H.: 1986; 7623 CG Borne,
Zevenblad 46; tel. 074-664362 (privé),
661269(prakt.); p.,ass. bij A. B. Diepeveen,
D. Ebbens en R. A. Kooren.
* Hoorn. Mevr. C. J. van: 1987; 3512 LT
Utrecht, Nieuwegracht 62a; tel. 030-318299
(privé), 532324 (bur.); wet. medew. R.U.
(F.d.D., vkgr. Alg. Heelkunde en Heel-
kunde der Gr. Huisd.).
*Jansen. W. C. G. J.: 1987; 5581 VA Waalre,
Dommelseweg 1; tel. 04904-18281 (privé),
040-540958 (prakt.); p., ass. bij K. E. Ho-
vius.

"Janssen. J.: 1958; naar het buitenland.
"Janssen. J.: 1958; 1980 Tervuren (België),
Arboretumlaan 44; tel. 02-7672809; Chef
de Division Legislation Vet. et Zootechn.
Communauté Européenne Bruxelles.
Jong. 1. F. de: 1986; 8261 KH Kampen,
Bregittenstraat 3 I; tel. 05202-27660 (privé).
139.30 (prakt.); p.. ass. bij O. Drent, H. A.
Hagen, K. Hoving en P. Werkhorst.
Jong. J. de: 1985; 1906 BK Limmen, Rijks-
weg 104; tel. 02205-2819 (privé), 2583
(prakt.); p., ass. bij A. T. M. Duijser en F. A.
Schaap.

*Kaie. H. len: 1988; 7544 ML Enschede,
Holthuizerbrink 25; tel. 053-760615 (privé).
324292 (prakt.); p., ass. bij dr. A. Zikken.
Kimers, R. F M.: 1985; 6845 JA Arnhem,
Venlosingel 18; tel. 085-818141 (privé),
818141/233308 (prakt.); p., kl. huisd.
Laan. H. T. van der: 1986; 9331 VC Norg,
Postmaatseweg L58; tel. 05829-13937 (pri-
vé), 12979 (prakt.); p., ass. bij M. ter Veer.
"Landman. W.J. M.: 1987; 3514 TG Utrecht,
Valkstraat 23 bis; tel. 030-713064; wnd. d.
Linden. H. T. M. van der: 1984; 3228 NA
Dordrecht, Indus I ; d.
Mars. Mevr. M. H.: 1987; 3583 ZE Utrecht,
Antoniushof 135; tel. 030-518253; wet.
medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Inw. Ziekten
der Gr. Huisd.).

Nilhnd. C. J.: 1949; 3134 CE Vlaardingcn,
Emmaplein 14; tel. 010-4352693; r.d.
Oosiveen. E. J. J. C. van: 1963; 1749 CT
Warmenhuizen, Westfricsedijk 52; tel.
02209-3069; p., geass. met F. M. Willems.
"Fostma. T.: 1988; 3572 CH Utrecht, Kapel-
straat l-3a bis; tel. 0.30-718727; wnd. d.
Ra/<horsl. G.: 1974; 9721 TX Groningen,
1 léléne Swarthlaan 88; tel. 050-266563 (pri-
vé), 614776/612354 (bur.); staf medew. bij
Biomedische Technologie Coörd. Centrum
F.A.C. Geneesk.

Roerink. R.: 1983; 9286 ES Twijzel, Wedze-
buorren 51; tel. 05115-2584 (privé), 1368
(prakt.); p., ass. bij P. Dijkstra en J. S. Tic-
mersma.

Roerink-Goudberg. Mevr. H.: 1983; 9286 ES
I wijzei, Wedzebuorren 51; tel. 05115-2584;
d.

279 Schoon, H. P. M.: 1986; 6367 ER Voeren-
daal. Kerkplein 40; tel. 045-751999; p.

281 Siereveld. Mevr. K.: 1987; 3981 ZM Bunnik,
Vletweide 70; tel. 03405-67701; wnd. d.
(toevoegen als lid).

282 Singewald. Mevr. S. E. A.: 1980; 1949 CK
Wijk aan Zee, Duinweg 13; tel. 02517-5505;
d.

285 Siapel, P. C.: 1984; 4102 XD Culemborg,
Egelantier 28; tel. 03450-12207 (privé),
12440 (prakt.); p., ass. bij P. H. Gijsman en
W. J. H. Oskam.

289 Theeuwes, J. J. A.: Gent-1986; 5913 HD
Venlo, Herungerweg 170; tel. 077-13817
(privé), 16231 (prakt.); p., ass. bij P. F. S.
Stassen en mevr. G. H. M. Stassen-Pouwels.

295 Vernooij. G. M. C.: 1987; 3603 EB Maars-
sen, Maarssenbroeksedijk Oost 34; tel. 03465-
67432; wnd. d. (toevoegen als lid).

296 Vervoorn. Prof. D. J.: 1954; 3981 BJ Bunnik,
Prinses Beatrixstraat 10; tel. 03405-64217,
b.g.g. 04257-8882; buitengew. hlr. R.U.
(F.d.D.); O.O.N.

297 Visée, Mevr. A. E. P.: 1987; 3523 EK Utrecht,
Chopinstraat 41; tel. 030-945718; d. (toe-
voegen als lid).

302 Wel, E. P van der: 1985; 9697 VB Blijham,
Lutjeloosterweg 34; tel. 05976-1957; p., ass.
bij A. Gorter en H. E. Kruit.

304 Wiersma, E.: 1985; 2802 SW Gouda, Snoy-
straat 101; tel. 01820-21838; wnd. d.

307 Wolf, P. J. van der: 1987; 3583 TW Utrecht,
Waideck Pyrmontkade 10; tel. 030-513396;
wnd. d. (toevoegen als lid).

IJzige koude, striemende regen, of zinderende hitte. Welk weer
het ook is, u doet uw werk.

Dat geldt ook voor Estrumate, het synthetische Prostaglandi-
ne van Coopers. Estrumate blijft stabiel onder de meest extreme
temperaturen. Van strenge vorst tot tropische hitte. Bovendien
kan Estrumate bij maar liefst acht indicaties worden toegepast.

Wie voor Estrumate kiest, weet zich verzekerd van een effec-
tief, krachtig, veilig en stabiel Prostaglandine. Meer dan 900 on-
afhankelijke publicaties ondersteunen dat.

De kaliumionenconcentratie van het coq)us
vitreum als indicator voor het post-mortem
interval bij het rund

The potassium ion concentration in the vitreous humor as an indicator ofthe
post-mortem interval in cattle

SAMENVATTING Doel van hel onderzoek is een verbetering van de methode waarbij aan de
hand van de kaliumionenconcentratie tn het corpus vitreum van het oog het post-mortem interval
hij hel rund wordt bepaald. Bij verlenging van het Post Mortem Interval (PM 1) werden hogere
iC-concentraties gevonden. Tus.sen de stijging van de IC-concentratie en de lengte van hel PMI
bleek een signijicanie correlatie te bestaan. Vastgesteld is dat wanneer de corpus vttreum
vloeistof centraal uit het corpus vitreum wordt genomen en wanneer een beperkte hoeveelheid,
bijvoorbeeld niet meer dan 1 ml. van die vloeistof wordt genomen, de betrouwbaarheid van de
K*-concentratie in hel corpus viteum als indicator voor het PMI wordt vergroot.

SUMMARY Reliability and accuracy of the vitreous potassium concentration as an indicator
of the post-mortem interval (PMI) in cattle were studied. Sampling not more than 1 ml of
vitreous humor from the centre ofthe corpus vitreum wasfoundto improve both accuracy and
reliability. A significant correlation between the PMI and the vitreous potassium concentration
was found to he present in cattle.

Bij de l<euring van dood aangeboden siaclTtdieren is er belioefle aan een rneiliodc
voor liet bepalen van het post-mortem interval (PMI). Hieronder verslaat men de
tijd die verlopen is sinds het overlijden (1, 2, 4, 11).

Aan de hand van de zogenaamde doodstekens zoals palor mortis, algor mortis,
rigor mortis, livores mortis en doodsogen, kan niet meer dan een globale indruk
worden verkregen van dc tijd die verlopen is sinds het overlijden (6, 11).
In vlees van varkens die tijdens het transport naar het slachthuis gestorven zijn geeft
de temperatuur, de uitblocdingsgraad, de pH en het bacteriologisch onderzoek
geen uitsluitsel of men vlees van normaal- of schijngeslachte varkens heeft (7, 8).
Met behulp van electroforese van spiereiwit van varkensvlees op polyacrylamidcgel
(PAGIF) kan onderscheid gemaakt worden tussen normaal- en schijngeslachte
varkens (8, 9, 10). Hierbij zijn bij normaalgcslachte dieren 2% vals positieve
uitslagen en bij schijngeslachte dieren 25% vals negatieve uitslagen gevonden (9).
Het PMI bij het rund is met deze methode echter niet vast te stellen (9, 10).
Uit onderzoekingen bij de mens (1,3,4, 11), de hond (2,5) en het rund(l 1) blijkt dat
voor de bepaling van het PMI de K^-concentratie van het corpus vitreum van het
oog een betrouwbare parameter is.

\' Hoofd Klinisch chemisch hematologisch en l<linisch toxicologisch laboratorium. Vakgroep Inwen-
dige Ziekten der Grote Huisdieren, Postbus 80.152, 3508 TD Utrecht.
^ Student Diergeneeskunde. Sinds augustus 1986 als dierenarts verbonden aan de Vakgroep Bedrijfs-
diergeneeskunde en Buitenpraktijk, Postbus 80.152, 3508 TD Utrecht.
\' Hoogleraar Vakgroep Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong, Postbus 80.175,3508 TD Utrecht.

Het corpus vitrcum bevat bij bet levende dier weinig K\'-ionen en cellulaire elemen-
ten (5). Bij het levende dier komt het K^-ion intracellulair in hogere concentratie
voor dan extracellulair ten gevolge van de werking van de Na-K pomp. Na het
overlijden treedt autolysis op van de cellen met onder andere als gevolg dat
K*-ionen via diffusie uit de cellen treden en overgaan naar het extracellulaire milieu,
in casu het corpus vitreum.

Het hierna beschreven onderzoek had tot doel om voor het rund na te gaan hoe de
betrouwbaarheid van de K*-concentratie van het corpus vitreum als indicator voor
het PMl verbeterd kan worden, of de bewaartijd van invloed is op de gevonden
waarden, en of er verschillen bestaan tussen het linker- en het rechteroog bij
eenzelfde PMl.

Van eenenvijftig goedgekeurde volwassen runderen werden op één ochtend op een slachthuis
tijdens het verbloeden beide ogen uitgenomen. Deze ogen werden daarna bewaard bij 20° C
in gesloten plastic zakken. Op verschillende tijden na het overlijden (het moment van het
steken van de runderen) werd uit het centrum van het corpus vitreum met behulp van een
injectiespuit 1 ml vitreumvocht gezogen. De zo verkregen monsters werden voordat ze naar
het laboratorium werden gebracht gedurende maximaal 12 uur bewaard bij 20° C in
afgesloten buizen. Bij vier runderen werden tevens monsters van 1 ml die dicht bij de rand
van het corpus vitreum waren genomen onderzocht alsmede monsters van het gehele
afzuigbare deel van het corpus vitrcum (tabel 1).

1 alle! I. Dc K -conccntratic in vitrcum \\ loci.stol cn ilc w ijzc w aarop dc vitrcum \\ locistol is vcr/amckl.

In het laboratorium werd in alle monsters de K\'-concentratie bepaald met behulp van een
vlamspcctrofotometer\' met een interne lithium standaard. Na aankomst op het laborato-
rium werd door middel van bewaarproeven bij 4° C, 20° C cn bij kamertemperatuur gemeten
of cn in welke mate de K\'-concentratie van de vitreum vloeistof tijdens het bewaren
veranderde.

Uil de bewaarproeven is gebleken dat in de K\'^-conccntratie in vitreum vloeistof die
gedurende cen periode van 48 uur bij 20° C en bij kamertemperatuur wordt
bewaard geen meetbare veranderingen optreden. Bij 4° C bewaard treden zelfs na 5
dagen nog geen veranderingen op. Zowel in de aan de rand van het corpus vitreum
genomen monsters als in de monsters waarbij al de vitreum vloeistof was verzameld
werden witte vlokken aangetroffen die bij microscopisch onderzoek onder meer
gedesquameerd epitheel bleken te bevatten.

Dc K*-concentratics in vilreum vloeistof zoals die zijn gemeten bij verschillende
PMI\'s staan vermeld in tabel 2. Hieruit blijkt dat de K\'-concentratie in het corpus
vitreum toeneemt bij een verlenging van het PMI.

Tabel 2. Ilci verloop van dc K -conccntralic in hel corpus \\ iu-cuni met toenemend PMI hij het rinnl.

Het verband tussen de K\'^-concentratie in de vitreum vloeistof en het PMI tussen 2
en 24 uur wordt weergegeven door:

PMI (in uren) = 8.02 x K^-concentrade in de vitreum vloeistof—39,24.
De correlaticcoëfficiënt is 0.93. Deze correlatie is significant (p sS 0.05).
In tabel 3 staan de resultaten vermeld die zijn verkregen bij de bepaling van dc
K^-concentratic van vitreumvloeistof afkomstig uit het rechter- respectievelijk
linker oog van een rund op verschillende PMI\'s. Op geen enkel tijdstip is er sprake
van ecn statistisch significant venschil.

Tabel .1. I)c K -conccntratic in \\ itrciinn locistol afkomstig van het linker- respectici.cli|k iccliicr oog
bij verschillende PMI\'s.

Door verschillende onderzoekers is vastgesteld dat er bij de mens, de volwassen
hond en het rund geen statistisch significante verschillen zijn tussen de K^-concen-
tratie van vitreumvloeistof van het linker cn het rechter oog (1,2, 3, 4, 5, 11). Deze
waarneming sluit aan bij de in dit onderzoek verkregen resultaten bij het rund.
De waarneming dat in vitreumvloeistof die gedurende de 48 uur bij 20° C of bij
kamertemperatuur werd bewaard geen ineetbarc veranderingen optreden in dc
K*-concentratie sluit goed aan bij de vaststelling dat het bewaren bij 4° C van de
vitreumvloeistof tot vijf dagen geen invloed heeft op de resultaten (1). De spreiding
in de K^-concentratie zoals die door verschillende onderzoekers is gevonden,
varieerde maar in de meeste gevallen werd een lineair verband gevonden tussen het
PMI en de K*-concentratie van de vitreumvloeistof (1,3). Slechts in één geval werd
dit lineair verband niet gevonden (4).

Sturner (11) leidde uit zijn bevindingen de volgende relatie af: PMI (in uren) = 7,14
X K\'-concentratie - 39,1. Dit met een correlatiecoëfficiënt van 0.987 en een stan-
daardfout in de bepaling van de PMl van 4.7 uur. Hij vond bij het rund (6 runderen)
een snellere toename van de K^-concentratie dan bij de mens, waaruit afgeleid kan
worden dat de K^-concentratie van de vitreumvloeistof bij het rund een gevoeliger
parameter voor de PMI is dan bij de mens.

Opvallend is dat de bij ons onderzoek gevonden stijging van de K*-concentratie van
de vitreumvloeistof met toenemend PMI duidelijk lager is dan is gevonden door
anderen, terwijl de spreiding geringer was (1, 2, 3,4, 5, 11). Een verklaring voor het
verschil met de resultaten van andere onderzoekers zou gevonden kunnen worden
in factoren als de plaats waar de vitreumvloeistof is afgenomen en in het feit dat bij
ons onderzoek slechts een deel van de vitreumvloeistof is afgenomen voor de
bepaling van de K^-concentratie. Door slechts een deel van de vitreumvloeistof op
te zuigen en door dit te doen vanuit het centrum van het corpus vitreum, wordt
waarschijnlijk voorkomen dat gedesquameerd epitheel in het monster terechtkomt
waardoor de betrouwbaarheid van de K^-bepaling positief beïnvloed kan worden.
Een andere verklaring voor het verschil tussen de bij dit onderzoek verkregen
resultaten en die welke in de literatuur worden vermeld kan zijn, dat bij dit
onderzoek de ogen niet in het karkas werden gelaten, maar snel werden\'uitgenomen
en op 20° C gebracht. Door de laatstgenoemde handeling treedt mogelijk een
snellere temperatuursdaling van de ogen op dan het geval zou zijn geweest als de
ogen in het karkas waren gebleven. Omdat de autolyse van de cellen van de oogbol
minder snel verloopt bij snellere temperatuursdaling zou dit kunnen resulteren in
een minder snelle afgifte van K\'-ionen aan het extracellulaire milieu (in casu het
corpus vitreum).

Tenslotte is het mogelijk dat het feit dat de ogen bij dit onderzoek niet in een waterig
milieu zijn bewaard zoals in het karkas maar in plastic zakken van invloed is
geweest. Hel verdient aanbeveling dal in eerste instantie naar de veranderingen van
de K^-concentratie in de vitreum vloeistof gedurende de eerste 2 uur na de dood
nader onderzoek wordt verricht omdat de bij ons onderzoek gevonden correlatie
daar hel minst duidelijk was. In tweede instantie zal nog nagegaan moeten worden
hoe hel verloop van de K^-concentralie in de corpus vitreumvloeistof correleert met
hel PMl als dc ogen in het karkas blijven.
Samenvattend kan gesteld worden dat bij het rund:

— de K\'-concenlratie in de corpus vitreumvloeistof betrouwbaar bepaald kan
worden inel behulp van een vlamspectrofotometer,

— de corpus vitreumvloeistof gedurende 48 uur zowel bi j kamertemperatuur als
bij 20° C bewaard kan worden zonder dat dit invloed heeft op de K^-concentratie,

— de K^-conceniralie in de corpus vitreumvloeistof stijgt bij toenemende PMl en
dat lussen de PMI van 2 lot 24 uuren de K^-concentratie in de corpus vitreumvloei-
stof een lineair verband bestaal.

— het aanbeveling verdient om voor de K\'-bepaling bij het rund slechts een
beperkte hoeveelheid corpus vitreumvloeistof te verzamelen en dit te doen vanuil
hel centrum van het corpus vitreum,

— er geen verschil is tussen de K\'-concentralie in de corpus vitreumvloeistof van
het linker oog en die van het rechter oog bij hetzelfde PMI.

1. Adelson L. Suii.shine, 1, and Rushforth NB. Vitreous potassium concentration as an indicator of the
post-mortem intervaL J Forensic Sci 1963; 8: 503-14.

2. Crowell WA and Duncan JR. Potassium concentration in the vitreous humor as an indicator of the
post-mortem interval in dogs. Am J Vet Res 1974; 35: 301-2.

3. Hansen, L, Votila V, and Lindfors R. Potassium concentration of the vitreous body as an aid in
determining the time of death. J Forensic Sci 1966; 11: 390-4.

4. Hughes W. Levels of potassium in the vitreous humor after death. Med Sei Law 1965; 5: 15Ü-6.

5. Schoning P and Strafuss AC. Determination of the time of death of a dog by analysing blood,
cerebrospinal fluid and vitreous humor collected at post-mortem. Am J Vet Res 1980; 41: 955-7.

6. Stunzi H and Weiss E. Allgemeine Pathologie. Paul Parey Verlag 1982, H 11: Gesammttot.

7. Stolle FA and Reuter G. Kriterien zur [Erkennung unzulässig gewonnen Schweinefleiches. l-lcisch-
wirtschaft 1981, 61, Heft 8.

Stolle FA.TroegerK und Reuter G. Isoelektrische Fokussierung in Polyacrylamidgel, Fleisch Wirt-
schaft 1983; 63, Heft 8.

Stolle FA. Eignung des Proteinmusters im PAGIF-Densitogram zur Feststellung des Todeszeit-
punktes bei mutmaszigscheingeschlachteten Schweinen. Proc. 25. Arbeitstagung Lebcnsmittelhyg.
der DVG, 1984, Garmisch Partenkirchen.

10. Stolle FA. Illegal: gewonnes Schweinelleisch - Anmerkungen zur Ermittlung besonderer Erken-
nungsmerkmale bei scheingeschlachteten Schweinen sowie zu ihrem Verwertungsverbot. Proc. 25.
Arbeitstagung Lebcnsmittelhyg der DVG. Garmisch Partenkirchen.

11. Sturner WO and Gantner GE. The post-mortem interval. A study of potassium in the vitreous
humor. Am J of Clin Health 1964; 12: 137-44.

Bacteriologisch Onderzoek van verse,
bewaarde, beschadigde en verontreinigde
varkensmilten

Bacteriological examination of fresh, stored, damaged and contaminated
spleens of pigs.

SAM [:N V A TTINCj Sinds de wijziging van de Vleeskeuringswel per ! januari 1979 wordt hij het
Bacteriologisch Onderzoek (BO) alleen de milt als indicatororgaan voor het aantonen van een
bacteriaemie gebruikt. De milten moeten tijdens slachten, keuren, opslag, transport en labora-
toriumonderzoek met zorg worden behandeld, teneinde een vals positieve uitslag van het BO
door entfouten en door beschadiging, bezoedeling en te hoge bewaartemperaturen te voor-
komen.

Uit S6.2Vo van 399 direct onderzochte milten van klinisch gezonde varkens werden geen
bacteriën geïsoleerd. De positieve gevallen kunnen zijn veroorzaakt door een acute bacteriae-
mie. waarbij de primaire injëctiebron niet werd opgemerkt, een transitoire bacteriaemie of
entjouten.

Daarnaast is uit onderzoek van beschadigde, verontreinigde en bij te hoge temperaturen
bewaarde milten gebleken, dat de gebruikelijke methode van sterilisatie van het miltoppervlak
door schroeien soms ontoereikend is.

Aangezien bewaring bij 4°C geen invloed bleek te hebben op de uitslag van het BO. moeten
hiervoor bestemde milten direct na het slachten intensief worden gekoeld.

SUMMARY Since the amendment of the Meat Inspection Act as on January I. 1979. only the
spleen is used as an indicator organ to detect bacteraemia in bacteriological examinations. The
spleens should be handled carefully during slaughter, inspection, storage, transportation and
laboratory testing in order to prevent false positive results of bacteriological examination
cau.u\'d by errors of inoculation, damage, defilement and unduly high storage temperatures.
Bacteria could not be isolated from H6.2 per cent of 399 directly examined spleens of clinically
normal pigs. Positive cases may have been due to acute bacteraemia in which the primary source
of infection e.scaped notice, transient bacteraemia or errors of inoculation.
Moreover, examination of damaged or contaminated spleens and spleens stored at too high
temperatures showed that the usual method of sterilisation of the splenic .surface by singing is
inadequate in some ca.ses.

In view of the fact that storage at 4° C was not found to affect the results of bacteriological
examination, the spleens which are to be examined should be intensively chilled immediately
after slaughter.

Met ingang van 1 januari 1979 werd het Bacteriologisch Onderzoek van slachtdieren
(BO) ingrijpend gewijzigd. Voorheen was het BO in feite een aerobe sterilitcitstcsl
van milt en vlees, waarbij reeds één in het cultuurbuisje gebrachte kweekbarc
aspecifieke bacterie voldoende was voor het afkeuren van het betreffende slacht-
dier.

Het nieuwe BO is er in dc eerste plaats op gericht intra vitam aanwezige, vanuit één
of meer ontstekingshaarden, zich via het arteriële deel van de grote bloedsomloop
verspreidende specifieke bacteriën aan te tonen (2). Als zodanig is het BO een
steriliteitstest gebleven (12). Daarnaast is het BO erop gericht grotere aantallen

\' Drs. M. P. Smit. dierenarts. Laboratorium RVV-Kring L Snelcertrekweg 49, 8912 AA Leeuwarden.
364 Tijdschr. Diergeneeskd.. deel Ui. ajl. 7, 1988

niet-specifieke bacteriën, die zich via het arteriële deel van de grote bloedsomloop
verspreiden, aan te tonen (2). In beide gevallen is het vlees van de betreffende
slachtdieren ongeschikt voor consumptie.

Bij uitzondering kunnen echter enkele niet-specifieke bacteriën in het arteriële
deel van de grote bloedsomloop worden aangetroffen, voornamelijk als gevolg van
een voorbijgaande doorbraak van het RES-systeem. Indien zich ten tijde van het
slachten een dergelijke situatie voordoet, moet een onvoorwaardelijke goedkeuring
van het vlees van deze slachtdieren mogelijk zijn. Dit te meer daar tijdens het BO
optredende verontreinigingen (zogenaamde \'entfouten\') een bovengenoemde door-
braak kunnen simuleren (2).

Aangezien de milt een belangrijk bloedreservoir is, dat tevens dient als bacteriefilter
en slechts via het arteriële deel van de grote bloedsomloop door bacteriën kan
worden bereikt, is alleen de milt geschikt als indicatororgaan voor het aantonen
van een bacteriaemie (12). Daarom wordt thans voor het BO alleen nog de milt
gebruikt (13).

De milten moeten tijdens het slachten, keuren, transport en onderzoek in het
laboratorium zeer zorgvuldig worden behandeld, teneinde een vals positief BO te
vermijden. In dit artikel wordt de invloed van de bewaartemperatuur, de bescha-
digmg en de besmettmg van varkensmilten op het resultaat van het Bacteriologisch
Onderzoek beschreven.

Gave milten van klinisch gezonde slachtvarkens werden binnen 1 uur na de evisceratic in de
slachthal in het aangrenzend laboratorium in onderzoek genomen. Van iedere milt werd de
gladde zijde op drie verschillende plaatsen (dunne, middelste en dikke gedeelte) met behulp
van een gasbrander met luchtaanjager bruin-zwart geschroeid. Met gesteriliseerde pincetten
cn scalpels werd uit iedere geschroeide plek - na verwijdering van het verhitte, grijs gekleurde
weefsel - rode miltpulpa genomen en overgebracht in (op) voedingsbodems. Per entplaats
werd gebruik gemaakt van een hoog gevulde trypton-soja-bouillonbuis, ccn schuin gestolde
trypton-soja-agarbuis en een bloedplaat, samengesteld uit trypton-soja-agar met 5% run-
derbloed. Iedere voedingsbodem werd geënt met ± 75 mg miltpulpa. Op de bloedplaten werd
het weefsel gelijkmatig over % gedeelte van het oppervlak uitgestreken.
Na bebroeding gedurende 48 uur bij 37°C±I°C werden alle voedingsbodctns macroscopisch
en met behulp van gram-preparaten microscopisch beoordeeld op de eventuele aanwe-
zigheid van bacteriën.

2. In totaal 355 milten werden eerst bij verschillende temperaturen bewaard en daarna in
BO genomen. De toegepaste bewaartempcraturen en bewaartijden staan vermeld in tabel
2.

a. van 59 milten werd het oppervlak met behulp van swabs intensief besmet met uit
gehakt verkregen bacterickolonies;

b. m totaal 134 milten werden in toenemende mate beschadigd (kleine scheurtjes, diepe
sneden cn verscheuringen);

d. 64 milten werden met uit gehakt verkregen 24 uur oude bacteriecultures ingespoten.
Na deze behandelingsmethoden werden de milten gedurende 4 dagen bewaard bij 4° C cn
daarna in BO genomen.

4. Na aankomst in het laboratorium werden 54 varkensmilten uit de detailhandel direct in
BO genomen.

Dc resultaten van het BO van dc 399 direct in onderzoek genomen milten zijn
vermeld in tabel 1. Bij 86,2% van deze milten waren alle 9 voedingsbodems negatief,
terwijl in 13,5% van de onderzochte milten minder dan 9 voedingsbodems positief
reageerden (tabel 2). Slechts bij 1 miltmonster waren alle 9 voedingsbodems posi-
tief. Uit het dikke gedeelte van 3 varkensmiltcn werd Corynebacterium pyogenes
gekweekt in (op) alle drie voedingsbodems.

Verder is uit dc onderste regel van tabel 1 af te lezen, dat het lotaal aantal positieve
voedingsbodems van het dunne naar het dikke gedeelte van de milt duidelijk
toenam (respectievelijk 23, 34 en 50 positieve bodems). Het aantal positieve bouil-
lonbuizen (41) was iets groter dan het aantal positieve agarbuizen (34) en bloedpla-
ten (32).

Tabel I. Re.siiltatcn van het bacteriologisch ondcrzoel< van 399 milten van normale varkens direct na
het slachten ( = groei; — = geen groei).

Uit tabel 2 blijkt, dat het resultaat van het BO sterk wordt beïnvloed door de
temperatuur waarbij de milten zijn bewaard. Na bewaring in de koelkast bij 4° C
gedurende 1 dag of 4 dagen werden geen wezenlijke verschillen met de resultaten

Tabel 2. Percentage negatieve en positieve voedingsbodems na enting uit varkensmilten direct na het
slachten en na bewaring bij verschillende temperaturen.

van dc direct in BO genotnen milten gevonden. Bewaring van de milten gedurende
24 uur in een broed.stoof bij 23° C of bij kamertemperatuur resulteerde echter in een
toename van het aantal positieve voedingsbodetns.

Na bewaring gedurende 4 dagen bij kamertemperatuur waren bij 62,7% van de
onderzochte tnilten alle 9 voedingsbodems positief. Verhoging van de bewaartem-
peratuur van 23° C naar 30° C en 37° C resulteerde in een voortgaande sterke
toenatne van het aantal positieve voedingsbodems. Na bewaring gedurende 24 uur
bij 37° C waren bij 86,3% van de onderzochte milten alle 9 voedingsbodems
positief, terwijl slechts van 1 milt alle 9 voedingsbodems negatief reageerden.
Het resultaat van het BO werd eveneens duidelijk beïnvloed door de milten aan het
oppervlak te besmetten, in toeneinende mate te beschadigen of tnet gcconccn-
Ireerde bouillonculturcs in te spuiten en vervolgens gedurende 4 dagen bij 4° C te
bewaren.

Bij slechts 35,6% van dc besmette milten waren alle 9 voedingsbodems negatief,
terwijl van 61,0% van de aldus behandelde milten tninder dan 9 voedingsbodems
positief waren; bij de resterende miltmonsters (3,4%) reageerden alle 9 voedingsbo-
dems positief (tabel 3).

Bij 80,6% van dc gering beschadigde milten waren alle 9 voedingsbodems negatief.
Dit percentage werd echter duidelijk lager na het toebrengen van zwaardere laesies.
Bij sterk beschadigde milten waren de resultaten van het BO ongeveer gelijk aan die
van de besmette milten (tabel 3).

Besmetting van het oppervlak van milten, die tevens sterk waren beschadigd,
resulteerde in een toename van het aantal positieve voedingsbodems. Na de enkel-
voudige behandeling was bij gemiddeld 65% van de milten 1 t/in 9 voedingsbodems
positief, terwijl dit percentage bij de dubbele behandeling ongeveer 86% was (tabel

Tabel 3. Percentage negatieve en positieve voedingsbodems na enting uit besmette, beschadigde en
ingespoten varkensmilten, die daarna 4 dagen bij 4° C waren bewaard.

Ten.siotte waren bij 81,2% van de inspoten milten alle 9 voedingsbodems positief,
terwijl bij de resterende miltmonsters (18,8%) 4 tot 9 voedingsbodems positief
reageerden (tabel 3).

In tabel 4 zijn de resultaten vermeld van het BO van milten uit de detailhandel. Bij
slechts 27,8% van deze milten waren alle 9 voedingsbodems negatief, terwijl bij
66,6% van de onderzochte milten minder dan 9 voedingsbodems positief waren. Bij
de resterende miltmonsters (5,6%) reageerden alle 9 voedingsbodems positief. Bij
aankotnnst in het laboratorium was van deze milten uit dc detailhandel 16,6%
bedorven en 21 J% beschadigd.

fabel 4. Negatieve en positieve voedingsbodems na enting uit varkensmilten allcomstig uit de detail-
handel.

Bij het BO wordt aangenomen, dat de milt van normale slachtdieren steriel is (8,9).
In 86,2% van de gevallen werd dit door ons bevestigd, maar bij 13,5% van dc
onderzochte milten werd groei in (op) 1 t/m 8 voedingsbodems waargenomen.

Kampelmacher et al. (8) vonden een vergelijkbaar percentage, terwijl ook andere
auteurs (1,7, 9) bij het BO van milten van normale slachtdieren incidenteel ccn
enkele positieve voedingsbodem aantroffen. Deze bevindingen zouden kunnen
worden verklaard uit de veronderstelling dat er zich in bepaalde situaties slechts
enkele baclcricn in hel arteriële bloed cn dus in de milt bevinden, met een hetero-
gene verdeling over het miltweefsel. Dergelijke situaties zouden zich kunnen voor-
doen in het geval van een beginnende bacteriaemie of een transitoire bacteriaemie
(8). Een sterk heterogene verdeling van de bacteriën in dc milt kon door Geräts (3)
echter niet bewezen worden.

Van der Kamp (6, 7) sluit de factor verontreiniging tijdens het enten vrijwel uit.
Toch moet — ook onder dc meest gunstige omstandigheden — rekening worden
gehouden met zogenaamde entfouten (1, 5, 8, 9). Door het verrichten van mee
ingewikkelde handelingen bij het enten zal dc kans op het ontstaan van entfouten
kunnen toenemen. In dc praktijk zijn entfouten vaak niet tc onderscheiden van
(hypothetische) gevallen van een beginnende of een transitorischc bacteriaemie.
Door het stellen van eisen aan dc inrichting van het laboratorium, de opleiding van
het laboratoriumpersoneel en dc werkwijze van dc laboranten wordt er naar
gestreefd om een vals positief BO als gevolg van entfouten zoveel mogelijk tc
voorkomen.

Indien positieve gevallen, waarbij groei in (op) alle 9 voedingsbodems optrad als
een echte septicaemie worden beschouwd (8), dan had één van de normale varkens
(0,3%) moeten worden afgekeurd. Bovendien zouden drie normale varkens moctcr
zijn afgekeurd wegens de isolatie van C. pyogenesuW het dikke gedeelte van dc milt.
Deze gevallen kunnen worden verklaard uit de mogelijkheid dal varkens, waaraan
bij dc keuring vóór of nä het slachten geen afwijkingen werden waargenomen, toch
lijdende waren aan een acute bacteriaemie. De primaire infcctiebron werd dan
kennelijk niet opgemerkt (5).

Opvallend was, dat van het dikke gedeelte van de direct in BO genomen milten ruim
tweemaal zoveel positieve voedingsbodems werden verkregen dan van het dunne
gedeelte. De invloed van het schroeiproces kan hiervoor als oorzaak worden
aangevoerd. Geräts (3) geeft aan, dat eventueel aanwezige bacteriën onder dc te
schroeien oppervlakte geen hitteschok krijgen op cen diepte van tenminste \'/2-I cm.
Vooral indien kleine milten op een metalen onderlaag worden geschroeid, is ccn
volledige sterilisatie van het dunne gedeelte niel ondenkbaar.

Na bewaring van milten met ccn zware besmetting van het oppervlak gedurende 4
dagen bij 4° C werd slechts in 35%^ van dc gevallen een negatief BO verkregen.
Intensief schroeien op de entplaatscn had dan kennelijk onvoldoende cffcct, waar-
door nu en dan bacteriën op een of meer voedingsbodems terechtkwamen. Ook
Blokhuis (1) sloot deze mogelijkheid bij ernstig bezoedelde milten niet uit. Bij lage
temperaturen dringen bacteriën vermoedelijk niet binnen vier dagen vanaf het
oppervlak tot diep in het miltwcefscl door (4).

Daarentegen verliep het BO van geïnjecteerde en bij 4° C bewaarde milten positief,
hoewel echter incidenteel enkele voedingsbodems negatief reageerden. Dit laatste
betekent, dat bij slachtdieren met een acute bacteriaemie een vals negatief BO niet
geheel kan worden uitgesloten.

In de praktijk wordt beschadiging van voor BO bestemde milten regelmatig gecon-
stateerd (1,3). Deze beschadigingen worden voornamelijk veroorzaakt tijdens het
slachten en door de milt aan cen haak te prikken (3). Vooral bij kleine milten
kunnen deze beschadigingen een nadelige invloed uitoefenen op de uitslag van het

BO, zeker indien de milten bovendien tijdens het slachten zijn verontreinigd. De
gegevens uit tabel 3 gevestigen dit.

Bij BO van sterk beschadigde milten van alle soorten slachtdieren bleek in de
praktijk, dat in 23% van de gevallen meer dan 10 kolonies van aspecifieke bacteriën
op de blocdplaat werden geteld. Aangezien hier geen onderscheid is te maken
tussen een bacteriaemie en een verontreiniging, moet in dergelijke gevallen krach-
tens de thans vigerende wet onvoorwaardelijk tot een positief BO en dus tot
afkeuren van het slachtdier worden besloten.

Naarmate de bewaartemperatuur hoger wordt, neemt de kans op een vals positief
BO toe. Reeds na 24 uur bij kamertemperatuur kunnen onbetrouwbare uitslagen
worden verwacht. Klein en Hörter (10) hadden dezelfde ervaringen met het BO van
inonsters spiervlees. Bij bewaring van milten gedurende 4 dagen bij kamertempera-
tuur of 24 uur bij 30° C of 37° C vindt een sterke kiemvermeerdering aan de
oppervlakte plaats en mogelijk een snelle penetratie van bacteriën (4) in het milt-
weefsel. De gebruikelijke methode van schroeien is dan ontoereikend om alle
bacteriën te doden.

Daarentegen heeft bewaring bij 4° C zelfs na 4 dagen geen principiële invloed op de
uitslag van het BO. Teneinde de mogelijkheid van een vals positief BO door een te
hoge bewaartemperatuur uit te sluiten, moeten de milten direct na het slachten en
vóór verzending naar het laboratorium worden gekoeld (11).

Uit het grote aantal bezoedelde, beschadigde en/of bedorven milten bestemd voor
de sector diervoeder blijkt, dat deze organen niet altijd met zorg worden behandeld
en bewaard. Het was dan ook niet verwonderlijk, dat bij BO van dergelijke milten in
ruim 70% van de gevallen een of meer voedingsbodems groei vertoonden.

b. Bij de gebruikelijke methode van keuring worden niet alle slachtdieren met een
bacteriaemie ontdekt.

c. In de praktijk zal zo mogelijk uit het dikke gedeelte van de milt moeten worden
geënt.

d. Beschadiging en bezoedeling van en andere manipulaties met voor BO bestemde
milten moeten worden voorkomen.

e. Bij ernstig bezoedelde of bij te hoge temperaturen bewaarde tnilten kunnen
bacteriën het schroeiproces overleven.

f. Bij een acute bacteraemie moet een vals negatief BO niet geheel worden uitgeslo-
ten.

g. De voor BO bestemde milten moeten direct na het slachten worden gekoeld.
DANKBETUIGING

üe auteur dankt de heren .1. H. Arends, H. Bos, W. .1. Kruger en W. Scholtens van de
voormalige vleeskeuringsdienst \'Kring Groningen\' voor de correcte uitvoering van het
laboratoriumonderzoek tijdens de verschillende perioden.

1. Blokhuis .1. Dc waarde van het bacteriologisch onderzoek van de milt van het nuchter kalL Tijdschr
Diergeneeskd 1955; 80: 624-30.

2. Commissie Wijziging OnderzoekingsregulatieL Rapport in opdracht van de Veterinaire Hoofd-

3. Geräts GE. Onderzoelc naar de verspreiding van aerobe kiemen in de milt van ziekc en gezonde
runderen. IVDO-Rapport H 748. Utrecht, november 1974.

4. Gill CO and Penney N. Penetration of bacteria into meat. Appl Envir Microbiol 1977; 33: 1284-6.

6. Kamp CJG van der. Het bacteriologisch onderzoek van milten van nuchtere kalveren. Tijdschr
Diergeneeskd 1953:78: 879-81.

7. Kamp CJG van der. De waarde van het bacteriologisch onderzoek van de milt van het nuchter kalf.
Tijdschr Diergeneeskd 1956; 81: 63-8.

8. Kampelmacher EH. Schothorst M van en Horn LJ ten. Resultaten van het bacteriologisch onder-
zoek bij de keuring van slachtdieren. RlV-Rapport no. U 60/70 Zoon. Utrecht/Bilthovcn. mei
1970.

9. Kars HJ. De waarde van het bacteriologisch onderzoek van verschillende organen bij de keuring
van slachtdieren. Proefschrift, Faculteit der Veeartsenijkunde RU Utrecht, 1926.

10. Klein H und Hörter R. Untersuchungen zur Beurteilung des unspezifischen Keimgehaltes der
Muskelproben bei der bakteriologischen Fleischuntersuchung. Arch Lebensmittelhyg 1973; 24:
184-7.

11. Marx M und Reuter G. Erhebungen über Häufigkeit und Bewertung des sogenannten unspczifi-
schen Kciingehaltesbeideramtlichcn Bakteriologischen Fleischuntcrsuchung(BU). Arch Lebens-
mittelhyg 1974; 25: 49-53.

12. Schoenmakers MJG. Wijziging van het onderzoekingsregulatief van dc vleeskeuringswet. Tijdschr
Diergeneeskd 1977; 102: 159-63.

13. Vleeskeuringswet en Destructiewet; Uitvocringsvoorschriften van de Vleeskeuringswet. Ed.
Schuurman en Jordens 98 II. W. E. J. Tjeenk Willink Zwolle, 1983.

SAMENVA TI INCl Listeriosis ais door voedsel overgebrachte aandoening kwam in het najaar
van I9H7 in Europa in het nieuws. Enkele Jaren daarvoor werden de Verenigde Staten reeds
verontrust door de aanwezigheid van Listeria monocytogenes in vele zuivel-produkten. Dit
artikel gaal aan de hand van de tot nu toe beschreven epidemieën in op pathogenesis, isolatie,
epidetniologie en voorkomen in voedsel van Listeria monocytogenes en poogt tevens een indruk
te geven van het gedrag (groei - overleven - inactivatie door middel van hittebehandeling) van het
organisme in voedingsmiddelen onder verschillende omstandigheden.

SUMMARY Listeriosis as a foodborne disease made European headlines in the autumn of
/ 987. Some years earlier, the USA were alarmed by the presence o/Listeria monocytogenes in
a large number of dairy products. Following recent outbreaks, this paper deals with pathogene-
sis. isolation, epidemiology and distribution of L\\slcna monocytogenes/«/bot/. Its reactions in
food (e.g. growth, survival, thermal inactivation) under various circumstances is described.

Listeria monocytogenes is een ubiquitair voori<omende Gram-positieve bacterie,
meestal staafvormig, facultatief intracellulair en voorwaardelijk pathogeen voor
mens cn dier. De bacterie kan verscheidene ziektebeelden veroorzaken: (purulente)
meningitis, meningo-encepbalitis, septicaemic, alsmede abortus cn doodgeboorte.
Tol in dc late jaren \'70 werden humane listeriosis gevallen veelal uitsluitend op
zich zelf staand gerapporteerd. Er was nauwelijks sprake van een duidelijke epide-
miologie, noch van een uitgesproken associatie met voedsel. Betrokken patienten
waren in het merendeel der gevallen iinmunodeficicnt, bijvoorbeeld ten gevolge van
leeftijd, zwangerschap, alcoholisme, diabetes mellitus. medicatie in het kader van
orgaantransplantatie of maligniteitcn (1).

Bij het schaap cn het rund is L. monocytogenes-houócnd voeder (met name slecht
gefermenteerde kuil/silagc) beschreven als oorzaak van subklinische mastitis en
andere vormen van listeriosis (2).

Het eerste duidelijk beschreven geval van een epidemische voedselinfcctic van
humane listeriosis vond plaats in 1979 in de Verenigde Staten, waarbij 20 patiënten
uit 8 verschillende ziekenhuizen in Boston er van verdacht werden listeriosis tc
hebben opgelopen door consumptie van gecontamineerde rauwe selderij, tomaten
ensla(3). In 1981 werd L. wo^ocv/ogene.v betrokken geacht bij een reeks gevallen in
Canada, tnet 7 volwassen en 34 perinatale patiënten. Het eten van koolsla, ver-
bouwd op land dat werd bemest met mest van schapen waarvan bekend was dat cr
listeriosis in de koppel voorkwam, werd verantwoordelijk bevonden (4). Vervol-

\' Dit artil^el is een bewerking van het afstudeerreferaat: \'Listeria monocytogenes: behaviour in food\'.

Faculteit Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit Utrecht, november 1987.
\' Drs. Th. H. J. Kleiss, student diergeneeskunde. Correspondentieadres: Nestec Ltd. Quality Assur-
ance Department, Avenue Nestié 55, CH - 1800 Vevey Zwitserland.

gens vond in Massacliusetts (USA) in 1983 een epidemie plaats met 7 gevallen van
vroeg- of doodgeboorte en 42 gevallen waarin het volwassen, immunodeficiente
patiënten betrof. Het betrokken voedingsmiddel werd verondersteld gepasteuri-
seerde volle en magere (2% vet) melk te zijn, geproduceerd door koeien, waarvan
enkele tijdens de epidemie leden aan listeriosis (5).

De grootste incidentele listeriosis epidemie ten gevolge van voedsel vond plaats in
1985 in Californië (USA). Tenminste 86 gevallen werden geïdentificeerd, waarvan
er 58 met zwangerschap geassocieerd waren. Zachte kaas (\'Mexican-style\'), bevat-
tend L. monocytogenes serotype 4b, hetzelfde serotype als werd geïsoleerd in de
voorgaande drie epidemieën, bleek de schakel in de overbrenging. Deze epidemie
was bijzonder sterk gemeenschapsgebonden. Het betrof in de meeste gevallen
zwangere vrouwen van Latijns-Amerikaanse origine (6).

Tussen 1983 en 1987 werden in Zwitserland in het kanton Vaud twee series van
humane listeriosis beschreven. In november 1987 werd er van overheidswege
bekend gemaakt dat de oorzaak van een aantal gevallen lag in consumptie van kaas
van het type Vacherin. In diverse Europese landen leidde dit tot importverboden
van genoemde en andere kazen.

Er is weinig bekend over kolonisatie van L. monocytogenes in het maagdarmkanaal
en wijze van invasie van het gastro-intestinaal epitheel (7), noch over de minimale
orale dosis die in staat is ziekte bij de mens op te wekken. Recent onderzoek aan de
rat heeft aangetoond dat er een dosis-effect relatie bestaat. Bij ecn orale dosis van
10\'\' bacteriën vertoonde ongeveer 70% van de proefdieren een lever- en miltinfec-
tie, terwijl bij de dosis van 10\' tot lO"* alle dieren deze infectie vertoonden (8). Dc
\'Mexican-style\' zachte kaas die verantwoordelijk was voor de ziektegevallen in
Californië wordt verondersteld 10^ tot 10\' L. tnonocytogenes per gram te hebben
bevat (9).

Het hemolytisch vermogen van L. monocytogenes op bloed bevattende voedings-
bodems is te beschouwen als ccn belangrijke indicatie voor pathogeniteit (10).

monocytogenes kan een zwangerschapsinfectie teweeg brengen, die kan resulte-
ren in abortus. De moeder blijft op enkele griepachtige verschijnselen na doorgaans
symptoomloos. De neonatus kan het beeld van granulomatosis infantiseptica
vertonen (gedissemineerde abcessen en/of granulomata in multipele organen als
lever, milt, longen, nier, hersenen). Bij volwassenen zijn beschreven: sepsis/sep-
ticaemie, meningo-encephalitis en focale infecties (bijv. endocarditis, osteomyelitis,
spinale- of hersenabcessen, peritonitis, cholecystitis) (11).

Of alle ziektebeelden als gevolg van door voedsel overgebrachte L. monocytogenes
kunnen ontstaan, is niet duidelijk.

Gastro-intestinale symptomen (braken, diarree) in het kader van een voedselinfec-
tie bij immunodcficiënte volwassenen zijn beschreven (3).

De methoden voor isolatie van L. monocytogenes uit voedsel zijn niet eenvoudig. Er
zijn geen selectieve voedingsbodems die een directe telling mogelijk maken. Iedere
isolatie is nog steeds afhankelijk van voorafgaande ophoping. Voor benadering van
het aantal L. monocytogenes per gram of ml dienen \'most-probable-nuniber\'-
methoden aangewend te worden.

De bekendste en in feite nog steeds de meest effectieve isolatiemethode is \'cold
enrichment\' (koude ophoping). Een monster van het te onderzoeken materiaal

wordt aan een niet-selectieve bouillon toegevoegd en bewaard bij 4° C gedurende
tenminste een, maar vaak ook meerdere maanden. Deze bouillon wordt dan op
regelmatige tijdstippen op een voedingsbodem uitgestreken. Het selectiemechanis-
me dat ten grondslag ligt aan deze methode is niet volledig duidelijk: het is mogelijk
dat Listeria spp., omdat het psychrotrofe (koudeminnende) organismen zijn, in
koud milieu een voordeel bezitten ten opzichte van de de isolatie bemoeilijkende
eventuele begeleidingsllora, die doorgaans niet groeit onder genoemde conditie.
Bovendien is het waarschijnlijk dat Listeria in zuivelmonsters intracellulair is
gelocaliseerd (in leucocyten) en zodoende een koudebehandeling behoeft ter des-
tructie van de huisvestende somatische cellen. Het nadeel van de \'cold enrich-
ment\'-methode is de tijd die nodig is om tot positieve resultaten te komen.
De recente gevallen van voedselinfectie benadrukten de noodzaak van accurate
laboratoriummethoden voor isolatie van Listeria uit voedselmonsters. Diverse
protocollen voor snellere screening van voedingsmiddelen op aanwezigheid van
L. monocytogenes werden gepubliceerd en vaak ook vergeleken (12, 13, 14, 15).
Deze methoden berusten alle op een of andere wijze van enrichment (ophoping =
resuscitatie en vermeerdering) gedurende 24 tot 48 uur in selectieve ophopingsbouil-
lons. Uitstrijken vindt plaats op relatief selectieve agars (16).
Listeria groeit in blauwgrijze, licht doorschijnende kolonies, die met behulp van de
lichtopstelling volgens Henry onderscheiden kunnen worden van begeleidingsflora
met hetzelfde aspect (12). Identificatie vindt plaats door selectie op culturele en
biochemische kenmerken: Listeria is katalase-positief, groeit bij 37° C, is beweeglijk
bij 22° C, maar niet bij 37° C, etc. (17).

De species L. monocytogenes kan worden onderscheiden van andere species door
suikerfermentatie en door gebruik te maken van verschil in hemolyserend ver-
mogen van de afzonderlijke species (17, 18).

Methoden die niet berusten op de zichtbare groei van kolonies op vaste voedings-
bodems zijn de fluorescent antibody techniek, flow cytometry en het gebruik van
DNA-probes. Ontwikkelingen zijn gaande om deze technieken toe te passen op
detectie van L. monocytogenes in voedingsmiddelen (19, 20).

Opmerking: De verschillende <?/-/« spp. zijn pas na de jaren \'70 duidelijk beschre-
ven. Onderzoeken en gegevens van voor die tijd spreken slechts van L. monocytoge-
nes (destijds de enige Listeria!) terwijl het niet ondenkbaar is dat in vele gevallen
andere species (Listeria innocua. Listeria see/igeri) in deze isolaties betrokken
waren.

Listeria ^pp. zijn ubiquitair voorkomende micro-organismen. Ze zijn geïsoleerd uit
bodemmonsters, plantcnmateriaal, uit gecultiveerde en ongecultiveerde grond, uit
faeces van niet gedomesticeerde dieren, maar ook uit monsters van stalvloeren (21).
In vochtig tnilieu worden Listeria spp. frequent aangetroffen. In ongeveer 21% van
oppervlaktewatermonslers in de provincie Friesland werd de bacterie gevonden
(22). Onderzoek naar voorkomen van Listeria spp. in rioolslib en effluenten gaf aan
dat er van een algemeen hoge contaminatie sprake is (23, 24).

monocytogenes is in aanzienlijke hoeveelheden aangetroffen in de faeces van
klinisch gezonde personen: 77% van een groep laboratoriumpersoneel (waar met
Listeria gewerkt werd) was positief, tegenover 61,5% van een groep kantoorperso-
neel (25).

Van een onderzochte groep zwangere vrouwen bleek 44% L. monocytogenes met de
faeces uit te scheiden, terwijl de bacterie maar in 0,7% van de 132 meconiummons-
ters van dc corresponderende neonaten aangetroffen werd (26). Een relatie tussen
excretie met de faeces van het organisme gedurende de zwangerschap en direct of
indirect contact met huisdieren kon niet worden aangetoond (27).

De gevallen van de laatste jaren leidden tot een verhoogde interesse in de aanwe-
zigheid van de bacterie in voedingsmiddelen. Cottin et al. (28) onderzochten
vleesmonstcrs al\'komstig van 487 stuks gezond slachtvee en toonden in 3% van de
gevallen L. monocytogenes aan.

Nicolas en Vidaud (29) isoleerden 102 Listeria spp. uit 306 vleesmonsters en
vleesprodukten. Diepvries bccfturgers hadden dc hoogste contaminatiegraad (61
positief in 149 monsters; 39 waren L. monocytogene.s). In 37 monsters van bewerkt
varkensvlees, gereed voor consumptie, zonder verdere bereiding, kwamen 12 posi-
tieven voor tnet 8 L. monocytogenes isolaties.

Analyse van 53 rauwe vleesprodukten in de Verenigde Staten leverde 58% Listeria-
isolaties op, terwijl 5% van 691 voorgekookte \'ready-to-eat\'-produkten en 12% van
230 droge worstsoorten de bacterie bleek te bevatten (30). Er zijn geen studies
bekend over het voorkomen van L. monocytogenes in of op groenten.
L. monocytogenes is ook geïsoleerd uit krabvlees (31). Consumptie-ijs heeft, met
name in de Verenigde Staten, volop in de belangstelling gestaan. Vele verkoopver-
boden en terugname van partijen door de producent waren het gevolg van officiële
positieve bevindingen. Schattingen ten aanzien van de kosten gemaakt door de
Amerikaanse zuivelindustrie van het uit de markt nemen van produkten en van
onderzoek, spreken van $ 66 miljoen tussen april 1986 en juni 1987 (32).
Er is veel aandacht besteed aan dc aanwezigheid van L. monocytogenes in melk en
andere zuivclprodukten, zoals kaas.

Dominguez Rodriguez et ai (33) isoleerden 45.3% L. monocytogenes uit Spaanse
rauwe melk. In 10% van vele honderden boerderijtankmelkmonsters in de Ver-
enigde Staten werd L. monocytogenes aangetroffen (34). Tijdens de melkcpidemie
in Massachusetts in 1983, werden 121 rauwe melkmonsters en 14 fabrieksfiltcrs
door Hayes et ai (35) onderzocht. L. monocytogenesv^tvó aangetroffen in 12% van
de melkmonsters en in 14% van de filters.

Beckers et ai (36) loonden L. monocytogenes aan in 10 van 69 in Nederland
geïmporteerde zachte kazen. Dc betreffende 10 kazen waren gemaakt van rauwe
melk. In hetzelfde onderzoek werd in 4,4% van 137 monsters Nederlandse rauwe
melk de bacterie gevonden.

Een totaal van 799 Zwitserse en Franse voornamelijk zachte kazen werd onder-
zocht door Breer (37). Van deze kazen bleek 12%) Listeria spp. tc bevatten, onge-
veer de helft daarvan was L. monocytogenes. Alle harde kazen waren Listcria-vrij.
Onder de halfharde kazen werd slechts in 2% van de gevallen L. monocytogenes
aangetroffen. In de groep van de oppervlakte-rijpende zachte kazen werden Listeria
spp. in 19,2% van de onderzochte exemplaren gevonden.

De bevindingen van Terplan (38) bevestigen deze cijfers grotendeels. In zijn onder-
zoek waren zachte kazen eveneens in redelijk hoge mate gecontamineerd. Van dc
kazen die mede afhankelijk zijn van rijping onder invloed van uitwendige schim-
mel- of bacteriegroei, bevatten er 7 tot 19% Listeria spp. (3 tot 7% L. monocytoge-
nes).

In dc volgende paragrafen is gepoogd het biologische gedrag van L. monocytogenes
onder diverse omstandigheden in voedsel te beschrijven. Over het gedrag van
Listeria spp. in kunstmatige media (bouillons, voedingsbodems) is het volgende
bekend: Listeriaspp. groeien goed in neutraal tot licht basisch milieu. Groei wordt
soms nog geconstateerd bij een pH van 9.6. Aangenomen wordt dat een pH lager
dan 5.5 afsterven tot gevolg heeft. Een zoutpercentage van zeker 10% wordt
gemakkelijk verdragen. Toevoeging van glucose bevordert groei (17).
Getracht is groei zoveel mogelijk uit te drukken in generatietijd (g); dit is de tijd die
L. monocytogenes nodig heeft om zich tijdens de exponentiële groeifase te verdub-

beien. Gcgeven.s zijn over het algemeen afkomstig van extrapolatie uit gepu-
bliceerde groeicurves. Hitte-inactivatie wordt beschreven aan de hand van D-
waardcn; de tijd die nodig is om bij een bepaalde temperatuur het aantal bacteriën
met een factor 10 te verminderen.

L. monocytogeneshech in volle melk generatietijden die variëren van ongeveer 1 uur
bij 37° C tot 18-33 uur bij 4°C. In magere melk is de groei iets langzamer (39,40). In
kaas van het Munster-type is de generatietijd 18 uur bij een bcwaartemperatuur van
17° C, terwijl in Camembert-type kaas bij genoemde temperatuur de generatietijd
25 uur is (38).

In koolsap is dc g 2 uur bij 30° C (41). In rauwe kool is g bij 5° C 19 uur (42).
L. monocytogenes verdubbelt zich in steriel lamsvlees bij 8° C in 20 uur (43). Een
hoge zuurgraad (pH 5.6) in wei remtL. monocytogenes sttrk in groei (g = 28 uur) bij
een bcwaartemperatuur van 6° C. Ecn pH van 6.8 levert een g van 18 uur op (44).
Een NaCI-gehalte van 1,5 of 2,0% in koolsap verandert de generatietijd niet (2 uur
bij 30° C) (41).

L. monocytogenes kan in principe het spraydroogproces tijdens de produktie van
magere melkpoeder overleven, maarsterft af bij een bcwaartemperatuur van 25° C

(45). In diverse kaassoorten is door middel van kunstmatige contaminatie tijdens
het kaasmaken het eventuele overleven van L. monocytogenes gevolgd. Uit 43 van
112 cottage-kazen werd na 28 dagen opslag bij 3° C L. monocytogenes geïsoleerd

(46). Overleving van L. monocytogenes in cheddar-kaas varieerde van 154 tot 434
dagen bij ccn bcwaartemperatuur van ongeacht 6° C of 13° C (47). In Camembert
werd na 65 rijpingsdagen nog steeds groei geconstateerd (48). In halfharde Spaanse
kaas werd overleven na 60 dagen rijpingaangetoond (49). Twee maanden rijping bij
4° C van colby-kaas leverde hetzelfde aantal L. monocytogenes op als waarmee in
het begin van dc kaasbereiding was geïnoculeerd (50).

In koolsap overleefde L. monocytogenes, na kunstmatige besmetting, gedurende
tenminste 70 dagen bij 5° C (41). Op rauwe kool opgeslagen bij 5° C, werd na 42
dagen nog steeds L. monocytogenes aangetroffen (42). Gedurende twee weken
opslag bij 4° bleef het aantal L. monocytogenes in kunstmatig besmet vlees (biefstuk
tartaar) gelijk (51).

Ecn overleven van langer dan 50 dagen werd aangetoond in koolsap bij een pH van
4.8. Bij ecn pH van 4.4 stierven dc tcstorganismen (41).

Een zoutgehalte van 4,5% bij een incubatietcmperatuur van 5° C leverde ecn
ongestoord overleven van meer dan 70 dagen op. Bij ccn hogere temperatuur (30°
C) en ccn zelfde zoutgehalte stierven de organismen binnen 10 dagen (41).

De mogelijkheid dat L. monocytogenesdc pasteurisatie van melk overleeft stond na
de twee zuivelgebonden epidemieën in de USA in het middelpunt van de belangstel-
ling. In het bepalen van de hitteresistentie van de bacterie in melk dienen de
volgende zaken echter niet uit het oog verloren te worden: in het laboratorium
worden bedrijfsomstandigheden vaak gebrekkig nagebootst, in melk kan l.. mono-
cytogenes intracellulair gelocaliseerd en dus extra beschermd zijn tegen hittebehan-
deling en vaak wordt getracht de organismen zonder voorafgaande resuscitatie en
vermeerdering direct op platen uit te strijken en te isoleren, hetgeen doorgaans
onmogelijk is.

Verschillende onderzoeken, onderling slecht vergelijkbaar doordat bovengenoemde
condities en methoden sterk verschilden, werden recentelijk gepubliceerd en gaven
D-waarden op die varieerden van 0,8 seconden - 3,1 seconden bij 71,7° C tot 0,5
seconden - 1,1 seconden bij 74,4° C (38, 40, 52, 53, 54, 55).

Het werk van Beckers et al. (36) illustreert de problematiek van het nabootsen van
bedrijfsomstandigheden: tests die werden uitgevoerd in open reageerbuizen ge-
plaatst in een warmwaterbad suggereerden dat L. monocytogenes ttn behandeling
van 80° C gedurende 1 minuut kan overleven. Experimenten met geïnoculeerde
melkmonsters in ondoorlaatbarc plastic zakjes in een warmwaterbad toonden aan
dat inoculatienivcaus van 1.8xlOVml pasteurisatie van 67° gedurende 20 seconden
niet overleefden. Deze laatste resultaten werden bevestigd in een experiment met
een platenpasteur.

Doyle et al. (56) betrokken melk van kunstmatig met L. monocytogenes geïnfec-
teerde koeien en bewaarden deze 2 tot 4 dagen gekoeld. De melk werd vervolgens
verhit in een industriële platenpasteur. L. monocytogenes werd geïsoleerd in 6 van
de 9 gevallen na pasteurisatie op 71,7 tot 73,9° C gedurende 16,4 seconden en in O
van de 3 gevallen na pasteurisatie op 76,4 tot 77,8° C gedurende 15,4 seconden. De
bacterie werd geïsoleerd door gebruik te maken van verschillende methoden. De
intracellulaire situatie van L. monocytogenes in de melk was door de wijze van
infecteren van de proefdieren gewaarborgd.

In zuur koolsap (pH 4.6) varieerden D-waarden van 19 minuten bij 50° C tot 3
minuten bij 56° C. Verhoging van dc pH tot 5.6 resulteerde in verlengde D-
waarden: meer dan 60 minuten bij 50° C tot 6 minuten bij 56° C (42).
Karaioannoglou en Xenos (57) inoculeerden gehaktballen met respectievelijk 10%
10\\ 10" en 10\'\' L. monocytogenes per gram en verhitten de testobjcctcn gedu-
rende 15 minuten. Na die tijd varieerde de temperatuur in het midden van de bal van
78° C tot 85° C. L. monocytogenes overleefde de verhitting goed wanneer het
inoculumnivcau 10" tot 10^ bedroeg, slechts gedeeltelijk bij een niveau van 10\'
en niet bij een niveau van 10^

In een onderzoek naar hitteresistentie van L. monocytogenes in vlcesemulsies
werden D-waarden opgegeven die uiteenliepen van 30 tot 40 minuten bij 54,4° C tot
2 tot 4 minuten bij 60,0° C (58).

Donnelly en Briggs (40) vonden dat het vetpercentage ccn duidelijk (positieve)
invloed heeft op de groei van /,. monocytogenes in melk. Conner et al. (41) troffen
een beschermend effect van lage temperaturen aan ten opzichte van de stress-wer-
king van een lage pH en ccn hoog zoutgehalte. Hoge temperaturen bevorderden dc
bacteriostatische werking van een hoge zoutconccntratie.

Doyle et al. (56) suggereren dat in rauwe melk die langer dan 4 dagen koel wordt
bewaard het eventuele beschermende effect van de intracellulaire locatie van /..
monocytogenes door degradatie van dc leucocyten onder invloed van de lage
temperatuur teniet wordt gedaan. Koeling voor pasteurisatie zou zodoende de
effectiviteit van de hittebehandeling kunnen verhogen. Een significant verschil in
groei tussen L. monocytogenes in normale wei en wei waarin van tevoren groei van
Penicillium camemherti {ten oppervlakteschimmel van Camembert) had plaatsge-
vonden werd gerapporteerd. In de met de schimmel behandelde wei groeide L.
monocytogenes sneller (44).

Groei van L. monocytogenes in magere melk werd geïnhibeerd in aanwezigheid van
melkzuurbacteriën van een startercultuur. Het organisine overleefde echter en
vermeerderde zich later weer (59).

Listeriosis veroorzaakt door Listeria monocytogenes is lang beschouwd als een
zoönose, met pluimvee, andere landbouwhuisdieren en speciaal melkvee (subklini-
sche mastitiden) als eventuele natuurlijke reservoirs. De gegevens ten aanzien van
hitteresistentie duiden er echter op dat pasteurisatie van rauwe melk en vlees(waren),
mits op de juiste temperatuur en wijze uitgevoerd, toereikend is om eventueel
aanwezige Listeria-ba.atï\\én te doden. In de zuivelindustrie, maar zeker ook in de
vlees(waren)industrie wordt aangenomen dat — met uitzondering van rauwe pro-
dukten — de produktcontaminatie een \'post process\'-contaminatie is. Een Ameri-
kaans onderzoek in meer dan 40 vleesfabrieken toonde in 473 van 2276 (= 21%)
omgevingsmonsters (zoals: afvoergoten, vloeren, condens, muren, plafonds,
schoonmaakartikelen, waslokalen, drinkwater) Listeria spp. aan (waarvan onge-
veer 60% L. monocytogenes) (58).

Risicoprodukten lijken vooralsnog voedingsmiddelen met een hoge wateractiviteit,
een pH tussen 5,5 en ongeveer 8 en met een lange bewaarperiode.
In vele gevallen gedurende gekoelde opslag is er voldoende gelegenheid voor L.
monocytogenes om zich te vermeerderen, hetgeen het risico van een voedselinfectie
doet toenemen. Het temperatuurtraject 20-30° C — hoewel groei dan sneller zou
zijn dan op lagere temperaturen — lijkt geen probleem op te leveren door de dan
uiteraard veel kortere bewaarperiode en de inhibitie van Z.. monocytogenes door de
begeleidingsflora. Bij (zeer) lage temperaturen valt deze natuurlijke rem weg.
De risicogroepen voor humane listeriosis worden vooral gevormd door immunode-
ficiënten en zwangere vrouwen. In de Canadese koolsla-epidemie waren echter
volgens de rapporten 7 volwassenen betrokken zonder enig aanwijsbaar verzwak-
kend affect, doch deze waarneming is (nog steeds?) een uitzondering.
Verder onderzoek en nog zorgvuldiger screening van patiënten zal de werkelijke
breedte van de risicogroep uit moeten maken. Wellicht werden en worden andere
onbekende en lichtere predisponerende factoren die niet in standaardanamneses
voorkomen over het hoofd gezien.

Er zijn aanwijzingen dat L. monocytogenes een grotere pathogeniteit ontwikkelt in
koel opgeslagen (2-6° C) (groenten, melk, kaas) en in relatief ijzerarme substraten
(zuivel) (60, 61, 62). Dit verklaart wellicht waarom, ondanks de voor de hand
liggende hoge contaminatiegraad, geen gevallen zijn toegeschreven aan de con-
sumptie van vlees(waren) (korte opslag, relatief ijzerrijk).

Hoewel de detccliemethoden inmiddels zijn verbeterd en hierdoor de beschrijvende
epidemiologie — soms hysterie in de populaire pers ten spijt — een duidelijker
beeld van dc situatie oplevert, blijft de noodzaak van een efficiëntere bepaling van
L. monocytogenes in voedingsmiddelen bestaan. Thans gangbare methoden voor
isolatie van het organisme uit bijvoorbeeld kaas, worden nog sterk beïnvloed door
groei van competitieve bacteriën in de ophopingsbouillon en zodoende te laat of
niet verschijnen van de gezochte L. monocytogenes (63).

Vorderingen in de wetenschap (betere detectie, toegenomen epidemiologische at-
tentie) en het (toevallig) plaatsvinden van series van gevallen in welomschreven
gemeenschappen en patiëntenbestanden haalden L. monocytogenes binnen in de
voedingsmiddelenmicrobiologie. Howel de risicogroepen nog niet eensluidend zijn
gedefinieerd en het er naar uit ziet dat slechts personen met een minder werkzaam
immuunsysteem een verhoogd risico lopen, mag de rol van deze bacterie als
ziekteverwekker niet veronachtzaamd worden. Listeriosis is een ernstige ziekte en
de mortaliteit is hoog. Zuivelproducten als kaas en rauwe groenten kunnen door de
manier van opslag (langdurig en koel) een gevaar betekenen. Listeriosis is geen

zoönose sensu stricto. De bacterie liji<t ubiquitair aanwezig. Contaminatie vindt
waarscbijnlijlc plaats na pasteurisatie of tijdens productie van een voedingsmiddel.
Met name vochtige fabrieksinterieurs bieden ruimschoots onderdak aan L. mono-
cytogenes en de mogelijkheid tot vermeerdering van de bacterie.
Verbetering van bepalingstechnieken kan de soms nog ondoorzichtige epidemiolo-
gie en daaruit voortvloeiende paniek wegnemen. Van groot belang voor de epide-
miologie is ook het vaststellen van de minimale infectieuze dosis.

Dank aan dr. L. J. Cox cn dr. M. van Schothorst voor het becommentariëren van het
manuscript. Veel dank is verschuldigd aan staf en personeel van Nestec Ltd. Quality
Assurance Department, Section Microbiology, voor hulp in het bijeenbrengen van literatuur
en het critisch beschouwen daarvan.

SAMliNVATMNCl In de iiterutuur wordt melding gemaakt van Listeria-infecties bij de mens
ten gevolge van door met Listeria besmette zuivelprodukten. Een geval van mastitis bij een rund
wordt beschreven, veroorzaakt door Listeria monocytogenes type l/2a. De behandeling van de
besmette kwartieren met penicilline had onvoldoende resultaat.

In dc literatuur wordt in meerdere gevallen melding gemaakt van een kortdurende uitscheiding
van Listeria-bacteriën via de melk en symptoomloze dragers, echter niet van een langdurige
Listeria-mastitis. gekenmerkt door afwijkende metk. verhoogd celgetal en produktie-verminde-
ring.

SUMMARY Ca.ses of human infection caused by Listeria and resulting from the consumption
of dairy produce contamined by Listeria are referred to in the literature. A case of mastitis in
cattle, caused by \\Ai\\Q.r\\a monocytogenes l/2a. is reported. The result of treatment of the
infected quarters with penicillin was not satisfactory so far.

Several ca.ses ofshort-lived excretion of Listeria bacteria in the milk and carriers not showing any
symptoms are referred to in the literature, whereas cases of prolonged mastitis caused by
Listeria, marked by abnormal milk, increased cell counts and reduced production are not
reported.

In 1926 wcrd ccn ziekte bij konijnen beschreven door Murray et al. (12)gekarakte-
riseerd door hel voorkomen van veel monocyten in het bloed, veroorzaakt dooreen
bacterie door hen genoemd Bacterium monocytogenes later Listeria monocytogenes.
I lel is cen organisme dat ubiquitair voorkomt, zowel in dc grond, als op groentes,
als in slechl aangczuurdc graskuilcn (pH < 5,6). Listeria-infccties worden bij
mensen en alle warmbloedige dieren aangetroffen.

In de periode 1958-1977 werd in Nederland in 793 gevallen Listeria uit mensen
geïsoleerd (11). Bij pasgeborenen en baby\'s beneden dc leeftijd van 2 maanden
konii listeriosis het meest voor, waarbij frequent een meningitis wordt vastgesteld.
Bij oudere mensen komt deze ziekte voornamelijk voor bij diegenen met een
verminderde weerstand bijv. na behandeling met immuno-suppressiva. Isolaties uit
cervix cn vagina resp. uil placenta en lochiën zijn over het algemeen afkomstig van
vrouwen die een met een Listeria geïnfecteerd kind hebben gebaard.
Bij klinisch gezonde mensen werd Listeria in ± 70% van de gevallen uit de faeces
geïsoleerd, bij runderen in ± 10%, van dc gevallen.

Dc epidemiologie is echter nog steeds onduidelijk. Bij runderen met meningitis
wordt dc Listeria-infectie meestal veroorzaakt door het type 4b, terwijl de abortus-
gevallen in ongeveer gelijke aantallen worden veroorzaakt door het type 1 en 4b.
Niet-hcrkauwers vertonen vaak een septicaemie met haardjes in de lever.
Bij kuikens komt type 1 meer voor dan type 4b.

\' Stichling Cic7ondhcidsdlenst voor Dieren in Noord-Brabant, Molenwijkseweg 48, 5258 SC Boxtel.
380 Tijdschr. Diergeneeskd. deet 113. ajl 7. I98fi

Van dc 163 runderen die ten gevolge van een Listcria-infectie hadden geaborteerd
scheidden 26 (16%) Listcria-kicmen kortdurend met de melk uit (4). Bij 10 runderen
was de uitscheiding in zo\'n geringe mate dat de kiem pas na ophoping kon worden
geïsoleerd. In geen van deze gevallen werd een mastitis vastgesteld. Het aspect van
de melk was niet afwijkend, klinisch werden geen bijzonderheden aan dc uier
vastgesteld, productievermindering werd niet vermeld.

In 1983 werd in Massachusetts een ernstig verlopende Listeria-epidcmie vastge-
steld, wellicht veroorzaakt door gepasteuriseerde melk, hoewel Listeria alleen in de
niet-gcpasteuriseerde melk werd vastgesteld (8). Negenenveertig personen werden
ziek, waarvan er 15 personen zijn overleden.

In 1985 werd ecn epidemie ten gevolge van een Listeria-infectie vastgesteld in
Californië, veroorzaakt door Mexicaanse kaas, waardoor aanvankelijk 86 per-
sonen ziek werden en 34 personen zijn gestorven (1).

Van Ulsen (13) isoleerde in 1961 uit de 4 kwartieren van de koe \'Dora\' Listeria
monocytogenes. Ze werd overgenomen door de Veterinaire Faculteit tc Utrecht
afdeling Bacteriologie.

Deze koe scheidde via de melk gedurende \'i\'yd\'ó.r IJsteriu monocytogenesiypt 1(1.11
(111) A B) uit met een aantal kiemen variërend van 2000-20.000 per ml melk. De
melk zager normaal uit. De agglutinatietiter van bloedserum ten opzichte van type
1 varieerde van 1:320 (negatief) tot 1:2560 (positief).

Dora had gekalfd, het kalf Doricntje heeft geen verschijnselen van Listeria ver-
toond, ondanks dat ze met Listeria besmette melk werd gevoed.
Volgens onderzoekingen van Donker-Voet (6) wordt de bacterie Listeria door
pasteurisatie van de melk gedurende 15 seconden op 62,3°C gedood. Fernandez
Garayzabal et al. (7) isoleerden uit 6 van de 28 gepasteuriseerde melkmonsters (15
seconden op 78° C) een pathogene Listeria monocytogenes.

Over de resultaten van pasteurisatie ten aanzien van Listeria zijn de meningen
verdeeld.

De Listeria-stam van koe Dora bleek niet virulent te zijn voor lammeren cn
konijnen, die langdurig met dc besmette melk werden gevoed. Volgens Donker-
Voet (6) zouden dergelijke dragers van Listeria het reservoir zijn voor Listcria-
infecties.

Hayese/ö/. (9)geven aan in Massachusetts en Connecticut 121 ongcpasteuriscerde
melkmonsters en 14 mclkfilters onderzocht te hebben op het voorkomen van
Listeria monocytogenes. Veertien (12%) van dc melkmonsters en 2 (14%) van de
mclkfilters bleken positief tc zijn. Door Brccr (11) werden 799 kaasmonsters
afkomstig uit Zwitserland en Frankrijk op Listeria onderzocht. Zesennegentig
(12%) van deze monsters bevatten Listeria species. Vijftig keer betrof het Listeria
tnonocytogenes en 46 keer Listeria innocua.

Er was geen verschil tussen dc kazen bereid van gepasteuriseerde of nict-gepastcuri-
seerde melk. Listeria werd alleen aangetroffen op de oppervlakten van de kaas.
Echter niet gedurende de eerste 5 dagen na de bereiding.

Conclusie: Listeria komt voor in zuivelprodukten, mogelijk via de omgeving (kuil-
voer, oppervlaktewater cn dergelijke), mogelijk via symptoomloze dragers.

In het kader van de georganiseerde mastitis-bestrijding werden van een bedrijf (S) in verband
met het hoge celgetal van de tankmelk (650.000/ml melk) en een aantal individuele koe-
mclkmonsters met celgetallen hoger dan 1.000.000, alle koeien individueel onderzocht.
Kwartiermelkmonsters van 32 koeien werden met behulp van de Milk Cell Counter (MCC)
(11) onderzocht op het aantal ontstckingscellen. De melkmonsters werden tevens bacterio-
logisch onderzocht door ze met behulp van een swab te enten op een bloedagarmedium en
een HET-medium (14) op rechthoekige schalen zoals aangegeven door Jaartsveld (10).

Het resultaat van deze onderzoekingen bij de koe Helma was als volgt: De melk van
beide achterkwartieren was gelig cn wat vla-achtig, docb niet gevlokt. De koe is
geboren in 1982, beeft 2x normaal gekalfd en was 5 maanden drachtig.
Op de bloedagar werd uit beide achterkwartieren een reincultuur van haemolyti-
sche koloniën geïsoleerd. Op het HET-medium werd geen groei waargenomen.
Volgens het gram-preparaat waren het kleine positieve staafjes katalase positief,
oxydase negatief. De bacterie was beweeglijk bij kamertemperatuur (duikelend) en
onbeweeglijk bij 37° C. Op grond van de biochemische kenmerken werd de bacterie
getypeerd als zijnde een Listeria.

Door hel RIVM te Bilthoven werd deze stam getvpeerd als Listeria monocytogenes
type l/2a(I, I1,(III)-A B).

Het celgetal van de melk afkomstig van de beide achterkwartieren was sterk
verhoogd. Samengevat was het resultaat als volgt:

Bij een tweemaal herhaald onderzoek werden dezelfde resultaten verkregen. Daar
de Listeria-stam in vitro gevoelig bleek voor penicilline werd geadviseerd de koe
hiermee te behandelen. Penicilline\' werd parenteraal toegediend, 3x 50 ml met een
tu.s.sentijd van 24 uur (10\'E penicilline per keer).

Het aantal geïsoleerde Listeria-kiemen was duidelijk afgenomen nl. van ± 10\' tot
102 per ml melk, doch niet geheel verdwenen. Een weck na de behandeling kwam
het aantal Listeria-kiemen weer op het oorspronkelijke niveau.
Bij navraag aan de eigenaar bleek dat de melkproductie van de koe Helma de laatste
tijd abnormaal was gezakt (± 25%), de melk een wat romig aspect had gekregen.
Gezien deze mededelingen en de laboratorium-uitslagen kan hier gesproken
worden van een mastitis van beide achterkwartieren, veroorzaakt door Listeria
monocytogenes Xypt l/2a.

Dc tiler van hel bloed ten opzichte van Listeria werd ook door het RIVM bepaald.
Deze bleek bij herhaling tnel een tussentijd van enkele weken 1:640 te zijn ten
opzichte van het type l/2a.

Met dank aan het RIVM te Bilthoven voor de uitgevoerde bepalingen, aan collega F. ï. M.
Otten te Geertruidenberg voor ingestelde behandelingen en begeleiding, aan mej. A. van
Boxtel voor het typewerk en de correcties cn aan de heer T. J. O. Scheepens, afdeling
Rundvee voor de monstername.

1. Anonymus. Listeriosis outbreak associated with Mexicanstyle cheese - California. Morbid Mortal
Weekly Rep 1985; .34: 357-9.

2. Brecr C. Listeria in cheese. W.H.O. Consultation Listeriosis Berlin (West), 1986.

3. Celgctalbepaling. I.D.F. Document 132, 1981. Laboratory methods for use in mastitiswork.

5. Dijkstra RG. A fifteen years survey of isolations of Lhleria monocytogenes out of animals and the
environment in the northern Netherlands (1970-1984). ISOPOI. Nantes, 1985.

7. Fernandez Garayzabal .IF, Dominguez Rodriguez L, Varquez Boland JA, Blanco Cancelo JL ct
Suarez Fernandez G. Listeria monocytogenes dans le lait pastcurisé. Can J Microbiol 1986; 32:
149-50.

8. Fleming DW. Cochi SL. Mac Donald KL. Brodum J. Hayes PS, Plikaytis BD, Holmes MB,
Audurier A, Broome V, and Reingold AL. Pasteurized milk as vehicle of infection in an outbreak of
listeriosis. N Engl J Med 1985; 312: 404-7.

9. Hayes PS, Feeley JC, Graves LM, Ajello GW, and Fleming D W. Isolation of Listeria monocytoge-
nes from Ran Milk. Applied and Environmental Microbiology 1986; 51: 438-40.

10. .laartsveld FHJ. Massaal bacteriologisch onderzoek van melkmonsters voor een georganiseerde
mastitisbestrijding bij runderen. Tijdschr Diergeneeskd 1962; 87: 1088-92.

11. Kampelmachcr EH en Noorle-Jansen LM van. Listeriose bij mens en dier in Nederland (1958-
1977). Ned Tijdschr Geneeskd 1979; 123: 557-64.

12. Murray EGG. Webb RA. and Swann MBR. A disease of rabbits characterized by a large mono-
nuclear leucocytosis, caused by a hitherto undescribed bacillus Bacterium monocytogenes (n.sp.).
J Pathol Bacterial 1926: 29: 407-.39.

14. Voorschrift voor het onderzoek van kwartiermelkmonsters op pathogene kiemen. Stichting Ge-
zondheidszorg voor Dieren 1973: 45: 941a.

Vreede RW, Maartsense E, Bumkens M en
Dijk WC van. Cave canem: foudroyant be-
loop van sepsis na hondebeet. Ned Tijdschr
Geneeskd 1987; 131: 1674-6.

De auteurs, werkzaam bij de Stichting Sa-
menwerking Delftse Ziekenhuizen, afd. Me-
dische Microbiologie, beschrijven de ziekte-
geschiedenis van een 68-jarige man, die
overleed wegens sepsis na een hondebeet.
Bekend is het voorkomen van een P. multo-
cida- of 5. a«re«5-infectie na een hondebeet.
Wat zeldzamer zijn infecties door anaerobe
bacteriën (Bacteroidesspp. o[Fusobacterium
spp.). In dit geval betrof het een patiënt, die
al in comateuze toestand in het ziekenhuis
werd opgenomen. Alle klinische en labora-
toriumbevindingen pasten bij een toxisch in-
fectieuze shock en een Gram-negatieve sep-
sis leek erg waarschijnlijk. 36 Uur na opname
overleed de patiënt ondanks ingestelde the-
rapie met cefuroxim en gentamicine. Zijn
echtgenote deelde mee, dat hij 3 dagen tevo-
ren door een hond was gebeten. De dag na
het overlijden waren de bloedkweekbuizen
nog helder, doch in de Gram-preparaten
werden Gram-negatieve bacteriën gezien.
Deze bleken na 1 week (!) te groeien op
beënte bloedagarplaten en werden gedeter-
mineerd als DF2-bacteriën.
In het artikel wordt ingegaan op infecties
door deze bacteriën, die normaal op het
tandvleesslijmvlies van honden worden ge-
vonden. Verwezen wordt naareen artikel uit
1986 in de New EiiglJ Med. waarin een over-
zicht van DF2-infecties na hondebeten
wordt gegeven naar aanleiding van een ern-
stige infectie bij een 39-jarige vrouw. De
term DF is afkomstig van \'dysgonic fermen-
ter\' en wordt als naam voorlopig zo erkend
door de Centers for Disease Control. De
bacteriën zijn ongevoelig voor gentamicine
(!), doch goed gevoelig voor penicilline. De
gebruikelijke therapie na een hondebeet —
passend bij een eventuele Pasteurella-infec-
tie — met penicilline zou dus ook een infec-
tie met DF2 moeten couperen. Volgens het
artikel in de New Ertgl.JMedis dit echter niet
altijd zo, vooral niet als sprake is van im-
muundeficiëntie, bijv. zoals bij gesplenec-
tomeerde patiënten.

Spontaan optreden van verschijnselen van
atrofische rhinitis (AR) op 5 bedrijven was
aanleiding tot nader onderzoek.
Op 12 van de 49 onderzochte bedrijven werd
de ziekte vastgesteld; hierbij waren de neus-
bloedingen het meest opvallend. Op 1 be-
drijf vertoonden alle lammeren van 2-6
maanden een purulente rhinitis en de oude-
ren neusbloedingen. Neusbloedingen niezen
kwam op alle bedrijven voor; sommige
lammeren hadden pijnlijke, zachte neuzen
en enkele oudere geiten een misvormde
neus. De verschijnselen waren op bedrijven
met een slechte huisvesting het ernstigst. Bij
navraag bleek dat de verschijnselen al 3 jaar
bestonden en vooral in het voorjaar en de
zomer bij lammeren. Aangekochte dieren
vertoonden als regel in het eerstvolgende
voorjaar ernstige verschijnselen. Wat de ver-
spreiding betreft bleek dat op 16 bedrijven
rammen werden uitgewisseld (op 8 van de 12
aangetaste); 1 aangetast bedrijf had aan-
koopcontacten en de 3 overige waren buurt-
bedrijven.

De koppen van 24 geiten werden onder-
zocht; 9 neuzen waren gezwollen, 14 hadden
conchae-afwijkingen met matige tot ernstige
atrofie. Voorts was er asymmetrie en devia-
tie van het neustussenschot.
Op 3 van de 5 in het bacteriologisch onder-
zoek betrokken bedrijven werden toxine-
producerendeP. multocida, alsmede niet-to-
xinogene stammen, allen van het serotype D
geïsoleerd uit dc neusswabs. Op grond van
chemische eigenschappen werden alle 110
cultures getypeerd als P. multocida subsp.
multocida.

15 Lammeren van 1 week oud werden alter-
natief geïnoculeerd met P. multocida van gei-
ten en varkens met klinische AR. Vooraf
waren de neuzen behandeld met I ml azijn-
zuur 1%. 7 Lammeren werden na 10 weken
opnieuw op deze wijze \'geënt\'.

Op een leeftijd van 35 weken vertoonde I
lam uit de twee keer geïnoculeerde groep na
sectie ernstige AR; 4 anderen uit beide
groepen afkomstig inatige verschijnselen.

Klinische verschijnselen werden niet waar-
genomen. Evenmin werd bij eerder geslachte
lammeren bij sectie afwijkingen vastgesteld.

Vergelijking van de werking van twee
soorten boli met oxfendazole tegen long-
worminfecties bij kalveren.

Jacobs DE, Thomas JG, Foster J, Fox MT,
and Oakley GA. Oxfendazole pulse release
intraruminal devices and bovine parasitic
bronchitis: Comparison of two control stra-
tegies in a field experiment. The Veterinary
Record 1987: 121: 221-4.

In de rundveehouderij is een aantal soor-
ten boli beschikbaar dat met een speciale
pillenschieter kan worden ingegeven en
waaruit gedurende een langere periode con-
tinu een anthelminticum vrijkomt of waar-
uit die vrijgave stootsgewijs op bepaalde
tijdstippen geschiedt. De bedoeling is, dat
op een gemakkelijke wijze een klinische ne-
matodeninfectie wordt voorkomen.
In het onderhavige onderzoek worden 2 boli
vergeleken in hun werking ten opzichte van
optredende longworminfecties. De ene bolus
geeft om de drie weken een dosis oxfenda-
zole af en is bedoeld om aan kalveren te
worden toegediend, voordat ze in de weide
worden gebracht: profylactische behande-
ling. De andere bolus heeft een extra com-
partiment, waaruit direct na het inbrengen
in het kalf de eerste dosis oxfendazole vrij-
komt: therapeutische behandeling. Deze laat-
ste bolus is bedoeld om klinische verschijn-
selen van een nematoden-infectie te coupe-
ren of het ontstaan daarvan tc verhinderen
bij het grazen in een besmet weiland.
Met behulp van kalveren met een patente
longworminfectie werd een zware grasland-
besmetting gecreëerd op het moment van
uitbrengen vroeg in het voorjaar. Eén groep
kalveren werd uitgebracht na het inbrengen
van de profylactische bolus, een tweede
groep bleef voorlopig onbehandeld. Na 23
dagen werden in deze groep de eerste ver-
schijnselen van een longworminfectie waar-
genomen, met ernstige ademhalingsafwijkin-
gcn 10 dagen later. Een behandeling met de
therapeutische bolus werd op dag 42 inge-
steld.

Het blijkt, dat de therapeutische behande-
ling de uitbraak van parasitaire bronchitis
goed onderdrukt, maar gelet op de ver-
schillen in gewichtstoename, moet de voor-
keur worden gegeven aan de profylactische
behandeling. Hierdoor wordt bovendien de
graslandbesmetting laag gehouden, hetgeen
een epidemiologisch voordeel is.
Het is verder gebleken, dat de oxfendazole-
dosering om de 3 weken voldoende is om een
prepatente infectie te laten ontstaan kort
nadat een dosis is vrijgekomen, zodat een
immuniteitsopbouw mogelijk blijft.

Schöss P. Neues über die Rhinitis antro-
phicans des Schweines. Wiener Tierärztliche
Monatsschrift 1987; 74: 301-5.

Schöss, dierenarts bij de Gezondheidsdienst
Weser-Ems schrijft dit artikel over atrofi-
sche rhinitis (AR), waarbij een benadering
naar voren komt die in grote lijnen overeen-
komt met die in ons land.
Wat de etiologie betreft wordt aan Borde-
tella bronchiseptica een slijmvliesbeschadi-
gende rol toegedacht door middel van exo-
toxinen. De exotoxinen van Bordetella bron-
chiseptica zijn echter niet in staat tot blijven-
de conchae atrofie op slachtrijpe leeftijd.
Daarin lijkt haar rol van gangmaker verge-
lijkbaar met die van slechte stalklimaatfac-
toren zoals ammoniak, te droge lucht en
stof

Voor het klassieke beeld van AR is toxine-
vormende Pasteurella multocida (Pm*) no-
dig. De exotoxinen van Pm\' werken immu-
nogeen. Echter tot heden is het niet gelukt de
antistoffen hiertegen aan te tonen in bloed-
sera. Wel gelukt dit na vaccinatie met Pm*.
Er wordt verondersteld dat dit verschil te
danken is aan een meerdere toxinen resorb-
tie na vaccinatie. Dat zou dan ook resulteren
in een betere immuniteit na vaccinatie dan
na natuurlijke infectie.
Om AR totaal te doen verdwijnen van een
bedrijf zijn medicatie, vaccinatie en aanpas-
sing in de bedrijfsvoering vaak niet vol-
doende, maar moet totaal gesaneerd en aan-
gekocht worden van erkend vrije bedrijven.
De vrije bedrijven zijn niet alleen klinisch
vrij en bij conchae-onderzoek, maar ook
blijken deze bedrijven vrij te zijn van Pm*.
Op 30 van 32 AR-bedrijven werd Pm\' vast-
gesteld, echter op geen van 32 onverdachte
bedrijven werd Pm* geïsoleerd. Al met al
wordt het toxine-onderzoek dus een belang-
rijke aanvulling geacht bij het totaal van het
diagnostisch arsenaal.

De afgelopen driejaar hebben de Arbeidsin-
spectie te Groningen en de Gezondheids-
dienst voor Dieren in Noord-Nederland te
Drachten gezamenlijk een onderzoek ge-
voerd naar de gevaren die ontstaan in lig-
boxstallen bij het mixen van mest. De resul-
taten zijn zodanig dat iedere veehouder
hiervan kennis zou moeten nemen en onder
andere zijn methode van werken bij deze
werkzaamheden opnieuw kritisch moet be-
zien.

In het onderzoek zijn dertien bedrijven op-
genomen waar sterfte van vee was voorge-
komen en soms lichte vergiftigingsverschijn-
selen bij mensen. Daarnaast werden negen
bedrijven onderzocht waar zich geen klach-
ten hadden voorgedaan tijdens het mixen.
Ondubbelzinnig werd duidelijk dat er geen
wezenlijke verschillen tussen de bedrijven
waren aan te geven. Op elk bedrijf moet dan
ook in principe er rekening worden ge-
houden dat moeilijkheden kunnen optreden.
Op vele bedrijven moeten zich in het ver-
leden dan ook hachelijke situaties hebben
voorgedaan, maar doordat de vrijkomende
gassen niet met de menselijke zintuigen zijn
waar te nemen, wordt dit niet onderkend.

Blauwzuurgas en zwavelwaterstof
Van de vrijkomende gassen zijn blauwzuur-
gas en zwavelwaterstof veruit de gevaarlijk-
ste. Zwavelwaterstof komt voorl uit de ver-
gisting van de mest en blauwzuurgas uit de
in het veevoer aanwezige cyaniden. Tijdelijk
en plaatselijk kunnen zich in de stal concen-
traties voordoen van deze gassen, die afzon-
derlijk al acuut de dood kunnen veroor-
zaken. Nieuw in dit onderzoek is dat voor
het eerst blauwzuurgas tijdens het mixen
werd aangetoond. Voorts is hel nieuw dal in
rundveestallen dergelijke hoge concentraties
zwavelwaterstof tijdens deze werkzaamhe-
den werden gemeten. Duidelijk moet zijn
hoe gevaarlijk dit mengsel van gassen voor
hel leven van mens en dier is. Het grootste
gevaar is dal men bij de gemeten concentra-
ties van met name zwavelwaterstof binnen
enkele seconden het bewustzijn verliest (hel
zogenaamde \'knock-down effect\') en de dood
daarna zeer snel intreedt.

Hoe de gevaren te voorkomen?
Onderzocht werden de factoren die van in-
vloed zijn op de hoogte van de concentraties,
zoals mestopslag, mestbewerking en in- en
externe factoren die van invloed zijn op de
ventilatie van de stal. Dil levert voor de be-
slaande praktijksituaties de volgende advie-
zen op die kunnen bijdragen tot een relatief
veiliger situatie:

— Zorg vooreengoede luchtafvoer(nok)en
praktisch regelbare luchtinlaten (minimaal
1.600 cm^/dier). Zowel de luchtinlaten als
ook de luchluillaat blijken in de praktijk
vaak onvoldoende.

— Bij gesloten cjeuren kan hel aanbrengen
van dubbele kleine deuren een positieve bij-
drage leveren.

— Dieren uil hoeken verwijderen en op af-
stand houden door middel van hekken.

— Mix steeds in de morgenuren. Mixen in de
namiddag zou kunnen betekenen dat giftig
gas zich ophoopt in de melkstal met moge-
lijk kwalijke gevolgen voor mens en dier
tijdens het melken.

— Toerental van de mixer geleidelijk opvoe-
ren en na afloop weer geleidelijk verminde-
ren.

— Kom zelf zo weinig mogelijk in de stal
(alleen voor het houden van toezicht en dan
nog slechts op de voergang). Zorg vooral dal
kinderen niet in de stal komen of inde buurt
van de mixput. Zij komen al bij veel lagere
concentraties in de problemen, terwijl zij
(dichter bij de vloer) hogere concentraties
inademen.

— Boven de mixput, tot ongeveer twee me-
ter, kunnen hoge concentraties gassen voor-
komen, vooral als deze aan de lij-zijde van
de stal is gelegen.

— Wanneer uw dier onwel wordt, probeer
dan niet direct te redden, maar zet de trekker
af, haal hulp en wacht minstens vijf minuten.
Uw leven is belangrijker dan dat van uw
dier.

— Bij vergiftigingen is het inademen van
frisse lucht het allerbelangrijkste. Bij ern-

stige vergiftigingen van de mens dient naast
de gebruikelijke EHBO ook de huisarts di-
rect te worden gewaarschuwd.

Meer onderzoek noodzakelijk
Voorts wordt er in dit onderzoek op gewe-
zen dat in de huidige praktijk ook bij het
nemen van bovengenoemde voorzorgen toch
nog risicovolle situaties kunnen optreden.
Er wordt d-^n ook voor gepleit dat er verder
onderzoek wordt verricht naar meer funda-
mentele oplossingen van deze problematiek,
waartoe in dit rapport een aantal aanzetten
wordt gegeven. Het rapport kan door be-
langstellenden bij genoemde organisatie
worden aangevraagd.

In de loop van 1988 zal de verhuizing van de
Faculteit der Diergeneeskunde naar de Uit-
hof voltooid worden. Het terrein \'van de
Biltstraat tot aan de Numankade\' wordt dan
definitief door de Utrechtse samenleving in
gebruik genomen.

— zoveel (inter)nationaal befaamd weten-
schappelijk onderzoek werd uitgevoerd:

— sedert 1821, zoveel onderzoekers, docen-
ten en studenten werkten, successen behaal-
den, teleustellingen verwerkten; kortotn waar
de diergeneeskunde heeft gebloeid;

— ook de Nederlandse dierenhouders (wie
dus niet) dierbare herinneringen aan koeste-
ren.

Deze verhuizing mag dus gewoon niet
onopgemerkt voorbij gaan.
Op 17 juni a.s., gedurende de middag en de
avond, zal daarom een - hopelijk onvergete-
lijk - feest worden georganiseerd op het oude
terrein aan de Biltstraat voor (oud)medc-
werkers van de Faculteit, studenten en af-
gestudeerden.

Het Centraal Diergeneeskundig Instituut
heeft in samenwerking met de Gezondheids-
dienst voor Dieren in Noord-Brabant rond-
om de gemeente Budel in de Brabantse
Kempen in levers en nieren van geslachte
runderen, cadmium aangetroffen.
De verontreiniging is afkomstig van ver-
scheidene zinkfabrieken, die in het verleden
een thermisch raffinageproces hebben toe-
gepast, waarbij de omgeving met onder an-
dere zink en cadmium werd vervuild. In-
middels is men overgegaan op andere pro-
duktietechnieken, zodat van verdere milieu-
aantasting nauwelijks meer sprake is.
Rundvee afkomstig uit het gebied neemt met
het gras en hooi de milieuverontreinigde stof
op; deze accumuleert vooral in de nieren.
Het CDI stelde vast dat in 217t van de on-
derzochte nieren de huidige norm voor
cadmium in rundernier werd overschreden:
zelfs bij 3% van de levers werd een norm-
overschrijding vastgesteld. De effecten
werden gemeten in een straal van 2Ü km
rond de fabrieken.

Hoewel er geen sprake is van vergiftigingen
van de dieren en er geen gevaar is voor con-
sumptie van vlees afkomstig uit het betrok-
ken gebied, dient er wel een voortdurende
controle van cadmium in orgaanvlees van
geslachte runderen te worden uitgevoerd.
Nadere inlichtingen: Dr. A. .1. Baars, Cen-
traal Diergeneeskundig Instituut, Edelhert-
weg 15, 8219 PH Lelystad. Tel.: 03200-
7391 I of 03417-60273 (privé).

De Nederlandse productie van konijnevlees
is de laatste vijftien jaar van 2.000 naar bijna
10.000 ton per jaar gestegen. Er zijn in ons
land al zestig bedrijven met vierhonderd
voedsters, tweehonderd met tussen de vijftig
en vierhonderd voedsters en enkele honder-
den kleinere bedrijven. Deze groei is onder
andere veroorzaakt door toenemende pro-
blemen in de veehouderij, waardoor vooral
varkenshouders naar alternatieven gingen
zoeken. Op haar beurt levert ook de inten-
sieve konijnenhouderij, die gebruik tnaakt
van batterijkooien, problemen op.

Om deze redenen is de vakgroep veehoude-
rij van de landbouwuniversiteit begonnen
met onderzoek naar het gedrag van ko-
nijnen. De onderzoekster mw. ir. M. de Jong
zal ondermeer studie maken van de invloed
die de huisvesting heeft op het gedrag en de
voortplanting van konijnenvoedsters. In dit
onderzoek wordt het gedrag van konijnen in
batterij-draadkooien bestudeerd naast dat
van dieren die in groepshuisvesting worden
gehouden. De onderzoekster zal vooral stu-
die maken van het gedrag van voedsters met
jongen.

In de konijnenhouderij treedt vooral in de
eerste weken na de geboorte veel sterfte op,
waarschijnlijk veroorzaakt door abnormaal
gedrag van de moeder. Het vermoeden be-
staat dat dit gedrag verband houdt met de
huisvesting. De gedragsonderzoekers van de
Landbouwuniversiteit hebben de afgelopen
jaren al enkele kleinere onderzoeken met
konijnen gedaan, zoals naar de invloed van
vroege ervaringen op later gedrag en de in-
vloeden van een kale vloer of stro in de
hokken.

Internationaal heeft het onderzoek naar het
gedrag van konijnen zich hoofdzakelijk be-
perkt tot in het wild levende dieren. Dat
gebeurde vooral in Australië en Nieuw-
Zeeland, omdat daar plagen bestreden moes-
ten worden. Uit die onderzoekingen komen
enkele opvallende zaken naar voren.
Zo is gebleken dat de voedster maar één keer
per etmaal de jongen zoogt. Ze maakt
daarna het hol dicht en blijft uit de buurt van
het nest om geen roofdieren aan te trekken.
Dat dichtstoppen van het nest en weggaan
kan in een kooi uiteraard niet. Dat zou een
reden kunnen zijn voor afwijkend gedrag
zoals kannibalisme, helemaal geen nest
maken, het werpen van jongen op de roos-
ters of het nest van de jongen te bevuilen.

Konijnen zijn schrikachtige dieren. In het
wild zoeken ze bij onraad onmiddelijk be-
schutting. In een kooi echter springt de
voedster dan bij de jongen in de nestkast met
de kans dat ze haar eigen jongen dood trapt.
Er komen wel veel verschillen tussen voed-
sters voor. Sommige vertonen nooit afwij-
kend gedrag, andere vaak. Er wordt op dat
punt wel selectie toegepast, maar er blijven
afwijkingen voorkomen.
De huisvesting is ook hier de belangrijkste
oorzaak. Als de konijnen in hun natuurlijke
situatie vergeleken worden met die in een
kooi, dan leven de kooidieren steeds op de
rand van hun aanpassingsmogelijkheden.

Daarom is onderzoek naar de huisvestings-
mogelijkheden belangrijk. Ir. De Jong heeft
voor haar onderzoek twee stallen ingericht:
een met traditionele kooien uit de Neder-
landse konijnenhouderij en een met een
Zwitsers groepshuisvestingssysteem. In de
Zwitserse groepshuisvestingsmethode ko-
men geen gedragsafwijkingen voor; het is
dus een interessant systeem om mee te verge-
lijken en om meer ervaringen op te doen.
Vergelijking met in het wild levende dieren is
niet mogelijk omdat die moeilijk te observe-
ren zijn. In het onderzoek wordt ook ge-
bruik gemaakt van kooien die aan elkaar
gekoppeld worden, zodat de dieren meer
ruimte hebben om afstand tot de nesten te
nemen. Ir. De Jong wil nestkastjes bouwen
met een gangetje eraan waardoor de voeds-
ters verder verwijderd zijn van hun jongen.

Ir. De Jong heeft de beschikking over twee
groepshuisvestingen met elk vijf voedsters
en een ram en over een aparte stal voor 50
dieren in batterijkooien. Net als in de fokke-
rij maakt ze gebruik van witte Nieuw-Zeelan-
ders (albino\'s), een middelzwaar ras dat een
goede vleesaanzet heeft. Deze konijnen heb-
ben behaarde voetzolen waardoor er geen
beschadigingen optreden als ze op gaasbo-
dems worden gehouden en het zijn boven-
dien goede moeders. In de houderij levert
een voedster per jaar ongeveer 40 mestko-
nijnen. Dat aantal zou nog wat hoger kun-
nen zijn als de vrij grote sterfte verminderd
zou kunnen worden.

De konijnenhouderij is een opkomende be-
drijfstak, waarvan de producten voor negen-
tig procent geëxporteerd worden; in ons
land wordt nog maar weinig konijnevlees
gegeten, maar de EG kan niet in de eigen
behoefte voorzien. Daarom worden veel
konijnen naar Europa geëxporteerd uit
China en Oost-Europa. Nederland expor-
teert vooral naar Zuid-Europa.
Er is al veel belangstelling getoond voor het
onderzoek van de Landbouwuniversiteit. Ir.
De Jong is de enige in Europa die bezig is
met gedragsonderzoek. Daarnaast wordt op
het onderzoeksinstituut Spelderholt onder-
zoek gedaan naar voergebruik en ziekten.

Ook de proefdierenwereld heeft belangstel-
ling, want ook daar wil men meer aandacht
besteden aan welzijn en huisvesting van ko-
nijnen. Tenslotte zal het onderzoek ook ge-
gevens opleveren voorhouden van konijnen
als liefhebberij.

The Royal Veterinary College,
University of London,
1988 Residency Programme,
stage 2

In continuation of its Residency Programme for
the training of veterinary clinical and paraclinical
specialists (it is expected that at least twelve
residents will be in post during the current year),
the College now invites applications for the
following posts.

Applications are invited from vetcrinary graduates
under age 30 with at least one year\'s relevant
experience, preferably two, and holding a quali-
fication registrable with The Royal College of
Veterinary Surgeons.

Leverhulme residency in sheep and goat medicine
This post is concerned with health and produc-
tion.

The above are funded jointly by The Leverhulme
Trust and the University of London and are based
in the Department of Veterinary Medicine and
Animal Husbandry.

This post is funded through the UGCand is based
in the Department of Veterinary Surgery and
Obstetrics.

Interested persons are encouraged to get in touch
with the head of department; Profe.ssor L. C.
Vaughan for Veterinary Surgery and Obstetrics
and Profesor J. E. T. Jones for Veterinary Medi-
cine and Animal Husbandry (telephone: Potters
Bar 55486).

Appointments are for 3 years. Successful appli-
cants will be required to undertake specialised
training and training in teaching methods and to
register for appropriate postgraduate qualifica-
tions.

Salary within the range£ 9,578 to £ 12,408 accord-
ing to age and experience. Superannuation under
the Universities\' scheme.
Free quarters will be provided.

Veterinary College, Royal College Street, London
NWl OTU. Telephone: 01-387 2898.

Hoewel de tijd van Claude Bernard. Pasteur en
anderen, toen het Frans een van de belangrijkste
voertalen in de medische litaratuur was. al lang
voorbij is, verschijnen nog heel wat veterinaire
handboeken in het Frans.

De titel van dit nieuwe boek wekt de indruk dat
het een manual is met alle zinvolle informatie met
betrekking tot alle disciplines van de diergenees-
kunde. Echter geeft de ondertiteling \'Formulaire
Vétérinaire de pharmacologie. de thérapeutique
et d\'hygiène\' beter aan dat in dit boek de meeste
aandacht wordt besteed aan therapeutica.
Immers, de helft van het boek (hoofdstuk 1:
\'Pharmacie Vétérinaire\' is gewijd aan farmacie,
farmacokinetiek, farmacologie, en farmacothe-
rapie. Doseringen en indicaties van vele medicijnen
voor de meeste huisdieren zijn hier snel terug te
vinden. Dit compendium is vrij compleet. Daarna
volgen in hoofdstuk 2 (\'Normes biologiques et
zootechniques. Eléments de propédeutique\').
meestal in de vorm van tabellen beknopte over-
zichten van normaal waarden van biologische en
zoötechnische eenheden (inclusief voeding) voor
vele diersoorten, zoals hond, kat, paard, varken,
rund, schaap, geit, konijn en kip. De hoofd-
stukken 3 cn 4, \'aide-mcmoire thérapeutique\' en
\'affections et maladies spécilïques\', zijn een alfa-
betisch gerangschikte catalogus van gemeenschap-
pelijke en diersoortspecifieke ziekten.
Deze opzet is niet echt praktisch en doet wat
obsoleet aan in de hedendaagse geneeskunde waar
probleem- of orgaansysteemgerichte aanpak dui-
delijk prevaleert. Bovendien is de behandel ing van
de diersoortspecifieke ziekten niet altijd even-
wichtig. Zo worden ziekten bij wild. vissen en
bijen behandeld. fJaarentegen worden gezelschaps-
vogels zoals kanarie en psittaciformen.en kleinere
gezelschapsdieren zoals cavia en hamster volledig
weggelaten. Toch kan dc lezer, wanneer de dia-
gnose is gesteld, nuttige en gedetailleerde infor-
matie vinden met betrekking tot dc medicamen-
teuze behandeling.

Het laatste hoofdstuk over veterinaire wetgeving
in Frankrijk zal voor de Nederlandse dierenarts
van weinig belang zijn.

Geconcludeerd is dit voor 390 FF een klein maar
dik boek dat, in het bijzonder in de breedte veel
gebieden van de diergeneeskunde dekt. Dc prak-
ticus, die niet voor de Franse taal terugschrikt, zal
daaruit veel, vooral farmacotherapeutische in-
formatie kunnen putten.

Norden Europe S.A. in België (een SmitliKline
Beekman Company) neemt in Nederland en Bel-
gic Syntex International (Animal Health Divi-
sion) over, in hei kader van verdere uitbreiding
van haar veterinaire activiteiten.
Evenals in Amerika produceert Norden S.A. vete-
rinaire produkten die uitsluitend aan en via de
dierenarts geleverd worden.
In Nederland gebeurt dit via de afdeling Norden
Laboratories, onderdeel van SmithKline Dierge-
neeskundige produkten B.V. in Zoetermeer.
Deze laatstgenoemde firma is vanaf 1 maart 1988
verantwoordelijk voor alle activiteiten van de
Animal Health Division van Syntex International
B.V. Met uitzondering van Aujeszky MK 35,
Sarco, Synchrosept en de Synanthic produkten
wordt het gehele leveringsprogramma van Syntex
door Norden Laboratories in haar programma
opgenomen.

SmithKline Beekman. Animal Health Products,
de overkoepelende organisatie die wereldwijd alle
diergeneeskundige activiteiten van SmithKline
bundelt, behaalde in 1987 een omzet van meer dan
300 miljoen dollar.

De acquisitie van Syntex International is een uit-
breiding van activiteiten die strategisch beoogt
SKB Animal Health Products\' positie bij de
leidinggevende industrieën verder te verstevigen.
Saderc inlichlingen: SmithKline Diergeneeskun-
dige Produkten B.V. Afdeling Norden Laborato-
ries, I ranklinstraat 3, 2713 RE Zoetermeer. Tel.:
079 - 41 13 21.

Met Diatrini 24\'/ voegt AUV een bijzonder effec-
tief middel toe aan de reeks veel gebruikte injec-
tievloeistoffcn. Diatrim 24% is in/etbaar ter be-
handeling van acute cn chronische bacteriële
infecties van respiratie-apparaat, maagdarmka-
naal cn urogcnitaal-apparaat bij grote cn kleine
huisdieren. Verdere indicaties zijn mastitis bij
herkauwers en zeugen, hoef- cn klauwontstekin-
gen cn bestrijding van secundaire infecties bij vi-
rusaandoeningen cn mycoplasma-infecties.
Diatrim 24\',^ ontleent haar effectiviteit aan de
eigenschappen van en interactie tussen de beide
werkzame bestanddelen in de samenstelling: tri-
methoprim en sulfadiazine. Sulfonamiden remmen
op basis van ccn compctatief antagonisme met
para-aminobenzoëzuur de DNA-synthcse en dc
vorming van RNA en eiwit in bacteriën. Bijko-
mend effect is dc remming van koolzuuranhy-
drase in de bacteriële stofwisseling. Trimethoprim
werkt bacteriostatisch met een breed antibacte-
rieel spectrum. Het poientieert dc werking van
sulfonamiden waardoor bactericide werking ont-
staat. De combinatie maakt verlaging van de dosis
sulfonamiden mogelijk, waardoor de kans op ne-
venwerkingen van sulfonamiden vermindert.
Sulfadiazine heeft een lage plasma-ciwitbinding
waardoor snel goede therapeutische wecfselspie-
gels ontstaan. Al binnen I tot 2 uur na injectie
bereikt Diatrim 24% therapeutische plasma-
waarden.

Nieuw in Nederland is Equitop, geïntroduceerd
en ontwikkeld door Boehringer Ingelheim uit
Alkmaar. In de paardenwereld is Boehringer In-
gelheim tot dusver vooral bekend om haar pro-
dukten Ventipulmin en Sputolysin.
Equitop is een volledig en veelzijdig conditicblok
voor paarden. Het bevat in totaal maar liefst 14
vitamines, 5 mineralen en 7 sporenelementen. Het
onderscheidt zich vooral doordat het caroteen
bevat, een hoog gehalte biotine heefl en een uit-
stekende Calcium-Eosfor-verhouding kent.
Caroteen is vooral in de maanden februari tot en
met mei van belang. Het caroteen-gehalte in het
normale voer is tijdens deze periode zeer laag.
.Juist in deze maanden is een goed caroteen-ge-
halte van belang voor een goede vruchtbaarheid.
Equitop vergroot de weerstand tegen ziektes en
infecties. Het bevordert tevens de eetlust en dc
spijsvertering. Het is opmerkelijk compleet.
Vooral in het dekseizoen is het verstandig hel
normale rantsoen aan tc vullen met Equitop.
Equitop is uitsluitend verkrijgbaar bij de dieren-
arts. Door de speciale produktiemethode is het
produkt tot 1 jaar na produktie houdbaar.

Duphar Nederland B.V. heefl zojuist Poulvac
Chic V.A. geïntroduceerd: een levend gevries-
droogd virusvaccin, op basis van dc REO-virus-
stam SI 133 tegen tenosynovitis bij kuikens en
ouderdieren (syn.: besmettelijke hakpees (.schede)
onsteking; virale arthritis; infectieuze Synovitis),.
Daardoor wordt de pluimveevermeerderaar de
mogelijkheid geboden om ouderdieren vooraf-
gaande aan de geïnactiveerde afenting met Poul-
vac i-V.A. te \'prmien\' met levende entstoL
Veroorzaker van dc ziekte is een REO-virus, dat
verticaal, dus van het moederdier op de nakome-
lingen, kan overgaan, maar zich ook horizontaal
kan verspreiden, dus van kuiken naar kuiken
(voornamelijk via de mest).
Enten van de moederdieren voorkomt verticale
transmissie cn verschaft de kuikens een hechte
maternale immuniteit, die de eerste 3-4 weken
horizontale infectie voorkomt.
Voor inlichlingen: Drs. E. de Nie, dierenarts, tel.
020-44091 I, toestel 141.

Deeember 1987 heelï Aesculap Duitsland, de uit-
gebreid beproefde heupimplantatieset voor
honden vrijgegeven voor verkoop. De set is in één
maat voor alle hondenrassen vanaf 25 kglichaams-
gewicht geschikt.

Aesculap heeft een jarenlange ervaring met het
fabriceren van hcupgewrichtimplantaten voor
humaan gebruik en vanuit deze ervaring, gebruik
makend van dezelfde technieken, materialen en
testmethoden een set voor veterinair gebruik ont-
worpen.

Aangezien een lange, post-operatieve, rust voor
het heupgewricht bij dieren niet verzekerd is,
wordt de femurprothese met botcement gefixeerd.
De eerste exemplaren van deze modellen werden
reeds 6 jaar geleden door Dr. med. vet. S. OIoff,
Bochum reeds bij bewakingsdiensthonden geïm-
planteerd. De dieren konden na 2-3 maanden
weer normaal ingezet worden.
Dr. med. vet. F. Gutbrod. Nürnberg heeft in het
ontwikkelingsstadium bij 23 honden, 25 heuppro-
theses geïmplanteerd, de eerste 5 voor het ontwik-
kelen van een gestandaardiseerde operatietech-
niek. 909( van deze honden loopt sindsdien zonder
verlammingsverschijn.selen.
Aesculap biedt geïnteresseerden de mogelijkheid
tot het volgen van een speciaal hierop afgestemde
cursus.

De set wordt exclusief op de Nederlandse markt
gebracht door Vctin Nederland B.V. tc Boxtel.

Vetin Nederland B.V. brengt sinds kort van Ciba-
Geigi uit Bazel 2 soorten Fasinex Boli op de markt
naast de 5% en 10% drench voor respectievelijk
schapen en runderen.

Fasinex boli a 250 mgr. voor schapen. Dosering 1
boli per 25 kg. (Blister verpakking a 20 boli).
Fasinex boli a 900 mgr. voor runderen. Dosering 1
boli per 75 kg. (Pot a 80 boli).
Fasinex doodt niet alleen de volwassen Icverbot-
ten maar ook dc heel jonge stadia vanaf één week.
Het kan tevens tijdens de dracht zonder risico
worden toegediend.

Producers, veterinarians, ethologists, manufactu-
rers and legal experts from all parts of Europe will
discuss practical solutions to the problem of re-
conciling the behavioural needs of the animals
with the economic needs of the producers.

The major subject will be the principles and prac-
tice of testing and approving animal husbandry
systems on health, welfare and economic grounds.
The programme will also include product label-
ling, somatotrophins etc.

This will be the first European conference to con-
sider these issues, which will be of increasing im-
portance to the European Community.
For registration form, apply to Mr. D. B. Wilkins,
Secretary, European Conference Group on the
Protection of F\'arm Animals, Causeway, Hors-
ham, West Sussex RH12 IHG, England.

European Society of Veterinary
Dermatology and British
Veterinary Dermatology Study
Group

The annual ESVD Congress will be held in con-
junction with the BVDSG at the BSAVA Con-
gress. There will be a full day programme on
Thursday, 7th April covering: Processes of In-
flammation and TheirControl; Current Develop-
ments in Clinical Dermatology (short communi-
cations); Vitamin A Therapy.
BSAVACongress(April8th-10th)alsoincludesa
larger dermatology component than usual includ-
ing aspects of: Infection. Immunology, Allergy.
Genetics, Alopecia and Diet.
Application forms and details from: D. 11. Lloyd,
ESVD Secretary or L. R. Thomsett, BVDSG
Secretary, Department of Veterinary Medicine &
Animal Husbandry. Royal Veterinary College,
Hawkshead Lane, North Mymms, Hatfield, Herts
AL9 7TA, England.

De cursus wil met het oog op deze actuele proble-
matiek een systematisch overzicht geven van het
ontstaan en de werking van het gemeenschappe-
lijk landbouwbeleid en van de verschillende be-
langen die hierbij in het geding zijn. Het gaat met
natne om een kwalitatieve analyse van de belang-
rijkste aspecten, zoals: de marktordeningen, het
agro-monetaire stelsel,het landbouwstructuurbe-
leid, de financiering, alsook de betekenis voor
derde landen.

De cursus is bestemd voor afgestudeerden van de
LU en het HAÜ, alsmede voor anderen met een
gelijlcwaardige opleiding. Meer in het bijzonder is
de cursus bedoeld voormensen die uit hoofde van
hun werkkring (bij landbouworganisaties, land-
bouwonderwijs, -onderzoek en -voorlichting, land-
bouwindustrieën, milieu-organisaties en dergelij-
ke) behoefte hebben aan een algemeen overzicht
van het gemeenschappelijk landbouwbeleid en
zijn problemen.

De inschrijving eindigt op: 18 april 1988.
Nadere inlichtingen en een intekenformulier kun-
nen worden verkregen bij: Bureau PHLO (secre-
tariaat of ing. F. Appel), Postbus 8130, 6700 EW
Wageningen. tel. 08370-84093/84094.

The Fourteenth Annual International Congress
on Veterinary Acupuncture sponsored by the In-
ternational Veterinary Acupuncture Society will
be held at the Mark Plaza Hotel in Milwaukee,
Wisconsin September 8 through September II,
1988. For more information contact Meredith
Snader, V.M.D.. RD 1, Chester Springs, Penn-
sylvania 19425. Telephone number: 215-827-7742
or Maria Glinsky, D.V.M., 1405 West Silv, Glen-
dale, Wisconsin 53209. Telephone number: 414-
228-7655.

(Oxford University Press (Oxford. New York.
Tokyo). 1987 ISBN 0.19.854187-2. 325 pagina\'s)

Dit leerboek over de anatomie en fysiologie van
het centraal zenuwstelsel is zeer overzichtelijk in-
gedeeld en goed geïllustreerd. Het vormt de syn-
these van 14 jaar onderwijs in de veterinaire neu-
rologie in Liverpool. Voor lezers die niet recent de
anatomie van het centraal zenuwstelsel hebben
bestudeerd, verdient het aanbeveling om eerst
kennis te nemen van het laatste hoofdstuk \'Topo-
graphical anatomy", waarin structuur en topogra-
fie beschreven staan. De rest van het boek behan-
delt in hoofdzaak de functionele relaties binnen
het centraal zenuwstelsel, waarbij de schemati-
sche illustraties een waardevolle ondersteuning
van de tekst betekenen.

De lay-out is zeer aantrekkelijk door de duidelijke
indeling, het onderscheid in leertekst (grote letter)
en leestekst (kleine letter). Alle relevante be-
grippen zijn vetgedrukt en zorgvuldig gedefini-
eerd.

De mate waarin het boek ingaat op functionele,
klinische en pathologische aspecten maakt het
ook voor klinici tot een aantrekkelijk lees- en
naslagwerk. Trefwoordenindex en literatuurlijst
op de laatste pagina\'s maken het opzoeken en
verder zoeken eenvoudig.

Alle hoofdstukken met betrekking tot systemen
besluiten met een samenvatting van de ziekte-
beelden die betrekking hebben op aandoeningen
van een bepaald systeem, met kleine excursies
naar de humane geneeskunde en verschillende
uitingsvormen bij verschillende diersoorten. Deze
consequente verwijzingen naar de pathologie en
kliniek maken hel boek zeer boeiend. Ik laat graag
enkele voorbeelden volgen. In verband met de
arteriële bloedvoorziening van de hersenen wordt
ingegaan op de principiële verschillen tussen
schaap en rund en de implicaties daarvan voor
snelle bewustzijnsdaling bij ritueel slachten. In
verband met pijnfysiologie worden de theorieën
over de werking van acupunctuur (gate control en
enkaphalinen) genoemd en wordt ook iets gezegd
over aangrijpingspunten van anesthetica.
In hoofdstuk 19 mag de lezer zichzelf \'examine-
ren\' aan de hand van een aantal representatieve
clinical cases, die vervolgens worden geanaly-
seerd.

Dit boek geeft op een zeer elegante, tnaar vooral
bondige wijze inzicht in celbiologie, biofysica en
functionele morfologie van het centraal zenuw-
stelsel en is wat accentlegging betreft nadrukkelijk
veterinair gericht.

Ofschoon er hoofdstukken gewijd zijn aan radio-
logie en topografische anatomie is het zeker geen
klinisch-neurologisch handboek. Het legt echter
in alle opzichten de fundamentele basis die nodig
is voor iedere veterinair die zich in de kliniek en
pathologie van de neurologie wil bekwamen. Dc
wijze waarop deze complexe materie boeiend en
overzichtelijk wordt behandeld dwingt bewonde-
ring aL

Het Europese Hof van Justitie heeft op 23
februari EG-richtlijn 85/649 onverbindend
verklaard. Richtlijn 85/649 specificeert het
therapeutisch gebruik van de drie natuur-
lijke geslachtshormonen in de veehouderij.
De overige hormonen waren reeds verbon-
den door EG-richtlijn 81/602.
De uitspraak van het Europese Hof kwam
na een beroep van het Verenigd Koninkrijk
dat het niet eens was met het principe dat
85/649 met meerderheid van stemmen was
aangenomen. In 81/602 was namelijkde be-
paling opgenomen,dat een eventueel verbod
op of toelating van de natuurlijke hormonen
en trenbolon en zeranol zou geschieden met
unanimiteit van stemmen.
De huidige situatie is dat in alle lidstaten van
de EG een verbod heerst op het gebruik van
alle geslachtshormonen voor groeibevorde-
ring in de veehouderij. Van alle lidstaten zijn
de zogenaamde Nationale Plannen voor
controle van het hormoonverbod inmiddels
goedgekeurd en sinds 1 januari 1988 van
kracht.

Dc Ministers van Landbouw van de EG
hebben op maandag 7 maart j.1. de richtlijn
85/649 herbevestigd. Overigens had dit be-
sluit van het Hof voor Nederland geen ge-
volgen, omdat de Nederlandse wetgeving
van kracht bleef

Het Verenigd Koninkrijk heeft een proces
aangespannen tegen de Europese Commis-
sie betreffende de rechtsgeldigheid van de
EG-richtlijn betreffende minimale normen
legbatterijen (86/11O/EEG).

Het Hof in Luxemburg achtte gemaakte
vormfouten voldoende reden om de gel-
digheid van de betreffende richtlijn nietig te
verklaren.

Inmiddels heeft de Raad van Ministers de
gewraakte vormfouten gecorrigeerd en daar-
na de richtlijn wederom aangenomen.

Dierziektenbulletin nr.4 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 29 februari 1988 ver-
meldt het volgende aantal gevallen van aangifte-
plichtige besmettelijke dierziekten in Nederland.

De Veterinaire Dienst te Rome meldde nog 3 uit-
braken van varkenspest, waarmee het totaal voor
1988 steeg tot 6. Op 29 februari deden zich twee
gevallen voor. één in de provincie Sicna,Toscane,
en één in dc Sardijnse provincie Nuoro. Het zesde
geval werd op 5 maart eveneens vastgesteld in de
Sardijnse provincie Nuoro.

Het aantal positief bevindingen dit jaar in Spanje
was per 24 februari opgelopen tot 119 en dat in
Portugal per 25 februari tot 19.

In de periode van 9 t/m 22 februari meldde Portu-
gal in totaal 66 gevallen van besmettelijke long-
ziekte bij runderen wat het totaal op 199 bracht.

De Italiaanse Veterinaire Dienst liet weten dat in
de periode van 26 januari t/m 23 februari nog 5
uitbraken van pseudo-vogelpest waren geconsta-
teerd. alle in de provincie Reggio Emilia. Het
totaal kwam hiermee op 16.

Onderzoek naar radioactieve
contaminanten in het kader van
het Bewakingsprogramma
\'Mens en Voeding\'

In het I december-nummer (Tijdschr Dier-
geneeskd 1987; 112; 1370-1) onder het hoofd
Mededelingen Veterinaire Hoofdinspectie
van de Volksgezondheid, is melding gemaakt
van het verschijnen van het vijfde rapport
over het Bewakingsprogramma \'Mens en
Voeding\' in de Volksgezondheidsreeks (nr.
87/7) van het Ministerie van WVC.
Het rapport geeft een samenvatting van de
resultaten van onderzoek, verricht tot en
met 1986 in opdracht van drie onderdelen
van het Staatstoezicht op de Volksgezond-
heid, te weten de Veterinaire Hoofdinspectie
van de Volksgezondheid (VHI), de Genees-
kundige Hoofdinspectie van de Volksge-
zondheid (GHI) en de Hoofdinspectie van
de Volksgezondheid belast met het toezicht
op levensmiddelen en de keuring van waren
(HIL).

Zoals is aangegeven in de nota Voedingsbe-
leid en in de daarop aansluitende voort-
gangsrapportage die aan de Tweede Kamer
is voorgelegd, vormt dit bewakingsprogram-
ma een belangrijke informatiebron ten aan-
zien van het optreden van chemische cn bio-
logische contaminanten in voedingsmid-
delen, alsmede in dierlijk en humaan
materiaal.

Voor wat betreft de chemische contaminan-
ten is in het onlangs verschenen rapport
onder meer aandacht besteed aan dc rappor-
tage over onderzoek naar radioactieve con-
taminanten (radionucliden). Zo zijn dc re-
sultaten opgenomen van onderzoek dal vanaf
1962 in opdracht van de VHl wordt uitge-
voerd naar dc aanwezigheid van Strontium-
90 (Sr-90) cn Cesium-137 (Cs-137) in con-
sumptiemclk.

Voorts zijn de resultaten opgenomen van
onderzoek dat sinds 1970 in opdracht van de
VHI wordt verricht naar de aanwezigheid
van de genoemde radionucliden in gras- en
melkmonsters uit de directe omgeving van
enige kernenergiecentrales.

Tevens zijn de resultaten gepubliceerd van
onderzoek dat in opdracht van de VHI als
gevolg van het T.sjernobyl ongeval (op 26
april 1986) is verricht naar de aanwezigheid
van de radioactieve contaminanten Jodium-
131 (1-I3l)en Cs-137 in vlees en verscheidene
dierlijke organen.

In het hiernavolgende zal nader worden in-
gegaan op de resultaten van de verrichte
onderzoeken inzake de radioactieve conta-
minanten.

De hoeveelheid van de radionucliden is uit-
gedrukt in becqucrel (Bq). De concentratie
(gehalte) is uitgedrukt in Bq per gewichts-en
volume-eenheid.

Sinds 1962 wordt in opdracht van de VHl in
het kader van het bewakingsprogramma
onderzoek gedaan naar de gehalten Sr-90 en
Cs-137 in consumptiemelk, gezien het feit
dat melk door de depositie van radionu-
cliden op gras moet worden gezien als een
belangrijke leverancier van radionucliden
aan het voedselpakket.
De resultaten worden ingebracht in het Na-
tionaal Meetprogramma waarover de Coör-
dinatie-Commissic voor de metingen van
Radioactiviteit en Xenobiotische stoffen
(CCRX) jaarlijks rapporteert.
De metingen worden uitgevoerd door het
RIVM en worden verricht op landelijke
maandmonsters die zijn samengesteld uit
steekmonsters, genomen in grote melkfa-
brieken. Een overzicht van de jaargemid-
delden is weergegeven in figuur 1.

Het verloop van de Sr-90 en Cs-137 concen-
traties in melk vertoont als gevolg van de
directe relatie met de depositie van deze ra-
dionucliden een grote gelijkenis met het ver-
loop van de atmosferische concentraties van
voornoemde radionucliden vanaf 1962.
Na de beëindiging van de Amerikaanse en
Russische bovengrondse kernwapenproeven
in december 1962 werden in 1963 nog rela-
tief aanzienlijke hoeveelheden Sr-90 en Cs-
137 op de aarde gedeponeerd als gevolg van
toevoer vanuit dc hogere luchtlagen. De de-
positie toename had een toename van de
gehalten van de betreffende radionucliden in
melk van 1963 ten opzichte van 1962 tot
gevolg. Vanaf 1964 zijn de atmosferische ra-
dionucliden concentraties en de depositie
van radionucliden sterk afgenomen, evenals
de Sr-90 en Cs-137 gehalten in melk.
Gedurende de periode 1980 tot 1985 zijn de
Sr-90 en Cs-137 concentraties in melk op een

vrijwel onveranderd laag niveau gebleven en
wel op respectievelijk 4,5 en 2,2% van de
gehalten in 1963.

Het relatief hoge jaargemiddelde van Cs-137
in melk van 1986 (1,90 Bq/1) is een direct
gevolg van het ongeluk met dc kernenergie-
centrale in Tsjernobyl.
Het hoogste Cs-137 gehalte (7,33 Bq/1) heeft
zich in 1986 voorgedaan in het landelijk
maandmonster van juni. Naast de Cs-137
metingen zijn de monsters tevens onder-
zocht op dc gehalten Cs-134. Deze bleken
zonder uitzondering lager te zijn dan die van
Cs-137. Gelet op de EG-stralingsnorm van
370 Bq/1 Cs (134 -h 137) voor melk en zui-
velprodukten kan worden gesteld dal in
1986 geen overschrijding van de stralings-
norm is waargenomen.

Sinds 1970 wordl in opdracht van de VHI
onderzoek gedaan teneinde na te gaan of de
kernenergiecentrales verontreiniging van
enige betekenis met radioactieve stoffen ve-
roorzaken in hun directe omgeving; dit on-
derzoek vindt plaats met hel oog op moge-
lijke additionele radioactieve contaminatie
van melk. De resultaten van dit onderzoek
worden eveneens ingebracht in hel Natio-
naal Meetprogramma waarover de CCRX
jaarlijks rapporteert.

Regelmatig worden gras- en melkmonsters
onderzocht op onder meer hel Sr-90 en Cs-
137 gehalte. Ten behoeve van de monster-
name is de omgeving van iedere in het on-
derzoek participerende installatie verdeeld
in één of meer sectoren. Viermaal per jaar
worden uit iedere sector grasmonsters ge-
nomen. Gedurende hel weide-seizoen (mei
t/m oktober) worden levens melkmonsters
genomen van runderen, verblijvend in die
sectoren.

De bij hel onderzoek betrokken kernener-
giecentrales zijn de Nederlandse installaties
le Pellen, Dodewaard en Borssele, de Belgi-
sche installaties bij Doel en Mol en de Duitse
installaties bij Jülich, Kalkar en Lingen.
Voor wat betreft de buitenlandse installaties
wordl de monsiernaine uitgevoerd op Ne-
derlands grondgebied, zoveel als mogelijk in
de buurt van de betreffende reactoren. De
melingen worden verricht bij hel RIVM.
Vanwege de aard van de bemonstering zijn
de Sr-90 en Cs-137 gehalten van de gras-
monsters opgegeven als jaargemiddelden in
Bq/kg (figuren 2 en 3) en die van de melk-
monsters als seizoengemiddelden in Bq/1
(figuren 4 en 5).

Uil de onderzoekresultaten kan in hel alge-
meen worden opgemaakt dat vanaf de start
van het onderzoek tot en met 1985 sprake is
van een neergaande lijn in de gemiddelden
van Sr-90 en Cs-137 in de gras-en melk-
monsters. Dil sluit aan bij de constatering
dat de depositie van de voornoemde radio-
nucliden gedurende die periode eveneens is
verminderd.

Fig. 2. Cesium-i.\'!7en Strontium-90 in grasmonsters uit de omgeving van diverse kernenergiecentrales,
jaargemiddelden in becquerel per kilogram (Bq/kg).

Fig. 3. Cesium-137 en Strontium-9() in grasmonsters uit de omgeving van diverse kernenergiecentrales,
jaargemiddelden in becquerel per kilogram (Bq/kg).

Tijdens de gehele onderzoekperiode bleken
de Sr-90 en Cs-137 gemiddelden in gras en
melk uit de omgeving van de installaties te
Petten en Lingen iets hoger dan die bij de
andere installaties, hetgeen waarschijnlijk
een gevolg is van de soort grond (zand-
grond) waarop het gras zich bevindt.
Op basis van reeds bekende onderzoekgege-
vens inzake depositie van radionucliden en
hun gehalte in gras en melk kan uit de resul-
taten van het onderzoek worden geconclu-
deerd dat door de bij het onderzoek betrok-
ken kernenergiecentrales geen verontreini-
ging van enige betekenis van de directe
omgeving heeft plaatsgevonden.

Dc resultaten worden bevestigd door dc uit-
komsten van soortgelijke metingen die door
de KEMA jaarlijks worden verricht in op-
dracht van de kernreactor-exploitanten.
Op grond van de berekening van enige Cs-
137 en Sr-90 maandgemiddelden van gras-
en melkmonsters uit 1985 en 1986 kon wor-
den geconstateerd dat de invloed van het
Tsjernobyl ongeval op de concentraties van
de betreffende radionucliden in de gras- en
melkmonsters van 1986 groot is geweest.
Met uitzondering van de grasmonsters ge-
nomen rond de kernenergiecentrale te
Lingen, bleken als gevolg van uitwassing de
Sr-90 gehalten in de grasmonsters vijf maan-

Hig. 4. Cesium-137 en Strontium-9ü in melkmonsters uit de omgeving van diverse kernenergiecentra-
les, seizoengemiddelden in becquerei per liter (Bq/I).

l ig. 5. Cesium-137 en Strontium-90 in melkmonsters uit de omgeving van diverse kernenergiecetra-
les, seizoengemiddelden in becquerei per liter (Bq/I).

den na het ongeval weer te zijn afgenomen
tot nagenoeg dc oude maandgemiddelden,
variërend van 1,0-5,4 Bq/kg. Het Cs-137 ge-
halte echter bleek in de grasmonsters van
september 1986 nog aanzienlijk hoger te zijn
dan die in de monsters genomen voor het
ongeval (0,6-4,4 versus 11-57 Bq/kg).
Met betrekking tot de Sr-90 en Cs-137 con-
centraties in melkmonsters kan. met uitzon-
dering van de monsters genomen rond de
energiecentrale te Lingen, worden gesteld
dat zich tot september 1986 significante af-
names hebben voorgedaan. De Sr-90 gehal-
ten in de september 1986 monsters bleken te
zijn gedaald tol de oude maandgemiddelden,
zijnde 0,03-0,05 Bq/I.

De Cs-137 gehalten in de september 1986
monsters (0,3-2,4 Bq/1) bleken echter on-
danks de sterke afname nog niet te zijn ge-
daald lot hel gemiddelde oude niveau van
0,10 Bq/1.

Het enigszins afwijkende verloop van de
gemeten radionucliden concentraties in de
gras- en melkinonsters, afkomstig van de
energiecentrale te Lingen, slaat vermoede-
lijk in verband met de aldaar aanwezige
grondsoort.

Jodium-131 en Cesium-137 in levers, nieren,
schildklieren en vlees van runderen, schapen,
reeën en paarden

Met het oog op een gewenste inventarisatie
van de additionele contaminatie inct radio-
nucliden, die zich in vlees en organen als
gevolg van de Tsjcrnobyl affaire heeft voor-
gedaan, zijn door de VHl gedurende de
maanden mei tot en met augustus 1986 le-
vers, nieren, schildklieren en vlees van run-
deren, schapen, rcecn en paarden bctnon-
sterd en bij verscheidene laboratoria van de
Rijkskeuringsdienst van Waren (RKvW)
onderzocht op de gehalten I-131 cn Cs-137.
De metingen verricht op vlees en organen
van paarden zijn in de onderzoekperioden
geheel toegespitst op dieren afkomstig uit
Polen, Tjecho-Slowakije en Hongarije. De
op rundvlees cn runderorganen verrichte
metingen zijn tijdens het verloop van de on-
derzoekperiode eveneens toegespitst op
runderen uit de voornoemde Oostbloklan-
den.

Op grond van dc resultaten van het onder-
zoek naar T-I3I in runder- en schapeschild-
klieren kan worden gesteld dat vanaf begin
mei tot eind mei/begin juni 1986 een specta-
culaire toename van het 1-131 gehalte heeft
plaatsgevonden met hoogste gemiddelden
van respectievelijk 4,0 x 10\'\' en 3,7 x 10^
Bq/kg,

Als gevolg van het feit dat de monstername
van ree- en paardeschildklieren werd gestart
op respectievelijk 20 mei en 8 juli 1986 kon
een dergelijke toename van het 1-131 gehalte
in de schildklieren van recen en paarden niet
worden geconstateerd.
De hoogste gehalten tijdens het gehele on-
derzoek hebben zich voorgedaan in ree-
schildklieren op 20 mei 1986. Het daaruit
berekende gemiddelde bedroeg 9,0 x 10\'
Bq/kg.

Uit alle onderzoeksresultaten kon worden
afgeleid dat het gehalte van dit kortlevende
nuclidc (halveringstijd van 8 dagen) in de
schildklieren in de loop van de maanden juli
en augustus 1986 zeer sterk is gedaald tot
gemiddelden variërend van 100 tol 1000
Bq/kg.

Gezien het feil dat een aanzienlijk gedeelte
van de hoeveelheid jodium (en derhalve ook
het opgenomen 1-131) in het lichaam wordt
geconcentreerd in de schildklier mag wor-
den aangenomen dat aan het eind van de
onderzoekperiode het I-I3I gehalte in an-
dere organen en vleesgering zal zijn geweest.

Naast de bepaling van Cs-137 gehalte in
monsters lever, nier, schildklier cn vlees zijn
in een deel van die monsters eveneens bepa-
lingen verricht op hel Cs-134 gehalte. In de
betreffende monsters bleek het Cs-134 ge-
halte steeds kleiner te zijn dan dal van Cs-
137.

Op grond van de EG-stralingsnorm van 600
Bq/kg Cs (134 137) die betrekking heeft
op voedingsmiddelen met uitzondering van
melk en zuivelprodukten (waarvoor een
norm is vastgesteld van 370 Bq/1) blijkt, af-
gaand op de gemeten Cs-137 gehalten, dat
zich bij de onderzochte monsters slechts
éénmaal een normoverschrijding heeft voor-
gedaan. De normoverschrijding had betrek-
king op een monster vlees van een rund af-
komstig uit Tsjecho-Slowakije, waarin een
Cs-137 gehalte werd gemeten van 1150
Bq/kg.

Gezien het feit dal tijdens de gehele onder-
zoekperiode slechts éénmaal een overschrij-
ding van de EG-stralingsnorm is waarge-
nomen kan worden gesteld dat de consumptie
van vlees en organen van de onderzochte
diersoorten in de periode direct na het
Tsjernobyl ongeval geen groot stralingsri-
sico voor de Nederlandse consument heeft
teweeg gebracht.

Het vijfde rapport van het Bewakingspro-
gramma \'Mens en Voeding\' kan, voorzover
voorradig, worden opgevraagd bij de VHl,
postbus 5406, 2280 HK Rijswijk^ telefoon
070-406995.

Indien gewenst kan ook een kopie van
hoofdstuk Radioactieve Contaminanten uit
hel rapport worden opgevraagd.

De Groep Geneeskunde van hel Varken
heefi een geschiedenis van ruim 10 jaar ach-
ler de rug. Een periode waarin hel ledenia/
is uilgegroeid lol ruim 270. De groei van
onze groep is geen verwonderlijke zaak daar
ive in een land leven mei meer dan 14 mil-
joen varkens en een jaarlijkse productie van
1.500.000 ion varkeruvlees. Bovendien moet
meer dan de helji van dil vlees over onze
grenzen ajgezet worden.
Het bewaken van de gezondheidsstatus van
de varkensstapel is dan ook een belangrijke
taak voor de dierenarts die zich bezig houdl
met de geneeskunde van het varken. Een
taak die niet mogelijk is zonder een gedegen
theoretische en practische kennis van alles
wat met de geneeskunde en de zootechniek
van het varken te maken heeft. Vooral om
die reden is de Groep Geneeskunde van het
Varken opgericht: het verkrijgen en uitwis-
selen van kennis, wat zeker in het verleden
in de diergeneeskundige opleiding geen een-
voudige zaak was.

Vanaf de oprichting is het steeds weer prima
gelukt aandacht te schenken aan nieuwe ont-
wikkelingen in de varkenshouderij. Vele
varkensziekten hebben zich de afgelopen 15
jaar voor het eerst, al dan niet op grote
.schaal, in ons land gepresenteerd onder de
varkensstapel. (Denk hierbij aan porcine
parvo, ziekte van Aujeszky, porcine in-
fluenza, Streptococcus suis type 2, Afri-
kaanse varkenspest en Hacniophylus pleuro-
pneumoniae.J Voor veel van deze aandoe-
ningen kwam meestal snel een vaccin in de
handel.

Het gebruik van veel vaccins en andere me-
dicijnen in de varkenspraktijk wordt door
velen, soms geroemd maar vaak ook ver-
doemd. Het ontstaan van \'autobaandieren-
artsen\' vond niet voor niets plaats in de var-
kensrijke gebieden. Ter bescherming van
\'eigen\' praktijk en cliënten vocht de varkens-
practicus tegen deze \'collegae\' door middel
van goede bedrijfsbegeleiding, service, ken-
nis, scherpe prijzen en ook afgifte van me-
dicijnen.

Per 1 mei trad de nieuwe diergeneesmidde-
lenwet in werking. Op de algemene leden-
vergadering van de groep in februari 1987
hield de algemeen .secretaris van de

KNMvD. collega Wijgergangs, een vurig be-
toog over het nut en belang van deze wet. Er
volgden heftige discussies in de zaal over de
mogelijkheid of men de afgifte van vaccins
wel of niet terug zou kunnen dringen. Uit-
eindelijk werd de discussie in de vergadering
afgesloten met de woorden: als dierenarts
dienen wij deze wel te respecteren en moeten
wij ons gezamelijk inzetten om uitvoering
ervan te realiseren.

Op diverse plaatsen in het land zijn daarna
buurlcollega\'s bij elkaar gekomen waarbij
afgesproken is de afgifte van vaccins le
stoppen. Thans lijkt de \' 1 mei-wet\' in het al-
gemeen goed te functioneren hoewel wellicht
enkele mensen de solidariteit, waar ook in
deze column al meerdere malen over is
geschreven, missen.

Uit het op de agenda plaatsen van o.a. de
nieuwe diergeneesmiddelenwet blijkt dat de
groep zich niet enkel bezig houdt met var-
kensziekten pur-sang.

Steeds meer dienen leden en bestuur van de
groep zich bezig te houden met de raak-
vlakken van de geneeskunde van het varken.
Ook algemene aspecten betreffende de var-
kenshouderij en de beroepsuitoejëning
komen steeds meer aan de orde. Was de
groep tot voor korte tijd dus alleen vaktech-
nisch bezig, thans komen de raakvlakken
steeds meer in het vizier. Een gevolg van
deze verbrede belangstelling is dat de groep
in de loop van 1987 zitting heeft genomen in
het algemeen bestuur van de KNMvD.
In 1992 hoopt de Groep Geneeskunde van
het Varken in samenwerking met de
KNMvD het congres van IPVS in Nederland
te mogen organi.seren. Hierdoor zullen vele
collega\'s in staat zijn dit interessante 2-Jaar-
lijkse internationale congres bij te wonen.
Mede door de activiteiten van de Groep Ge-
neeskunde van het Varken gedurende de aj-
gelopen 13 jaar, waarbij ook het opzetten
van PAO-cursussen een belangrijke taak
ivai en is. is de geneeskundige bedrijfsbege-
leiding daar gebleven waar het thuis hoort
namelijk: in handen van de prakticus.
Laten wij hopen dat dat in de toekomst zo
mag blijven.

Op 2 januari 1988 overleed Christiaan Ro-
mijn. oud-hoogleraar Veterinaire Fysiologie
aan de Faculteit der Diergeneeskunde.
Chris Romijn werd geboren op 7 augustus
1910 in Domburg op zijn zozeer geliefde
Walcheren, waar zijn vader onderwijzer vvai.
Na het doorlopen der middelbare schoot was
Biologie de enige studiekeuze die voor hem
in aanmerking kon komen. Niet verwonder-
lijk voor diegenen die, ook in latere jaren,
zijn diepe bewondering voor en verwondering
over de levende natuur van nabij hebben
mogen leren kennen.

Na een zeer vlot verlopen studie aan de Sub-
faculteit Biologie in Utrecht, volgde op 1 juli
1935 de promotie tot doctor in de Biologie
op het proefschrift \'Die Verdauungs-enzyme
hei einigen Cephalopoden\', met Professor
.lordan als promotor.
Chris Romijn was toen reeds als assistent
van Professor Roos werkzaam op het labo-
ratorium voor Veterinaire Physiologie van
de Faculteit der Diergeneeskunde.
Na de 2e wereldoorlog, die aan Professor
Roos het leven heeft gekost, volgde in 1946
de benoeming van dr. Christiaan Romijn tot
hoogleraar in de Veterinaire Fysiologie, een
ambt dat door hem werd bekleed tot aan zijn
pensionering in 1975. Professor Romijn.
zoals 29 jaargangen veterinaire studenten
hem hebben gekend, heeft zijn vak. de fysio-
logie. altijd met grote toewijding en met
groot doorzetting.svermogen beoefend, zowel
in onderwijs als onderzoek.
Van zijn begaafdheid als onderzoeker ge-
tuigen de vele publicaties van zijn hand over
soms zeer uiteenlopende onderwerpen uit de
fysiologie. Zijn onderzoek aan broedeieren
en aan stofwi.sseling en warmteregulatie van
vogels heeft hem een vaste en prominente
plaats bezorgd onder de groten die op dit
terrein werkzaam waren, getuige ook de vele
hem ten deel gevallen onderscheidingen.
Als leraar zullen vele jaargangen dierenart-
sen zich hem blijven herinneren als de be-
zielde en enthousiaste onderwijzer die hij
was. Chris Romijn bezat de gave moeilijke
zaken in eenvoudige taal te verklaren. Bo-
vendien is hij in staat gebleken zich zodanig

in te leven in de eigenaardigheden van het
diergeneeskundige beroep en het diergenees-
kundige onderwijs dat ook nu zeer vele col-
lega\'s niet weten dal hij van oorsprong bio-
loog was.

Ook in het organiserende en bestuurlijke
werk, inherent aan zijn ambt, is hij actief
geweest, getuige zijn functies als .secretaris
en voorzitter van de Faculteit der Dierge-
neeskunde, zijn lidmaatschappen van het
College van Bestuur der Rijksuniversiteit en
het bestuur van het Academisch Ziekenhuis
te Utrecht en zijn bestuurslidmaat.schappen
in de World Poultry Science Association.
Wegens zijn grote verdiensten op vele ter-
reinen werd hij bij zijn afscheid benoemd tot
Ridder in de Orde van de Nederlandse
Leeuw.

Ook na zijn emiraat behield Chris Romijn
belangstelling voor het wel en wee van Fa-
culteit en Universiteit zoals telkens weer
bleek bij de frequente contacten die wij tot
aan zijn dood met hem mochten behouden.
Het was altijd de moeite waard hem aan te
horen omdat hij in zijn adviezen blijk gaf
van zijn grote eruditie, zijn wijsheid en zijn
levenservaring.

Tragisch is het dat bij een man van dd ka-
liber reeds bij zijn pensionering de eerste
symptomen van de ziekte die hem uiteinde-
lijk fataal zou worden, aan het li\'cht traden.
Niemand zal ooit kunnen bevatten wat het
voor hem betekend moet hebben om het
normale gebruik van zijn stem te moeten

missen, de stem die voor hem zo lang het
communicatiemiddel bij uitstek was in het
onderwijs en voordrachten. Tekenend echter
voor zijn veerkracht en zijn zelfdiscipline,
was het dat hij, na de eerste schok, er snel in
slaagde zich aan te passen en er van te
maken wat er van te maken was. Helaas is
gebleken dat het herstel niet definitief was
en dat een onbekommerde tijd als emeritus-
hoogleraar hem niet geschonken zou
worden.

Voor zijn vrouw en kinderen betekent het
overlijden van Chris Romijn een onherstel-
baar verlies.

Moge het hen tot troost zijn dat met hem
een man is heengegaan die door velen met
respect en dankbaarheid herdacht zal
worden.

De Commissie Ethiek stelt het op prijs, dat
verschillende lezers (1,2,3) hebben willen
reageren op haar nota Runderdikbilfokke-
rij en -houderij (4). Dit temeer omdat zij
het eens blijken te zijn met de hoofdcon-
clusie, namelijk om, bijvoorbeeld in de
woorden van Wagenaar, de dikbiifokkers
bijeen te brengen in een vereniging, waarna
er meer doelgericht kan worden gefokt. Het
is overigens niet de taak van de Commissie
om de organisatie daarvan ter hand te
nemen, hoogstens om anderen (bijv. dieren-
artsen die in hun praktijkgebied met deze
materie te maken hebben) te stimuleren hier
een initiatief te nemen.
Om alle misverstand te voorkomen: de
Commissie stemt ook in met de opmer-
king, dat van ons ab.solute zekerheid mag
worden verlangd, dat bij de partus de vrucht
en het moederdier geen enkele schade
oplopen en dat men om aan deze verlangens
te voldoen in velef!) gevallen niet om de sec-
tio heen zal kwmen.

Iets anders is of men voetstoots een situa-
tie in stand moet houden die willens en we-
tens de mogelijkheid/onontkoombaarheid
van de sectio caesarea omvat, zonder dat
men probeert daarin verandering aan te
brengen. De Commissie meent van niet. In
de eerste plaats niet, omdat we zouden
moeten erkennen dat de sectio een nood-
greep is zij het een onvermijdelijke; maar
ook niet omdat de sectio, zeker indien deze
meer dan eens bij hetzelfs dier moet
worden uitgevoerd, voor het moederdier
niet onbedenkelijk is, al moet worden in-
gestemd met de opmerking van Boysen en
Breure over de extraction forcée.

De Commissie laat zich overigens graag
corrigeren op één van haar opmerkingen
als deze zo wordt verstaan dat het vol-
doende is de geboorteproblemen in de dik-
bilfokkerij terug te brengen tot het ge-
middelde niveau binnen de rundvee-
fokkerij in het algemeen. Ook daar zijn
inderdaad verbeteringen mogelijk; het ver-
schil is echter dat men er daar ook wat aan
doet (5).

Men doet er goed aan in het oog te
houden, dat in een nota als de onderhavige
zwaarwegende en minder belangrijke ele-
menten aan de orde komen. Het paasten-
toonstellingswezen is een voorbeeld van
de laatste. Toch meende de Commissie er
goed aan te doen ook dit facet in de dis-
cussie te betrekken, en de bezinning te be-
vorderen. Tentoonstellingen hebben tot
doel de aandacht te vestigen op hetgeen
men op een bepaald gebied heeft bereikt.
Men verwacht tevens dat daarvan, evenals
van het uitloven van prijzen, een stimule-
rende invloed zal uitgaan. De Commissie is
niet uit op dwaze verbodsbepalingen, maar
pleit in de context van haar notitie slechts
voor een kritisch toelatingsbeleid tot paas-
veetentoonstellingen.

De Commissie kan niet goed uit de voeten
met de redenering waarin een handeling
wordt gerechtvaardigd op grond van de
overweging dat andere handelingen blijk-
baar wel/ook worden aanvaard. Dat ge-
vaar dreigt als door een van de schrijvers
de dikbilhouderij wordt geaccepteerd
omdat onthoornen. KI. het kalf bij de
moeder weghalen, embryotomie, voederrant-

soenering enz. (ook) geen discussie opleve-
ren. De gevarengrens wordt bepaald ge-
passeerd bij de gemaakte vergelijking van
het paastentoonstellingswezen met de gru-
welijkheden die ons dagelijks via de televisie
worden getoond. Men kan zich voor de toe-
laatbaarheid, zelfs voor de gewensthcid
van een handeling, er niet op beroepen dat
geheel andere handelingen wel worden
aanvaard dan wel gruwelijker zijn. Dikbil-
fokkerij wordt niet aanvaardbaar door het
feit(?) dat embryotransplantaties toelaat-
baar zijn (hetgeen ter discussie staat); men
dient elk fenomeen op zijn eigen mérites te
beoordelen.

Een geheel ander punt waarbij de Com-
missie een kanttekening wil aanbrengen, is
de plaats die in twee reacties aan de ethiek
wordt toegekend. Men kan deze niet af-
doen met de sfeertekening van een thee-
visite. Een adequate reactie daarop zou
dan hoogstens kunnen zijn dat men iets
moet doen aan de keuze van zijn vrienden
of aan het gespreksniveau. Wagenaar
schrijft terecht dat ethiek te tnaken heeft
met onze gedragingen. Als hij even verder
de uitspraak doet: \'Het zal nodig zijn de

dat een ethische uitspraak.
Ethische uitspraken zijn immers terug te
voeren op een regel die aangeeft wat wij
behoren(!) te doen (6), bijvoorbeeld dat wij
het welzijn van dieren moeten bevorderen.
De praktische diergeneeskunde doet pas
haar intrede tnet een uitspraak in de trant
van: \'Ik ga de dikbilfokkers bijeen-
brengen\'. Indien men het onderscheid tus-
sen ethische uitspraken en praktisch han-
delen uit het oog verliest, komt men in de
problemen. Bij veronachtzatning van ethi-
sche bezinning (en van het doen van ethi-
sche uitspraken) over de dikbilfokkerij
komt men tot niet.s-doen; bij het achter-
wege laten van praktisch handelen belandt
men (inderdaad!) in gezeur. De Commissie
meent dat in beide gevallen zeker op den
duur de vruchten eerst recht wrang zullen
zijn.

Tot slot wil de Commissie de vinger leggen
bij twee opmerkingen die naar haar opvat-
ting in een ethische discussie niet thuisho-
ren. Eén der briefschrijvers beschrijft dat
hij moeite moet doen om de samenstelling
van de Commissie Ethiek (7) te achter-
halen om vervolgens tot de onthutsende
ontdekking te komen dat het allemaal die-
renartsen waren. Elders wordt dc nota van
de Commissie in verband gebracht met,
wat wordt genoemd de halfslachtige stand-
punten van de Stichting Lekker Dier. Deze
opmerkingen zijn niet ter zake en wekken
de indruk meer te zijn gericht op de man
dan op de bal, en dat kan niet de bedoeling
zijn.

Samenvattend dankt de Commissie de-
genen die hebben gereageerd op haar nota.
Zij spreekt de wens uit dat ook de naar
aanleiding daarvan gevoerde discussie zal
bijdragen tot een zorgvuldigde bepaling
van standpunten in de beroepsuitoefening.
Immers wij allen hebben voor dc gang van
zaken in de diergeneeskunde een niet te
ontlopen specifieke verantwoordelijkheid
(8).

1. Wagenaar G. Runderdikbilfokkerij en -hou-
derij (1)., Tijdschr Diergeneeskd 1987; 1 12:
1440-1.

2. Bergström PL. Runderdikbilfokkerij en
-houderij (2). Tijdschr Diergeneeskd 1987;
112: 1441-2.

3. Boysen VH en Breure JAN. Runderdikbil-
fokkerij en -houderij (3). Tijdschr Dierge-
neeskd 1988; 113: 235.

4. Commissie Ethiek. Runderdikbilfokkerij en
-houderij. Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112:
1133-6.

5. Meycring A. Cieboortemoeilijkheden in de
melkveefokkerij. Proefschrift Wageningen,
1986.

8. Riessen HA van. Enkele overwegingen naar
aanleiding van het \'Rapport van de Com-
missie Veehouderij-Welzijn dieren\'. Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113: 43-6 (herdruk).

Na uitvoerig overleg en na ampele overwe-
gingen heeft het Algemeen Bestuur van de
KNMvD in zijn vergadering van 9 maart
1988 besloten het bestaande geschil tussen
Dopharma B.V. en de KNMvD te beëin-
digen en de onderlinge relaties te her-
stellen. Een onderdeel daarvan is dat aan
Dopharma B.V. weer de mogelijkheid
wordt geboden te adverteren in het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde.

EASVO Verslag van de vergade-
ring van de European Association of
State Veterinary Officers (EASVO), ge-
houden op 15 oktober 1987 te Brussel.

Aanwezig waren afgevaardigden uit:
Frankrijk. Engeland. Ierland, Denemarken.
Nederland. Zweden en Belgie.

Binnen de EEG zullen in 1992 de cotilroics
aan dc binnengrenzen afgeschaft worden.
Gertificering van vlees, pluimveevlees cn
vleesproducten binnen de EEG zal dan
niet meer geschieden. De Ierse cn L^uitse
collega\'s maken zich over dcze ontwikke-
ling zorgen in verband met de werkgele-
genheid voor dierenartsen.
Kwaliteitscertificering is volgens de Ierse,
Duitse en Zweedse vertegenwoordigers een
veterinaire zaak. De andere afgevaar-
digden waren het hiermede niet eens, dier-
ziektecontrole cn volksgezondheidsaspcc-
ten zijn veterinaire zaken.
Zolang de dierenarts zijn positie in de
vleeskeuring weet te behouden zal de
Single Act weinig invloed op dc werkgele-
genheid hebben.

Zweden: Keuringsdiercnartseti werken
nauw satrten tnet Gezondheidsdiensten
voor Dieren en praktici in verband met het
terugkoppelen van keuringsgegevens van
het slachthuis naar de veehouder. Keur-
meesters verrichten de keuringshandc-
lingen in het slachthuis. Praktici werken
part-time in de vleeskeuring.

Frankrijk: De vleeskeuring wordt uitge-
voerd door het Ministerie van Landbouw.
Bij dit Ministerie zijn 600 dierenartsen
werkzaam met 2500 keurmeesters, 909?
van de werkzaamheden bestaat uit vlees-
keuring, 10% uil dierziektebestrijding en
welzijn dieren. Het werkterrein van dc die-
renarts is breed: vleeskeuring, controle van
melk, vis, eieren, honing, toezicht in
slachthuizen, vleesverwerkende bedrijven,
winkels, restaurants, dierziektebestrijding.
welzijn dieren. Daarnaast is er betiioeienis
tnet milieuproblematiek, water- en luchtver-
omreining, etc. 6000 Praktici werken part-
time tn de dierziektebestrijding en in kleine
slachthuizen in de vleeskeuring.

Er zijn in Frankrijk veel kleine slachthui-
zen zonder t:EG-erkenning. Aanpassing
van deze bedrijven aan de EECi-eisen zal
grote problctnen geven.

Engeland: Dc vleeskeuring voor hel bin-
nenland geschiedt door Fnvirontncntal
Hcalth-Officers (EHO\'s). Dit zijn geen die-
renartsen. Alleen in Schotland cn Noord-
lerland worden hier ook dierenartsen bij
betrokken. De vleeskeuring voor export
wordt uitgevoerd onder leiding van dieren-
artsen. Hierbij worden parl-titne ook prak-
tici ingeschakeld. Dc slachthuizen voor het
binnenland worden een keer per maand
door een dierenarts bezocht. In dc FEG-
slachthuizen is de dierenarts alleen aanwe-
zig, als er werkelijk voor dc export geslacht
wordt. Bij slachtingen voor het binnenland
wordt geen ante-mortem-kcuring verricht.
De locale autoriteiten zijn de werkgevers
van dc kcuringsambtcnarcn. Zij bepalen de
keuringstaricven.

Van dc 850 slachthuizen in Engeland zijn
er 6.3 EFCj-crkend, van de 300 pluimvce-
slachtbedrijven 40. Aanpassing aan de
EECi-eisen zal in veel gevallen moeilijk
zijn.

Ierland: De vleeskeuring gebeurt geheel
door diercnarlsen. Er is nog vrij veel TBG
in Ierland, dus wordt veel aandacht be-
steed aan het insnijden van lytiifekliercn.
Veel praktici werken part-time in dc vlees-
keuring tegen een goede beloning: 64 Ierse
Ponden per uur.

In de pluimveeslachterijen is de dieretiarts
de gehele dag aanwezig. Assistenten doen
de keuring. Lr zijn alleen liEG-crkcnde
pluitn veeslachterijen.

Duitsland: In dc verschillende \'Länder\' be-
staan verschillende systemen. In sommige
deelstaten werken keurmeesters, in andere
niet. 3000 Praktici (709; van hel totaal)
werken part-time in de vleeskeuring. In de
kleine slachthuizen wordt de dierenarts per
stuk betaald, in dc grote per uur.
In Duitsland zijn weinig EEG-crkcnde
pluitnvecslachterijcn.

Denemarken: Sinds kort zijn er keurmees-
ters werkzaam in dc vleeskeuring. Lang-
zamerhand zullen zij tneer worden inge-
schakeld. Alleen de zeer kleine
slachthuizen zijn niet EEG-crkend. Dc
pluimveeslachterijen zijn allemaal EEG-

waardig. Door de bestaande systemen als
SPF cn het \'Pig Health Schcmc\' is er een
vorm van IKB aanwezig.

België: De vleeskeuring wordt geheel door
dierenartsen uitgevoerd. Na de overgang
van de vleeskeuring van de gemeenten naar
het Ministerie van Volksgezondheid zijn er
in plaats van 650 dierenartsen nu nog 120
werkzaam. 250 Praktici doen part-time
vleeskcuringswcrk gedurende maximaal 6
uren per week.

Dc Engelse afgevaardigde verklaarde zich
voor het gebruik van natuurlijke hor-
monen en trembelone en zeranol als
groeibevorderaars. Naar zijn idee zijn de
gevaren, verbonden aan het gebruik van
dezc stoffen niet wetenschappelijk aange-
toond. Het verbod om deze preparaten
voor dit doel te gebruiken zou onder druk
van consumentenorganisaties tot stand zijn
gekomen. Als deze organisaties tegen het
gebruik van antibiotica worden, wordt het
gebruik hiervan dan ook verboden?
In Zweden is de Maatschappij voor Dier-
geneeskunde tegen hormonen als groeibe-
vorderaars. De dierenartsen, werkzaam in
de vleesproductie en de geneesmiddelen-
industrie zijn er voor. Vooralsnog blijft de
EASVO er tegen. In Zweden is gemedici-
neerd voer niet toegestaan.

Ierland: Vrijkomende plaatsen van dieren-
artsen bij het Ministerie van Landbouw
worden voorlopig niet ingevuld. Dc helft
van de pas afgestudeerde dierenartsen
einigrccrt.

Engeland: Grote inkrimpingen vinden
plaats in de veterinaire overheidsdiensten.
Duitsland: Door vleesfraudes cn het belang
van het welzijn der dieren vinden geen per-
soneelsinkrimpingen plaats.
Krankrijk: Er zijn te weinig dierenartsen in
overheidsdienst. In 1987 zijn 30 jonge die-
renartsen bij de overheid aangetrokken.
Dit is te weinig. Er dreigen acties door de
dierenartsen, te meer, omdat er plannen
bestaan om buitenlanders aan te trekken.
Denemarken: Er vinden geen inkrimpingen
en geen uitbreidingen plaats. Wel wordt
drastische arbeidstijdverkorting doorge-
voerd.

België: Ook te weinig dierenartsen in over-
heidsdienst. Het Ministerie van Landbouw
acht de dierenarts bij dc overheid belang-
rijk in verband met dierziektebestrijding
(exportbelangen) en welzijn van dieren
(publieke opinie).

Zweden: Kosten voor ambtenaren tnoeten
met 2% per jaar omlaag. Dit heeft nog
geen invloed gehad op het personeelsbe-
leid, wel op de vaste uitgaven. De publieke
opinie en de consumentenorganisaties zijn
voor handhaving van de werkgelegenheid
voor de dierenarts in verband met consu-
mentenbescherming.

De EASVO is bezorgd over de ontwikke-
ling in dezen in sommige landen. Verant-
woord certificeren wordt op den duur on-
mogelijk.

Aan de hand van een stuk over boven-
staand onderwerp van dc Engelse collega
Jagger en de informatie over de Neder-
landse IK B-projecten, is men tot dc vol-
gende conclusie gekomen:
Dc ontwikkeling van de 1KB is zeer belang-
rijk. Tijdens de opleiding dient de veteri-
naire student ervan bewust gemaakt tc wor-
den, dat behandeling van nutsdieren
behandeling van toekomstige voedings-
middelen betekent.

De ante-mortetn-keuring dient terugge-
bracht te worden tot op de boerderij.
Het residu-onderzoek dient meer aandacht
te krijgen.

Consumentenvoorlichting over voedings-
middelen van dierlijke oorsprong door die-
renartsen moet meer gebeuren.

In Ierland. Zweden en Engeland kotnt
geen rabies voor, ook niet bij vleermuizen.
In de andere landen ziet men geen gevaren
voor huisdieren door de Duvenhage-stam.
Het wordt alleen gevaarlijk, wanneer men-
sen door een vleerinuis worden gebeten.
Entcampagnes voor honden en katten
worden dan ook nergens overwogen.

NOVAD Coöperatie
(Nederlandse Organisatie
voor Automatisering van
Dierenartsenpraktijken)

In het Tijdschrift voor Diergeneeskunde
1988: 113: 177-81 heeft u kunnen lezen, dat
vanuit de KNMvD de NOVAD Coöperatie
is opgericht. Tot de NOVAD Coöperatie
kunnen toetreden dierenartsen, die ook lid
zijn van de KNMvD.
Er van uit gaande dat wij als dierenartsen
bij de verdere automatisering, zowel
binnen als buiten de praktijk, betrokken
willen zijn en zelf moeten kunnen meeden-
ken over hard- en software, is het een
\'must\' dat de NOVAD een succes wordt.
Wanneer wij als dierenartsen niet gezamen-
lijk optreden in het (laten) ontwikkelen
van programmatuur zullen wij binnen de
kortste keren of buiten de automatisering
staan of met een dermate gevarieerd aan-
bod van programmatuur te maken krijgen,
dat de communicatie met de organisaties
die ten dienste staan van de dierenarts als
zeer moeilijk, zo niet onmogelijk moet
worden beschouwd. In dit kader kan ik de
doelstelling van dc NOVAD Coöperatie
het beste omschrijven als een organisatie
die in de meest uitgebreide zin de belangen
van de leden op het gebied van automati-
sering behartigt. Ik denk hierbij aan het
(laten) ontwikkelen en uniformeren van
programmatuur, het geven van adviezen
over aanschaf van zowel hard- als software
en het organiseren van automatiseringscur-
sussen voor dierenartsen.
Om deze doelstellingen te bewerkstelligen
heeft de NOVAD Coöperatie contact ge-
zocht met de AUV Coöperatie; dit contact
heeft geresulteerd in een concrete vorm
van samenwerking, die zal leiden tot de
oprichting van de NOVAD B.V. In deze
B.V. zullen de NOVAD Coöperatie en de
AUV Coöperatie op basis van pariteit
deelnemen, waarbij de aan te stellen direc-
teur een dierenarts zal zijn.
Naast de uitvoering van het BIR, waarover
u heeft kunnen lezen in het Tijdschr Dier-
geneeskd 1988; 113: 177-81, zal de
NOVAD B.V. zich in 1988 al bezig houden
met een aantal voor de dierenarts prakti-
sche zaken.

De NOVAD zal optreden als tussenper-
soon tussen de Gezondheidsdiensten en de
dierenartspraktijken ten aanzien van de
automatisering van gegevensuitwisseling.
Ook zijn met een van de takorganisaties,
(nl. de varkenshouderij) definitieve af-
spraken gemaakt over de ontwikkeling van
een \'cluster\' gezondheidszorg over alle
management pakketten heen. Deze af-
spraken moeten al in 1988 leiden tot voor
de praktijk bruikbare programmatuur.
Het succes van de NOVAD zal mede af-
hankelijk zijn van een zo groot mogelijk
draagvlak van de dierenartsen. Ook heeft
de NOVAD, mede gezien de aan te gane
financiële verplichtingen zo snel mogelijk
een groot aantal leden nodig.
Om het voor u aantrekkelijk te maken om
nu lid te worden is het entreegeld voor
1988 vastgesteld op/750,— (voor 1989 is
dit vastgesteld op ƒ 1000,—); dit entreegeld
is eenmalig.

De jaarlijkse contributie zal in overleg met
de leden op de ledenvergadering worden
vastgesteld.

.1. D. F. J. Hartgers, Secretaris, DAR Har-
denberg, tel. 05232-67677.
H. J. P. Geurts, Penningmeester, DAP
Horst, tel. 04709-4398.
.1. Braamskamp, Vice-voorzitter, DAP
Coevorden, tel. 05241-1271.
H. A. M. Elsinghorst, Lid, Directeur

G.H.D. West- en Midden Nederland.
A. J. A. Lobsteyn, Lid, DAP Sneek, tel.
05155-1964.

Tijdens de Voorjaarsdagen l<omen naast
onderwerpen met bctrel<l<ing tot de cardio-
logie, anesthesie, skeletchirurgie, psycho-
logie, echografie en röntgenologie ook vele
andere onderwerpen aan de orde.
Prof. Meyer (Hannover, Duitsland) zal op
zaterdagmiddag, mede op uitnodiging van
de Stichting IVON, op praktische wijze de
voeding van het kleine huisdier voor ti be-
spreken. Aan de orde komt het eiwitmeta-
bolisme in relatie tot lever- of nierziekten,
koolhydraatmetabolisme in relatie tot
maagdilatatie, flatulentie en diarree, vet-
tnetabolismc in relatie tot onvolledige vet-
vertering.

Het recept wordt u gegeven hoe een dieet
samen te stellen in geval van pancreas in-
sufficiëntie, zodat de dure medicatie nog
maar minimaal behoeft te worden ver-
strekt. Diëten in geval van vetzucht of
diarree worden ook besproken.
Prof. dr. Bergicr (Duitsland) gaat op vrij-
dagmorgen in op de psychologie van de
mens-dier relatie, de (voor-)oordelen die
hierover bestaan bij mensen die wel of
geen huisdier bezitten, alsmede over de re-
latie dierenarts-huisdierbezitters. De resul-
taten van zijn onderzoek presenteert hij op
zeer systematische, concrete en interessante
wijze.

Op vrijdagmiddag 15 april bespreekt dr.
Fogle (Londen. UK) de cascade van emo-
ties die de eigenaar van een zojuist gestor-
ven dier zal vertonen. Ook geeft hij de re-
sultaten van onderzoek naar de houding
van kleine huisdierenartsen tegenover de
dood en euthanasie van dieren. Tijdens
deze zelfde lezing geeft collega Hellebre-
kers een overzicht van de verschillende
euthanasie technieken en hun consequen-
ties.

Dc lezing op zondagmorgen over welke
antibiotica toe te passen bij welke aandoe-
ningen, hoe dit te bepalen en met welke
consequenties wordt verzorgd door proL
Van Miert, dr. Hartman en dr. Van den
Bogaard. Deze laatste zal één en ander ad-
strueren aan de hand van enkele praktijk-
gevallen.

Zondagmiddag zal dr. Bennet (UK) een le-
zing houden over etiologie, diagnostiek cn
therapie van niesziekte. De collegae Van
Nie en Van den Hoven (Duphar Neder-
land) zullen respectievelijk ingaan op dc
systematische aanpak en ervaringen bij het
uitbannen van niesziekte uit catteries, als-
mede de kliniek en preventie van chlamy-
dia-infecties bij de kat.
Behalve talrijke lezingen van hoog gekwa-
lificeerde en boeiende sprekers kunt u het
social program meemaken. Bovendien
wordt er een (gratis) receptie aangeboden
door B & W van Amsterdam en het Minis-
terie van Landbouw en Visserij in het
Scheepvaartmuseum (vervoer heen en
terug wordt verzorgd). Het sfeervolle con-
gresfeest (kleding vrij) zal worden ge-
houden in het Breughel Huys.
Toegangsbewijzen voor congres en social
program zijn vanaf donderdagavond 19.00
uur aan de balie in de RAI te verkrijgen.

Weienschap schrijdt stap voor stap.
Naar een telkens hoger trap.
En de lessen van congressen
Worden naarstig toegevoegd.
Aan de cijfers en gegevens
Door ons zelf hijeen gezwoegd.

Wetenschap wil steeds meer weten.
Zij is als een gierigaard
Die, al is hij reeds bemiddeld
Rusteloos nog meer vergaart.

Wetenschap ontsluit de deuren
Waarachter de geheimen zijn.
Maar een deur die open gaat,
Geeft ons zicht op nog meer deuren
Waar ook weer \'geheim\' op staat.

Zo groeit het nu nog niet ontdekte
Harder dan het blootgelegde.
Wetenschap is als een voetreis
Naar een horizon gericht.
Maar horizonnen zijn nog nimmer
Voor een reiziger gezwicht.

Een keizersnede in de dikbilfokkerij kan er
in de reeks ingeburgerde diergeneeskun-
dige (be)handelingen nog wel bij. Aldus
professor Wagenaar. Blind wandelt hij met
anderen op deze ingeslagen weg. Voort en
niet meer terug.

Herman Verbeek, pastor en Euro-parle-
mentarièr, richt zich fel tegen de recente
ontwikkelingen in de dierhouderij.
Groeihormonen? \'Verbieden\', zegt Her-
man. Hij is een dichter en een filosoof
Zijn gedachten worden weggeblazen door
een felle tegenwind.
En jij dierenarts, waar sta jij? Lekker
meedrijven, wind mee, in de vaart van de
economische groei?
Mag ik het eens proberen?
Allerd Stikker heeft mij een eind op weg
geholpen. Al zoekende vindt men een weg.
Vooral als men zich laat leiden door men-
sen met visie. Zicht op de toekomst is
slechts zuiver als ze ontdaan is van poli-
tieke, economische of financiële invloeden
of motieven.

Goed dat er filosofen zijn!
Ik denk aan Vlimmen. De man, die met
hart en ziel, zin of tegenzin, midden in zijn
praktijk, zijn leven stond.
Hij is uit de tijd geprezen.
De diergeneeskunde heeft na zijn tijd een
razendsnelle ontwikkeling doorgemaakt.
Hoe kon het ook anders? De dierenarts
plukt zijn deel van de econotnische groei.
Ook wetenschappelijk — en dat ligt in de
lijn — zijn er grote vorderingen gemaakt.
Stappen vooruit. Welke richting?
Dat zien we later wel. De mens doet maar.
Puur intellectueel.

Analystisch denkend, zo gaat hij de pro-
blemen te lijf Voor ieder probleem wordt
een oplossing gezocht of gecreëerd. Im-
mers we kunnen alles. We structureren.
Delen het organisme op in harten, nieren,
longen, ledematen en hersenen.
Onze medische vakbroeders zijn er geluk-
kig mee.....!

In deze benadering is geen plaats voor ge-
loof, mythe, het paranormale of het bo-
vennatuurlijke. Dat wordt ondergescho-
ven, weggedrukt, minderwaardig beoor-
deeld zelfs.

De ratio is Koning! Zo worden mens, dier,
planten, vissen, mineralen in de bodem
onderworpen aan dit proces. Opgeofferd
zelfs. De economie steunt erop. Vastge-
roest zitten de industrieën, grote onderne-
mingen en de landbouw op deze ingeslagen
weg.

Terug is onmogelijk. Het schip vaart. Een
van die schepen heet \'export\'.
\'Vol gas vooruit", denkt ook de Kapitein
Braks. In dat bootje zit de dierenarts. Hij
loopt braaf mee in de vaste patronen, dege-
lijk opgezette structuren. Produkt van het
grote denken. Individueel kan hij het niet
meer aan. Gaat derhalve op in grotere
diensteenheden. De groepspraktijk. Ma-
cro-diergeneeskunde.
Geen plaats voor kleinschaligheid. Geen
plaats voor het individu, zoals Vlimmen,
die de problemen met kop en staart aan-
pakte. In dit denken, die ontwikkeling past
de visie van Wagenaar. Economische mo-
tieven spelen de belangrijkste rol. De me-
ning of inbreng van het individu telt niet
meer. Wordt stelselmatig gereduceerd.
Uitgehold door het geschuif met centen.
Ethiek wordt langzamerhand antiek. Be-
waard in een kooitje. Die keizersnede kan
er dus nog wel bij. Wat volgt?
Groeihormonen. Wetenschap in dienst van
de economie. Is dat nog wel dc goede weg?
Herman Verbeek, de priester wil cen rem
zetten op deze ontwikkehngen. \'Zijn cr
geen kritische dierenartsen?\' zo vraagt hij
zich af Ja, ze zijn er wel, maar wie houdt
met zijn eenvoudige nobele gevoelens die
wetenschappelijke stroomversnellingen
tegen? En toch?

Als een motorbootje van Greenpeace op-
tornt tegen een tanker, die giftige stoffen
loost, dan botst die boot ook tegen jouw
en mijn kop.

Als bij een demonstratie tegen kruisraket-
ten een massa mensen elkaar de hand
reikt, steek ook jij je armen uit en vormen
wij samen een wereldwijde kring van men-
sen, die hetzelfde voelen.
Een weg van vernieuwing.
Er ontstaat een positief collectief bewust-
zijn.

Er is dus hoop. Niet de weg terug. Gewoon
een andere richting in. In de landbouw is
het al merkbaar.

De vraag naar scharrelvlees en -eieren is
een uitvloeisel van datzelfde denken.
Dit voltrekt zich bulten de politiek om. Dit
bewustzijn houdt in dat er in de toekomst
geen plaats tneer zal zijn voor onzinnige
uitbuiting van dieren. Daarom zal de die-
renarts. die aan het handje loopt van de
"bio-industrièlen" zich moeten gaan be-
zinnen.

De mens zal moeten overleven!
Daarotn zal hij in harmonie met dc aarde,
de planten en dc dieren moeten leren om-
gaan.

Met zijn gevoel en zijn verstand. Met
beiden dus! Eindelijk plaats voor de totale
mens.

Niet voor niets zien we de opbloei van de
alternatieve geneeswijzen. De weten-
schapper, de knappe kop wil bewijzen zien.
De totale mens, die van het nieuwe be-
wustzijn zoekt de oplossing in de samen-
hang der dingen.

Biotechnologie heeft een aanloop ge-
nomen. Zich gewaagd op glad ijs. Zal zich
staande proberen te houden. Maar als ze
valt glijdt ze nog ver door. Heel ver.
Zullen dierenartsen een simpel instrutnent
worden en blijven van de niets-ontziende
industrie of multinationals? Ook cn vooral
als het dier in het geding is?
Geen paniek! Gelukkig zijn er maatschap-
pelijke ondefinieerbare bewegingen, het
collectieve bewustzijn, die een lialt zullen
toeroepen aan de zich presenterende
\'Brave new world\' van Aldous Huxley.
Vlimmen was bijna dood. Maar ik voor-
spel u. Hij staal weer op. Beter toegerust,
dat wel.

Hij zal zijn stekkie vinden op dat boeren-
bedrijf, dat in harmonie met dier cn grond
zal worden gerund. Daarnaast dc \'agro-in-
duslrie\', die fabrieksmatig loco-landbouw-
produklen op dc markt zal brengen. Die
ontwikkeling gaal — gelukkig — onze
neus voorbij.

In de diergeneeskunde van landbouwhuis-
dieren is slechts toekomst voor de breed
opgeleide \'totale\' dierenarts.
Vlimmen dus. Terug van weggeweest.
Eventjes meegesleept op een weg, die hem
niet lag.....! Rinus Rasenberg.

5 en 6 april 1988 -i- drie halve dagen individueel
in overleg vast te stellen (88/25)

Herhaling vleestechnologie (/" 1.170,—)
26 cn 27 april, 3 en 4 mei 1988 (88/07)
De cursus is reeds volgeboekt.

Themadagen pluimvee (f 180,—)
26 mei 1988 Themadag vermeerderingssector
(88/09)

5 t/m 9 september 1988 (88/21)
12 t/m 16 september 1988 (88/22)
19 t/m 23 september 1988 (88/23)
Dc cursussen zijn reeds volgeboekt, u kunt zich
opgeven voor de wachtlijst.

Week 2: 7 t/m 11 november 1988 (88/42)
Week 3: 14 t/m 18 november 1988 (88/43)
Meer informatie over de Zeister Dagen kunt u
vinden in het Tijdschrifl voor Diergeneesl<unde
van I mei a.s.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverziclit van liet
voorjaar 1988.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde.
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Forschungstätigkeit, Verzeichnis der wissen-
schaftlichen Arbeiten sowie Sonderdrucke von 10
wesentlichen Publikationen)sind bis 31.5.1988 an
die Vorsitzende der Berufungskommission O.
Univ. Prof. Dr. Gertrud Keck, Veterinärmedizi-
nische Universität Wien, Linke Bahngasse 11, A-
1030 Wien, zu richten. Die Bewerbungen sind
gebührenfrei.

In het aprilnummer van Veehouder en Die-
renarts (2e jaargang, nr. 2) komen de vol-
gende onderwerpen aan de orde:

— Veterinaire bedrijfsbegeleiding van
pluimveebedrijven in Midden Limburg;
door drs. J. H. Kraak.

Dierenartsenpraktijken die zich nog niet
hebben aangesloten bij Veehouder en Die-
renarts kunnen dit alsnog doen door het
gewenste aantal abonnementen op dit vete-
rinaire voorlichtingsblad op te geven bij
Fia Soede, Bureau van de KNMvD, tele-
foon 030-510111.

Zoals iedereen heeft gemerkt is het Dier-
geneeskundig Jaarboek 1988 gelukkig
tijdig verschenen.

Helaas is er dit jaar een aantal ernstige,
storende fouten in het boek gekomen.
Bij dierenarts T. de Ruijter is volkomen
onterecht een ster voor zijn naam afge-
drukt, hetgeen zou betekenen dat T. de
Ruijter geen lid is. Wij kunnen u mede-
delen dat collega De Ruijter nog steeds
een gewaardeerd cn actief KNMvD-lid
is.

Collega P. van Wettum staat tot onze
spijt ook als niet-lid vermeld. P. van
Wettum is al sinds 1936 een gewaardeerd
lid van onze Maatschappij.
Bij collega dr. H. van Haeringen is zijn
functie onjuist vermeld. Hij is directeur
van Van Haeringen Laboratorium B.V.
Bij collega P. J. van der Heijden is ten
onrechte vermeld dat hij assistent is bij
J. Schep. P. J. van der Heijden is echter
als zelfstandig prakticus werkzaam.
Wij bieden de betrokkenen onze excuses
aan voor de eventueel veroorzaakte over-
last.

An der Universitätsklinik für Röntgenologie der
Veterinärmedizinischen Universität Wien ist die
Planstelle eines

ordentlichen U niversitätsprofessors
für Röntgenologie.
(Nachfolge von O. Univ. Dr. R. Pobischjab sofort
zu besetzen.

Vorausgezetzt werden klinisch-radiologische Er-
fahrung in Diagnostik und Therapie bei Tieren
sowie Erfarhung im Strahlenschutz.
Bewerbungen mit den üblichen Unterlagen (Le-
benslauf, Darstellung der bisherigen Lehr- und

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae;

R. Gorsira te Tierra Verde (USA)
J. J. M. Pijnappel te Nijmegen
N. P. Kas te Heemstede
C. van Beusekom te Bergen
P. J. Bruins te Oss
G. B. ten Haken te Woerden
Dr. h.c. P. H. Bool te Rhoon
A. van de Kamp te Assen
A. H. P. van der Put te Uden

196 Arragon. O\'. J. van: 1947; 7345 AE Apel-
doorn, Zwolsewcg 415; tel. 05762-1216; r.d.

197 Aukema. B. M.: 1987; 3572 CD Utrecht,
Wittevrouwensingel 78a; tel. 030-711182;
wnd. d.

197 *Back. W.: 1987; 3523 PE Utrecht, Kariboe-
straat 189; tel. 030-511242 (privé), 03200-
26814 (bur.); wet. medew. bij C.D.L, Ves-
tiging Virologie,

198 Bas. Mevr. A. van der: 1985; 1381 BE Weesp,
Grote Plein 2; tel. 02940-19214; p.

199 Beekman. G.: 1973; 7608 RN Almelo, Bies-
terweg 29; tel. 05490-62906 (privé), 72330
(prakt.); p., voorz. Twentse Kring diere-
nartsen.

199 *Beers. J. A. M. van: 1987; 6981 AP Does-
burg, Koepoortstraat 15; tel. 08334-71007;
p., ass. bij H. J. Aa, J. H. de Groot, B. H.
van der Pol, J. Pons en A. J. Verheul.

201 Bijkerk. H.: 1981; 4837 CJ Breda, Ruiters-
boslaan 21; tel. 076-654807; wnd. d.

202 Blaauboer. C. J.; 1986; 7731 VZ Ommen,
Weegbreestraat 4; tel. 05291-6529 (privé),
6000 (prakt.); p., ass. bij W. G. Romijn, A.
G. J. Ruijs en W. Sobels.

202 Blaauboer-Vendrig. Mevr. M. L.: 1986; 7731
VZ Ommen, Weegbreestraat 4; tel. 05291-
6529; wnd. d.

205 Bossers. M. C. M.: 1985; 5472 PE Loos-
broek, Schaapsdijk 14; tel. 04136-381 (pri-
vé), 04139-2929 (prakt.); p., geass. met P. J.
M. van Hulten, A. H. C. Kuijpers en A. H.
H. M. Winters.

206 Breen. J.: 1985; 5432 AX Cuijk, Bereklauw
98; tel. 08850-15959 (privé), 12800 (prakt.);
p., ass. bij P. P. J. M. Broers, P. H. A. M.
van Maanen, D. van der Meij en C. Willen-
borg.

312 *Burgi, Mevr. G. M. van der: 1987; Hereford
HR1 2PP (Engeland), 4 St. Owenstreet; tel.
056884-861 (bur.); d. bij Animal Breeding
Co. Ltd.

Althof 7; tel. 08855-71324; r.d.
212 *Dercksen,D.P.; 1987;7312TS Apeldoorn,
Asselsestraat 405; tel. 055-554340; wnd. d.
219 Erken, A. H M.: 1967; 10I7SE Amsterdam,
Weteringschans 141; tel. 020-227852 (privé),
221884 (prakt.); p. kl. huisd.; d. Kon. Zoöl.
Gen. Natura Artis Magistraen d. Kon. Ned.
Geleidehonden Fonds.

220 Feensira, P.: 1949; 8034 PD Zwolle, Neme-
lerbergweg 12; tel. 038-532873; r.d.

221 Frank, H. J. M.; 1979; 6441 TV Brunssum,
Kasteelstraat 2c; tel. 045-273030; p. kl.
huisd.

222 Frik. K. C.: 1986; 8523 NP klskcnhuizcn.
Lytse Mar 62; tel. 05134-2262; wnd. d.

222 Fuchs. //. W. L. M.: 1987; 5528 NN Hoog-
eloon. Hoogcasteren 8a; tel. 04979-1986
(privé), 04977-2534 (prakt.); p., ass. bij J.
M. H. G. Dorscheidt. P. B. M. Leijdekkers
en Th. M. H. van Woensel.

229 Hamhuis. D.: 1985; 7635 NJ Lattrop. Berg-
vennenweg 19; tel. 05412-9482 (privé), 1333
(prakt.); p. ass. bij A. J. W. Bolscher en J. P.
M. Boswerger.

231 Heemskerk. R. G.: 1987; 6921 EA Duiven,
Eikenlaan 15; tel. 08367-63167; p., ass. bij
R. Pouw.

231 *Heesen. H. C.: 1986; 1071 TT Amsterdam,
Roelof Hartplein 4; tel. 020-754063 (privé).
03403-74678 (bur.); d. bij Inffa Nederland
B.V.

232 Herbes. R. G.: 1987; 3704 TP Zeist, Nijen-
heim 91-27; tel. 0.3404-56778; k.d. R.V.V.
kr. 5.

233 Heun. M. R. ,/.; 1972; 3743 HR Baarn, Bil-
derdijklaan 19; tel. 02154-18757 (privé),
020-6620101 (prakt.); p., kl. huisd.

234 "Hollands. M. G. M.: 1983; 3992 BA Hou-
ten. Pelgrimsborch 15; tel. 03403-73660; p.

236 Hoven. Dr. P. van den; 1977; U-1987; 3706
XA Zeist, Comeniuslaan 25; tel. 03404-
52174 (privé), 02940-77231 (bur.); wet.
medew. Duphar B.V.; int. vet. .serv. man.

250 Kruysen. W. W. A. M.; 1976; 7136 MG
Zieuwent, De llaare 77; tel. 05445-1342
(privé), 1249 (prakt.); p., geass. met H. J. J.
M. Hamers.

253 Leioup M. R. P.; 1986; 8131 XA Wijhe, IJs-
sellanden 17; tel. 05702-.3622 (privé), 1263
(prakt.); p., ass. bij T. E. Hoekstra, J. W.
Kloosterboer. J. M. Mulderen E. J. Wijers.

254 Leopold. B. L: 1923; 3583 SX Utrecht, Al-
bert Neuhuysstraat 26; tel. 0.30-512010.

255 *Loomans..I.B. A.; 1988; 7156 NB Beltrum,
Spilmansdijk 1 ; tel. 05448-21 lO(privé). 1366
(prakt.); p.. ass. bij H. B. van Lom en L A.
T. Rigter.

315 Lyeklama à Nijeholt. P.; 1963; 1060 Brussel
(België), Rue Antoine Breart 114; tel. 2-
5379679 (privé), 04920-48802 (bur.); dir.
LMC-Holland B.V.

257 Mariens. M. R. Th. W.,\' 1980; 5388SB Nistel-
rode, Loo 21 ; tel. 04124-2909 (privé), 04132-
51159 (prakt.); p.. geass. met A. G. Peters;
Ir. M.A.S.

258 Meijer. B; 1983; 1531 XE Wormer. Roer-
dompstraat 1; tel. 02982-7514 (privé), 3762
(prakt.); p., ass. bij J. Borsje, J. A. A. M.
van Erp, J. Krijger en A. van Lohuizcn.

262 "Munster. Mevr. B. H. M.; 1987; 3513 CH
Utrecht. Herenweg 78;tel. 030-319127; wnd.
d.

263 Nie. E. de: 1984; 1381 BE Weesp, Grote
Plein 2; tel. 02940-19214(privé), 020-44091 1
(bur.); wet. medew. Duphar Ned. B.V.

263 Nielen.Mevr.M.; 1987; 3705 BE Zeist, Oudc
Arnhemseweg 283; tcl. 0.M04-56386; wnd.
d.

268 Pellenaars. M. E. W. M.: 1985; 4854 AP
Bavel, Wildbraak 14; tel. 01613-2837; p.,
ass. bij O. J. J. de Clcrck en P. A. J. Rops.

269 Picard. H. M-. E; 1963; 7642 GB Wierden,
Eikenlaan 10; tcl. 05496-71855 (privé),
75295 (prakt.); p., geass. met J. fl. E. Pie-
ten, J. Sicbclink cn G. Wassink.

269 Picard-Voermans. Mevr. G. T.: 1965; 7642
GB Wierden, Eikenlaan 10; tel. 05496-
71855; p. kl. hui.sd.

269 Pieterse. Mevr. P. G.; 1979; 1541 NCi Koog
a/d Zaan. Legerland48; tel. 075-31 1990; p.,
ass. bij P. D. J. Top.

273 Regouin../. L. M.: 1971; 5708 HA Helmond,
Hortsedijk 15; tel. 04920-33728 (privé),
33808 (prakt.); p., geass. met H. J. M. H.
Duijsens en S. H. Ouwerkerk.

276 Roorda. G.; 1952; 9801 EW Zuidhorn(Gr.),
M. van Coehoornstraat 7; tel. 05940-3311;
r.d.

276 Roosje. Mevr. P. J.; 1985; 2582 AT \'s-Gra-
venhage, Frederik Hendrikplein 3; tel. 070-
523517 (privé), 524221 (prakt.); p., ass. bij
N. J. G. Fernhoul.

276 Roppe, L. J. ./. A.; 1952; 5831 HG Boxmeer,
\'t Zand 21; tel. 08855-71015 (privé), 04120-
25955 tst. 24 (bur.); hfd. pluimveckeuring
R.V.V. kr. 13.

276 Rozendaal. M. G.; 1977; 9363 VB Marum,
Haarsterweg 21; tel. 05944-1876; d. bij Ro-
zendaal ET.

278 Schaik. P. van; 1934; 3051 JA Rotterdam,
Arolsenplein 9; tel. 010-4182496; r.d. oud-i.
V.D. en oud-i. V.G.; O.O.N.

278 Schep. H. A.: 1984; 6652 BC Druten, Heg-
akker 90; tel. 08870-16818 (privé). 12326
(prakt.); p.. geass. met H. den Daas.

280 Schure. R. A. M. M. 1er; 1976; 1641 LC
Sperdijk (N.H.). Zuid Spierdijkerweg 47;
tel. 02296-1351; p.. Ir. M.L.S.

281 "Schuurmans. R. G. A.; 1987; 3583 XB
Utrecht. Nassaustraat 13; tel. 0.30-511924;
wnd. d.

281 Segers. R. ./. M.; 1984; 7447 TA Hellen-
doorn, Reefliuisweg 5; tel. 05495-2984 (pri-
vé). 05486-54455 (prakt.); p., geass. met A.
Mostert.

281 "Selm. G. .1. van; 1988; 8051 BG Hattem,
Beukenlaan 2; tel. 05206-46020 (privé),
42512(prakt.); p.,ass. bij D. H. Bronsink. J.
Kuipers en W. Mulder.

284 "Snijders. J. G.; 1986; 4003 ATTiel. Buiten-
lust 3; tel. 03440-15713 (privé), 12976
(prakt.); p., ass. bij A. L. Blok, H. M. Jan-
sen, J. S. Kalisvaart en G. van Westrhenen.

285 Stam, D. R.; 1984; 5913 HD Venlo. Herun-
gerweg 172; tel. 077-549438; wnd. d.

289 Theije. R. J. C. de: 1984; 4651 VG Steen-
bergen (N. Br.), Boswijkdreef 2; tel. 01670-
67388 (privé), 65945 (prakt.); p., geass. met
J. J. Flameling cn P. J. Mangnus.

294 Verberne. Mevr. M. M.: 1987; 2513 EE \'s-
Gravenhage, Veenkade40; tel. 070-107972;
wnd. d.

317 Verschuren. J. M.: Gent-1986; 15.340 Mour-
jou (Cantal, Frankrijk), La Barésie de Mour-
jou; tel. 33-71499561 (privé), 71499611
(prakt.); p., geass. met Ph. Quinet.

295 Verseput. J. S.; 1982; 7329 AH Apeldoorn,
Elegastgaarde 25; tel. 055-334235 (privé),
336900 (prakt.); p., geass. met J. M. Lou-
rens en G. Porte.

301 Wal. Mevr. M. van der: 1984; 2042 PC Zand-
voort, Kostverlorenstraat 67; tel. 02507-
16984 (privé), 023-240291 (prakt.); p., ass.
bij R. F. Fisscher.

301 Walsum. Dr. .1. van: 1952; U-1983; 3708 TB
Zeist, Arnhemse Bovenweg 18 fl. 63; tel.
03404-22041; r.d.

303 Werkhorst. P.: 1957; 8271 BG IJsselmuiden,
Baan 50; tel. 05202-14068 (privé), 12255
(prakt.); p., geass. met O. Drent, H. A.
Hagen en K. Hoving.

318 Willemsen. A. P. M.: 1954; 37060 Sona (Va-
rese, Italie), Via Montegrappa 5; r.d.

307 PFonrfer^fem.A.; 1984; 4613 ARZonnemaire,
Rietdijk 29; tel. 011 12-1880; p., geass. met
Sj. Bergsma en M. K. Buth.

2—4 6. Arbeitstagung Pelztier- un Kaninchen-
produktion und -krankheiten, Celle.

4—10 \'l\'Animal et l\'homme\', rencontre avec
des vétérinaires a bord des Danae (pag. 339).

7 Congress of the European Society of Vet-
erinary Dermatology, London.(pag. 391).

13—15 Society for Vet. Epidemiology and Pre-
ventive Medicine. Annual Conference, Edin-
burgh.

14 Groep Kl en Zootechniek KNMvD. Wet.
bijeenkomst. Utrecht, aanvang 14.00 uur
(pag. 353).

14 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Gezondheids-
dienst N.-Brabant. Werkvergadering vlees-
kalveren, aanvang 20.15 uur.

15—17 \'Voorjaarsdagen 1988\', RAI-Congres-
centrum, Amsterdam (pag. 231, 291 en 352).

16 VDA-Regionaal PAO, regio Zeeland/Zuid-
Holland, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

22 Symposium t.g.v. 75-jarig bestaan Ned.
Kankerinstituut. RAI-Congrescentrum Am-
sterdam.

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkverga-
dering kleine huisdieren, aanvang 20.15 uur.

27 Regiovergadering AUV. Regio West, Golden
Tulip \'De Eenhoorn\', Woerden; 20.30 uur.

28—29 Arbeitstagung Bundesverband der be-
amteten Tierärzte, Bad Driburg. Inl. redac-
tiesecretariaat (pag. 339).

4—11 27. Internat. Kongress für Militärmedi-
zin und -pharmazie. Interlaken.

7—8 31. Internat. Fortbildungsveranstaltung
der Tierärzte des Bodenseeraumes, Warth
(Schweiz).

7—8 Regionale Arbeitstagung Süd, DVA-
Fachgruppe Kleintierkrankheiten (Heimtier-
krankheiten und Ultraschalldiagnostik),
Mannheim.

16—19 Internat. Symposium on Analysis of
anabolizing and doping agents in biosam-
ples, Ghent. Belgium (inl. red. secretariaat). \\

16—20 European Poultry Fair International
Conference, Stoneleigh, Kenilworth, War-
wickshire, U.K.

18—21 22. Internat. Symposion über Geschichte
der Veterinärmedizin, Rheinfelden (Schweiz).

19 Afd. Noord-Holland KNMvD. Vergadering.
Motel Akersloot, Akersloot, aanvang 20.30
uur.

24—25 4th European Conference on the Protec-
tion of Farm Animals, Brussels, (pag. 391).

25 Kring \'Dierenartsen het Gooi\' vergadering in
café \'De Ouwe Tak\', Blaricum, aanvang
20.30 uur.

Vllth International Conference on Trichinel-
losis (ICT VII), Madrid (pag. 344 1986).

2 Ned. Kampioenschappen Kleiduivenschieten
voor dierenartsen, georganiseerd door Boeh-
ringer Ingelheim BV Vet. Medica.

6 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Rest.\'I^e Ruyt\'. Capelle a/d LIsel,20 .3()
uur. Spreker: proL dr. E. H. Kampelmacher.

8 Groep Geneeskd v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering. Rest. Hoog-Blra-
bant. Utrecht, aanvang 20.00 uur.

17 Feest t.g.v. voltooiing verhuizing Fac. d.
Diergeneeskunde naar \'De Uithof, (pag.
?87).

17—19 Internat. Kongreß über angewanidte
Ethologie bei landwirtschaftlichen Nutz-
tieren, Skara.

26—30 1 Ith International Congres on Animal
Reproduction and Al, Dublin Ireland. (inl.:
red. secretariaat).

Van I—2 juli aansluitend; Symposiuirj on
canine reproduction and artificial infemina-
tion, Dublin, Ireland. (Inl.: redactie secre-
tariaat).

27—1 juli VI World Conference on Animal
Production (WAAP Studiedagen), Helsinki
(pag. 164).

18—20 \'Geflügel-Tagung\', DVG-Fachgruppe,
Deutsche Fachgruppe der WVPA, Wien.

25—29 1st World Congress of W.A.V.M.I.
Microbiology, Immunology, and Animal In-
fectious Diseases, Lyon (inl.: redactic.secrela-
riaat).

Naarmate de tijd verstrijkt worden ze oninbaar en een bron van ergernis,
nog afgezien van de financiële nadelen.

Bemiddelings- en Incassobureau Valynco BV / Mr. G, J. Teerink
Albrechtlaan 3 — 1404 AH Bussum - Tel. 02159 - 42018

De Schothorst is een onderzoek- en controle-instelling ten behoeve van
de coöperatieve mengvoederindustrie en de leden-veehouders.
Het instituut heeft 46 medewerkers, waarvan 10 onderzoekers. Het wordt
gefinancierd door bijdragen van de Nederlandse mengvoedecoöperaties
en eigen Inkomsten van het proefbedrijf.

Een team van onderzoeksassistenten, een chemisch analytisch en een
dierkundig laboratorium en een uitgebreide veestapel zijn ten dienste van
het onderzoek beschikbaar.

Er wordt veel waarde gehecht aan de aanpak van een vraagstuk vanuit
verschillende disciplines.

De betrokken medewerker zal zich bezighouden met onderzoek op het
terrein van de varkens- of rundveevoeding.
Belangrijke taken zullen zijn:

— Acacademische opleiding (Landbouw Universiteit Wageningen, speci-
alisatie dierfysiologie/veevoeding, of Faculteit Diergeneeskunde RU).
Enkele jaren ervaring strekt tot aanbeveling.

— Aanleg en belangstelling voor zowel fundamenteel als toegepast
voedingsonderzoek.

— Soepelheid en zelfstandigheid om goede contacten met de praktijk te
kunnen opbouwen.

Sollicitaties binnen 2 weken te richten aan de directie van het instituut,
Meerkoetenweg 26, 8218 NA Lelystad (Tel.: 03200-52294).

Naarmate de tijd verstrijkt worden ze oninbaar en een bron van ergernis,
nog afgezien van de financiële nadelen.

Bemiddelings- en Incassobureau Valynco BV / Mr. G. J. Teerink
Albrechtlaan 3 — 1404 AH Bussum — Tel. 021 59 - 4201 8

Jonge enthousiaste dierenarts met enige ervaring en veel belangstelling
voor zowel grote als de kleine huisdierenpraktijk

Brieven onder nr 26/88 richten aan: de redactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

Are you familiar with the publications of this world animal health organisation ?

Uw koelen zorgen dan zelf dat ze
naast hun individuele zoutbehoefte
een aantal noodzakelijke mineralen en
sporenelementen binnen krijgen,
(zoals calcium, magnesium, mangaan,
jodium, kalium, cobalt, ijzer, zink etc.).

Met KNZ likstenen zorgen uw
koeien voor hun eigen gezondheid.
Een geruststellende verzekering, die
u kunt kopen bij elke goede
veevoederhandelaar

voor gennengde praktijk. Na gebleken geschiktheid mogelijkheid tot
associatie. Brieven onder nummer 27/88 aan: de redactie van het
Tijdschrift voor Diergeneeskunde, postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

40% Kleine Huisdierenpraktijk, 15% paarden, 45% melkvee. Gelegen in
Zuid-West Frankrijk, ideaal voor dierenartsenechtpaar. Zeer goed zaken-
cijfer. Brieven onder nr. 28/88 aan: de redactie van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde, Postbus 14031, 3508 SB Utrecht; of tel.: na 20.00 uur
53-05.30.25. (dr. Y. Wijndaele).

Medici in vast dienstverband kunnen zich in geval van langdurige arbeidsongeschiktheid
zeker stellen van een inkomen tot de 65-jarige leeftijd door middel van een A.O.V. bij

Diatrim 24% is een bijzonder
effectieve uitbreiding van de veel
gebruikte reeks injectievloeistoffen
van A.U.V. Dankzij de lage plasma-
eiwitbinding van sulfadiazine
ontstaan er snel goede therapeu-
tische weefselspiegels. Al binnen
1 tot 2 uur na injectie bereikt
Diatrim 24% therapeutische
plasmawaarden. Daarbij zorgt
potetitiëring door trimethoprim
voor een optimale bactericide
werking.

U zet Diatrim 24% in ter
behandeling van acute en
chronische bacteriële infecties van
respiratie apparaat, maagdarm-
kanaal, urogenitaal apparaat en
mastitis. Het bekende nummer
08850-94444 verschaft u alle
g|wenste informatie.

\' r\'* a* »ch»«\'"\'e"\'\'
I ml p»i 10 kg i>ciiMrn»ge«t«ni Mo«ä »r> ui 30 m^ irim«iN)t>\'i\'n-»«\'\'»0i«7in« pa

SAMENVATTING Uit een onderzoek van ca. 18.000 varkens bleek dat een aantal chronische
ontstekingen (pericarditis, pleuritis, pneumonie, ontstoken staarten en ontstoken poten) signi-
ficant vaker bij borgen dan bij geiten voorkomen. Een verklaring voor deze verschillen tussen
borgen en gelten moet voor een belangrijk deel gezocht worden in de castratie en in het daardoor
gewijzigde hormonale patroon.

SUMMARY Investigations in approximately 18,000 pigs showed that the incidence of a
number of forms of chronic inflammation (pericarditis, pleurisy, pneumonia, inflammation of
the tails and inflammation of the feet) was significantly higher in castrated boars than it ivaj
in gilts. These differences between castrated boars and gilts is mainly attributable to the
changes in hormonal pattern, which result from castration.

Long- en leveraandoeningen bij mestvarkens hebben een negatief effect op de
produktieresultaten (4, 5, 6). Daarom ontvangt een grote groep varkensmesters
al een aantal jaren van de vleeskeuringsdiensten gegevens over het vóórkomen
van pneumonie en interstitïele parasitaire hepatitis (\'white spots\') in de door hen
afgeleverde varkens. Sinds 1982 worden door de vleeskeuringsdienst in Boxtel
naast de long- en leverafwijkingen ook de ontstekingen van staarten en poten
geregistreerd ten behoeve van de varkensmesters. Over de negatieve invloed van
deze twee afwijkingen op de produktieresultaten is recent gerapporteerd door
Ko.sse (1) en Wiltenburg (8). In 1983 werd bij 1 miljoen onderzochte mestvarkens
ca. 1% pootontsteking en ca. 1,5% staartontstekingen vastgesteld (1). Het
percentage longen met pneumonie was in de eerste 9 maanden van 1986 ca. 8%.
In diezelfde periode was ca. 1,5% van de levers aangetast door parasieten.
In het algemeen is er in onderzoek tot nu toe weinig gelet op verschillen tussen
de sexen voor wat betreft de hierboven genoemde afwijkingen. Tielen (4) merkte
op dat er bij borgen een significant hoger percentage pneumonie voorkomt dan
bij gelten. Ten aanzien van het staartbijten stellen Penny et ai (2) en Veldman
(7), dat gelten meer bijten dan borgen en dat ze een voorkeur hebben voor het
bijten in staarten van borgen.

Doel van dit onderzoek is meer kennis te verzamelen over het voorkomen van
verschillende chronische ontstekingen bij de verschillende sexen bij mestvarkens.

In de afgelopen 3 jaar werd bij geslachte beren, borgen en gelten visueel onderzocht of
er ten aanzien van een aantal afwijkingen verschillen in het voorkomen van deze afwijkingen
waren. De in het onderzoek betrokken afwijkingen waren pneumonie, chronische pericar-
ditis, \'white spots\' m de lever, ontstoken poten (alle ontstekingen die distaal van de voorknie
respectievelijk de hak voorkomen aan de onderpoten), ontstoken staarten (ontstekingsver-
schijnselen van de staart die gepaard gaan met zwelling van dit lichaamsdeel) en uitgebreide

\' Dr. J. M. de Kruijf en A. A. M. Welling, medewerkers van de RVV-kring \'Midden-Brabant\'.
Tijdschr. Diergeneeskd. deel 113. afl. H. 1988 415

chronische pleuritiden (de uitbreiding van de ontstei<ing is zodanig dat de longen niet als
één geheel uit het icarkas te verwijderen zijn). Dit onderzoek werd uitgevoerd in een
slachtlijn met een capaciteit van 300 slachtingen per uur. Er werden in dit verband ca. 19.000
geslachte varkens onderzocht.

Tevens werd uit een populatie van 150.000 varkens die bij de keuring voor het slachten
geen zichtbare afwijkingen vertoonden, 410 varkens bacteriologisch onderzocht volgens
het onderzoekingsreguladef van de vleeskeuringswet. Dit onderzoek werd ingesteld omdat
er bij de keuring na het slachten één of meer ontstekingsprocessen werden waargenomen.
Ook van deze varkens werde de sexe nagegaan.

De resultaten werden voor het vaststellen van significante verschillen aan de Student-t-
toets onderworpen.

Het resultaat van het onderzoek naar de verschillen in ontstekingen bij borgen
en gelten staat vermeld in tabel 1.

Tabel 1. Het voorkomen van een aantal chronische ontstekingen bij borgen en gelten.

Opvallend is dat ontstekingen van longen pleura, pericard, poten en staarten
significant vaker bij borgen dan bij gelten voorkomen.

Ook bij parasitaire ontstekingen van de lever is deze tendens, zij het niet significant,
aanwezig.

In tabel 1 zijn alleen verschillen tussen borgen en gelten opgenomen omdat in
de slachterij waar de gegevens verzameld werden erg weinig beren (ca. 3%) worden
geslacht. Bij 1168 (beren, gelten en borgen is gelet op het voorkomen van
pneumonie, uitgebreide chronische pleuritiden en chronische pericarditis. De
resultaten van dit onderzoek zijn weergegeven in tabel 2.

Tabel 2. Het voorkomen van pneumonie, chronische pleuritis en chronische pericarditis bij gelten
(n = 395), borgen (n = 425) en beren (n = 348).

\' significant verschil gelten en borgen.
^ significant verschil tussen beren en borgen.

Uit deze tabel blijkt dat bovengenoemde ontstekingen ook bij beren minder
voorkomen dan bij borgen en dat het percentage beren met deze ontstekingen
op hetzelfde niveau ligt als bij gelten.

Bij 410 varkens uit een populatie van 150.000, die bacteriologisch onderzocht
werden vanwege diverse ontstekingen (2,7%o van de levend gekeurde varkens),
bleken er 259 borg (63 %), 144 geit (35%) en 7 beer (2%) te zijn.
Het verschil in voorkomen van pneumonie dat Tielen (4) gevonden heeft tussen
borgen en gelten wordt door onze resultaten bevestigd en blijkt ook te bestaan
ten aanzien van uitgebreide chronische pleuritiden, chronische pericarditis,
ontstoken poten en ontstoken staarten en in mindere mate ook ten aanzien van
\'white spots\' op de lever. Het feit dat meer staartontstekingen voorkomen bij
borgen dan bij gelten is een bevestiging van de waarnemingen van Penny et al.
(2) en Veldman (7).

Een verklaring voorde verschillen tussen borgen en gelten met betrekking tot een
aantal chronische ontstekingen moet voor een belangrijk deel gezocht worden in
de castratie. Zowel de stress rond de castratie als de wijziging van het hormonale
patroon ten gevolge hiervan kan een verminderde weerstand tot gevolg hebben,
waardoor infecties eerder een kans krijgen. Dientengevolge is het percentage
chronische ontstekingen bij borgen hoger dan bij gelten. Eenzelfde bewering is
op te stellen bij vergelijking van beren en borgen, maar het kleine aantal
onderzochte beren vraagt om enige voorzichtigheid bij het trekken van conclusies.
Tevens kan de door de castratie veranderde hormonale situatie van invloed zijn
op de botontwikkeling. Volgens bepaalde auteurs (3) treden geslachtshormonen
regulerend op bij de beenvorming.

Door de wijziging van het hormonale patroon na de castratie is een stoornis in
de beenvorming denkbaar bij borgen waardoor er meer beengebreken en
pootonstekingen bij deze categorie dieren optreedt.

Meer onderzoek van beren ten aanzien van de bovenstaande patholoog-anatomi-
sche afwijkingen is gewenst, gelet op het bescheiden aantal onderzochte beren.

1. Kosse JB. Een praktijkonderzoek naar oorzaken van poot- en staartbeschadigingen en de invloed
van deze

beschadigingen op groei en andere kenmerken bij mestvarkens. Doctoraalscriptie Vakgroep
Veehouderij, Landbouwuniversiteit, 1984.

Penny RCH and Hill EWG. Observations of some conditions in pig at the abattoir with particular
reference to tail biting. Vet Rec 1974; 94: 174-8.

Studieconmmissie Beengebreken. Stoornissen van het locomotieapparaat, in het bijzonder de leg
weakness bij het varken. IVO-rapport B-I26, 1976.

Tielen MJM. De frequentie en de zoötechnische preventie van long- cn leveraandoeningen bij
varkens. Dissertatie Wageningen, 1974.

Truijen WT en Jaartsveld FHJ. Een onderzoek naar de betekenis van de infectie met Ascaris
lumbricoïdes bij het varken. Tijdschr Diergeneeskd 1961; 86; 1400-17.

Truijen WT. Enige zoötechnische aspecten van enzoötechnische pneumonie bij varkens. Dissertatie
Utrecht 1976.

8. Wiltenburg R. Huisvesting en pootafwijking bij mestvarkens; een praktijkonderzoek. Doctoraals-
criptie Vakgroep Veehouderij, Landbouwuniversiteit 1986.

SAMENVATTING Beschreven wordt de manifestatie, de frequentie van optreden, de milieu-
en dierinvloeden, de gevolgen en de symptomatische maatregelen van het melkzuigen. Op grond
van de beschikbare inzichten in de etiologie van het melkzuigen en de bezwaren verbonden
aan een symptomatische behandeling, wordt geconcludeerd dat meer aandacht voor de
preventie gewenst is en dat bij voorkeur afgezien zou moeten worden van welke behandeling
dan ook.

SUMMARY The literature on intersucking in cattle is reviewed. The following features are
described: incidence, moments of appearance, relationship between herd mates, environmental
factors (housing system, size of herd, area per animal, feeding places available, feed ration,
nutrient deficiencies, housing and feeding practices during the rearing period), animal J\'actors
(genetic predisposition, social bonds, immitation), consequences (pathological changes, milk
loss), and forms of symptomatic treatment (mechanical devices, surgery).
It is concluded that rearing methods (bucket feeding of milk, early group housing) and genetic
predisposition are likely to be the most important factors in the aetiology of intersucking in
mature dairy cattle.

As methods of symptomatic treatment are not successful in every case and are subject to ethical
di.spute, it is advisable not to treat intersucking cattle regardless of the symptomatic approach.
This is the more important because there is clear evidence of genetic predisposition. The tnode
of inheritance is still unknown, but is likely to act through .sucking motivation or drive at
an early age. In problem herds more attention should be paid to rearing methods and selection
of (A.I.) bulls. There also is a need for further research into the aetiology, particularly by
longitudinal studies in which a large number of animals are studied from birth tot first lactation.

In de laatste tien jaar is de belangstelling voor het probleem van het melkzuigen
gegroeid doordat (i) door de toegenomen omvang van de veestapels meer bedrijven
in Nederland met het probleem geconfronteerd worden, (ii) het op sommige
bedrijven zeer veel voorkomt, met name in Oost-Duitsland, en (iii) een aantal
publikaties en mededelingen over (chirurgische) maatregelen is verschenen.
Het begrip melkzuigen wordt gehanteerd voor melkvee dat aan uiers van
koppelgenoten zuigt; voor (niet lacterend) jongvee zullen we voor dit gedrag dc
term uierzuigen gebruiken.

In het navolgende wordt een overzicht gegeven van de relevante literatuur en wordt
een conclusie getrokken aangaande de gewenste strategie voor de bestrijding van
dit afwijkend gedrag.

\' Drs. L. .1. E. Rutgers, Vakgroep Algemene Heelkunde en Heelkunde van de Grote Huisdieren.
^ Dr. F. J. Grommers, Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voortplanting, Faculteit Dierge-
neeskunde, Yalelaan 7. Postbus 80.151, 3508 TD Utrecht.

Kwantitatieve gegevens zijn sciiaars, maar uit de bescliilcbare informatie blijlct een
grote variatie.

Wood et al. (31) melden een geval in Engeland waar op een bedrijf met 50 Friesian
koeien het melkzuigen, in alle leeftijden, zo\'n omvang had dat de koppel moest
worden ontbonden. Voorts bleek bij een inventarisatie op 6935 bedrijven dat
melkzuigen door vaarzen voorkwam op 1,4% en melkzuigen door koeien op 1,1%
van de bedrijven.

Op veertien jongvee-opfokbedrijven in Oost-Duitsland (23) varieerde het percen-
tage uierzuigers van 0,2 tot 5,8. De auteurs merken op dat op deze bedrijven
waarschijnlijk niet alle zuigers gesignaleerd werden. Van 1773 aan 10 melkvee-
bedrijven geleverde vaarzen bleek gemiddeld 7,5% (0,7-13,3) zuiger te zijn. Op
drie melkveebedrijven met 7054 koeien kwamen gemiddeld 6,4% (5,6-7,9) zuigers
voor. In een latere publikatie (24) maken deze auteurs nog melding van een
melkveebedrijf met 15% zuigers en een jongvee-opfokbedrijf met 25% zuigers.
Voorts citeren zij Tsjechoslowaakse auteurs die op 17 bedrijven 1,5 tot 40,2%
zuigers vonden.

Bij een inventarisatie op 236 bedrijven met 10.615 koeien in de omgeving van
Utrecht bleek dat gemiddeld 2% zuigers onder de vaarzen en koeien voorkwam
(19). Op deze 236 aselect gekozen bedrijven kwam het probleem op ongeveer de
helft van de bedrijven voor.

Over spontane beëindiging van het melkzuigen door koeien is in de literatuur geen
enkele mededeling te vinden.

Motsch et al. (17) verrichtten 24 uurs waarnemingen op een jongvee-opfokbedrijf
en zagen het uierzuigen verdeeld over de hele dag optreden. Naast het uierzuigen
werd ook zuigen aan voorwerpen waargenomen. Ook Schaflenaar en Rutgers (21)
melden dat veehouders het jongvee zien uierzuigen op alle momenten van de dag.
Bij melkvee blijkt het echter vooral op te treden vóór het avondmelken, al dan
niet in de wachtruimte. Vóór het ochtendmelken trad het zelden op. Bij
melkgevende dieren wordt dit goed duidelijk uit al dan niet bespeekselde en/of
uitgezogen kwartieren. Het verschil tussen avond- en ochtendmelken hangt zeer
waarschijnlijk samen met het dagritme van melken, voeren, herkauwen, liggen
en staande rusten.

Het zichzelf uitzuigen komt sporadisch voor (19, 24). Volgens Schlüter et al. (23)
kan bij de uitgezogen dieren (duiders) nogal eens waargenomen worden dat zij
een geschikte houding of beenplaatsing aannemen. Deze auteurs namen waar dat
41,4% steeds dezelfde duider koos, 43,1% had twee duiders, 11,3% had drie duiders
en 4,2% had meer dan drie duiders.

Schaftenaar en Rutgers (21) kwamen bij 192 zuigers tot meer gevallen met slechts
één duider, namelijk 71,4%. Bij 9.4% zogen twee dieren elkaar uit en 17,7% had
meer dan één duider.

Deze relatie tussen een zuiger en meestal slechts één of twee duiders hangt
waarschijnlijk samen met de sociale binding, het sociaal likken en het bij elkaar
rusten van dieren in een kudde (20). Dit komt vooral voor bij dieren die samen
zijn opgefokt en is zeer sterk bij eeneiige tweelingen (32). Dit stemt overeen met
de bevinding van Schaftenaar en Rutgers (20) dat in een derde deel van de gevallen
zuigers en duiders leeftijdgenoten waren en hiertoe behoorden zeker de dieren die
elkaar uitzogen.

De sociale relaties tussen koppelgenoten hebben waarschijnlijk ook invloed op
de constatering bij 133 zuigers, dat er gemiddeld 74,5 dagen verlopen voor een
nieuw dier in een koppel gaat zuigen. Vrijwel alle zuigers begonnen tussen 25-
150 dagen na de introductie in de koppel (23).

De intervallen tussen zuigactiviteiten kunnen zeer sterk variëren; van minder dan
één uur tot meer dan 20 uur. In meer dan de helft van de 201 waargenomen
zuigactiviteiten bedroeg het interval minder dan 5 uur (24).

Aan diverse oorzaken wordt gedacht; de bewijsvoering is echter niet altijd
voldoende.

Op bedrijven in de omgeving van Utrecht bleek het percentage zuigende vaarzen
en koeien exact gelijk (tabel 1) op bedrijven met een ligboxenstal of een grupstal
(19). Hieruit blijkt dus geen invloed van het staltype dat gebruikt wordt voor de
melkkoeien. Doordat de ligboxenstalbedrijven meestal meer dieren hebben dan
de grupstalbedrijven, worden melkzuigers op een groter percentage van de
ligboxenbedrijven aangetroffen (tabel 1).

In de opfokfase konden Mötsch et al. (17) geen verschillen aantonen in het
optreden van uierzuigen door vaarzen tussen stallen met een volledige of
gedeeltelijke roostervloer.

Ondanks de grotere veestapels op bedrijven met een ligboxenstal wordt daar geen
groter percentage melkzuigers gevonden dan in grupstallen, zodat de koppel-
grootte niet van invloed lijkt te zijn (19).

In het Nederlandse onderzoek (21) bleek op 33 ligboxenstalbedrijven het aantal
m^ loopruimte per koe te variëren van 2,5 of minder tot meer dan 4,5 m^. Een
effect op het percentage melkzuigers bleek niet aantoonbaar.

Schlüter et al. (23, 24) menen op basis van gegevens over uierzuigen door vaarzen
op opfokbedrijven, dat minder dan één eetplaats voor twee dieren een negatief
effect zou hebben. Een betrouwbaar bewijs hiervoor is echter niet geleverd
aangezien overige invloedsfactoren hierbij buiten beschouwing zijn gelaten.

Door beperking van het ruwvoeraandeel in het rantsoen kan de tijd die wordt
besteed aan voeropname en herkauwen verminderen en de tijd van \'niets doen\'
toenemen. Dit zou volgens Mötsch et al. (17) en Schlüter et al. (23, 24) het risico
van uier- of melkzuigen doen toenemen. Dit is een theoretische benadering,
waarvoor het bewijs nog ontbreekt. De auteurs wijzen op de waarneming dat het
uierzuigen bij vaarzen bij weidegang minder optreedt.

Schlüter et al. (24) berichten over een onderzoek naar mogelijke deficiënties op
5 jongvee-opfokbedrijven en 2 melkveebedrijven. Tussen zuigers en controledieren
bleek geen verschil aantoonbaar in gehaltes van glucose, ketonlichamen, mag-
nesium en anorganisch fosfor in bloed; natrium in de urine; mangaan, koper en
zink in de haren.

In de Oost-Duitse publikaties wordt het uierzuigen bij vaarzen in de opfokperiode
en het melkzuigen door koeien op één lijn gesteld (3, 17, 23, 24). Zonder daar
nader op in te gaan vermelden Schlüter et al. (23) dat er verband is tussen
opfokbedrijven en melkveebedrijven wat betreft het uier- of melkzuigen.
Schaftenaar en Rutgers (21) deden bij eigenaren van 192 melkzuigende koeien
navraag over het moment waarop de veehouders deze dieren voor het eerst hadden
zien uier- of melkzuigen. Bij 39% was dit als pink, bij 49% als melkvaars en bij
23% in de tweede of latere lactatieperiode.

Doordat algemeen onderkend wordt dat het uierzuigen in de opfok nogal eens
aan de waarneming ontsnapt, mag aangenomen worden dat meer dan de helft
van de melkzuigende koeien reeds tijdens de opfok uierzuigen uitvoerden.
Anderzijds is het niet uitgesloten dat het melkzuigen bij sommige dieren pas begint
na de introductie in de melkveestapel.

Van de Geer en Grommers (9) verkregen door middel van een enquête gegevens
van 78 jongvee-opfokbedrijven in Nederland. Op een derde van de bedrijven waren
zuigende pinken en zuigende drachtige vaarzen (leeftijd 1-2 jaar) waargenomen.

De huisvestingsvorm gedurende de periode van melkverstrekking had een
significante invloed op het percentage uierzuigende pinken: 2,08% bij de gehele
periode groepshuisvesting, 0,44% bij de gehele periode individuele huisvesting,
en 1,17% bij eerst individuele huisvesting en later in groep. Op één uitzondering
na werd op deze bedrijven de kunstmelk uit gewone emmers gevoerd. Het
percentage waargenomen uierzuigers (op de leeftijd van 1-2 jaar!) nam geleidelijk
af naarmate de dieren langer individueel gehuisvest worden in de eerste twee
levensmaanden (tabel 2). Vooral een individuele huisvesting korter dan 4 weken
verhoogde het percentage zuigers. Dit komt goed overeen met de gegevens van
Wood et al. (31) (tabel 2).

Tabel 2. Duur van individuele huisve.sting en het wederzijds bezuigen bij kalveren en pinken.

De groepsgrootte heeft geen effect op het optreden van uierzuigen gedurende de
opfok (17, 31).

Uit de Engelse gegevens (31) bleek dat wederzijds bezuigen bij kalveren ongeveer
tweemaal zo veel voorkwam bij kalveren die kunstmelk uit een gewone emmer
kregen (6,4%) dan bij zoogkalveren (3,3%). De Wilt (30) heeft, weliswaar met een
gering aantal kalveren, aangetoond dat gebruik van een speenemmer in de eerste
levensdagen met betrekking tot de preventie van het praeputiumzuigen bij
kalveren zeer gunstig is (tabel 3).

Tabel 3. Wijze van melkverstrekken in de eerste 5 levensdagen en preputiumzuigen tot een leeftijd van
7 weken bij voedering uit een gewone emmer (De Wilt, 1985).

Algemeen bekend is de sterke zuigdrang c.q. -behoefte van kalveren op jonge
leeftijd (15, 22). Hier kan het beste aan tegemoet gekomen worden door uit
speenemmers te voeren en deze niet direct te verwijderen (15), of men kan het
elkaar bezuigen van kalveren die uit gewone emmers gevoerd worden, trachten
te verhinderen of te voorkomen door ze na het voeren nog ongeveer 30 minuten
vast te zetten of biks te voeren (12, 22, 31).

Wat de dierinvloeden betreft kan onderscheid gemaakt worden tussen mogelijke
erfelijkheid in engere zin en gedragskenmerken.

In de grootschalige fokprogramma\'s in de DDR wordt onderscheid gemaakt naar
genotypen. Gegevens van 6 opfok- en 6 melkveebedrijven gaven significante
verschillen in percentage zuigers tussen bepaalde genotypen: laagste gemiddelde
4,8%, hoogste gemiddelde 14,0% (24). Gedeeltelijk wordt hiervoor de oorzaak
gezocht in het kruisen met Jersey\'s. Eerder was, zonder nadere gegevens, al
opgemerkt dat cr verschillen tussen nakomelingengroepen van stieren bestonden
(23). Kelz, geciteerd door Süss en Sebestik (28) nam waar dat in Allgäu bijna de
helft van alle melkzuigers kruisingen van Braunvieh met Holstein-Friesians was.
Ook hierbij was een stierinvloed aanwezig.

In het Utrechtse onderzoek werden nakomelingengroepen van vier Kl-stieren
gekozen uit 100 dagen melklijsten van vaarzen (19). Het percentage melkzuigers
binnen deze vaarzengroepen varieerde van 0,76% tot 7,74%. Het verschil tussen
de stieren was significant. De 45 in dit onderzoek geregistreerde melkzuigende
vaarzen waren verdeeld over 40 bedrijven. Ook uit nog ongepubliceerde gegevens
van een onderzoek in Overijssel blijkt een duidelijke stiereninvloed (26).
Niet bekend is hoe de overerving plaatsvindt. Wel is waarschijnlijk dat de
fysiologische achtergrond gevonden moet worden in zuigdrang of zuigbehoefte
die reeds in de vroege jeugd van betekenis is.

Zoals reeds onder de paragraaf\'Relaties tussen koppelgenoten\' is beschreven vindt
de zuiger-duider relatie reeds haar basis tijdens de opfok.

Dat navolging van het zuiggedrag een rol speelt wordt in het bijzonder door
Schlüter et al. (24) \'hoogst waarschijnlijk\' geacht. Ook andere auteurs noemen
dit wel, maar het bewijs zal zeer moeilijk te leveren zijn. Dieren kunnen eerder
of later met uier- of melkzuigen beginnen en het zuiggedrag kan al dan niet
opgemerkt worden. Een belangrijk argument tegen de rol van navolging is dat
noch bij kalveren, noch bij jongvee, noch bij melkvee is vastgesteld dat de
koppelgrootte van invloed is op het percentage zuigers.

De gevolgen van uier- of melkzuigen kunnen bestaan uit uierverwondingen,
intramammaire veranderingen en melkproduktieverlies.

Kwantitatief hangen de gevolgen uiteraard sterk af van het aantal zuigers en
duiders in een populatie of koppel. Wat betreft de aard van de gevolgen is het
nodig onderscheid te maken tussen het elkaar bezuigen van jongvee en het
bezuigen van en door melkgevende dieren. Schlüter et al. (23) verrichtten
bacteriologisch onderzoek van 92 uiersecreta van met zekerheid bezogen drachtige
vaarzen. Slechts 5 monsters waren positief voor stafylokokken, Streptokokken
of Corynebacterium pyogenes.

Motsch et al. (17) onderzochten een groot aantal vaarzen op opfokbedrijven op
macroscopische veranderingen aan de uier. De bezogen dieren hadden een meer
elastisch aanvoelend uier, de tepels waren vergroot, de tepelhuid was perkament-
achtig met oppervlakkige verwondingen, het tepelkanaal was te palperen en het
secreet was gemakkelijk uit le melken.

Burmeister et al. (3) hebben de gevolgen van uier- of melkzuigen het meest
uitvoerig bekeken. Bij macroscopisch onderzoek van de uiers van 178 duider-
vaarzen kwamen zij tot de constatering dat bij 108 (60,7%) geen van de
bovenbeschreven afwijkingen vastgesteld konden worden. Was dit wel het geval
dan waren de uiers vaak asymmetrisch. De in omvang toegenomen kwartieren
fluctueerden bij palpatie. Bij 12,4% van de 178 duiders kwamen tepelverwondingen
tengevolge van het zuigen voor. Bij een andere groep van 210 dieren was dit
percentage 23,8. Deze verwondingen genazen snel.

Het was niet altijd mogelijk monsters van het uiersecreet te verzamelen bij de
jongere dieren. Bij drie groepen onderzochte dieren was het secreet in 1,5 tot 3,4%
van de gevallen pathologisch, dat wil zeggen bloederig, vlokkig of etterig. De
secreta met vlokken of etter waren veelal bacteriologisch positief; toch was dit
slechts 1,8% van de monsters van bezogen dieren. Van 110 vóór de partus bezogen
vaarzen konden bij 6 (5,5%) de dag na afkalven uierpathogene kiemen geïsoleerd
worden. Uit een andere groep van 200 vóór de partus bezogen vaarzen werd 4%
in de eerste zes weken post-partum afgevoerd in verband met uierproblemen. Dit
was 0,7-0,8% meer dan in twee controlegroepen. Bij een klinisch onderzoek van
79 duider-vaarzen direct na de partus kwamen bij 10 dieren (12,7%) en in totaal
5,1% van alle kwartieren afwijkingen voor; inactief, geatrofieerd en induratie in
uiteenlopende mate.

Gegevens over de melkproduktie in de eerste 100 dagen van de eerste lactatie
werden verzameld op vijf bedrijven. Vergeleken zijn 89 vaarzen-duiders, die vóór
de partus bezogen waren met 359 andere vaarzen. Er bleek geen significant verschil
aantoonbaar in de melkproduktie tijdens de eerste 100 dagen (door het aldaar
gebruikelijk managementsysteem is melkzuigen in het begin van de lactatie
onmogelijk).

Voor oudere dieren die bezogen worden vermeldt de literatuur geen bijzonder-
heden over uierafwijkingen. Bij deze dieren ligt de nadruk op het verlies van de
uitgezogen melk. Schlüter et al. (24) beschrijven een waarneming waarbij op een
groot melkveebedrijf 37 dieren volledig en 40 dieren grotendeels waren uitgezogen.

De meeste maatregelen ter verhindering van het melkzuigen berusten op een
symptomatische bestrijding. Deze kunnen worden genomen tegen zowel duiders
als zuigers.

Volgens Schlüter et al. (25) dragen deze maatregelen niet bij tot een oplossing van
het probleem omdat de duider niet de primair actieve partner is. Maatregelen bij
de duiders leiden er vaak toe dat zuigers een andere partner zoeken. Bovendien
zijn deze maatregelen in de moderne bedrijfsvoering te arbeidsintensief (25).

Het effect van mechanische hulpmiddelen ter verhindering van melkzuigen berust
op (i) het verjagen van de duiders, (ii) het niet meer kunnen omvatten van de speen
doordat het mechanisch hulpmiddel dit belemmert, en (iii) afleiding.
Tot de eerste categorie behoren de neusbeugels met stekels of getande kam, het
stekelhalster en de zogenaamde spakenbril. De spakcnbril is een door een vee-
houder ontworpen constructie van twee bromfietsspaken die door het neustus-
senschot wordt gebracht (foto 1). De dieren ondervinden bij deze laatste veel
hinder (pijn) bij het grazen (21).

De effectiviteit van deze categorie mechanische hulpmiddelen is erg wisselend
(tabel 4). Schlüter et al. (25) merken op dat het gebruik van een neusbeugel met
getande kam bij melkvee minder effectief was (84%) dan bij jongvee (93%).
Tot de tweede categorie behoren de neusbeugel/neusring met klepje, het anti-
zuigmasker en de Frohndorfer-methode. In tegenstelling tot in Oost-Europese
landen wordt in Nederland de Frohndorfer-methode niet toegepast.
Het anti-zuigmasker bestaat uit een halster, waaraan aan de zijde van de neusrug
een rubberflap is bevestigd, dat een zodanige lengte heeft dat het voor de koe
onmogelijk is de speen te bereiken (2). Resultaten van het gebruik van dit anti-
zuigmasker zijn niet bekend.

Bij de Frohndorfer-methode, die in Oost-Duitsland is ontwikkeld (5), wordt een
gemodificeerde neusring via perforatie van bovenlip en neusbodem in de neus
gefixeerd (fig. 1).

De effectiviteit van de mechanische hulpmiddelen uit deze groep is eveneens
wisselend (tabel 4).

De gladde neusring (stierenring) en de varkensring behoren tot de mechanische
hulpmiddelen die een zodanige afleiding (hinder, pijn?) geven dat de koe niet meer
zuigt. De gladde neusring (binnendiameter 56 mm) en de varkensring (binnen-
diameter 30 mm) worden respectievelijk door het neustussenschot en het Frenulum
linguae (tongriempje) gebracht (1).

Tabel 4. Effectiviteit van mechanische hulpmiddelen ter verhindering van melkzuigen.

\' Schaftenaar en Rutgers, 1977.
\' Schlüter er <2/. 1975.
\' Schluter É>r a/. 1981.
" Dejaf/a/. 1982.

De effectiviteit van deze hulpmiddelen is weergegeven in tabel 4. Schlüter et al.
(25) melden dat de resultaten van de neusring met klepje per bedrijf sterk kan
variëren.

Omdat mechanische hulpmiddelen in het algemeen te weinig effect sorteerden is
men gaan zoeken naar operatieve methoden om het melkzuigen te bestrijden. De
methoden bestaan uit tongpuntoperaties (4, 13, 29) of uit de partiële slijmvlies-
resectie volgens McCormack (14). Het doel van deze operaties is de vorm van
de tong zodanig te veranderen dat de koe niet meer in staat is de speen te omvatten,
hetgeen blijkbaar nodig is om te kunnen zuigen.

De diverse methoden van tongpuntamputaties zijn schematisch weergegeven in
fig. 2. De resultaten zijn erg wisselend of slecht beschreven. Danks (4) meldt één
recidief bij de runderen (aantal onbekend) die door hem werden geopereerd.
Tadmor en Ayalon (29) amputeerden bij 11 runderen een gedeelte van de tongpunt
en vervolgden de dieren gedurende 6 maanden. Alle dieren hielden op met zuigen
en op één uizondering na ondervonden de runderen geen hinder van de
geamputeerde tongpunt bij het opnemen van voedsel. Schlüter et al. (23) bereikten
met de tongpuntamputatie bij 45 runderen een effectiviteit van 62,2%. Lieshout
et al. (13) claimden 100% succes met de halve tongpuntamputatie. Het aantal
runderen dat door hen werd geopereerd, is onbekend. Navraag op bedrijven door
Schaftenaar en Rutgers (21) wees uit dat de halve tongpuntamputatie bij 12
runderen had geleid tot 75% succes.

De operatie aan de tong die de laatste jaren zowel in Nederland als in de
omringende landen het meest wordt toegepast, is de partiële slijmvliesresectie
volgens McCormack (14). Hierbij wordt aan de ventrale zijde van de tong een
ellipsvormig gedeelte van het slijmvlies weggenomen. Door de ontstane wondran-
den tegen elkaar te hechten, wordt de tong aan de dorsale zijde convex van vorm
(fig. 3). Het resultaat is dat de speen niet meer tegen het verhemelte kan worden
gefixeerd, waardoor het zuigen aan de speen onmogelijk wordt gemaakt.
De techniek van de partiële slijmvliesresectie volgens McCormack is door diverse
auteurs uitvoerig beschreven (6, 8, 11, 14, 27). De resultaten van de partiële
slijmvliesresectie zijn vermeld in tabel 5.

Fig. z. loiigpuritamputaties.
A: volgens Danke (1947), B: volgens Tadmor en
Ayalon (1972) en C: volgens Lieshout er ai
(1975).

Fig. 1. Frohndorfer-methode (volgens Deja el
al. 1982). Een gemodificeerde neusring wordt via
perforatie van de bovenlip cn neusbodem in de
neus gefixeerd.

Fig. 3. Het principe van de partiële slijmvlies-
resectie volgens McCormack (1976). Aan de ven-
trale zijde van de tong wordt een ellipsvormig
gedeelte van het slijmvlies weggenomen. Door de
ontstane wondranden tegen elkaar te hechten,
wordt de tong aan de dorsale zijde convex van
vorm. Dc speen kan dan niet meer tegen het
verhemelte worden gefixeerd, waardoor zuigen
aan de speen onmogelijk is.
a. tong, b. speen, c. verhemelte, d. kies.

Tabel 5. Resultaten van de partiele slijmvliesresectie van de tong (volgens MeCormaek, 1976).

Coinplicaties tengevolge van de ingreep komen zelden voor. Soms wordt een
voorbijgaande paralyse van de tong gezien, wanneer tijdens de ingreep een
elastische ligatuur om de tongbasis is gebruikt (7, 27). In sommige gevallen is er
sprake van een per secundam intentionem genezende wond (7, 8, 27). Dit hoeft
echter niet te leiden tot het recidiveren van het melkzuigen, omdat door
wondcontractie eveneens de gewenste vormverandering van de tong zal optreden
(8).

Een andere, zelden voorkomende, complicatie is de necropurulente glossitis
waardoor de dieren (meestal tijdelijk) voedsel en water weigeren.
De partiële slijmvliesresectie heeft geen aanhoudende beïnvloeding van de voedsel-
opname tot gevolg (7, 8). Eén tot enkele dagen na de operatie nemen de dieren
weer voldoende voedsel op (7, 26).

Het percentage recidieven na de partiële slijmvliesresectie varieert (tabel 5), omdat
de uiteindelijke resultaten mede worden beïnvloed door de duur van de follow-
up. Het recidiveren van het melkzuigen kan optreden vlak na de operatie tot zelfs
na 3 jaar.

Hoewel de kennis over de etiologie toeneemt, krijgen in de praktijk de sympto-
matische maatregelen de meeste aandacht.

De effectiviteit van mechanische hulpmiddelen tegen het melkzuigen zijn in het
algemeen teleurstellend. Daarnaast hebben mechanische hulpmiddelen ook an-
dere nadelen. Het doel van neusbeugels met stekels of getande kam, het
stekelhalster en de spakenbril is hel verjagen van de runderen die uitgezogen
worden. Deze hulpmiddelen zijn niet van invloed op het gedrag van de zuiger en
kunnen bovendien uierbeschadigingcn veroorzaken. Een nadeel van alle mecha-
nische hulpmiddelen is dat de water- cn voedselopname kan worden bemoeilijkt
(5,21,23,24).

Zover bekend, wordt het aanbrengen van een ring door hel Frenulum linguae als
middel tegen het melkzuigen incidenteel toegepast in de provincie Noord-Brabant.
Cijfers over de effectiviteit van deze maatregel zijn in Nederland niet gepubliceerd.
Schlüter et al. (23) brachten bij vier melkzuigers een ring door het Frenulum
linguae; bij alle dieren recidiveerde het melkzuigen. Het is eveneens niet bekend
of runderen met een dergelijke ring hiervan last ondervinden. Overigens wordt
in de literatuur als indicatie voor hel aanbrengen van een dergelijke ring het
zogenaamde tongspelen vermeld; melkzuigen wordt niet als indicatie genoemd (1).
De diverse methoden van tongpuntamputaties worden nog weinig toegepast
omdat deze ingrepen omslachtig en tijdrovend zijn en gepaard gaan met veel
weefselverlies.

De partiële slijmvliesresectie volgens McCormack wordt algemeen beschouwd als
een goed alternatief voor de longpuntamputaties (6, 7, 8, 27).
Operatieve ingrepen ter bestrijding van het melkzuigen behoren tot de gebruiks-
of nutsoperalies. De discussie over de toelaatbaarheid van gebruiksoperaties spitst

zich vooral toe op de ethische rechtvaardiging van dergelijke ingrepen. Een
al-^emene stelregel zou moeten zijn dat een gebruiksoperatie alleen dan mag
worden uitgevoerd, wanneer bewezen is dat de gezondheid en het welzijn van het
dier of de soort (denk aan het na correctie verder fokken met dieren met genetische
afwijkingen) niet nadelig worden beïnvloed, en er geen algemene ethische
bezwaren zijn.

In het denken over de ethische toelaatbaarheid van de tongpuntamputaties is in
de loop der jaren een verschuiving opgetreden. In 1975 oordeelde de Ereraad van
de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde dat er geen
zwaarwegende argumenten waren om de ingreep af te wijzen (10). Inmiddels zijn
de ethische bezwaren zo algemeen gebleken dat in het Ontwerp Ingrepenbesluit
Dieren (18) een artikel is opgenomen dat de amputaties van de tongpunt wettelijk
verbiedt. Volgens dit ontwerp zou de partiële slijmvliesresectie echter toegestaan
blijven.

Operatieve ingrepen aan de tong en mechanische hulpmiddelen zijn voor het rund
welzijnsbeperkend. Dit is één van de conclusies van de Werkgroep Welzijn
Rundvee in het in 1986 verschenen rapport over het welzijn van rundvee in
bedrijfsverband (16). Dit rapport, dat opgesteld is in opdracht van het Ministerie
van Landbouw en Visserij, had tot doel ten behoeve van de beleidsondersteuning
(in het kader van de gezondheids- en welzijnswet voor dieren) de situatie rond
het welzijn van rundvee opnieuw in beeld te brengen. Met betrekking tot het
melkzuigen concludeert de Werkgroep: \'Meer kennis van de oorzaken van
uierzuigen kan ertoe leiden dat men van het dilemma van de toepassing van
dieronvriendelijke en soms ook kostbare preventiemethoden afkomt. Voorlopig
is het afvoeren van het bedrijf van dieren die dwangmatig uierzuigen vertonen
de meest voor de hand liggende methode om het probleem (ook op langere termijn)
aan te pakken.\'

Uit de beschikbare gegevens met betrekking tot de w/V/ei/factoren die mogelijk
van invloed zijn op het optreden van uier- of melkzuigen kan geconcludeerd
worden dat, zeker voor de Nederlandse omstandigheden, vooral betekenis kan
worden toegekend aan de wijze van opfok. Het is daarbij zeer waarschijnlijk dat
zeer vroege jeugdervaringen met de wijze van melk verstrekken en het eventueel
voldoen aan de zuigbehoefte door aan hokgenoten te zuigen van grote betekenis
zijn.

Met betrekking tot de c/zennvloedcn kan geconcludeerd worden dat er zonder
twijfel een genetische predispositie bestaat voor het uier- of melkzuigen. Het is
mogelijk dat hierbij enig verschil tussen rassen bestaat, maar zeker is dat er
verschillen bestaan tussen nakomelingengroepen van stieren binnen een ras.
Melkzuigen heeft vooral economische schade door melkproduktieverlies ten
gevolge. Dit tracht men te beperken door het nemen van symptomatische
maatregelen. Uit de literatuurgegevens blijkt dat noch de mechanische hulpmid-
delen, noch de tongoperaties in alle gevallen tot het gewenste resultaat leiden.
Bovendien blijkt dat de meeste maatregelen het dier tijdelijk of zelfs langdurig
ongerief kunnen berokkenen.

Er is in Nederland geen onderzoek verricht naar de gevolgen van het uierzuigen
tijdens de opfok. Symptomatische maatregelen tegen uierzuigen door jongvee
worden zelden genomen. Een groot opgezet onderzoek, waarbij de invloed van
de opfokmethode en de genetische predispositie betrokken worden, en dat
tenminste drie jaar zou moeten duren, is gewenst maar bezwaarlijk uitvoerbaar.

De thans bekende inzichten geven echter voldoende aanleiding om hiermee in de
praktische veehouderij rekening te houden. Dit betekent dat aan het kalf
gedurende tenminste de eerste levensweek melk uit een speenemmer verstrekt moet
worden. Indien melkverstrekking uit een gewone emmer plaatsvindt, verdient het
aanbeveling de kalveren gedurende de gehele periode van melkverstrekking (4-
8 weken) individueel te huisvesten.

In verband met de genetische predispositie zou van (potentiële) Kl-stieren
nagegaan moeten worden hoeveel van hun nakomelingen melkzuigen. Wanneer
het percentage melkzuigers binnen een nakomelingengroep hoger is dan het
landelijk gemiddelde, zouden deze stieren uitgesloten moeten worden van de
fokkerij.

Het economisch belang van het nemen van maatregelen tegen melkzuigen
rechtvaardigt niet het verrichten van operatieve ingrepen ter bestrijding van het
melkzuigen, enerzijds omdat hierdoor de gezondheid en het welzijn van het dier
nadelig beïnvloed kunnen worden en anderzijds omdat het melkzuiggedrag een
genetische predispositie kent. Op grond van deze overwegingen en het feit dat het
aantal melkzuigers in Nederland (vooralsnog) beperkt is tot 1 ä 2% van de
veestapel, verdient het aanbeveling melkzuigers van het bedrijf af te voeren en
geen behandeling, welke dan ook, in te stellen.

1. Berge E, Westhues M. Tierärztliche Operationslehre. Verlag Paul Parey, Berlin 1969; 129-31.

3. Burmeister, F, Teuffert J, Schlüter H. Die Bedeutung des Milchsaugens für die Eutergesundheit.
Mh Vet Med 1981; 36: 407-11.

5. Deja O, Bartsch Chr, Vedder H. Erste Erfahrungen beim Einsatz der \'Frohndorfer Methode\' gegen
dat Saugen der Rinder im Bezirk Erfurt. Mh Vet Med 1982; 37: 132-4.

6. Dieten JSMM, Németh F, Otf S. Csecsszopäs megakadäiyozasa körhäzi és üzemi körülmények
között végzett mütéti eljärässal. Boscoop Forum 1981; I: 15-16.

8. Dietz O, Ludwig P. Untersuchungen zur chirurgischen Behandlung der Milchsauger. Mh Vet Med
1979; 34: 417-20.

9. Geer D van de, Grommers FJ. Opfokmethode en zuiggedrag bij runderen. Bedrijfsontw 1983;
14: 387-8.

10. Hoofdbestuur KNMvD. Naschrift met betrekking tot amputatie van een halve tongpunt bij het
rund om zuigen te voorkomen. Tijdschr Diergeneeskd 1975; 100: 723.

11. Kersjes AW, Németh F, Rutgers I.JE, Atlas of Large Animal Surgery. Wetenschappelijke
Uitgeverij Bunge, Utrecht 1985; 12.

12. Kittner M. Zur Verhinderung des gegenseitigen Besaugens bei der Gruppenhaltung der Kälber.
Tierzucht 1967; 21: 584-5.

13. Lieshout JAH van, Schröder PJJA, Elsinghorst HAM, Linden MJJ van der. Amputatie van de
halve tongpunt bij het rund om zuigen te voorkomen. Tijdschr Diergeneeskd 1975; 100: 722-3.

14. McCormack J. Surgical procedure for prevention of self-sucking in cattle. Vet Med/Small An
Clin 1976; 71: 681-5.

15. Mees AMF, Metz JHM. Onderzoek omtrent het zuiggedrag van kalveren. Bedrijfsontw 1984; 15:
131-4.

16. Metz JHM, Wierenga HK, Grommers FJ, Buré RG. Het welzijn van rundvee in bedrijfsverband.
Rapport Werkgroep Welzijn Rundvee, Ministerie van Landbouw en Vi.sserij. \'s-Gravenhagc 1986;
73-5.

17. Mötsch T, Jentsch D, Kaphengst P. Untersuchung-ergebnisse zum gegenseitigen Euterbesaugen
bei Färsen unter industriemässigen Haltungsbedingungen. Tierzucht 1975; 29: 445-7.

18. Ontwerp besluit houdende regelen met betrekking tot verboden lichamelijke ingrepen bij dieren
(Ingrepenbesluit dieren). Ministerie van Landbouw en Visserij, \'s-Gravenhage 1986; art. 5.

19. Peterse DJ, Rutgers LJE, Schaftcnaar W, Grommers fU. Een onderzoek naar melkzuigen bij
runderen. Tijdschr Diergeneeskd 1978; 103: 485-9.

20. Sambraus HH. Individuelle Bindung zwischen Rindern. Zbl Vet Med A 1976; 23: 248-57.

21. Schaftcnaar W, Rutgers LJE. Melkzuigen bij volwassen runderen. Scriptie Vakgroep Zoötechniek,
Faculteit Diergeneeskunde, Utrecht 1977.

22. Scheurmann Ii. Ursachen und Verhütung des gegenseitigen Besaugens bei Kälbern. Tierärztl Prax
1974; 2; 389-94.

23. Schlüter H, Tcuffert J, Lender S, Friedrich J, Leunert G. Erhebungen zum Milchsaugersproblem
bei Rindern. Tierzucht 1975; 29; 447-51.

24. Schlüter H, Teuffert J. Burmeister F. Untersuchungen zum Saugverhalten, zur Häuligkeit und
zu den Ursachen des Milchsaugens. Mh Vet Med 1981; 36; 403-7.

25. Schlüter H, Teuffert J. Burmeister F. Massnahmen gegen das Milchsaugen der Rinder. Mh Vet
Med 1981; 36; 925-9.

27. Steenhaut M, Kesel A de, Moor A de. Chirurgische behandeling van melkzuigen bij het rund.
Vlaams Diergeneeskd Tijdschr 1983; 52; 107-18.

28. Süss M, Sebestik K. Das gegenseitigen Besaugen von Rindern: ein spielige Untugend. I.)er
Tierzüchter 1982; 34: 27-9.

29. Tadmor A, Ayalon N. Surgical treatment of sucking in cows. Refuah Veterinarith 1972; 29: 169-
73.

30. Wilt JG de. Behaviour and welfare of veal calves in relation to husbandry systems. Diss
Landbouwuniversiteit Wageningen, 1985.

31. Wood PDP, Smith GF, Lisle MF. A survey of intersucking dairy in herds in England and Wales.
Vet Rec 1967; 81: 396-8.

32. Wood MT. Social grooming patterns in two herds of monozygotic twin dairy cows. Anim Behav
1977; 25; 635-42.

Het aantal leerboeken in de veterinaire histologie
en microscopische anatomie is nog altijd zeer ge-
ring. Vele veterinairen zullen zich dan ook tijdens
hun studie hebben moeten behelpen met een op
de mens gericht studieboek.
Hel is èen verheugend verschijnsel dat de laatste
jaren hierin een gunstige verbetering is opge-
treden, al blijft de keuze in veterinaire boeken op
dit vakgebied nog altijd sterk achter bij wat voor
de medische student beschikbaar is.
Maar gelukkig ligt de tijd nu definitief achter ons
dat we het uitsluitend moesten doen met het zeer
saaie boek van Krölling en Grau \'Lehrbuch der
Histologie und Vergleichenden Mikroskopische
Anatomie der Haustiere", waarvan de laatste (lOe
druk) in 1960 is versehenen.
Dit jaar is de derde druk van het \'Textbook of
Veterinary Histology\' onder redactie van Dell-
mann en Brown op de markt gekomen. Nadat de
eerste druk verschenen is in 1976, is het feit,
dat in nauwelijks tien jaar een derde druk nood-
zakelijk is, een duidelijke aanwijzing dat dit boek
in een behoefte voorziet.

Hoewel het formaat van het boek gelijk is aan dat
van de eerste druk en dat het lettertype gelijk
gebleven is, is deze derde druk met 50 pagina\'s
ingekort. Vele hoofdstukken zijn dan ook gedeel-
telijk of geheel herschreven.
Het boek is op de klassieke wijze ingedeeld. Na
een korte inleiding over de cytologie, waarin een
aantal tnorfologische structuren en de celdeling
wordt behandeld, zijn de volgende vijf hoofd-
stukken gewijd aan de histologische structuren
zoals de epithelia, de bind- en steunweefsels, het
spierweefsel, het zenuwweefsel en de vormingen
samenstelling van het bloed. De overige hoofd-
stukken behandelen vervolgens de microscopi-
sche anatomie van de diverse orgaansystemen.
Naast bijdragen van de beide auteurs die als \'edi-
tors\' zijn opgetreden, is voor een groot aantal
hoofdstukken de hulp ingeroepen van specialisten
op het betreffende onderwerp. Het vakgebied is
kennelijk zo uitgebreid geworden, dat twee au-
teurs niet meer in staat zijn op een verantwoorde
wijze een \'up to date\' overzicht te produceren over
alle aspecten van de histologie. Dit maakt de taak
van de beide genoemde auteurs er niet gemakke-
lijker op. Zij immers moeten zorgen dal er geen
onevenwichtigheden optreden tussen de verschil-
lende onderdelen en dat de uitspraken en opvat-
tingen van de verschillende auteurs met elkaar in
overeenstemming zijn. Zij zijn daarin mijns in-
ziens zeer goed geslaagd.

Flet boek is in de eerste plaats geschreven voor
veterinaire studenten. Mar ook afgestudeerden,
die hun kennis willen opfrissen en de essentiële
feiten nog eens willen nagaan, kunnen in dit boek
zeer goed terecht.

Een veterinair histologisch leerboek kan zich niet
zoals bij de humane histologie tot één soort be-
perken. Het vergelijkende aspect tussen de ver-
schillende dieren die in de veterinaire beroepsuit-
oefening van belang zijn, moet duidelijk naar
voren komen.

Helaas komt dit aspect niet duidelijk in de tekst
tot uitdrukking. Het naslaan zou een stuk gemak-
kelijker zijn als in speciale onderdelen de ver-
schillen in structuren waren behandeld. Het ge-
volg is, dat als men een specifieke vraag heeft op
een onderdeel van een bepaalde diersoort dit in de
tekst lastig op te zoeken is.

Deze kritiek is echter ondergeschikt aan de totale
kwaliteit van dit boek, dat helder geschreven is en
aan iedere geïnteresseerde een schat aan informa-
tie verschaft. .1. Boender.

SAMENVATTING Sinds 1984 werden op 19 slachtkuikenbedrijven in Gelderland typische
huidontstekingen waargenomen. Deze bloederige huidontstekingen veroorzaakten soms hoge
uitval, vooral in de 2e en de 3e levensweek. Een samenhang met de ziekte van Gumboro werd
in enkele gevallen vastgesteld. Het oorzakelijke agens is vermoedelijk een virus afkomstig
van de moederdieren. Mogelijk is dit hel Chicken Anaemia Agent virus.

SUMMARY Cases of typical dermatitis were observed on nineteen broiler farms in the
province of Gelderland, the Netherlands, ever since 1984. These bloody inflammations
occasionally caused a large number of rejects, particularly during the second and third weeks
of life. A relationship with Gumboro disease was identified in a number of cases. The causative
agent probably is a virus originating from birds of the broiler-breeding poultry flocks. This
may possibly be the Chicken Anaemia Agent virus.

Regelmatig worden bij enkele koppels slachtkuikens typische huidontstekingen
waargenomen, die overeenkomen met de beschrijving van Engström en Luthman
(2) van Blue Wing Disease (BWD).

In Gelderland werden de eerste koppels met deze afwijking waargenomen in 1984
op 6 bedrijven, waarbij opviel dat steeds hetzelfde kuikenmerk in het geding was
en tevens, dat deze gevallen zich voor deden gedurende een korte periode. In latere
jaren herhaalde zich dit beeld, waardoor de indruk werd verkregen dat overbren-
ging via de ouderdieren een rol zou spelen.

De oorzaak van deze ziekte is mogelijk een virus, maar tevens blijken andere
(vooral virale) infecties een rol te spelen. Hoewel het oorzakelijke agens niet
geïsoleerd kon worden, kan het toch van belang zijn praktici te wijzen op het
voorkomen van deze afwijking bij slachtkuikens.

Opvallende klachten van deze koppels waren: \'bloeders, dromers, trage kuikens,
onregelmatig koppel en snelle uitval\'. Het meest treden deze klachten op in de
2e en 3e levensweek, maar in één geval werden reeds op de 6e levensdag onder-
huidse bloedingen waargenomen.

De aangetaste kuikens stierven snel; van kuikens geselecteerd voor proefneming
bleken binnen 24 uur allen gestorven te zijn. De uitval bleek hoog te kunnen zijn:
0,8% per dag, 2,7% per week of 4% gedurende de eerste 3 weken.
Het koppel als totaal bleek wel levenslustig te zijn, maar verspreid in het hok
kwamen zieke kuikens voor. Onder de drinkbakken en langs de wanden werden
ernstig zieke of dode kuikens gezien. Opvallend waren onderhuidse bloedingen
aan de binnenzijde van de vleugeltoppen, soms op de binnenzijde van de beentjes

\' Dr. W. W. Braunius, Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland. Postbus 10, 6880 BD Velp.
Tijdschr Diergeneeskd. deel 113. afl. 8. 1988 431

in de liezen. Een enkele keer werden bloedingen om de cloaca gezien. De bloederige
huidplekken breidden zich snel uit. Als de dieren gestorven waren, bleken deze
plekken smerige ontstekingsbeelden te vertonen. Vaak werden ook osteoporose-
verschijnselen (helicopterkuiken) in de koppels gezien. In de praktijk werd de
indruk verkregen dat behandeling van deze koppels met chlooramfenicol wel
resultaat oplevert.

De kuikens maakten een uitgedroogde indruk, meest opvallend was de smerig
uitziende, bloederig vochtig ontstoken huid, vooral van de onderzijde van de
vleugeltoppen, liezen en soms uitgebreid aan de buikzijden.
In een enkel geval werden spierbloedingen gezien. Anemische dieren werden
regelmatig waargenomen, verder bleke bolle levers en bleek beenmerg. In een enkel
geval werden ontstekingshaardjes waargenomen in de lever. In drie gevallen waren
oedeemstrepen in de bursa van Fabricius aanwezig; in één geval bleken de bursa\'s
geatrofieerd te zijn. In meerdere gevallen werd een duidelijke atrofie van de thymus
waargenomen. Ontstekingen van hakgewrichten kwamen weer meer voor.
In meerderheid verliep het bacteriologisch onderzoek van de organen negatief,
in een enkel geval werd E. coli gekweekt, zelden stafylokokken; deze laatsten
werden wel vaak uit de ontstoken huid gekweekt. Slechts enkele gevallen werden
virologisch onderzocht, met tot nu toe negatief resultaat. Histologisch onderzoek
op Inclusion Body Hepatitis (IBH) verliep altijd negatief Bursa veranderingen
bevestigden wel de sectiebevindingen, dat Gumboro aanwezig was.

AGP IBH: 7 koppels onderzocht; 3 x positief
AGP REO: 8 koppels onderzocht; 7 x positief
AGP Gumboro: 10 koppels onderzocht (niet geënt); 6 x positief

Pas in een later stadium van het onderzoek bleek het mogelijk door middel van
immunofluorescentie de aanwezigheid van Chicken Anaemia Agent (CAA)
antilichamen aan te tonen. Bloedmonsters van 2 slachtkuikenbedrijven en het
bijbehorende vermeerderingsbedrijf bleken positief; alle onderzochte slachtkui-
kens hadden een duidelijke titer, ouderdieren bleken zwak positief te zijn.

Sinds 1984 werden de bovenomschreven ziektegevallen geconstateerd. In sommige
gevallen waren de symptomen zoals bloederige huidontstekingen en anemie
duidelijk aanwezig, maar in enkele gevallen was dit maar beperkt en kort aanwezig.
Opvallend was dat de gevallen vaak in een bepaalde periode voorkwamen:

Het vermoeden, dat de infecties van de ouderdieren afkomstig waren, werd niet
alleen gesterkt door het feit, dat elke golf van deze gevallen steeds eenzelfde merk
betroffen, maar ook doordat bijvoorbeeld in 1987 van 3 getroffen mestkuiken-
bedrijven de kuikens afkomstig waren van 1 vermeerderingsbedrijf Horizontale
verspreiding vond blijkbaar niet plaats: kuikens van andere merken op dezelfde
bedrijven vertoonden geen problemen. Bovendien bleek de infectie nooit tweemaal
op hetzelfde bedrijf waargenomen te zijn.

Rosenberger et al. (5) beschreven reeds een \'haemorrhagic-aplastic-anaemia syn
drome\' tesamen met een gangreneuze dermatitis. Dorn et al. (1) en Randal! et
al. (4) beschreven soortgelijke infecties. Engström en Luthman (2) voerden de
benaming Blue Wing Disease in vanwege de typische afwijkingen. Froyman et
al. (3) beschreven dezelfde ziektesymptomen bij Belgische slachtkuikens. Zij
noemden dit: cen hemorrhagisch-anemisch syndroom met dermatitis.
De hierboven beschreven ziektegevallen bij slachtkuikens op Nederlandse bedrij-
ven sluiten hierbij aan. De benaming \'Blauwe Vleugeltjes Ziekte\' geeft het klinisch
voorkomen wel goed weer en zou daarom de voorkeur verdienen. In de literatuur
wordt in samenhang met deze ziekte IBH, REO, ziekte van Gumboro en CAA
genoemd. Uit de bovengenoemde onderzoeken komt IBH alleen via bloedonder-
zoek in aanmerking. Bovendien bleken van de drie positieve koppels gemiddeld
slechts 40% van de sera positieve reacties te vertonen. REO-virus infecties bleken
veel aanwezig te zijn maar bij ad random onderzoek van slachtkuikenkoppels op
een slachterij in Gelderland bleek 68,3% van de koppels in 1986 een positieve AGP
REO te vertonen (Braunius, niet gepubliceerd).

De ziekte van Gumboro bleek zowel tijdens sectie (4 x) als via bloedonderzoek
(6 x) duidelijk aanwezig te zijn geweest. CAA-antilichamen werden zowel bij de
slachtkuikens als bij de ouderdieren aangetoond. Bij 2 betrokken koppels
ouderdieren werden bovendien ook enkele verschijnselen van deze ziekte waar-
genomen, namelijk huidontstekingen met stafylokokken-infectie en haardjes in
de lever. In één geval waren deze dieren 4 weken, in het andere geval bijna 1 jaar
oud. Bloedonderzoek bij deze koppels op IBH verliep negatief.
De oorzaak van deze Blue Wing Disease (BWD) is tot nu toe onduidelijk, maar
vermoedelijk is het CAA-virus wel de oorzaak, gezien de anemische verschijnselen.
Het virus blijkt moeilijk te isoleren (prof Van Bülow, persoonlijke mededeling
1987), dit verklaart mogelijk waarom ons virologisch onderzoek negatief verliep.
CAA schijnt veel voor te komen zonder dat klinische verschijnselen worden
waargenomen. Mogelijk speelt bij het wel optreden van klinische verschijnselen
de ziekte van Gumboro een rol. Dit zou ook het massaal optreden van de
secundaire stafylokokken-infecties kunnen verklaren. Merkwaardig is dat tussen
augustus 1985 en augustus 1987 slechts twee gevallen van BWD werden
waargenomen. Tot augustus 1987 werd er eigenlijk van uitgegaan dat BWD
verdwenen was. In de nazomer en de herfst van 1987 traden toen plotseling weer
enkele gevallen op. Speelt hier weer de samenhang met de ziekte van Gumboro?
In ieder geval blijken zowel Blue Wing Disease als CAA in Nederland voor te
komen.

De auteur is dr. D. Lütticken dank verschuldigd voor het IFT-onderzoek en drs. P. Beersma
voor het histologisch-onderzock.

1. Dorn P. Weikei .1. Wessling E. Anämie Rückbildung der lymphatischen Organe und Dermatitis.
Beobachtungen zu einem neuen Krankheitsbild in der Geflügelmast. Dtsch tierärztl Wschr 1981:
88: .309-48.

2. Engström B. Luthman M. Blue Wing Disease of chickens: signs, pathology and natural transmis
sion. Av Path 1984: 13: 1-12.

3. Froyman R, Dcrijcke J en Vandermecrsch R. Een hemorrhagisch-anemisch syndrooin met
dermatitis bij slachtkuikens. Tijdschr Diergeneeskd 1986: 111: 639-42.

4. Randall C, Siller W, Wallis A, and Kirkpatrick K. Multiple infections in young broilers. Vet Rec
1984: 114: 270-1.

5. Rosenberger.!. Klopp S, Eckroadc R, and Kraus W. The role of Infectious Bursal Agant and several
avian adenoviruses in the hemorrhagic-aplastic-anemia syndrome and gangrenous dermatitis. Av
Dis 1975: 19: 717-29.

SUMMARY In 54 of 99 dogs wilh atrial fibrillation heart function was examined scintigraphi-
cally. Data on the ejection fraction (EF). end-diastoHc volume (ED V) and regurgitation fraction
(RF) are presented. Of these animals 37 had a seriously decreased EF (< 30%) with a more or
less normal RF value, whereas a smaller group (17) had a moderately decreased EF(bul > 30%)
and a seriously increased RF value. In both groups the EDV was increased.

Atrial fibrillation is one of the most frequently encountered pathologic supraven-
tricular tachy-arrhythmias in the dog (2). A critical cell mass is required for the
maintenance of atrial fibrillation (7). In agreement with this concept this arrhyth-
mia is rare in small dogs (2).

Autonomic imbalance, myocardial ischemia and conduction disturbances have
been reported to play a pathogenetic role (6). However, it is generally agreed that
overdistension of the atrial wall is the main initiating factor (4). This overdistension
dccurs as a consequence of left ventricular insufficiency (e.g., congestive cardiomy-
opathy, CCM), congenital cardiac defects and valvular insufficiency.
In man (9) and in the experimental dog (1) it has been demonstrated that supraven-
tricular tachycardia leads to left ventricular dysfunction with decreased ejection
fraction (EF) and increased end-diastolic volume (EDV), characteristics similar to
those of CCM (4). This study was designed to determine scintigraphically in dogs
with spontaneous atrial fibrillation the EF, EDV and the magnitude of valvular
insufficiency.

In a period of 2\'/2 years 73 male and 26 female dogs, aged 1 to 13 years (median 6 years), were
diagnosed as having atrial fibrillation. The bodyweight ranged from 10 to 80 kg (median 45
kg). In 54 of these the owner\'s consent and the animal\'s condition allowed radiocardi-
ography.

All animals were hospitalised and prior to radiocardiography treated for periods of 5-8 days
with digoxin^ (0.025 mg/kg body weight)and when indicated also with furosemide\' (2 mg/kg
body weight).

\' Small Animal Clinic, Faculty of Veterinary Medicine, State University Utrecht, The Netherlands
\' Digoxin®, Combivet, Etten Leur, The Netherlands
\' Furosemide®, Centrafarm, Laprofarm, Etten Leur, The Netherlands

Dr. A. A. Stokhof, University Small Animal Clinic, P.O. Box 80.154, 3508 TD Utrecht, The Netherlands
Tijdschr. Diergenee.skd. deel 113. ajl. H. 19H8 435

One-half hour after the intravenous administration of 10 mg pyrophosphate and 1 mg
stannouschloride the animals were sedated by intravenous injection of methadone\' (1
mg/kg) and dehydrobenzphyridoP (1.2 mg/kg). Following positioning of the animal in right
lateral recumbency under the detector of a gamma camera^ a bolus of ««n\'Tc-pertechnetate
(5-15 mCi) was injected in the jugular vein.

During the first pass of the radioactivity through the heart chambers and the lungs the
gamma camera images were stored in a computer system on-line. Analysis of the recorded
data provided values for the cardiac output (CO), mean forward stroke volume (SVf),
pulmonary blood volume (PBV) and pulmonary transit time (PTT).

About 10 minutes after the injection of the bolus of ^\'""Tc-pertechnetate, scintigraphy of the
equilibrium cardiac blood pool was started. During several hundred heart cycles, 25-ms
images were recorded of the end-systolic and end-diastolic state of the heart, triggered by the
R-wave of the ECG-signal.

An averaged end-systolic and end-diastolic image of the heart (Fig. 1) was then constructed.
Using standard analytic methods of nuclear medicine (10), the end-systolic volume (ESV),
end-diastolic volume (EDV), and ejection fraction (EF)

Fig. 1. Averaged end-systolic (A) and end-diastolic (B) image of the heart, recorded by cardiac
scintigraphy.

EF = (EDV —ESV)/EDV
were determined. By comparing the total stroke volume (SVt)

with the SVf obtained from the first-pass study, the regurgitation fraction (RF) was deter-
mined:

RF = (SVt —SVf)/SVt.
Reference values have been obtained in healthy experimental dogs (13,14).

\' Symoron®, Gist-Brocades Farmaca Nederland B.V., Rijswijk, The Netherlands
\' Oehydrobenzpyridol®, Janssen Pharmaceutica B.V., Beerse, Belgium
\' Pho-Gamma HP4, Searle, Desplaines, 111, U.S.A.

In all cases the visual observation of the first pass of radio-activity through the heart
exhibited a slow rate of left ventricular emptying. The images of the equilibrated
cardiac blood pool were always characterised by large left ventricles and atria (Fig.
1).

Quantitative analysis revealed that in only 5 dogs the EF exceeded the lower limit of
the reference values (48%; Fig. 2). In 37 dogs (group A) the EF was very low
(< 30%), i.e., half the mean of the reference values. The remaining 17 dogs with EF
30% were denoted as group B.

Fig. 2. Graptiic presentation of the ejection fraction (EF) in dogs with atrial fibrillation, measured
scintigraphically.

o animals with an EF > 30%, • animals with an EF < 30%; the shaded area indicates the reference values.

In 19 of the 54 dogs the RF was below the limit of detection (20%). In the animals of
group B the RF was significantly (P < 0.05) higher than in the dogs of group A. It is
remarkable that about one-half of the dogs with a severely impaired ejection (group
A) had no detectable regurgitation (Fig. 3).

Fig. 3. Graphic presentation of the regurgitation fraction (RF) in dogs with atrial fibrillation,
measured scintigraphically.

o animals with an EF > 30%, • animals with an T.F < 30%; the shaded area indicates the reference values.

In 51 of the 54 cases the end-diastolic volume was above the reference range (1.1-1.6
ml/kg). The increase in end-diastolic volume did not correlate with the EF, as
group A and B were equally distributed along the scale (Fig, 4).

Fig. 4. Graphic presentation of the end-diastolic volume (EDV) in dogs with atrial fibrillation,
measured scintigraphically.

o animals with an EF > 30%, • animals with an EF < 30%; the shaded area indicates the reference values.

In this study the heart function parameters have been measured with the use of
radionuclides. This allows a degree of quantitation that cannot usually be achieved
with other approaches such as echocardiography and contrast angiography. With
the latter techniques quantitation is only possble with introduction of specific
geometric assumptions (15).

All dogs with atrial fibrillation had a strikingly low rate of left ventricular empty-
ing. In more than one-half of the dogs this was the result of a low ejection fraction
(group A). In the dogs with an only moderately low EF, a remarkably high
frequency of regurgitation was found, leading to a slow ventricular emptying in
these dogs as well.

As far as the pathogenesis of atrial fibrillation is concerned, from the results of this
study two sequences of events seem to emerge. First, there is the possibility of a
primary cardiomyopathy, leading to a low ventricular ejection with distension of
the atrial wall as a result.

Secondly, there appears to be a group of animals with considerable mitral insuffi-
ciency, which also leads to distension of the atrial wall. Subsequently, the resulting
atrial fibrillation seems to give rise to some moderate degree of impaired ventricular
contractility.

If the latter mechanism is substantiated by future studies, a valvular prosthesis may
be indicated. This would be the more justified since the tachycardia-dependent
cardiomyopathy has proven to be reversible in man (9). However, this can only be
pursued when primary cardiomyopathy has been fully excluded.
There is increasing evidence that in the dog spontaneous atrial fibrillation is often
associated with congestive cardiomyopathy (5). Recent studies have revealed that
this condition may have an auto-immune pathogenesis (8,11).

1. Coleman HN, Taylor RR, Pool PE ei al. Congestive heart failure following chronic tachycardia.
Am Heart J 1971; 81; 790-8.

2. Ettinger SJ, Suter PF. Canine cardiology; Chapter 11. Philadelphia: WB Saunders, 1970; 271 -309.

3. Goetz KL. Atrial receptors, natriuretic peptides and the kidney-current understanding. Mayo Clin
Proc 1986; 61: 600-3.

4. Goodwin JF. Congestive cardiomyopathy. In: Hurst JW, Logue RB, Schlant RC, Wenger NK, eds.
The Heart. New York; Mc Graw Hill Book Co, 1978; 1567-80.

5. Lombard ChW. Vorhofflimmern beim Hund: Vorkommen und klinische Bemerkungen. Schweiz
Arch Tierheilkunde 1978; 120: 393-407.

6. Meijler FL, van der Tweel I, Herbschleb JN, Heethaar RM, Borst C. Lessons from comparative
studies of atrial fibrillation in dog, human and horse. In; Zipes DP, Jalife J, eds. Cardiac
electrophysiology and arrhythmias. Orlando: grune and Stratton, 1985; 489-93.

7. Moc GK. On the multiple wavelets hypothesis of atrial fibrillation. Arch Int Pharmacodyn Thcr
1962; 140; 183-8.

8. Okubo K, Yokoyama M, Koga Y, Toshima H. Peripheral blood lymphocyte subpopulations in
patients with idiopathic cardiomyopathy. Japanese Circ J 1985; 49: 466-7.

9. Packer DL, Bandy GH, Worley SJ, Smith HS, Lobb FR, Coleman E, Gallagher JJ, German LD.
Tachycardia induced cardiomyopathy: a reversible form of ventricular dysfunction. Am J Cardiol
1986; 57: 56.3-70.

10. Parker H, Weber PM, Van Dyke DC, Davics H, Steele P, Sullivan R. Evaluation of central
circulatory dynamics with the radionuclide angiocardiogram. In: Strauss HW, Pitt B, James AE,
eds. Cardiovascular nuclear medicine. St Louis: The C.V. Mosby Co, 1984: 67-100.

11. Spry CJF. Dilated cardiomyopathy — an immunological tombstone? International J Cardiol 1984;
6: 443-4.

12. Tilley LP, Miller MS. Antiarrhythmic drugs and management of cardiac arrhythmias. In: Kirk RW
ed. Current veterinary therapy IX. Philadelphia: WB Saunders, 1986; 346-60.

13. Van den Brom WE, Stokhof AA. Canine nuclear cardiology: results of first pass studies. In
preparation.

14. Van den Brom WE, Stokhof AA. Equilibrium radionuclides angiography in normal dogs. In
preparation.

15. Wagner HN, Buchanan JW. Radioactive tracers and the heart. Med Clin North Am 1980; 64: 83-98.

Incomplete surgery, local immunostimulation,
and recurrence of some tumour types in dogs
and cats

SUMMARY Histologically confirmed inadequate treatment resulted in a lower than expected
recurrence percentage in dogs with haemangiopericytoma (38%) and mastocytoma (30%).
Clinical suspicion of inadequate tumour treatment did not always correlate with the histologi-
cally assessed inadequacy, nor with the appearance of local recurrence. Local recurrence did not
seem to be correlated with histological grade of malignancy and tumour size. Local injection of
C. parvum vaccine did not result in a lower percentage of local recurrence or longer recurrence-
free intervals in any of the three tumour groups (canine haemangiopericytoma, canine
mastocytoma, feline mammary carcinoma). Nor was palliative local adjuvant injection of Cp
succes.sful in dogs and cats with soft tissue sarcomas or in dogs with gingival melanoma.
Re-operation of locally recurrent tumour was successful in some dogs with haemangio-
pericytoma, in a few with mastocytoma, but not in cats with mammary carcinoma. A trend
toward histological progression of recurrences and metastases, when compared with the primary
tumours, was not evident. The possible reasons for the relatively low recurrence rate of some
tumour types and for the failure of Cp-treatment are discussed.

Local infiltrative-destructive growth is one of the most characteristic properties of
malignant tumours. Deep invasion of tumour into surrounding tissues may lead to
inoperability, or, in case of inadequate treatment, to local recurrence. Little is
known about the frequency of local recurrences in histologically demonstrated
incomplete surgery of spontaneous tumours in companion animals.
The aims of the present study are to learn whether 1) incomplete removal of the
tumour can be assessed clinically; 2) local recurrence is inevitable in case of
microscopically assessed incomplete removal of tumour types of various grades of
malignancy; 3) certain tumour characteristics such as tumour size, histological
degree of incomplete surgical removal and histological grade of malignancy are
associated with local recurrence; 4) local recurrence can be prevented or postponed
by local injection of the immunomodulating agent C. parvum vaccine (Cp); 5)
re-operation of recurrent tumours can prevent new recurrences.

Three spontaneous animal tumour diseases were studied in a prospective randomised trial:
1) canine haemangiopericytoma (CHP): a low grade fibrosarcoma of locally invasive, but
generally non-metastasising type, situated in the subcutis, especially of the extremities (42

\' Professor of Veterinary Oncology, Veterinary Faculty, State University, Utrecht, The Netherlands
Tijdschr Diergeneeskd. deel 113. afl. 8. 1988 439

cases); 2) canine mastocytoma (CM), a locally invasive tumour, some variants of which
metastasise especially along the lymphogenous route (n=43); 3) feline mammary carcinoma
(FMC), a locally aggressive and early metastisising (lymphogenous and haematogenous
route) tumour (n=25).

CHP and CM were measured in three dimensions, the product of the three maximal
diameters giving the volume. The volumes were subdivided into three classes: 0-30 cc. 30-100
cc, >100 cc. The volumes of the feline mammary carcinomas were not measured because of
the often irregular shape.

After operation, tumour specimens were fixed in 4% buffered formalin and after fixation 2 to
6 pieces were cut, especially from the most peripheral parts of the tumour. Microscopic slides
were prepared and stained with haematoxylin and eosin and, if necessary, with toluidine
stain for metachromasia.

The histological grade of malignancy (the sum of the grades of differentiation, polymor-
phism and mitotic index) of CM, CHP and FMC was determined. 1-3 points were allocated
to each of the three criteria, and were then added to obtain Grade I: low malignancy (3-5),
Grade II: intermediate malignancy (6-7), or Grade III: high malignancy (8-9).
The degree of incompleteness of surgery was also determined in the microscopic slides from
the most peripheral parts of the tumour:
Grade I : few tumour cells at the surgical resection plane.
Grade II : moderate amount of tumour cells.
Grade III : large amount of tumour cells.

After microscopic assessment of incomplete surgery the animals were randomised by an
envelope lotting system into two groups. The randomisation procedure was as follows; for
each of the 8 participating practices 18 envelopes with lots were prepared. Six lots for each of
the three tumour types were distributed in a 2:1 ration of Cp-injected and non-injected
controls.

The experimental group consisted of animals treated by a single local injection of one or two
vials of C. parvum vaccine (Burroughs-Wellcome) each containing 10\' units. The palpable
residual tumour mass and/or the operation site (in the absence of such a residual mass) were
completely infiltrated with the vaccine.

The animals were regularly followed by the cooperating practitioners according to a 2-4-6-
12-24 months follow-up scheme. Special attention was paid to the possible developments of
local recurrences. In some cases, recurrent tumours were surgically removed and histologi-
cally examined. Histological examination of the recurrent tumour included assessment of the
border of the specimen and signs of possible histological progression. In case of death either
complete post-mortem examination was carried out or the examination was restricted to the
site of previous surgery (palpation and histological examination).

Animals having undergone incomplete surgery for two tumour types which are known for
their malignant metastatic course were also treated by local Cp injection. This palliative
treatment was instituted in the hope of postponing the expected outgrowth of residual
tumour tissue. No untreated control group was used. Thus, 5 dogs and 5 cats with soft tissue
sarcoma (mostly fibrosarcomas) and 8 dogs with oral malignant melanoma were treated with
a single intralesional Cp injection.

Follow-up was performed 3-6-12 months after Cp treatment. Post-mortem and subsequent
microscopic examination was performed in all animals.

I. Incompleteness of therapy. The amount of residual tumour tissue after incom-
plete removal was difficult to assess by the clinician in most cases. In a number of
animals either residual tissue was palpable after surgery (\'debulking operation\') or
the clinician had strong doubts about the completeness of the therapy. In such
cases, local recurrence was a frequent (16/29) but not a constant phenomenom
(Table I). In those cases where the clinician was confident about the completeness

Table I. Association between clinical suspicion of incomplete surgery and local recurrence.

of therapy, recurrence (21/46) was nevertheless not uncommon, especially in the
feline mammary carcinoma group (Table 1).

2.1 Canine haemangiopericytoma (CHP). The recurrence rates in both the Cp
(9/22) and the control group (8/20) were relatively low (Table 2) and not signifi-
cantly different (P: 0.75). The three tumour characteristics which have a potential
association with recurrence (histological grade of malignancy, degree of incom-
pleteness of surgery and tumour volume) were rather evenly distributed over the Cp
and control group, with the possible exception of tumours of Grade I malignancy,
which seemed to be lightly overrepresented in the Cp group, particularly in the
non-recurrence subgroup.

Table 2. Canine haemangiopericytoma: tumour characteristics, treatment group and recurrence.

C./larvum treatment group 1 II III I II III I II HI ?
Recurrence 3 4 1 1 2 5 14 3

Tumours considered to be very inadequately removed (Grade III), were associated
with a slightly greater chance of recurrence (ratio recurrence/non-recurrence
12/13). Within the Cp and control groups of recurrent tumours. Grade III tumours
predominated (12/17). The average recurrence-free interval in the Cp (10 months),
and in the control group (12 months) did not differ substantially. The average
follow-up period was the same (20 months) for both groups. In the Cp group, 10 of
22 dogs survived the follow-up period (24 months or longer). One of those was
known to have a recurrent CHP and three others had been treated for a second
malignancy (mammary carcinoma (2), gingival fibrosarcoma (1)). In the CH P-con-
trol group, 15 of 20 were alive at the end of the follow-up group, 4 of them with
recurrent tumours.

2.2 Canine mastocytoma (CM). The recurrence rate in the Cp group (7/26) is
slightly but not significantly lower (P: 0.59) than that of the control group (6/17;
Table 3). Factors of possible prognostic significance (grade of malignancy, degree
of incompleteness, tumour size) were evenly distributed over Cp and control
groups, and over the recurrent and non-recurrent groups. The ratio Boxers/all dogs
was relatively high (Cp rec.: 3/7; Cp non-rec.: 8/19; C rec.: 3/6; C non-rec.: 4/11 ) in
the four subgroups (see also Discussion).

Many mastocytomas, including recurring tumours, were found to be of low histo-
logical malignancy (Table 3). The volumes of mastocytomas, including recurring
tumours, were generally small. The average recurrence-free survival was slightly
(but not significantly) longer in the Cp treated (13 months) than in the control dogs
(9 months). The average follow-up period was about similar in the 2 groups (Cp: 23;
C: 27 months). In the Cp groups 10 of 26 dogs survived for more than 24 months.
Three of these dogs, having respectively recurrent mastocytoma, Cushing\'s Syn-
drome and osteoblastoma of the tail, had undergone additional treatment. In the
control group, 9 of 17 dogs survived the follow-up period, one with multiple skin
nodules (probably mastocytomas).

2.i Feline mammary carcinoma (FMC). The recurrence rates in both the Cp
(15/18) and control (6/8) groups were extremely high. In the Cp group 2 of the 3
non-recurrent carcinomas were of low-grade malignancy and the third died already
one month after operation. In the control group the two non-recurrent carcinomas
consisted of a small invasive component but predominantly of a non-infiltrative {in
situ) component of intraductal non-invasive type. In Cp and control groups the
estimated degree of incompleteness of surgery gave a relatively low indication of the
expected amount of residual tumour tissue (Cp Grade I: 10; Grade II: 8; C: Grade I;
Grade II: 2). However, in 8 cats of the Cp-group and 4 of the control group, tumour
cell emboli were found within lymph vessels. The average recurrence-free period
was short in both groups (3 months). The average follow-up period was 10 months
for the Cp and 16 months for the control group.

Seven of the ten sarcomas and six of the eight oral melanomas were already local
recurrences when entering the study. In nearly all cases residual tumour tissue was
visible or palpable after surgery and Cp injection.

Reoperation of recurrent tumours was successful — not followed by a new local
recurrence — in 6 dogs with haemangiopericytomas (4/4 Cp, 2/6 control). Two of

four recurring mastocytomas (1 /2 Cp, 1 /2 C) were also successfully reoperated. Of
the 7 reoperated cats with mammary carcinomas only 1 had no new recurrence
when autopsied. In none of the dogs with histologically examined recurring hae-
mangiopericytomas (Cp: 6, C: 3) and in only 2 of 12 recurring mastocytomas (1/7
Cp, 1/5 C), was there any evidence of histological progression. No progression was
noticed in recurrent and metastasising FMC. Lymphogenous metastasis was found
in a relatively small number of dogs with CM, while haematogenous metastasis was
frequent in animals with soft tissue sarcoma. Combined lymphogenous and hae-
matogenous metastasis was common in cats with FMC and dogs with oral mela-
noma.

Recurrent tumours were the sole cause of death (euthanasia), especially in the CHP
groups (4 Cp, 4 C) and sarcoma group (5 Cp). Metastasis in combination with local
recurrence was the main cause of death in the FMC (12 Cp, 5 C) and melanoma
groups (7/8). Recurrence and metastasis, especially to regional and distant lymph
nodes, often led to euthanasia in CM also (3 Cp, 4 C). All dogs with gingival
malignant melanoma died from metastasis and/or recurrence, mostly within six
months after Cp injection.

Second malignancies developed especially in those animals (CHP and CM groups)
with a relatively long survival (Table 4).

In a large prospective study of 202 cats with mammary carcinoma, histologically
determined incompleteness of surgery, multiple localisation of primary tumour,
and metastasis to regional lymph nodes were significantly associated with tumour
recurrence (13). Our study was admittedly based on only a few slides from each
tumour instead of on an all-inclusive series, but they were selected from the most
suspicious, peripheral parts.

The local recurrence rates of canine haemangiopericytoma (38%) and canine
mastocytoma (30%) in our study are comparable to data from the literature. CHP\'s
are known for their tendency to recur (30-50%), often after a long time lapse (6,15).
The recurrence rate of C M was reported to vary between 22% (3) and 48% (5). The
apparently obvious association between the degree of histological malignancy and
recurrence in the studies of Bostock (3) and Head (5) was not demonstrated in our
study (Table 3).

Our study is based on selected, inadequately removed CHP an CM, whereas the
other reported studies deal with non-selected tumours. In this respect, the incidence
of recurrences in our series is relatively low. What could be the reason for this low
incidence? Why did all incompletely removed tumours not recur?
Some factors, alone or in combination, which may account for the lower than
expected recurrence rate include the following:

a) The microscopically assessed incompleteness of therapy did not represent the
true situation. Perhaps during the cutting and processing procedure some of the
normal tissue around the tumour was lost. Although this might have happened in
sporadic cases, it is very unlikely that such a technical failure would be a substantial
cause of \'overdiagnosis\' of assumed incomplete treatment. Marking the border
with Indian ink could prevent such failures.

b) The follow-up period was too short, so that recurrences had no time to develop.
This could be of particular importance in those tumours known to recur only after a
long time span, such as CHP (6). The follow-up period of 8 dogs with CHP was
relatively short (± 12 months), due to early death caused by intercurrent disease.
However, some CHP cases recurred within 12 months (4 Cp, 4 C). Moreover, a
number of dogs without recurrence (7 Cp, 5 C) were followed for long periods (2-3
years).

c) Some tumour types are more prone to recur than others. In the dog, for instance,
recurrence of incompletely removed spontaneous histiocytomas (11) and basal cell
tumours is extremely uncommon. Perhaps residual cells of these tumour types, and
also of the presently studied C M and CHP, are not capable of proliferation. On the
other hand, practically all feline mammary carcinomas, soft tissue sarcomas and
melanomas recurred, mostly within a short period. In another study (8) dealing
with 7 dogs with recurrent mastocytomas, 2 subsequent Cp-infections after re-exci-
sion did not prevent new recurrences.

d) Residual tumour cells may be killed and phagocytised by immunecompetent
cells.

e) Anti-invasion factors.In connective tissues, factors with a low molecular weight
and strong proteinase inhibitory activity and growth inhibition of various cell
types, including tumour cells, have been isolated (10). The possible action of such
factors in the soft tissue may inhibit outgrowth of residual tumour cells.

f) Isolated residual cells may lose their potential to secrete autocrine growth
factors.

Neither in our randomised study, nor in the additional palliative sarcoma-
melanoma study, was a significantly favourable effect of local C. parvum vaccine
injection on prevention of recurrence detected.

a) Cp did not reach the hidden tumour cells. This explanation might hold for those
tumours of which a few tumour cells remained, but certainly not for larger tumours
(sarcomas-melanomas) treated palliatively.

b) Cp was administered in too low a dose. The optimal ratio of Cp/tumour cells is
difficult to assess for each tumour type. Moreover, the residual tumour load was
variable. The antitumour action of immunostimulants such as Cp and BCG is
associated with their ability to elicit an inflammatory reaction. Clinical evidence of
inflammation at the injection site was noticed in only 4 dogs, all with mastocyto-
mas, two of which had to be withdrawn from the trial.

c) The tumours treated were not sensitive to Cp. In an earlier study, the Alfort-
Amsterdam trial (9), it was demonstrated that neither BCG nor Cp had any
beneficial effect in terms of post-operative survival after intralesional injection
followed by mastectomy in dogs with mammary neoplasia.

In general, surgical therapy must be performed as early and completely as possible
(4, 12, Fig. I). Histological examination of the surgically removed tumours pro-
vides useful information, not only about the type and prognosis ^f the tumour, but
also about the possible incompleteness of the surgical therapy. In the present
follow-up study it was demonstrated that for some tumour types (CHP, CM)
microscopically assessed incompleteness of therapy is not necessarily associated
with subsequent local recurrence. Therefore, the best policy in dogs with incom-
pletely removed CHP an CM seems not to be immediate re-operation, but repeated
careful inspection of the operative site at repeated post-operative follow-up. In
cases of local recurrence immediate re-operation is indicated.

Other tumours like FM, sarcomas and malignant melanoma are characterised by a
high rate of local, usually inoperable recurrences and metastases. Amputation or
euthanasia are often the only remaining alternatives for patients with inoperable
primary or recurrent tumours.

Selected canine and feline patients in a relatively good condition with an inoperable
tumour may be good candidates for new treatment modalities.
An example of such a treatment is the combined endotoxin and muramyl dipeptide
treatment, which in a mouse-sarcoma system resulted in a high regression rate of
locally malignant tumours (I).

The Corynebacterium parvum vaccine was kindly donated by Burroughs-Wellcome. Thi
study was possible only by the co-operation of many veterinary practitioners in and around
Amsterdam: E. Holland, D. Bultman-Auras, K. van Eeden, A. H. M. Erken, H. Fruithof, J.

Th. Goverts, M. R.J. Heun, R. Janssen, E. G. Osinga, A. Pluimers, F. Santen, G. M. Smits in

Amsterdam, F. J. van der Kamp, H. C. J. Schoenmaker, E. P. Snuif in Zaanstad, N. P. Kas in

Heemstede, F. J. ter Beek, D. T. Hoogenboezem, U. E. Hommes, C. Mol, R. Muller, A. Vrij

1. Bloksma N, Hofhuis FMA, and Willers JMN. Muramyl dipeptide analogues as potentiators of the
antitumour action of endotoxin. Cancer Immunol Immunother 1985; 19: 205-10.

2. Bomford R. An analysis of the factors allowing promotion (rather than inhibition) of tumour
growth by Corynebacterium parvum. Int J Cancer 1977; 19: 673-80.

3. Bostock DE. The prognosis following surgical removal of mastocytomas in dogs. J Small Anim
Pract 1973; 14: 27-40.

5. Head KW. Cutaneous mast-cell tumours in the dog, cat and ox. Brit J Derm 1958; 70: 389-408.

6. Mills JHL and Nielsen SW. Canine haemangiopericytomas. J Small Anim Pract 1967; 8: 599-604.

7. Misdorp W. Kanker bij hond en kat. III. Algemene aspecten van therapie. Tijdschr Diergeneeskd
1983; 108: 526-31.

8. Owen LN, Lewis JCM, Morfan DR, and Gorman ThT. The effects of Corynebacterium parvum in
dogs and a study of its distribution following intravenous injection. Europ J Cancer 1980: 16:
999-1005.

9. Parodi AL, Misdorp W, Mialot iV et al. Intratumoral BCG and Corynebacterium parvum therapy
of canine mammary tumours before radical mastectomy. Cancer Immunol Immunother 1983; 15:
172-7.

10. Pauli BU and Kuettner KE. The regulation of invasion by a cartilage-derived anti-invasion factor.
In: Tumor invasion and metastasis. Martinus Nijhoff Publ. 1982; 267-91.

11. Taylor DON, Dorn CR, and Luis OH. Morphologic and biologic characteristics of the canine
cutaneous histiocytoma. Cancer Res 1983; 29: 83-92.

12. Theilen GH and Madewell BR. Tumors ofthe skin and subcutaneous tissues. In: Veterinary Cancer
Medicine, Lea & Febiger Eds., Philadelphia, 1979; 123-91.

13. Weijer K and Hart AAM. Prognostic factors in feline mammary carcinoma. J Natl Cancer Inst
1983; 70: 709-16.

14. Willmott N, Piman MV and Baldwin RW. C. parvum treatment of the transplanted rat tumours of
spontaneous origin. Int J Cancer 1979; 24: 323-8.

15. Yost DH and Jones TC. Hemangiopericytoma in the dog. Am J Vet Res 1985; 19: 159-63.

report of the Study Commission on Inten-
sive Livestock Farming: Alternatives for the
battery cage system for laying hens. Uitgave
van de dierenbescherming 1986;
In dit rapport worden enige nieuwe huisves-
tingssystemen voor pluimvee besproken. In
de nieuwe wet \'betreffende de minimum
eisen te stellen aan het houden van legkip-
pen\', ook wel de wet van Tazelaar-Van
Noord genoemd, wordt gesteld dat per 1 juli
1994 het verboden zal zijn leghennen te
houden in stalsystemen die niet voldoen aan
de eisen die vóór 1 januari 1990 geformu-
leerd moeten worden.
Allereerst wordt het gedrag van de kip in een
ruimte met een bodemoppervlakte van 400
cm^ vergeleken met het natuurlijke gedrag
van de hen in de vrije ruimte. Fölsch (1981)
betrok hier later nog de scharrelstal en
draadroosterstal bij. Geconcludeerd wordt
dat de essentiële onderdelen van het gedrag
van een kip zoals comfortgedrag (o.a. rek-
ken en vleugel klapperen), scharrelen, nes-
telgedrag, rustgedrag en stofbaden bij huis-
vesting in een batterij niet of nauwelijks
vertoond worden waardoor het dier gefrus-
treerd raakt. Daarnaast vertonen de dieren
intentiebewegingen en stereotype bewegin-
gen.

In Denemarken, Engeland, Zwitserland,
Duitsland en Nederland worden alterna-
tieve huisvestingssystemen beproefd. Ge-
noemd worden: Scharrelstal, het in ontwik-
keling zijnde Etage Gaasbodem Systeem
(Nederland) en Volièresystemen (Engeland
en Duitsland). In deze stallen vertonen de
dieren het volledige natuurlijke gedragspa-
troon. Zo zullen zij een hoge slaapgelegen-
heid uitzoeken. Het middelzware ras zal de
hele nacht en 64% van de dagelijkse rusttijd
op de zitstokken te vinden zijn. Problemen
als batterijmoeheid, optreden van beschadi-
gingen aan vleugel en poot en locomotie-
stoornissen treden in veel mindere mate of
in het geheel niet meer op. Mogelijk dat het
veerpikken bij het Etage Gaasbodem Sys-
teem (EGS) wat meer gaat optreden. Als
mogelijke maatregel wordt genoemd: het
verwijderen van de veerpikkende hennen in
een vroeg stadium. Het EGS biedt plaats
aan 20 dieren/m^; 7,5 dieren per m^ vloer
oppervlakte bij drie etages, \'s Winters is de
temperatuur in de stal 21° C, zonder verwar-
mingskosten bij een minimum aan ventila-
tie. Zitstokken op verschillende hoogten
zorgen voor voldoende rustgelegenheid.
De mest afvoer geschiedt door middel van
een mestband. De mest kan eventueel ge-
droogd worden. Het optreden van grondei-
eren kan voorkomen worden door legnesten
op verschillende hoogten te plaatsen en de
opfok van de hennen aan te passen aan deze
nieuwe vorm van huisvesting. Opfok in
batterijen is ongeschikt gebleken. De mor-
taliteit ten gevolge van kannibalisme ligt in
het EGS tussen de O en 2% en is samen met
leucose de belangrijkste doodsoorzaak. Om
het risico van coccidiose en worminfecties
zo klein mogelijk te houden wordt het vol-
gende gesuggereerd:

Bij EGS-proeven waren er weinig proble-
men met coccidiose. Het systeem is vooral
geschikt voor de witte leghorn. De middel-
zware rassen zijn flegmatieker en minder
beweeglijk waardoor meer kans op grond-
eieren. Verwacht wordt dat het onderzoek
nog 4 jaar in beslag zal nemen. Een systeem
dat veel weg heeft van het EGS is de
\'volièrestal\' uit Zwitsedand. Er wordt hier-
van een goede beschrijving gegeven. Bij
gebruik van het EGS moet rekening gehou-
den worden met een kostprijsverhoging van
0,7 cent per ei. In Zwitserland wordt dit 1,3
cent. Hiervan komt 25% voor rekening van
de opfok tot 18 weken en 40% voor het
verhoogd voedergebruik. De kosten voor
meerarbeid en behuizing plus strooisel ne-
men elk de helft van de resterende 35% voor
hun rekening.

Aangezien de marge op de eiproduktie
nauw luistert, lijkt het zonder coördine-
rende maatregelen binnen de EG moeilijk
om dit systeem door te voeren.

Doarn RT, Threlfall WR, and Kline R. Um-
bilical blood flow and the effects of prema-
ture severance in the neonatal horse. The-
riogenology 1987; 28: 789-800.

Een groep van 13 Quarter Horse merries
werd gebruikt om onderzoek te doen naar
het effect van het al of niet vroegtijdig af-
breken van de navelstreng meteen na de par-
tus.

Bij veulens van 7 merries (groep I) werd de
navelstreng zo lang mogelijk na de geboorte
intact gelaten. De \'blood flow\' in de navel-
streng werd gemeten. Bij veulens van 6 an-
dere merries (groep II) werd de navelstreng
direct na de partus manueel doorgetrokken.
De volgende resultaten werden verkregen:
alhoewel de navelstreng pulseerde was bij de
groep I-veulens hierin geen \'blood flow\'
aanwezig, noch in de venen, noch in de arte-
riën. De pulsatie werd veroorzaakt door de
intra-abdominale arteriën.
Tussen beide groepen bestond geen enkel
verschil met betrekking tot het interval par-
tus- gaan staan, c.q. drinken, c.q. het af-
komen van het meconium en de bloedpara-
meters: RBC, MCV, Hgb, PCV, MCHC en
PP. Ook de pols- en ademhalingsfrequentie
waren in beide groepen volkomen gelijk.
Schrijvers trekken dan ook de conclusie dat
het afbreken van de navelstreng vlak na de
partus geen enkel nadelig gevolg heeft voor
het veulen. Het zo lang mogelijk vast laten
zitten van het veulen blijkt dus zinloos te zijn
en berust op onvoldoende onderzoek. (Het
doorknippen of doorsnijden van de navel-
streng is echter ten alle tijde verkeerd: de
spieren van de bloedvaten trekken dan niet
samen, waardoor bloedverlies optreed; )

Binkhorst GJ. Antibiotic levels in bovine
lacrimal fluid after single application etc.
The Veterinary Record 1987; 121: 124-5.

Infectieuze bovine keratoconjunctivitis
komt verbreid in Europa voor en eindigt
vaak in ulceraties van de cornea. Hoewel M.
bovis gevoelig is voor antibiotica is de
behandeling lastig en langdurig. Een zalf
met een goede affiniteit voor de oogslijm-
vliezen en een lange release-periode van het
antibioticum boven de MIC is gewenst.
Vanuit deze optiek werd een éénmalige
behandeling met een slow-release formule-
ring met 300.000 I.E. procaine benzyl peni-
cilline en 100 mg dihydrostreptomycine in
tubes met 3 g zalf vergeleken met Orbenin
oogzalf. Hiertoe werd bij 12 normale koeien
het ene oog behandeld met de experimentele
formulering, het andere oog met Orbenin
oogzalf. Vóór de infusie en daarna 13 keer
met intervallen werd in het traanvocht, dat
met behulp van schijfjes filtreerpapier was
verzameld, de concentratie van de antibio-
tica bepaald. In 144 monsters werd gemid-
deld 38.0 mg (± 0.36) traanvocht opgevan-
gen. De schijfjes van de eerste 24 uren
werden geëxtraheerd in aqua dest, de over-
igen als zodanig direct overgebracht op test
agarbodems voor penicilline en cloxacilline.
In de monsters traanvocht, genomen vóór
de behandeling werd een remming door een
natuurlijke antimicrobiële component aan-
getoond. Na de behandeling bleef de con-
centratie penicilline minstens 72 uur boven
de vereiste MIC (0.25 lE/ml) voor hemoly-
tische stammen van M. bovis.
De concentratie dihydrostreptomycine bleef
minstens 5 uur boven de MIC (19.7 /ng/ml),
terwijl die van cloxacilline gedurende mins-
tens 31 uur daarboven (6.42 /ng/ml) bleef.

Enright MR, Alexander THL, and Clifton-
Hadley FA. Role of housefiies {Mu.Ka do-
mestica) in the epidemiology of Streptococ-
cus suis iype. 1. The Veterinary Record 1987;
121: 132-3.

De verspreiding van Streptococcus suis type
2 (Ss 2) van bedrijf naar bedrijf geschiedt
waarschijnlijk in hoofdzaak via klinisch
gezonde dragers. Toch bestaan daarnaast
waarschijnlijk ook andere infectiewegen bij-
voorbeeld via vliegen. Om die mogelijkheid
te bestuderen werden vliegen besmet met Ss
2. Een deel van de geïnfecteerde vliegen
werd met UV bestraald om te zien of
transport alleen via de buitenkant verliep.
Dit gaf echter geen verschil te zien: de
bestraalde vliegen bleken minstens even
lang besmet als de niet-bestraalden. De
vliegen bleken de Ss 2 gedurende minstens
5 dagen te kunnen herbergen. Besmetting
verliep waarschijnlijk via speeksel en niet
via faeces van de vliegen.
Voorzover vliegen van bedrijf naar bedrijf
migreren zou daarmee een verklaring gege-
ven kunnen worden van onverwachte Ss 2
uitbraken op voorheen onbesmette bedrij-
ven.

De Vereniging voor Landbouwgeschiedenis
(die to: 1967 de naam Studiekring voor de
Geschiedenis van den Landbouw droeg)
werd in 1939 dooreen aantal landbouwkun-
digen opgericht als afdeling van het Konink-
lijk Genootschap voor Landbouwweten-
schap.

Doel van de vereniging is \'het bevorderen
van de wetenschappelijke beoefening van de
geschiedenis van de landbouw in de ruimste
zin van het woord\'.

De vereniging geeft een reeks monografieën
uit, de Agronomisch-Historische Bijdragen,
waarvan thans 11 delen zijn verschenen.
Leden kunnen van ieder deel, voorzover
voorradig, 1 exemplaar tegen kostprijs ont-
vangen.

Tweemaal per jaar komen de leden bijeen.
In het voorjaar is de algemene ledenverga-
dering, tijdens welke twee of drie lezingen
wcwden gehouden. In het najaar vindt een
excursie plaats, die wordt voorafgegaan
door een of twee lezingen die verband
houden met de excursie.

De vereniging heeft enige malen initiatieven
ontplooid, zoals bij de oprichting van de
leerstoel voor agrarische geschiedenis aan
de Landbouwhogeschool en de uitgave van
enkele dissertaties en andere geschriften,
hetzij alleen of met hulp van anderen,
mogelijk gemaakt.

Aanvankelijk waren de leden vrijwel uitslui-
tend afkomstig uit landbouwkringen. Na de
Tweede Wereldoorlog sloten zich vele histo-
rici bij de vereniging aan, zodat thans beide
groepen academici ongeveer even groot zijn.

Hel aantal leden en donateurs bedraagt
thans ca. 285. Het lidmaatschap staat open
voor allen die belangstellen in de landbouw-
geschiedenis. De contributie bedraagt f 10,-
per jaar, voor leden van het Koninklijk
Genootschap voor Landbouwwetenschap
f 9,- en voor studenten f 5,-.
Secretaris is dr. A. H. G. Schaars, Grut-
straat 31, 7001 BW Doetinchem.

Het Internationaal Fonds voor de vervan-
ging van dierexperimenten (FISEA), er-
kende vereniging van Openbaar Nut, te
Luxemburg gesticht op 13 december 1986,
schenkt op 3 december 1988 haar Europese
prijs voor de vervanging van dierexperimen-
ten.

Een beloning wordt uitgereikt aan de navor-
ser of het navorsingsteam die erin slagen een
vervangende methode te ontwikkelen die
alle dierenleed uitsluit.
De FISEA zal overgaan tot de uitreiking
van de prijs ten bedrage van 800.000 Belgi-
sche frank, evenredig te verdelen tussen 2
laureaten, liefst actief in verschillende dis-
ciplines.

De wedstrijd staat open voor ieder navorser,
geneesheer, dierenarts, apotheker, fysicus,
biomatematicus. landbouwkundige, enz...
De kandidaten moeten gestuurd worden
naar de zetel van de FISEA, Rue des Etats-
Unis, 35 L-1477 Luxembourg, en worden
onderzocht tot 30 juni.
Het dossier van de kandidaten moet het
volgende bevatten:

— een proefschrift van maximum 15 blad-
zijden (dubbele tussenruimte, formaat DIN
A4), in drievoud. De uiteenzetting moet
handelen over een niet wrede experimentele
methode, de voordelen ervan aantonen ten
opzichte van technieken waarbij dieren ge-
bruikt worden, en de werkelijke toepas-
singsinogelijkheden bewijzen;

De laureaat wordt aangeduid door een jury
bestaande uit personaliteiten horende tot de
kringen van de wetenschap en de proefdie-
renbescherming.

Deze prijs wordt in België en Nederland geor-
ganiseerd door A.RM.A. vzw (Anti Proefdie-
ren Mishandeling Aktie) - De Burletlaan 4,
Edegem, België.

In de vorige vergadering is geen décharge
verleend aan de penningmeester, omdat de
kascommissie de stukken niet had kunnen
controleren. Het enige punt van de agenda
is thans het verslag van de kascommissie
1986.

10.40 Inleiding op het thema van de dag door dr.
G. M. T. Trienekens (Rijksuniversiteit
Utrecht).

11.00 Holland in de late middeleeuwen: een
agrarische crisis? door drs. P. C. M. Hop-
penbrouwers (Rijksuniversiteit Gronin-
gen); waarna gelegenheid tot discussie.
12.15 Gemeenschappelijke koffiemaaltijd in de
nabijgelegen gemeentekantine \'Buyten-
erf. Klein Amerika 20, waarna korte wan-
deling over de Markt.
13.30 Beheersing van het binnenwater; gevolgen
voor het grondgebruik (West-Friesland
1250-1650), door drs. J. J. J. M. Beenakker
(Universiteit van Amsterdam), waarna ge-
legenheid tot discussie.
14.30 Theepauze.

15.00 Hennepteelt in het Hollands-Utrechts pol-
derland, 1600-1800, door drs. H. Hoog-
endoorn (afgestudeerd 1987 Rijksuniversi-
teit Utrecht), waarna gelegenheid tot
discussie.
16.00 Sluiting.

De kosten van deelneming, inclusief koffiemaal-
tijd, bedragen f 10,- per persoon, te voldoen op
de dag zelf.

De Agnietenkapel ligt achter de bekende Waag
aan de Markt, ongeveer tien minuten lopen van
het station.

This is a call for papers to be presented at the
ESVOT meeting in Milano, Italy, September 23-
24, 1988. We encourage papers from all persons
interested in Veterinary Orthopedics and Trau-
matology. Papers relating to both small and large
animals will be presented.

Authors of selected papers will receive abstracts
forms and instructions by mail. Registration fees
will be waived for those persons whose papers arc
accepted for presentation provided that an ad-
equate abstract is received by June 1, 1988
deadline. The paper\'s title and author(s) name(s)
should be sent to: Dr. J. F. Bardet, 4, rue Francois
ler, 75008 Paris, France.

Arbeitstagung des Bundesverbandes der beamte-
ten Tierärzte am 28. und 29. April 1988 in Bad
Driburg.
Programm

Themen: Milchhygiene - Neugestaltung des Milch-
rechtes; Erfahrungen mit dem neuen Fleischhy-
gienerecht; Futtermittelrecht; Tierseuchenbekämp-
fung.

3. Tiergesundheitsdienst - Milchhygiene im Er-
zeugerbetrieb, Prof. Dr. Wiesner, Hannover.

6. Überwachung der Abgabe von Milch von an-
deren Tierarten, Dr. Luhofer, Detmold; Dr.
Gehringer, Stuttgart.

Lebensmittelhygiene; Nematoden und Biotoxine
in Fischen und Muscheln, Prof. Dr. Krüger; Dr.
Gailhof!\', Cuxhaven.
Futtermittelrecht:

3. Verhalten unerwünschter Stoffe in der Nah-
rungskette, Prof. Dr. Heeschen, Kiel.

Tierseuchenbekämpfung. BHV,-Bekämpfung: Pro-
bleme, Erfahrungen, Ausblick, Prof. Dr. Wit-
zigmann, Grub.

Een geneesmiddel werkt beter en sneller als de biologische
beschikbaarheid optimaal is. Dat weten dierenartsen.
Apharmo besteedt daarom veel aandacht aan deze
biopharmacie.

De werkzame stoffen vinden hierin hun weg effectief, de kans
op bijverschijnselen vermindert.
Zo kan de dierenarts zuiniger zijn met geneesmiddelen.
En zorgzamer voor het dier.

Aurex-gel: transparante oorgel. vloeit zeer gemakkelijk
in het pijnlijke oor en heeft toch een hechtend
vermogen voor lange werkzaamheid. Bestrijdt
bacteriën met antibiotica en mijten efficiënt met
5 X minder Lindaan!

Neodexaderm: Speciale hydrofiele emulsie tegen
zowel droge als vochtige huidaandoeningen,

De rol van de vrouw in gezin, huishouden en
praktijk wordt vaak als vanzelfsprekend ervaren.
Toch vervult zij hiermee ook een zakelijke functie die
onmisbaar is. Als zij zou komen te overlijden, brengt
dat naast persoonlijk verlies vooral in jonge gezins-
situaties een grote financiële zorg.
Gezinsverzorging en verantwoorde opvang voor de
kinderen van buitenaf zijn kostbaar Bovendien
kunnen de gevolgen van successierechten, uitkeren
van erfdelen en het wegvallen van arbeidsinkomen
of de aftrek "meewerkende echtgenote" aanzienlijk
zijn.

De WAA heeft een risicoverzekering voor de
vrouw, die in ieder geval voorziet in het dragen van
de financiële consequenties.
De verzekering kent:

• een uiterst lage premie

• een kapitaaluitkering bij overlijden

• premievrijstelling bij blijvende invaliditeit

• de mogelijkheid om bij gewijzigde
omstandigheden (bijvoorbeeld als de kinderen al
ouder zijn) te worden beëindigd.

De WAA risicoverzekerinR voor dë vrouw biedt
onmisbare zekerheid op een moment dat uw
aandacht voor belangrijker zaken nodig is.

Wilt u meer informatie bel dan met de WAA:
030-454911 of vul onderstaande bon in.
De uitgebreide informatiebrochure wordt u per
omgaande toegezonden.

WAA, Postbus 8153, 3503 RD Utrecht,

Informatiebon "ro]

Stuur mij LW brochure over de voordelen van
WAA risicoverzekering voor de vrouw.

Naam:_

Op vrij korte termijn heb ik in onze praktijk
een aantal honden, behorende tot het ras
Heidewachtel aangeboden gekregen, ten
zeerste verdacht van de aandoening hypo-
thyreoidie.

Bij deze honden heb ik een TSH-stimulatie-
test uitgevoerd en in alle gevallen kon de
diagnose hypothyreoidie die worden beves-
tigd.

Teneinde meer inzicht te krijgen omtrent de
frequentie van voorkomen van hypothy-
reoidie bij specifiek het ras Heidewachtel,
zou ik graag in contact komen met praktici,
die dezelfde ervaringen hebben met dit ras.
Collegae, die willen reageren kunnen schrij-
ven of bellen naar Annette Burm,
p/a Dierenkliniek J. P. de Vos, v. Diemen-
straat 83, 4535 AR Terneuzen. Tel. nr.
01150-19628.

Eventueel zou deze oproep gepaard kunnen
gaan met ervaringen uit de Kliniek voor
Kleine Huisdieren, Faculteit Diergenees-
kunde te Utrecht.

In het laatste geval zou het artikel niet
misstaan hebben in de rubriek \'Nieuws van
de Industrie\'. In het eerste geval kan ik u
verblijden met een aantal geneesmiddelen
welke, door collegae besproken en bediscus-
sieerd en als zodanig beter onderbouwd,
ook ter publikatie aangeboden kunnen wor-
den. De Groep Veterinaire Homoeopathie
\'kan er, gezien de klinische resultaten, niet
omheen hierop gedecideerd ja te antwoor-
den\'. Gelukkig voor u past de Groep ervoor
om u met dergelijke wondergenezingen te
overladen. Wèl hoopt zij binnen niet al te
lange tijd met gedegen dubbel-blind-onder-
zoeken het wetenschappelijk niveau van het
Tijdschrift voor Diergeneesiiunde te verho-
gen.

Met belangstelling las ik het artikel \'Een
nieuw geneesmiddel tegen heupdysplasie?\'
van collega M. G. A. Gloudemans in het
Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112: 1414-6.
Het moet voor vele collegae een opsteker
zijn geweest om te vernemen dat voor een
ernstige kwaal als heupdysplasie een nieuw
perspectief wordt geboden. Toch moet ik
helaas constateren dat het artikel (op z\'n
zachtst gezegd) mij niet wil overtuigen en
dat nagenoeg iedere zin voor kritiek vatbaar
is. Het heeft dan ook geen zin om dit stukje
te analyseren, hoewel het blijkbaar wèl
\'wetenschappelijk verantwoord\' is, aange-
zien het door u voor plaatsing werd geac-
cepteerd. Ik vraag me dan ook af of de
toetsingscriteria, welke het Tijdschrift stelt
voor ingeleverde artikelen, aan verandering
onderhevig zijn. óf dat er enige bladvulling
nodig was voor de laatste uitgave van 1987.

De aandoening wordt gekenmerkt door chro-
nische diepe pyodermieën, gepaard gaande
met pustulae, en erosieve of ulcererende
haarden, met hemorrhagisch en/of purulent
ontstekingsvocht.

Dierziektenbulletin nr. 5 van de Veterinaire
Dienst over het tijdvak van 1 t/m 15 maart
vermeldt het volgende aantal gevallen van aan-
gifteplichtige besmettelijke dierziekten in Neder-
land.

Het tweede geval van varkenspest in West-Duits-
land in 1988 deed zich op 24 maart voor in de
Kreis Diepholz, deelstaat Niedersachsen.

De Veterinaire Dienst te Rome meldde nog 3
uitbraken van varkenspest, waarmee het totaal
voor 1988 steeg tot 9.

Op 14, 18 en 21 maart deed zich in elk één geval
voor. Alle werden geconstateerd in de Sardijnse
provincie Nuoro.

Het aantal positief-bevindingen dit jaar in Spanje
was per 16 maart opgelopen tot 160 en dat in
Portugal per 10 maart tot 22.

In de periode van 23 februari t/m 14 maart
meldde Portugal in totaal 67gevallen van besmet-
telijke longziekte bij runderen, wat het totaal op
266 bracht.

De Italiaanse Veterinaire Dienst liet weten, dat
op 3 maart in dc provincie Reggio Emilia en op
24 maart in de provincie Vicenza nog 2 uitbraken
van pseudo-vogelpest waren geconstateerd. Het
totaal kwam hiermee op 18.

15—17 \'Voorjaarsdagen 1988\', RAl-Congres-
centrum, Amsterdam (pag. 231, 291 en 352).

16 VDA-Regionaal PAO, regio Zeeland/Zuid-
Holland, 14.00-17.00 uur (pag. 1439 1987).

22 Symposium t.g.v. 75-jarig bestaan Ned. Kan-
kerinstituut. RAI-Congrescentrum Am-
sterdam.

26 Klinische Avond (georganiseerd door Dier-
geneeskd. Centrum M-Ned.), Emmeloord,
20.30 uur (pag. 469).

26 Afd. Noord-Brabant KNMvD. Werkverga-
dering kleine huisdieren, aanvang 20.15 uur.

27 Regiovergadering AUV. Regio West, Golden
Tulip \'De Eenhoorn\', Woerden; 20.30 uur.

28—29 Arbeitstagung Bundesverband der be-
amteten Tierärzte, Bad Driburg. Inl. redac-
tiesecretariaat (pag. 339).

4—11 27. Internat. Kongress für Militärmedi-
zin und -pharmazie. Interlaken.

7—8 31. Internat. Fortbildungsveranstaltung
der Tierärzte des Bodenseeraumes, Warth
(Schweiz).

7—8 Regionale Arbeitstagung Süd, DVA-
Fachgruppe Kleinticrkrankheiten (Heim-
tierkrankheiten und Ultraschalldiagnostik),
Mannheim.

16—19 Internat. Symposium on Analysis of
anabolizing and doping agents in biosam-
ples, Ghent, Belgium (inl. red. secretariaat).

16—20 European Poultry Fair International
Conference, Stoneleigh, Kenilworth, War-
wickshire, U.K.

18—21 22. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin, Rheinfelden
(Schweiz).

19 Werkvergadering Pelsdieren (2e), Weten-
schappelijke bijeenkomst, Boxtel (pag. 468).

19 Afd. Noord-Holland KNMvD. Vergadering.
Motel Akersloot, Akersloot, aanvang 20.30
uur.

24—25 4th European Conference on the Pro-
tection of Farm Animals, Brussels, (pag.
391).

25 Kring \'Dierenartsen het Gooi\' vergadering
in café \'De Ouwe Tak\', Blaricum, aanvang
20.30 uur.

Vllth International Conference on Trichi-
nellosis (ICT VII). Madrid (pag. 344 1986).

2 Ned. Kampioenschappen Kleiduivenschie-
ten voor dierenartsen, georganiseerd door
Boehringer Ingelheim BV Vet. Medica.

2—4 Jahresversammlung der Schweizerischen
Vereinigung für Kleintiermedizin, Basel
(pag. 740, 1987).

6 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Rest. \'De Ruyt\'. Capelle a/d IJssel,
20.30 uur. Spreker: prof. dr. E. H. Kampel-
macher.

7 Ned. Ver. Microbiologie: Poster- en demon-
stratiedag. RIVM Bilthoven, 10.30 uur (inl.
redactiesecretariaat).

8 Groep Geneeskd v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering. Rest. Hoog-Bra-
bant, Utrecht, aanvang 20.00 uur.

10 Tagung über \'Schaf und Ziegenkrankheiten\'
der Fachgruppe \'Krankheiten der kleinen
Wilderkäuer\' der DVG, Gießen (inl. redac-
tiesecretariaat).

17 Feest t.g.v. voltooiing verhuizing Fac. d.
Diergeneeskunde naar \'De UithoF. (pag.
387).

17—19 Internat. Kongreß über angewandte Et-
hologie bei landwirtschaftlichen Nutztieren,
Skara.

26—1 juli XI Internat. Kongress über Fortp-
flanzung und künstliche Insemination bei
Haustieren, Dublin.

26—30 I Ith International Congres on Animal
Reproduction and AI, Dublin Ireland, (inl.:
red. secretariaat).

27—1 juli VI World Conference on Animal
Production (WAAP Studiedagen), Helsinki
(pag. 164).

1—2 Symposium on canine reproduction and
artificial insemination, Dublin, Ireland (Inl.:
redactiesecretariaat).

18—20 \'Gefiügel-Tagung\', DVG-Fachgruppe,
Deutsche Fachgruppe der WVPA, Wien.

25—29 Ist World Congress of W.A.V.M.I.
Microbiology, Immunology, and Animal In-
fectious Diseases, Lyon (inl.: redactiesecre-
tariaat).

13—17 9th International Congress World Vet-
erinary Poultry Association (speciale aan-
dacht voor coccidiosis), Brighton, UK.

28—2 sept. 4th Congress of the European As-
soc. for Vet. Pharmacology and Toxicology,
Budapest (pag. 740).

30—2 sept. 3rd Congress of the International
Society of Animal Clinical Biochemistry,
Cambridge.

XI. Internationaler Kongreß für Fruchtbar-
keit und künstliche Insemination Bei Nutz-

8—11 Veterinary Acupuncture 14th Annual
International Congres, Milwaukee, Wiscon-
sir, USA. (pag. 392).
11 —14 World Symposium on Advances in Ani-
mal Breeding, in honour of prof dr. R.
Politiek, Veldhoven (inl.: redactiesecretari-
aat).

rund (herhaling).
20 Afd. Overijssel KNMvD. Ledenvergadering.
22 Groep Pluimveewetenschappen KNMvD.

Vergadering.
29 PAO-D: Themadag pluimvee Legsector.
29 Jaarcongres 1988: Sportdag, Groningen.
30—1 oktober Jaarcongres 1988, Groningen.

Fachgruppe Kleintierkrankheiten, Osna-
brück (Dermatologie resp. Ophthalmolo-
gie)-

11 — 14 15th World Congress for Buiatrics,
Palma de Mallorca (pag. 757, 1987).

23—24 European Society of Vet. Orthopedics
and Traumatology, Milan (pag. 450).

23. Internat. Symposion über Geschichte der
Veterinärmedizin (A), Skaro (Zweden).

2—7 WAVFH Xth (Jubilee) International
Symposium, Stockholm (inl. redactiesecre-
tariaat).

In Salvador/Bahia (Brazilien) XVI. Welt-
kongreß der Weltgesellschaft für Buiatrik.

15—18 VIV-Europe\'88, Utrecht.
7— 11 PAO-D: \'Zeister Dagen 1988\' (week 2).
14—18 PAO-D: \'Zeister Dagen 1988\' (week 3).

Op 18 februari 1988 overleed plotseling col-
lega Alle Siebe Osinga.
Alle werd in 1918 in Mar rum (Fr.) op een
boerderij geboren. Na de Christelijke
H.B.S. te Leeuwarden koos hij voor de stu-
die Diergeneeskunde en kwam in 1938 in
Utrecht aan. Hij had een helder verstand en
werkte hard, zodat het niet verwonderlijk is.
dat zijn studie tot 1943 naar wens verliep.
Wel werd hij in 1939 tijdens de mobilisatie
als dienstplichtig militair opgeroepen, maar
zoals bijna al zijn medestudenten werd hij
ingedeeld bij de opleiding tot Luitenant-
Paardenarts en kon daardoor in uniform de
colleges blijven volgen.
Zonder op de voorgrond te treden maakte
hij vele vrienden onder zijn jaargenoten,
want Alle hield van mensen.
In 1943 weigerde hij, als zovelen, de verkla-
ring van loyaliteit aan de Duitse bezetter te
ondertekenen en moest hij onderduiken. Na
de bevrijding hervatte hij zijn studie en
slaagde in 1946 voor het dierenartsexamen.
Hij nam de drukke praktijk over van collega
dr. H. ter Borg in Slochteren en ontwik-
kelde zich in korte tijd tot een zeer goede
all-round prakticus. De verhouding met zijn
buurtcollega\'s was uitstekend en vervanging
tijdens de vakanties was geen probleem.
Verder ging men in die tijd niet. Ieder was
steeds beschikbaar.

Alle wist van opschieten en hij werkte vlug.
Trouwens, vlug maar niet vluchtig was hij in
alles wat hij deed, wat mede gebaseerd was
op een scherp verstand en een zeer goede li-
chamelijke conditie. Hij was geliefd bij zijn
veehouders, maar stond dan ook dag en
nacht voor hen klaar. Verder was Alle een
gezelligsheidsmens. Als mede-oprichter van
de dierenartsenkring \'Duurswold\' genoot hij
van de maandelijkse bijeenkomsten en als
hij eens niet aanwezig was, wat zelden voor-
kwam, miste men zijn gezellig-enthousiaste
inbreng.

In 1965 werd hij ernstig ziek. Hoewel de
vooruitzichten somber waren, herstelde hij
gelukkig, maar wel moest hij zijn geliefde
praktijk verlaten. Zijn vrouw, Ant, die hem
in die praktijk steeds terzijde stond, was

hem ook toen tot grote steun bij het nemen
van de voor hem zo moeilijke beslissing om
uit de praktijk te gaan.
In 1966 trad hij in dienst bij de Gezond-
heidsdienst voor Dieren in Friesland. Naast
zijn werkzaamheden in de sectiezaal werd
hij tevens hoofd van het parasitologisch la-
boratorium. Later kwamen hier nog delen
van de georganiseerde ziektebestrijding bij.
zoals het onderzoek van importrunderen, de
leukose- en de paratuberculosebestrijding.
Hij verrichtte de werkzaamheden met animo
op de hem eigen wijze. Het .spreekt haast
vanzelf dat hij als oud-prakticus en ook
door zijn geaardheid veelvuldige en uitste-
kende contacten onderhield met de praktize-
rende dierenartsen.

Bij het gereedkomen van het nieuwe Ge-
zondheidsdienstgebouw in Drachten wenste
hij niet gebruik te maken van de VUT-rege-
ling. ook al veranderde door de combinatie
van de drie provinciale diensten de aard van
zijn werk aanmerkelijk. Hij klaagde daar
niet over maar heeft zich met grote animo
aan zijn nieuwe taak gewijd. Zijn laatste ja-
ren bij de dienst waren dan ook volgens
hemzelf zeker niet de slechtste.
In 1983 verliet hij de dienst wegens het be-
reiken van de pensioengerechtige leeftijd,
maar bleef nog enige tijd als excursieleider
optreden, tot een hartinfarct hem dit onmo-
gelijk maakte. Tijdens zijn Gezondheids-
dienstjaren heeft hij met groot genoegen les
gegeven aan de Middelbare Landbouwschool
te Leeuwarden. Vele jonge veehouders zullen

zich uit die tijd zijn humoristische verhaten
over de praktijic in Slochteren, waar hij
zulke goede jaren had gewerkt, herinneren.
Daarnaast was hij zeer actief in de perso-
neelsvereniging. Niet alleen was hij een
trouw bezoeker van alle georganiseerde eve-
nementen. men kon ook altijd een beroep
doen op zijn medewerking. Hij was verzot
op het oplossen van alle mogelijke soorten
puzzels, van auto-puzzelritten, waarin hij
vaak als winnaar uit de strijd kwam en die
hij ook uitstekend kon uitzetten, tot het op-
lossen maar ook zelf maken van kruiswoor-
draadsels. Jarenlang streed hij bij de puzzel-
competitie van de Leeuwarder Courant mee
in de voorste gelederen.
Daarnaast had de sport zijn grote interesse.
In zijn jonge jaren beoefende hij zelf met
animo de kaatssport, later was hij een
trouw, geïnteresseerd en deskundig toe-
schouwer bij de voornaamste kaats-
partijen.

Alle Osinga was een extravert, warm en le-
vendig mens. Altijd goed gehumeurd was hij
graag in sportieve competitie met anderen
of met zichzelf, of hij nu een bedrijf moest
bloedtappen, dan wel een lange fietstocht
maakte.

Voor zijn vrouw Anl, voor zijn beide zoons
en schoondochters en voor de kleinkinderen
was hij een goed en zorgzaam huisvader en
opa. Daarvan getuigde zijn jongste zoon bij
de crematie in Goutum. Uit de grote belang-
stelling bij de crematie bleek eens te meer.
hoeveel vrienden Alle had.
Wij, zijn vrienden, zullen Alle missen.
Hoeveel groter is het gemis voor zijn vrouw
en kinderen. IVlaar ook zij zullen de ge-
dachte bewaren aan zijn goedhartige,
warme, humoristische en zorgende persoon-
lijkheid.

In de periode 1986-1987 vonden de vol-
gende wijzigingen in de samenstelling van
de Registratie Commissie (RC) plaats:

— proL dr. A. Brand (lid) werd opge-
volgd door prof. dr. M. T. Franken-
huis (plaatsvervangend lid), die op zijn
beurt werd opgevolgd door prof. dr. J.
H. M. Verheijden;

— drs. G. Bruin (hoofdgebied zoötech-
niek) vervangen door drs. M. Bethle-
hem en dr. J. W. M. A. Mullink, res-
pectievelijk lid en plaatsvervangend lid
voor het hoofdgebied pathologie;

— drs. A. J. van Toor (plaatsvervangend
lid) door dr. R. Stolp: de vacature die
ontstaan is door het zich terug trekken
van de heer Stolp moet nog opgevuld
worden.

Het voorzitterschap werd tot april 1986
vervuld door prof. dr. H. W. de Vries. Hij
werd opgevolgd door drs. K. van Muis-
winkel.

Het profiel van de veterinaire pathologie is
opgesteld door de Vakgroep Pathologie
van de Faculteit Diergeneeskunde. Het
bleek niet nodig hiervoor een voorlopige
Specialisatie Commissie (SC) in te stellen.
Het profiel is besproken en goedgekeurd in
de vergadering van de RC van 18 maart
1986 en aangeboden aan de Raad voor
Specialisatie Diergeneeskunde (RvS).
Centraal in de discussie stond de vraag
hoe dit specialisme zich zal gaan verhou-
den ten opzichte van de overige ontwikke-
lingen op het gebied van de \'laboratorium-
dierenarts\'.

Verwacht wordt dat het specialisme goed
is in te passen binnen de ontwikkelingen
op het gebied van de laboratoriumdieren-
arts en hierop zeker niet belemmerend zal
werken. Er ligt een groot arbeidsterrein
voor laboratoriumdierenartsen bij de in-
dustrie, de overheidsinstituten en de ge-
zondheidsdiensten. Ontwikkelingen wor-
den voorzien op het terrein van de
pathologie, de microbiologie, de vaccino-
logie en de immunologie. Het ligt in de
rede dat zich naast de veterinaire patholo-
gie met een eigen identiteit en een speci-
fieke vraag andere zelfstandige specialis-
men op het terrein van de laboratorium-
dierenartsen zullen ontwikkelen.

Het profiel van de veterinaire radiologie is
opgesteld door de voorlopige SC Radiolo-
gie.

Het is een vakgericht specialisme. Naast de
vakinhoudelijke aspecten is aandacht be-
steed aan de uitrusting van de radioloog.
Stages om kennis te maken met de ar-
beidssituatie in de praktijk zijn opgeno-
men in de profielschets.
Het profiel wordt goedgekeurd in de ver-
gadering van de RC van 10 juni 1986 en
aangeboden aan de RvS.

Het profiel van de oogheelkunde der gezel-
schapsdieren is opgesteld door de voorlo-
pige SC Oogheelkunde/Dermatologie.
Er is bewust voor gekozen het specialisme
te beperken tot de gezelschapsdieren. De
oogheelkunde van de landbouwhuisdieren,
met name het paard, zal plaatsvinden op
consultatieve basis.

Het profiel wordt goedgekeurd in de ver-
gadering van de RC van 10 juni 1986 en
aangeboden aan de RvS.

Het profiel van de interne geneeskunde der
gezelschapsdieren is opgesteld door de
voorlopige SC Interne Geneeskunde/Der-
matologie.

Geïnitieerd door de RvS is discussie ont-
staan over de vraag of het niet beter zou
zijn in de aanvangsfase van de specialisatie
het profiel interne geneeskunde te combi-
neren met het profiel van dermatologie tot
één specialisme. Aan deze vraag is zowel
binnen de voorlopige SC Interne Genees-
kunde/Dermatologie, als in de plenaire SC
Kleine Huisdieren, als in de RC uitvoerig
aandacht besteed. De drie Commissies
kwamen tot de conclusie dat hier sprake
was van twee duidelijk van elkaar te on-
derscheiden specialismen en dat samenvoe-
ging ongewenst was.
Een standpunt dat vervolgens is medege-
deeld aan de RvS.

Het profiel van de dermatologie der gezel-
schapsdieren is opgesteld door de voorlo-
pige SC Dermatologie/Interne Genees-
kunde.

Het profiel algemene chirurgie der gezel-
schapsdieren is opgesteld door de voorlo-
pige SC Algemene Chirurgie/Orthopedie.
Bij bespreking van het profiel in de RC is
direct aandacht gegeven aan de vraag of
samenvoeging met de orthopedie wenselijk
zou zijn. Ook hier heeft de RC zich in
eerste instantie, daarbij ondersteund door
de voorlopige SC Algemene Chirurgie/

Orthopedie en de plenaire SC Kleine Huis-
dieren, op het standpunt gesteld dat van
twee zelfstandige specialismen sprake was
en samenvoeging niet wenselijk werd ge-
oordeeld.

Nadat de mogelijkheden tot samenvoeging
opnieuw in de RVS waren bekeken en
hiertoe een voorstel was uitgewerkt, is de
RC in tweede instantie alsnog met een sa-
menvoeging van de twee profielen accoord
gegaan. De voorlopige SC is verzocht de
twee profielen overeenkomstig het voorstel
samen te voegen.

Het profiel van de orthopedie der gezel-
schapsdieren is opgesteld door de voorlo-
pige SC Algemene Chirurgie/Orthopedie.
Voor wat betreft de gevoerde discussie zie
onder f.

N.B.: De gedeelten van de profielen met
betrekking tot de gezelschapsdieren over
de vaktechnische en de maatschappelijke
behoefte en de economische haalbaarheid
zijn na een eerste opzet door de diverse
voorlopige SC\'s op verzoek van de prak-
tici in deze Commissie door hen opnieuw
ingevuld. Dit om deze onderdelen nog
nauwer op de praktijksituatie te laten aan-
sluiten.

De economische haalbaarheid van de di-
verse specialismen heeft ruim aandacht ge-
kregen.

Er is lang naar gestreefd tot een economi-
sche onderbouwing op grond van concreet
cijfermateriaal te komen. Dit is uiteinde-
lijk niet goed mogelijk gebleken. Besloten
is dan ook het aangeven van de economi-
sche haalbaarheid als eis in de samenstel-
ling van de profielen te laten vervallen.
Wel zal er steeds naar worden gestreefd de
economische haalbaarheid op grond van
de beschikbare informatie zo goed moge-
lijk te onderbouwen.

Het standpunt van de RvS dat, zeker in
een aanvangsfase, het specialisme gecom-
bineerd moet kunnen worden met de uit-
oefening van de eerste lijn wordt door de
RC onderschreven.

De RC is door de RvS verzocht ten be-
hoeve van de specialismen veterinaire pat-
hologie, veterinaire radiologie, oogheel-
kunde der gezelschapsdieren, dermatologie
der gezelschapsdieren en de interne genees-
kunde der gezelschapsdieren Specialisatie
Commissies in te stellen. Deze zijn vervol-
gens door de RC ingesteld, waarbij is uit-
gegaan van de samenstelling van de voor-
lopige SC\'s van de verschillende
specialismen.

Dit ondervond nogal wat kritiek vanuit de
RvS en besloten werd om in goed overleg
met de Groep Paardenpraktici van de
KNMvD eerst te komen tot een algemene
visie op de ontwikkelingen met betrekking
tot de specialisatie binnen de geneeskunde
van het paard zoals deze voor de komende
jaren wordt verwacht. Vanuit deze alge-
mene visie zou dan bezien worden welke
specialismen haalbaar lijken.
Door de Groep Paardenpraktici is een al-
gemene visie ontwikkeld en neergelegd in
een nota die in het Hoofdbestuur van dc
KNMvD en de RvS is besproken. De nota
is vervolgens aangeboden aan de RC met
het verzoek een voorlopige SC Genees-
kunde van het Paard in te stellen om de di-
verse profielen, voor zover deze praktisch
haalbaar lijken, te ontwikkelen.
De voorlopige SC Geneeskunde van het
Paard is ingesteld en zal binnenkort een
aanvang met haar werkzaamheden maken.

Over de specialisatie met betrekking tot de
landbouwhuisdieren heeft tweemaal over-
leg plaatsgevonden met de RvS en het
Hoofdbestuur van de KNMvD.
Dit heeft geresulteerd in een discussienota
die is gepubliceerd in het Tijdschrift voor
Diergeneeslcunde van de KNMvD en is be-
sproken binnen de Groepen en Afdelingen
van de KNMvD.

De uit de Groepen en Afdelingen naar vo-
ren komende opvattingen zijn neergelegd
in een nota die, voorzien van de voorlo-
pige conclusies van het Hoofdbestuur van
de KNMvD, is ingebracht in de RvS.
De nota is in de RC nog niet aan de orde
gesteld. De discussie hierover zal eerst ge-
voerd moeten worden alvorens duidelijk-
heid ontstaat over de mogelijkheden van
specialisatie bij de landbouwhuisdieren.

Door de RvS is een visie ontwikkeld op de
de facto erkenning van specialisten in de
diergeneeskundige beroepsuitoefening.
Deze visie wordt besproken binnen de RC
en aanvaard. Voor wat betreft de inhoude-
lijke kant van deze visie en de ontwikke-
ling van de daarbij te hanteren procedure
zie het jaarverslag van de RvS.

11. ALGEMENE EISEN TEN AANZIEN
VAN OPLEIDING, OPLEIDERS EN OPI.Fl-
DINGSINRICHTINGEN

Door een werkgroep, bestaande uit de
heren Bosman, Borst, Heslinga, Mouwen
en mevrouw Van Ooijen, worden concept-
eisen opgesteld met betrekking tot de op-
leiding, opleiders en opleidingsinrichtin-
gen. Deze worden besproken in de RC en
na aanpassing aanvaard door de RC en
doorgestuurd naar de RvS. Tevens worden
regels en bepalingen opgesteld met betrek-
king tot de opleiding van Nederlandse die-
renartsen in hel buitenland lot veterinair
specialist en voorschriften voor in het bui-
tenland opgeleide veterinaire specialisten.
Modelformulieren ten behoeve van de ad-
ministratieve begeleiding voor een en an-
der zijn in ontwikkeling.

Hieronder volgt het verslag van de leden-
vergadering van de Groep Gezondheids-
en Kwaliteitszorg, gewijd aan het thema
\'Alternatieve methoden voor dierlijke pro-
duktie\', gehouden op 10 december 1987 te
Utrecht.

De voorzitter, drs. J. J. van Zutven, ver-
welkomt de aanwezigen, waaronder vele
genodigden en studenten.
Het \'scharrelen\' staat in een groeiende be-
langstelling: minister Braks opende on-
langs het lOOe scharrel varkensbedrijf. Re-
den voor de Groep GKZ zich in deze
materie te verdiepen.
We praten over produkten van dieren, die
op een meer we/zy/ijvriendelijke manier
gehouden zijn.

Welzijn is een relatief begrip. Het gaat ook
om: tneer /n;/(e«vriendelijk. Het gaat dus
niet om lekkerder, gezonder of biologisch-
dynamisch of zo, maar om de afkomsi van
de produkten.

1. scharreleieren: reeds een regeling in de
70-er jaren; produktie ca. 400 miljoen per
jaar;

2. scharrelvarkensvlees: ca. 2\'/2 jaar gele-
den geregeld; produktie: ca. 350 varkens
per week; de vraag is groter dan het aan-
bod; ook grotere mestbedrijven en uitsnij-
derijen beginnen nu interesse te tonen;

Vervolgens wordt het woord gegeven aan
de volgende sprekers:
Drs. P. V. Houwelingen (VD, sectie Welzijn
Dieren, tevens voorzitter van de Interim-
cie. Scharrelvarkensvleescontrole).
\'Scharrelen\' dus, of liever: alternatieve me-
thoden van dierlijke produktie. Na een
korte algemene situatieschets geeft hij ach-
tereenvolgens hel woord aan:

— L. J. Geelen over: de inrichting van het
scharrelbedrijf en de bedrijfsvoering.

Mevr. drs. H. M. v. Veen (beleidsmede-
werkster van de Nederlandse Vereniging
tot Bescherming van Dieren (NVBD)).

Dierenbeschermers willen het welzijn van
dieren verbeteren. De NVBD volgt twee
wegen:

— overleg met overheid en bedrijfsleven
gericht op verbeteringen in de gangbare
houderij;

Dit laatste wil de consument. In 1986
wilde 86% van ondervraagden tot 1/3
méér betalen voor zulke produkten; meer
dan 65% vindt dat restaurants scharrelei-
eren zouden moeten serveren.
De vraag is momenteel groter dan het aan-
bod en dat is uniek in agrarisch Neder-
land!

De NVBD vindt dat de normen zodanig
moeten zijn dat de produktie voor een
breed publiek bereikbaar blijven. Hierdoor
krijgt een behoorlijk aantal dieren een be-
ter bestaan, ontstaat een uitstraling naar
de gangbare houderij en is er ruimte voor
verdere verbetering in de alternatieve hou-
derij.

Onvermijdelijk is dat er compromissen
moeten worden gesloten als er rekening
wordt gehouden met allerlei factoren, zo-
als haalbaarheid voor de veehouder, prijs,
controlemogelijkheden, milieuvriendelijk-
heid, etc.

Een breed gedragen regeling is de scharrel-
varkens-regeling: consumenten, dieren- en
milieu-organisaties en producenten hebben
eraan bijgedragen. Controle gebeurt door
de Interimcommissie Scharrelvarkensvlees-
controle.

Er is momenteel overleg om te komen tot
een Landbouwkwaliteitsbesluit.
Het Landbouwkwaliteitsbesluit scharrelei-
eren bestaat 10 jaar.

De NVBD heeft kritiek op onder andere
het snavelkappen en het ontbreken van re-
gels voor de opfokfase en de voersamens-
telling.

De NVBD heeft ook meegewerkt aan de
regels voor groepskalveren. Uitgangspun-
ten met betrekking tot het welzijn zijn hier
afgezet tegen wat haalbaar is in de prak-
tijk.

In de toekomst zullen er regelingen komen
voor andere diersoorten, bijv. voor slacht-
kuikens, wellicht ook voor de zoogkoeien-
houderij.

Het standpunt is, dat initiatieven uit de sec-
tor moeten komen. De rol van de overheid
is ondersteunend, begeleidend en voor-
waardenscheppend. Dit krijgt gestalte
door bijv. het financieren van het controle-
apparaat, verrichten van onderzoek en het
geven van voorlichting.
Nu graag uw aandacht voor de nestor van
het scharrelvarkenssysteem in Nederland
en voorzitter van de Nederlandse Vereni-
ging van Scharrelvarkenshouders.

Aan de hand van een film vertelt de spre-
ker over zijn bedrijf in Velden (L).
Zijn visie is: als je in de natuur ingrijpt
krijg je onbedoelde bijverschijnselen; bij
varkens bijv. bloedarmoede, vruchtbaar-
heidsstoornissen, beengebreken.
Op zijn bedrijf bleek min of meer toeval-
lig, toen een zeug buiten had moeten big-
gen, dat dit prima verliep. Dit idee werd
uitgebouwd, later ook naar de mestvar-
kens, want de vraag naar zijn varkens
steeg duidelijk. Aan het voer wordt geen
koper of antibiotica toegevoegd.
Er is nog veel onderzoek nodig om de be-
drijfsresultaten goed te kunnen vergelijken
met die in de \'normale\' varkenshouderij.
Het bedrijf heeft nu 170 zeugen en 1200
mestvarkens. Er is geen mechanische ven-
tilatie en geen verwarming. Per zeug wor-
den 6,7 worpen gerealiseerd; de worpindex
is 1,95 a 1,96; er zijn 17,6 grootgebrachte
biggen per jaar. De groei per dag is 700
gram; de voederconversie is ca. 5% on-
gunstiger.

Doel van de stichting is: garanderen dat de
consument daadwerkelijk scharreleieren
krijgt.

b. maximaal 7 kippen per m(2); mmimaal
1/3 van het grondoppervlak moet be-
dekt zijn met een voldoende dikke laag
strooisel; minstens 1/4 moet uit een
(afgesloten) mestbak bestaan met roos-
ters;

c. de kippen mogen niet uit produktie
worden gebracht door voer- en/of wa-
teronthouding van langer dan 24 uur;

e. er moet daglicht zijn; maximaal 17 uur
per dag mag kunstlicht worden bijge-
geven;

f voldoende legnesten en drinkbakken
(open water); geen drinknippels of
drinkcups;

j. uitsluitend eieren afleveren aan bij de
SSC aangesloten verzamelaars of pak-
stations;

k. verplichte administratie van aan- en
verkoop kuikens en/of leghennen, ver-
der van de dagproduktie (per hok) en
de eierleveranties (datum, hoeveelheid,
naam afnemer);
I. wijzigingen moeten direct gemeld wor-
den aan de SSC;
m. dozen of containers met scharreleieren
moeten duidelijk gemerkt zijn.

Er zijn geen bepalingen ten aanzien van
snavelkappen en het voer.
De pluimveehouders betalen jaarlijks per
m^ hok een heffing.

a. ze moeten geregistreerd zijn bij het Be-
drijfschap voor de Groothandel in
pluimvee en eieren;

c. ze moeten opgeven bij welke producen-
ten ze scharreleieren ophalen; dit moe-
ten bij de SSC aangesloten bedrijven
zijn;

f. ze moeten alle afgeleverde eieren admi-
nistreren; dit geldt ook bij doorlevering
aan een ander pakstation van ongesor-
teerde (= niet gemerkte of verpakte)
scharreleieren;

g. de containers met scharreleieren dienen
per producent duidelijk te onderschei-
den te zijn van de containers met niet-
scharreleieren;

h. wijziging in toeleverende producenten
of afnemende pakstations moet gemeld
worden aan de SSC.

j. op eieren die \'los\' als scharreleieren
verhandeld worden moet een individu-
eel merk gebruikt worden;
k. op groot- en kleinverpakkingen dient
\'scharreleieren\' te staan en het beeld-
merk van de stichting;
1. er dient een heffing te worden betaald

van 3 cent per 100 eieren.
Bovenstaande regelingen zijn geregeld in
een drietal regelingen op basis van de
landbouwkwaliteitswet. Verder is er een
EEG-verordening van 12 juni 1985 met be-
trekking tot scharreleieren.

Werkwijze en controle door dc SSC
De controle is per 6 juli 1978 door de mi-
nister van Landbouw en Visserij opgedra-
gen aan de SSC.

In de stichting zijn vertegenwoordigd:
Landbouwschap, Produktschap voor
Pluimvee en Eieren; Bedrijfschap van de
Groothandel in Pluimvee en Eieren, Cen-
traal Bureau Levensmiddelen, dierenbe-
schermingsorganisaties.
De uitvoerende werkzaamheden worden
sinds 1 juli 1987 gedaan door ambtenaren
van Landbouw en Visserij. Voor de stich-
ting werken 7 inspecteurs en I administra-
tieve kracht.

Het groeiend aantal producenten (ca. 600
nu) wordt gemiddeld drie maal per jaar
bezocht en gecontroleerd. De verzamelaars
en pakstations (150) krijgen gemiddeld
vier maal per jaar controle.

Het gelijktijdig houden van scharrelkippen
én batterijkippen op één bedrijf vereist een
arbeidsintensieve controle, met name om
te beoordelen of er geen aanvullingen of
omwisselingen van partijen hebben plaats-
gehad.

De maatregelen bij geconstateerde overtre-
dingen lopen uiteen van een waarschu-
wing, inname van het certificaat, tucht-
rechtelijke vervolging tot vervolging op
grond van de wet economische delicten
(met medewerking van de AID).
H. Roos: directeur van de Interimcommis-
sie Scharrelvarkensvleescontrole (ISC)
De instelling van de ISC, medio 1985, was
het resultaat van een moeizame discussie
over het opstellen van regels. Eerdere po-
gingen van het PVV waren gestrand.
Geen enkel controlesysteem is 100% wa-
terdicht. Het doel moet zijn om de marge
waarbinnen gefraudeerd zou kunnen wor-
den zo klein mogelijk te maken. Daarvoor
heb je vooral een heldere regelgeving no-
dig en goede sanctiemogelijkheden.
Hoe werkt de ISC?

Elk bedrijf dat in het scharrelvarkenscir-
cuit wil meedoen moet zich aansluiten bij
de ISC. De varkens/o/c/cer die zich aan-
meldt wordt door een inspecteur bezocht
om na te gaan of het bedrijf inderdaad aan
de regels voldoet. Zo ja, dan moet het be-
drijf een \'zeugenformulier\' insturen met de
individuele nummers van alle zeugen.
Als een toom biggen gespeend is (7 weken)
wordt telefonisch aan de ISC het nummer
van de zeug, de werpdatum en het aantal
gespeelde biggen opgegeven. De ISC
stuurt exact voor dit aantal oormerken
naar het bedrijf (identiek aan de I & R-
merken, maar met witte manchet).
Aflevering aan een mester moet met een
geleidebiljet (in drievoud)
De varkensmei/er (uiteraard aangesloten
bij de ISC) controleert de levering, tekent
het geleidebiljet af en stuurt één exemplaar
naar de ISC.

Als de varkens slachtrijp zijn vraagt de
mester slachtmerken aan bij de ISC. De
varkens gaan weer met een geleidebiljet
naar het slachthuis, waar de RVV de zen-
ding controleert (witte merken).
Na de keuring krijgen de karkassen het
ISC-keuringsstempel.
De slachterij stuurt binnengekomen gelei-
debiljet, oormerken en een weeglijst naar
de ISC.

Deze administratieve controle wordt on-
dersteund door inspecties op de bedrijven.
Een belangrijk punt is dat aangesloten be-
drijven niet tegelijk ook zogenaamde bio-
varkens mogen produceren.
De vleesgrossier levert het vlees aan een
aangesloten slager, ook met een geleidebil-
jet. Wil hij afsnijden in onderdelen dan
moet dit geschieden in plaats of tijd van het
reguliere produkten gebeuren.

De slager mag uitsluitend scharrelvarkens-
vlees omzetten. Hij moet een electronisch
kassa- en weegsysteem hebben met regi-
stratiemogelijkheden en een geheugenfunc-
tie. Hij moet ook registreren wat hij in de
worstmakerij verwerkt.
Elk aangesloten bedrijf moet per kwartaal
een kwartaalstaat invullen met de omge-
zette hoeveelheden, aantallen, etc.
Kosten: de fokker en de mester betalen
f3,- per afgeleverde big, respectievelijk
mestvarken; de slager f 0,20 per ingekochte
kg. Het ministerie van landbouw en Visse-
rij betaalt 50% van de controlekosten.
Gebleken is dat de \'stromen\' op deze ma-
nier goed te controleren zijn.
De ISC streeft naar een rijkskeurmerk op
basis van de landbouwkwaliteitswet, zoals
bij de scharreleieren.

Hoewel AH niet van scharrelen houdt
zijn we wel degelijk geïnteresseerd in dier-
vriendelijke produkten.
Voorop staat: de klant is koning. Elke de-
taillist probeert aan de vraag van de con-
sument te voldoen; hij signaleert nieuwe,
specifieke behoeften. Regelmatig moet hij
een leverancier overtuigen van de nood-
zaak een produkt op de markt te brengen.
Ik noem u een viertal ontwikkelingen:

— groeiend kwaliteitsbewustzijn; de consu-
ment heeft meer kennis van en een kriti-
scher houding ten opzichte van produkten.
De kwaliteit wordt beoordeeld op basis
van herkenbare kenmerken als kleur, geur,
samenstelling en smaak. Daarnaast groeit
het besef van de zogenaamde ideële kwali-
teit van een produkt;

— groeiende behoefte aan variatie; dit
vraagt een breed en diep assortiment. Men
heeft een positieve bereidheid nieuwe pro-
dukten te kopen, bijv. nieuwe smaken,
nieuwe vormen, nieuwe verpakkingen.

nieuwe gebruiksmomenten. Innovatie is
een van de belangrijkste opdrachten voor
de levensmiddelenindustrie;

— groeiende behoefte aan gemak; stijging
van het aantal huishoudens, kleiner wor-
dende gezinnen, tweeverdieners en huis-
mannen zijn fenomenen die het consump-
tiepatroon veranderen. In 1975 hadden we
in Nederland 19% eenpersoonshuishou-
dens, in 1986 27%. Eén- en tweepersoons-
huishoudens samen ligt nu op 60%. Dit
leidt tot grote behoefte aan convenience
(gemak);

— groeiend gezondheidsbewustzijn; veel
mensen proberen gezonder te leven; er
wordt bijv. veel meer aan sport gedaan.
Men wil ook uitgebalanceerde voeding;
men kijkt kritischer naar zoutgehalte, vet-
%, suikergehalte, koolhydraten, vitamines,
vezelstoffen en vooral ook naar toevoegin-
gen als conserveringsmiddelen, kleurstof-
fen en hormonen.

De consument wil zekerheid dat gekochte
produkten veilig, gezond en verantwoord
zijn. De gezondheid van het milieu en de
produktiedieren wordt daar ook bij be-
trokken. Een groeiende groep consumen-
ten wil diervriendelijke en milieuvriende-
lijke produkten als scharreleieren en -vlees
of fosfaatvrije wasmiddelen.
Bij A. Heijn hebben we met ons kalfsvlees
uit groepshuisvesting en scharrelkippen ge-
zien dat dergelijke produkten aanslaan. En
als de consument ze vraagt zullen wij ze
brengen. Er is ook al scharreladvocaat!
Met het kalfsvlees uit groepshuisvesting
hebben wij het voortouw genomen; van
scharrelvarkensvlees is het aanbod nog te
laag. Wij geven er de voorkeur aan zulke
produkten in Nederland te kopen.
In het algemeen stellen we drie eisen aan
produkten: de kwaliteit, de veiligheid en
de diervriendelijkheid. De kwaliteit van
diervriendelijke produkten moet door de
consument als een extra, herkenbare kwa-
liteit gezien kunnen worden. De veiligheid
zal gewaarborgd moeten worden door een
systeem van Integrale Keten Bewaking.
Voor de diervriendelijke produkten stellen
we specifieke eisen.

Onze scharrelkippen komen uit Frankrijk,
waar ze aan strenge eisen moeten voldoen,
zoals: maximaal 10,5 kippen mer m^, be-
schikbare ruimte in de openlucht 3 m^ per
kip, slachting na minimaal 91 dagen, 80%
graanvoeding.

De normen zijn in Franlcrijk door de over-
iieid gesanctioneerd; in Nederland is het
nog niet zo ver. Zodra een gelijkwaardig
produkt tegen concurrerende prijs in Ne-
derland op de markt is zullen we niet meer
in het buitenland inkopen.
Ons kalfsvlees uit groepshuisvesting heet
Gegarandeerd Groeps Kalfsvlees: de con-
sument heeft recht op zekerheid. Onze
stricte regels staan daar borg .voor.
Voor het scharrelvarkensvlees conformeert
AH zich aan de richtlijnen van de ICS. Op
17 december beginnen we in 3 filialen met
de verkoop (in voorverpakte toestand).

De vraag naar alternatieve produkten is
er. Men zet zich af tegen de industriële
veehouderij óf men denkt dat zulke pro-
dukten gezonder zijn omdat er geen addi-
tieven in zitten. Daarnaast is er een (grote)
groep consumenten die geen notie heeft
van diervriendelijke produktiemethoden;
deze zullen we moeten informeren. De te
verwachten omzet in de \'alternatieve\' sec-
tor is geheel van het aanbod afhankelijk.
Vraag en aanbod zullen op redelijke ter-
mijn in evenwicht moeten zijn.
De prijs of wat wil de consument méér be-
talen?

De prijsstelling moet in de juiste verhou-
ding tot de kwaliteits/)<?rce/)r/> staan. Een
beter produkt zal meer moeten kosten,
binnen redelijke grenzen. Of een produkt
als beter wordt beschouwd hangt af van de
herkenbaarheid van die perceptie. Een be-
ter of milieuvriendelijker produkt moet dit
door zijn specifieke kwaliteitskenmerken
uitstralen, en niet alleen door de hogere
prijs.

Als de consument wil \'scharrelen\' dan
moeten wij daarop inspelen. Ecn goed
functionerend controle-apparaat is nood-
zaak. Mijns inziens is het nodig tol één
controle-instantie te komen voor de ver-
schillende produktiewijzen, gedragen door
de officiële instanties.
AH wil hiervoor een inspanning leveren;
wij hopen dat de Nederlandse vleesprodu-
centen en de overheid dat ook willen.

Hoever is men met ethologisch onderzoek
(van Putten bijv.); kunnen we straks aan
het ei en het vlees meten dat het klopt?

We hebben een minimumpakket van voor-
waarden ontwikkeld; het werk van van
Putten et al. is hierin verwerkt.

Het ene \'verlanglijstje\' is veel langer dan
het andere; is het houden van kalveren in
groepen wel zo diervriendelijk? Als 80%
van de bedrijven aan de normen voldoet
worden deze dan opgeschroefd?

Voor slachtkippen is de lijst inderdaad
lang; er is nog geen echt overleg geweest.
Groepskalveren: dit is slechts een begin;
kalveren zijn sociaal levende herkauwers,
die zuigen; aan het sociale en het herkau-
wen wordt in de eisen voldaan, aan het
zuigen (nog) niet. Het is een start; in het
algemeen konden de ethologen hun fiat
aan deze normen geven.

Een slager moet inderdaad of/of werken;
bij AH komt daarentegen nu voorverpakt
scharrelvlees. De keuzemogelijkheid bij
AH geeft mogelijkheden het consumenten-
gedrag te bestuderen.
Bij eieren is geen apart circuit; hetgeen
fraude makkelijker maakt. De eis van een
apart circuit zou bij de eieren een zeer be-
perkt gebruik tot gevolg gehad hebben.

De rol van de overheid lijkt wat te gering.
Als de overheid echter alles controleert
lokt dat ook \'gemakzucht\' uit.

De vraag hoe intens de overheid moet
meedoen is nog open. Bij eieren is alles
\'gecoverd\' door middel van landbouwkwa-
liteitsbesluiten, bij vlees niet. Het voordeel
van een private regeling is dat je iemand
eruit kunt schoppen, terwijl de overheid
slechts boetes kan uitdelen.

Hoe liggen de prijsverschillen bij varkens-
vlees? Bij eieren is dat 3 ä 3,5 cent.

Momenteel f 1,- per kg. Deze prijs is door
middel van afspraken tot stand gekomen,
gebaseerd op Utrechtse beurs en LEI-kost-
prijs.

Is er nu echt wel zo\'n verschil tussen het
scharreldier en het \'industriële\'?

Opmerking: we moeten oppassen dat we
met de scharrelsystemen niet weer de pro-
tozoaire en parasitaire ongemakken terug-
krijgen.

Verslag ledenvergadering op 23 februari
1988 (aanwezig: 69 leden).
Het Bestuur is als volgt samengesteld:
E. Offereins, Bosch en Duin, voorzitter

H. W. F. de Swart, Doetinchem, lid
Prof. dr. G. Wagenaar, Houten, advise-
rend lid.

Collega P. den Hartog, Borculo, trad uit
het bestuur na een voortreffelijke staat van
dienst, opgebouwd als bestuurslid vanaf de
oprichting van de vereniging/groep, bijna
zeventien jaren geleden; gedurende de laat-
ste jaren heeft hij op eminente wijze het
voorzitterschap bekleed; zeer passend
bood hij een voorzittershamer aan.
Contributie

1988: ƒ 40,— en ƒ 10,— (lustrumfonds)
1989: ƒ 65,— en ƒ 10,— (lustrumfonds
Rustende dierenartsen ƒ40,—.
Voorstel tot Commissie van Advies voor
wat betreft veterinaire meningsverschillen
is aangenomen; doel: rechtzaken te vermij-
den.

Rhinopneumonie wordt als steeds groter ge-
vaar gezien; onderzoek, preventie en der-
gelijke moet van de grond komen. CEM-
adviescommissie ingesteld; CEM prakti-
cus/bestrijding.

Specialisatie: De \'specialisten\' onder onze
leden wordt aangeraden lid te worden van
de Groep Veterinaire Specialisten; ook
hier moet de paardenpraktici gehoord
worden.

Inleidingen: \'Veulens, die intensieve verzor-
ging nodig hebben\', \'koliekbehandeling bij
het veulen\', \'koliekoperaties\', \'Arthrosco-
pie\'.

Zoals op de laatste werkvergadering pels-
dieren (23 februari 1988) is toegezegd zal
een 2e werkvergadering pelsdierengezond-
heidszorg worden belegd. Hierbij komen
enkele relevante praktische zaken aan de
orde.

Plaats van bespreking: Gezondheiddienst
voor Dieren in Noord-Brabant, Molen-
wijkseweg 48, 5282 SC Boxtel.

— Praktische zaken betreffende de toepas-
sing van pelsdierenvaccins (drs. P. van
Beek).

— Praktische zaken omtrent toelevering
van pelsdierenvaccins (ing. W. Verhagen.
N.F.E.).

2. Aleutian Disease (AD).
Veterinaire aspecten (drs. P. van Beek).
Toelichting \'AD-certificatiesysteem\' (ing.
W. Verhagen, N.FE.).

Als men nu naar buiten kijkt zou men
gaan denken dat deze wereld slechts, van
ellende aan elkaar hangt. Om het tegen-
deel te bewijzen organiseert de Diergenees-
kundige Studenten Kring ook dit jaar
weer, voor de 31e maal, Peerdepieten. Op
zaterdag 30 april. Koninginnedag dus.
Peerdepieten \'88 noemen we het spektakel
dit jaar.

Op de drafbaan in Hilversum gaat het alle-
maal weer plaatsvinden. Ziet u het weer
voor u? De deinende massa, in de stra-
lende zon? De grote hoeden, verscholen
onder massa fruit, bloemstukken en opge-
zet wild? De in Ascot-style geklede me-
nigte daaronder? (Ascot-style: heren in jac-
quet met hoge hoed, dames in fleurige
jurken met voornoemde hoofddeksels op
hunner opgestoken haardos.) De streetpa-
rade die geanimeerd spelend, zich een weg
tracht te banen door de gezellig keuve-
lende menigte? De meeslepende courses,
die qua spanning hun hoogtepunt bereiken
in de Peerdepietencourse? De nieuwbak-
ken PeerdepietZ-petra, die van alle kanten
beklopt, behangen, gefeliciteerd en ge-
zoend wordt?

Die drie maanden intensief trainen be-
loond ziet worden met het hoogste watje
kunt bereiken in de studie en dit niet in de
gaten heeft? De spectaculaire pauzepro-
gramma\'s? Nee. Dat laatste niet, dat weet
u nog niet. Ook dit jaar komt er namelijk
weer iets origineels. Enwel twee demon-
straties van het kunnen van Arabische
Volbloedpaarden, uitgevoerd door gekos-
tumeerde ruiters en het achter een draver
omhoog trekken van een para-sailer. Naar
een eventuele vierde demonstratie zijn we
nog ijverig en kritisch zoekende.
Heeft u er ook zo\'n zin in? U bent van
harte welkom! De eerste course start om
12.00 uur.

Op dinsdag 26 april 1988 organiseert het
Diergeneeskundig Centrum Noord Neder-
land c.v. een Klinische Avond.
Deze avond zal belegd worden in Congres-
hotel \'t Voorhuys, De Deel te Emmeloord,
aanvang 20.30 uur.

1. \'Chirurgie van mond- en keelholte bij
hond en kat\', door dr. A. A. M. E.
Lubberink.

2. \'Afwijkingen aan de tarsus van het
paard; therapie en prognose\', door K.
van Muiswinkel.

3. \'Afwijkingen aan de tarsus van hond
en kat; therapie en prognose\', door
F. J. Meutstege.

Belangstellenden zijn van harte welkom.
Opgave, zo mogelijk, vöör 23 aprd 1988-
telefonisch, telefoonnummer 05270-13500.

Op 15 maart werd in het gebouw van de
KNMvD aan de Julianalaan in Utrecht dc
jaarvergadering van de Nederlandse Ver-
eniging van Dierenartsvrouwen gehouden.
Hoewel deze vergadering voor alle leden
van de Vereniging toegankelijk is, waren
het alleen bestuursleden die de diverse af-
delingen vertegenwoordigden.
Voor de vacature in het hoofdbestuur was
door de afdeling Friesland Emmy Dijkstra
voorgedragen, die deze voordracht en de
daarop volgende benoeming aanvaardde.
Van Janny Schuiling was bericht ontvin-
gen dat zij wederom in de statutencommis-
sie van de IVA is benoemd, als co-chair-
man, zodat de NVvD ook internationaal
weer vertegenwoordigd is.

Na enige discussie werd besloten de gift,
die elk jaar wordt geschonken aan een
niet-gesubsidieerde instantie die zich bezig-
houdt met de zorg voor dieren en natuur
in de provincie waar het jaarcongres ge-
houden wordt, te handhaven op f 1000,-,
zolang dit financieel enigszins mogelijk is.
In juni zal onder de leden van de NVvD
wier man prakticus is, een enquête worden
gehouden, om enig inzicht te krijgen in de
hoeveelheid werk die de vrouw van een
prakticus in de praktijk van haar man ver-
richt. Dit om tot een betere fiscale waarde-
ring van de medisch meewerkende vrouw
te komen. Deze enquête gaat uit van de
NCOV Vrouwenraad en is al gehouden
onder arts- en tandartsvrouwen. Het rap-
port met de resultaten van die enquête is
aangeboden aan staatssecretaris Evenhuis.

Het enquêteformulier zal worden ingeslo-
ten in het blad \'Ondernemende Vrouwen\'
en begeleid worden door een brief van de
NVvD. In augustus zullen de resultaten
van de enquête in de publiciteit worden ge-
bracht. De afdelingen wordt verzocht hun
leden op te wekken de enquête in te vullen
en terug te zenden. Voor onze Vereniging
hebben Matty Scheper en Ali Terlouw
contact gehad met het bestuur van de me-
dische sector van de NCOV Vrouwenraad.
De rol van de NVvD op het jaarcongres in
1988 in Groningen zal verschillen van die
van voorgaande jaren. De congrescommis-
sie heeft namelijk besloten de gehele och-
tend een algemeen programma te bieden.

Hierbij vervalt dan de bijeenkomst voor de
dames, met een eigen spreker, waarbij de
voorzitster van de NVvD verslag deed van
de activiteiten van de Vereniging en de gift
werd aangeboden. Als compromis wordt
voorgesteld om in het plenaire programma
de voorzitster van de NVvD spreektijd te
geven.

Vervolgens was het de beurt aan twee gas-
ten. Allereerst kwam Marijke van Niel iets
vertellen over de Commissie Vrouwelijke
Dierenartsen (VDA). Zij roerde de proble-
men aan die vrouwelijke dierenartsen on-
dervinden bij het vinden van werk en de
wrijvingen die er kunnen ontstaan bij con-
tacten met dierenartsvrouwen. Zij wees op
het belang van een goed wederzijds begrip
tussen VDA\'s (vrouwelijke dierenartsen)
en DAV\'s (dierenartsvrouwen). De tweede
gast, professor Kampelmacher, is intussen
gearriveerd. Het wordt een plezierige ken-
nismaking met iemand van wie we al in
het Tijdschrift hebben kunnen lezen dat de
Maatschappij hem zeer ter harte gaat. Het
belang van het lidmaatschap van de
KNMvD en de rol van de vrouw van de
dierenarts daarbij kwam ter sprake, even-
als de noodzaak van een algemeen geldend
tuchtrecht, nu door het teveel aan dieren-
artsen de situatie op sommige plaatsen uit
de hand dreigt te lopen.
De vergadering had hierna nog een \'intern\'
probleem te behandelen. Van de afdeling
Overijssel waren signalen binnengekomen
dat men twijfelde aan het nut van het laten
voortbestaan van deze afdeling. Ondanks
verwoede pogingen de boel draaiende tc
houden was er weinig respons. Een door
de PR-vrouw van de Vereniging geschre-
ven discussiestuk omtrent deze materie
was niet in goede aarde gevallen. De ver-
gadering zou het zeer betreuren als Over-
ijssel zou ophouden. Vele goede adviezen
werden verstrekt. Het Hoofdbestuur zal
nadenken over mogelijkheden Overijssel te
helpen bij deze problemen.
Volgende LVC-vergadering: dinsdag 20
september om 10.00 uur.

In onderstaand cursusprogramma is aangegeven
well<e cursussen reeds zijn volgeboel<t; voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

Herhaling vleestechnologie (f 1.170,—)
26 en 27 april, 3 en 4 mei 1988 (88/07)
De cursus is reeds volgeboekt.

Themadagen pluimvee (/ 180,—)
26 mei 1988 Themadag vermeerderingssector
(88/09)

5 t/m 9 september 1988 (88/21)
12 t/m 16 september 1988 (88/22)
19 t/m 23 september 1988 (88/23)

Week 2: 7 t/m 11 november 1988 (88/42)
Week 3: 14 t/m 18 november 1988 (88/43)
Meer informatie over de Zeister Dagen kunt u
vinden in het Tljclschrifl voor Diergeneeskunde
van 1 mei a.s.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1988.

Inlichlingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
5I01II.

Elk jaar weer zijn vele dierenartsen gast-
vrouw/heer voor doctoraal studenten dier-
geneeskunde in het kader van het sudie-
onderdeel \'Kennismaking met de diverse
sectoren van de beroepsuitoefening\'.
Het doel van de kennismaking met de
praktijk is het onderbouwen van de keuze
voor één van de differentiatierichtingen
landbouwhuisdieren/dierlijke produktie en
gezelschapsdieren in het post-doctorale
deel van de opleiding èn het terugkoppelen
door de student van het functioneren van
de beroepsuitoefenaar naar haar/zijn eigen
opleidingssituatie.

— één week praktijk gezelschapsdieren of
in plaats hiervan twee weken gemengde
praktijk en

— één week veterinaire volksgezondheid.
Er is nog steeds behoefte aan stageplaat-
sen. Dierenartsen die hun praktijk nog niet
als stageplaats hebben opgegeven, maar
hier wel hun medewerking aan willen ge-
ven, worden verzocht contact op te nemen
met de heer Benders, Bureau Studiezaken
van de Faculteit der Diergeneeskunde, on-
der telefoonnummer 030-534858.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae;

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Burgt, Mevr. G. M. van der; 1987; Hereford HRl 2PP (Engeland), 4 St. Owenstreet.

Gerard-Loonen. Mevr. C. J. A.; 1987; 2200 Antwerpen (België), Bikschotelaan 220.

Gisteren, Mevr. T. M. A. C. van; 1987; 4102 CK Culemborg, César Eranckstraat 5.

Weduwen, Mevr. S. M. der; 1987; Cardiff CF4 3NG (Engeland), 326 Whitchurch Road.

Als kandidaatlid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

Mevr. J. H. C. Brooymans-Schallenberg te \'s-Gravenhage (afwezig) 35 jaar 13 mei 1988

205 Aukema. Jl M.; 1987; 3572 CD Utrecht,
Wittevrouwensingel 78A; tel. 030-711182;
wnd. d.

205 Back. W.: 1987: 3523 PE Utrecht. Kariboe-
straat 189: lei 030-511242 fprivé). 03200-
26814 (bur.): wet. medew. bij C.D.I.. Vesti-
ging Virologie (toevoegen als lid).

326 Bartels. J. H. A. M.: 1987; 2180 Kalmthout
(Belgie), Jos Tilborghsstraat 24; tel. 03-
6676465 (privé), 6616263. (prakt.); ass. bij 1.
H. M. Castelijns (toevoegen als lid).

208 Berg. Dr. R. G. M. len: 1969; (geneesk.) U-
1979; 3583 XH Utrecht, Nassaustraat 30;
tel. 030-514763 (privé), 020-5122421 (bur.);
wet. medew. Nederlands Kanker Inst., hfd.
afd. Proefd.

213 Boorder. J. de: Gent-1987; 3701 CB Zeist,
Prof. Lorentzlaan 31; tel. 03404-25607; d.

326 Bouman. Mevr. M.: 1986; SA311 RX (En-
geland) Carmanthen, Dyfed Wales, Fair
Lane Veterinary Centre; d.

218 Burgers. E: 1978; 6372 AP Landgraaf,
Stenenbrug 2; tcl. 045-319894 (privé),
315292 (prakt.); p.

327 Bürgt. Mevr. G. M. van der: 1987; Hereford
HR 1 2PP (Engeland), 4 St. Owenstreet; tel.
056884-861 (bur.); d. bij Animal Breeding
Co. Ltd. (toevoegen als lid).

219 Cnossen. iV. P: 1972; 9202 VH Drachten,
De Posten 33; tel. 05120-16894; p., kl.
huisd.

210 Coppens. Mevr. M. E. G.: 3524 KC Utrecht,
Sleeswijk 33; tel. 030-897508 (privé), 04750-
33317 (prakt.); p., ass. bij M. C. A. Rasen-
berg (toevoegen als lid).

220 *Dam. H. C. B. van: 1987; 5854 PV Bergen
(L.), Op de Paal 2; tel. 08854-3365 (privé),
08855-89922 (bur.); d. bij Euribrid.

221 Dercksen. D. P; 1987; 7312 TS Apeldoorn,
Asselsestraat 405; tel. 055-554340; wnd. d.
(toevoegen als lid).

223 Dirven-de B/aauw. Mevr. E: 1987; 51 13 GG
UIicoten, Molenstraat 8; tel. 04249-692
(privé), 04257-9587 (prakt.); p. (toevoegen
als lid).

223 Doljijn. E. K.: 1972; 9363 VD Marum,
Haarsterweg 22; tel. 05944-1525 (privé),
1260 (prakt.); p., geass. met J. W. Hesse-
link, J. H. Lambers en B. G. Tillema.

225 Duffelen. Mevr. T. van; 1987; 3581 WT
Utrecht, Bolstraat 27b; tel. 030-520767
(privé), 01803-18687 (prakt.); p., a.ss. bij R.
J. Sterk (toevoegen als lid).

226 Egberts, H. J. A.; 1976; 6595 BJ Ottersum,
Steffenberg 24; tel. 08851-14654; d.

230 Eeitsma, Mevr. H.; 1987; 5344 LE Oss,
Hertewissel 9; tel. 04120-48534 (privé),
04118-1931 tst. 22 (bur.); bedrijfsleider
prod. Varkens K.l. Noord-Brabant (toe-
voegen als lid).

230 Eennema. A.; 1987; 9104 JH Damwoude,
Boterbloem 31; tel. 05111-4497 (privé),
05190-2526 (prakt.); p., ass. bij R. van den
Berg, K. Dijkstra, P V. E. Fortuin, R. C.
van Giessen, M. P. Kwakernaak, S. Wiet-
sma en M. A. van Wijck (toevoegen als lid).

232 Gee. Dr. A. E. W. de; 1974; U-1980; 9200 AJ
Drachten, Postbus 361; tel. 05120-14656
(privé), 13435 (bur.); wet. medew. G.v.D.
Noord-Nederland.

328 Gerard-Eoonen. Mevr. C. J. A.: 1987; 2200
Antwerpen (België), Bikschotelaan 220
(bus 3); tel. 03-3228280; wnd. d. (toevoegen
als lid).

233 Gisteren. Mevr. T. M. A. C. van: 1987; 4102
CK Culemborg, César Franckstraat 5; tel.
03450-19440; wnd. d. (toevoegen als lid).

235 Graafmans. R. H. J. M.; 1987; 5066 CG
Moergestel, Oirschotseweg 11; tel. 04243-
1666; k.d. bij R.V.V. kr. 15 (toevoegen als
lid).

243 Hesselink. J. W.; 1980; 9363 AK Marum,
Wendtsteinweg 13 A; tel. 05944-3662
(privé), 1260 (prakt.); p., geass. met E. K.
Dolfijn, J. H. Lambers en B. G. Tillema.

244 Hoebink. R. J. H.; 1987; 3513 BN Utrecht,
Singelstraat 20 bis; tel. 030-321732 (privé),
08385-19167 (prakt.); p., a.ss. bij M. Duif-
huizen en W. Vullings (toevoegen als lid).

244 Hoeve. Mevr. A. E. van; 1985; 2596 BD \'s-
Gravenhage, Benoordenhoutseweg 93; tel.
070-245777 (privé), 524221 (prakt.); p., ass.
bij N. J. G. Fernhout.

245 Hofland. G. P: 1986; 4381 SG Vlissingen,
Glacisstraat 212; lel. 01184-16428 (privé),
01619-2333 (prakt.); p., ass. bij mevr. J. M.
H. Knops en G. G. P. van de Wijdeven.

251 Jansen. W. C. G. J.; 1987; 5581 VA Waaire,
Dommelseweg 1; tel. 04904-18281 (privé),
040-540958 (prakt.); p., ass. bij K. E. Ho-
vius (toevoegen als lid).

253 Kalsbeek. J.: 1986; 9402 BB Assen, Mr. P
J. Troelstralaan 75; tel. 05920-44436 b.g.g.
058-671097/05920-40629; wnd. d.

25.5 Kieboom. Mevr. N. C. v. d; 1987; 3572 TT
Utrecht, Vlasstraal 1 bis A; tel. 030-719600;
d.

256 Klaasen. H. E B. M.; 1987; 3582 EH
Utrecht, Gansstraal 18b; tel. 030-540093
(privé), 080-513567 (bur.); wel. medew.
Kalh. Univ. Nijmegen (centr. dierenlab.)
(toevoegen als lid).

259 Kraai, J. A. Z.; 1987; 3572 GA Utrecht,
Zandhofseslraal 3 bis; lel. 030-719770; d.
(toevoegen als lid).

261 Kruijf Dr. J. M. de; 1971 ; U-1979; 5492 HA
St. Oedenrode, Corridor 5; tel. 04138-73613
(privé), 070-624611 (bur.); specialist Vlees-
keuring R.V.V.

263 Lambers. ./. //.,■ 1978; 9367 RL De Wilp,
Oesterweg 18; tel. 05944-3023 (privé), 1260
(prakt.); p., geass. met E. K. Dolfijn, .1. W.
Hesselink en B. G. Tillema.

264 Leeuwen. Mevr. E. C. van: 1987; 5715 PR
Lierop, Broekkant 5; tel. 04926-1273
(privé), 04937-1770 (prakt.); p., ass. bij L,
P. M. van den Brand, M. M. F. H. van
Kuijk, R. J. M. L. Raymakers, L. A. J.
Smeenk en J. A. Westerbeek (toevoegen als
lid).

269 Meerakker. Mevr. C. P. L. M. van de: 1987;
5761 RP Bakel. Roessel 6; tel. 04924-3210;
p., ass. bij G. J. de Groot, A. v. d. Steen
en F. E. van Tilburg.

272 Mot. L. £ 1966; 5271 VW St. Michielsgestel,
Grote Molenstraat 8; tel. 04194-2465; do-
cent Int. Agr. Hogeschool Deventer.

272 *Montizaan-van den Berg. Mevr. P.: 1988;
5662 TT Geldrop, Nieuw Erfseweg 33; tel.
040-858381; wnd. d.

279 Parlevliet. Mevr. J. M.: 1986; 3572 SJ
Utrecht, Bekkerstraat 38 A; tel. 030-
73321 1; wnd. d.

33! Peperkamp. N. H. M. T: 1986; Skipton BD
23 IBH (North Yorkshire, England), 9
Long Meadow; tel. 09-44756-4428 (privé),
3224 (prakt.); d. bij Kingsway Vet. Group.

28! Peterse. Dr. D. J.: 1971; U-1980; 9261 VJ
Oostermeer, E. M. Beimastraat 46; tel.
05129-2039 (privé), 05120-13435 (bur.); d.
bij G. v. D. Noord-Nederland.

28! Pinxten. Mevr. R H. M. C.: 1986; 5271 AS
St. Michielsgestel, Ceintuurweg 20; tel.
04105-4766 (privé), 04139-2929 (prakt.); p.,
ass. bij M. C. M. Bossers, P. J. M. van
Huiten, A. H. C. Kuijpers en A. H. H. M.
Winters.

282 *Poel. W. H. M. van der: 1988; 3581 ED
Utrccht, M. van de Weteringstraat 63; tel.
030-313492; wnd. d.

287 Rook. P ,/„■ 1983; 4701 CD Roosendaal,
Vrouwemadestraat 73; tel. 01650-60610
(privé), 36786 (prakt.); p.

287 Rook-Kampert. Mevr M. C. B.: 1982; 4701
CD Roosendaal, tel. 01650-60610 (privé).
36786 (prakt.); p.

288 *Rooyen. P G. M. van: 1986; 3583 GA
Utrccht, Koningslaan 3; tel. 030-521430;
wnd. d.

289 Schaaf. A. van der: 1978; 8614 AE Oudega,
De Waeren 4; tel. 05154-9798 (privé),
05150-12714 (prakt.); p. geass. met T. Bot-
tema, A. J. A. Lobsteijn, B. Reitsma, R. [;>.
Terwisscha van Schcltinga en K. D. Vink.

292 Schreuder. //. ./.; 1985; 6432 BP Hoens-
broek. Opbraakstraat 62; tel. 045-224873
(privé), 325000 tst. 22 of 33 (bur.); loc. hfd.
R.V.V. kr. 15 locatie Zuid.

289 Strijbosch. Mevr. C. G. L.: 1987; 3581 JA
Utrecht, van Alphenstraat 3; tel. 030-
513200; wnd. d. (toevoegen als lid).

302 r/!£>un.s.Gent-1987;461l GTBcrgen
op Zoom, Noordzijde Haven 54; tel. 01640-
37621; p., kl. huisd. (toevoegen als lid).

302 Thielen. E. M. T. M.: 1988; 3584 HL
Utrecht, A. van Dalsumlaan 503; tel. 030-
517808; wnd. d.

303 Tilburg. Mevr. A. H. E van: 1987; 7491 AH
Delden, Langestraat 70; tel. 05407-64476
(privé), 05499-62223 (prak.t); p., ass. bij J.
Abma (toevoegen als lid).

303 Tillema. B. G.: 1986; 9243 JZ Bakkeveen,
Foarwurkerwei 6; tel. 05169-1510 (privé).
1260 (prakt.); p., geass. met E. K. Dolfijn,
J. W. Hesselink en J. H. Lambers.

305 Uriings. H. A. P: 1985; ,5374 JX Schaijk,
Kaar 1; tel. 08866-1456 (privé), 030-733814
(bur.); p.; wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr.
V.v.D.O.) (toevoegen als lid).

306 Veldhuis. II P D.: 1987; 7595 XA Weerselo,
Legtenbergerstraat 27; tel. 05416-1173
(privé), 1131 (prakt.); p., ass. bij J. G.
Bruggen, H. G. A. Koek, J. S. Koopmans
en R C. Kroft.

307 Vercammen. T. J. M.: 1987; 5551 TJ Val-
kenswaard, Venbergseweg 8; tel. 04902-
12301 (privé), 04906-1682 (prak.t); p., ass.
bij H. M. J. Spoorenberg en J. F. M.
Spoorenberg (toevoegen als lid).

315 Weduwen. Mevr. S. M. der: 1987; Cardiff CF
4 3 NG (Engeland), 326 Whitchurch Road;
tel. 0222-628512 (privé), 619219 (prakt.); p.,
ass. bij Jesson Vet. Group.

317 Wes.u\'lmk. II. G. M.: 1977; 7681 JM
Vroomshoop, Gagclhof 8; tel. 05498-42147
(privé), 05495-2600 (prakt.); p., geass. met
G. A. Berghuis, M. Bossers en W. Koster.

Dc banden voor het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde 1987 zijn verkrijg-
baar legen betaling van f22,50 op
postrekening nr. 511606 tcn name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1987\'.

HOOlDREDACriB
Dr. .1. Goudswaard (voor;
Drs. M. ,1. G. Schoenmak
Drs, higrid van der Gaag
Prol", dr. W. Mi.sdorp
Prof, dr. A. de Kruit\'
Drs, M. Bosman
Drs. M. A. Moons (advisc

In dczc raad zijn verlegenwocrdigd alle Afdelingen en
Groepen van dc Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde.

Voor niei-dierenarlsen bedraagt de abonnementsprijs
y245.— per jaar voor hel binnenland en ƒ285,— per jaar
voor het buitenland. De abonnementsprijs voor dieren-
artsen niet-leden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde wordl vastgesteld door hel
Hoofdbestuur. (Een abonnement op The Velerinary Quar-
terly bedraagt ƒ 114,— per jaar, exclusief verzendkosten
(J 26,—) cn 6% BTW).

BANK Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30,
3500 AA Utrechl, Nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effeclen-
bank N, V, Postbus 85100, 3508 AC Utrecht, Nr. 69 93 61
443.

Aanwijzingen voor inzenders van kopij voor
hel Tijdschrift voor Dierf;eneesla,nde en
The Veterinary Quarterly

De Redaclic volgt in hel algemeen dc ?,.g. regels van
Vancouver; \'Uniform requirements lor manuscripts sub-
mitied lo biomedical journals\', (Dczc uitvoerige voor-
schriflen zijn in verlating bij de Redaclic op aanvraag
verkrijgbaar).

Door hel mzenden van kopij vcrktaari dc auieur. dal hij
hel rechi van publicatie aan dil lijdschrifi overdraagl; de
auteur vcrktaari levens impticiel dal hel manuscript niel
lez.etfdcrlijd aan een ander lijdschrifi is aangeboden cn
dal hij/zij ermee accoord gaat, dal dc Redaclic zijn/haar
kopij aan haar adviseurs voorlegl.

Alle kopij dicnlgaafgclyplin Iriptole worden ingediend.
De kopij dient voorzien tc zijn van ccn duidelijke samen-
valling in hel Nederlandsen hel Engels (de Redactie kan
indien nodig bemiddeling verlenen voor cen Engelse ver-
laling) die niel langer dan 5% van hel artikel mag zijn lol
een maximum van 150 woorden.

Lilcraluurverwijzingcn in dc leksl dienen le geschieden
d.m.v. een cijferaanduiding.die slriki moei corresponde-
ren met dc lileraluur-opgaveaan hel eind van hel ariikcl.
(De Redaclic geelt dc voorkeur aan ccn altabeiische
volgorde van de liieraiuurlijsl.)

De volgende gegevens dienen Ic worden vermeld: 1)
naam cn voorlcllcrs van de auteur(s); 2) liiel van dc
publicalie; 3) naam van hel lijdschrifi. hel jaar van uil-
giftc. jaargang, begin- en eindpagina. Bij boeken dienen
ook plaats en naam van de uilgevcr le worden vermeid.
Aks voorbeeld raadplege men ccn willekeurige aHcvcring
van dil lijdschrifi.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
cn labellen reproduceerbaar, d.w.z. duidelijk getekend
resp. gelypi en gaaf Ic worden ingediend (in bepaalde
gevallen kan door de Redactie bemiddeling worden ver-
leend). zodal hiervan langs fotografische weg reproduc-
ties kunnen worden gcmaakl (olfset-proccdc): vooris
dienen foto\'s op glanzend wil papier, rönigcni\'olo\'s op
film of op papier le worden ingediend.
Tabellen cn figuren dienen op afzonderlijke bijlagen le
worden ingediend, compleet mei opschriften cn voeino-
len. Bij icilers cn tekens in labellen en figuren rekening
houden mei verkleining (kolombrccdlc of zcispicgel-
brcedle).

Benoem nauwkeurig alle gebruikte geneesmiddelen en
chcmicalicn; geneesmiddelen bij de algemene - gene-
rieke—naam. (Als de merk naam vermeld moet worden,
dan gchcurl dat door dczc eenmaal tc noemen; bijv,
onder \'Materiaal cn methoden\' in dc vorm van een voel-
nooi),

In het Engels gestelde artikelen bestemd voor The Vel-
erinary Quanerty gelieve men door een deskundige op
taal en siijl te laten nagaan. De Redaclic behoudl zich het
recht voor een in hel Engels ingediend ariikcl. in overleg
met de auteur, alsnog dooreen onatliankclijkc door haar
aan Ic wijzen deskundige op zijn Engelse mérites (gram-
matica. woordkeus. CIC.) te laicn beoordelen c.q. le lalen
corrigeren.

De Redaclic aanvaardt geen aansprakelijkheid voor
schade welke — dirccl of indirect — het gevolg mochl
zijn van gebleken onjuislheden in de inhoud van de in dil
lijdschrifi opgenomen artikelen waarbij dc auteur is ver-
meld of in dc inhoud van dc in dil lijdschrifi geplaatste
adverlcnlies.

Advcrienlics kunnen zondcropgaaf van redenen doorde
Redactie worden geweigerd of ingetrokken.
Niels uil dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd cn/of
openbaar gemaakt, door middel van druk, micro-film of
op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke locslem-
ming van de Redaclic.

Parvodog bevat de Cornell stam 780916 - 115e passage, die
een genetische marker bezit.

~7 Parvodog kan na de 6e levensweek met succes worden toegepast
bij puppies met maternale immuniteit.

VETERINAIRE DIVISIE van RHÖNE POULENC NEDERLAND b.v.
Draaistroom 1.1181 VT Amstelveen Teleloon 020-5473911

brede ervaring in de kleine huisdierenpraktijk,
zoekt samenwerking in bestaande kleine huisdierenpraktijk of overname van
een praktijk met mogelijkheden voor uitbreiding naar 2e lijns Diergenees-
kunde.

Brieven onder nr. 29/88 aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, Postbus 14.031, 3508 SB Utrecht.

zoekt na 10 jaar werkzaam te zijn geweest in grote- en kleine huisdieren-
praktijk contact met een bedrijf om te onderzoeken wat zijn ontplooiings-
mogelijkheden in het bedrijfsleven zouden kunnen zijn.
Brieven onder nr. 30/88 aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde, Postbus 14.031, 3508 SB Utrecht.

SDU is de nieuwe naam
van de binnenkort zelfstandige
Staaisdrukkerij/uitgeverij.
SDU uilgeverij is gespecialiseerd in
overheidsinformatie en uitgaven van
maatschappelijk en cultureel belang,
waarbij kwaliteit en betrouwbaarheid
voorop staan,

SDU uilgaven zijn verkrijgbaar
bi| de boekhandel en SDU uitgeverij.
Postbus 20014, 2500 EA Den Haag,
telefoon 070 - 789880,

Sinds kort is het strafbaar ongeregistreerde diergenees-
middelen bij dieren toe te passen.

Daarnaast is het verboden ze te bereiden, ze in voorraad te
hebben of ze af te leveren.

SDU uitgeverij geeft in samenwerking met het Ministerie van
Landbouw en Visserij de \'Diergeneesmiddelengids 1988\' uit.
Hierin staan alle geregistreerde diergeneesmiddelen vermeld.
Handig geordend voor fabrikant, dierenarts en tussenhandel

De Directie Veehouderij en Zuivel draagt in het kader van Landbouw en Voedsel-
voorziening zorg voor een beleid, dat gericht is op stimulering en ondersteuning van
een verantwoorde ontwikkeling van dierlijke produktiesectoren in technisch,
economisch en sociaal opzicht.

t.b.v. de Stichting Proefstation voor de Rundvee-,
Schapen- en Paardenhouderij, de heer
drs G. de Bruin, Runderweg 6,8219 PK Lelystad,
telefoon 03200-22514.

Het Proefstation voor de Rundvee-, Schapen- en
Paardenhouderij is een instelling voor praktijk-
gericht onderzoek en heeft tot taak onderzoek te
verrichten op het gebied van weidebouw, voeder-
winning en conservering, bedrijfssynthese en
dierlijke produktie bij rundvee, schapen en
paarden. De nieuw aan te trekken functionaris zal
zich bezigtiouden met onderzoek binnen de
sectie Veterinaire Aspecten van de afdeling
Rundvee, Schapen en Paarden.

- houdt zich op de hoogte van wetenschappelijke
ontwikkelingen in het veehouderijonderzoek;
■ analyseert de veterinaire aspecten en stelt

onderzoeksplannen op om meer inzicht te
krijgen in de beperkende factoren op dit terrein;

- publiceert over de onderzoeksresultaten en
adviseert over c.q, levert bouwstenen voor het te
voeren veterinaire beleid;

- neemt deel aan geïnstitutionaliseerd onderzoeks-
overleg en onderhoudt contacten met tiet
bedrijfsleven.

■ voltooide opleiding diergeneeskunde, met grote
kennis c.q. belangstelling voor de zoötectiniek;

■ goede contactuele eigensctiappen ivm. het
werken in teamverband en contacten met
praktijkorganisaties.

t.b.v de Directie Veehouderij en Zuivel, hoofd-
afdeling Kwaliteitszaken Dierlijke Produktie, de
heer drs DL. Schumer, tel. 070-792514
Sollictaties te richten aan de hoofdafdeling
Personeelszaken, t.a.v de heer J. Klaui,
Postbus 20401,2500 EK \'s-Gravenhage.

De hoofdafdeling Kwaliteitsaangelegenheden
Dierlijke Produktie is binnen de doel- en taak-
stellingen van de Directie Veehouderij en Zuivel
belast met het voorbereiden, ontwikkelen, mede-
bepalen, mede uitdragen en mede uitvoering
geven aan het beleid inzake de kwaliteitsaspecten

van de dierlijke produktie en produkten (m.u.v.
zuivel) met betrekking tot de taakvelden:
diervoederaangelegenheden, kwaliteit van en
ongewenste stoffen in de dierlijke produktie en
produkten, milieu-aangelegentieden, welzijn van
dieren, gezondheidszorg voor dieren, biotechno-
logie en zoötectinisctie wetgeving; daarbij dient
rekening te worden getiouden met enerzijds
veehouderijbelangen en anderzijds algemeen
maatsctiappelijke belangen. In het kader van de
Registratie van Diergeneesmiddelen is de Directie
Veehouderij en Zuivel verantwoordelijk voor de
advisering met als zwaartepunt de bedrijlsvoering.

• het integreren van de door de diergenees-
middelendossiers evaluerende instituten (RIGO,
RIVM, Rikilt, CDI) opgestelde deel-evaluaties tot
een advies over de registratie van dier-
geneesmiddelen, met als zwaartepunt de

bedrijlsvoenng, t.b.v de inbreng van de directie
in de Commissie Registratie Diergeneesmiddelen
en daaronder ressorterende werkgroepen;

- het coördineren van de voorbereiding van de
advisering over de toelating van biologisch
actieve diervoederadditieven t.b.v de inbreng in
het EG-Deskundige en Permanente Commilé
Diervoeding.

- kennis van de farmakotherapie en dier-
geneesmiddelengebruik bij landbouwhuisdieren
strekt tot aanbeveling;

De mogelijkheid beslaat dat de functies Wetenschappelijk Onderzoeker Proefstation voor de Rundvee-,
Schapen en Paardenhouderij (vacnr E-12-6-186(l555) en Beleidsmedewerker Diergeneesmiddelen
(vac.nr E-l2-6-187fl555) door één persoon worden vervuld. Bij combinatie van belde functies zal als
standplaats gelden: Lelystad.

Functie-Informatie, solllcitatletormulier en een functiebeschrijving kunt u telefonisch aanvragen bij de
genoemde diensten.

U wordt verzocht uw sollicitaties binnen 14 dagen na verschijnen van dit blad, onder vermelding van het
vacaturenummer, te richten aan de genoemde diensten.

De rijksoverheid wil meer vrouwen In dienst nemen. Bij gelijke geschiktheid van kandidaten genieten
vrouwen de voorkeur

SAMENVATTING Varlcenslcopvlees wordt voornametijlc op gespecialiseerde uitbeenbedrijven
(Icoppenpellerijen) gewonnen en vormt een belangrijice grondstof bij de bereiding van
vleeswaren en snacks. Over de hygiëne bij de winning en bewerking van varkenskoppen evenals
over de bacteriologische kwaliteit en weefselsamenstelling van varkenskopvlees zijn nauwelijks
gegevens gepubliceerd.

Doel van dit onderzoek was deze gegevens aan te vullen en na te gaan hoe deze kwaliteit door
het toepassen van Good Manufacturing Practices (GMP\'s) kan worden verbeterd.
In totaal waren 11 slachterijen en 14 uitbeenbedrijven bij het onderzoek betrokken. Aan de
hand van een checklist werd de hygiëne door twee onderzoekers beoordeeld. Temperaturen
werden gemeten van ruimten, niet uitgebeende koppen en kopvlees. Op 9 uitbeenbedrijven
werden per bedrijf 21 monsters (7 x 3) genomen voor bacteriologisch en histologisch onderzoek.
Uit het onderzoek in de slachterijen blijkt dat varkenskoppen slechts in 5 van de 11 slachterijen
na halveren werden afgespoeld. Reiniging en desinfectie van halveringsapparatuur werd tijdens
het slachten niet of slechts incidenteel toegepast. De hygiëne in de uitbeenbedrijven werd in
13 van de 14 bedrijven als voldoende tot goed beoordeeld. Het gemiddeld aëroob koloniegetal
in Log N ^ \' van kopvlees bedroeg 6.7 ± 0.7; voor het aantal kve Enterobacteriaceae was
dit 4.4 ± 0.9. Tonsillen, slijmvlies, hot, haren en vuil werden in respectievelijk 8, 13, 21, 39
en 9% van de monsters aangetroffen. Tengevolge van het manueel doorhakken van koppen
werden relatief grote botsplinters f> 8 mm) in het kopvlees aangetroffen.
Geconcludeerd wordt dat een verbetering van de hygiënische kwaliteit van kopvlees vooral
kan worden bereikt door op de slachterijen meer zorg aan de winning van varkenskoppen te
besteden.

SUMMARY Pigs\'s head meat is mainly obtained in specialised deboning plants and provides
raw materials for the manufacture of meat products and snacks. Eew data on hygiene in
proce.ssing and production of pig\'s heads or on the bacteriological quality and tissue com-
position of pig\'s head meat have so far been published.

The object of the present investigation was to supplement these data and to examine the extent
to which this quaUty could be improved by Good Manufacturing Practices (GMP\'s).
A total number of 11 slaughter-houses and 14 deboning plants were studied. Hygiene was
assessed by two investigators on the basis of a check list. Temperatures of rooms, heads and
head meat were measured. Twenty-one samples (7x3) were taken in each of nine deboning
plants for bacteriological and histological examination. The investigations carried out in
slaughter-houses showed that pig\'s heads were only washed in five out of eleven slaughter-
houses.

Cleansing and disinfection of the apparatus used in splitting the carcasses were omitted or
merely carried out incidentally during slaughter. Assessment of hygiene in the deboning plants

\' Medewerkers Vakgroep Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong, Eaculteit Diergeneeskunde,
Postbus 80175, 3508 TD Utrecht.

ranged from adequate to satisfactory in 13 out of 14 plants. The average aerobic colony count
in Log N g^ of pig\'s head meat was 6.7± 0.7: this was 4.4 0.9 for counts of colony-forming
units (CFU) of Enterobacteriaceae. Tonsils, mucous membranes, bone, hair and dirt were found
to be present in 8. 13, 21, 39 and 9 per cent of the samples respectively. As a result of the
manual cleavage of heads, relatively large bone particles (> 8 mm) were detected in the head
meat.

It is concluded that an improvement of the hygienic quality of pig\'s head meat can mainly
be achieved by taking more care in obtaining pig\'s heads.

In de slachtlijn zijn varkenskoppen vóór het halveren al in- en uitwendig besmet.
De relatief sterke besmetting van de varkenshuid is een bekend gegeven (6).
Koppen zijn moeilijk te ontharen en te decontamineren, vooral op plaatsen waar
huidplooien voorkomen, hetgeen een hygiënisch probleem is. Varkens worden in
hangende positie geslacht, waarbij inhoud van de slokdarm terug in de bek kan
lopen. In een eerder onderzoek werden hoge aantallen bacteriën in slokdarmen
van slachtvarkens aangetroffen (3). Bekend is dat de neuskeelholte, speeksel en
koplymfeklieren voorkeursplaatsen zijn voor pathogene bacteriën, in het bijzon-
der Staphylococcus aureus (8). Daarnaast kunnen sinussen en tandkassen, zeker
als ze ontstoken zijn, veel bacteriën bevatten. De uitwendige gehoorgangen,
voorzover niet verwijderd, zijn meestal vuil.

Halveren van varkenskoppen gebeurt volgens verschillende methoden namelijk:
doorhakken met behulp van een bijl; machinaal doorzagen of machinaal
doorhakken. Bij het halveren van karkas en kop bestaat de kans dat botsplinters
en kraakbeen in spier-, vet- of bindweefsel terechtkomen, hetgeen ongewenst is.
In aansluiting op het halveren worden de koppen gekeurd. De mandibulaire
lymfeklieren worden hierbij ingesneden. De tonsillen moeten in verband met
mogelijke besmetting met pathogene bacteriën worden verwijderd. Het verzame-
len en opslaan van varkenskoppen gebeurt meestal aan rekken, soms in bakken.
Daarna worden ze veelal vervoerd naar bedrijven die gespecialiseerd zijn in het
uitbenen c.q. ontvlezen van varkenskoppen, de zogenaamde \'koppenpellerijen\'.
Het uitbenen is een arbeidsintensief proces, plaatsgebonden en wordt meestal
manueel uitgevoerd. Het gebeurt aan grote uitsnijtafels. Het uitbeen-rendement
van een halve kop, die ongeveer 2000 gram weegt, bedraagt ca. 50%. Hierbij
worden meestal 3 soorten kopvlees gewonnen namelijk mager vlees 15%, vet vlees
50% en kopzwoerd 35%. De uitbeners worden meestal op stukloon betaald.
Varkenskopvlees wordt voornamelijk gebruikt als grondstof bij de bereiding van
samengestelde vleeswaren en snacks (2). Kopzwoerd wordl ook wel aan vetsmel-
terijen geleverd.

Over de hygiëne bij het halveren van varkenskoppen, de winning en de
bacteriologische kwaliteit van kopvlees zijn weinig gegevens bekend. Uit jaarver-
slagen van Vleeskeuringsdiensten blijkt dat de bacteriologische kwaliteit van
varkenskopvlees soms te wensen overlaat. Evenmin zijn er gegevens beschikbaar
over de weefselsamenstelling van het ontbeende varkenskopvlees. Toch is dat van
belang, want bot, kraakbeen, slijmvlies en tonsillen zijn ongewenst.
Doel van dit onderzoek was het beoordelen van de hygiëne op slachterijen en
koppenpellerijen, het bepalen van de bacteriologische kwaliteit en weefselsamen-
stelling van kopvlees en na te gaan hoe de hygiëne en de kwaliteit door Good
Manufacturing Practice kan worden verbeterd. Gekozen is voor een beperkt aantal
indicator-organismen zodat meer monsters konden worden onderzocht. De
indicator-organismen moeten in verband worden gebracht met toegepaste hygiëne
en koeling. Epidemiologische aspecten met betrekking tot humaan pathogene
bacteriën zijn niet onderzocht.

In totaal werden 11 slachterijen en 14 uitbeenbedrijven bij het onderzoek betrokken. Aan
de hand van een door de onderzoekers ontwikkelde check list werd de situatie door twee
onderzoekers ter plaatse beoordeeld. Tevens werden temperaturen van ruimten, kauwspie-
ren aan de koppen en uitgebeend kopvlees gemeten. Aan de koppen en in het kopvlees
werd per bedrijf de gemiddelde temperatuur (10 metingen) bepaald.

Op de slachterijen is een visuele beoordeling uitgevoerd van de wijze van halveren en
verzamelen van koppen, waarbij gelet werd op: reiniging en desinfectie van het gereedschap,
afspoelen van de koppen na halveren, vermijden van contaminatie door contact met vloeren
en wanden, persoonlijke hygiëne van de slachters en reinheid van de bewaarbakken. In
het uitbeenbedrijf werd een visuele hygiënewaardering gegeven voor de bewerking van de
koppen en de opslag van het kopvlees. Bij de bewerking werd gelet op: reinheid van het
gereedschap, persoonlijke hygiëne en reinheid van de werktafels. Bij de bewaring werd gelet
op reinheid van de bewaarbakken, reinheid van de koel- en vriescel en het vermijden van
contaminatie door contact met vloeren en wanden.

Een waardering van voornoemde aspecten vond per bedrijf plaats met de volgende code;
-!- = goed, = voldoende, — = onvoldoende en--= slecht.

Op 9 uitbeenbedrijven werden 21 monsters kopvlees van ongeveer 100 gram per stuk direct
na het uitbenen, in een tijdsverloop van ongeveer 2 uur genomen. Per bedrijf werden 7
monsters mager vlees, 7 monsters vet vlees en 7 monsters kopzwoerd (maskers) genomen.
De herkomst van de koppen, dat wil zeggen de slachterij waar de koppen waren gewonnen,
werd nagegaan. De monsters werden in een koelbox naar het laboratorium vervoerd.

— Aëroob koloniegetal, TGEA, Tryptone Glucose Extract Agar, Difco gietplaat 3 d 30° C.

— Enterobacteriaceae g\'\', VRBG, Violet Red Bile Glucose Agar, Oxoid CM485 gietplaat
1 d 37° G.

— Staphylococcus aureus g \', BPM, Medium volgens Baird-Parker, Oxoid CM485,
spreidplaat 2 d 37° G.

Bevestiging van St. aureus op identiteit vond plaats van een representatief aantal kolonies
aan de hand van de volgende criteria: groei in Brain Hearth Infusion broth (BHl) bij 43°
C en coagulase positief (1). De koloniegetallen zijn uitgedrukt in kve log,o N g \'. Indien
minder dan 7 typische kolonies van de laagste verdunning op BPM aanwezig waren, is
dit weergegeven door < 2.8.

Van 8 series van 21 monsters kopvlees (± 70 g/monster) werd door middel van de pluisme-
thode gezocht naar niet gewenste weefselbestanddelen zoals tonsillen, slijmvlies en bot.
Hiertoe werd met behulp van een scalpel en pincet het materiaal verkleind, uitgeplozen
en visueel naar weefselsoort ingedeeld. Tevens werd gelet op bezoedeling door haren, vuil
en voedselresten.

Vervolgens werden de tijdens het pluizen aangetroffen botdeeltjes, al dan niet met
vastgehecht weefsel, in een kolf verzameld. Het overige weefsel werd gedestrueerd door
2 uur koken in alcoholische KOH (4). Uit de restvloeistof werden de botdeeltjes gefiltreerd,
gespoeld in alcohol 96%, vervolgens in aceton en daarna gedroogd. Om de invloed van
de wijze van halveren op de grootte van de in het kopvlees aanwezige botdeeltjes na te
gaan werd in aansluiting op de KOH-methode de grootste diameter van alle geïsoleerde
botdeeltjes (> 2 mm) door middel van een projectiemicroscoop (Zeiss) en een ijkplaatje
vastgesteld.

De resultaten van het onderzoek naar de toegepaste hygiëne in de slachterijen en
de uitbeenbedrijven staan samengevat in de tabellen 1 en 2.

Tabel 1. Overzicht van een aantal hygiënische aspecten bij de winning van varifcnskoppen op II
slachterijen.

Bij het halveren van de varkens werd op 4 van de 11 bedrijven het gereedschap
niet gereinigd en gedesinfecteerd, terwijl dit op 4 bedrijven na iedere behandeling
gebeurde. Op slechts 5 van de 11 bedrijven werd de kop na halveren altijd afge-
spoeld. Op alle slachterijen vond dc veterinaire keuring plaats zoals voorgeschre-
ven in het Onderzoekingsregulatief. Op 8 bedrijven werden de koppen in de
slachtlijn verzameld, op 3 bedrijven vond dit in de koelcel plaats. Op 6 bedrijven
werd de hygiëne bij het verzamelen als goed, op 2 als voldoende, op 2 als
onvoldoende en op 1 bedrijf als slecht beoordeeld.

De tijd dat koppen ongekoeld in de slachthal verbleven bedroeg maximaal 1 uur.
De wijze van bewaren varieerde sterk; op 3 bedrijven in bakken of containers,
op 3 bedrijven in gaaskorven, op 3 bedrijven aan rekken, op 1 bedrijf op
stapelrekken en op 1 bedrijf in wagentjes. De koppen werden in afwachting van
transport maximaal 24 uur in de koelcellen bewaard.

Gemiddelde temperaturen van ruimten en koppen gemeten tijdens opslag
varieerden tussen de bedrijven van respectievelijk 1 tot 10° C en 5 tot 12° C. Op
alle slachterijen waren de koppen bestemd voor bewerking in koppenuitbeenbe-
drijven. Transport van koppen naar deze bedrijven vond altijd onder koeling
plaats.

Tabel 2. Overzicht van een aantal hygiënische aspecten bij de winning van kopvlees op 14 uitbeen-
bedrijven.

De temperatuur in de bewaarruimten varieerde tussen de bedrijven van 0° tot
15° C.

De temperatuur van de koppen varieerde navenant van 3" tot 23° C. De koppen
werden maximaal 24 uur bewaard.

Op 10 bedrijven werd de hygiëne bij de bewerking als goed, op 3 als voldoende
en op 1 als slecht beoordeeld. De temperatuur van de uitbeenruimten bedroeg
op 10 bedrijven gemiddeld 10-12° C. Op 4 bedrijven was de uitbeenruimte
onvoldoende gekoeld (> 12° C).

De temperatuur van koppen varieerde tijdens het uitbenen tussen de bedrijven
van 3 tot 20° C. Het kopvlees werd altijd bewaard onder koeling (0-4° C) of
diepgevroren. De hygiëne tijdens de bewaring werd op 11 bedrijven als goed, op
1 bedrijf als voldoende, op 1 bedrijf als onvoldoende en op 1 bedrijf als slecht
beoordeeld. Het kopvlees was bijna uitsluitend bestemd voor verwerking in
vleeswaren. Onder koeling opgeslagen kopvlees werd binnen 24 uur afgevoerd.
Tweemaal werd ongekoeld transport van kopvlees geconstateerd.
De resultaten van het bacteriologisch onderzoek staan samengevat in figuur 1 en
tabel 3. Figuur 1 geeft een overzicht van de bacteriologische kwaliteit van het totaal
aantal onderzochte monsters kopvlees. Het aëroob koloniegetal van het kopvlees

Fig. 1. Bacteriologische kwaliteit van manueel gewonnen kopvlees (n = 189) en kopvleesdeelstromen
(n = 63 direct na het uitbenen.

Tabel 3. Overzicht van de bacteriologische kwaliteit van kopvlees direct na uitbenen (koloniegetallen
in Log,(| kve g \' ±standaarddeviatie)

Uitbeen- Slachterij n Aëroob- Enterobacteriaceae Staphylococcus
bedrijf koloniegetal aureus

bedroeg gemiddeld 6.7 ± 0.7, het aantal Log kve Enterobacteriaceae g \' 4.4 ±
0.9. Het gemiddelde aëroob koloniegetal bedroeg voor mager vlees, vet vlees en
kopzwoerd respectievelijk 6.5 ± 0.6, 6.7 ± 0.6 en 6.9 ± 0.7. Het aantal Log kve
Enterobacteriaceae g^\' bedroeg respectievelijk 4.2 ± 1.0, 4.5 ± 0.9, 4.6 ± 0.9.
Significante verschillen (p < 0.01) tussen deze deelstromen werden niet aange-
toond.

Tabel 3 geeft een overzicht van de bacteriologische kwaliteit van kopvlees
beoordeeld per uitbeenbedrijf en opgesplitst naar slachterij. Grote verschillen in
bacteriologische kwaliteit werden soms geconstateerd tussen kopvlees gewonnen
op hetzelfde uitbeenbedrijf doch afkomstig van varkens geslacht op verschillende
slachterijen. Zo ontvangt Bedrijf II koppen van de slachterijen d, e, f en g. Het
kopvlees afkomstig van varkens geslacht op bedrijf g moet, gezien de hoge
aantallen Enterobacteriaceae en Staphylococcus aureus, respectievelijk 6.6 ± 0.3
en 3.6 ± 0.3, als ondeugdelijk en onveilig worden beschouwd, terwijl het kopvlees
afkomstig van varkens geslacht op bedrijf d lage koloniegetallen bevatten
namelijk: aëroob koloniegetal 5.7 ± 1.1 en Log kve Enterobacteriaceae g \' 2.8
± 0.4.

De percentages monsters waarin tonsillen, slijmvlies, bot, haren en vuil werden
aangetroffen, waren respectievelijk 8, 13, 21, 39 en 9.

De invloed van de wijze van halveren van de koppen op de grootte van de in het
kopvlees aangetroffen botdeeltjes is weergegeven in figuur 2.

2-3 3-^ i-6 6-8 >6 mm
(lechanisch gezaagd
2-3 3-i. 4-6 6-8 >8mm
Mechanisch doorgehakt

Fig. 2. Invloed van de wijze van halveren van slachtvarkens op de verdeling in procenten van de
grootte van botdeeltjes in kopvlees.

Manueel doorhakken van koppen leverde kopvlees op, waarin deeltjes groter dan
8 mm werden aangetroffen. In kopvlees afkomstig van machinaal gehalveerde
koppen werd een hoger percentage botdeeltjes met een diameter van 4-6 mm
aangetroffen (ca. 30%) dan in kopvlees van manueel gehalveerde koppen (17%).

Van varkenskopvlees bedroeg het gemiddelde aëroob koloniegetal 6.7 ± 0.7 en
aantal kve Enterobacteriaceae g \' 4.4 ± 0.9, terwijl 9.1% van de monsters meer
dan 2.8 Staphylococcus aureus g \' bevatte. Mossel (7) geeft als referentiewaarde
voor vers varkensgehakt aan aëroob koloniegetal 10\', Enterobacteriaceae g \' 10^
Staphylococcus aureus g^ 10^

In België geldt als norm voor bevroren varkensgehakt aëroob koloniegetal 10^
E. coli g"\' 10^ en S. aureus g \' 10^ (5). Wanneer in overweging wordt genomen
dat varkenskopvlees een grondstof is die nog moet worden verwerkt in tegenstel-

ling tot gehakt, kan de in dit onderzoek vastgestelde bacteriologische kwaliteit
van varkenskopvlees als matig worden geclassificeerd. Gezien de hoge standaard-
afwijkingen vooral voor Enterobacteriaceae namelijk 0,9, varieert de bacteriolo-
gische kwaliteit nogal, hetgeen betekent dat de bacteriologische kwaliteit nog
sterk kan worden verbeterd. Zo werden soms grote verschillen aangetroffen in
kopvlees geproduceerd op één bedrijf, doch afkomstig van varkens geslacht op
verschillende bedrijven. Ook in kopvlees afkomstig van varkens geslacht op
dezelfde slachterijen werden soms belangrijke verschillen in bacteriologische
kwaliteit geconstateerd. Dit is in overeenstemming met gegevens vermeld door
Narucka (8). Zij vond in kopvlees van varkens geslacht op één bedrijf waarden
voor aëroob koloniegetal en Enterobacteriaceae g \' variërend van respectievelijk
10\' tot 10^ en O tot 10\'; 9,6% van de monsters bevatte meer dan 7.10^ 5. aureus
g \'. Echter 75% van deze monsters was positief op Staphylococcus aureus en 56%
van de geïsoleerde stammen produceerde exterotoxinen.

De variatie in de vastgestelde bacteriologische kwaliteit kan vooral worden ver-
klaard uit verschillen in de initiële besmetting van de koppen voor halveren en
de toegepaste hygiëne op de slachterijen bij het slachten. Dit laatste wordt
bevestigd door de bevindingen tijdens de bedrijfsbezoeken op de slachterijen.
Hierbij werden in een aantal bedrijven tekortkomingen geconstateerd ten aanzien
van: reiniging en desinfectie van het gereedschap en apparatuur, het afspoelen van
de kop en de hygiëne bij het verzamelen.

De temperatuur van de koppen voor aflevering op de uitbeenbedrijven was vaak
aan de hoge kant (ongeveer 10° C). Het gebruik van grote bakken en containers
waardoor de koeling van in het centrum de bewaarde koppen moeilijk kan
doordringen moet in hygiënisch opzicht als onjuist worden aangemerkt. Ontwik-
keling van S. aureus en vorming van enterotoxinen worden daardoor bevorderd.
Significante verschillen (p <0.01) tussen de bacteriologische kwaliteit van mager
kopvlees, vet kopvlees en kopzwoerd werden niet geconstateerd. Dit impliceert
dat door de wijze van winnen, bewaren en bewerken de bacteriële besmetting
gelijkmatig in het uitgangsmateriaal wordt verdeeld.

De over het algemeen goede hygiëne op de uitbeenbedrijven is mede te verklaren
uit het directe economische belang (levering aan snack- en vleeswarenbedrijven)
dat deze bedrijven bij een kwalitatief goed en veilig produkt hebben. Op de
slachterijen werden de koppen in tegenstelling tot de karkassen als een wat minder
interessant artikel beschouwd.

Belangrijk ten aanzien van de kwalitatieve weefselsamenstelling van kopvlees is
dat in relatief veel monsters stukjes van tonsillen, slijmvlies, bot, haren en vuil
werden aangetroffen, hetgeen ongewenst is. Voor een groot deel zijn deze
bevindingen terug te voeren tot onvoldoende zorg op de slachterij namelijk slechte
ontharing, niet goed verwijderen van de tonsillen, en niet afspoelen van de kop
waardoor onder andere vuil, slijm en botsplinters vrijgekomen door halveren,
aanwezig blijven.

Opmerkelijk is het voorkomen van grote aantallen botdeeltjes > 2 mm, terwijl
1 mm de maximale afmeting is, die wettelijk wordt toegestaan in mechanisch
ontbeend vlees. Doorhakken met een bijl veroorzaakt de aanwezigheid van
botdeeltjes > 8 mm in het kopvlees.

Opvallend is het relatief hoge percentage botdeeltjes met een afmeting van 4-6
mm in het kopvlees afkomstig van machinaal gehalveerde koppen. Mogelijk is
een diameter van 6 mm een grenswaarde waarboven ten gevolge van het
mechanisch halveringsproces geen of slechts enkele grotere botdeeltjes voorko-
men. Dit in tegenstelling tot kopvlees van manueel gehalveerde koppen waarbij
meer en grotere botdeeltjes werden aangetroffen.

Geconcludeerd kan worden dat verbetering van de bacteriologische kwaliteit van
kopvlees kan worden bereikt door een verbetering van de hygiëne op de
slachterijen, met name bij de winning van de koppen en het toepassen en
handhaven van een goede koeling. Een hygiënisch verantwoorde bedrijfsvoering
op de uitbeenbedrijven kan eerder gemaakte fouten niet meer wegnemen, maar
zal een waarborg kunnen zijn dat een goede kwaliteit behouden blijft.

Dank is verschuldigd aan J. I. M. Scholten voor zijn bijdrage aan de bedrijfsbezoeken en
hygiënische beoordelingen en mevr. T. Fransen en mevr. J. Tuinstra-Melgers voor hun
bacteriologische en histologische werkzaamheden.

Het onderzoek werd financieel gesteund door de Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid.

L Baird-Parker ACA. A classification of micrococci and staphylococci based on physiological and
biochemical tests. J Gen Microbiol 1963; 30: 409-27.

2. Bijker PGH. Hygiënische aspecten van eetbare slachtafvallen. Dissertatie Utrecht, 1981.

3. Bijker PGH, Fransen Ten Scholten JIM. Hygiënische aspecten van slokdarmen van slachtvarkens.
Tijdschr Diergeneeskd 1980; 105: 475-83.

4. Bijker PGH, Geräts GE en Fransen T. Botgehalte in mechanisch ontbeend varkensvlees. Tijdschr
Diegeneeskd 1978; 103: 583-8.

5. De Borchgrave JO. Résultats d\'analyse bacteriologique de viandes hachee congelée en Belgique.
Proc 9th International Symposium WAVFH Budapest, 1985; 159-61.

6. Geräts GE, Snijders JMA, and Logtestijn JG van. Slaughter techniques and bacterial contami-
nation of pig carcasses. Proc 27th Eur Meet Meat Res Work Vienna 1981; 198-200.

7. Mossel DAA. Microbiology of Foods. The ecological essentials of assurance and assessment of
safety and quality. The University of Utrecht, 1982.

8. Narucka UJ. Occurrence and health significance of Staphyhccosus aureus in a pig slaughterline.
Dissertatie Utrecht, 1979.

SAMENVATTING Het ontbenen van varicenskoppen is een arbeidsintensief proces. Uit
informatie geleverd door het bedrijfsleven zou mechanisch separeren van varkenskoppen
perspectieven bieden. Over de hygiënische implicaties van dit proces waren geen gegevens
bekend. In een proefopstelling werden deze nader onderzocht. De bacteriologische en
sensorische kwaliteit en de chemische en histologische samenstelling van het produkt werden
vergeleken met die van manueel gewonnen varkenskopvlees. Tevens werd het rendement van
het separatieproces bepaald. Drie groepen koppen werden mechanisch gesepareerd namelijk
onbehandelde koppen en koppen die vooraf I, respectievelijk 5 minuten ondergedompeld waren
in water met een begintemperatuur van 100° C.

In het onderzoek werd bevestigd dal mechanisch separeren van varkenskoppen technisch
mogelijk is. Voorafgaand onderdompelen van de koppen in water van 100° C leverde door
opstijven van het zwoerd een belangrijke verbetering van het rendement aan vlees op. De
chemische samenstelling van het produkt kwam globaal overeen met die van manueel gewonnen
kopvlees. Weefselsamenstelling en weefselstructuur verschilden echter aanzienlijk. Een belang-
rijk hygiënisch bezwaar is het hoger aantal Enterobacteriaceae in het produkt. Deze bacteriën
komen waarschijnlijk bij het persen vrij uit voor het hete water moeilijk bereikbare plaatsen,
zoais de neus- en keelholten en de tandkassen. Het is daarnaast mogelijk dat ze door een
omhulling van slijm worden beschermd. In hygiënisch opzicht wordt mechanisch .separeren
daarom niet acceptabel geacht.

SUMMARY Deboning pigs\' heads is a labour-intensive process. According to information
supplied by the industry, mechanical separation of pigs\' heads offers good prospects. Data
on the hygienic itnpiicalions of this process were not known. The.se were studied more closely
in an experimental design. The bacteriological and sensory qualities as well as the chemical
and histological composition of the product were compared with those of manually obtained
pig\'s head meat. In addition, the yield of the process of separation was determined. Three
groups of heads were mechanically .separated, viz. untreated heads and heads which had
previously been dipped in water having an initial temperatuur of 100° C for one minute and
five minutes respectively.

These studies served to verify the fact that mechanical separation of pigs\' heads is technically
possible. Previous dipping of the heads in water at a temperature of 100° C produced a
considerable improvement of the yield in meat, which was due to setting of the rind. The
chemical composition of the product was roughly identical with that of manually obtained
head meat. However, tissue composition and structure of the tissues differed markedly. An
important drawback is the higher count of Enterobacteriaceae in the product. These bacteria
are probably released on compression frotn sites which are difficult of access such as the nose,
the pharyngeal cavity and the alveoli. In addition, they may be possibly protected by a covering
layer of mucus. Therefore, mechanical separation is not regarded as acceptable from the point
of view of hygiene.

\' Vakgroep Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong, Faculteit Diergeneeskunde, Postbus 80.175,
3508 TD Utrecht.

^ Huidig adres: Vakgroep Veterinaire Pathologie, Faculteit Diergeneeskunde, Postbus 80.158, 3508
TD Utrecht.

Het uitbenen van varlcenslcarkassen is in de meeste bedrijven vergaand gemecha-
niseerd. Met de automatisering van het proces is een begin gemaakt (8). Zowel
mechaniseren als automatiseren bieden mogelijkheden voor verbetering van de
kwaliteit van het produkt, verhoging van het rendement, een efficiëntere werkwijze
en verbetering van de arbeidsomstandigheden. Belangrijk bij deze ontwikkelingen
is echter dat de bacteriologische veiligheid en kwaliteit van het produkt niet uit
het oog worden verloren.

Het ontbenen van varkenskoppen is een zeer arbeidsintensief proces. Daarom
wordt ook hier naar wegen gezocht voor mechaniseren en automatiseren.
Mechanisch separeren, d.w.z. mechanisch ontvlezen van varkenskoppen door
middel van persen, zou een sterke arbeidsbesparing kunnen opleveren. Bovendien
zouden de koppen dan ongedeeld bewerkt kunnen worden. Uit oriënterende
proeven uitgevoerd door een fabrikant van ontbeenapparatuur bleek dat mecha-
nisch separeren van verse varkenskoppen ten opzichte van manueel ontbenen
onvoldoende rendement opleverde. Er bleef veel vlees aan de kop achter. Vooraf
onderdompelen van varkenskoppen gedurende korte tijd in water met een
begintemperatuur van 100°C zou dit rendement sterk verbeteren. Bovendien zou
deze behandeling de initiële besmetting van de varkenskoppen verlagen, waardoor
de bacteriologische kwaliteit van kopseparatorvlees sterk zou verbeteren.
In de Vleeskeuringswet zijn omtrent het separeren van varkenskoppen (nog) geen
specifieke bepalingen opgenomen. De Regeling Uitvoer Vleesprodukten 1979
vermeldt in Art. 6 lid 1 onder e. dat varkenskoppen voor dit proces moeten zijn
ontdaan van:

Deze voorwaarden betekenen dat mechanisch separeren in de praktijk feitelijk
onmogelijk wordt gemaakt. Toch is daar onder toepassing van Good manufac-
turing Practices (GMP) wel wat voor te zeggen. Omdat objectieve gegevens over
de hygiënische kwaliteit van varkenskopseparatorvlees ontbraken, is het m het
artikel beschreven onderzoek naar de winning van kopseparatorvlees vooral gericht
op de bacteriologische kwaliteit en weefselsamenstelling. Verondersteld kan worden
dat naast een bacteriële contaminatie vanuit de neus en keelholte, niet gewenste
weefselbestanddelen zoals stukjes van tanden of kiezen, bot en kraakbeen, in het
produkt terechtkomen. Tevens is bekend dat kopvlees besmet kan zijn met .S\'.
aureus (12) reden waarom hier specifiek op onderzocht is.

Met een tussentijd van 1 maand werden tweemaal (proef A en proef B), 4 charges van 50
kg gehalveerde varkenskoppen betrokken. De koppen waren afkomstig van varkens die
5 dagen tevoren waren geslacht.

De resultaten van proef A waren wat de bacteriologische kwaliteit van het produkt betrof
in tegenstelling met het verwachtingspatroon. Dit vormde een reden om de proef te herhalen
(proef B) doch het onderzoek te beperken tot de bacteriologische aspecten.
Eén charge (I) werd telkens door het toeleveringsbedrijf met de hand ontbeend nadat het
kopzwoerd was verwijderd. De overige 3 charges werden naar een ander bedrijf vervoerd
waar ze mechanisch werden gesepareerd.

Eén charge (II) werd vers gesepareerd. De andere twee charges werden voorafgaand aan
het separeren gedurende 1 minuut in water met een begintemperatuur van 100°C (III)
respectievelijk gedurende 5 minuten in water met een begintemperatuur van I00°C (IV)
ondergedompeld. Het separeren vond na vóórverkleinen in een breker, plaats met een
Protecon machine, type MPD-30 bij een persdruk van 280 atmosfeer en een perstijd van
7 seconden.

De apparatuur was voor gebruik gereinigd en gedesinfecteerd. De volgorde waarin de
charges gesepareerd werden, was respectievelijk IV; lil; II. Het separatorvlees werd
opgevangen in plastic bakken. Van het tnanueel gewonnen kopvlees werden aselect 5
monsters van ongeveer 400 gram genomen. Deze monsters werden direct in een koelbox
geplaatst. Van het mechanisch gewonnen kopvlees werden per charge (II, III, IV) direct
na de produktie 5 monsters van ongeveer 200 gram genomen. De monsters werden gezien
hun hoge temperatuur (in plastic verpakking) vervolgens 1 uur bij -20" C m een vriescel
afgekoeld. Dit om bacteriële groei tijdens transport tegen te gaan. Hierna werden de
monsters eveneens in een koelbox gebracht. De monsters werden vervolgens voor
onderzoek naar hei laboratorium getransporteerd.

Van ieder monster werd 20 gram in een Stomacher met 180 ml pepton fysiologische zout-
oplossing (pfz) gedurende 2 minuten gehomogeniseerd. Hierna werden decimale verdun-
ningen gemaakt. Bepaald werden vervolgens:

— Aëroob koloniegetal, TGEA, Tryptone Glucose Extract Agar, Difco gietplaat 3 d 30°C.

— Enterobacteriaceae g\', VRBG, Violet Red Bile Glucose Agar, Oxoid CM485 gietplaat
1 d 37°C.

— Staphylococcus aureus gBPM, Baird-Parker Medium, Oxoid CM275, spreidplaat 2 d
37°C,

Bevestiging van S. aureus op identiteit vond piaats van een representatief aantal kolonies
aan de hand van de volgende criteria: groei in Brain Hearth Infusion broth (BHI) bij 43°C
en coagulase positief (I).

De koloniegetallen zijn uitgedrukt in kve Log,o N g \'. Indien minder dan 7 typische kolonies
van de laagste verdunning op BPM aanwezig waren is dit weergegeven door < 2.8.

De monsters van charge I (5 x 400 g) werden na bemonstering voor bacteriologisch
onderzoek met elkaar vermengd. Van 1200 g werd de weefselsamenstelling door middel
van de pluismethode globaal bepaald. Hierbij werd met behulp van een scalpel en een pincet
het materiaal verkleind, uitgeplozen en visueel naar weefselsoort, ingedeeld en vervolgens
gewogen. Een procentuele gewichtsverdeling werd geschat van dc volgende weefsels;
spierweefsel, vetweefsel, klierweefsel, wangslijmvlies, bindweefsel, huid/zwoerd, neusspie-
gel, kraakbeen en bot. Tevens werd gelet op bezoedeling door haren, vuil en voedselresten.
De resterende 800 gram kopvlees werd in een gehaktmolen (2 mm plaat) gemalen en
vervolgens door middel van een roermotor IKA RM 18 (100 rpm) gedurende 4 minuten
gehomogeniseerd. Hiervan werd 400 g gebruikt voor histologisch en 400 g voor chemisch
onderzoek.

De 5 monsters separatorvlees van de charges II, III en IV werden gemengd tot één monster
per charge. Vervolgens werden deze pool-sampling monsters op de hiervoor vermelde wijze
gehomogeniseerd en verdeeld. De pool-sampling monsters, afkomstig van de charges 1,
II, III en IV bestemd voor histologisch onderzoek, werden ontvet in diethylether en
vervolgens verkleind in een Moulinette drukmixer. Het te onderzoeken materiaal werd
ingebed met 10% natrium alginaat. Fixatie en omzetting van natriumalginaat in calciumal-
ginaat verliep gelijktijdig door de 4-5 monsters/charge (afmeting 0,5 x 2 x 2,5 cm.)
gedurende 24 uur in formaline - 10% calciumchloride oplossing te plaatsen (10). Op een
vriesmicrotoom (.lung) werden coupes van 10 /im dikte gesneden en vervolgens gekleurd
met Haemaluin-Eosine (HE) en Van Gieson gecombineerd met een zilverimpregnatie om
beenweefsel speciaal te kleuren (2).

In 4 coupes (HE) per charge werd de weefselsamenstelling beoordeeld en werd tevens
gecontroleerd of delen van haren en vuil van de huid of van de tanden en kiezen afkomstig
waren. Verder werd de grootste diameter (> 2 mm) van de bij de KOH-methode geïsoleerde
botdeeltjes opgeineten.

Bij dit onderzoek werd gebruik gemaakt van een microscoop uitgerust met een projectie-
scherm (Zeiss) waarop een raster met 16 telpunten werd aangebracht. Van weefsel dat

telkens onder de telpunten werd geprojecteerd, werden de zgn. weefseltreffers geregistreerd
op een laboratoriumteller in sequentiële groepen van 100 weefseltreffers. Per charge werden
4 coupes (Van Gieson) op deze manier beoordeeld waarbij de volume-percentages (vol %)
voor dwarsgestreept spierweefsel, collageen bindweefsel, kraakbeen, bot en klierweefsel op
basis van 1500 treffers/charge werd berekend.

In de 5 pool-sampling monsters kopseparatorvlees, afkomstig van de charges I, II, III en
IV werden bepaald:

De monsters kopseparatorvlees zijn alleen oriënterend door 2 personen onafhankelijk van
elkaar op geur, kleur, consistentie en structuur beoordeld.

De pH van ieder charge kopseparatorvlees werd op 10 plaatsen direct na produktie in de
massa gemeten door middel van een draagbare pH-meter (Electrofact type 36100). Van
deze 10 metingen werd het gemiddelde berekend.

De resultaten van het bacteriologisch, histologisch en chemisch onderzoek staan
samengevat in de tabellen 1 en 2.

Het in dit onderzoek betrokken manueel ontbeende kopvlees had een betere
bacteriologische kwaliteit dan eerder door ons onderzochte monsters (4), Deze
verbetering is voornamelijk te wijten aan het betrekken van in hygiënisch opzicht
betere koppen, doordat op de slachterij meer zorg aan de koppen werd besteed.
De koloniegetallen (in kve in Log N g \') van separatorvlees van verse koppen
bedroegen voor proef A en B: aërobe flora 6,6 0,1 respectievelijk 6.0 ± 0.4,
Enterobacteriaceae 4.1 ± 0.1 respectievelijk 4.5 ± 0,2, Manueel gewonnen
kopvlees bevatte ongeveer gelijke aantallen aërobe bacteriën doch wel lagere
aantallen Enterobacteriaceae, Het onderdompelen van koppen gedurende respec-
tievelijk 1 en 5 minuten in water van 100° C resulteerde nauwelijks in lagere
aantallen bacteriën in het separatorvlees. S. aureus werd in geen van de monsters
aangetoond (< 100 g).

Uit eerder onderzoek is bekend dat separatorvlees bij het toepassen van GMP
geen hogere koloniegetallen behoeft te hebben dan manueel ontbeend vlees (13).
Het aantreffen van hogere aantallen Enterobacteriaceae g \' in kopseparatorvlees
moet worden verklaard uit het voorkomen van deze bacteriën in neus- en
keelholten en de tandkassen die bij het persen worden geopend. Hoewel
Enterobacteriaceae niet behoren tot de permanente flora van de mondholte (7)
werden hoge aantallen in het slijm van slokdarmen afkomstig van geslachte
varkens aangetroffen (5). Mede doordat varkens met de kop omlaag worden
geslacht kan dit slijm in neus en keelholten terechtkomen. Recentelijk werden ook
hoge aantallen (> 10^) Enterobacteriaceae in de mondholte en op de tongen van
geslachte varkens aangetoond (6). Het niet aantreffen van S. aureus in een beperkt
aantal monsters is in overeensteinming met eerder gepubliceerde gegevens (4).
Tevens is het een indicatie voor een goede koeling van de koppen.
Onderdompelen van koppen gedurende respectievelijk I en 5 minuten in water
van 100°C resulteerde nauwelijks in lagere aantallen Enterobacteriaceae. De

Tabel 1. Bacteriologische kwaliteit en weefselsamenstelling van manueel cn mechanisch gesepareerd
varkenskopvlees.

Tabel 2. Weefselsamenstelling van met de hand gewonnen kopvlees bepaald door middel van de
pluismethode in gew. %

bacterierijke gedeelten van de kop zijn dus niet of nauwelijks bereikbaar voor het
water of de bacteriën zijn ingebed in het slijm waardoor ze worden beschermd.
De chemische samenstelling van mechanisch ontbeend varkenskopvlees (vers)
verschilde weinig met die van manueel gewonnen kopvlees. Alleen het eiwitgehalte
van mechanisch geseperareerd vlees was wat lager (15.0 versus 17.0%). Door
onderdompelen van de koppen in heet water werden geringe verschuivingen in
de chemische samenstelling van het separatorvlees waargenomen. Het vochtge-
halte daalde van 64.8 bij verse koppen tot 63.0% bij koppen 1 minuut onderge-
dompeld (in water met een begintemperatuur van 100° C) tot 60.4% bij koppen
5 minuten ondergedompeld. Het vetgehalte van het separatorvlees nam door deze
bewerking van de koppen iets toe (20.6—24.2%) terwijl de water-eiwit-verhouding
iets afnam (4.3—4.0). Of deze veranderingen significant zijn, kon door het beperkt
aantal onderzochte monsters niet worden vastgesteld.

De histometrisch bepaalde weefselsamenstelling van manueel gewonnen kopvlees
verschilde aanmerkelijk van die van kopseparatorvlees. Zo bevatte kopseparator-
vlees van verse koppen 28.6% meer bindweefsel, 5.3% meer kraakbeen, 1.3% meer
bot en 24.3% minder spiervlees. Ondanks dat het residu veel zwoerd (naast bot
en kraakbeen) bevatte, moet de hogere opbrengst aan bindweefsel voornamelijk
worden verklaard uit een bijdrage van het kopzwoerd. (Bij manueel uitbenen werd
het kopzwoerd verwijderd).

De hogere percentages aan bot en kraakbeen zijn een direct gevolg van het
separatieproces.

De gravimetrisch bepaalde weefselsamenstelling van het met de hand ontbeende
kopvlees staat vermeld in tabel 2. Voedsel en vuilresten werden evenals bij het
histologisch onderzoek noch in het met de hand ontbeende noch in het
separatorkopvlees aangetroffen. Dit betekent dat schone koppen zijn gebruikt.
Duidelijk is echter dat ook bij het met de hand ontbenen niet gewenste
weefselbestanddelen, zoals kraakbeen, bot en slijmvlies in het produkt terecht-
komen. Zowel in manueel ontbeend vlees als in separatorvlees werden botdeeltjes
groter dan 2 mm aangetroffen.

De harde botresten in het separatorvlees (0.11-0.14%) zijn ten opzichte van de
eis gesteld in de Regeling Uitvoer Vleesprodukten 1979 (0.40%) relatief laag.
Opvallend zijn de hoge waarden van het histometrisch bepaalde vol % kraakbeen
in het separatorvlees, nl. 5.4,4.3 en 5.5. Kraakbeen van koppen werd dus makkelijk
meegeperst. Dit relatief hoge kraakbeenpercentage was tevens het gevolg van het
gebruikte type separatie-apparatuur. Het is bekend dat het toepassen van
Protecon-apparatuur (press-type) leidt tot een produkt met een hoger gehalte aan
kraakbeen (en relatief lage botrest) in vergelijking met andere typen (Auger-type)
apparatuur (9). De pH van het manueel ontbeend kopvlees was lager (5.8) dan
de pH van het separatorvlees (6.1), hetgeen te verklaren is uit het hoger percentage
niet-spiervlees in separatorvlees.

Het rendement bleek door verhitten van de koppen in water sterk toe te nemen
tot 63%. Bij onverhitte koppen was dit 41%. Dit is te wijten aan het opstijven
van het zwoerd waardoor de machine meer \'grip\' op het materiaal krijgt.
De sensorische kwaliteit van het separatorvlees werd als goed beoordeeld. Wel
bleek door verhitten van de koppen de consistentie en de kleur van het
separatorvlees wat te veranderen. Separatorvlees van verhitte koppen was wat
bruiner van kleur dan dat van niet verhitte. De bruine kleur wordt veroorzaakt
door denaturatie van myoglobine en haemoglobine (metmyochromogeen, met-
haemochromogeen). De slappere consistentie zal mogelijk te wijten zijn aan een
afname van het waterbindend vermogen.

Bevestigd wordt in dit onderzoek dat het technisch mogelijk is kopseparatorvlees
onder voorwaarde van een goed vleesrendement te winnen van halve varkenskop-
pen. Het gewonnen produkt verschilt in een aantal opzichten, zoals weefselsamen-
stelling en -structuur (sterk verkleind) van manueel gewonnen kopvlees. Hoewel
verwerking uitsluitend beperkt zal zijn in verhitte, samengestelde vleeswaren, moet
dit echter, door het meepersen van met name Enterobacteriaceae besmette
gedeelten van de kop, in hygiënisch opzicht als onwenselijk worden beschouwd.

Dit onderzoek was niet mogelijk geweest zonder de medewerking van een tweetal bedrijven
in Noord-Brabant. Tevens is dank verschuldigd aan mevr. T. Fransen en mevr. J. Tuinstra-
Melgers voor hun technische bijdrage aan dit onderzoek.

Het onderzoek werd financieel gesteund door de Veterinaire Hoofdinspectie van de
Volksgezondheid.

1. Baird-Parker AC. A classification of micrococci and staphylococci based on physiological and
biochemical tests. J Gen Microbiol 1963; 30: 409-27.

2. Bijker PGH, Koolmees PA and Logtestijn JG van. Tissue composition of mechanically deboned
pork (MDP). Meat Science 1983; 9; 257-69.

3. Bijker PGH en Koolmees PA. Bepaling van de harde botrest en grootte van de botdeeltjes In
separatorvlees. Tijdschr Diergeneeskd 1985; 110: 969-70.

4. Bijker PGH en Koolmees PA. Hygiënische aspecten van varkenskopvlees. 1. Winning en
bewerking van varkenskoppen. Tijdschr Diergeneeskd 1988; 475-83.

5. Bijker PGH, Mossel DAA and Logtestijn JG van. Hygienic aspects of porcine gullets. Meat Sci
1985; 12: 105-15.

6. Bijker PGH, Urlings HAP, Oostrom CHC van, Zijderveld MHG and Logtestijn JG van.
Bacteriological Quality Assurance of Porcine Tongues. Proc. 33rd International Congress of Meat
Science and Technology Helsinki, 2-7 August 1987; 78-82

8. Paardekoper H. Logtenberg H en Nunen H van. Slachtlijn 2000 of 1990. Vleesdistributie en
Vleestechnologie 1985; 18: 6-10.

9. Koolmees PA, Bijker PGH, Logtestijn JG van, and Tuinstra-Melgers J. Histometrical and
chemical analysis of mechanically deboned pork, poultry and veal. J Anim Sci 1986; 63: 1830-
7.

10 Prandl O. Uber die Einbettung von Wurstproben fur die histologische Untersuchung. Arch
Lebensmittelhyg 1959; 101; 62-3.

11. NEN Vlees en vleesprodukten. Bepaling van het stikstofgehalte. Rijswijk, Ned Normalisatie Inst
1968; 3442.

12. Narucka UJ. Occurence and Health Significance o{ Staphylococcus aureus in a pig slaughter line.
Dissertatie Utrecht 1979.

13. Schothorst M van, Leusden FM van en Narucka U. Hygiënische aspecten van ontbeningsma-
chines. Voedingsmiddelentechnologie 1978; 13: 11-3.

Lameness in Scottish Highlanders in the Imbos area
C. Holzhauer\' en P. de Jong^

SAMENVATTING Bij Schotse Hooglandrunderen, die werden geweid in een deel van het
Nationale Park Veluwezoom, kwam kreupelheidvoor. In enige gevallen gevolgd door algemeen
ziektebeeld, cachexie en dodelijke afloop. Als hoofdaanleiding wordt aangemerkt osteodystrofie
als gevolg van tekorten aan calcium en fosfor in de bodem ter plaatse.

SUMMARY Lameness occurred in Scottish Highlanders which were pastured in a part of
the National Park Veluwezoom. This was followed by a general clinical picture, cachexia and
death in a number of cases. Osteodystrophy resulting from calcium and phosphorus deficiencies
in the local soil is regarded as the main cause.

In \'de Imbos\', een deel van het natuurgebied van het Nationale Park Veluwezoom,
worden sinds 1982 Schotse Hooglandrunderen geweid voor een begrazingsproef.
Onlangs werd deze proef als geslaagd beschreven, voor zover het betrof de invloed
op de vegetatie (1).

Op een terrein van 170 ha is begonnen met tien volwassen dieren, afkomstig uit
een ander deel van Nederland. Begin zomer 1986 was de kudde gegroeid tot zestien
runderen.

Bij dit experiment werd uitgegaan van een voedering met uitsluitend in het gebied
beschikbaar ruwvoer. Dit was vooral bochtige smele {Oeschampsiaflexuosa) in de
zomermaanden aangevuld met het pijpestrootje {Molinia caerulea) en in de winter-
periode met struikheide (Calluna vulgaris). In de winter is de voederbalans negatief.
Dientengevolge neemt dan het lichaamsgewicht van volwassen dieren met om-
streeks 1 kg per dag af (2). De verklaring is gelegen in de omstandigheid dat
\'s winters het beschikbaar ruwvoer moeilijk verteerbaar is en weinig eiwitten bevat
(3,4).

In de zomer van 1986 deden zich bij een aantal dieren van de kudde kreupelheid,
pica en vermagering voor. Enkele gevallen volgden met cachexie en dood. Post-
mortaal onderzoek was in deze gevallen niet mogelijk.

Bloedonderzoek op mineralen leverde normale waarden op; slechts het gehalte aan
anorganisch fosfor was aan de lage kant.

De symptomen en bloedbeelden gaven geen aanduidingen met betrekking tot aard
en oorzaak van de ziekte. Bij herhaalde waarneming was de moeilijke beweging
steeds opvallend.

Een jonge stier bleef bij benadering liggen en kwam pas na opjagen overeind. Na het
opkomen waren bewegingen evident pijnlijk: na enige stappen ging het dier weer
liggen. De voorlopige diagnose was een afwijkende botstofwisseling.
Besloten werd dit zieke dier enige tijd ter observatie bij de Gezondheidsdienst onder
te brengen, daar nader onderzoek in het veld moeilijk uitvoerbaar was. Op stal
vertoonde de pinkstier een goede eetlust. De voorbenen stonden afwijkend, name-
lijk naar lateraal gebogen.

\' Dr. C. Holzhauer, dierenarts bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in Gelderland, Afd. Rundvee.
^ Drs. P. de Jong, praktizerend dierenarts te Veld (Gld.).

Bloed. Met uitzondering van liet fosforgehalte, dat laag-normaal was, waren de
mineraalwaarden normaal. Er bestonden geen aanwijzingen voor de aanwezigheid
van ontsteking of leverdegeneratie.

Faeces. Monsters werden in het veld verzameld. Enige maagdarmwormeieren
werden gevonden. De resultaten van analyse, gericht op Ca, P, K en Cu, zijn gevat
in tabel 1.

Vooral de gehalten aan Ca en P zijn laag; dit duidt op tekorten aan deze mineralen
in het voer.

De bovenste grondlaag (humus) werd onderzocht. De bevindingen zijn vermeld in
tabel 2.

Gegevens ontleend aan: S. E. van Wierden. Tweede voortgangsrapport van \'Begra-
zingsproef met Schotse Hooglandrunderen in het natuurgebied van de Imbos\'
(1985) (5).

Uit de cijfers blijken tekorten aan Ca en P; ook de verhouding tussen de gehalten
aan Ca en P is niet optimaal.

Overeenkomstig verwachting, gebaseerd op de lage Ca-en P- waarden in de grond,
bleken ook de gehalten in het voer laag te zijn: Ca 0,20 en P 0,15 g per 100 g droge
stof (5).

In de gehele proefperiode kunnen de gehalten nu en dan nog lager zijn.
DE BEHOEFTE AAN Ca EN P

De behoefte aan Ca en P zal onder andere afhankelijk zijn van de groei. Deze is
vooral in het voorjaar te verwachten. Wordt hij gesteld op ± 600 g/dag dan zal de
dagelijkse behoefte van een pink van ± 200 kg voor Ca en P respectievelijk 25 en 18
gram zijn. De opname van ruwvoer per dag kan voor een dergelijk dier geschat
worden op ± 5 kg droge stof en kan zelfs lager zijn indien de vertering langzamer
verloopt door de hoge gehalten aan ruwe celstof. Gezien de gehalten van het voer
aan Ca en P — zie voeranalyses — ontvingen de dieren ± 10 g Ca en ± 7,5 g P per
dag, zodat niet aan hun behoefte werd voldaan.

Op röntgenfoto\'s vervaardigd bij het geobserveerde stiertje waren in de epifisaire
gebieden te geringe i<alkafzettingen alsmede verbreding en verdikking zichtbaar
(zie afb. 1).

Tekorten aan kalk en fosfor in het rantsoen, bij voedering met uitsluitend in het
proefgebied beschikbare ruwvoer, voor aldaar grazende dieren, hebben bij deze
osteodystrofie teweeggebracht.

Een optimale opname van ruwvoer, en dus een succesvolle begrazing in het natuur-
gebied is vooral te verwachten van gezonde dieren. Zij mogen bij het weiden niet
gehinderd worden door pijnlijke ledematen. Daarom is hier een extra voorziening
met fosfor en kalk noodzakelijk. Die kan plaatsvinden in de vorm van likstenen
maar ook met krachtvoer. Dit laatste geeft tevens de mogelijkheid in de winterpe-
riode de voorziening met verteerbaar eiwit te verbeteren. Mogelijk zal dan de
begrazingsproef niet slechts voor de vegetatie maar ook voor de dieren geslaagd
genoemd mogen worden.

Velds LI. Over twee jaar zal de hei hier weer volop groeien. Onderzoeker: proef met Hooglanders
geslaagd. Arnhemse Courant d.d. 21-10-1986.

Huitema H. Animal Husbandry in the Tropics, its Economic Importance and Potentialities, 1982.

Huitema H. Gezondheidsaspecten van huisdieren, gebruikt voor het in stand houden van natuurter-
reinen. Lutra, 1984; 27: 214-5.

Wieren SE van. Tweede voortgangsrapport van Begrazingsproef met Schotse Hooglandrunderen in
het natuurgebied van de Imbos, 1985.

SAMENVATTING Nadat een boa onder weeënactiviteit enkele eiwit-massa\'s geproduceerd
had en het toedienen van calcium en oxytocine geen effect had, terwijl er toch nog vormsels te
palperen waren, werd besloten tot (partiële) salpingectomie. Premedicatie werd verricht met
metomidaat en de anaesthesie met halothaan/O^Zlachgas via intubatie.
Incisie in de mediaanlijn; scheiden van de vetlichamen langs de buikvenen; resectie van de
veranderde delen van de beide oviducten. Hechting van de buikwand met intracutane hech-
tingen. Wondverzorging.

SUMMARY When a boa was producing lumps of proteinaceous material during labour, and
administration of calcium and oxytocin failed to be effective, and lumps continued to be
palpable, it was decided to perform (partial) salpingectomy. Premedication consisted in admini-
stration of metomidate, anaesthesia being produced by halothane. oxygen and nitrous oxide
given by intubation with a cuffed tube.

The incision was made in the median line; the fat corpuscles were separated along the abdominal
veins to gain access to the coelomic cavity; those portions of the two oviducts which showed
changes were resected. The abdominal wall was sutured using intradermal .sutures. Dressing of
the wound.

Bij slangen komen verschillende stoornissen bij de geboorte voor. Systematisch
gerangschikt van mild tot ersntig is melding gemaakt van schijnzwangcrschap (3),
moeilijke geboorte (1,2), ei-retentie (I), legnood (1,2) en eileiderontsteking, al of
niet met complicaties.

f let hierna te beschrijven geval is een bijdrage tot de kennis in de stoornissen in de
voortplanting van slangen, aan de hand van een geval bij een boa (C. constrictor).

Een volwassen boa waarvan de exacte leeftijd onbekend was, was 1 Vi jaar tevoren
verkregen. Het dier werd tezamen met een mannelijk exemplaar gehouden in een
terrarium van 90 x 60 x 1.83 cm, bij een temperatuur van 28-30° C overdag en 22° C
\'s nachts door middel van luchtverwarming. Een periode van korte dagen werd niet
ingelast. Omstreeks eind december werden paringen waargenomen. Enige tijd later
werd waargenomen dat het achterlichaam van het wijfje, namelijk het laatste 3e
gedeelte vóór de staart, dikker werd. Sindsdien werd voedsel geweigerd, ondanks
aanbod van konijnen en ratten.

\' ProL dr. P. Zwart en drs. M. .1. L. Kik, Vakgroep Veterinaire Pathologie, Afd. Ziektekunde van

Laboratorium- cn Bijzondere Dieren, Yalelaan 1, 3584 CL Utrecht.
- A. H. A. Das, Hubert Seyssemaeckerstraat 14, 5611 WH Eindhoven.

Na 7 maanden werden onder inspannende weeënactiviteit 12 ovale eiwitmassa\'s
van ± 8 X 3 cm afgezet. Deze eiwitmassa\'s waren stevig van consistentie, bruinig
van kleur en ovaal van vorm. Op doorsnede hadden zij een glazig aspect; een
concentrische opbouw was herkenbaar.

Aanwijzingen voor aanwezigheid van een dooierrest ontbraken. Een wittige gladde
eischaal ontbrak eveneens.

Na enige uren hield de weeënactiviteit langzaam op. Het wijfje leek uitgeput.
Niettemin bleef het achterlijf opmerkelijk dik, zodat de overtuiging bestond dat er
nog meer materiaal in de eileiders aanwezig zou zijn.

Tijdens telefonisch contact adviseerde één onzer (P. Z.) te proberen de weeënactivi-
teit te reactiveren met injecties van calcium in een dosering van 10 ml 10%
calciumglubionaat (Calcium Sandoz®). Eventueel zou na deze voorbereiding nog
een verdere poging gedaan worden met oxytocine (Oxytocine-S®, Intervet) in een
dosering van 1 lE/kg lichaamsgewicht. Na de calciummjectie traden heftige weeën
op, waarbij het in de lichaamsholte aanwezige materiaal als een compacte massa
tot dicht voor de cloaak opgestuwd werd. Er werd echter niets meer afgezet. De
slang was merkbaar ziek, rolde zich niet meer op, zocht geen warmte op en lag wat
willekeurig, als verdwaald, in zijn terrarium.

Om zekerheid te verkrijgen of er al of niet embryo\'s in de eileiders aanwezig waren,
werden röntgenfoto\'s gemaakt. Skeletdelen in de vorm van wervelkolommen
waren niet herkenbaar. Wel waren beiderzijds ter hoogte van de uterus vage
aanduidingen van iets röntgendichte, weke delen te herkennen die de vorm hadden
van de geproduceerde eiwitmassa\'s.

Een nader onderzoek van de 8.5 kg zware boa dooréén onzer (P. Z.) leverde op dat
beiderzijds meerdere stevige ovale massa\'s van 8-10 cm lengte gevoeld konden
worden. Om deze te kunnen voelen werd van weerszijden via het zachtere weefsel
tussen de stevige langgerekte strook van de buikspieren en de ribwand gepalpeerd.
Aangezien reeds eerder de behandelingen met calcium en oxytocine, ondanks
daarmee verwekte heftige weeënactiviteit, niet tot verdere afzetting van materiaal
had geleid, werd besloten over te gaan tot coeliotomie.

Overwegende dat de produktie van eiwitmassa\'s die niet duidelijk als ei herkenbaar
waren (bijv. geen eischaal) een belangrijke aanwijzing was dat er een abnormale
functie van de eileiders bestond, en er een kans was dat er reeds een ontsteking van
de eileiders (Salpingitis) mogelijk zelfs gecompliceerd met een peritonitis bestond,
werd het dier pre-operatief gedurende enkele dagen behandeld met Colistine (Bel-
comycinc S® Rhone Mérieux) in een dosering van 50.000 lE/kg lichaamsgewicht
intracoeliaal toegediend.

Het dier werd gepraemedicineerd met metomidaat (Hypnodil®, Janssen Pharma-
ceutica) 8 mg/kg lichaamsgewicht intracoeliaal. Na ongeveer een kwartier kon de
boa zonder enige verzet, na kort daarna voorafgaande anaesthesie van de tra-
cheaalopening met een spray van Xylocaine (Xylocaine spray®, Bayer), worden
geïntubeerd. Daartoe werd een endotracheaaltubus met cuff (Mallinckrodt®) van
3 mm diameter gebruikt. Deze werd met behulp van een Philip Ayre T piece
systeem aangesloten op een inhalatie-anaesthesie apparaat (Loos en Co).
De inductie geschiedde met 3% halothaan (Halothane®, Trofield surgicals AG) in
een llow van 300 ml NjO 600 ml O2 per minuut (± 3 x het geschatte ventilatievo-
lume van 300 ml). Voor onderhoud van de anaesthesie bleek 2% halothaan in dit
gasmengsel een uitstekende concentratie waarbij de analgesie en de anaesthesie
goed waren. De ademhaling bleef rustig en spontaan, evenals de hartslag, welke
laatste slechts op pijnlijker momenten (openen van de buikholte) iets in frequentie
toenam. Ongeveer een half uur voor het einde van de operatie (die in totaal 3 uur

duurde) werd de NjO-toevoer beëindigd en de lioeveelheid toegediende O2 verdub-
beld. Ongeveer 5 minuten voor het einde van de operatie werd ook de toediening
van het halothaan beëindigd. Het dier werd nu nog ongeveer 20 minuten met O2
beademd, waarbij ten behoeve van een snellere uitwassing de uitmonding van het
T-stuk enkele malen manueel kortdurend werd afgesloten om een maximale zuur-
stofconcentratie tot diep in de longen te verkrijgen. De ademhaling en hartslag
waren ook aan het einde van de operatie regelmatig en spontaan bij een overigens
volledige spierrelaxatie. Het dier werd warm (± 30° C) weggelegd. Na 15 minuten
kwam er weer tonus op de kaakspieren, de staart en de tracheaalopening. Een uur
na de operatie kroop het dier weer rond.

Het operatiegebied werd gedesinfecteerd met Povidonjodium (Betadine scrub,
Dagra); besprayed met Leucospray (BDF) en vervolgens afgedekt met steriele
plastic (Buster steril® J,K.).

Allereerst werd een huidsnede gemaakt ter hoogte van de meer craniaal gelegen
grotere palpabele massa\'s en wel over een lengte van ± 12 cm. De onderliggende
spieren werden met een schaar stomp gekliefd. De lichaamsholte werd geopend.
Vervolgens werden de beide langgerekte addominale vetlichamen langs de vena
cava abdominalis stomp van elkaar gescheiden, zodat toegang verkregen werd tot
de ruimte waarin betrekkelijk ventraal de oviducten en meer dorsaal de nieren en de
darm liggen. Het bleek dat er in de lichaamsholte reeds een peritonitis bestond, met
hyperaemie, wat locale fibrinemassa\'s en een overmatige hoeveelheid sereus exsu-
daat. Van beide oviducten konden delen, hangend aan hun mesoviducten, naar
buiten worden gebracht. Deze delen waren extreem dunwandig en bevatten ovale
eiwitmassa\'s zoals die reeds eerder door de boa waren geproduceerd. Na overleg
met de eigenaar (in verband met de dubieuze prognose), werd besloten over te gaan
tot salpingectomie. Van het geëxponeerde gedeelte werden de duidelijk herkenbare
grote vaten in het mesoviduct dubbel geligeerd met Vicryl 3-0 (Vicry®, Ethicon).
Met behulp van enige druk kon het meer craniaal gelegen deel van de oviducten tot
op het gezonde gedeelte, dat goed gecontraheerd was en een normaal aspect had in
de huidsnede worden geëxponeerd. Het geëxponeerde deel van de oviduct werd
dubbel onderbonden en door middel van een thermocauter afgescheiden van het
gezonde deel.

Vervolgens werd ongeveer 12 cm naar caudaal een tweede snede gemaakt om via
deze opening het caudale deel aan de oviducten te kunnen wegnemen. Ook dcze
delen werden op bovenbeschreven wijze verwijderd tot op het gezonde caudale
gedeelte.

De huidspieren en de huid werden gezamenlijk met Vicryl 2-0 doorlopend intra-
dermaal gehecht. Vervolgens werden nog enkele ondersteunende knoophechtingen
geplaatst.

De wonden werden eerst besprayed met een antibioticumspray (USP poudre®
Sanofi, Algin) en vervolgens met verbandspray (AB spray®, Organon).

De reeds ingestelde antibioticumtherapie met Colistine werd nog tenminste 10
dagen voortgezet. De wateropname van de boa diende gecontroleerd te worden.
Als namelijk niet binnen 24 uur zou worden gedronken dan zou toediening van
vocht en electrolyten bijv. met behulp van Vamin-glucose® geïndiceerd zijn. Het
bleek echter dat reeds 4 uur na de operatie, op het moment dat het dier terugge-
plaatst werd in zijn eigen terrarium, spontaan gedronken werd.
Een dag na de operatie was de boa levendig en attent op wat er in zijn omgeving
gebeurde en won merkbaar aan kracht.

De hierboven beschreven ziekte betreft een abnormale produktie van eiwit door de
oviduct. De eiwitmassa\'s krijgen min of meer de vorm en de afmetingen van eieren.
Het eiwit kan in de eileider aanwezig blijven en, zoals in dit geval, indikken. Op den
duur kunnen dergelijke eiwitmassa\'s als vreemd lichaam gaan functioneren en
aanleiding geven tot een salpingitis, al of niet met peritonitis.

Na de operatie gedroeg het dier zich normaal; ging opgerold liggen en zocht de
warmte op. Eén van de huidwonden bleek licht ontstoken te zijn. Acht dagen na de
operatie leek de slang wat minder attent, kroop echter wel naar warme plaatsen toe.
Negen dagen na de operatie werd voor het eerst een rat van ongeveer 200 g gegeten.
De boa is volledig hersteld.

Een woord van dank gaat uit naar collega mevrouw A. C. Dwarshuis-van Beekum te Zwolle
die haar praktijkruimte en apparatuur ter beschikking stelde en naar mevrouw C. Brokke
die op voortreffelijke wijze de klinische parameters van pols en ademhaling registreerde en
op elk moment de klinische toestand van de patiënt kon melden.

1. Marcus LC. Veterinary Biology and Medicine of captive Amphibians and Reptiles. Lea and
Febiger, Philadelphia, 1981.

2. Frye FL. Biomedical and surgical aspects of captive reptile husbandry. Vet med publ Cie, Edwards-
ville Kansas, 1981.

.3. Vinegar A, Hutchison VH, Dowling HG. Metabolism Energetics, and Thermoregulation during
Brooding of Snakes of the genus Python (Reptilia, Boidea). Zoologica 1970; 55: 19-48.

Van 19 tot en met 25 juni 1988 worden de
.leux Mondiaux de la Médecine georgani-
seerd, ditmaal in Lyon.
De Spelen staan open voor artsen, fysio-
therapeuten, tandartsen, apothekers en die-
renartsen, evenals laatstejaars studenten in
deze richtingen.

De takken van sport waarin de deelnemers
uit vele landen elkaar ontmoeten zijn: atle-
tiek, voetbal, zwemmen, golf, volleybal,
basketbal, schieten (pistool, geweer, boog),
judo (tafel)tennis, paardensport, schermen,
wielrijden en (plank)zeilen.

Bij de verschillende sporten wordt gestreden
in leeftijdscategorieën.
Synchroon met het sporttournooi loopt een
sportgeneeskundig symposium. Deelname
aan beide of apart is mogelijk.
De Spelen mogen zich de laatstejaren in een
toenemende belangstelling verheugen, mede
door de ontspannen sfeer en het amicale
samenzijn van sportieve medici uit verschil-
lende landen.

Voor nadere inlichtingen: Commissariaat
M.W.S. Nederland, S. F. van Ossstraat 254,
1068 JP Amsterdam.

Residues of sulphadimidine and its
metabolites in eggs following oral
sulphadimidine medication of hens

M. F. Geertsma\', J. F. M. Nouws^ J. L. Grondel\',
M. M. L. Aerts\\ T. B. Vree\\ and C. A. Kan^

SUMMARY The depletion of sulphadimidine (SDM) and its N^-aeetyl and hydroxy metabolites
was studied in eggs laid by hens after administration of either a single or multiple oral dosages of
100 mg SDM/kg. During medication and until I day after the last dose, the SDM and its
metabolite concentrations in the egg white exceeded those tn the egg yolk and reflected the
plasma levels. In the period starting 2 days after the (last) dosage, the SDM concentration in the
yolk became higher than in the egg white, and the drug depletion curves ran parallel. The mean
maxitnum amount of SDM found in the whole egg was 1500 txg after a .single and 1280 ng after
multiple dosage. In eggs, traces of the N,-acetyl and 6-methylhydroxy metabolites could be
detected (mainly in the egg white), and their concentrations were approximately 40 times lower
than those of the parent drug. A highly significant correlation (P<0.005) was found between the
development stage of the oocyte at the time of (last) medication and the amount of SDM found in
the egg that developed from it. A period of 7 or 8 days after the (last) dosage of 100 mg
SDM/kg/day is required to obtain SDM levels below 0.1 /ig/g egg.

Considerable wort; on the depletion of residues in eggs following drug medication
of laying hens has been performed. Reported residue disappearance times varied
from a few days to several weeks, depending on the drug involved, on its dosage and
the duration of the medication, and on the analytical procedure employed (2, 4, 5,
12). For antimicrobial drugs such as aminoglycosides (27), tetracyclines (25, 26),
macrolides (23, 24), chloramphenicol (9, 17, 20), furazolidone (3, 11, 17), and
various sulphonamides (4, 5, 10, 16), the times required to obtain a 10 to 200 ng/g
level in eggs ranged from 0 to 14 days.

In poultry farming, sulphonamides are widely used for the treatment of coccidiosis
and infectious coryza. Recently, with the employing of specific HPLC methods, it
has been shown that various avian and mammalian species are able to metabolise
sulphadimidine extensively by acetylation and hydroxylation (13, 14, 22).
This study is an extension of a former one (15) and presents data on the persistence
of sulphadimidine (SDM) and its hydroxy and N4-acctyl metabolites in cggsxif
laying hens following oral SDM medication.

\' Department of Experimental Animal Morphology and Cell Biology, Agricultural University, Wage-
ningen, The Netherlands.
^ RVV-District 6, PO Box 40010, Nijmegen, The Netherlands.
\' RIKILT, Wageningen, The Netherlands.

" Department of Clinical Pharmacy, Sint Radboud Hospital, Nijmegen, The Netherlands.
\' Spelderholt Centre for Poultry Research and Extension, Beekbergen, The Netherlands.
Correspondence: Dr. J. F. M. Nouws, RVV-District 6, PO Box 40010, Nijtncgen. The Netherlands.

Sulphadimidine sodium (SDM) powder (Sigma Ltd, St. Louis, USA) was purchased; Nj-ace-
tylsulphadimidine (N^-SDM), 6-methylhydroxysulphadimidine (CH^OH), and 5-hydroxy-
sulphadimidine (SOH) were synthetised as described by Vree et al. (21, 22).

Eight White Leghorns (aged 12 months and weighing 1.5 to 2 kg) were used. They were
individually housed in cages with wire floors. The environmental temperature was 20° C; the
animals had free access to tap water and standard layer mash. Sulphadimidine was adminis-
tered in gelatine capsules as a single dosage (100 mg/kg) to 5 laying hens and as multiple
doses (once daily 100 mg/ kg for 5 consecutive days) to 3 laying hens. Heparinised blood
samples were taken at fixed time intervals, then centrifuged, and the plasma was stored at
—20° C pending HPLC analysis. Eggs were collected during the 14 days post cessation of
medication and stored at 4° C.

Analysis of plasma samples for SDM and metabolites was performed by HPLC procedures
as described previously (13). As the mobile phase a mixture of methanol, acetonitrile, 0.02 M
sodium acetate, 0.2 M acetic acid and distilled water (12.4 : 2.8 : 35.7 : 6.9: 42.3) was used at a
pH of 4.8.

The eggs were divided into yolks and whites on the day of analysis; the weight of both the
yolk and the white was noted and each component was shaken vigorously. Drug analysis was
performed within 3 weeks after egg laying.

Egg white analysis:0.5 ml white was vortexed vigorously with I ml of 0.66 M perchloric acid,
rotated for 10 minutes, and centrifuged at 15000 r.p.m. for 10 minutes. To 1 ml of the
removed supernatant, 50 /jI KOH (40%) was added for neutralisation, the mixture was
vortexed throroughly, followed by centrifugation at 15000 r.p.m. for 10 minutes and 100 /xl
of the resulting supernatant was injected into the HPLC system.

Fig. I. Representative eliromatogram (0.002 AUFS) of (A) blank egg white and (B) blank egg white
spiked with 3.0 /jg/ml methylhydroxysulphadimidine (I), 30 /jg/ml sulphadimidine (2), and with 1.5
Hg/ml of the Nj-acetyl metabolite (3); no. 4 is an endogenous peak.

Egg yolk analysis: 0.25 g of egg yolk was weighed into a tube, 0.25 ml distilled water was
added, and the whole was vortexed; I ml of 0.66 M perchloric acid was added and mixed
thoroughly; the mixture was then rotated for 20 minutes and centrifuged at 15000 r.p.m.; the
subsequent neutralisation, centrifugation, and analysis were performed as described above
for egg white. The same procedures were followed for drug standards, which were made in
drug free egg whites and egg yolks, and stored overnight at 4° C. Spiked standards were
stable for at least 4 days at 4° C.

Fig. 1 illustrates representative chromatograms of blank egg white and egg white
spiked with 3.0 Mg/m\' methylhydroxysulphadimidine, 30 fig/ml sulphadimidine,
and 1.5 /ug/ml of the N4-acetyl metabolite.

Table 1 summarises the data concerning the drug depletion half-lives in plasma, the
maximum plasma and egg concentrations of sulphadimidines and its metabolites,
and the amount of drug excretion as percentage of the administered dose via eggs
layed during a 14 day period after SDM medication.

Table 1. Plasma disposition, maximum plasma and egg concentrations of sulphadimidine and its
metabolites, and the excretion of these substances via egges (standard deviation in parenthesis).

(a) 41 eggs in single dose experiment ( approximately 8 eggs/hen);
15 eggs in multiple dose experiment.

Following the single oral dosage of 100 mg SDM/kg, maximum SDM plasma
concentrations ranged between 44 and 73 /ng/ml; they were achieved 2 to 3 hours
after administration. The mean final plasma SDM elimination half-life was 2.9 h.
Multiple SDM dosing revealed maximum SDM plasma concentrations ranging
between 56 and 108 /lig/ml. Low concentrations of the known metabolites in
plasma were observed in both experiments; their mean maximum concentrations
ranged between 1.04 and 5.2 ixg/m\\.

Fig. 2. Egg/plasma concentration-time curves
of sulphadimidine (SDM), and its Nj-acetyl (N4)
and methylhydroxy(CH20H) metabolites follow-
ing a single dosage of 100 mg SDM/kg to one hen.
Each point represents the concentration in one
egg. Plasma concentrations are presented for
comparison.

Fig. 3. Egg yolk and white concentration-time
curves of sulphadimidine (SDM), and its metab-
olites (N4, CHjOH) during and after cessation of
administration of 100 mg SDM/kg during 5 days
to one hen.

The maximum concentration of SDM determined in eggs from both experiments
ranged between 20.1 and 37 /ng/g for the whole egg. The maximum amount of SDM
found in an egg was similar for the single and multiple dosage experiments (mean:
1500 and 1280 Mg, respectively) (Table 1). The total amount of SDM excreted via
the eggs (n = 41) following a single oral SDM dosage was less than 1% of the dose
applied. During the multiple dosing experiment, egg production was diminished
and several shell-less eggs (5 out of 21), which could not be analysed, were laid; the
SDM recovery (0.29%) was low in the other 16 eggs analysed in this experiment.
During SDM administration, the SDM concentrations in the egg white were at least
6-fold higher than those in the egg yolk. In eggs layed in the period starting 2 days
after cessation of SDM administration, the SDM concentration in the white drop-
ped below that in egg yolk, and the SDM concentrations in the yolk and the white
remained parallel for the rest ofthe study period (Figs. 2 and 3). In the single and
multiple dosage experiment, the maximum SDM concentrations in the egg yolk
were in the same range (mean: 6.7 and 4.3 ng/g, respectively); these occurred during
SDM administration. The maximum SDM concentration obtained in the egg white
was 75% of that in plasma (single dosage experiment).

Following single and multiple SDM dosing, traces of N4-acetyl and methylhydroxy
(CHjOH) metabolites could be detected in the egg white; in the yolk the presence of
N4-acetylsulphadimidine was only detected in the multiple dose experiment. The
maximum metabolite concentrations in the egg white were 8 to 10 times higher than
in the yolk, but 5 times lower than plasma concentrations. The 5-hydroxysulpha-
dimidine (SOH) metabolite was not found in the eggs during either experiment.
Fig. 4 illustrates the SDM concentrations found in the eggs (from both experi-
ments) collected in a period starting two days after cessation of SDM administra-
tion. It shows that the SDM depletion half-life in eggs was 1.1 days. Seven to eight
days after the last administration, small amounts of SDM could be still detected in
the eggs from both experiments (Figs. 2, 3 and 4).

Fig. 5 gives the significant relationship (P < 0.005) between the sulphadimidine
amount per egg and the estimated weight as oocyte at the time of the last dosing.
The mean egg yolk and egg white weights ofthe eggs collected (n = 57) were 19.2 ±
1.4 and 32.7 ± 4.9 g, respectively.

Fig. 4. Sulphadimidine concentrations found in
whole eggs layed in the period starting 2 days a:fer
(the last)oral SDM administration of 100 mg/kg.

In laying hens, sulphadimidine (SDM) is quickly and extensively metabolised into
its N4-acetyl and hydroxy metabolites (15). The metabolites are excreted faster than
the parent drug (thus speeding up the drug elimination), thereby resulting in the
short elimination half-life or a short drug persistence in poultry as reported (14,22).
Detailed information about the pharmacokinetics, faecal excretion, and renal drug
clearance values have been reported elsewhere (15).

The present study shows that small amounts of the acetylated and hydroxylated
metabolites could be detected in eggs. During and immediately after multiple SDM
dosing, several shell-less eggs were laid as reported previously (10). These eggs
(containing a high amount of SDM) could not be analysed. This shell-less effect,
along with the low egg production, may be the reasons for the relatively low SDM
excretion data in eggs from the multiple dosage when compared with the single dose
experiment (0.20 vs 0.92%, respectively). From a residual point of view the known
metabolites in eggs are of less importance than the parent drug. The maximum
amount of SDM found in one egg was 1800 jug, which if totally ingested is still a very
small dose (compared with the usual 10 mg/kg level) for the human consumer.
Sulphadimidine in man will be acetylatcd immediately (22), and therefore, from the
public health point of view, these (SDM known) residues may only be of some
importance with respect to the development of bacterial drug resistance.
Recently it has been reported that from a single oral SDM dosage given to laying
hens, 67% of the dose could not be accounted for in the faecal excretion (15). Thus
additional metabolic pathways for sulphonamides must exist in poultry. For such
unknown metabolites, the persistence in the body and presumably also in eggs, as
well as their possible public health significance, must still be elucidated. The former
paper (15) and this paper obviously show the great importance of metabolism/
excretion balance of a drug, especially if the drug can be metabolised.

Concerning drug depletion of various antimicrobials (4,5, 9-12, 16, 17, 20, 23-27)
for eggs after cessation of medication, a delay is seen in the drug disappearance
from the eggs, when compared with that in plasma. Fig. 2 shows a SDM depletion
half-life in eggs of 1.1 day vs SDM Ti/, in plasma of 3 h. Therefore we have to
consider oocytes as a separate pharmacokinetic sequestration compartment which
follows its own rules. The way and amount in which sulphadimidine and its
metabolites are secreted into and kept within the eggs can be related to the
physiology of egg formation (1, 5, 6, 7, 12, 19).

An egg white consists of a thin, watery, slimy fraction and a thick, gelatinous
fraction secreted mainly in the magnum (oviduct) before the shell formation. Based
on the passive diffusion concept (4, 18), a dynamic equilibrium is established
between the SDM concentration in plasma and in the egg white present in the
magnum. SDM, N4-SDM and methylhydroxy metabolites diffuse easily across
membranes (13). Therefore their concentrations in the egg while must be a reflec-
tion of those in plasma (Fig. 2) during the 4-6 h period needed for egg white
formation/secretion in the magnum. The total maximum drug concentration in egg
whites, ranging between 75% and 20% of that in plasma (Table 1), supports this
assumption. One would expect that, since egg passage through the oviduct takes
24-26 h, SDM and its metabolites should only be detectable in the egg white of egg
layed up to at least one day after the plasma drug concentration falls below the
detection limit (approximately 2 days after cessation of drug administration).
However, Figures 2 and 3 show that SDM is still detectable in the egg white of eggs
layed in the period starting two days after cessation of SDM administration.
After ovulation, the vitelline membrane (4 layers) is formed partly by the ovary
(perivitelline and plasma membranes) and partly in the oviduct (infundibulum).
Free movement of substances between the yolk and the white hardly seems to occur
at the time of oviposition. However, with the aging of eggs, the migration of
components between the yolk and the white is facilitated, which presumably is
initiated by alteration of the ovomucin in the white ( 19). In our experiments during
the storage of the eggs at 4° C, the SDM may have diffused from the yolk across the
vitelline membrane into the egg white, and a pseudo-equilibrium in drug concentra-
tions between yolk.and white may have been established. Thus probably the SDM
concentrations in the egg white (being 61% of that in yolk) in the period starting 2 to
3 days after cessation of SDM medication are artifacts and not due to storage of
SDM in the egg white components in the magnum, as suggested elsewhere (4, 5). On
the other hand, drug (SDM, N4-SDM) diffusion from the egg white into the egg
yolk does not seem to occur, since the high SDM concentrations in the egg white
observed up until at least one day after the (last) medication (Figs. 2 and 3) could
not possibly persist during the 3 week storage period that took place between the
egg collection and analysis. The reason for this one way diffusion is not clear.

In the hen\'s ovary there are numerous oocytes in successive stages of development.
About 9 oocytes are continually in the stage of rapid growth (6). The deposition of
residues in eggs laid at a later time is related to this rapid growth stage (the last 8-11
days before the egg is laid) when the oocytes become highly vascularised and grow
exponentially from 8 to 35 mm in diameter (6). At this period, in addition to
nutrients, all kind of lipophilic substances may deposited, mainly by endocytosis,
into the oocytes (4, 5, 7). The transport of material (precursors, drugs) into the
oocyte occurs via coated vesicles formed at the coated pits on the oocyte plasma
membrane. These coated vesicles are pinched off from the plasma membrane and
undergo successive fusions giving rise to yolk of increasing size. This entire process

takes place in a narrow zone at the cell periphery, and the spheres become tighly
packed in concentrical layers (onion-like structure). Therefore the deposition of
drugs in the yolk also exhibits a layer structure (12). The deposition of drugs in the
yolk spheres is rapid, and the absolute amount deposited depends on the endocyto-
tic activity (oocyte development stage), the plasma drug concentration, and the
physical chemical properties (e.g. lipid solubility, pK^ value) of the drug (4, 5, 7,
12). Reverse diffusion across the oocyte plasma membrane into the vascular system
(body) is hardly possible (5, 7, 19). Thus once a drug is deposited in the egg yolk it
remains there. The greater the lipid solubility of a drug, the better the drug\'s
penetration in the body, which may lead to high residue levels in the yolk and thus a
long residue persistence in eggs (5). The maximum amount of drug will be deposited
in the yolk of those eggs laid within the 3 days following the maximum plasma drug
concentration. Our data show that the maximum SDM concentrations in the egg
yolk (as well as in the white) were achieved either during SDM medication or on the
day following cessation of the medication. The same has been observed for chlor-
amphenicol (9). Thus it has to be emphasised that maximum drug concentrations in
eggs are achieved faster than had previously been suspected (1,5). Table 1 shows
that, quantitatively, SDM and especially the metabolites are only slightly deposited
in the egg yolk (maximum drug concentration 10 to 40 times lower than in plasma).

The amount of drug deposited in the oocytes will be related to their volume
(endocytotic activity) at the moment of dosage. The exponential growth of the
oocyte (in weight, volume) also leads to an exponential increase in the deposited
amount of residues. By means of regression analysis for all hens, a highly significant
correlation (P <0.005) was found between estimated weight (6) of the oocyte at the
time of the (last) SDM dosage and the amount of SDM found in the whole egg
corresponding with that specific oocyte. This is illustrated in Fig. 5 for eggs from
both experiments.

Our data show that to achieve total SDM levels below 0.1 /ug/g in eggs, a withdraw-
al time of 7-8 days has to be recommended after cessation of SDM medication of
100 mg/kg/day. This period is in agreement with that reported by Blom (5).
In conclusion, the acetylated and hydroxylated residues of SDM are of minor
importance in eggs, but further investigations are needed in order to elucidate the
sulphadimidine metabolism in poultry and the possible persistence of unknown
metabolites in the egg.

The technical assistance of Mrs M. Degen en Mrs Y. van Vliet (RVV-District 6, Nijmcgcn.The Nether-
lands) was greatly appreciated.

1. Anhalt G. Physiologic der Eientstehung und Einlagerung antibakterieller Wirkstoffe. Arch Gcflii-
gelknd 1977; 41: 2.12-7.

2. Arnold D, Berg D vom, Boertz AK, Mallick U, Somogyi A. Radioimmunologische Bestimmung
von Chloramphenicol-Ruckstanden in Muskulatur, Milch und Eiern. Arch Lebensmittelhyg 1984
.TS: 1.31-6.

3. Beck WMJ, Aerts MML. Determination of furazolidone residues in eggs by HPLC followed by
confirmation with a Diode-array UV/Vis detector. Z Lebensm Llnters Forsch 1985; 180: 211-4.

4. Blom L. Plasma half-lives and the excretion into egg-white and -yolk of three sulphonamidcs and
pyrimethamine after medication of laying hens. Acta Pharmacol et Toxicol 1975; 37: 79-93.

5. Blom L. Residues of drugs in eggs after medication of laying hens for eight days. Acta Vet Scand
1975; 16: 396-404.

6. Gilbert AB. In: Physiology and biochemistry of the domestic fowl. Eds D.I Bell & BM Freeman
1971; 3: 1163-1208. Academic Press London/New York.

7. Griffin HD, Perry MM, Gilbert AB. Yolk formation. In: Physiology and biochemistry of the
domestic fowl. Ed BM Freeman 1984; 5: 345-80. Academic Press Londen/New York.

8. Gylstorff I. Therapie beim Geflügel unter Berücksichtigung des Konsumenten von Geflügelfleisch
und Eiern. Arch GeRügelkud 1968; 32: 400-5.

9. Kan CA, Buizer FG, Ellen G. Residuen van chlooramfenicol in eieren, leveren mest van leghennen
na intramusculaire toediening. COVP report 412, August 1984. Also available as RIKILT report
8445 and RIVM report 648301001.

10. Krieg R und Siegmund O. DerSulfonamidgehalt in Blut, Eiern und Organen der Weiszen Leghorn
während und nach einer behandlung mit dem Sulfonamid Sulmet 2. Mitteilung, Arch Geflügelknd
1967; 31: 166-72.

11. Krieg R. Der Übergang von Eurazolidon in das Ei bei therapeutischer Anwendung. Arch Geflü-
gelknd 1972; 36; 171-4.

12. Löliger HCh. Problematik der Bewertung von Wirkstoff-und Arzneimittelrückständen in Hühner-
eiern. Arch Lebcnsmittelhyg 1978; 29: 228-34.

13. Nouws JFM, Vree TB, Breukink H, Baakman M, Driessens F, Smulders A. Dose dependent
disposition of sulphadimidine and of its Nj-acetyl and hydroxy metabolites in plasma and milk of
dairy cows. The Veterinary Quarterly 1985; 7: 177-86.

14. Nouws JFM, VreeTB, Breukink HJ, Miert ASJPAM, Grondel JL. Pharmacokinetics, hydroxyla-
tion and acetylation of sulphadimidine in different species of mammals, birds, fish, reptiles, and
mollusks. In: Comparative veterinary pharmacology, toxicology and therapy, 3rd EAVPT con-
gress, Ghent. MTP Press Ltd, Lancaster 1986; 301 - 18.

15. Nouws JFM.Geertsma MF, Grondel JL, Aerts MML, VreeTB, Kan CA. Plasma disposition and
renal clearance of sulphadimidine and its metabolites in laying hens. Res Vet Sci 1987 (in press).

16. Oikawa H, Nakamoto K, Hirota K, Katagiri K. Clearance of sulfamethoxazole in eggs and tissues
of chickens. Poultry Sci 1977; 56:813-21.

17. Petz M. Hockdruckflüssigchromatographische Rückstandsanalyse von Chloramphenicol, Eurazo-
lidon und fünf Sulfonamiden in Eiern, Fleisch und Milch. Z Lebensm Uters Forsch 1983; 176:
289-93.

18. Schanker LS. Passage of drugs across body membranes. Pharmacol Rev 1962; 14: 501-30.

19. Shenstone FS. The gross compositions, chemistry and physico-chemical basis of organisation of the
yolk and the white. In: Egg quality. A study of the hen\'s egg. Ed TC Carter 1968; 26-52. Oliver &
Boyd, Edinburgh.

20. Sisoda CS, Dunlop RH. Chloramphenicol residues in eggs. Can Vet J 1972; 13: 279-82.

21. Vree TB, Tijhuis M, Nouws JFM, Hekster YA. Identification, isolation, chromatography, and
preliminary pharmacokinetics of4-hydroxysulfamerazine in dogs. Pharmac Weekbl Sci Ed 1984; 6:
80-7.

22. VreeTB and Hekster Y. Pharmacokinetics of sulfonamides revisited. Antibiotics and Chemother-
apy 1985; .34: 1-208.

23. Yoshida M, Kubota D, Yonezawa Sh, Nakamura H, Azechi H, Terakado N. Transfer of dietary
spiramycin into eggs and its residues in the liver of laying hens. Jap Poult Sci 1973; 10: 254-60.

24. Yoshida M, Kubota D, Yonezawa Sh, Nakamura H, Yamaoka R, Yoshimura H. Transfer of
dietary tylosin into eggs and its residue in the liver of laying hens. Jap Poult Sci 1973; 10: 29-35.

25. Yoshida M, Kubota D, Yonezawa Sh, Nakamura H, Yamaoka R, Yoshimura H. Transfer of
dietary Oxytetracycline into eggs and its disappearance from eggs. Jap Poult Sci 1973; 10: 254-60.

26. Yoshida M, Kubota D, Yonezawa Sh, Nakamura H, Yamaoka R, Yoshimura H. Transfer of
dietary Chlortetracycline into eggs and its appearance from eggs and from the liver. Jap Poult Sci
1973; 10: 216-67.

27. Yoshida M, Kubota D, Yonezawa Sh, Nogava H, Yoshimura H, Ito O. Transfer of dietary
kanamycin into eggs and its disappearance from eggs and from the liver and bile. Jap Pouli Sci
1976; 13: 129-34.

SUMMARY Silicone T-luhes are particularly useful for long-term stenting of the laryngotracheal
airway. Silicone is u.seful when non-autogenous non-reactive soft material is wanted for use in the
human and animal body. Two case reports illustrate the use of the silicone T-tuhe.
INTRODUCTION

The silicone T-tube was first described in
1965 (2) and used particularly for long-
term stenting of the laryngotracheal air-
way, and more than ninety cases success-
fully treated with silicone T-tubes were
reported by the same author (3). In recent
years the incidence of tracheal stenosis in
man due to intubation or tracheotomy has
increased markedly. The increased use of
positive pressure ventilation in critical pa-
tient care is the cause of this pathology.
Reports of favourable results of the treat-
ment of tracheal stenosis with silicone T-
tubes led to the wide use of T-tubes in the
treatment of human cases of stenosis due to
trauma. The good results obtained motivat-
ed the use of the same method in a dog with
severe tracheal damage.

Case 1: In a 19-year-old woman a large
traumatic tracheal-oesophageal fistula was
closed but the surgical intervention was
complicated by the development of a se-
vere tracheal stenosis (Fig. 1), resulting in
heavy stridorous breathing and dyspnea. A
silicone T-tube (Fig. 2, 3, 4) was inserted
into the stenotic trachea and was removed
1 Vi years later. Tracheoscopy revealed a
slight mucosal structure (Fig. 5) but there
was no stridorous breathing.

Case 2: A 9-year-old male miniature
poodle was left alone in a car during a hot
summerday in Germany. The owner found
the dog in a state of severe dyspnea. The
local veterinary practitioner performed a
tracheotomy and sent the dog home for
further treatment. When the tracheal ca-
nula was removed the dog again became
dyspneic and marked subcutaneous em-
physema developed. The dog was then re-
ferred to the Small Animal Clinic, Univer-
sity of Utrecht.

On admission the dog was depressed. The
tracheotomy wound was closed with sutu-
res and the region around the wound was
inflamed. There was mild dyspnea and a
respiration rate of 40/minute, pulse rate of
114/minute, and body temperature of 37.4°
C.

Auscultation of the lungs was hampered by
the presence of subcutaneous emphysema.
During the initial clinical examination the
dyspnea increased and signs of shock devel-
oped. Orotracheal intubation and O2 treat-
ment followed. Radiography and surgical
exploration ofthe trachea revealed a nearly
total loss of continuity of the trachea in the
region of the stoma. The proximal part of
the trachea was axially rotated 45° to the
distal part. The soft tissue around the
stoma was discoloured because of trauma
and apparent contamination. After consul-
tation with the first author the dog was
intubated via thestoma with a no. 6silastic
cannula\' (Fig. 6) in expectation ofthe arrival
of a silastic T-tube. End-to-end anastomo-
sis was rejected because of contamination
of the area. The dog was placed in an
oxygen cage in an atmosphere of 40%
oxygen (there was an extensive mediastinal
emphysema) and 70% humidity (because
of the cannulation).

\' Ear Nose and Throat Clinie, section of endoscopy, University Hospital, Groningen, The Netherlands.
\' University Small Animal Clinic, State University of Utrecht, Utrecht, The Netherlands.
\' Dow Corning Int. LDT. Chaussee de La Hulpe, 177, B-1170 Brussels, Belgium.

Four days later the tracheal cannula was
removed and a 10 mm silicone T-tube\' was
introduced via the tracheostoma (Fig. 7).
Six weeks later the T-tube was removed.
Tracheoscopy two weeks after the removal
of the prosthesis revealed a nearly normal
trachea with a slight indication of scar tis-
sue (Fig. 8). There were no signs of cough-
ing, stridor or dyspnea.

Fig. 2. Silicone T-tubes. The protruding (in this Fig. 3. The T-tube is inserted into the stenotic tra-
picturc horizontal) limb is usually closed but can be chea.
opened to introduce oxygen or anaesthetic gases.

\' Surgitek, Medical Engineering Corp. 3037 Mt. Pleasant Street. Racine, Wisconsin 53404, USA.

Silicotne rubbers have been found extreme-
ly useful when a non-autogenous soft ma-
terial is needed for use in the human or
animal body. Silicone is the popular term
used to describe a group of organosilicone
compounds based on a molecular chain of
alternate silicon and oxygen atoms. De-
pending on the length of the chain and the
organic group attached to the silicon atom,
these compounds range from water-thin
fluids to solid resins and adhesives.

All disorders of the human laryngotracheal
airway characterised by narrowing of the
lumen are of interest for application of the
silicone T-tube. The lesion may be congeni-
tal (cricoid stenosis, narrow trachea), neo-
plastic (primary, ingrowth, compression),
traumatic (intubation, cannulation, cuff
effect, anastomosis) or caused by infection
(\'crusting\' tracheitis).
Congenital disorders and primary tumours
are rare but compression by an enlarged
thyroid gland (malignant or benign) occurs
commonly (1). The increased use of posi-
tive pressure ventilation in critical patient
care has been accompanied by a marked
increase in the occurrence of tracheal ste-
nosis due to translaryngeal intubation or
tracheotomy. Duringpositive pressure ven-
tilation there is not only the lateral pressure
of the cuff against the tracheal wall but also
the movements of the respirator, causing a
shearing action on the tracheal mucosa.

Itiitially there is inflammation of the da-
tnaged mucosa but after prolonged intuba-
tion, ischaemia may occur. Secondary in-
fections with Staphylococcus and Pseudo-
monas cause deep necrosis of the tracheal
wall, resulting in exposure and subsequent
sequestration of parts of the tracheal rings.
The development of reactive proliferation
of granulation tissue often occurs, together
with collapsc of tbe tracheal wall. The clini-
cal signs caused by stenosis of the tracheal
lumen usually occurs two to three weeks
after decannulation ( 1 ).
In these cases the use of silicone T-tubes is
most promising, not only to prevent fur-
ther strictures but also in the treatment of
severe strictures. The T-tubc stent is often
left in place for 3-6 months and sometiines
for a longer period (1,3). Hospitalisation is
not necessary, the social behaviour of the
patient is normal, and speaking and cough-
ing are undisturbed.

1. Edens, E. Th. Ear Nose and Throat Clinic, section
of endoscopy. University Hospital, Groningen,
The Netherlands; unpublished data, 1985.

3. Montgomery, W. W. Silicone tracheal T-tubes.
Ann. Otol. Rhinol. Laryngol. 1974; 83: 71-5.

4. Scales, .1. T. Discussions on metals and synthetic
materials in relation to soft tissues. Proc. Roy.
Soc. Med. 1963; 46: 647.

In deze rubriek, die in principe open
staat voor elke auteur die zich op
specialistisch niveau met de dierge-
neeskunde van landbouwhuisdieren
en/of gezelschapsdieren bezighoudt,
wordt een brug geslagen tussen de
eerste- en tweedelijns diergenees-
kunde.

Er is sprake van praktische relevantie
en de bijdragen geven inzicht in de
diagnostiek en behandeling van verwe-
zen patiënten uit diverse disciplines.
Theoretische aspecten of nieuwe ont-
wikkelingen in de diergeneeskunde
worden eveneens belicht.

Het inroepen van specialistisclie liulp iioeft
niet altijd gepaard te gaan met het gebruik
van ingewikkelde of dure technieken. Zelfs
het doorsturen van de patiënt is geen abso-
lute voorwaarde. Een voorbeeld vindt u in
dit artikel, waarin de techniek van de aspi-
ratie biopsie met dunne naald wordt uiteen-
gezet, en waarin tevens de indicaties, de
voor- en nadelen en de risico\'s van dcze
techniek worden besproken. Een en ander
zal aan de hand van casuistieken worden
toegelicht.

Om de aard van afwijkingen van weefsels of
organen vast te stellen kan behalve histolo-
gisch onderzoek ook de cytologie worden
aangewend. Hiervoor kan de exfoliatieve
cytologie (bijv. onderzoek van synovia,
buik- en thoraxpunctaten) worden gebruikt,
maar ook cytologie van dunne naald aspi-
ratie biopsiën (DNAB). De DNAB is een
reeds lang bestaande techniek. In 1851 pu-
bliceerde de Zwitser H. Lebert voor het eerst
resultaten van diagnostische puncties van
tumoren bij dc mens. Sindsdien heeft de
DNAB een steeds wisselende populariteit
genoten. De laatste twee decennia is de
DNAB ook in de diergeneeskunde in de
belangstelling komen te staan.
Wat zijn de voornaamste indicaties voor
cytologisch onderzoek via DNAB? Om deze
vraag te kunnen beantwoorden dient men
eerst de mogeUjkheden van deze techniek te
kennen. Met behulp van cytologisch onder-
zoek is het veelal mogelijk onderscheid te
maken tussen ontstekingsweefsel en tumor,
en tussen goedaardige en kwaadaardige
gezwellen. Ook is het dikwijls mogelijk een
typering van een tumor te geven. De DNAB
komt allereerst in aanmerking voor huidtu-
moren. Met name de mastocytomen, histio-
cytomen, (a.melanotische) melanomen en
plaveicelcarcinomen kunnen meestal goed
worden gediagnosticeerd. Behalve huidtu-
moren kunnen in principe alle palpabele
tumoren worden geaspireerd. Gedacht
moet worden aan subcutaan gelegen lipo-
men, fibro(sar)comen, osteosarcomen en
chondrosarcomen. Ook voor de differentia-
tie absces, speekselkliercyste en tumor is de
DNAB de aangewezen methode. Bij mam-
matumoren is deze techniek eveneens goed
te gebruiken. Uiterst geschikt is de aspiratie
biopsie voor het stellen van een diagnose bij
lymfeknoop vergrotingen voor het detecte-
ren van metastasen van een maligne tumor
in de regionale lymfeknopen. De DNAB-
techniek wordt verder toegepast voor per-
cutane lever- en longbiopten, maar dit zijn
voor de meeste praktijken geen gangbare
technieken.

Het verrichten van een aspiratie biopt is een
eenvoudige en snel te leren techniek. Hoe-
wel aspiraties aan de kop en de periferie van
de extremiteiten nog weieens gevoelig kun-
nen zijn, is zelden enige vorm van anesthesie
nodig. Voor het nemen van de biopsie wordt
bij voorkeur een zeer dunne naald (22-25
gauge) aan een 10 ml plastic disposable spuit
gebruikt. Door gebruik van zeer dunne
naalden wordt het optreden van bloedingen,
en dus het m.ee opzuigen van bloed bij het
biopt, tot een minimum beperkt. Nadat de
huid is geschoren en gedesinfecteerd, wordt
de te aspireren massa met één hand gefi-
xeerd, terwijl met de andere hand de naald
wordt ingebracht. Voorzichtig wordt nu een
vacuum in de spuit getrokken (1-2 ml ts
meestal voldoende) en de naald in diverse
richtingen in de massa gestoken. Veelal zal
men niets of hooguit een geringe hoeveel-
heid materiaal in de conus van de naald
kunnen zien. Als bloed wordt meegezogen
kan men de handeling beter staken en met
een schone naald en spuit opnieuw een biopt
nemen. Voordat de naald weer uit het
weefsel wordt gehaald moet eerst het va-
cuum in de spuit worden opgeheven. Indien
dit niet gebeurt zal alle materiaal in de spuit
worden gezogen en onmogelijk meer uitge-
streken kunnen worden. Vervolgens wordt
de naald van de spuit gehaald en wat lucht

in de spuit gezogen. Daarna wordt de naald
weer op de spuit bevestigd en het materiaal
op een voorwerpglaasje uitgespoten. Het
materiaal kan nu als een bloeddruppel wor-
den uitgestreken, tenzij het daarvoor te
viseeus is. In het laatste geval kan het met
behulp van een tweede voorwerpglaasje
voorzichtig worden fijngestreken. Het ver-
dient aanbeveling om met potlood te be-
schrijven voorwerpglaasjes met matte rand
te nemen, zodat naderhand verwisseling van
preparaten is uitgesloten. Hel uitgestreken
biopt wordt nu direct aan de lucht gedroogd
en in de daarvoor speciaal ontworpen con-
tainers opgestuurd naar iemand die zich
gespecialiseerd heeft in de cytologie van
aspiratie biopten. Zo mogelijk dient men
meerdere biopten te nemen om de kans op
mislukking te verkleinen.

DNAB heeft veel voordelen ten opzichte
van de (meer klassieke) chirurgische biop-
ten. Het is een eenvoudige en goedkope
methode, die snel resultaat kan leveren.
Aangezien geen anesthesie of speciaal in-
strumentarium nodig is, kan de biopsie al
tijdens het spreekuur worden genomen.
Eveneens kan op ineerdere plaatsen worden
gebiopteerd. De kans dat het nemen van een
dunne naald biopt metastasen veroorzaakt
is praktisch uitgesloten. De methode heeft
echter ook enkele beperkingen. Indien in
een aspiratie biopt geen tumorcellen worden
gevonden, is de uitslag minder betrouwbaar
dan als er wel tumorcellen worden gezien.
Er kunnen namelijk diverse redenen zijn
waarom men toevallig bij een tumor geen
tumorcellen heeft geaspireerd (bijv. naast de
tumor of in een gebied met locale necrose
en ontsteking aspireren). Ook zijn histolo-
gische diagnoses (bijv. een infiltratieve
groei, slechte differentiatie graad, follicu-
laire groei) met deze techniek niet te stellen.
Ter illustratie van de boven beschreven
DN AB-methode wordt een viertal patiënten
besproken.

Patiënt 1 is een Berner Sennenhond, teef, 6
jaar oud. De anamnese vermeldt een verblijf
in het Middelandse Zee-gebied eerder dat
jaar. De klacht van de eigenaar was een
algemene malaise van de hond sedert twee
weken. Bij lichamelijk onderzoek werden
sterk vergrote perifere lymfeknopen gevon-
den. Als waarschijnlijkheids diagnose werd
leucose gesteld en differentiaal diagnostisch
werd aan lymfadenitis en reactieve lymfe-
knopen (Leishmania!) gedacht. Het perifere
bloedbeeld is veelal ongeschikt om de dia-
gnose leucose te stellen, omdat de patholo-
gische cellen zelden in het bloed worden
aangetroffen, terwijl zowel lymfocytose,
lymfopenie, als een normaal aantal lymfo-
cyten kan worden gevonden. Leishmaniasis
laat zich evenmin via morfologisch onder-
zoek in het perifere bloed aantonen. Bij deze

patiënt werd dan ook op de polikliniek een
DNAB genomen uit een prescapulaire lym-
feknoop, aan de hand waarvan nog dezelfde
dag de diagnose lymfoblastaire leucose kon
worden vastgesteld.

Patiënt 2 is een bastaard Bouvier, teef, 10
jaar oud. De hond had de afgelopen week
plotseling een diffuse zwelling van de ach-
terste drie linker melkklierpakketten gekre-
gen. De huid was rood en voelde warm aan.
Twee maanden tevoren was een anti-loops-
heid injectie toegediend. Bij deze hond werd
aan de volgende differentiële diagnose ge-
dacht: mastitis, mastitis carcinomatosa en
anaplastisch carcinoom. Omdat de prog-
nose en therapie voor deze drie mogelijkhe-
den uiteenlopen is een DNAB verricht. In
het biopt werden aanwijzingen voor een
mastitis carcinomatosa gevonden. Mede in
verband met een inmiddels eveneens aange-
toonde diffuse intravasale stolling werd met
zeer grote waarschijnlijkheid de diagnose
agressief metastaserend anaplastisch carci-
noom gesteld en is euthanasie verricht.
Bij sectie is deze diagnose histologisch be-
vestigd.

Het derde voorbeeld is een tackel, teef, 12
jaar oud, met een mammatumor in L3. De
tumor had een doorsnede van 2 cm en was
enigszins met de omgeving vergroeid. Er
was geen ulceratie of vergroeiing met de
musculatuur van de buik. De eigenaar wilde
weten of de tumor goedaardig of kwaadaar-
dig was. Aangezien de hond verder in een
perfecte conditie verkeerde zou in geval van
maligniteit een uitgebreide blok resectie
moeten worden overwogen. De cytologie
van het aspiratie biopt leverde de diagnose
adenocarcinoom op. De axillaire en ingui-
nale lymfeknopen waren niet palpabel. De
ipsilaterale prescapulaire lymfeknoop was
echter wel enigszins vergroot. Ook hiervan
werd een aspiratie biopt genomen. Temid-
den van het lymfeweefsel werden carci-
noomcellen aangetroffen (flg. 1). Dit leidde
tot het besluit de hond niet meer te opereren.

Als laatste voorbeeld wordt een anderhalf
jaar oude boxer, reu, gepresenteerd. De
eigenaar maakte zich emstig ongerust over
een huidtumortje op het kruis. De anamnese
vermeldde tevens dat een aorta stenose was
gediagnostiseerd. De behandelend prakti-
cus nam een aspiratie biopt van de tumor
en stuurde die in voor cytologisch onder-
zoek. Dit resulteerde in de diagnose histio-
cytoom. Dit is een betrekkelijk goedaardige

Drs. E. Teske, Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Postbus 80.154, 3508 TD Utrecht.

VETERINAIR JOURNAAL

Waakzaamheid ten aanzien
van abortus Bang is geboden

Inleiding

Als gevolg van produktiebeperkende maat-
regelen wordt in toenemende mate door
veehouders in Nederland vleesvee geïmpor-
teerd uit Belgic of Frankrijk. Dat de abortus
Bang-infectie in deze landen nog niet volle-
dig is uitgeroeid hebben met name de zuide-
lijke provincies van ons land ervaren. Sedert
enkele jaren moesten aldaar zo nu en dan
melkveebedrijven geheel worden geruimd,
met alle financiële gevolgen van dien.
In de jaren 1958 tot en met 1965 is de
toenmalige rundveestapel (ongeveer 3,5 mil-
joen dieren op circa 300.000 bedrijven), die
tot dat tijdstip voor ruim 30% was besmet
met abortus Bang, voor de kosten van circa
ƒ50 miljoen destijds (nu ongeveer ƒ 300
miljoen) geheel abortusvrij gemaakt.
Voorwaar een geweldige prestatie van vee-
houders, dierenartsen en Gezondheids-
diensten.

Het is aannemelijk dat bij eenzelfde besmet-
tingsgraad op de huidige circa 55.000 bedrij-
ven met ruim 5 miljoen dieren dezelfde
kosten van bestrijding verre de ƒ300 mil-
joen zouden overschrijden. Bovendien kan
men zich afvragen of dit met de huidige
bedrijfsstructuur (grote loopstalbedrijven)
wel opnieuw zou gelukken.

Het is derlialve zaak waakzaam te zijn ten
aanzien van abortus Bang met de huidige
importen van vleesvee, dit gezien het feit dat
vooral in Frankrijk en België menigmaal
negatieve dieren van besmette bedrijven
worden samengevoegd tot \'nieuwe\' en zoge-
naamd \'abortusvrije\' bedrijven, van waaruit
wordt geëxporteerd met een officieel EEG-
certificaat. Het is duidelijk dat dit certificaat
niet voldoende garantie biedt, aangezien de
pas opgedane infecties nog niet tot positieve
bloedtiters hebben geleid.
Afhankelijk van de opgenomen dosis bac-
teriën, de geslachtsrijpheid en de eventuele
graviditeit zal de titer zich met wisselende
snelheid (van enkele tot meerdere weken)
gaan ontwikkelen.

In verband met het bovenstaande wordt dan
ook steeds ongeveer een halfjaar na import
herhaald bloedonderzoek verricht.
Samenvatting van de abortus Bang-infectie

De veroorzaker, de Brucella aborius-bac\\.e-
rie, is vrij resistent tegen uitwendige invloe-
den behalve zonlicht. In een stal maar ook
daarbuiten kan de bacterie maanden blijven
leven.

Als desinfectantia worden chloorbleekloog
of halamide (1%) en formaline (3%) ge-
bruikt; dit laatste vooral voor het strobed
en ander organisch materiaal. Het aanslaan
van een infectie is afhankelijk van een aantal
factoren, als:

— infectieweg; de infectie verloopt vooral
oraal, doch kan ook via wondjes en slijm-
vliezen optreden;

— leeftijd van het rund; bij geslachtsrijpe
dieren slaat de infectie sneller aan dan bij
niet-geslachtsrijpe dieren;

— graviditeit (lactatie); een drachtig dier is
gevoeliger dan een gust dier en naarmate de
drachtigheid vordert neemt de gevoeligheid
toe;

— de infectie kan zich bij onvolwassen
runderen nestelen in de uierlymfklieren van
waaruit op latere leeftijd de uterus kan
worden besmet.

Bij geslachtsrijpe runderen wordt ook direct
de uterus geïnfecteerd; bij drachtigheid ra-
ken hierna de cotyicdonen besmet die geen
frisrode doch een bruine kleur krijgen, ter-
wijl hier en daar necrose optreedt. Mede
hierdoor wordt de vrucht afgestoten. Even-
zo raakt de amnionvloeistof besmet en dus
oraal de vrucht (lebmaagonderzoek!).

De uitscheiding begint enkele dagen vóór de
abortus (vanaf de vijfde maand) tot een
aantal weken daarna. Zeer massaal worden
bacteriën met vrchtwater, vrucht en nage-
boorte verspreid.

Ook stieren kunnen besmet raken (orchitis)
en de besmetting overbrengen.
De verwekker kan in de vrucht (lebmaag)
en de (cotyledonen) worden aangetoond.
Bovendien ontstaat een titer in het bloed die
zich afhankelijk van de besmettingsfactoren
een aantal weken na de infectie begint te
ontwikkelen. De antistoffen kunnen worden
aangetoond met de aggglutinatietest en met
de CBR. Daarnaast ontstaan antilichamen
in de melk die door de ABR (= abortus
Bang ringtest) worden aangetoond.
De bestrijding richt zich vooral op de elimi-
natie van besmette dieren en op hygiënische
maatregelen.
Hygiënische maatregelen

Van groot belang zijn de hygiënische maat-
regelen, met name bij import-vleesvee om-
dat dit vee vaak onder andere condities
wordt gehouden, namelijk samen in een
grote ruimte (potstalprincipe), minder toe-
zicht, veelal een stier bij de koppel, ontbre-
ken van de juiste dekdata en dus van de
juiste afkalfdata.

1. het rund afzonderen (isolatie); bloedafne-
men voor onderzoek op de Gezondheids-
dienst;

2. vrucht, vruchtwater en nageboorte zo-
veel mogelijk trachten te ontsmetten met
bijvoorbeeld formaline;

3. alle verloskundige instrumenten, kle-
ding, schoeisel cn dergelijke ontsmetten
(Halamid):

4. plaatsen van ontsmettingsbakken bij de
plaats (afkalfstal) waar het rund heeft ge-
aborteerd (formaline);

5. de nageboorte en afkomende restanten
voldoende diep begraven en overgieten met
een sterk ontsmettingsmiddel (formaline);

7. honden en katten niet in de ruimte bij het
vee laten in verband met het verslepen en
aanvreten van vrucht en nageboorte.

Lekeux P and Art T. Functional changes
induced by necrotic laryngitis in double
muscled calves. Vet Rec 1987; 121; 353-5.

Necrotische laryngitis is een aandoening,
die bij vleesrassen voorkomt en in het
bijzonder bij dikbilkalveren, mogelijk door
een kleiner volume van de larynx en hogere
snelheid van luchtpassage dan normaal. De
mortaliteit is gering. Wel is er economische
schade door groeivertraging.
De invloed op de gaswisseling werd bij 5
dieren met een na behandeling recidive-
rende necrotische laryngitis bestudeerd en
de uitkomsten werden vergeleken met de
waarden van die parameters van gezonde
dikbilkalveren.

De totale longweerstand was significant (P
< 0,01) verhoogd (2,03 kPa. sec/1, vs 0,27).
De energiebehoefte voor de ademhaling
vertoonde eveneens een verhoging (P <
0,01) en was 115 J/min. vs 14. Ook de
verhouding tussen de hoeveelheid energie
voor de inspiratie en die voor de expiratie
was verhoogd; 1,8 vs 1,0.
De 02-gradient van alveolen naar arteriolen
nam af van 4,5 kPa tot 1,6. De longelasti-
citeit was significant (P < 0,01) verlaagd
(0,331/kPa VS 1,40); hierop is mogelijk een
in aansluiting op necrotische laryngitis op-
tredende bronchopneumonie van invloed.
De arteriële Oj-spanning bleek ook verlaagd
van 11,6 kPa tot 9,2 (P < 0,01), terwijl de
C02-spanning onveranderd bleef (6,3 kPa
VS 5,9) evenals de inspiratietijd als een
fractie van de som van de inspiratie- en
expiratietijd (0,48 vs 0,44).
(Door de chronische hypoxaemie wordt het
optreden van secundaire bronchopneu-
monie mogelijk bevorderd; Ref.).
Voor de dieren die niet reageren op een
antibioticumkuur wordt door de auteurs
een chirurgische ingreep aanbevolen.

Colbern GT et al. Intra-uterine equine
plasma as an endometritis therapy: use as
an endometritis model to evaluate efficacy.
Equine Vet Sci 1987; 7: 66-8.

De laatste jaren zijn enkele publikaties
verschenen waarin melding wordt gemaakt
van een gunstig effect van bloedplasma op
endometritis van de merrie. Helaas werden
bij deze experimenten geen controlegroepen
gebruikt, waardoor de waarde die er aan
moet worden toegekend zeer dubieus is.
Schrijvers hebben nu een onderzoek ver-
richt, dat zeer goed is opgezet en waarbij alle
aandacht is geschonken aan het zo gelijk
mogelijk houden van de proefgroep en de
controlegroep. De merries uit beide groepen
werden hiertoe gedeeltelijk geovariëcto-
meerd en gedeeltelijk met progesteron be-
handeld (om de afweer te verminderen) en
daarna intra-uterien besmet met een cultuur
van Streptococcus zooepedemicus. De mer-
ries uit de proefgroep werden vervolgens
gedurende 5 dagen behandeld met 100 cc
plasma intrauterien.

Drie en 6 weken na het begin van het
experiment werden de resultaten geëvalu-
eerd. Het bleek dat alle merries in geringe
mate waren verbeterd. Slechts enkele dieren
waren genezen, waarbij er geen verschil
bestond tussen de proef- en controlegroep.
Het enige significante verschil tussen de
groepen betrof het bacteriologisch onder-
zoek 3 weken na het experiment: in de
proefgroep verliep het bacteriologisch on-
derzoek zelfs vaker positief dan in de con-
trolegroep. Wat de andere criteria (cytolo-
gisch en histologisch onderzoek) betreft
bestonden er tussen de beide groepen geen
verschillen. Schrijvers concluderen dan ook
dat behandeling van endometritis met
plasma bij hun dieren ineffectief is gebleken.
(Opnieuw is weer gebleken, dat aan experi-
menten waarbij geen goede controlegroep is
gebruikt, totaal geen waarde mag worden
toegekend; Ref).

Linklater KA, Low JC, and Hosie BD. A
field trial of ovine enzootic abortion vac-
cine. Vet Rec 1987; 121: 30.3-4.

Chlamydia psittaci is in Engeland de belang-
rijkste veroorzaker van abortus bij het
schaap. De infectie treedt op in een niet
besmette koppel door aankoop van een
besmet schaap. Alle leeftijdsgroepen raken
dan besmet. Het volgende jaar treedt de
infectie vooral op bij ooien die voor de
tweede keer drachtig zijn. Deze zijn besmet

geraakt bij het voor de eerste keer allam-
men. De infectie is in belangrijke mate
teruggedrongen door toepassing van een
vaccin. Dit vaccin bleek echter in veel
gevallen onvoldoende werkzaam te zijn,
zodat zelfs in gevaccineerde kudden nog
veelvuldig abortus optrad.
Momenteel is een gemodificeerd vaccin op
de markt gebracht, dat naast het oorspron-
kelijk isolaat van C. psittaci nog een ander
virulent isolaat bevat.
Dit vaccin werd getest in een kudde van 400
ooien, waar recent een infectie met C.
psittaci was vastgesteld. De helft van de
ooien werd gevaccineerd, de andere helft
diende als controlegroep. Het aantal abor-
tussen in de proefgroep bedroeg 16, terwijl
er in de controlegroep 29 ooien aborteerden.
Het percentage doodgeboren lammeren
(abortus en dood bij de geboorte) bedroeg
respectievelijk 10 en 20%.
Alhoewel de vaccinatie niet volledig succes-
vol was, concluderen de schrijvers dat het
vaccin werkzaam is en het zeer zeker verant-
woord is de ooien met dit vaccin te immu-
niseren. Dit temeer daar het een nog maar
kort bestaande injectie betrof

Pass L:)A, Perry RA. Granulomateuze der-
matitis in peach-faced lovebirds. Aust Vet
J 1987; 64; 285-7.

Dc granulomen treden op in het kader van
de zogenaamde psittacine beak and feather
disease (FBFD). De vogels verliezen veel
van de grotere contour-veren en vertonen
vlak bij de veerfollikels kleine knobbeltjes
(veelal kleiner dan 2 mm) die niet ulcereren.
De knobbeltjes ontstaan door ophopingen
van ontstekingscellen rondom veerfollikels
en bloedvaten in de diepere delen van de
dermis. Zij bestaan uit lymfocyten, macro-
fagen, epitheloïde cellen, meerkernigc reus-
cellen cn wat bindweefsel. De epidermis
vertoont acanthosis. Soms treedt in de veer-
follikels verstoring van het epitheel met
vesikelvorming op. Micro-organismen wer-
den niet aangetoond.

Electronenmicroscopisch onderzoek gaf in
de macrofagen en in epitheelcellen intracy-
toplasmatische virusachtige partikels te
zien. De auteurs beschouwen dit als de
verwekker.

Klinisch moet onderscheid gemaakt worden
tussen FBFD en een gegeneraliseerde door
stafylokokken veroorzaakte folliculitis.
De laatste speelt zich in de follikels af en kan
ook de huid aantasten. Bij een bacteriële
folliculitis zijn de laesies meer exsudatief

J0rgensen RJ, Nansen P, Midtgaard N, and
Monrad J. Preventive anthelmintic treat-
ment of grazing youngcattle via supplemen-
tary feed and drinking water. Vet Record
1987; 121: 468-71.

Vier groepen kalveren werden gedurende
hun eerste weideseizoen onderworpen aan
een wormbehandeling.
Groep A diende als onbehandelde controle,
de overige groepen kregen iedere 3 weken
een behandeling met albendazol en wel
groep B als orale drench, groep C door wat
krachtvoer en groep D door het drinkwater.
De mate van besmetting met maagdarm-
wormen was te laag om een belangrijke
vermindering van de gewichtstoename te
veroorzaken in de onbehandelde groep ten
opzichte van de behandelde groepen. De
behandeling via het voer was niet bevredi-
gend door de onregelmatige opname van het
verstrekte gemedicineerde krachtvoer en
ook de dosering via het drinkwater verliep
niet vlekkeloos door een technisch manke-
ment in de doseerapparatuur.
Hoewel alle manieren van toedienen van
albendazol een duidelijke vermindering van
de wormbesmetting bewerkstelligden, lijken
de gebruikte methoden niet erg handig
onder praktijkomstandigheden (Ref).

De auteur van dit boelï is onder zowel dieren-
artsen als niet-dierenartsen geen onbekende. Ve-
len zullen - direct of indirect via discussies met
de eigenaars van patiënten - het Tros programma
\'Dierenmanieren\' kennen. Het is een programma
met vaart en niet te ontkennen valt, dat de
presentator de gemiddelde TV-kijker beslist aan-
spreekt. Vanwege het succes van de TV-serie werd
besloten het programma ook als boekwerk uit te
brengen. Een goed idee uiteraard; wel komt het
voor de onbevooroordeelde lezer \'wat reclame-
achtig\' over, vanwege de verwijzingen - met name
in het voorwoord - naar het Tros-programma en
het \'Tros-Kompas\'.

Het boekje is ingedeeld in de volgende hoofdstuk-
ken: \'Dier en gevoelens\', \'Dier en Keus\', \'Dier en
opvoeding\', \'Dier en manieren\', \'Dier en gedrag\'
en \'Dier en liefde\', leder hoofdstuk is weer
onderverdeeld in een aantal korte presentaties,
waardoor de samenhang soms moeilijk te vinden
is; blz. 23 behandelt bijvoorbeeld het probleem
van de grote aantallen zwerfkatten (die vaak
moeten worden afgemaakt), terwijl de volgende
2 pagina\'s over de verkoop van honden gaan!
De stukjes zijn - zoals van deze auteur te verwach-
ten is - over het algemeen vlot geschreven, doch
van diepgang is geen sprake. Dat is waarschijnlijk
ook niet de bedoeling van de auteur en de
uitgever! Het betreft uiteraard ook niet een
studieboek voor dierenarLs(studenten); wel kan
het zijn nut hebben toch kennis te nemen van zo\'n
boekje omdat de eigenaars van uw patiënten het
waarschijnlijk wél gelezen hebben en er naar
kunnen refereren.

Zoals al eerder gesteld; de hoofdstukken zijn vlot
en \'to the point\' geschreven en tonen aan, dat de
auteur niet alleen over een adequate dierenkennis
(NB niet kennis van de diergeneeskunde) maar
ook over een goede mensenkennis beschikt. Uw
referent heeft het met plezier gelezen, met name
de gedeelten over de inprentingsperiode, de rang-
orde tussen meerdere dieren (honden én katten)
in één huis, de komst van een baby in een huis
met (een) hond(en), etc. De tekeningen zijn goed
en afgestemd op de lezer.

Jammer is, dat veel aandacht wordt gegeven (op
verschillende pagina\'s) aan het gebruik van de
slipketting. Binnen de Vakgroep Pathologie staat
men hier wat aarzelend tegenover: het gevaar van
het ontstaan van thymushaematomen door het
gebruik hiervan zou niet moeten worden onder-
schat.

De laatste pagina gaat over de dierenarts. Hoewel
sommige leden der KNMvD hierover anders
denken (en mogelijk niet ten onrechte) wordt in
dit gedeelte over de dierenarts en met name de
verhouding tussen diereneigenaren en dierenarts
slechts juiste adviezen gegeven. Uw referent heeft
zich er in ieder geval niet in verslikt.
Algemene conclusie: een vlot boekje met niet al
te veel pretenties.

\'Als een arts in de mond kijkt, weet hij niet wat hij
ziet\' is een stelling uit een proefschrift die mede
aanleiding is geweest om tot bundeling van een
aantal artikelen, gepubliceerd in vele nummersen
jaargangen van het Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde over te gaan. Het is juist in het ge-
bied van de mondheelkunde, waarin arts en tand-
arts elkaar nodig hebbenen informatie hebben uit
te wisselen.

Waarom nu een recensie in het Tijd.schrift voor
Diergeneeskunde? Niet omdat er onvoldoende li-
teratuur in de veterinaire tandheelkunde verschijnt
(zie Tijdschr Diergeneeskd 1987; 112; 55S-128S
(supplement 1 \'Voorjaarsdagen 1987\')).

Veeleer om de lezers van het Tijdschrift erop tc
attenderen dat door het doorbladeren en het hier
en daar lezen van dit 275 pagina\'s tellende boek-
werk op een plezierige wijze een inzicht in de
mondheelkunde verkregen wordt. Het blijft inte-
ressant om in een artikel van 2V2 bladzij \'De
Ranula\' bij de mens besproken te zien worden;
overigens een onderwerp dat in de diergenees-
kunde ruim beschreven is. Er zijn 9 hoofdstuk-
ken: oncologie, slijmvliesafwijkingen, speeksel-
klieren, traumatologie, het teinperomandibulaire
gewricht, het gebit, aangeboren en aanverwante
afwijkingen, ontstekingen en een hoofdstuk di-
versen.

Het is niet aan mij om te oordelen over de inhoud
van deze artikelen. Het is de bedoeling van uw
recensent dit werk nadrukkelijk onder uw aan-
dacht te brengen. Niet alleen om uw eigen kennis
op een prettige manier te vergroten, maar met een
grote knipoog naar onze humane collegae om
toch ook zelf iets meer inzicht te krijgen in de
algemene mondheelkunde van \'de dierenarts zelf
en zijn omgeving. Van harte aanbevolen.

Bevat geattenueerd, levend
Rotavirus, serotypen A, en Aj in
gevriesdroogde vorm dat direkt voor
gebruik wordt opgelost in het
geïnactiveerde, gezuiverde en van
adjuvans voorziene E. Coli vaccin.
Het E. Coli vaccin bevat de pili-
antigenen LT-K88, K99, 987P en F41.

Een eerste vaccinatie van zeugen
en gelten tweemaal 2 ml n.1. op 5
weken en 2 weken vóór de partus,
daarna kan men bij elke volgende
dracht volstaan met één enting twee
è drie weken vóór het biggen.

Verpakking: Flakon à 20 ml (10 doses) Flakon à 50 ml (25 doses).
Producent: AMBICO INC., U.S.A.

BCO-Centrum voor Onderzoek - Divisie veterinair onderzoek
Postbus 2176. 4800 CD Breda - Telefoon: 076 - 78 90 11

□ Bel mij voor een rondleiding m uw laboratoria,
D Stuur mij een gratis set onderzoekformulieren.

□ tk stuur fiierbij een monster voor onderzoek op basis van
\'met goed, geen kosten\' (t,a,v ing. Z,l, szatmari Szabó),

Zoals in het vorige nummer van dit Tijd-
schrift al werd aangekondigd, zal op vrijdag
17 juni a.s. op feestelijke wijze definitief
afscheid worden genomen van het ons allen
zo vertrouwde terrein van de Biltstraat tot
aan de Numankade. Wij hopen dat vele
dierenartsen — met hun partners — naar
Utrecht komen om nog één keer het sfeertje
te proeven, om nog eens rond te gaan door
enkele gebouwen en bovenal om in een
oergezellige sfeer een grootse reünie te vie-
ren.

Siart: 14.30 uur - sluiting: ca. 23.00 uur.
Plaats: Het Biltstraatterrein (in de open
lucht).

Doelgroep: (oud-)medewerkers Faculteit
Diergeneeskunde, studenten diergenees-
kunde, dierenartsen en nieuwe bewoners
van het hoofdgebouw en de verbouwde
stallen.

— tentoonstelling in het Universiteitsmu-
seum (in het vroegere Pathologie-gebouw)
over \'Vleermuizen, biologie en voortplan-
ting\';

Cocktailparty, met korte toespraken door
vertegenwoordigers van Universiteit,
KNMvD en Overheid.

— Bourgondische maaltijd (ongetwijfeld
voortreffelijk verzorgd door het Bedrijfs-
schap voor het Slagersbedrijf, met mede-
werking van enkele produkt- en bedrijfs-
schappen);

Reizen per openbaar vervoer (stadsbus lijn
4 of II) naar de Biltstraat wordt aanbevo-
len. Parkeren op het Biltstraat-terrein zelf
zal niet mogelijk zijn. Parkeren is wél mo-
gelijk op het aangegeven terrein in De Uit-
hof, tegenover de klinieken. Vandaar kan
men met lijn 11 naar de Biltstraat vice versa
of met de eigen speciale feestbus.

Kleding: historische kledij, die werd gedra-
gen door dierenartsen en studenten in de
periode 1821-1971.

Deelname voor dierenartsen en hun part-
ners is uitsluitend mogelijk door storting van
ƒ 45,— p.p. op bankrekening no. 394703111
van de Rabobank te Utrecht, t.n.v. \'Af-
scheid Biltstraat\' (het gironummer van deze
bank is 254134). Overmaking dient te ge-
schieden vóór 20 mei a.s. Na ontvangst van
het bedrag zal u het toegangsbewijs worden
toegezonden.

Het is de bedoeling bij de ingang van het
nieuwe faculteitsterrein in De Uithof een
kunstwerk te plaatsen, dat op karakteri-
stieke wijze de band met het Biltstraat-
verleden oproept en tegelijk een afbeelding
bevat van Absyrthus. Alles wat u meer dan
ƒ45,— op genoemde bankrekening over-
maakt, zal door ons in dank daartoe worden
aanvaard! Wij hopen dat u, ook al zou u niet
deelnemen aan deze reünie, toch een royale
bijdrage zou willen leveren.

Correspondentie-adres: Activiteitencommis-
sie \'Afscheid Biltstraat\', p/a Vakgroep Voe-
dingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong,
Postbus 80175, 3508 TD Utrecht, tel. 030-
733814.

De Dr. Saal van Zwanenbergstichting, die
tot doel heeft het wetenschappelijlc onder-
zoek te bevorderen dat gericht is op de
vervaardiging van nieuwe geneesmiddelen
of daartoe rechtstreeks of indirect bijdraagt,
kent, bescheiden, subsidies toe aan Neder-
landse wetenschappelijke onderzoekers
voor farmacotherapeutisch onderzoek bij
mens of dier in binnen- of buitenlandse
onderzoekinstituten alsmede voor de orga-
nisatie van Nederlandse congressen enz. met
een farmacotherapeutische doelstelling. Een
brochure over de Dr. Saai van Zwanen-
bergstichting kan worden verkregen bij de
secretaris. Aanvragen voor subsidies dienen
te worden gericht aan de voorzitter van de
jury: prof dr. J. Th. F. Boeles, Nassaulaan
54, 3743 CD Baarn.
Dr. P. A. van Keep.
secretaris,

De Ministerraad heeft op 25 maart j.1.
ingestemd met het voorstel van minister ir.
G. Braks (Landbouw en Visserij) om amb-
tenaren van onder meerde Rijksdienst voor
Vee en Vlees de bevoegdheid te geven om
op veehouderijbedrijven levend vee te con-
troleren op verboden stoffen.
Het betreft een controle op de naleving van
de wetgeving op het gebruik van hormonen
en andere stoffen, die terecht kunnen komen
in vlees en gevaar kunnen opleveren voor dc
menselijke gezondheid. De controle bestaat
uit het nemen van monsters van lichaams-
vloeistoffen en uitscheidingsprodukten van
levend vee. Veehouders op wiens bedrijf
gecontroleerd wordt, zijn verplicht hieraan
medewerking te verlenen.
Het voorstel zal voor advies naar de Raad
van State worden gezonden.
(Persbericht Ministerie van Landbouw en
Visserij)

De cursus Dieren EHBO- en Verzorging die
na de oorlog is gestart door de Nederlandse
Vereniging Tot Bescherming Van Dieren
begint steeds bekender te worden.
Vroeger werden dergelijke cursussen
meestal samengesteld door dierenartsen, die
dit naar eigen inzicht deden. De heer Drost
trad op als secretaris van deze groep en prof.
dr. G. H. B. Tennissen en drs. G. H. J. P.
Gouda Quint en de heer S. Zwart moeten
worden genoemd als eerste examinatoren
die namens de Dierenbescherming optra-
den.

Naarmate het aantal cursussen toenam,
nam ook de behoefte aan standaardisering
en uniformiteit toe. Daarom besloot de
Nederlandse Vereniging tot Bescherming
van Dieren een werkgroep samen te stellen
van dierenartsen die veel ervaring met bo-
vengenoemde cursus hadden opgedaan.
Er zijn richtlijnen opgesteld en er is een
cursusboek geschreven. Ook zijn er meer-
dere examinatoren aangesteld.
Voor dierenartsen die overwegen een cursus
te geven, volgen hier de richtlijnen zoals die
door de Nederlandse Vereniging tot Be-
scherming van Dieren zijn samengesteld.

De cursus wordt georganiseerd door een afdeling
van een onder auspiciën van de Nederlandse
Vereniging tot Bescherming van Dieren. Aanmel-
ding met opgave van data van de te houden lessen
dient een maand van te voren bij het Landelijk
Bureau van de Dierenbescherming bekend te zijn.

De cursus wordt gegeven door een door een
afdeling aangezochte dierenarts, die levens de
verantwoordelijkheid voor de cursus op zich
neemt. Natuurlijk kan een dierenarts ook zeifin
contact treden met ecn afdeling.

De cursus bestaat uit 12 theorie- en 4 praktijkles-
sen van 2 uur. De cursist moet minimaal 10
theorie- en 3 praktijklessen bijwonen om examen
te kunnen doen.

De cursus kost ƒ 150,—, inclusief/ 15,— cursus-
boek en ƒ35,— kosten voor het examen. Beide
af te dragen aan het Landelijk Bureau van de
Dieren Bescherming.

Ten behoeve van de cursus zullen een diaserie en
een videoband worden vervaardigd.

Het honorarium van de docent-dierenarts is vast-
gesteld op een minimum bedrag van ƒ75,— per
cursusavond. Dit na overleg met de Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde,

Behoefte aan onpartijdige deskundigheid
met betrekking tot alle röntgenaangelegen-
heden heeft ertoe geleid, dat het Medisch
Röntgen Instituut is opgericht.
Dit instituut houdt zich uitsluitend bezig
met consultancy en advisering op het gebied
van de medische röntgenapparatuur en
beeldverwerking. Om dit te kunnen verwe-
zenlijken is een uitgekiend kwaliteitscontro-
leprogramma samengesteld, waarbij door
middel van \'non-invasieve\' metingen in de
stralingsbundel alle relevante factoren wor-
den gemeten. Deze gegevens worden per
computer verwerkt en in een uitgebreid
rapport vastgelegd, waarbij eventueel aan-
bevelingen tot verbetering worden gedaan.
Een goede kwaliteitscontrole zal leiden tot
belangrijke financiële besparingen, verho-
ging van de kwaliteit èn veiligheid en een
minimalisering van patiëntendoses.
Doelgroepen waarop het Medisch Röntgen
Instituut zich richt zijn: ziekenhuizen, tand-
artspraktijken en veterinaire praktijken.
Het Medisch Röntgen Instituut is gevestigd
te Nieuwegein, Wattbaan 14-16, telefoon
03402-45757, en staat onder directie van de
heer G. J. E. van der Spek jr.

INGEZONDEN
naire Dienst een zelfstandig dienstvak,
waarvan uitsluitend officieren deel uitmaak-
ten.

De Naam- en Ranglijst der Officieren van
1939 vermeldt een totaal van 18 beroeps-en
142 reserve-officieren, verdeeld over vier
rangen:

Daarnaast waren er Aspirant-Paardenart-
sen in de rang van korporaal of sergeant.
Het dagelijkse grijze tenue der paardenart-
sen had de gouden esculaap en de blauwe
uitmonsteringsbies gelijk met de artsen,
maar waar de arts op de kraag zilveren
sterren droeg, had de veterinair bronzen of
gouden sterren.

In het zwarte ceremoniële tenue was het
verschil veel opvallender. De gehele uit-
monstering der paardenarts was zilverkleu-
rig: de knopen, de kraag der hoofdofficie-
ren, de biezen van de kepi en de
schouderkwasten. Zeer opvallend was ver-
der de rode esculaap op de kraag der
aspirant-paardenartsen. Tot in de Eerste
Wereldoorlog werd de \'giberne-trousse\' ge-
dragen: een zwartleren bandelier met tasje,
waarin enkele kleine medische instrumen-
ten. Tas en bandelier waren voorzien van
een zilveren esculaap.
Ondergetekende verzamelt sinds een 15-tal
jaren de uniformen van de Nederlandse
Landmacht uit de periode I880-I940. Op
een gegeven moment begon zich binnen de
collectie een interessante verzameling Mili-
taire Veterinaire Dienst af te tekenen, met
als topstuk een ceremonieel tenue jas uit
1912, een uniform dat maar drie a vier jaar
heeft bestaan.

Echter: veel is niet compleet of verkeert in
een minder goede staat. Het besef dat er elk
jaar in de schoonmaaktijd weer uniformen
en uitrustingsstukken in de vuilnis verdwij-
nen, geeft mij de vrijheid om de lezers van
dit tijdschrift te vragen eens op zolder rond
te kijken of de inhoud van dit artikeltje
onder ogen te brengen van oud-collega\'s die
militair paardenarts geweest zijn!
Ik houd mij voor uw berichten warm aan-
bevolen.

De sectie levensmiddelen van de Nederlandse
Vereniging Voor Microbiologie organiseert een
poster/demonstratiedag op dinsdag 7 juni 1988
in het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne te Bilthoven.
Aanvang 10.30 uur; sluiting 15.30 uur.
Onderwerpen o.a.: DNA-hybridisatietechnieken
voor diverse bacteriesoorten; latex-agglutinatie
voor detectie van schimmels; detectie van E. coli
door middel van fluorogene substraten; isolatie
en biotypering van Campylobacter; chemische
conservering van salades; antimicrobiële werking
van lactaat; vergelijking Bioscreen en Malthus;
gasverpakken van visprodukten; ATP-bepaling
bij hygiëneonderzoek; detectie HjOj-vormende
lactobacillen; toepassing referentiematerialen;
detectie Listeria; bacteriologische gesteldheid fi-
let Americain.

Opgave en inlichtingen bij ir. E. de Boer, Rijks
Keuringsdienst van Waren, Postbus 9012, 7200
GN Zutphen; tel. 05750-26644.

Van 12-13 juni 1988 organiseert de Stichting
Kynorama te Tiel een congres voor diegenen die
zich professioneel (als de dierenspeciaalzaakhou-
der, de trimmer en leerling-trimmer maar ook
bijv. de kennelhouder en veterinaire studenten)
met de hond bezig houden.

Verschillende sprekers zullen een voordracht
houden. Zo komt uit de USA de bekende kyno-
loge en schrijfster Shirlee Kalstone die de daar zo
populaire \'creative styling\' zal presenteren. Uit
Engeland komt de dierenpsycholoog Roger Mug-
ford evenals de bekende keurmeester Peter
Young.

Inlichtingen: Stichting Kynorama, Anna Paulow-
nastraat 62, 2518 BH Den Haag, tel. 070-456669.

World Association of Veterinary
Food Hygienists (WAVFH)
Xth (Jubilee) International
Symposium

In cooperation with the Swedish Ministry of
Agriculture, The Government Regional Admin-
istration of Stockholm County, The City of
Stockholm, The Swedish University of Agricul-
tural Sciences, Swedish and international autho-
rities, organisations and scientists.
Co-sponsors; The World Health Organization,
WHO; International Union of Food Scicnce and
Technology, lUoFST.

Agricultural practice and safe food
Animal environment, animal husbandry and
handling, animal health service and control on
the farm; influence on food hygiene, safety and
quality.

Feed and feed additives, water, minerals, drugs,
growth promoting substances, insecticides etc.;
influence on food hygiene, safety and quality.
Advantages and disadvantages. International
harmonisation of risk valuation, control methods
and import control regulations. Progress in resi-
due analyses.

Animal welfare, protection and ethics concerning
food producing animals; influence on food and
on the consumers acceptance of food of animal
origin.

International harmonisation of food research pro-
grammes on hygiene, safety and control of food of
animal origin:

Eoodborne diseases. Current situation in different
countries and international outlook for the fu-
ture.

HACCP approach (Hazard Analysis and Critical
Control Points: the concept at farm level -
abbatoir red meat - abbatoir poultry - food
processing - retail level. Only invited speakers).
Panel discussion: The role of veterinary services
and veterinary public health in consumer protection
and environmental health. Future demands and
challenges.

Satellite symposia: Three separate parallel small
satellite symposia (max 5 hours) will be arranged
on Sunday, 2nd of July, the day before the main
symposium, covering recent developments and
the future of slaughter hygiene and meat inspec-
tion of: 1. red meat; 2. poultry; 3. lish (incl. fish
farming problems).

Exhibitors concerned with anything in the frame-
work of the symposium are welcome:
Feed and animal production, additives and drugs,
laboratory and diagnostic equipment, food pro-
cessing, storage, transport and handling etc.
Exhibitors are advised to ask for more informa-
tion.

A subsidised full day excursion with interesting
visits will be arranged on Wednesday 5th of July.
A full social programme for participants and
accompanying persons will be arranged during

the whole week. Pre- and postsymposium tours
will also be arranged on request.
Simultaneous interpretation into and from En-
glish, German, French and Spanish will be pro-
vided during the main symposium. The satellite
symposia will be held in English only.

Janssen Pharmaceutica B.V., de Nederlandse ves-
tiging van het gelijknamige Belgische bedrijf,
heeft in januari een nieuw ontwikkelings-, infor-
matie- en verkoopcentrum van innoverende ge-
neesmiddelen in gebruik genomen in Tilburg. Het
aantal werknemers zal de komende tijd worden
uitgebreid van 115 naar 150 mensen.

Verdere activiteiten van Janssen Pharmaceutica
Behalve humane en veterinaire farmaceuti,sche
produkten heeft Janssen Pharmaceutica ook
aparte divisies die actief zijn op het gebied van
chemicaliën en de biotechnologie.
Al deze activiteiten vinden vanaf januari 1988
plaats vanuit de Dr. Paul Janssenweg 150 in
Tilburg, in een nieuw pand gelegen langs de A58
Tilburg-Breda.

In april is het nieuwe middel Neocidol® op de
markt gekomen. Het middel is toegelaten als
onder andere schape- en varkensschurft bestrij-
dingsmiddel. Buiten de schurftmijtcn worden ook
andere ectoparasieten, zoals luizen, schapeluis-
vliegen, en teken, effectief bestreden.
Ectoparasieten of huidparasieten veroorzaken
zowel in de schapenhouderij als in de varkenshou-
derij economische schade. Schurftmijtcn zijn bij
schapen en varkens de veroorzakers van veel jeuk.
Dit laatste veroorzaakt onnodige onrust, wat
weer de groei en voederconversie negatief beïn-
vloedt. Bij schapen treedt verder wolverlies op.
Groeiverlies kan oplopen tot 10-15% van de
normale groei.

Neocidol®kan worden gebruikt in spuit- en was-
behandeling bij varkens. Bij schapen is het middel
eveneens in dompelbaden te gebruiken. Buiten de
directe behandeling van de dieren is Neocidol®
ook zeer geschikt om de stal en eventuele werk-
tuigen tegen schurftmijtcn te behandelen. Dit
laatste is voor een goede schurftbestrijding abso-
luut noodzakelijk. Het middel is zeker bij een
toekomstig verbod van de chemische stof lindaan,
een goed en economisch alternatief voor de
schapen- en varkenshouder.

Neocidol® is een produkt van CIBA-GEIGY en
wordt in Nederland in de handel gebracht door
o.a. Vetin Nederland B.V, Boxtel.

Already established as a leading supplier of in-
feed micronutrients and medications to the U.K.\'s
intensive livestock industry, Peter hand (GB) Ltd.
has for the past ten years also been supplying
micronutrients to fish feed compounders. Now
following three years of product development the
Company has formed a new Aquahealth Division
with a range of in-feed medications designed spe-
cially for fish use.

Peter Hand\'s Aquahealth range already spans
anti-microbials and nutritional anti-stress pro-
ducts designed for a variety of species of fin-fish,
and is currently the only company with a spe-
cially formulated oxolinic acid compound for use
in fish feed called \'Pharmsure Aquinox\', which is
available under a full product licence from veterin-
ary surgeons..

In addition to medications Peter hand has de-
veloped two nutritional products to help alleviate
stress in fish - \'Aquace\' a vitamin booster, and
\'Aquatak\' an essential fatty acid coating - both
products being designed for on-farm use.
Peter Hand\'s Aquahealth Division\'s new pro-
ducts are fully backed by technical support in the
field, and a skilled scientific team based at the
Company\'s modern laboratory complex et Ley-
land. The services offered include advice on aqua-
culture health and nutrition as well as an analy-
tical service to check on feed composition, micro-
nutrient levels and tissue residues.
Further information from Martin Jaffa, Aqua-
health Division, Peter Hand (GB) Ltd., Peter
Hand House, 15-19 Church Road, Stanmore,
Middx. HA7 4AR. Tel.: 01-954-7422. Telex:
922029. Fax: 01-954-1897.

Op verzoek van de Raad voor Veterinaire
Aangelegenheden is het Produktschap voor
Vee en Vlees overgegaan tot instelling van
een stuurgroep Identificatie en Registratie
van Varkens, ondersteund door een techni-
sche, een juridische en een administratief/
organisatorische werkgroep, die een nieuw
integraal I en R systeem zal voorbereiden.
Het PVV zal het secretariaat voeren. De
volgende instanties zullen in de stuurgroep
zitting hebben: de afdeling Varkenshouderij
van het Landbouwschap, de Stichting Ge-
zondheidszorg voor Dieren, het Bedrijf-
schap voor de Handel in Vee, de Centrale
Organisatie van de Vleesgroothandel, het
Ministerie van Landbouw en Visserij (VD
en VZ) en het Ministerie van Welzijn, Volks-
gezondheid en Cultuur (VHI).

BESMETTELIJKE DIERZIEKTEN
Dierziektebulletin nr. 6 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 16 t/m 31 maart vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige
besmettelijke dierziekten in Nederland.

Het aantal positief-bevindingcn dil jaar in Spanje
was per 30 maart opgelopen lol 181 enin Portugal
per identieke datum tot 30.

In de periode van 15 t/m 28 maart meldde
Portugal 24 gevallen van besmettelijke longziekte
bij runderen, wal het totaal op 290 bracht.

4—11 27. Internat. Kongress für Militärmedi-
zin und -pharmazie. Interlaken.

7—8 31. Internat. Fortbildungsveranslaltung
der Tierärzte des Bodenseeraumes, Warth
(Schweiz).

7—8 Regionale Arbeitstagung Süd, DVA-
Fachgruppe Kleintierkrankheiten (Heim-
tierkrankheilen und Ullraschalldiagnostik),
Mannheim.

16—19 Internal. Symposium on Analysis of
anabolizing and doping agents in biosam-
ples, Ghent, Belgium (inl. red. secretariaat).

16—20 European Poultry Fair International
Conference, Stoneleigh, Kenilworth, War-
wickshire, U.K.

18—21 22. Internal. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin, Rheinfelden
(Schweiz).

19 Werkvergadering Pelsdieren (2e), Weten-
schappelijke bijeenkomst, Boxtel (pag. 468).

19 Afd. Noord-Holland KNMvD. Vergadering.
Motel Akersloot, Akersloot, aanvang 20.30
uur.

24—25 4th European Conference on the Pro-
tection of Farm Animals, Brussels, (pag.
391).

25 Kring \'Dierenartsen het Gooi\' vergadering
in café \'De Ouwe Tak\', Blaricum, aanvang
20.30 uur.

30—3juni PAO-D: cursus Embryotransplanta-
tie rund (herhaling). (vervolg zie pag. 536)

Wat bezielt een medewerker van de Facul-
teit Diergeneeskunde om het voorzitterschap
van de Afdeling Utrecht te aanvaarden? De
KNMvD wordt toch algemeen beschouwd
als een organisatie van de vrije beroeps-
beoefenaren? Hoe vaak hoor je niet dat juist
de vrije beroepsbeoefenaren vinden dat een
prakticus afdelingsvoorzitter, bij voorkeur
zelfs voorzitter van de KNMvD behoort te
zijn. Goed, als dat zo mocht zijn, laat die
praktici dan hun eigen boontjes doppen.
Wat bezielt een medewerker van de Facul-
teit Diergeneeskunde om het voorzitterschap
van de Afdeling Utrecht te aanvaarden in de
wetenschap dat van de dierenartsen die ver-
bonden zijn aan de Faculteit, slechts 66%
lid is van de KNMvD en 10% lid van de Af-
deling? Wiens belangen zit hij daar nou te
behartigen?

Voorzitter Kampelmacher toonde zich in een
recent interview in dit tijdschrift bijzonder
verbaasd dat verhoudingsgewijs zo weinig
faculteitsmedewerkers, die zo nauw gelieerd
zijn aan dit beroep, lid zijn van onze organi-
satie. Verbaasd of teleurgesteld?
Prof. Kampelmacher meent de oorzaak van
het zich buiten de beroepsorganisatie plaat-
sen van universiteitsmedewerkers te moeten
zoeken in het feit dat deze mensen denken
dat zij niet meer voor hun duur betaalde
contributie krijgen dan een abonnement op
het Tijdschrift voor Diergeneeslcunde. En
omdat ze dat tijdschrift ook in de biblio-
theek kunnen lezen, worden ze geen lid. En
dat terwijl \'die KNMvD wel degelijk meer te
bieden heeft dan een tijdschrift, daar kan ik
een boek over vol schrijven\', aldus een
onthutste Kampelmacher. Ik zie met belang-
stelling dat boek tegemoet.
Het doel van de KNMvD is het bevorderen
van de diergeneeskundige wetenschap en
kennis en het bevorderen van de maatschap-
pelijke belangen van de dierenartsen. In ma-
teriële en financiële zin kan de KNMvD voor
de faculteitsmedewerkers niets betekenen:
wat dat aangaat is het Tijdschrift voor Dier-
geneeskunde vrijwel het enige tastbare wat
ze voor hun contributie terugkrijgen. Dit in
tegenstelling tot de vrije beroepsbeoefenaren
die wel veel belang hebben bij een goed ge-
organiseerde behartiging van hun maat-
schappelijke belangen.

De voornaamste taken van de faculteitsme-
dewerkers zijn onderwijs, wetenschappelijk
onderzoek en maatschappelijke dienstverle-
ning. met name de patiëntenzorg. Van hen
wordt verlangd dat ze in het belang van de
kwaliteit van de diergeneeskunde hun werk
zo zuiver en objectief mogelijk doen. vooral
ook omdat zij de laatste jaren in toene-
mende mate worden beoordeeld op hun we-
tenschappelijke mérites (voorwaardelijke fi-
nanciering van het wetenschappelijk onder-
zoek). Werken ze daardoor niet loyaal mee
aan een andere doelstelling van de KNMvD:
\'Het bevorderen van de diergeneeskundige
wetenschap en kennis?\' Zolang die loyaliteit
aanwezig is lig ik er niet zo wakker van dat
een derde van de faculteitsdierenartsen geen
lid van de KNMvD is.
Het is dus volstrekt legitiem dat weten-
schappers zich zo sterk richten op de weten-
schapsbeoefening. Het gevaar dreigt echter
dat zij verstrikt raken in hun eigen subcul-
tuur. waardoor verwijdering kan ontstaan
tot andere vormen van veterinaire beroeps-
uitoefening. die overigens ook hun eigen
subcultuur kennen. Versplintering is het
laatste waar onze relatief kleine beroeps-
groep op zit te wachten. Er komen al genoeg
problemen op ons af. Wat is mooier een con-
tactplaats te vinden waar al die verschil-
lende beroepsbeoefenaars hun kleine en
grote problemen met elkaar kunnen be.spre-
ken: de Afdeling is daar bij uitstek geschikt
voor. Loyaliteit wordt omgezet in solidari-
teit. Toch blij dat ik als faculteitsmedewer-
ker het voorzitterschap van de Afdeling
Utrecht heb aanvaard. Utrechtse collegae,
ik hoop u alten te mogen begroeten!

Uitvoering van entingen in de
(pluini-)veehouderij
voering van de enting op geen enkele wijze
verslapt.

Onlangs heeft het Hoofdbestuur het onder-
staande persbericht aan dc landbouwpers ter
publikatie toegestuurd.

Met betrekking tot Taakgroep Onderzoek
Gezelschapsdieren deelt het Hoofdbestuur
mede, dat drs. Th. R. F. Ottenschot na-
mens de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde in deze
Taakgroep zitting zal nemen.

In verband met regelmatig terugkomende
vragen over de uitvoering van entingen in
de (pluim-)veehouderij wil het Hoofdbe-
stuur van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde nog
eens nadrukkelijk wijzen op de desbetref-
fende uitvoeringsbepalingen van de nieuwe
Diergeneesmiddelenwet. Deze bepalingen
houden in dat entstoffen — behoudens en-
kele uitzonderingen — niet door de prakti-
zerende dierenarts mogen worden afgege-
ven. De dierenarts moet de entingen dus
zelf uitvoeren. Dit laatste is trouwens ook
reeds jaren voorgeschreven krachtens de
Wet op de Uitoefening van de Diergenees-
kunst.

— de enting van bedrijfsmatig gehouden
pelsdieren en vissen, een en ander voor zo-
ver de formele wettelijke ontheffing daar-
voor is verleend;

— de enting van bedrijfsmatig gehouden
pluimvee, ook weer voor zover de formele
wettelijke ontheffing daarvoor is verleend,
hetgeen onder andere inhoudt dat de
pluimveehouder geregistreerd moet zijn als
deelnemer aan het Reglement Pluimveege-
zondheidszorg van de Stichting Gezond-
heidszorg voor Dieren en hij zich aan de
daarbij gestelde voorschriften houdt.

De regeling houdt dus in dat bijv. alle en-
tingen bij varkens, schapen, runderen (in-
clusief de hierbij wel eens vergeten long-
wormenting) door de dierenarts moeten
worden uitgevoerd.

Alhoewel de indruk bestaat dat over het
algemeen de wettelijke bepalingen goed
worden nageleefd, wil het Hoofdbestuur
indringend stellen dat zowel de belangen
van een goede gezondheidszorg als de ex-
port- en volksgezondheidsbelangen, verei-
sen dat de aandacht voor een correcte uit-

Het bureau van de KNMvD zal ge-
sloten zijn op donderdag 5 mei en
donderdag 12 mei 1988.

Op 28 oktober 1987 overleed na een korte
ziekte, collega Cornelis Albertus Stolte uit
Olst.

Hij werd aldaar geboren op 4 oktober 1923
in het gezin van een rijksambtenaar.
Na de lagere school ging Kees naar de Mulo
en daarna naar de Rijks-HBS te Deventer
waar hij in de oorlogsjaren meermalen in
aanvaring kwam met NSB-sympathisanten.
Onder andere hierdoor was een schoolexa-
men er niet bij en kreeg hij zijn diploma ten-
slotte middels een staatsexamen. De school-
opleiding is mede vertraagd geweest door
tewerkstelling in Duitsland, waar hij in
Westfalen met onder andere krijgsgevange-
nen uit vele landen moest werken op boeren-
bedrijven waar Traktorfahren en melkrijden
zijn voorkeur hadden.
Na de oorlog wilde Kees diergeneeskunde
gaan studeren. Dit vond plaats van 1946-
1955 te Utrecht, waar hij als lid van Unitas
een goed studentenleven leidde.
Na zijn studie volgde onder meer een onge-
veer twee jaar durende permanente waarne-
ming in Den Ham, bij collega Hartgers, ge-
volgd door assistentschappen in de
praktijken van de collegae wijten B. de Vlas
en H, A. van den Berg te Zwolle, die beiden
rond 1957/1958 hun praktijken verwisselden
voor ambtelijke functies. De opvolgers wer-
den de collegae Stolte naast Toussaint Ra-
ven met P. V. d. Lende.

In Zwolle bestond reeds vele jaren een goede
weekend- en vacantieregeling, waarbij ook
dikwijls gebruik gemaakt werd van assisten-
ten die vaak in gemeenschappelijke dienst
stonden. Voor de sociaal voelende gezellig-
heidsmens Kees Stolte een goede basis om
te werken, waarbij èn boeren èn samenwer-
kende dierenartsen hem gekend hebben als
een hardwerkende, loyale, kundige man:
zeer betrouwbaar, veel gevoel voor humor,
altijd klaar voor een ander en last but not
least altijd te vinden voor een gezellig sa-
menzijn of een uitje.

Bij de praktijkuitoefening werden goede re-
laties onderhouden naast de deur met de Ge-
zondheidsdienst, het Openbaar Slachthuis
en ambtelijk ook met de Veemarkt. Alle-

maal ontmoetingspunten voor Kees, die bij
de Gezondheidsdienst het belangrijkste con-
tact voor zijn leven kreeg met Joke Schot-
kamp, die vanaf 12 december 1959 zijn
vaste levensgezellin zou blijven. Zij kregen
één zoon. Arend, die nu in Tilburg studeert.
Voor de kring van bekenden was zijn prak-
tijk doen schilderachtig. De verhalen hier-
over hadden geen einde. Zijn gelijkmatig hu-
meur, zijn ajkeer van conflicten maakten
dat hij gewaardeerd was bij de veehouders,
al schoot zijn gezag wel eens te kort door
zijn benadering van \'ouwe jongens krente-
brood\'.

Vanuit zijn sociale affiniteit met het beroep
was collega Stolte een toegewijd lid van de
maatschappij en de Afdeling Overijssel,
waarin hij gewaardeerd werd.
Wegens fysiek zwaar wegende factoren,
waar onder de gevolgen van brucellose, was
het beter dat omgezien werd naar een gelijk-
matiger werkkring. Die werd gevonden in de
directie van de Vleeskeuringsdienst Olst-
Wijhe.

Met ingang van 4 september 1961 volgde hij
collega A. Zwaagstra op als Hoofd van
Dienst. Vanaf 1968 na de toevoeging van
Raalte, bestemd de dienst in publiekrechte-
lijke vorm onder de naam van het \'Rechts-
persoonlijkheid bezittend lichaam Vleeskeu-
ringsdienst Salland\', één van de grootste van
Nederland. Onder de taak van de directeur
viel tevens de destructie-voorcentralisatie-
dienst. Daarnaast werd een aantal jaren les
gegeven in het slagersvakonderwijs.
Met enthousiasme en grote inzet wijdde hij
zich aan zijn nieuwe taak. Hij trachtte daar-
bij vanuit zijn gemoedelijke, wat paternalis-
tische levenshouding en gevoel voor humor

een harmoniemodel te realiseren. Als mens
van een bepaalde orde was hij voor zichzelf
een perfectionist, wat duidelijk in verslagen,
nota\'s en dergelijke activdeiten van zijn
hand bleek.

Wegens zijn uitgebreide kennis van de vlees-
keuring was collega Stolte zowel regionaal
als landelijk bekend. Mede door zijn zin
voor gezelligheid en een Bourgondische in-
stelling, gelardeerd met een vleugje studenti-
koze romantiek gaf Kees een bepaalde sfeer
in zijn omgeving. In een opgewekte, onge-
kunstelde vriendschap kende hij dag noch
uur.

Vele jaren was hij secretaris van de Kring
Keuringsdierenartsen in Overijssel en buiten
het beroep actief lid van de Rotaryclub
Raalte, waarvan htj een voorzittersjaar voor
zijn rekening nam.

In de steeds complexer wordende omstan-
digheden binnen en om de Dienst trachtte hij
zo goed mogelijk relativerend te werk te
gaan. Dit werd niet altijd geaccepteerd en
conjlicten bleven niet uit. In de beheersing
daarvan hoopte hij iedere keer weer op ge-
moedelijke, soms simplistische wijze de

Tien landen waren vertegenwoordigd. Ier-
land en Griekenland hadden niets van zich
laten horen.

Uitvoerig is gesproken over de richtlijn
van de Commissie aangaande de keurlo-
nen (tarifs pivots). Het zijn minimumtarie-
ven. De lidstaten mogen ervan afwijken,
indien zij de afwijkingen kunnen recht-
vaardigen. Engeland is het enige land in de
EEG waar de huidge keurlonen lager zijn
dan de als compromis tot stand gekomen
EEG-keurlonen (tarifs pivots). Er is voor-
zien in een overgangsregeling om de tijd te

moeilijkheden te behandelen, waarbij het
\'geef elkaar de hand en laten we weer aan
het werk gaan\', één van zijn verwachtings-
volle items was.

De laatste jaren, na veel teleurstellingen in
zijn functie-uitoefening, kwam er een be-
paalde stille onzekerheid om Kees heen en
trok hij zich wat terug. In de contacten met
vrienden en bekenden leefde hij sterk in het
verleden: dat kon hem geen kwaad meer
doen.

Op 19 maart 1981 kwam zijn ziekmelding
en in oktober is collega Stolte met ver-
vroegd pensioen gegaan. Hij verbleef daarna
het liefste thuis waar zijn zetel nu voorgoed
leeg is.

Op zaterdag 31 oktober 1987 werd onder
zeer grote belangstelling afscheid genomen
van Kees Stolte in het crematorium van
Zwolle, waarbij zijn Rotary-vriend pastoor
H. J, W. Thielen hem op klare wijze uit-
beeldde als een mens in wie geen bedrog
werd gevonden. Treffend was, dat de baar
was bedekt met de studentenbaret van Kees.
Deventer TOM VAN DOORN.

hebben zich aan te passen aan het niveau
in de noordelijkere lidstaten. Portugal en
Griekenland zullen daar gebruik van ma-
ken, Spanje niet.

Een veterinair medewerker van de Euro-
pese Commissie heeft uitgebreid uiteenge-
zet wat er nog gedaan moet worden op het
gebied van EEG-regelgeving voordat in
1992 het voorgenomen vrije verkeer van
personen en goederen gaat plaatsvinden.
Het is de bedoeling dat de certificering
wordt afgeschaft. Dan zal echter wel het
keuren van \'export\'dieren en voedingsmid-
delen die naar EEG-lidstaten gaan, ge-
harmoniseerd en op hetzelfde niveau moe-
ten zijn gebracht. Het aanbrengen van een
goedkeuringsmerk dat voor de consument
in de lidstaten leesbaar en begrijpelijk is,
vormt nog een groot probleem en vereist
nog veel denkwerk.

Een sluitende identificatie van landbouw-
huisdieren is nog meer noodzakelijk indien
begeleidende \'export\'-gezondheidscertifica-
ten zullen verdwijnen. De keuring zal bij
de bron moeten geschieden. Invoerkeuring
bij of na \'grens\'overschrijding binnen de
EEG zal verdwijnen. Alleen steekproefsge-
wijze controle zal kunnen plaatsvinden.
Invoerkeuring van dieren en produkten uit
derde landen zal vooralsnog blijven be-
staan. Eén en ander zal duidelijke gevol-
gen hebben voor de werkwijze en de taken
van de medewerkers van de Rijksdienst
voor de keuring van vee en vlees (de
RVV).

De Deense vertegenwoordiger gaf aan de
hand van een uitgereikt organisatie-over-
zicht uitleg over de beleidsmakende en uit-
voerende structuren in Denemarken aan-
gaande de zorg voor het milieu. De
dierenarts heeft in de Deense opzet een
duidelijke plaats.

Ook een van de Duitse vertegenwoordigers
maakte melding van zijn functioneren als
volambtelijk dierenarts in de organisatie
op het gebied van milieubeheer.

Over biotechnologie is oriënterend gespro-
ken. Van Duitse zijde bestond veel weer-
stand tegen de biotechnologische fabricage
van produktieverhogende stoffen zoals
bovine somatotropine. Voor de fabricage
dient een verzoek bij de EEG te worden
ingediend. De EEG wil de gevolgen gedu-
rende twee jaar nagaan.

Aan deze proef nemen 50 praktijken en de
Gezondheidsdiensten van Overijssel. Gel-
derland, N-Brabant en W-Nederland deel.
Deelnemende praktijken beschikken over
een computer en een modem, of konden
dit laatste voor een gereduceerde prijs aan-
schaffen.

Doel van de proefis het toetsen van de
mogelijkheid voor de Gezondheidsdienst
om op electronische wijze de uitslagen en
berichten van en naar de praktijken te ver-
zenden.

De uitslagen worden meerdere malen per
dag via de telefoon uit de GD-computer
doorgegeven aan de P.T.T.-MEMOCOM-
computer en komen terecht in de mailbox
van een praktijk.

Een praktijk kan via de telefoon gedu-
rende 24 uur per dag contact maken met
de eigen mailbox en de berichten binnen-
halen.

In de toekomst zal het vullen en ledigen
van de mailbox automatisch door de com-
puter verzorgd worden en de berichten en
uitslagen zullen per veehouder en/of dier
opgeslagen en geanalyseerd kunnen wor-
den. Dit maakt dan deel uit van het Prak-
tijk Informatie Systeem\'.
Mailboxen kunnen ook voor onderling be-
richten verkeer tussen de praktijken (ver-
gaderingen enz.) en het verzenden van
computerprogrammatuuraanpassingen ge-
bruikt worden.

De proef duurt een halfjaar en na afioop
zal bezien worden in hoeverre het P.T.T.-
MEMOCOM-systeem geschikt is voor het
totale landelijke berichtenverkeer van de
Gezondheidsdiensten.

— overleg tussen verschillende betrokke-
nen (praktici, GD, veterinaire automati-
serings firma\'s^ en P.T.T.);

— \'helpdesk\' functie voor praktici (tele-
fonische hulp bij vragen en problemen);

— Praktijk Informatie Systeem, dat aan-
geeft hoe binnenkomende informatie het
best kan worden opgeslagen.

Voor het lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Broeze, J.; 1987; 7481 VC Haaksbergen, Korenmolenweg 15.
Lübbe, J. C. van der; 1985; 2573 EV VGravenhage, Terletstraat 11.
Miltenburg, Mevr. G. A. J.; 1988; 3583 ZE Utrecht, Antoniushof 139.
Theunissen, G. T. J. M.; 1987; 1072 RE Amsterdam, L. Ansinghstraat 59.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Aaken, C. G. J. M. van; 1987; 5855 BX Well (L.), \'t Zand 12.
Evers, M. A. M.; 1987; 7615 NA Harbrinkhoek, Almeloseweg 173.
Grinwis, G. C. M.; 1987; 3571 EJ Utrecht, A. Thaerlaan 81.
Hooft, Mevr. K. E. van het; 1984; Esteli (Nicaragua), Apartado Postal 69.
Hrouda, Mevr. N. T.; 1988; 3512 LX Utrecht, Nieuwegracht 98.
Kentgens, Mevr. M. E.; 1986; 3572 TV Utrecht, Grasstraat 19.
Prüst. E. B. J. M.; 1988; 3512 AK Utrecht, Voorstraat 61.
Roskam, R.; 1987; 4365 SC Meliskerke, Kelderweg 1.
Schaik, H. C. van; 1987; 8091 CN Wezep, Zuiderzeestraatweg 501.
Toorenburg, Mevr. J.; 1971; 2341 TP Oegstgeest, Prinses Irenelaan 15.
Tulder, G. van; 1987; 5403 EM Uden, Landschrijversveld 6-02.
Verheul, H. J. C.; Gent-1987; 6997 AZ Hoog- Keppel; De Waay 4.
Wolters, H. B. M. M.; 1979; 1902 BP Castricum, De Loet 182.
Zander, M. M. van der; Gent-1987; 6881 AT Velp, Alteveerselaan 31.

J. G. J. Wulffraat te Eethen
G. B. de voogd te Wassenaar
M. P. tL Dijksterhuis te Twijzel

Mevr. J. H. C. Brooymans-Schallenberg te "s-Gravenhage
L. Zegers te Bloemendaal
G. Jensma te Balk
E. van Oostveen te Warmenhuizen
J. R. van der Lee te Losser
K. van Horssen te H.eerde
W. E. H. van Herten te Maasbracht
Mevr. T. van Kekem-Pauw te Bruchköbel (Duitsland)
Mevr. M. J. v. d. Wal-Zoon te De Wijk
S. de Haan te Dalfsen

Aaken. C. G. ./. M. van: 1987; 5855 BX Well
(L.), \'t Zand 12; tel. 04783-2514 (privé),
08854-3000 (prakt.); p., gea,ss. met A. A.
Hesen, M. H. J. Kerstens, F. P. G. Schwe-
ring en Th. A. M. Witjes (toevoegen als lid).
*Bariels, C. ,/. M.: 1988; 3514 AG Utrecht,
Weerdsingel OZ 66 bis; d.

209 Bers. J. van: 1966; 5993 RA Maasbree, Oude
Heldenseweg 14; tel. 04765-1549; p.

215 Brand!. D. ./..- 1981; 2231 SV Rijnsburg,
Homanstraat 1; tel. 01718-28009 (privé),
071-156161 (prakt.); p., geass. met R. J. W.
Duyn.

218 "Bussel. Mevr. A. L. J. E. van: 1984; 5491
TC St. Oedenrode, Pijnhorstweg 3; tel.
04138-72974 (privé), 72650 (prakt.); p., ass.
bij J. T. J. ten Hove, W. H. M. van lersel,
G. J. Toxopeus, J. C. Valk en P D. Ver-
hulst.

221 Derk.sen. .1. M. W.: 1931; 6571 BE Berg en
Dal, Oude Kleefsebaan 77; tel. 08895-
43065; r.d.; oud-h. vl.k.dnst.

224 "üorlanl. f. M.: 1988; 3581 PE Utrecht,
Parkstraat 47; tel. 030-315076; wtid. d.

225 Duyn. R. J. W.: 1979; 2343 GX Oegstgeest,
Pres. Kennedylaan 260; tel. 071-173266; p.,
geass. met D. J. Brandt.

327 *Evers. F J. H. M.: 1986; 4230 Wesel-Bislich
(West-Duitsland), Vissel 10; tel. 02859-408
(privé), 201 (prakt.); p., geass. met B.
Bakker.

229 Evers, M. A. M.: 1987; 7615 NA Harbrink-
hoek, Almeloseweg 173; tel. 05490-61252;
wnd. d. (toevoegen als lid).

235 Grinwis. G. C M.: 1987; 3571 EJ Utrecht,
A. Thaerlaan 81; tel. 030-717916; d. in mil.
dnst. (toevoegen als lid).

328 Haalslra. R. T.; 1957; 7054 AX Westendorp,
p/a Veldkamp 37; doc. Bedrijfsdierge-
neesk. Univ. Maputo (Mozambique).

328 Halsema. W. B.; 1987; BN4 3GG Steyning,
West Sussex (Engeland), 2A Highstreet; tel.
09-44903-816424 (privé), 816428 (prakt.);
p., ass. bij Crossway\'s Vet. Group.

328 Hooft. Mevr. K. E. van hel: 1984; Esteli
(Nicaragua), Apartado Postal 69, posta-
dres: Dr. \'s Jacoblaan 63, 3707 VH Zeist;
tel. 03404-13090; d. St. Ned. Vrijwilligers.

247 Hrouda. Mevr. N. r.; 1988; 3512 LX Utrecht,
Nieuwegracht 98; tel. 030-310008; wnd. d.

329 Jonker. J. S.: 1987; LN 3 6HT Swinhope,
Binbrook, Lincolnshire (Engeland), \'Swin-
hope Hall\'; tel. 047283-714 (privé), 0507-
602994 (prakt.); p., ass. bij Jeffrey en Plen-
derleith.

255 Kenlgens. Mevr. M. E: 1986; 3572 TV
Utrecht, Grasstraat 19; tel. 030-731853;
wnd. d. (toevoegen als lid).

257 Knols F R C. M.: 1973; 5403 PG Uden,
Krijten 47; tel. 04132-66011; p., kl. huisd.

260 Kremer. fK//.,■ 1952; 5802 AR Venray, Mgr.
Nolensstraat 12; tel. 04780-81000; p. geass.
met G. W. Gelling en W. G. A. M. Loonen;
Ridder in de orde van St. Sylvester.

260 Lipzig. J. H. H. van: 1955; 6093 BR Heyt-
huysen, Prins Bisschoplaan 1; tel. 04749-
2150 (privé), 1441 (bur.); dir. G.v.D. prov.
Limburg.

269 *Meidam. M. J. C.: 1988; 3531 GT Utrecht,
A. Tasmanstraat 53; tel. 030-949062; wnd.
d.

270 Menkveld A.: 1975; 3231 CL Brielle, Maar-
land ZZ93; tel. 01810-13203 (privé), 12004
(prakt.); p.. geass. met B. van der Linden.

273 Muller. R.: 1957; 1251 XK Laren (N.H.).
Heideveldweg 19; tel. 02153-11988 (privé).
035-17620 (prakt.); p., kl. huisd., geass. met
C. A. A. M. Mol; k.d.

275 Nijland. G. J.: 1949; 3134 CE Vlaardingen.
Emmaplein 14; tel. 010-4352693; r.d.

286 Rodewijk. J. C. M.: 1979; 7391 SW Twello,
Offenbachstraat 63; tel. 05712-75641
(privé), 05488-1585 (bur.); h. E.T. afd. K.1.
Oost.

288 *Roozen. Mevr. J. M. J. C; 1988; 3981 ZL
Bunnik, VIetweide 20; tel. 03405-67621
(privé), 077-16231 (prakt.); p., ass. bij R
Stassen en Mevr. H. G. M. Stassen-Pou-
wels.

288 Roskam. R.: 1987; 4365 SC Meliskerke,
Kelderweg l;tel.01 189-1781; d. (toevoegen
als lid).

290 Schaik. H. C. van; 1987; 8091 CN Wezep,
Zuiderzeestraatweg 501; tel. 05207-2848
(privé), 1666 (prakt.); p., ass. bij M. Dijk-
stra (toevoegen als lid).

291 "Schneider. A. S.: 1955; 3628 AD Kocken-
gen, Heicop 20; tel. 03464-1301; r.d.

296 *Schnijders. J. G.: 1986; 4003 VA Tiel,
Buitenlust 3; tel. 03440-15713 (privé), 12976
(prakt.); p., ass. bij A. L. Blok, H. M.
Jansen, J. S. Kalisvaart en U. van West-
rhenen.

296 Sollie. K.: 1986; 6562 ZV Groesbeek,
Mooksestraat 32; tel. 08891-76485 (privé),
72900 (prakt.); p., ass. bij D. B. Blaauboer,
G. Maris en C. D. B. Sijpkens.

302 Tesink. Dr../.; 1947; U-1954; 4461 LT Goes,
Van Dusseldorpstraat 7; tel. 01100-20484;
dir. Raadgevend Bureau \'Milvetox\' (milieu-
hygiéne en veterinaire toxicologie).

302 "Thielen. E. M. T. M.: 1988; 3584 HL
Utrecht, A. van Dalsumlaan 503; tel. 030-
517808; wnd.d.

304 Toorenburg, Mevr. ./.; 1971; 2341 TP Oegst-
geest, Prinses Irenelaan 15; tel. 071-174675;
d. (toevoegen als lid).

304 Tulder. G. van: 1987; 5403 EM Uden,
Landschrijversveld 6-02; tel. 04132-50527
(privé), 08855-87600 (bur.); d. Intervet Int.
B.V. (toevoegen als lid).

332 Verheul H. J. C.: Gent-1987; 9000 Gent
6997 AZ Hoog-Keppel, De Waay 4; wnd.
d. (toevoegen als lid).

311 "Vogel Dr. F: 1952; U-1973; 3723 HB
Bilthoven, Soestdijkseweg 353; tel. 030-
783890; r.d.

320 Wolters. H. B. M. M.: 1979; 1902 BP Castri-
cum. De Loet 182; tel. 02518-54345; p., kl.
huisd.; best. lid MOVIR D.T.O. (toevoegen
als lid).

321 Zander, M. M. van der: Gent-1987; 6881 AT
Velp, Alteveerselaan 31; tel. 085-641561; d.
(toevoegen als lid).

Herhaling vleestechnologie {f 1.170,—)
Tweede deel; 3 en 4 mei 1988 (88/07)
De cursus zal wegens een grote belangstelling
op nog nader te bepalen data worden herhaald.

10 juni 1988 Gez.dieren/Wageningen (88/53)
23 sept. 1988 Paard/Emmeloord (88/54)
7 okt. 1988 Gez. dieren/Wageningen(88/55)

Herhaling verbanden en spalken (f 385,—)
13 juni 1988 (88/40)
25 november 1988 (88/47)

Week 3: 14 t/m 18 november 1988 (88/43)
Voor meer informatie over de Zeister Dagen
1988: zie onderstaande tekst.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
voorjaar 1988.

Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon; 030-517374, bij geen gehoor; 030-
510111.

Het jaar 1988 is alweer zover gevorderd dat het
programma voor de PAO-Zeist tijd genoeg heeft
gehad om uit te kristalliseren. Het heeft de
PAO-Commissie dit jaar heel wat hoofdbrekens
gekost om het programma zodanig samen te
stellen dat het aan onze collegae duidelijk is dat
wij ons dc kritiek, in 1987 over ons uitgestort,
hebben aangetrokken. Het programma is met
name praktisch, eerstelijns, bij de tijd en zoda-
nig actueel dat de geschetste situatie u morgen
zou kunnen overkomen.
Maar de PAO-Zeist is meer! Het is ook boeiend
buiten het officiële programma. Het ontmoeten
van collegae die anders denken en anders prak-
tijk uitoefenen dan uzelf en u kritisch benaderen
— dat is voeding voor het gezond bezighouden
van de geest. Het betekent ook veel lachen, het-
geen ontspannend is. Kortom, een gelegenheid
in het drukke praktijkjaar die u niet voorbij
mag laten gaan.

Wat let u, teken in en beleef een aantal dagen in
Zeist die u met weemoed doen terugdenken aan
uw studietijd.

Vllth International Conference on Trichi-
nellosis (ICT VII), Madrid (pag. 344 1986).

2 Ned. Kampioenschappen Kleiduivenschie-
ten voor dierenartsen, georganiseerd door
Boehringer Ingelheim BV Vet. Medica.

2 MSD AGVET Symposium \'Bedeutung und
Bekämpfung der Weideparasiten des Rin-
des\', Timmendorfer Strand.

2—4 Jahresversammlung der Schweizerischen
Vereinigung für Kleintiermedizin, Basel
(pag. 740, 1987).

6 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Rest. \'De Ruyt\', Capelle a/d IJssel,
20.30 uur. Spreker: proL dr. E. H. Kampel-
macher.

7 Ned. Ver. Microbiologie: Poster- en demon-
stratiedag. RIVM Bilthoven, 10.30 uur (pag.
524).

8 Groep Geneeskd v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering. Rest. Hoog-Bra-
bant, Utrecht, aanvang 20.00 uur.

10 Tagung über \'Schaf und Ziegenkrankheiten\'
der Fachgruppe \'Krankheiten der kleinen
Wilderkäuer\' der DVG, Gießen (inl. redac-
tiesecretariaat).

17 Feest t.g.v. voltooiing verhuizing Fac. d.
Diergeneeskunde naar \'De Uithof, (pag. 387
en 521).

17—19 Internat. Kongreß über angewandte Et-
hologie bei landwirtschaftlichen Nutztieren,
Skara.

18—19 BVDA: Paarde-acupunctuur weekend
in St. Genesius Rode (België). Praktijk en
theorie door dr. Marvin Cain (USA). Inl. dr.
Luc Janssens (België), tel. 03-8274950.

26—1 juli XI Internat. Kongress über Fortp-
flanzung und künstliche Insemination bei
Haustieren, Dublin.

26—30 Ilth International Congres on Animal
Reproduction and AI, Dublin Ireland, (inl.:
red. secretariaat).

27—1 juli VI World Conference on Animal
Production (WAAP Studiedagen), Helsinki
(pag. 164).

1—2 Symposium on canine reproduction,
contraception and artificial insemination,
Dublin, Ireland. (Inl.: redactiesecretariaat).

4_8 Course on \'The applications of epidemio-
logy and economics in animal health sche-
mes\', Reading, UK.

18—20 \'Geflügel-Tagung\', DVG-Fachgruppe,
Deutsche Fachgruppe der WVPA, Wien.

25—29 1st World Congress of W.A.V.M.I.
Microbiology, Immunology, and Animal In-
fectious Diseases, Lyon (inl.: redactiesecre-
tariaat).

13—17 9th International Congress World Vet-
erinary Poultry Association (speciale aan-
dacht voor coccidiosis), Brighton, UK.

24—25 \'Kwaliteiten in de dierlijke produktie\',
3e Zodiac Symposium Wageningen (inl. re-
dactiesecretariaat).

28—1 sept. 17. Kongress der Europäischen
Ver. Veterinär-Anatomen(EVVA), Regens-
burg.

28—2 sept. 4th Congress of the European As-
soc. for Vet. Pharmacology and Toxicology,
Budapest (pag. 740).

30—2 sept. 3rd Congress of the International
Society of Animal Clinical Biochemistry,
Cambridge.

XL Internationaler Kongreß für Fruchtbar-
keit und künstliche Insemination Bei Nutz-

8—II Veterinary Acupuncture 14th Annual
International Congres, Milwaukee, Wiscon-
sir, USA. (pag. 392).

Overgenomen uit The Veterinary Quarterly 1986; 8: 307-17 en 318-28
Otorhinoiaryngology

The external ear in .skin diseases of dogs and cats: a diagnostic challenge: M. A. Wisselink 566

Prohibition of labour or prevention of competition? Some marginal legal notes on the
legality of a contract in restraint of trade agreed upon with a (usually female) veterinary
surgeon married to a veterinarian; J. E. Bosch-Boesjes........550

Papers partly reproduced from The Veterinary Quarterly\' 1986; 8: 307-17 and 318-28 . . 556, 566

Aiivcrtcnlics kunnen /onder opgaaf van redenen door de Redakiie worden geweigerd of ingetrokken.

Niel.s UI uiil tijdschrift mag worden verveelvoudigd cn/of openbaar getriaakl. doormiddel van drük. micro-film otop welke andere wij/c ook./onder

schriftelijke toestemming van de Redaktie.
Published for the Royal Netherlands Veterinary Association by Maninus Nijhoff Publishers (Dordrecht - Boston - LancasterJ.

NANCIEELECONOMISCHE EN ASSURANTIE-ADVISEURS VOOR ARTSEN, DIERENARTSEN, TANDARTSEN EN
POTHEKERS • Vennoten: J. M. Thomas en C. A. Lagarde . 030-784241 . Lassuslaan 105 • Postbus 22 • 3720 AA Bilthoven

EnduracelPDMP
Enduracell®DA2P
Enduracell® DA2PL
Enduracell® 7
Enduracell® Parvo K
Enduracell® CPV

FeloceirRC
Felocell® CVR
Felocell® CVR-C
FelomuneCVR®
Leukocell®
Rabguard-TC®

Drs. M. .1. G. Sclioenm
Drs. Ingrid van der Ga
Proi; dr, W. Misdorp
Prol. dr, A, dc Kruif
Drs, M, Bosman
Drs, M, A, Moons (adv

In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Afdelingen en
Cïroepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij

Voor mcl-dierenarlsen bedraagt de abonnementsprijs
ƒ 245.— per jaar voor het binnenland cn ƒ 285,— per jaar
voor het buitenland. De abonnementsprijs voor dieren-
artsen nicl-leden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor i:)iergcnccskunde wordt vastgesteld door het
Hoofdbestuur. (Een abonnemenl op The Velerinary Quar-
terly bedraagt ƒ 114,— per jaar, exclusief verzendkosten
(/•26,—)en 6% BTW).

BANK Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30,
3500 AA Utrecht, Nr. 55 50 48 861 en Crediet en Effecten-
bank N.V., Postbus 85100, 3508 AC Uirecht, Nr. 69 93 61
443.

Aannijzinscn voor inzenders van kopij voor
hel Tijdschrift voor Diergeneeskunde cn
The Velerinary Quarterly

De Redactie volgi m hel algemeen dc z.g. regels van
Vancouver: \'Uniform requirements lor manuscripts sub-
mitted to biomedical journals\'. (Dezc uitvoerige voor-
schrificn zijn in vertaling bij dc Redactie op aanvraag
verkrijgbaar).

Door het inzenden van kopij verklaart de auteur, dal hij
hei recht van publicatie aan dil lijdschrifi overdraagt; de
auteur verklaari tevens impliciet dal het manuscripi niel
tezelfdertijd aan ccn ander tijdschrift is aangeboden en
dat hij/zij ermee accoord gaat. dat de Redaclic zijn/haar
kopij aan haar advi.scurs voorlegl.
Alle kopij dienl gaaf gclypt in triplo tc worden ingediend.
De kopij dienl voorzien le zijn van cen duidelijke samen-
vailing in hei Nederlandsen het Engels (dc Redactie kan
indien nodig bemiddeling verlenen vooreen Engelse ver-
taling) die niel langer dan 5% van hel artikel mag zijn lol
een maximum van 150 woorden.

Lilcraluurverwijzingcn in de leksl dienen le geschieden
d.m.v. ccn cijferaanduiding.diestriki moet corresponde-
ren met dcliteratuur-opgavcaan heleind van het ariikcl.
(De Rcdaciie gecfi de voorkeur aan een alfabetische
volgorde van dc lileraluuriijst.)

De volgende gegevens dienen le worden vermeld: I)
naam cn voorletters van de auteur(s); 2) liiel van dc
publicatie; 3) naam van hel lijdschrifi. hel jaar van uii-
giflc. jaargang, begin-en eindpagina. Bij boeken dienen
ook plaats cn naam van dc uilgever le worden vermeld.
Als voorbeeld raadplege men een willekeurige aflevering
van dil lijdschrifi.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
en labellen reproduceerbaar, d.w.z. duidelijk getekend
resp. getypt en gaaf ic worden ingediend (in bepaalde
gevallen kan door de Redactie bemiddeling worden ver-
leend), zodat hiervan langs foiograf\'ischc weg reproduc-
ties kunnen worden gemaakt (offsci-procédc); vooris
dienen folo\'s op glanzend wil papier, röntgenfoto\'s op
film of op papier le worden ingediend.
Tabellen cn figuren dienen op afzonderlijke bijlagen le
worden ingediend, compleet met opschriften en voelno-
icn. Bij leners en lekcns in labellen en figuren rekening
houden met verkleining (kolombreedte of zelspiegcl-
breedie).

Benoem nauwkeurig alle gebruikie geneesmiddelen en
chemicaliën; geneesmiddelen bij de algemene — gene-
rieke—naam. (Als de merk naam vermeld moei worden,
dan gebcurl dal door dezc eenmaal le noemen; bijv.
onder \'Materiaal en melhoden\' in de vorm van een voei-
nool).

In hel Engels gestelde artikelen beslcmd voor The Vet-
erinary Quarterly gelieve men door een deskundige op
taal en slijl le lalen nagaan. De Redactie behoudt zich hel
recht voor een in hel Engels ingediend artikel, in overleg
met dcauleur. alsnog door een onafhankelijke door haar
aan le wijzen deskundige op zijn Engelse mérilcs (gram-
matica. woordkeus, etc.) te lalen beoordelen c.q. le laten
corrigeren.

De Redaclic aanvaardl geen aansprakelijkheid voor
schade welke — direcl of indirect — het gevolg mochl
zijn van gebleken onjuistheden in de inhoud van de in dit
tijdschrift opgenomen artikelen waarbij de auieur is ver-
meld of in de inhoud van de in dit lijdschrifi geplaatste
adverlenlies.

Advertenties kunnen zondcropgaaf van redenen doorde
Redactie worden geweigerd of ingetrokken.
Niets uil dil tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt, door middel van druk, micro-film of
op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke toestem-
ming van de Redactie.

Effem - onderdeel van het suksesvolle Marsconcern - veroverde tal van prominente
posities in de dierenvoedingsmarkt.

Er wordt gewerkt vanuit een professionele merkartikelenfilosofie en de reklame-inspan-
ningen staan genoteerd binnen de Nederlandse top-tien. Dit resulteerde in toonaan-
gevende marktaandelen voor merken als: Sheba, Whiskas, Kitekat, Brekkies, Cesar,
PAL, Chappi en Frolic.

Wij zoeken een External Relations ManagerA/eterinarian (m/v) voor onze Financieel
Economische Afdeling ter opvolging van onze huidige dierenarts die gepromoveerd is
naar een Europese funktie.

Binnen ons bedrijf heeft de External Relations Manager een twee-ledige funktie. Ener-
zijds bent u het gezicht van het bedrijf naar buiten toe; u onderhoudt de kontakten met
dierenartsen, universiteit, branche-vestigingen, onderzoekcentra en de pers.
Anderzijds heeft u de verantwoordelijkheid over het kwaliteitsbeheer van onze
produkten samen met de aan u rapporterende Quality Officer. Daarnaast onderhoudt u
kontakten met onze Research and Development afdelingen in onze fabrieken in Frank-
rijk, Engeland, en Duitsland en met ons onderzoekcentrum, het "Waltham Centre for
Pet Nutrition" in Engeland, waar 32 specialisten onderzoek verrichten naar bijvoorbeeld
de voedingswaarde van verschillende grondstoffen, de voedingsbehoefte van kleine
huisdieren en hun stofwisselingsproces.

Het zal duidelijk zijn, dat u binnen de Effem organisatie een \'spil-funktie bekleedt. U
rapporteert rechtstreeks aan de Marketing Manager, lid van het management team.

Wij gaan er in onze profielschets van uit, dat u dierenarts bent en de Engelse en
Nederlandse taal volledig beheerst.

U weet van aanpakken, bent dynamisch en kwaliteitsbewust en u wilt graag in een jong,
suksesvol, commercieel bedrijf werken. U heeft aantoonbare affiniteit met één of
meerdere.gebieden, zoals publiciteit, marketing en external relations. Uw leeftijd ligt bij
voorkeur tussen de 25 en 35 jaar.

Het Effem-salaris is uitstekend en ook de secundaire arbeidsvoorwaarden mogen er
zijn; onder andere een premievrij pensioen, een premievrije ziektekostenverzekering en
een interessant bonussysteem. De funktie biedt een grote mate van zelfstandigheid in
een mens- en diervriendelijke werkorngeving. Doorgroeimogelijkheden zijn inherent
aan het job-rotation systeem, dat Effem hanteert.

Uw schriftelijke sollicitatie (voorzien
van uw pasfoto en curriculum vitae) kunt
u richten aan: Effem B.V.,
Afd. Personeelszaken, Postbus 81,
5460 AB Veghel, t.a.v. de heer
J.D. Nijenhuis.

Door de nieuwste ontwikkelingen in vaccintechnologie
wordt het eindelijk mogelijk Nederland Aujeszky-vrij te
maken.

Vanuit de uiterst immunogene en pathogene NIA-3 stam
werd een zeer potent, levend virusvaccin ontwikkeld: Delsuvac
Aujeszky DM gl-; een Deletie Mutant-vaccin dat gl negatief en
thymidine kinase negatief is, en daardoor zeer veilig voor mest-
varkens, drachtige zeugen en jonge biggen.

Delsuvac Aujeszky DM (gl-), een doorbraak bij de
eradicatie van de Ziekte van Aujeszky.

Aantoonbaar succesvol, reeds jaren grote omzet realiserend in kleine
huisdierenpraktijk in grote stad, is op korte termijn beschikbaar om:

— In een gemengde praktijk het kleine hulsdierendeel te ontwikkellen of verder
uit te bouwen; dan tevens inzetbaar in grote huisdierensector.

Brieven onder nr. 31 /88 aan de redactie van het Tijdschrift voor Diergeneeskunde,
Postbus 14031, 3508 SB Utrecht.

SDU IS de nieuwe naam
van de binnenkort zellstandige
Staatsdrukkehi/uitgeverij.
SDU uitgeverij is gespecialiseerd in
overheidsintormatie en uitgaven van
maatschappelijk en cultureel belang,
waarbij kwaliteit en betrouwbaarheid
voorop slaan.

SDU uitgaven zijn verkrijgbaar
bij de boekhandel en SDU uilgeverij.
Postbus 20014, 2500 EA Den Haag,
teleloon 070 - 789880,

Sinids kort is het strafbaar ongeregistreerde diergenees-
middelen bij dieren toe te passen.

Daarnaast is het verboden ze te bereiden, ze in voorraad te
hebben of ze af te leveren.

Het niet-steroïde, anti-inflammatoire TOLFEDINE munt uit zowel in werkzaamheid als in gebruiksgemak.

Werkzaamheid: • Tolfénamzuur, het werkzame bestanddeel van TOLFEDINE, is een oorspronkelijk
molecuul, met opvallende anti-inflammatoire en analgetische eigenschappen. • TOLFEDINE werkt in
op twee niveau\'s tijdens het vasculaire ontstekingsstadium. • De
aanwezigheid van een lever-dunne darm cyclus geeft zowel een
direkt als een resorptievertragend effekt.

Gebruiksgemak: • TOLFEDINE kan zowel bij de kat als bij de
hond gebruikt worden. • De presentatie is uitstekend aangepast
aan de verschillende gewichten van honden en katten. • De
toediening per injektie I.M. of S.C. kan worden afgewisseld met
een orale toediening.

TOLFEDINE- iniektievloeistof - Samenstelling: Tolfénamzuur: 4 g - Excipiens Q.S R 100 ml. Indil(aties:
Anti inflammatoir bi| de kat en de hond. Dosering en gebruiksaanwijzing: Eén injelitie subcutaan of intra-
musculair van 1 ml/10 kg, deze betiandeling kan zonodig na 48 uur hertiaald worden, of één iniektie
subcutaan of intra musculair van 1 ml/10 kg, waarna de betiandeling oraal voortgezet kan worden.
Verpakking: Flakon van 10 ml, deze bevat 400 mg Tolfénamzuur,

TOLFEDINE- tiond - Deelbare tabletten - Samenstelling: Tolfénamzuur: 60 mg - Excipiens Q,S,R
1 tablet, Indikaties: Anti-inflammatoir bij de hond. Contra indikaties: Gastro duodenaal zweren. Bijwer-
kingen: Voorbijgaande gastro intestinale intolerantie, zonder noodzaak de behandeling te stoppen.
Dosering: 1/2 31 tablet/10 kg per dag oraal, te verdelen over 2 giften, gedurende 3 a 5 dagen. Verpak
king: Doos a 16 tabletten, deze bevat 960 mg Tolfénamzuur.

TOLFEDINE* kat-kleine hond - Tabletten - Samenstelling: Tolfénamzuur 6 mg - Excipiens Q.S.R 1 tablet.
Indikaties: Anti-inflammatoir bi| de kat en de kleine hond, Contra-indikaties: Gastro duodenaal zweren.
Bijwerkingen: Voorbijgaande gastro-intestinale intolerantie, zonder noodzaak de behandeling te
stoppen. Dosering: 1/2 a 1 tablet/kg per dag oraal, te verdelen over 2 gitten, gedurende 3 4 5 dagen.
Verpakking: Doos i 20 tabletten, deze bevat 120 mg Tolfénamzuur,
Diergeneeskundig gebruik. De voorgeschreven dosering met overschrijden.

Een geneesmiddel werkt beter en sneller als de biologische
beschikbaarheid optimaal is. Dat weten dierenartsen.
Apharmo besteedt daarom veel aandacht aan deze
biopharmacie.

De werkzame stoffen vinden hierin hun weg effectief, de kans
op bijverschijnselen vermindert.
Zo kan de dierenarts zuiniger zijn met geneesmiddelen.
En zorgzamer voor het dier.

Aurex-gel: transparante oorgel, vloeit zeer gemakkelijk
in het pi|nlijke oor en heeft toch een hechtend
vermogen voor lange werkzaamheid. Bestrijdt
bacteriën met antibiotica en mijten efficiënt met
5 X minder Lindaan!

Neodexaderm: Speciale hydrofiele emulsie tegen
zowel droge als vochtige huidaandoeningen.

Dipetalonema dracunculoides (Cobbold,
1870) (Nematoda: Onchocerddae) bij een
geïmporteerde hond

SAMENVATTING Dipetalonema dracunculoides werd gevonden in borst- en buikholte van
een geïmporteerde hond.

SUMMARY Dipetalonema dracunculoides wasfoundin the abdominal and thoracic cavities
of an imported dog.

Begin oktober 1986 werd een bastaard reu van ongeveer één jaar oud aangeboden
bij de Kliniek voor Kleine Huisdieren, Faculteit der Diergeneeskunde te Utrecht.
De hond was enige maanden tevoren door Nederlandse toeristen in verwaarloosde
toestand in Griekenland aangetroffen en meegenomen.

De sterk vermagerde hond braakte 5 ä 6 uur na iedere maaltijd voedsel en water.
Bij klinisch onderzoek leek bij buikpalpatie het abdomen opvallend \'leeg\' te zijn,
zodat gedacht werd aan verplaatsing van buikorganen naar de borstholte. Bij
auscultatie van de thorax bleek het hart aan de rechterkant nauwelijks te horen
te zijn. Röntgenologisch onderzoek wees uit, dat er sprake was van een hernia
diaphragmatica rechts.

Bij operatie werden vrij in de thorax zeer vele, enkele centimeters lange, witte
nematoden aangetroffen. Het gehele dunne darm convoluut bevond zich in de
thorax en was livide verkleurd. Aangezien de arteriae jejunales geen pulsatie meer
vertoonden, werd de hond geëuthanaseerd.

Bij sectie werden ook vrij in de buikholte nematoden aangetroffen.
DETERMINATIE VAN DE PARASIET

De gevonden nematoden konden op grond van de localisatie, de sereuze holten,
cn het bij de vrouwtjes aanwezig zijn van kleine lobjes aan de staart, gemakkelijk
gedetermineerd worden als een Dipetalonema-soon.

Van de gevonden nematoden werden negen mannetjes gemeten. De mannetjes zijn
24-32 mm lang; de lengte van het linker spiculum is 0,273-0,414 mm, die van het
rechter 0,141-0,156 mm. De vrouwtjes zijn twee keer zo lang als de mannetjes en
hebben drie kleine lobjes aan de staart. De microfilariën, verzameld uit een
bloedstolsel zijn 0,254-0,276 mm lang en liggen gestrekt; soms hebben zij een
nauwelijks waarneembare knik in de staart.

\' Vaicgroep Infectieziel<ten en Immunologie, Afdeling Veterinaire Helminthologie en Entomologie,

Rijksuniversiteit Utrecht, Postbus 80.165, 3508 TD Utrecht.
2 Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Rijksuniversiteit Utrecht, Postbus 80.154, 3508
TD, Utrecht.

Deze morfologische kenmerken en de localisatie geven aan dat het hier gaat om
D. dracunculoides.

Bij de hond kunnen behalve D. dracunculoides nog twee Dipetalonema spp.
voorkomen. In dit geval hebben wij niet te maken met D. reconditum omdat deze
soort andere afmetingen heeft en vooral in de subcutis voorkomt en evenmin met
D. grassii die ook in het onderhuidse weefsel voorkomt. Voorts zijn de micro-
filariën van de laatste veel langer dan die van D. dracunculoides en worden zij zelden
in het bloed maar vooral in de huid gevonden.

De literatuur (3) vermeldt slechts weinig afmetingen van D. dracunculoides.
Vandaar dat wij enkele aanvullende gegevens vermelden. Die voor de lengte van
de wormen en van de spicula komen goed overeen met hetgeen reeds bekend is.
De lengte van de microfilariën (0,254-0,276 mm) is groter dan de literatuur (3)
vermeldt (0,195-0,230 mm). Dit verschil in maten kan geweten worden aan
verschillende wijzen van bewaren en fixatie (2, 4). Ons materiaal, bloedstolsels
met microfilariën, werd pas geruime tijd na de dood van de hond verzameld en
daarna met formaline gefixeerd. Deze late fixatie heeft er hoogstwaarschijnlijk
voor gezorgd dat de microfdariën weinig of niet geschrompeld zijn en daarom
grotere afmetingen te zien geven dan de literatuur aangeeft.
De geografische verspreiding van D. dracunculoides bestaat vooral uit Afrika, maar
de worm komt ook in veel Aziatische landen voor en wordt gemeld uit de Sovjet
Unie en Portugal. Gezien het voorkomen in Portugal en Noordafrikaanse landen
als Algerije en Tunesië hoeft een infectie bij een hond in Griekenland geen
verwondering te wekken. Maar in tegenstelling tot D. reconditum en D. grassii is
het voorkomen van D. dracunculoides in Griekenland onbekend. Het voorkomen
van de worm wordt daar overigens wel waarschijnlijk geacht (1). Aangezien niet
vaststaat dat de hond in Griekenland is geboren en opgegroeid, kan ons geval
niet als bewijs gelden van het daar voorkomen van de worm.
Van infecties met Dipetalonema-soovtcn bij de hond zijn geen pathogene effecten
bekend. Ook in dit geval was er geen verband tussen de aanwezigheid van de
parasiet en de waargenomen verschijnselen, die veroorzaakt werden door de hernia
diaphragmatica en de daaruit voortvloeiende gevolgen.
Deze vondst dient dan ook te worden gezien als een toevalsbevinding.

2. Sawyer ThK, Weinstein PP, and Bloch J. Canine filariasis - The influence of the method of treatment
on measurements of microfilariae in blood samples. Ainer .1 Vet Res 1963; 24; 395-401.

3. Sonin MD. Filariata of man and animals and the diseases caused by them. Osnovy Nematodol.
Moskou 1975; 24 (in Russisch).

4. Stevenson P, Jacobs DE, and Poole JHB. A filarial parasite of greyhounds. Vet Rec 1975; 117;
505-6.

SAMENVATTING Hoewel met klassiel<e fokmethoden (selectie en kruising) goede resultaten
voor genetische resistentie kunnen worden bereikt, zijn de bezwaren vanwege het aantal
generaties selectie en de kosten van \'challenge\' testen groot.

Met behulp van bestaande kennis over de immunologie en de pathologie van de ziekte van
Marek, de genetische basis en de associatie met de B-locus (het Major Histocompatibiliteits
Complex bij de kip) is het nu mogelijk met biotechnologische technieken de genetische
resistentie voor de ziekte van Marek te verbeteren. De hybridoma-techniek en DNA-onderzoek
dragen bij tot de snelle opsporing van resistente dieren. Met DNA-onderzoek kunnen de
resistentie genen worden geïsoleerd en overgedragen aan dieren die deze genen niet bezitten.
Deze transgene dieren hebben het voordeel dat ander ongewenst genetisch materiaal niet is
ingekruist. Het voorbeeld van toepassing van biotechnologische technieken bij de ziekte van
Marek kan ook dienen voor andere dierziekten en andere landbouwhuisdieren.

SUMMARY Although satisfactory results in regard to genetic resistance may be obtained
by classical breeding methods (selection and cross-breeding), there are considerable drawbacks
to these techniques because ofthe number of generations of selection and the cost of challenge
tests.

Using the present knowledge of the immunology and pathology of Marek\'s disease, the genetic
basis and the association with the B locus (the Major Histocompatibility Complex in chicken),
it is possible to improve genetic resistance to Marek\'s by biotechnological methods today.
The hybridisation technique and DNA studies will be helpful in rapidly tracing resistant birds.
Resistant genes may be isolated by DNA studies and transferred to birds in which these genes
are absent. The birds which came into possession of these genes have the advantage that other,
undesirable genetic material was not transmitted by cross-breeding. The example provided
by the use of biotechnological techniques in Marek\'s disease may also serve for other forms
of disease and other farm animals.

Ziektes veroorzaken een verlies in dierlijke produktie door verminderde op-
brengst, sterfte en veterinaire kosten. Bovendien worden voor ziektepreventie
uitgaven gedaan voor research, hygiëne en vaccinatie. De economische verliezen
worden geschat op 10-20% van de opbrengst.

Daarom zijn ook fokprogramma\'s van belang, die erop gericht zijn de ziektere-
sistentie te verbeteren in combinatie met selectie op produktiviteit. Bij fokpro-
gramma\'s voor ziekteresistentie wordt veelvuldig gebruik gemaakt van \'challenge\'
testen. Deze testen zijn moeilijk te standaardiseren en niet gemakkelijk en
goedkoop in te passen in bestaande fokprogramma\'s. Genetische \'markers\' voor
ziekteresistentie en gevoeligheid kunnen in deze situatie uitkomst bieden.
Hier zal als voorbeeld de fokkerij voor resistentie tegen de ziekte van Marek bij
pluimvee worden besproken. Achtereenvolgens zullen de immunologische grond-

\' Mevr. dr. ir. A. J. van der Zijpp, Vakgroep Veehouderij, Landbouwuniversiteit Wageningen, Postbus
338, 6700 AH Wageningen.

slagen van de afweer, het Major Histocompatibiliteits Complex (MHC), klassieke
fokkerij voor resistentie tegen de ziekte van Marek en het gebruik van biotech-
nologische methoden (hybridoma-techniek en recombinant-DNA onderzoek) aan
de orde worden gesteld. Eenzelfde strategie kan worden gevolgd voor andere
belangrijke ziekten, bijvoorbeeld mastitis en snuffelziekte, bij andere diersoorten.
Bij laatstgenoemde ziekten moet nog veel vooronderzoek plaats vinden op het
terrein van resistentiemechanismen, erfelijke basis, associatie met bekende genen,
voordat dezelfde strategie met kans op succes kan worden toegepast.

Vogels, evenals zoogdieren, hebben primaire lymfoïde organen zoals thymus en
bursa van Fabricius of beenmerg, en secundaire lymfoïde organen, zoals de milt.
Witte bloedcellen (lymfocyten) worden bewerkt in de primaire organen tot B- en
T-cellen. Deze zijn verantwoordelijk voor respecdevelijk de antilichaamproduktie
en de celgebonden immuniteit (cytotoxiciteit en regulatie van B-cel activiteit
bijvoorbeeld via T-helper cellen). De ontdekking van de functie van de thymus
(bij de muis) en de bursa (bij de kip) heeft het immunologisch onderzoek enorm
gestimuleerd. Naast B- en T-lymfocyten is een derde groep witte bloedcellen, de
macrofagen, van belang bij de afweer.

Wanneer ziekteverwekkers de eerste barrières zijn gepasseerd, komen zij in
aanraking met het immuunsysteem. De macrofagen fagocyteren het vreemde
materiaal (antigeen), verteren het met enzymen en bieden delen van het antigeen
aan op hun celwand, zodat lymfocyten erop kunnen reageren. T-helper cellen
worden gestimuleerd door macrofagen en op hun beurt stimuleren zij de B-cellen.
De B-cellen gaan over tot antistofproduktie. Een ander type T-cellen, de
cytotoxische T-cellen, reageren op tumorcellen en op door virus aangetaste cellen.
De cytotoxische T-cellen kunnen tumorcellen doden door er contact mee te maken.
Het zal duidelijk zijn, dat voor een goede afweer het samenspel tussen witte
bloedcellen belangrijk is. Het herkennen van lichaamsvreemd materiaal (door
virus aangetaste cellen, bacteriën bijv.) èn lichaamseigen materiaal is daarvoor
een voorwaarde. Genprodukten van het Major Histocompatibiliteits Complex,
voorkomend op de celwand, zijn het \'eigen\' materiaal. Cytotoxische T-cellen
maken contact met door virus aangetaste cellen, wanneer zij èn door het virus
veroorzaakte veranderingen op de celwand herkennen èn de eigen MHC genpro-
dukten, in dit geval klasse 1. Hetzelfde geldt voor T-helper cellen, die B-cellen
stimuleren nadat zij op de macrofaag bijvoorbeeld bacterieel antigeen hebben
ontdekt èn MHC-produkten, in dit geval klasse II. Bij transplantatie zijn vooral
de cytotoxi.sche cellen actief wanneer het orgaan (dus de cellen) van de donor
verschilt van de ontvanger voor klasse I van het MHC. Hiermee is ook de naam
Major Histocompatibiliteits Complex verklaard.

Het MHC van de kip is als bloedgroep B ontdekt vlak na de tweede wereldoorlog.
Twee onderzoekers, Briles en Gilmour, kwamen onafhankelijk van elkaar tot het
vaststellen van deze bloedgroep. Schierman en Nordskog (10) voerden klassieke
transplantatieproeven uit, waarbij bleek dat de B-locus óf nauw gekoppeld aan,
óf het MHC zelfwas. De genetische structuur van het MHC van de kip is afgebeeld
in fig. 1. Er zijn drie gebieden: L, F en G, die elk coderen voor genprodukten van
respectievelijk klasse II, I en IV. De term gebied is hier gebruikt om aan te geven,
dat er naast MHC-loci ook andere genen kunnen voorkomen. Genprodukten van
klasse I komen voor op kern-houdende cellen en van klasse II op monocyten en
macrofagen. De biologische functies bij de afweer, cytotoxiciteit en regulatie van
de antistofproduktie, zijn hierboven beschreven. Over de functie van klasse IV
genprodukten is niets bekend. Deze klasse is uniek voor de kip; klasse IV

Fig. 1. De genetische structuur van het Major HistocompatibiMteits Complex van kip, muis en mens.

genprodukten van gebied G komen voor op rode bloedcellen. Dit verklaart
waarom het MHC van de kip is ontdekt als bloedgroep. De genetische structuur
is vastgesteld op grond van overkruisingen die zijn waargenomen tussen B-F en
B-G, en op biochemische en biologische verschillen tussen gebieden.
Hoewel de genetische structuur van het MHC van de kip eenvoudig lijkt in
vergelijking met mens en muis, zijn er aanwijzingen dat op DNA-niveau het
omgekeerde het geval is.

Kenmerkend voor het MHC is het grote polymorfisme. Bij Witte Leghorns zijn
29 allelen bekend voor B-G (klasse IV). Analoog aan de variatie bij andere dieren
voor klasse I en klasse II is te verwachten dat ook daar polymorfisme voorkomt.
Bij de mens zijn meer dan 40 miljoen combinaties mogelijk, uitgaande van 6 loei
met elk veel allelen e^n 2 chromosomen. Ziehier het probleem om bij niertrans-
plantaties voor donoren ontvanger tot voldoende overeenkomst voor een geslaagd
resultaat te komen. Voor populaties is het polymorfisme waarschijnlijk van belang
om te voorkomen dat alle dieren gevoelig of resistent zijn. Het polymorfisme is
een soort verzekering opdat altijd een aantal resistente dieren een bepaalde ziekte
overleven.

Tot de jaren \'70 is er in het onderzoek en door fokbedrijven veel aandacht besteed
aan resistentie tegen de ziekte van Marek. Toen kwam het HVT (herpes-virus van
de kalkoen) vaccin beschikbaar en leek de noodzaak om te selecteren op resistentie
tegen de virusziekte weggevallen. Ongeveer 10 jaar later deden zich op diverse
plaatsen in de wereld uitbraken van de ziekte van Marek voor. Hiervoor is een
scala van oorzaken aan te geven, maar de conclusie is dat maximale bescherming
wordt verkregen bij dieren met hoge erfelijke resistentie in combinatie met een
optimale vaccinatie.

Het herpes-virus, dat de ziekte van Marek veroorzaakt, infecteert T-cellen die
uitgroeien tot tumorweefsel. Het verloop kan acuut of chronisch zijn; het
zenuwstelsel wordt aangetast. Hierdoor treden verlammingen op, maar ook
interne organen als milt en lever worden aangetast. De ziekte komt voor bij jonge
dieren; nu treden ook doorbraken op bij leghennen, die als eendagskuiken zijn
gevaccineerd. Voor het bepalen van erfelijke resistentie tegen de ziekte van Marek
kunnen \'challenge\' testen van familiemateriaal worden opgezet. De infectie kan

meer of minder natuurlijk verlopen met \'spreader\' kuikens, inspuiten van
geïnfecteerd bloed of tumormateriaal. Morbiditeit en mortaliteit kunnen macro-
scopisch en microscopisch worden gecontroleerd.

Gavora en Spencer (4) stelden al snel vast dat sterfte ten gevolge van de Marekse
ziekte minimaal was bij gevaccineerde dieren van genetisch resistente lijnen. Van
interactie tussen genotype en vaccinatie (wei-niet) was geen sprake. In een enorm
experiment vergeleken Gavora en Spencer (5) verschillende fokkerijmethoden
(\'random mating\'-lijnen, selectie lijnen en gekruiste lijnen), al of niet vaccineren,
selectie op produktie of een combinatie van produktie en resistentie tegen de ziekte
van Marek. Zij evalueerden de lijnen voor sterfte tengevolge van de Marekse ziekte
en voor eiproduktie per opgehokte hen. Een paar conclusies uit dit onderzoek
zijn:

2. In de niet gevaccineerde lijnen is het effect van heterosis groter. Tevens zijn
de verschillen tussen lijnen geselecteerd op produktie of de combinatie van
produktie en resistentie het grootst bij niet vaccineren.

3. Selectie op alleen produktie verlaagt ook de sterfte ten gevolge van Marek,
maar niet zoveel als bij de combinatie.

4. Ook hier lijken genetische aanleg en vaccinatie (al/niet) additief voor de
mortaliteit.

5. Voor eiproduktie per opgehokte hen is wel sprake van interactie: bij vaccinatie
is de produktie hoger bij op produktie geselecteerde dieren, terwijl bij niet
vaccineren de produktie aanzienlijk hoger is bij de op resistentie èn produktie
geselecteerde dieren.

6. Waarschijnlijk zijn de economische verschillen tussen de op produktie en op
produktie en resistentie geselecteerde lijnen te verwaarlozen door meer sterfte
in de opfokperiode versus iets hogere eiproduktie.

Klassieke fokkerij kan dus leiden tot goede resultaten, maar neemt vele generaties
in beslag en is kostbaar vanwege de \'challenge\' infecties. De vraag naar een
eenvoudig te bepalen \'marker\', liefst op jonge leeftijd, bleef bestaan.
Bij het typeren van de B-bloedgroep bleken er grote verschillen te bestaan tussen
de selectie lijnen. In de controle lijn kwamen 7 genotypen voor, in de produktie
lijnen 5 of 6 en in de combinatie lijn 4. In de mede op resistentie gefokte lijn was
de B2I frequentie .59 versus .21 in de controle lijn; voor B2 waren deze
respectievelijk .36 en .22 en voor B\'\'\' .03 en .24. De op produktie geselecteerde
lijnen zaten er tussenin (6). Deze gegevens zijn in overeenstemming met de
klassieke publicatie van Briles el al. (1) waaruit een verschil van 60% mortaliteit
bleek bij B\'\'^ B\'« versus Bi^ B2i dieren na \'challenge\'. Hiermede is ook de associatie
tussen het MHC van de kip en de ziekte van Marek vastgelegd. Het B2i allcl
gedraagt zich als een supergen qua effect op sterftepercentage. Intussen is gebleken
dat genen voor resistentie/gevoeligheid tegen de ziekte van Marek zijn gelegen
in het B-F en/of B-L gebied van het chromosoom (2).

Voor het aanwenden van twee biotechnologische technieken, de hybridomatech-
niek en recombinant-DNA onderzoek, voor resistentie tegen de ziekte van Marek
zijn er twee toepassingen. Beide technieken kunnen worden gebruikt voor het
identificeren van resistente (B^\', B^) en gevoelige dieren (B\'^).
Recombinant DNA onderzoek kan ook worden ingezet voor isolatie en klonering
van het resistentie-gen, gevolgd door transfectie. Hierbij wordt het resistentie-gen
ingebouwd in het DNA van dieren die deze eigenschap missen. In fig. 2 zijn de

Fig. 2. Genprodukten van het Major Histocompatibiliteits Complex.
— S - S bruggen.

moleculen (genprodukten) afgebeeld die een rol spelen bij de afweerreacties
typerend voor klasse I en II. De klasse I moleculen bestaan uit een zware keten
a met molecuulgewicht 40.000, waaraan een lichte keten covalent is gebonden met
een molecuulgewicht van 12.000. De zware keten is gebonden aan de celmem-
braan. De klasse II moleculen zijn niet-covalent gebonden ketens, a en /3, met
een molecuulgewicht van ongeveer 30.000. Beide ketens zijn membraan gebonden.
Deze glycoproteïnen vertonen variatie in aminozuurvolgorde, bijvoorbeeld voor
B2I en BI\' dieren. Op sommige plaatsen van het molecuul komt veel variatie voor;
op andere is de volgorde constant, ook tussen diersoorten. Met behulp van
antistoffen kunnen de verschillen worden ontdekt. Bij de kip wordt de hemag-
glutinatie test vooral voor klasse IV uitgevoerd, zowel met polyclonale als
monoclonale antistoffen. Voor de lymfocyten, waarop deze glycoproteïnen zich
bevinden, is de immunologische testtechniek ingewikkelder, maar worden ook
specifieke antistoffen gebruikt. De glycoproteïnen kunnen biochemisch worden
bestudeerd door ze van de celwand te verwijderen, met specifieke antistoffen te
precipiteren om daarna met electroforese variatie tussen cie dieren aan te tonen.
Het DNA dat codeert voor de in fig. 2 afgebeelde moleculen kan ook bestudeerd
worden. De variatie in het DNA, in de volgorde van de baseparen, kan worden
vastgelegd met de Southern blot-hybridisatie. Kortweg betekent dit dat gedena-
tureerd DNA met behulp van restrictie-enzymen wordt geknipt. De fragmenten
DNA worden op grootte gescheiden met electroforese. Het DNA in de gel wordt
overgebracht op nitro-cellulosepapier (\'blotting\') en daarna vindt hybridisatie
plaats met een radio-actieve \'probe\'. Een \'probe\' is een stukje DNA, met bekende
base volgorde en radio-actieve labeling. Op die plaatsen waar het DNA comple-
mentair is hybridiseert de \'probe\'. Met behulp van veel restrictie-enzymen, die elk

op een specifieke plaats in het DNA knippen, en verschillende probes kan een
zogenaamde Restriction Fragment Length Polymorphism (RFLP) kaart worden
gemaakt. Wanneer de in fig. 2 afgebeelde glycoproteïnen voor B\'\' en B^\'
verschillen, zal ook het coderende DNA anders zijn. Met RFLP-analyse zijn deze
verschillen te vinden en kan ook het resistentie-gen geïsoleerd worden. Dan ligt
de weg open voor het doneren van het gen. Voor technische informatie zie Watson
et al. (12) en McConnell (7).

De volgende stap is transfectie, waarbij het gedoneerde resistentie-gen wordt
ingebracht in het genoom van de kiembaan. Bij de kip is transfectie niet eenvoudig,
gezien de samenstelling van het ei en de groei van de embryo tijdens de leg. Met
behulp van micro-injectie of overdracht via retrovirussen (3) zijn de eerste
succesvolle stappen gezet.

De toepassing van biotechnologische technieken (hybridoma-techniek, r-DNA-
onderzoek, transfectie) is voor verbetering van genetische resistentie bij de ziekte
van Marek van wezenlijk belang. De praktische voordelen zijn hieronder
opgesomd:

1. Identificatie van resistente dieren met serologische en r-DNA technieken
bespaart op \'challenge\' testen.

2. Gentherapie (transfectie van resistentie genen) kan worden toegepast bij lijnen
en rassen die gewenste genen missen.

3. Transfectie van resistentie-genen heeft het voordeel dat ongewenst genetisch
materiaal niet wordt ingekruist.

4. Na transfectie kan op traditionele wijze verder worden geselecteerd, mits
typeringen voor resistentie (serologic en biochemie) blijvend worden toegepast.

Het hier beschreven onderzoek, gericht op genetische resistentie tegen de ziekte
van Marek, zal ook fundamentele informatie opleveren over de functies van DNA
in relatie tot genprodukten. Tevens zal het onderzoek als inspiratiebron kunnen
dienen voor andere ziekten, ook bij andere diersoorten.

Briles WE, Stone HA, and Cole RK. Marek\'s Disease: Effects of B Histocompatibility allo-allelle
in resistant and susceptible chicken lines. Science 1977; 195: 193.

Briles WE, Briles RW, Taffs RE, and Stone HA. Resistance to a malignant lymphoma in chickens
is mapped to subregion of major histocompatibility (B) complex. Science 1983; 219: 977.
Freeman BM and Messer Ll. Genetic manipulation ofthe domestic fowl. World\'s Poultry Science
Journal 1985: 41: 124.

Gavora JS and Spencer JL. Studies on genetic resistance of chickens to Marek\'s disease - a review.
Comp Immun Microbiol Infect Dis 1979; 2: 59.

Gavora JS and Spencer JL. Breeding for immune responsiveness and disease resistance. Animal
Blood Groups and Biochemical Genetics 1983; 14: 159.

Gavora JS, Simonsen M, Spencer JL, Fairful RW, and Gowe RS. Changes in the frequency of
major histocoinpatibility haplotypes in chickens under selection for both high egg production
and resistance to Marek\'s disease. Journal of Animal Breeding and Genetics 1986; 103: 161.
McConnell DJ. Methods and achievements of genetic engineering: prospects in agriculture. A
review. Livestock Production Science 1986; 15: 205.

Powell PC. Marek\'s disease - a world poultry problem. World\'s Poultry Science Journal 1986;
42: 205.

9. Roitt I. Brostoff J, and Male D. Immunology. Gower Medical Publishing, London, 1985.
10. Schicrman LW and Nordskog AW. Relationship of bloodtype to histocompatibility in chickens.
Scietice 1961; 134: 1008.

Warner CM, Meeker DL, and Rothschild ME. Genetic control of immune responsiveness: a review
of its use as a tool for selection for disease resistance. J Anim Sci 1987; 64: 394.
12. Watson JD, Tooze J, and Kurtz DT. Recombinant DNA - a short course. Freeman and Co, New
York, 1983.

SAMENVATTING Op een varkensvermeerderingsbedrijf traden acute verlammingsverschijn-
selen op bij zogende en pas gespeende biggen. Bij pathomorfologisch onderzoek werden
karakteristieke laesies gezien in het centraal zenuwstelsel, welke indicatief waren voor een
seleniumvergiftiging. Dit werd door chemisch-toxicologisch onderzoek van de organen en
weefsels bevestigd. De bron van de vergiftiging bleek in het voer gelegen te zijn: een
voedingspreparaat bevatte extreem hoge gehalten selenium. Menselijk falen was hiervan de
oorzaak.

SUMMARY Acute paralysis was observed in .suckling piglets and weaner piglets on a pig
breeding farm. Pathomorphological investigations revealed characteristic lesions in the central
nervous system. These lesions were indicative of selenium poisoning. This was verified by
chemical-toxicological analysis of organs and tissues of the affected pigs. Poisoning was shown
to have been caused by the feed: one feed preparation contained an extremely large amount
of selenium, which was due to human failure.

Naar aanleiding van een ziekteuitbraak onder gespeende biggen op een varkens-
vermeerderingsbedrijf in de provincie Overijssel werd een nader onderzoek
ingesteld. De ziekte brak acuut uit en werd gekenmerkt door verlammmgsver-
scbijnselen. De verlammingen werden het eerst waargenomen aan de achterhand
en breidden zich in veel gevallen uit naar de voorste extremiteiten. Er werd geen
temperatuursverhoging geconstateerd. De aandoening trad in twee venschillende
koppels gespeende biggen kort na elkaar op, met een aantastingspercentage van
± 40%. In een later stadium van de ziekte werden naast verlammingsverschijnselen
ook haaruitval en klauwafwijkingcn vastgesteld.

Op verschillende momenten van de ziekteuitbraak zijn biggen en voermonsters
onderzocht. De resultaten van dit onderzoek worden hier weergegeven en
geëvalueerd.

1. Vier biggen, met parese/paralyse van voor- en achterhand en hyperaesthesie,
ingezonden 9 dagen na de eerste ziekteverschijnselen:

Macroscopisch was er bij de kadavers sprake van vermagering. Het centrale
zenuwstelsel (CZS) vertoonde geringe veranderingen: de meningen van hersenen
en ruggemerg waren geïnjiceerd en bevatten subduraal veel liquor. Voor het
overige verliep de sectie negatief.

\' Centraal Diergeneeskundig Instituut, Afd. Bedrijfsdiergeneeskunde en Pathologie, Postbus 65, 8200
AB Lelystad.

\' Centraal Diergeneeskundig Instituut, Afd. Analytische Chemie en Toxicologie, Postbus 65, 8200

AB Lelystad (correspondentie: dr. A. J. Baars).
\' Praktizerend dierenarts, Geurdsweg 34, 7554 PH Beckum.

Er waren geen aanwijzingen voor slingerziei<te.
Histologisch werden karakteristieke laesies vastgesteld in het CZS.
In het ruggemerg was sprake van poliomalacie, zich voornamelijk beperkend tot
de ventrale hoorn, gepaard gaande met gliosis en opruimreactie door zogenaamde
korrelcellen. Dit beeld werd vooral gezien in het cervicale en lumbale deel van
het ruggemerg. In het verlengde merg werden ganglia aangetroffen met necrose
van neuronen, eveneens gepaard gaande met gliosis en opruimreactie. Alle biggen
vertoonden in principe hetzelfde beeld. Er waren slechts kwantitatieve verschillen.

2. Vier biggen, eveneens met parese/paralyse van voor- en achterhand ingezonden
17 dagen na de eerste ziekteverschijnselen:

De kadavers verkeerden in een goede voedingstoestand. Er was sprake van
decubitis laesies aan voor- en achterpoten. De macroscopische veranderingen in
het CZS waren gering: de meningen vertoonden hyperaemie en de subdurale
ruimte van zowel hersenen als ruggemerg bevatte veel liquor. De perifere zenuwen
van de achterhand {N. ischiadicus, N. tibialis) waren gezwollen en oedemateus.
Bij één big was sprake van een serofibrineuze pericarditis en peritonitis.
Histologisch werden in ruggemerg en verlengde merg dezelfde specifieke patho-
morfologische veranderingen waargenomen als bij de eerder ingezonden biggen.
In het algemeen was het beeld meer chronisch met gliosis, met name van astrocyten
en perivasculaire reactie. Tevens werd demyelinisatie van uittredende ventrale
wortels vastgesteld. De laesies in het cervicale en lumbale deel van het ruggemerg
waren ernstiger dan in het thoracale deel. In de perifere zenuwen van voor- en
achterhand werd demyelinisatie waargenomen. In de witte stof van grote hersenen
en cerebellum was oedeem aanwezig.

Big 1 en 2: gespeend na de ziekteuitbraak met uitgebreide diffuse haaruitval,
hyperaesthesie en pijnlijke klauwtjes. Er waren geen verlammingsverschijnselen.
Bij macroscopisch onderzoek verkeerden de kadavers in redelijke voedingstoe-
stand. Er was sprake van kroonrandontsteking met korstvorming, soms gepaard
gaande met begin van onthoorning en er werden bloedingen in de klauwtjes
waargenomen.

Histologisch werden in het ruggemerg slechts lokale laesies waargenomen,
bestaande uit gliosis en oedeem in de ventrale hoorn. De laesies beperkten zich
tot het cervicale deel van het ruggemerg en de ernst van de veranderingen was
geringer dan bij de biggen met verlammingsverschijnselen. Deze kenmerkten zich
door gliosis en vacuolisatie van neuronen soms met necrose van individuele
zenuwcellen. In het verlengde merg werd in enkele ganglia gliosis en oedeem
vastgesteld. De perifere zenuwen vertoonden geen demyelinisatie.
Big 3, 4 en 5: reeds gespeend tijdens dc ziekteuitbraak, met verlammingsverschijn-
selen en geringe haaruitval.

Macroscopisch waren de kadavers sterk vermagerd met een dor, dun baarkleed.
Er was sprake van periarthritis gepaard gaande met verstijving van voorste en
achterste extremiteiten met op verschillende plaatsen decubitis laesies, soms
leidende tot diepgaande ulceratie. Verder werd klauwrandontsteking waargeno-
men met bloedingen in klauwen, soms met beginnende onthoorning.
Histologisch werden in het ruggemerg vergelijkbare laesies waargenomen, als bij
de voorgaande biggen met verlammingsverschijnselen. De laesies hadden een meer
chronisch karakter met uitgebreide gliosis, perivasculaire reactie en verlies van
neuronen. In het verlengde merg werden laesies, identiek aan de twee voorgaande
biggen, waargenomen. In de perifere zenuwen van voor- en achterhand werd
demyelinisatie vastgesteld. In grote hersenen en cerebellum was sprake van oedeem
in de witte stof

Het microbiologisch onderzoek kon geen verklaring geven voor de waargenomen
pathomorfologische veranderingen. Zowel het bacteriologisch onderzoek, als het
virologisch onderzoek op in aanmerking komende virussen, verliep negatief.

Op grond van de histopathologische bevindingen ontstond het vermoeden van
een seleniumvergiftiging. Daartoe werden lever, nier, spierweefsel en bloed van
de geseceerde biggen geanalyseerd op selenium. De analyses werden verricht
middels atoomabsorptiespectrometrie.

De resultaten zijn samengevat in tabel 1. De gevonden gehalten zijn beduidend
hoger dan wat normaal wordt aangetroffen (3, 7); ter vergelijking worden deze

Tabel 1. Seleniumgehalte\' in weefsels van biggen in verschillende stadia van de ziekte-uitbraak.

Seleniumgehalten in lever, nier en spier zijn weergegeven in mg per kg droge stof, in bloed in mg
per 1.

Bronnen: Doyle &Spaulding, 1978 (ref. 3); National Academy of Science (USA), 1980 (ref. 7).

normale waarden eveneens in tabel 1 weergegeven. De levers van de aangetaste
biggen bevatten tot 50 maal meer selenium dan normaal, de nieren ongeveer 2
maal en spierweefsel tot 4 maal het normale gehalte, terwijl ook de bloedwaarden
in een aantal dieren verhoogd waren. Deze resultaten bevestigden de veronder-
stelde seleniumvergiftiging.

Op basis van de verspreiding van de ziekte binnen het bedrijf, rees de verdenking
op het voer als meest waarschijnlijke bron van de vergiftiging. Daartoe werden
een aantal voermonsters aan analyse onderworpen; de resultaten daarvan zijn
weergegeven in tabel 2. Hieruit blijkt, dat de silomonsters normale seleniumge-
halten bevatten. Onderzoek van een oplossing van organische zuren, die regel-
matig door de varkenshouder in de stal werd verneveld, bleek ook geen
aanknopingspunt op te leveren. Een tweetal monsters uit de voerbak van de
betreffende stallen, waar de ziekte optrad, bevatten echter sterk verhoogde
seleniumgehalten; één van deze monsters zoveel, dat daarmee de waargenomen
ziekteverschijnselen verklaard konden worden. Additioneel bewijs werd verkregen
via analyse van braaksel van de hond des huizes, die kort tevoren uit de voerbak
gegeten had (tabel 2). Kennelijk was dus één der voederbestanddelen ernstig met
selenium gecontamineerd. Het was gebleken dat de biggen additioneel een speciaal
voedingspreparaat verstrekt kregen om het spenen en de gewenning aan kracht-
voer te vergemakkelijken. Chemische analyse van dit voedingspreparaat had
niettemin een normaal seleniumgehalte te zien gegeven: 0,1 mg per kg (tabel 2).

Deze oplossing werd geregeld in de stalruimte verneveld.
Monsters na de ziekte-uitbraak verzameld uit de voerbakken.
De hond was gaan braken na eten uit de voerbakken.

Gemiddeld met hoogste en laagste waarde van 6 steekproeven (in duplo bepaald) uit een monster
van de verdachte charge.

Echter, dit bleek niet de tijdens de intoxicatieverschijnselen gebruikte charge te
zijn geweest. Een monster van de gebruikte charge kon evenwel achterhaald
worden en werd, in samenwerking met de voederleverancier, nader onderzocht.
Analyse van een zestal steekproeven uit dit monster resulteerde in seleniumge-
halten variërend van 307 tot 1118 mg per kg (tabel 2), hetgeen overeenkwam met
het onderzoek door de voederleverancier. De gevonden gehalten waren niet alleen
bewijzend voor deze charge van het voedingspreparaat als bron van de vergif-
tigingsverschijnselen bij de biggen, ze duidden ook op een niet-homogene verdeling
van selenium, indicatief voor een incorrecte bereidingswijze van de bewuste
charge.

De pathomorfologische veranderingen, waargenomen in het CZS van de biggen
hadden een specifiek karakter en kunnen worden beschouwd als de pathologische
basis van het ziektebeeld. De laesies waargenomen in het ruggemerg en in mindere
mate in het verlengde merg zijn indicatief voor een intoxicatie met selenium (1,
5, 6, 8). Dit kon door chemisch-toxicologisch onderzoek worden bevestigd. In de
levers en nieren van de geseceerde biggen zijn sterk verhoogde selenium-gehalten
gevonden (3, 4, 6). Aangezien behalve bij biggen die op het moment van de
ziekteuitbraak gespeend waren, ook bij nog zogende biggen specifieke laesies zijn
waargenomen zal de intoxicatie zich niet beperkt hebben tot de eerste groep. Ook
de nog zogende biggen moeten aan een te hoge selenium-gift hebben blootgestaan,
hoewel de laesies in het CZS hier minder ernstig waren. Dit kan verklaren, waarom
bij deze categorie biggen geen verlammingsverschijnselen zijn waargenomen, doch
wel andere verschijnselen die kunnen samenhangen met een selenium-intoxicatie
zoals haaruitval en klauwafwijkingen. Deze symptomen treden vaak op bij lagere
toxische doses (1, 5). Waarschijnlijk hebben de zogende biggen minder van het
vergiftigde voer opgenomen. Ook de gehalten in de levers van deze biggen wijzen
in die richting.

0.1.tot 0,5 mg per kg in het voer aanwezig zijn om deficiëntieverschijnselen te
voorkomen. De tolerantiewaarde voor selenium in het voedingspakket voor
varkens wordt op 2 mg per kg gesteld (7).

Uit analyses van de verschillende voermonsters is gebleken, dat alleen monsters
afkomstig uit de voerbak te hoge gehaltes bevatten. Dit werd nog eens bevestigd
door analyse van braaksel van een hond die uit de voerbak had gegeten. De
silomonsters gaven in geen enkel geval te hoge gehalten aan (7). Deze gegevens
deden het vermoeden rijzen, dat er tijdens het voeren een preparaat aan het voer
is toegevoegd dat per accident zeer hoge gehalten selenium heeft bevat. Dergelijke
voedingspreparaten worden algemeen toegepast om biggen beter en sneller aan
krachtvoer te doen gewennen; het preparaat wordt daartoe tijdens het voeren over
het in de voerbakken aanwezige silovoer uitgestrooid. Analyse toonde aan dat
het bewuste voedingspreparaat inderdaad uitzonderlijk veel selenium bevatte. De
oorzaak bleek gelegen te zijn in een menselijke fout: abusievelijk waren op dezelfde
machine na elkaar een hoeveelheid op drager verdund natriumseleniet (één der
meest toxische vormen van selenium (4, 6)) en een partij van het bedoelde
voedingspreparaat afgezakt. Daarmee is tevens de inhomogene verdeling van
selenium in deze charge verklaard.

Derhalve kan geconcludeerd worden dat de betrokken partij voedingspreparaat
de oorzaak is geweest van de seleniumintoxicatie bij de gespeende en zogende
biggen. De betrokken voederleverancier heeft inmiddels maatregelen getroffen om
dergelijke foutieve handelingen te voorkomen.

Wij zijn collega\'s H. P. Hoebe en C. B. v. d. Sluys, praktizerende dierenartsen te Bentelo
respectievelijk Hengevelde, erkentelijk voor hun inspanningen gedurende deze ziekte-
uitbraak.

1. Gasteel SW, Osweiler GD, Cook OW, Daniels G, and Kadlec R. Selenium toxicosis in swine. J
Am Vet Med Assoc 1985: 186: 1084-5.

2. Clarke ML, Harvey DG, and Humphreys DJ. Vetcrinary Toxicology. Ballière Tindall, London,
1981.

3. Doyle JJ and Spaulding JE. Toxic and essential trace elements in meat - a review. J Animal Sci
1978: 47: .398-419.

4. Friberg L, Nordberg GE, and Vouk VB (eds). Handbook on the Toxicology of Metals (vol. II).
Elsevier, Amsterdam, 1986.

5. Harrison LH, Colvin BM, Stuart BP, Gangster LF, Gorgarez EJ, and Gooser HS. Paralysis in
swine due to focal symmetrical poliomalacia: possible selenium toxicosis. Vet Pathology 1983; 20:
265-73.

6. Herigstad RR, Whitehair CK, and Olson OE. Inorganic and organic selenium toxicosis in young
swine: comparison of pathologic changes with those in swine with vitamin E-selenium deficiency.
Am J Vet Res 1973; .34: 1227-38.

7. National Academy of Science (USA), National Research Council, Subcommittee on Animal
Nutrition. Mineral tolerance of domestic animals. Washington DC, 1980.

8. Wilson TM, Sholz RW, and Drake TR. Selenium toxicity and porcine focal symmetrical
poliomyelomalacia: Description of a field outbreak and experimental reproduction. Canad J Comp
Med 1983;47:412-21.

Enige juridische kanttekeningen betreffende de rechtsgeldig-
heid van een concurrentiebeding overeengekomen met een
(meestal vrouwelijke) dierenarts die gehuwd is met een
dierenarts

Some marginal legal notes on the legality of a contract in restraint of trade agreed upon
with a (usually female) veterinary surgeon married to a veterinarian

SAMENVATTING Aan de hand van juridische beginselen als contractsvrijheid en vrijheid van
arbeidskeuze wordt nagegaan of een non-concurrentiebeding overeengekomen met een
(vrouwelijke) dierenarts die met een dierenarts is gehuwd, enige rechtskracht kan hebben, nu
aan dit beding geen enkele juridische verhouding ten grondslag ligt.

Vervolgens wordt kort ingegaan op een ander juridisch begrip: misbruik van omstandigheden,
dat mogelijk ook een grond kan zijn voor de nietigheid van een dergelijk beding.
Dit leidt tot de conclusie, dat er argumenten zijn aan te voeren om de rechtsgeldigheid van
dergelijke bedingen te betwijfelen. Dat houdt niet in, dat nu de weg open staat voor vrije ves-
tiging door de dierenarts gehuwd met een dierenarts. In het kort wordt aangegeven op welke
gronden in een dergelijk geval eventuele concurrentie onrechtmatig kan zijn en de dierenarts
derhalve schadeplichtig is indien er schade is geleden.

Tot slot worden nog enige andere juridische problemen gesignaleerd met betrekking tot deze
bedingen.

SUMMARY IVith reference to legal principles such as j\'reedom of contract and freedom of
labour, it is examined whether a non-restraint of trade agreed upon with a (female) veterinary
surgeon married to a veterinarian is legally operative in view of the fact that this contract
in restraint of trade is not based on any legal relationship.

This leads to the conclusion that arguments may be advanced, which cast doubt on the legality
of these contracts. This does not imply that now the cause is open to the free setting up of
a practice by the veterinarian married to a veterinary surgeon. It is briefly stated for which
reasons possible competition may be unlawful in this case, so that the veterinarian will be
liable in damages when damage has been sustained.

In conclusion, attention is drawn to a number of other legal problems, bearing all these
stipulations.

In diergeneeskundig Nederland komt het reeds jarenlang voor, dat een vrouwelijke
dierenarts (vda) als partner van een dierenarts geconfronteerd wordt met het
verzoek een voor haar persoonlijk geldend non-concurrentiebeding te onderte-
kenen in geval door haar partner (meestal een mannelijke dierenarts; mda) een
arbeidscontract of maatschap gesloten wordt^.

\' Mevr. mr. drs. .1. E. Bosch-Boesjes, assistent onderzoeker bij de Vakgroep Burgerlijk Recht en
Burgerlijk Procesrecht van de Juridische Faculteit, R.U. Groningen. Naast jurist ook dierenarts.
^ De hier geschetste situatie is de meest voorkomende situatie in de praktijk. Vanzelfsprekend is het
ook mogelijk, dat een mda een non-concurrentiebeding voorgelegd krijgt wanneer zijn partner, een
vda, een arbeidscontract of een maatschapscontract ondertekent.

1. De vda wordt ter ondertekening een schriftelijke verklaring voorgelegd, waarin
het haar verboden wordt tijdens het bestaan van de maatschap of arbeids-
overeenkomst van haar partner op enigerlei wijze, direct of indirect, zonder
toestemming van de maten of de werkgever bij de oprichting, uitoefening of
bevordering van een andere diergeneeskundige praktijk betrokken te zijn in
een plaats minder dan ..... km van de woon- of vestigingsplaats verwijderd.

2. Ook wordt wel bij een modelcontract van de KNMvD een aanhangsel
gemaakt, dat verwijst naar de ook voor de mda-partner geldende artikelen
in het contract betreffende de non-concurrentie. De mda-partner ondertekent
dan het contract, de vda-partner het aanhangsel.

In veel gevallen bevat het contract of de verklaring de bepaling dat het non-
concurrentiebeding niet alleen tijdens het bestaan van de maatschap of arbeids-
verhouding zal gelden, maar ook na het beëindigen van die relatie, en wel
gedurende soms een fors aantal jaren (bijv. 10 jaar na het beëindigen van een
arbeidscontract).

Vermeld moet worden, dat dit niet alleen gehuwde, maar ook samenwonende vda\'s
overkomt, en dat men dergelijke bedingen zowel bij maatschapscontracten als bij
arbeidscontracten aantreft. Op deze wijze wordt de vda beperkt in haar beroeps-
uitoefening als dierenarts.

Waarom ondertekent een vda deze bedingen, verklaringen, aanhangsels? Het
antwoord is niet moeilijk. Wat kan zij anders doen? Ook op de veterinaire arbeids-
markt is het aanbod vele malen groter dan de vraag. Tekent de vda niet, dan weet
zij bijna zeker dat deze baan haar partners neus voorbij zal gaan. Misschien tekent
zij wel \'om de lieve vrede\' en met het idee \'we zien wel\'. Liever één van beiden
een baan, dan allebei geen baan.

Door vele vda\'s wordt deze situatie als onrechtvaardig ervaren. Mag dat allemaal
maar zo anno 1988? vraagt menige vda zich af. Dat leidt naar de vraag of dergelijke
bedingen wel enige rechtskracht hebben.

Een non-concurrentiebeding is een clausule in een contract waarin bijv. de
werkgever zijn werknemer verplicht bepaalde handelingen op het gebied der
economische mededinging na te laten. Dit is een in het Nederlands recht volledig
geaccepteerd fenomeen, zij het, dat het door wet en rechtspraak aan bepaalde
grenzen is gebonden, bijv. wat betreft de tijdsduur (3-5 jaar) en plaats (niet heel
Nederland) (1). Voor arbeidsovereenkomsten is door de wetgever één en ander
vastgelegd in de wet (art. 1637x B.W.) Er is echter in al deze gevallen sprake van
een nog bestaande of inmiddels niet meer bestaande rechtsverhouding tussen de
partijen die het beding ondertekenen.

Dergelijke bedingen kunnen dus rechtsgeldig voorkomen in het contract dat de
mda-partner of een vda zelf als werkneemster of maat in een maatschap sluit.

Het grote verschil met het non-concurrentiebeding dat hier aan de orde is, is dat
weliswaar de bewoordingen dezelfde zijn als die bij \'gewone\' non-concurrentie-
bedingen, maar dat er geen enkele rechtsverhouding aan ten grondslag ligt of heeft
gelegen die het sluiten van een dergelijk beding rechtvaardigt. Dat roept enige
juridische vragen op. Heeft een dergelijk beding dan wel enige rechtskracht? Is
hier niet sprake van een beperkt arbeidsverbod? Rechtvaardigt een afwegen van
alle betrokken belangen een dergelijke beperking in de beroepsuitoefening?

Welke belangen staan er nu tegenover elkaar en dienen tegen elkaar te worden
afgewogen\'?

Enerzijds zien we de vda die haar aanleg en kwaliteiten wil benutten, waartoe zij
ook het recht heeft. Dit recht is neergelegd in het grondrecht \'vrijheid van keuze
van arbeid\'.

Anderzijds de werkgever of de maatschap die zich contractueel poogt te
beschermen tegen mogelijke concurrentieschade. Dit recht van de werkgever of
de maatschap vloeit voort uit het beginsel der contractsvrijheid.

Contractsvrijheid houdt in, dat partijen in beginsel vrij zijn met elkaar wederzijds
rechten en plichten aan te gaan. Zij zijn vrij om te contracteren en hoeven daarbij
niet direct de eigen belangen terzijde te stellen voor de belangen van de wederpartij.
Daarbij dienen zij echter wel te blijven binnen de grenzen die de wet stelt. Deze
grenzen zijn soms concreet in de wet aangegeven, soms zijn deze grenzen heel
algemeen geformuleerd. Zo mag de inhoud van een contract niet \'in strijd met
de goede zeden of de openbare orde\' zijn; een vage norm die in rechtspraak nader
geconcretiseerd is en afhankelijk is van de maatschappelijke omstandigheden en
de sociale opvattingen in een bepaalde tijd. Is de inhoud van een contract in strijd
met de goede zeden of de openbare orde, dan spreekt men juridisch van een
contract met een ongeoorloofde oorzaak. Heeft een contract een ongeoorloofde
oorzaak, dan is het rechtsgevolg dat het contract nietig is; partijen zijn dan niet
aan het contract gebonden.

De vrije keuze van arbeid is een rechtsbeginsel dat is terug te vinden in onze
Grondwet (art. 19 lid 3) en in diverse internationale verdragen. Het betreft het
recht om door arbeid in loondienst of in zelfstandigheid een inkomen te verwerven
en zelf te bepalen welke arbeid dat zal zijn.

Aan dit rechtsbeginsel ligt ten grondslag de gedachte dat een ieder zich zoveel
mogelijk overeenkomstig zijn aanleg en bekwaamheden moet kunnen ontplooien.
Vrijheid van arbeidskeuze betekent echter niet, dat cr een recht op de gekozen
arbeid bestaat. De uitoefening van het beroep kan en mag aan voorwaarden
gebonden zijn, mits er omstandigheden zijn die deze beperking rechtvaardigen
(bijv. vakbekwaamheidseisen, diplomabezit, vestigingseisen). Voldoet men aan
deze eisen, dan mogen geen belemmeringen in de weg gelegd worden.
Het is nog in discussie in hoeverre grondrechten alleen van toepassing zijn op de
relatie overheid-burger of ook gelding hebben tussen burgers onderling (4). Wel
kan gesteld worden, dat grondrechten een rol spelen in privaatrechtelijke
verhoudingen. Zij kunnen het vaststellen en interpreteren van normen als \'goede
zeden en openbare orde\' mede beïnvloeden.

In de non-concurrentiebedingen die hier aan de orde zijn, is een botsing tussen
deze twee beginselen duidelijk waarneembaar; enerzijds de contractsvrijheid van
de werkgever of de maatschap, anderzijds de vrijheid van arbeidskeuze van de
vda-partner. De belangen zijn in casu tegenstrijdig en er zal een belangenafweging
dienen plaats te vinden bij de beoordeling van de rechtsgeldigheid van het beding.
Tot welk resultaat zal de belangenafweging leiden en naar welke kant zal de
weegschaal doorslaan? Voor het antwoord daarop dient men te toetsen aan
rechtsnormen als de goede zeden en (on)rechtmatigheid (4a).

MOGELIJKE GRONDEN VOOR NIETIGHEID VAN HET NON-CONCURRENTIEBEDING
/. Ongeoorloofde oorzaak (5)

De non-concurrentiebedingen waar het hier over gaat, kunnen naar mijn mening
in strijd zijn met de \'goede zeden\'. De vda wordt een soort arbeidsverbod opgelegd,
enkel en alleen ter beperking van mogelijke concurrentieschade van de werkgever
of de maatschap van de partner.

Uit de rechtspraak blijkt, dat bij de beoordeling of een beding in strijd is met \'de
goede zeden of openbare orde\', mede moet worden gelet op het belang hetwelk
de overeenkomst of het beding beoogt te dienen (bijv. het algemeen belang, het
eigen belang) en op de vraag of dat belang zo gewichtig is, dat het een beperking
van de vrijheid van arbeidskeuze rechtvaardigt. Dit laatste dient ook gerelateerd
te worden aan de mate waarin de vrijheid wordt aangetast (6).
Het is dus zeer wel denkbaar, dat non-concurrentiebedingen zoals die welke vda\'s
ondertekenen, in rechte een kans maken nietig verklaard te worden op grond van
een ongeoorloofde oorzaak, omdat de strekking of inhoud van de overeenkomst
in strijd is met de goede zeden, met als gevolg dat partijen niet gebonden zijn aan
het beding en dus ook de vda niet.

Zekerheid hieromtrent kan men niet geven, evenmin als een algemene regel. De
concrete omstandigheden van het geval zijn te zeer van invloed op de belangen-
afweging.

Een andere juridische grond voor nietigheid van het non-concurrentiebeding zou
het wilsgebrek \'misbruik van omstandigheden\' kunnen zijn. Dit wilsgebrek staat
niet als grond voor nietigheid in de wet, maar is ontwikkeld in de rechtspraak.
Het is wel opgenomen in het NB W (Nieuw Burgerlijk Wetboek) dat in de toekomst
het huidige BW moet gaan vervangen.

Misbruik van omstandigheden is aanwezig wanneer iemand die weet of moet
begrijpen dat een ander door bijzondere omstandigheden bewogen wordt bijv. een
contract te sluiten of iets te ondertekenen, het tot stand komen van dit contract
bevordert, terwijl hij weet of hoort te begrijpen dat hij zich daarvan zou behoren
te weerhouden.

De vda wordt door omstandigheden als de emodonele binding met de partner
en de weinig rooskleurige arbeidsmarkt voor dierenartsen min of meer \'gedwon-
gen\' het voor haar nadelige beding te tekenen. De vraag is of dit nu ook misbruik
van omstandigheden inhoudt. Vereist is dat de werkgever of de maatschap
misbruik en niet alleen gebruik van deze omstandigheden maakt (8). De om-
standigheden dienen als hefboom gebruikt te worden om meer te bedingen dan
waartoe de werkgever of de maten recht hebben. In casu is het te verdedigen dat
het meerdere dat bedongen wordt, bestaat uit de beperking van concurrentie-
schade door een willekeurige collega (alweer een kans op vrije vestiging van een
werkeloze dierenarts uitgeschakeld!).

Als we constateren, dat dergelijke non-concurrentiebedingen geen rechtskracht
hebben, staat dan nu de weg open naar vrij vestigen binnen het praktijkgebied
van de partner of naar een dienstverband met een buurtcollega van de partner?
In principe is men, in het geval men niet contractueel gebonden is aan een non-
concurrentiebeding, vrij zich te vestigen als dierenarts, vrij om te concurreren, vrij
om bij een concurrent in dienst te treden. In principe, want men dient ook daarbij
volgens een aantal rechtsnormen te handelen (9).

Concurrentie is toegestaan, mits met geoorloofde middelen; concurreren kan
tegenover de andere partij onrechtmatig zijn. Of dit laatste het geval is, hangt af
van de omstandigheden van het concrete geval. Zo kan het gebruik maken van
bepaalde vertrouwelijke informatie concurrentie onrechtmatig maken. Niet on-
denkbaar en niet te vermijden is dat informatie uit de maatschap of uit de praktijk
van de partner via \'pillow talk\' tussen de vda en haar partner aan de vda bekend
wordt.

Eveneens is het niet toegestaan cliënten af te troggelen. Het is echter goed in te
denken, dat men via de naamsbekendheid van de partner, de maatschap of de
werkgever cliënten naar zich toetrekt.

Deze gedragingen kunnen, afhankelijk van de omstandigheden van het concrete
geval, maken dat de concurrentie onrechtmatig is.

Bij de beoordeling van bet gedrag van de zich vrij vestigende vda zal zeker ook
de Code van de KNMvD een rol kunnen spelen. De rechter zou er een aanwijzing
in kunnen vinden bij de beoordeling van de al dan niet rechtmatigheid van het
optreden van de vda.

Ik heb tot nu toe slechts enkele, weliswaar belangrijke, aspecten genoemd van
het non-concurrentiebeding waar voornamelijk vda\'s mee geconfronteerd worden.
In het kort wil ik er nog enkele noemen;

— Welke rol speelt in het kader van de vraag naar de gebondenheid aan het non-
concurrentiebeding het karakter van de relatie tussen de vda en haar partner? Is
het nog van belang of zij gehuwd zijn, samenwonen, een LAT-relatie hebben of
dat er slechts sprake is van een vriendschap?

— Hoe is in deze gevallen de positie van de vda die na scheiding of verbreking
van de relatie in dezelfde plaats blijft wonen? Is zij nog steeds gebonden aan het
beding?

— Als vrouwen in de toekomst een arbeidsplicht zouden krijgen, of als een vrouw
nu zelfstandig een uitkering krijgt, verspeelt zij dan door het tekenen van een
dergelijk beding, zo het rechtsgeldig is, haar recht op een uitkering?

— Wat is de positie van de partner in het geval het beding nietig is en de vda-
partner zich vrij vestigt in de woonplaats? Is de mda-partner dan indirect
betrokken bij een andere diergeneeskundige vestiging en pleegt hij dus wanpre-
statie ten opzichte van maten of werkgever, omdat de mda-partner meestal zelf
ook cen non-concurrentiebeding heeft in zijn contract?

Er zijn argumenten aan te voeren voor het plaatsen van vraagtekens bij de
rechtsgeldigheid van non-concurrentiebedingen, door vda-partners ondertekend.
Daarmee is echter niet gezegd, dat nu de vrouwelijke dierenarts die partner is van
een dierenarts, vrij is, zo zij dit zou wensen, zich te vestigen binnen het
praktijkgebied van haar partner.

Gezien de bijzondere positie die de vda-partner inneemt (\'dicht bij het vuur\') is
het mijns inziens niet ondenkbaar dat in voorkomende gevallen een vestiging in
de woonplaats of de omgeving, dan wel een arbeidscontract met een buurtcollega
of concurrent een onrechtmatig handelen jegens de werkgever of de maatschap
kan betekenen. Daarnaast zal de relatie tussen de mda-partner en zijn werkgever
of maten onder druk kunnen komen te staan op grond van eventueel in hun
contract opgenomen bedingen.

Het lijkt mij gewenst in het vervolg deze bedingen achterwege te laten. Enerzijds
geven zij de werkgever/maatschap een schijnrechtszekerheid, anderzijds leggen
dierenartsen met een dergelijk beding een collega een arbeidsverbod op zonder
dat daar een rechtsverhouding aan ten grondslag ligt of heeft gelegen.
Doet zich een geval van concurrentie door een vda-partner voor, dan zal men
zich, indien onderling overleg niet tot een oplossing heeft geleid, alsnog tot de
rechter kunnen wenden. Deze zal vervolgens, alle omstandigheden van dit concrete
geval in aanmerking nemend, de (on)rechtmatigheid kunnen toetsen.
LITERATUUR

1. R \'t Hart. Het concurrentiebeding, concurrentie door de werl<nemer en de ex-werknemer. Kluwer
1977.

T. Tekstra. De werking en wenselijkheid van het concurrentiebeding in de arbeidsovereenkomst.
Ars Aequi 1987; 36 e.v. (februari 1987).

Eindrapport van de Staatscommissie van advies inzake de Grondwet en de Kieswet, p. 223 e.v.

4. R W. C. Akkermans, Ars Aequi 1985, p. 273.
Contractenrecht (losbl.) III no. 118.

CONGRESSEN
International Society for Animal
Hygiene, VI Congress
13-17 June 1988, Skara/Sweden

Monday, 13 June: Registration, Welcome.
Tuesday, 14, Wed. 15, F"ri. 17 June the following
topics will be dealt with in two parallel sessions:
Environment and health - epidemiological
aspects (34 papers)

Microclimate and animal health (45 papers)
Feed, fedding and water as health factors (10
papers)

Stockmanship, behaviour and behavioural physi-
ology (5 papers)
Free papers (10 papers).

Registration forms may be obtained from: Secre-
tariat, Vlth Int. Congr. Animal Hygiene, RO.
Box 345, S-532 00 Skara, Sweden; Tel. 511/
30200/30000.

Programma
Inschrijving en uitreiking symposiumbe-
scheiden, ontvangst met koffie.
Opening: inleiding dagvoorzitter J. C. J.
Lammers.

Agrarisch/wetenschappelijke ontwikke-
lingen in de komende decennia; prof. dr.
ir. A. Rörsch.
Koffie.

[De agrarische sector onder invloed van
economische groei of economische stabi-
liteit?; prof. dr. ir. H. van Arkel.
Aperitief cn lunch.

De toekomst van de boer en de boerin
oftewel het moderne gezinsbedrijf; M. J.
Varekamp.
14.15 Thee.

16.00 Afsluiting door de dagvoorzitter.
Inlichtingen: Koninklijke Vermande BV, Stichting
IVIO, Postbus 20, 8200 AA Lelystad, tel. 03200-
22944.

SUMMARY A survey offaciors which predispose ihe canine ear to otitis externa is presented.
In restected ear specimens of 106 dogs, otitis externa without tumour was found on 58 occasions. In 46
dogs tumours were diagnosed in 15 cases with an ototis externa. In two dogs an inflammatory
polyp was found.

In the resected ear specitnens of 48 cats, otitis externa was diagnosed 2 7 times, in 6 cases combined with
an inflammatory polyp. In 21 cases neoplasia was present.

The otitis externa was mainly a chronic proliferative inflammation characterised by hyperkeratinisa-
tion, hyperplasia of the sebaceous and cerumtnous glands, fibrosis and infiltration with plasma cells,
lymphocytes and macrophages, often containing ceroid pigment.

Ear problems especially otitis externa arc,
next to tumours and tumourlike lesions,
the most common and problematical dis-
eases in dogs, and to a lesser degree in cats.
The problems often continue for years and
the owner consults many veterinarians.
The main inflammatory problems occur in
the horizontal and vertical parts of the ex-
ternal canal, which is lined with thin skin
containing sebaceous glands immediately
below the superficial surface, ceruminous
glands in the decperconnective tissue layer,
and a few hair follicles (Fig. 1.). A narrow
tube of cartilage surrounds (Fig. 2) the
outer three quarters of the canal, while os-
seous tissue covcrs the inner one quarter.
In the veterinary literature many factors
are said to predispose the canine car to
otitis externa. It is generally agreed that
there is an increased susceptibility to otitis
externa in breeds with long-haired, pendu-
lous ears, such as the Cockcr Spaniel and
Miniature Poodle, and to a lesser degree
the Terriers. Some authors state that long-
haired breeds have more sebaceous and
ceruminous glands than short-haired ones
and are therefore more susceptible to otitis,
as well as to tumours of these glands.

Others mention that otitis externa occurs
frequently in cropped and naturally erect
cars, but that the incidence is greater in
breeds which have dense hair growth in the
external auditory meatus. Presumably the
excessive hair prevents the expulsion of the
ccruininous glands sccrction. Other factors
which may predispose the canine car canal
to otitis are (Fig. 3) trauma, often associat-
ed with fault cleaning of the cars; foreign
bodies such as grass awns, dirt, debris,
matted hairs, dried wax; allergy, which can
be a local reaction or a general skin disease;
miles, such as Olodectes cynotis; ear con-
formation, such as hirsute car canals;
excessive hair growth; neoplasia, resulting
in accumulation of wax and tissue debris;
skin disease; generalised infections; ner-
vous disorders; endocrine imbalance and
nutritional dcficienccs. If the initiatingfac-
tors causes inllammation bacteria, fungi or
yeasts may cause a secondary infection in-
volving an increase of normal microflora
such as St. aureus i^r secondary organisms
such as Streptococci, Coryncbacteria, E.
coli, Proteus and Pseudomonas. The last
two bacteria occurespecially in theCockcr
Spaniel.

l umours ol the ear include those capable
of affecting skin at any site, as well as pri-
mary ceruminous gland tumours and,
very rarely, tumours of the Eustachian or
auditory epithelium and cranial nerves.
Squamous cell carcinoma is by far the most
important skin tumour affecting the pinna.

especially in cats, and histiocytoma is the
most important tumour of the basal area of
the pinna in dogs. Ceruminous gland tu-
mours are more prevalent in cats than in
dogs. In dogs the great majority of tumours
is benign, but in cats about half are histolo-
gically malignant.

Fig. 3. Some aetiological factors leading to otitis externa in dogs (Modification of Evans and .lemmett, 1978).

Inflamtnatory polypoid growths, also call-
ed inflammatory polyps, are reported in
dogs and expecially in cats.
This paper presents a survey of the patho-
logical findings in 149 ear specimens sur-
gically resected from dogs and cats over a
period of ten years.

Of 106 resection specimens, from dogs, oti-
tis externa (Fig. 4) was diagnosed 58 times.
In 46 dogs tumours were diagnosed in 15
cases combined with otitis externa. In two
dogs an inflammatory polyp was found.

In the resected ear specimens of 48 cats an
otitis externa was diagnosed 27 times, in six
cases combined with an inllammatory
polyp; 21 tumours were found.

The breed, sex and average ages of the 58
dogs with otitis externa are listed in Table 1.
An obvious breed predisposition for
Cocker Spaniels and to a lesser degree for
Poodles and Shepherd dogs was found, but
not for Terriers. The male-female ratio was
nearly the same as mentioned in the litera-
ture.

The average age of dogs with otitis externa
in another study was 5.3 years. In the litera-
ture the poodles with otitis externa were
younger than the Cocker Spaniels, which is
not in agreement with our findings. The
affected Bulldogs were remarkably young.

Otitis externa was found in the resection
specimens of 27 cats in one case combined
with otitis media. The male-female ratio
was 2.85:1 and the average age was 5.0
years.

Assiociated with the generally long dura-
tion of the ear problems, we found mainly
chronic lesions in the resected ear speci-
mens. Based upon the literature and our
own findings, it can be stated that otitis
externa often starts with hyperplasia of the
squamous cell epithelium, i.e. byperkerati-
nisation in combination with acanthosis
(Fig. 5). In the subepithelial layer an infil-
tration of lymphocytes, plasma cells, poly-
morphonuclear cells and macrophages

Table 1. Survey of breed, sex and average age of 58 dogs with chronic otitis externa.

arc found. Frequently a large amount of sebaceous glands show hyperplasia with an

pigment, presumably ceroid, is present. A obvious dilation of the ducts (Fig. 6 and

proliferation of fibrous tissue may also be 7). In more chronic cases the ceruminous

seen. In the early stage of the otitis the glands show hyperplasia with cystic dila-

cystic structures can almost completely bined with polymorphonuclear leucocytcs,

ceruminousglatids and ducts arc filled with proliferation of the epithelial cells occurs.

Papillary proliferation of the cyst and duct
epithelium may be present (Fig. 10). Pro-
liferation of myoepithelium was also found
(Fig. 11). The proliferating tissue and dilat-
ed glands and ducts may obliterate the ex-
ternal ear canal to a greater or lesser de-
gree.

Erosions and ulcerations also be present.
In some dogs ossification of the external
ear canal was found, sometimes extending
into the cartilage. In cats circumscribed
granulomatous inflammation can be found,
while in general the histological pattern of
otitis is nearly similar to the dog. The by-

perplasia of ceruminous glands is particu-
larly striking in the cat. Besides the diffuse
polypoid lesions in the ear canal (Fig. 4),

Frequently erosions were seen. The stroma
varied from myxomatous to dense fibrous
connective tissue with numerous capil-
laries and inflammatory cells. Sometimes
accumulations of lymphoid cells were seen.
I\'he presence of ciliated columnar epithe-
lium suggested that these polyps may arise
froin the middle ear. The six cats in our
material were all males, whereas in the li-
erature the male/female ratio was 1.4; 1; our
average age (3.83 years) was lower than
that mentioned in the literature (6.91
years).

Table 2. Sex ratio andaverage age distribution in different types of pinna and external ear canal tumours in 46
dogs.

cimens, 19 were of mesenchymal and 27 of
epithelial origin. The mesenchymal tu-
mours (Table 2) were often located at the
base of the ear, histiocytomas and fibro-
mas sometimes on the pinna. There were
more males than females presented, in
keeping with to the male/female ratio in
the normal dog population. The average
age was in agreement with the average age
of dogs with the same tumours elsewhere in
the skin. Four types of epithelial tumours
were found: papilloma (Fig. 12), all located
in the external ear canal and not on the
pinna; and ceruminous gland tumours in
the external ear canal (Table 3).

Sebaceous gland tumours and neurofibro-
ma (Schwannoma) described in the litera-
ture were not found in the resected ear
specimens. In this group of epithelial tu-
mours there were more affected males than
females. The average age of the affected
dogs was in general high, except for those
with papilloma, anaplastic carcinoma, and
complex carcinoma. The average age of
dogs with papilloma was in agreement with
those of the dogs having skin and mouth
papilloma. The squamous cell carcinoma
and ceruminous gland tumours mostly oc-
curred at older ages. Concerning breed
predisposition to ear tumours, we can state

Table 3. Sex ratio and average distribution in different types of pinna and external ear canal tumours in 46
dogs.

Table 4. Breed distribution of 46 dogs with tumours of the pinna and external ear canal.

that the Boxer is very susceptible (Table 4)
tor both mesenchymal and epithelial tu-
mours. Epithelial tumours are often found
in the Bouvier des Flandres, a fact not
mentioned in the literature until now. An
explanation could be that the Bouvier is
one of the most popular dogs in the
Netherlands, whereas this breed is hardly
known in other countries.
The ear tumours in 21 cats were all of epi-
thelial origin (Table 5). The most import-
ant, as reported in the literature, is squam-
ous cell carcinoma, sometimes in both
ears and especially in white cats. In one cat
four different tumours were diagnosed dur-
ing a follow-up study. The first time both
ears were resected, one showed a sebaceous
gland adenoma, the other a squamous cell
carcinoma and a ceruminous gland ade-
noma, later on in the resected area a new
tumour arose which was resected; this
time it was a sebaceous gland carcinoma
(Table 5). The average age of the cats with
the squamous cell carcinoma, and the age
of the cat with sebaceous gland tumours,
was very high (Fig. 13).

■fable 5. Sex ratio and average age distribution in different types of pinna and external ear canal tumours in 21
cats.

* Thrce tumour types in one cat in the left and the right ear.
The same cat in a follow up study.

SUMMARY Six groups of feline and canine skin diseases sharing the involvement of the external ear
are discussed. Examples of each group are given. Clinical features, diagnostic techniques and therapy
are outlined for each disease.

In veterinary dermatology, a thorough
case history is indispensable in making a
proper diagnosis. Data concerning the
breed, sex and age of the animal may be
characteristic or suggestive of certain dis-
eases, and thus may contribute to the differ-
ential diagnosis. For example, the first
symptoms of canine atopic dermatitis are
mainly seen in Boxers, Terriers and Ger-
man Shepherd dogs under the age of three
years.

Anamnestic information should be focuss-
ed on the primary symptoms, their dura-
tion, the primary lesions with their respect-
ive locasisation, the course of the disease,
dietary components, seasonal or perennial
incidence, or the presence of skin problems
in contact animals or persons.
In addition to a complete physical examin-
ation. skin scrapings. Wood\'s light ex-
amination, bacterial and mycological cul-
tures, antibiograms, blood tests, allergy
testing, and histopathology and immuno-
fluorescence tests of skin biopsies may
contribute to a final diagnosis. In general,
but especially in dermatology cases, a sys-
tematic plan of examination and evalua-
tion is of great importance.

I. Ectoparasitic diseases: Sarcoptes canis.
Notoeclres cati, Cheyletiella species, Oto-
clectes cynotis.

II. Fungal diseases: Microsporum canis. M.
gypseum. Trichophyton mentagrophytes.

III. Immunologic diseases: Discoid and
Systemic Lupus Erythematosus,
erythematosus and Pemphigus foliaceus.

VI. Miscellaneous diseases: Idiopathic ear
fissures. Leishmaniasis, Pinnal alopecia
and Solar dermatitis.

Scabies in dogs is seen on a regular basis in
private practice. Important clinical fea-
tures are the primary localisation of the
skin lesions (cars, head, ventral abdomen
and distal aspcctofthc extremities) and the
intense pruritus. Lesions consist of papu-
les, crusts and scales (Fig. 1). A definitive
diagnosis is based on the microscopic exam-
ination of multiple deep skin scrapings,
preferably from the edge of the pinna (Fig.
2) or distal limbs. Dogs with skin scrapings
negative for parasites but having the typi-
cal features of scabies, the concomitant
presence of pruritus, and/or contact ani-
mals or persons with skin lesions, should
be treated as having scabies.

Parasiticidal dips for 4-6 weelcs, or iver-
mectin\' (0.2 mg/kg body weight subcu-
taneously, repeated after one week) are
indicated.

In Collies, Shclties and Collie-rclated
breeds, depression, coma or even death are
reported after the administration of iver-
mectin. In addition to antiparasitic treat-
ment, the animals must be shaved, and
parasite treatment of the environment is
indicated.

Feline scabies is characterised by pruritic
primary lesions on the pinna, face and neck
(Fig. 3). Secondary lesions are sometimes
seen on the medial aspect of the fore-
limbs.

Alopecia, crusts and secondarily infected
excoriations are the main features. The dis-
ease may become generalised.
Diagnosis is based on the microscopic
examination of skin scrapings.
In contrast to canine scabies, mites are
usually present in large numbers. Treat-
ment with parasiticidal dips such as perme-
thrin^ shampoo or lime-sulphur, together
with hygienic measures, will result in com-
plete recovery. Ivermectin also seems to be
effective in cats (0.2 mg/kg body weight
subcuteaneously repeated after one week).
However, side effects such as somnolence
and ataxia have been observed within 1-2
minutes of injection. Subsequent recovery
generally occurs after 10-15 minutes.

Cheyletiellosis in dogs is caused by Cheyle-
tiellayasguri and in cats by Ch. hlaiiei. The
disease is contagious to animals and man.
In cats the clinical features of cheyletiello-
sis may vary considerably. Pruritus may be
absent or severe. On the dorsal part of the
body, the head and pinnae, scborrhoea
and/or a superficial dermatitis may be ob-
served. In addition, a miliary dermatitis is
commonly associated with cheyletiellosis.
Especially in longhaired cats, symptoms
may be very mild or consist only of pruri-
tus. In dogs, dandruff and hair loss on the
dorsal part ofthc body arc most character-
istic (Fig. 4). Pruritus may be mild to se-
vere, or even absent.

In both dogs andcats the disease may cause
prurigo (grouped pruritic papular lesions)
in contact persons, the first signs usually
being observed on the skin of the arms and
abdomen.

In this respect it is noteworthy that asymp-
tomatic carriers of chcyletiellosis may be
responsible for the continuation of the dis-
ease in animals and man.
A definitive diagnosis is based on the find-
ing of the mite on microscopic examination
(Fig. 5) of superficial skin scrapings, dust-
hair samples, or the tape impression tech-
nique. In the second technique the patient
is vaccuumed for 10 minutes, the dust-hair
sample is collected (Fig. 6), and a flotation
method is used prior to final microscopic
examination. Treatment consists of the
application of parasiticidal shampoos con-

taining permethrin. Hygienic measures are
of great importance to prevent reinfesta-
tion from the environment.

Animals infected with Otodectes cynotis
are easily recognised by severe pruritus on
the external ear, external ear canal, and the
neck, resulting in alopecia, crusts and an
increased cerumen production.
Mites are found by microscopic examin-
ation (Fig. 7) of skin scrapings or cerumen,
or by otoscopy. Hygienic measures are in-
dicated, in combination with local treat-
ment, which includes thorough cleaning of
the external ear canal befor using miticidal
agents such as 2% lindane emulsion. One
application is usually sufficient; medica-
tion remaining on the external ear surfaces
should be wiped away.
In dogs ivermectin has been used to cure
otodectic mange.

Microsporum canis is responsible for ap-
proximately 90% of all cases of dermato-
phytosis in dogs and cats (Fig. 8). The pres-
ence of so-called \'ringworm-lesions\' is
insufficient for the diagnosis of a derma-
tophyte infection. In fact, most lesions hav-
ing the appearance of \'ringworm\' are not
caused by fungal infection.

There are two important differential dia-
gnoses in dogs, namely localised demo-
dicosis (Fig. 9) and pruritic superficial fol-
liculitis (formerly called\'short-coat pyoder-
ma\') (Fig. 10). In both these skin diseases,
localised circular areas of alopecia with
concomitant scalingare present. In the lat-
ter disease keratin rims are characteristic.
Clinical symptoms in M. canis infection arc
variable. In cats we must be aware of car-
riers showing no lesions at all.
Patchy hair loss, broken hairs, scaling and
numerous papules and crusts (miliary

The diagnosis is based on the microscopic
examination of superficial skin scrapings
and of broken hairs. Wood\'s light examin-
ation, or fungal culture on a DTM medium
(e.g. Dermatoslide®^ or Merckoplate Der-
matophyte Testmedium") in which the
presence of pathogenic fungi is indicated
the medium becoming red coloured.
Concerning Wood\'s light examination a
few remarks must be made. Only about
60% of M. canis infections can be traced by
a yellow-green fluorescence of hairs. The
absence of lluorescence does not exclude
the presence of M. canis. Another import-
ant aspect of the Wood\'s light examination
is the risk of false positive fluorescence
when remnants of iodine containing oint-
ments or shampoos are present on the skin
and haircoat.

Therapy consists of shaving and isolation
of the affected animals. Contact animals
should be examined by Wood\'s light and
by culturing skin scrapings and hairs.
The environment should be cleaned once
weekly with, forexample, povidone-iodine
solution^

Antiniycotic therapy includes a concomi-
tant oral and topical treatment with griseo-
fulvin" tablets (50-100 mg/kg/day) follow-
ing a fat meal for better absorption, and
natamycin\' dips. Griseofulvin is to be
used in pregnant animals because of its
teratogenic side effects. Another side effect
of griseofulvin may be bone marrow de-
pression. When griseofulvin fails, imida-
zole dérivâtes may be an alternative. In
these cases kctaconazole®* (10-15 mg/kg/
day) is used in combination with enilcona-
zole\' dips. The latter not to be used in cats.

Fulcin®, ICI Pharma, Rotterdam. The Netherlands.
Mycophyt®, Gist-Brocades, Rijswijk, The Netherlands.
Nizoral®, Janssen Pharmaeeutiea, Goirle, The Netherlands.
Itnaverol®, Janssen Pharmaeeutiea. Goirle, The Netherlands.

Side effects of imidazole derivatives in man
include gastric irritation, photophobia and
pruritus. Other side effects include hepato-
toxicity, thrombopenia and depressed sper-
miogenesis.

Antimycotic treatment should be continu-
ed till fungal cultures are negative, and
even then it may be advisable to continue
treatment for about 2 weeks.
If contact persons are also infected, consult
their physician for joint treatment.

III. IMMUNOLOGIC DISEASES
Discoid Lupus Erythematosus
Discoid Lupus Erythematosus (DLE) is
considered to bea benign variant of System-
ic Lupus Erythematosus (SLE), missing
the generalised symptoms of pyrexia, ar-
thritis, proteinuria and anaemia.
In DLE the cutaneous manifestations are
usually confined to the face, and include
depigmentation, erosions, ulceration and
crusting. A well known example of DLE is
the so-called Collie nose (Fig. 11). In this
form the primary lesions are seen on the
nose, eventually spreading caudally and re-
sulting in involvement of the eyelids and

ears. Exposure tosunlight (ultraviolet light)
may worsen these symptoms.
Diagnosis is based on history, the clinical
picture, and histopathology and direct
immunonuorescence testing of multiple
skin biopsies.

In SLE skin lesions are just one of the
multiple clinical signs. In association with
SLE we may see e.g. polyarthritis, pyrexia,
myocarditis, neurologic and haematologic
disorders, oral ulcers, pericarditis and kid-
ney disease.

Cutaneous manifestations of SLE may be
confined to the face and ears, but may also
be generalised, involving the distal limb
and footpads. Skin lesions consist of vesi-
culae or bullae on mucocutaneous junc-
tions, hyperkeratosis, seborrheic lesions,
and secondary pyoderma.
A definitive diagnosis is difficult to make
but important diagnostic tools arc the
ANA test and the LE cell test in conjunc-
tion with histopathologic (Fig. 12) and
immunopathologic examination of skin
biopsies. Direct immunofluorescence test-
ing reveals deposition of immunoglobulins
or complement at the basement membrane.
Therapy in DLE and SLE usually consists
of dual treatment of prednisone and aza-
thioprine\'", starting with 1-2 mg/kg every
other day, and 1-2 mg/kg/day, respect-
ively. Depending on the course of the dis-
ease this dosage is adapted to effect.
The prognosis is good in DLE, and moder-
ate in SLE.

Pemphigus Erythematosus (PE) is con-
sidered as a benign form of P. Eoliaceus
(PF), or as an intermediate form between
P. Eoliaceus and SLE.
Both diseases have been described in dogs
and cats. Important clinical features are
vesiculobullous or pustular dermatitis of
the face, ears and feet (Fig. 13). Lesions
consist of alopecia, crusts, scales, blisters,
erosions, and hyperkeratosis of footpads.
Depigmentation may also be one of the
symptoms.

Involvement of the mttcocutaneous junc-
tions or the oral cavity is rare. Diagnosis is
based on the history, the clinical features,
and on histopathology and direct immuno-
fluorescence testing of multiple skin biop-
sies.

PE and PF arc characterised by subcorneal
acantholysis with resultant formation of
vesicles or pustules (Fig. 14). Direct im-
munofluorescence testing reveals intercel-
lular deposition of immunoglobulin or
complement in the epidermis. In addition,
in PE positive fluorescence is seen al the
basement membrane zone.
Therapy consists of concomitant adminis-
tration of prednisoncandazathioprine. As

discussed in DLE and SEE, therapy is
adapted to effect, starting with 1-2 mg/kg
prednisone every other day, and 1-2 mg/
kg/day azathioprine. The prognosis is mod-
erate in both diseases.

Seborrhoea is defined as a disease complex
characterised by an abnormal keratinisa-
tion process in the upper epidermis, and an
abnormal production of lipids in the seba-
ceous glands.

The main skin problems resulting from this
disease are numerous flakes, squamae and
crusts, variable pruritus and secondary pyo-
derma involving the entire body (see also
Fig. 4), including the external ear canal in
some cases. Seborrhoea may also result in a
penetrating unpleasant odour. Within the
seborrhoea complex a primary idiopathic
form, a primary metabolic form, and a se-
condary form can be distinguished.
Secondary seborrhoea is the result of other
skin disorders, such as fungal, ectoparasi-
tic and allergic diseases. The primary me-
tabolic seborrhoea may be associated with
endocrine diseases, of which hypothyro-
idism is the most common. Metabolic se-
borrhoea is also observed as the result of
lipid disturbances (dietary déficiences, mal-
absorption/maldigestion and pancreatic
diseases).

Primary idiopathic seborrhoea, diagnosed
by excluding other disorders, is predomi-
nantly seen in Spaniels, Setters and Do-
bermann Pinschers. In the latter form
treatment will be symptomatic, focussing
on the restoration of a normal skin lipid
layer, thus preventing secondary pyoder-
ma.

Treatment consists of shampooing with
neutral soaps to remove abundant scales.
To avoid further desiccating of the skin a
final rinse with a bath oil solution is re-
commended. The diet is supplemented by
the administration of vegetable oils and
dietary fat.

To cure a secondary pyoderma, antibiotics
like cefalexin" (30 mg/kg/day) trimetho-
prim sulphadiazine\'^(5 mg/kg/day) or lin-
comycin\'^ (40 mg/kg/day) are administer-
ed orally.

This rather uncommon skin disease is seen
mainly in Siberian Huskies and Malamu-
tes.

Clinical features arc chronic dermatosis on
the head, eyelids and pinna, with predomi-
nant hyper- and parakeratosis (Fig. 15).

Other efflorescences like papules and ery-
thema may also be observed. In addition,
these animals may remain underdeveloped
and have an abnormal haircoat.
Histopathology on skin biopsies reveals
acanthosis and parakeratotic hyperkerato-
sis.

The condition can be treated successfully
with intravenous zinc sulphate injection.

Fissures, wounds and haemorrhages are
observed at the distal end of the pinna.
Pruritus is variable. The diagnosis is based
on the clinical picture, and by excluding
important differential diagnoses such as
frost bite, scabies, autoimmune diseases
and solar dermatitis. Treatment is sympto-
matic, being the topical application of
corticosteroids or surgically removing the
affected area.

Skin problems in dogs with leishmaniasis
include alopecia, ulcerated lesions of the
pinna (Fig. 16) or footpads, or generalised
dry seborrheic lesions. In addition to these
skin problems a dog with leishmaniasis
may show eye lesions or gastro-intestinal
disturbances, polyarthritis, lymphaden-
opathy, pyrexia and hepato- and/or splen-
omegaly. A feature common in all cases is
birth in the Mediterranean area, or tempor-

ary residence there. Incubation time varies
between one month and several years. The
diagnosis is based on the history, clinical
features, highly elevated 7-globulin levels,
and detection of the parasite in bone mar-
row smears of lymph node aspirates (Fig.
17).

Therapy includessubcutaneous administra-
tion of N-mcthylglucamine antimonate"*
100 mg/kg for about 6-8 weeks. In spite of
this treatment the prognosis is still guard-
ed.

Hairless pinnae without pruritus are seen
mainly in Dachshunds and miniature
Poodles. The cause is unknown. Differen-
tial diagnoses include endocrine related dis-
orders, dermatophytosis, localised demo-
dicosis, or seborrhoea.
Diagnosis is made on the clinical picture
and per exclusionem. No treatment is given.

Along the edge of the pinnae erythema,
hair loss, crusts and ulcerative lesions may
be observed in white cats. Squamous cell
carcinoma may result, and in these cases
the lesions become invasive and destroy the
edge of the pinnae (Fig. 18). Further dam-
age is caused by scratching. Biopsy is in-
dicated. Differential diagnosis includes auto-
immune disease, frost bite or ectoparasitic
disorders. Cats with idiopathic solar der-
matitis should be kept out ofthe sunshine
as much as possible to avoid progression to
carcinoma. In cases of carcinoma, amputa-
tion ofthe affected pinna(e) is the treatment
of choice. Even in chronic cases the
prognosis is usually good.

As described above skin problems on the
external ear may be a diagnostic challenge.
In some cases it will be difficult to make a
definitive diagnosis in spite of many diag-
nostic efforts. In such stubborn cases a
symptomatic or palliative treatment may
be the only solution, and we must comfort
ourselves with the words of R. M. Schwartz-
man: \'Dermatology is as much an art as it is
a science!\'

1. Halliwell. R. E. W. and Goldschmidt. M. H.
Pemphigus foUaceus in the canine: a case report
and discussion. .1. Am. Anim. Hosp. Assoc. 1977;
13: 431-6.

2. Ihrke, P. .1. Canine seborrheic disease coinplex.
Vet. Clin. North Am. 1979; 9: 93-107.

3. Ihrke, P. J. The management of canine pyoder-
mas. In: Kirk, R. E.ed.: Current Veterinary Ther-
apy VIII 1983; 505-18, W. B. Saunders Com-
pany, Philadelphia.

4. Kunkle, G. A. Zinc-responsive dermatoses in
dogs. In: Kirk, R. W. ed.: Current Veterinary
Therapy VII 1980; 427-7, W. B. Saunders Com-
pany, Philadelphia.

5. Kunkle. G. A. Managing canine seborrhea. In:
Kirk, R. W. ed.: Current Veterinary Therapy
Vlil 1983: 518-24. W. B. Saunders Company,
Philadelphia.

6. Manning. T. O., Scott. D. W., Smith, C. A., and
Lewis, R. M. Pemphigus diseases in the feline:
seven case reports and discussion. .1. Am. Anim.
Hosp. AS.SOC. 1982; 18:433-44.

7. Mullcr, G. 11., Kirk, R. W., and Scott, D. W.
Small Animal Dermatology, third edition. W. B.
Saunders Company. Philadelphia, 1983.

8. Scheldt, V. .]., Mcdicau, L., Seward, R. L., and
Schwartzman, R. M. An evaluation of ivermectin
in the treatment of sarcoptic mange in dogs. Am.
J. Vet. Res. 1984; 45 (6): 1201-2.

9. Scott, D. W. el al. Pemphigus eryihemaiosus in
the dog and cat. J. Am. Anim. Hosp. Assoc.
1980: 16: 81.5-24.

10. Scott, D. W. Feline dermatology 1900-1978: a
monograph. .1. Am. Anim. Hosp. Assoc. 1980;
16: 331-460.

11. Willemse, A. Crusting dermatoses in cats. In:
Kirk. R. W. ed.: Current Veterinary Therapy VII
1980; 469-72. W. B. Saunders Company, Phila-
delphia.

12. Willemse A. Investigations of the symptomatol-
ogy and the significance of immediate skin test
reactivity in canine atopic dermatitis. Res. Vet.
Sci. 1983; .14: 261-5.

13. Yazwinski. T. A. et ai. Efficacy of Ivermectin
against Sareoptes scabei and Otodectes cynotis
infestations of dogs. VM/SAC 1981: 76: 1749-
55.

Cryptosporidium, een protozoaire parasiet
verwant aan onder andere Eimeria en To-
xoplasma, is reeds in 1907 door Tyzzer
beschreven.

Cryptosporidium werd lange tijd be-
schouwd als een zelden bij dieren voorko-
mende, apathogene parasiet, ook bij men-
sen werden Cryptosporidium-infecties zel-
den waargenomen.

Sinds de waarnemingen van Tyzzer, begin
deze eeuw, tot de jaren zeventig, werd aan
Cryptosporidium weinig betekenis gehecht
als mogelijke oorzaak van klinische proble-
men. Vanaf 1975 is echter een groot aantal
publikaties verschenen die het beeld dat
men van deze protozoaire parasiet had,
aanmerkelijk heeft gewijzigd. Zo is gebleken
dat het gastheerspectrum van Cryptospori-
dium spp. zeer uitgebreid is; de parasiet
komt niet alleen voor bij de mens, maar ook
bij een groot aantal zoogdieren en vogels.
Ook bij vissen en reptielen zijn Cryptospo-
ridium spp. aangetoond.
Daarnaast bleken Cryptosporidium spp. wel
degelijk oorzaak te kunnen zijn van klini-
sche problemen; infecties met meer of min-
der ernstige ziekteverschijnselen ten gevolge
van Cryptosporidium spp. zijn bekend en
uitgebreid beschreven. Ook infecties bij vo-
gels onder andere bij kip, kalkoen, fazant,
kwartel en gans zijn in de literatuur beschre-
ven.

In Nederland is in 1987 Crotosporidium bij
slachtkuikens aangetoond die ter sectie wer-
den aangeboden op de Gezondheidsdienst
voor Dieren in West- en Midden Nederland.
Ook bij de Gezondheidsdienst voor Pluim-
vee in Doorn is deze infectie vastgesteld.
De infectie werd vastgesteld door iniddel
van histologisch onderzoek van de bursa (H
& E-kleuring); de endogene stadia van
Cryptosporidium werden in grote aantallen
aangetroffen \'op\' het epitheel van de Bursa
van Fabricius.

Op dc Gezondheidsdienst voor Dieren in
West- en Midden Nederland is inmiddels
Cryptosporidium vastgesteld op 5 verschil-
lende slachtkuikenbedrijven (I bedrijf in
Gelderland, 1 in Utrecht en de overige 3 in

Zuid-Holland). Op één bedrijf werd de
infectie gedurende minimaal zes achtereen-
volgende rondes vastgesteld, ondanks zeer
goed reinigen en ontsmetten met formaline.
Op één van de besmette bedrijven was
sprake van wisselende consistentie van de
mest waarvoor bij sectie en voortgezet on-
derzoek geen verklaring kon worden gevon-
den; mogelijk is de infectie met Cryptospo-
ridium spp. daarvoor verantwoordelijk.
Op twee van de vijf bedrijven werden ook
Cryptosporidiumstadia in de trachea aange-
troffen, waarbij duidelijk sprake was van
ontstekingsverschijnselen van het trachea-
slijmvlies. Klinisch vertoonden deze dieren
ook ademhalingsbezwaren en -geluiden.
Gebleken is dus dat Cryptosporidiose voor-
komt bij slachtkuikens in Nederland, waar-
bij in een aantal gevallen de infectie zeer
waarschijnlijk ook verantwoordelijk is voor
klinische problemen.

Binnenkort zal in dit tijdschrift een artikel
verschijnen waarin zal worden ingegaan op
een aantal voor de praktijk relevante aspec-
ten van voorkomen, diagnostiek, therapie
en epidemiologie van Cryptosporidium-in-
fecties bij slachtkuikens.

Markusfeld O. Inactiveovaries in high yield-
ing dairy cows before service: Aetiology and
effect on conception. Vet Rec 1987; 121: 149-
53.

Schrijver onderzocht, middels rectaal on-
derzoek, alle runderen op 7 grote Israëlische
melkveebedrijven die 2 maanden post-par-
tum nog niet in oestrus waren gezien. Dit
onderzoek geschiedde 2 keer met een week
tussentijd.

Het bleek dat 45% van de aanwezige dieren
60 dagen post-partum nog niet in oestrus
was geweest. Inactieve ovaria werden bij
9,5% van deze dieren gediagnostiseerd.
Inactieve ovaria kwamen naar verhouding
meer voor bij le kalfsdieren, dieren die aan
de nageboorte hadden gestaan, witvuilers en
hoog produktieve koeien.
Koeien lijdende aan inactieve ovaria hadden
een 5 keer grotere kans om op 150 dagen
post-partum nog niet drachtig te zijn dan de
andere koeien van de koppel.
Dieren met inactieve ovaria bleken na een
volgende partus 5 keer zo veel kans te
hebben om opnieuw deze afwijking te ver-
tonen dan de koppclgenoten.
Er kon in dit onderzoek geen enkel verband
worden aangetoond tussen het optreden van
inactieve ovaria en \'fatty liver disease\'. Schrij-
ver concludeert dan ook dat aangezien juist
inactieve ovaria bij de verlenging van de tus-
senkalftijd zo\'n grote rol spelen, het belang
van \'fatty liver disease\' bij het drachtig
worden van dc koeien door zijn onderzoek
niet wordt bevestigd.

(Enige jaren geleden werd door bepaalde
onderzoekers gesteld dat leververvetting een
belangrijke oorzaak zou zijn van subfertiii-
teit. Momenteel wordt deze bewering op zijn
minst in twijfel getrokken; Ref.

Stotts J, Stumpf T, Day M, Wolfe M, Wolfe
P, Kittok R, Nielsen M, Deutschcr G, and
Kinder J. Luteinizing hormone and proges-
terone concentrations in serum of heifers
administered a short half-life prostaglandin
a) or long half-life prostaglandin analogue
(fenprostalene) on days six or eleven of the
estrous cycle. Theriogenology 1987; 28: 523-
9.

Injectie van Prostaglandine Fj^ induceert
luteolysis. De halfwaardetijd is kort, 3 uur.
De laatste jaren zijn er analogen op de markt
gebracht met een langere halfwaardetijd.
Eén van deze analogen is fenprostalene. De
halfwaardetijd bedraagt bij subcutane injec-
tie 15 uur.

Schrijvers onderzochten in hoeverre er signifi-
cante verschillen tussen beide PG\'s beston-
den met betrekking tot het verloop van de
progesteronconcentratie en de tijdens hel
begin van de oestrus optredende LH-piek.
De PG\'s werden bij een groot aantal vaarzen
in een goed opgezet \'cross over\' experiment
op dag 6 of op dag 11 van de cyclus toege-
diend. Gebruik werd gemaakt van 25 mg
PGFjjj intramusculairen van 1 mg fenpros-
talene subcutaan.

De resultaten lieten geen enkel verschil in
effect zien tussen beide prostaglandinen.
Beide PG\'s veroorzaakten een volledige lysis
van het aanwezige corpus luteum en gaven
geen verschillend verloop te zien van de LH-
piek.

Behandeling van infecties met mijten bij
grasparkieten en vinken met behulp van
een spot-on techniek met ivermectine

Kummerfeld N, Schäfer-Nolle C. Behand-
lung eines Milbenbefalls bei Wellensittichen
und Finken mil Ivermectin im Spot-on-
Verfahren. Kleinlicrpraxis 1987; 32: 293-6.

De auteurs hebben nagegaan of een éénma-
lige toediening op de huid van 0,1 ml van
een 0,02%-ige, resp. een 1%-ige oplossing
van ivermectine (verdund met 1,2 propy-
leenglycol) schadelijk was voor grasparkie-
ten, kanaries, goudvinken en putters.
Het bleek dal de hoogste dosis Ivermectine
voor (31) grasparkieten onschadelijk was en
dal beslaande schurft aan de snavel genas.
Een eventuele tweede behandeling wordl
eveneens zonder problemen doorslaan.
Hel bleek dat de hoogste dosis ivermectine
(0,02%) op de huid van 14 kanaries bracht
geen nadelige effecten met zich mee. De
dieren genazen van schurft aan de pootjes.

Een tweede behandeling na 14 dagen werd
eveneens goed verdragen en leidde tot gene-
zing van traeheaalmijten (Slernosloma tra-
cheacolum).

Bij de (2) goudvinken en de (2) putters leidde
het appliceren van de laagste dosering al na
8-24 uur tot de dood. De auteurs conclude-
ren dat goudvinken en putters het ivermec-
tine niet verdragen.

Band 21 in de serie \'Infektionskrankheiten und
ihre Erreger. Eine Sammlung von Monogra-
phien\'.

(Uitgever: VEB Gustav Fisher Vertag Jena. 1985.
568 pag., 39 ajbeetdingen en 72 tabellen, ISSN
0537-5959. Prijs: 260 DM).

In 1985 zijn twee bronnen met algemene informa-
tie over veterinaire mycoplasma\'s toevalligerwijs
bij dezelfde uitgever verschenen. In het vijfde en
laatste deel van de serie \'Handbuch der bakteriel-
len Infektionen bei Tieren\' staat, naast veel
andere bacteriële kost, een hoofdstuk over myco-
plasma\'s van 133 pagina\'s, geschreven door twee
auteurs. Het is verdeeld in onder andere de stukjes
rund, kleine herkauwers, varken en paard die elk
weer verdeeld zijn in verschillende mycoplasma-
soorten, onderverdeeld in etiologie, klinische ver-
schijnselen, etc.

Het nu besproken werk daarentegen is in zijn
geheel gewijd aan mycoplasma\'s en heeft deels
ongeveer dezelfde opbouw. De diverse hoofd-
stukken zijn echter geschreven door andere au-
teurs, in totaal 20 uit 9 landen. In beide werken
betreft het meestal bekende mycoplasmologen.
De diersoorthoofdstukken van het onderhavige
werk behandelen behalve dc reeds genoemde
diersoorten in 125 pagina\'s, tevens honden en
katten, vogels en laboratoriumproefdieren. De
opbouw van deze hoofdstukken is nogal verschil-
lend, maar heeft een ziektekundig uitgangspunt
in plaats van een etiologisch zoals in het Hand-
buch. Voor praktizerende dierenartsen is de in-
formatie in het onderhavige werk daarom toegan-
kelijker en voor de echte liefhebber ligt hier een
aardig vergelijkingsveld.

Verder zijn er hoofdstukken over fundamentele
biologie, taxonomie, gastheer-parasiet-relaties,
diagnostiek, immuniteit, pathologie, besmettin-
gen van celculturen, infecties bij de mens en over
spiroplasma\'s als ziekteverwekkers van planten
en insecten.

In tegenstelling tot wat de titel doet vermoeden,
zijn 10 hoofdstukken in het Engels geschreven en
de resterende 6 in het Duits. Deze werkwijze
kennen we ook al van het Handbuch. Afgezien
van kostenbesparing en een veel bredere toegan-
kelijkheid kon een vertraging in de verschijning
desondanks niet vermeden worden.
De belangrijkste kritiek betreft dan ook zijn
gedateerdheid. De kopij blijkt in 1979 afgesloten,
wat soms als een voetnoot bij een hoofdstuk
pijnlijk staat vermeld! Sindsdien is echter een
stortvloed aan informatie beschikbaar gekomen.
Een enkele maal werd een addendum toegevoegd
en in een bijlage is van de meeste hoofdstukken
een selectie van de literatuur tot en met circa 1983
opgenomen.

Met name de hoofdstukken over taxonomie,
immunologie en spiroplasma\'s zijn verouderd. In
het hoofdstuk vogels dreigt iets van \'Deutsche
Gründlichkeit\'. Het hoofdstuk diaenostiek is
enigszins onder de maat. Zo wordt de diagnostiek
van de moeilijk groeiende soorten van rund en
varken niet behandeld (deels wel elders in het
boek), belangrijke literatuur is niet aangehaald,
een onpraktisch diagnostisch schema wordt ge-
presenteerd (p. 102), op p. 108 wordt verouderde
en verwarrende nomenclatuur gebruikt. De
schrijvers van dit hoofdstuk zijn duidelijk te
weinig bekend met veterinaire mycoplasma\'s.
Ondanks de genoemde bezwaren is dit boek een
geslaagde poging het uitgebreide terrein van
mycoplasma\'s samen te vatten, een respectabel
karwei. Het geeft de toenmalige stand van zaken
goed en vrij compleet weer.
De informatie is overzichtelijk geordend op een
originele manier. De tekst is doorgaans prettig
leesbaar. Literatuurverwijzingen zijn ruim-
schoots gegeven. Mycoplasmologen zullen dit
waardevolle boek niet willen ontberen. Voor de
praktizerende dierenarts zal veel van de geboden
informatie te specialistisch zijn en daarmee de
prijs aan de te hoge kant. Zij zullen in het
Handbuch meer van hun gading vinden.

De banden voor het Tijd.Khrift voor
Diergeneeskunde 1987 zijn verkrijg-
baar tegen betaling van f22,50 op
postrekening nr. 511606 ten name van
KNMvD te Utrecht. Wilt u in de om-
schrijving vermelden \'Banden 1987\'.

Op 10 november van het vorig jaar werd
door Sterlab het predicaat \'erkend door dc
Raad voor de Certificatie\' verworven. Hier-
mee werd een mijlpaal bereikt op de weg van
de laboratoriumcertiflcatie. Sterlab heeft
daarmee nationaal de status bereikt van
officieel erkende instantie voor het afgeven
van laboratoriumcertificaten.

Laboratoriumerkenning is niet de hobby
van enkelingen maar stoelt op een groot
maatschappelijk draagvlak, zowel van de
overheid als van het bedrijfsleven. Labora-
toriumcertificatie is van belang, zowel in het
handelsverkeer als in de gezondheids- en
milieuzorg.

Op 10 november 1987 reikte Staatssecretaris
mr. Yvonne van Rooy bij de Kema tc
Arnhem de eerste drie certificaten uit aan:

N.V. Kema te Arnhem voor de afdeling SBA
(scheikundig laboratorium) voor circa 200
soorten analyses.

Stichting COT te Haarlem voor chemische
en fysische beproevingen van verfachtige
produkten, ruim 200 en voor fysische be-
proevingen van bouwmaterialen en bouwe-
lementen, circa 100.

Houtinstituut TNO te Delft voor een 30-tal
fysische beproevingen voor lijmen cn lijm-
verbindingen, houtmaterialen en houtcon-
structies en eveneens circa 30 fysische be-
proevingen voor meubelen en draagbaar
klimmateriaal.

Op dit moment hebben meer dan 100 labo-
ratoria om informatie verzocht. Ruim 50
hebben een aanvraag om erkenning inge-
diend. Van deze 50 zijn dc meeste nog bezig
een kwaliteitssysteem op te zetten. Verwacht
wordt dat dit jaar circa 12 het certificaat van
erkenning zullen verwerven.
Het jaat 1992 nadert met rasse schreden.
Niet alleen zal de export dan door de open
grenzen behoefte hebben aan rapporten van
Nederlandse gecertificeerde laboratoria,
maar dan kunnen ook buitenlandse labora-
toria die in hun eigen land gecertificeerd zijn
in ons land gaan opereren.

Inlichtingen: Nederlandse Stichting voor de
Erkenning van laboratoria, Postbus 38,
2600 AA Delft, Schoemakersstraat 97,
Delft, telefoon 015-622661.

Op 15 april j.l. heeft de FIDIN, Vereniging
van Fabrikanten en Inporteurs van Dierge-
neesmiddelen in Nederland de Absyrtus
medaille uitgereikt aan drie personen.
De FIDIN heeft het initiatief genomen om
personen, die uitzonderlijk betrokken zijn
of zijn geweest bij het diergeneesmiddel en
de farmaceutische industrie, te eren met
deze medaille waarop de beeltenis van Ab-
syrtus als symbool van zorg en aandacht in
relatie tot de diergeneeskunde en het dier-
geneesmiddel.

De overhandiging door drs. A. Kamphuis,
voorzitter van de FIDIN, vond plaats tij-
dens de \'Voorjaarsdagen 1988\', een bij uit-
stek geschikte gelegenheid waar de prakti-
cus en de industrie in grote getale aanwezig
waren.

De medaille met bijbehorende oorkonde
werd overhandigd aan:
Drs. M. A. Moons, voormalig secretaris van
de KNMvD voor zijn inspanningen om een
brug tc slaan tussen de KNMvD enerzijds
en de veterinair-farmaceutische industrie,
verenigd in de FIDIN, anderzijds.
Prof dr. A. Brand, hoogleraar aan de Vak-
groep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voort-
planting, voor zijn betrokkenheid bij de
ontwikkeling en toepassing van diergenees-
middelen en zijn positieve relatie tot dc
research van de farmaceutische industrie.
ProL dr. A. S. .1. R A. M. van Miert,
hoogleraar aan de Vakgroep Farmacologie,
voor zijn onderzoek naar de farmacologi-
sche eigenschappen van diergeneesmiddelen
in docldieren en zijn praktische aanbevelin-
gen aangaande het gebruik in overleg en
samenspraak met de industrie.

De FIDIN hoopt met deze onderscheiding,
welke eerder aan dr. J. Bool, voonnalig
directeur van het CDI en de heer J. Eldcr-
mans, voormalig manager bij Duphar-Ne-
derland B.V. is overhandigd, blijk te geven
van haar waardering voor de inspanningen
verricht ten bate van de diergeneeskunde,
het diergeneesmiddel en de farmaceutische
industrie.

De Hoogleraren van de Faculteit Dier-
geneeskunde zijn verenigd in de \'Stich-
ting Jubileumfonds der Veeartsenij-
kundige Hoogeschooi\'. Het Jubileum-
fonds is geen heleidmakend orgaan,
lühter, doordat vrijwel alle aanwezi-
gen zitting hebben in commissies en
organen waar wel beleid gemaakt
wordt, dringen verworven inzichten
snel door. De leden van het Jubileum-
fonds komen maattdelijks bijeen om
elkaar, door middel van korte voor-
drachten, te informeren over . nder-
zoek dat door de verschillende hoog-
leraren wordt geleid. In het kader van
deze uitwisseling van gedachten en
inzichten hebben zij het initiatief geno-
men de mening van vooraanstaande
collegae te vragen over de opleiding tot
dierenarts. Daarbij was vooral van
belang te vernemen hoe \'in het veld\'
gedacht wordt over meerdere aspecten
van de opleiding en bovendien of
nieuwe ontwikkelingen in de beroeps-
uitoefening daarin tot hun recht ko-
men.

Aan de sprekers is verzocht de oplei-
ding kritisch te bezien en vooral vanuit
de beroepsbeoefenaren standpunten
naar voren te brengen. De Hooglera-
ren prijzen zich gelukkig dat een voor-
aanstaand collega als dr. A. Osinga,
die in meerdere uiteenlopende juncties
de diergeneeskunde beoefent en heeft
beoefend, bereid is geweest een voor-
dracht voor te bereiden en te houden.
Zij hopen dat de hieronder, op initt-
atief van het Hoofdbestuur van de
KNMvD, afgedrukte integrale teksl
beroepsbeoefenaren aanleiding geeft
tot verdere beschouwingen die mede
kunnen bijdragen tot optimaliseren
van het onderwijs aan de Faculteit.

Hel feit dat u een buitenstaander uitnodigt om zijn
visie te geven op hel diergeneeskundig onderwijs,
verdient waardering. Het zal u echter bekend zijn,
dat ik weliswaar belangstelling heb voor het onder-
wijs, maar dat van mij niet mag worden verwacht,
dat ik van allerlei detailsop de hoogte ben. Derhalve
heb ik na enige aarzeling uw uitnodiging aanvaard.
Voor degenen die mijn achtergrond niet kennen, wil
ik gaarne een nadere toelichting geven.
Na 23 jaar lang als plattelands prakticus te hebben
gewerkt, heb ik bij de Rijksoverheid een functie
aanvaard bij de inspectie. Aanvankelijk in een
gecombineerde dienst VD/VI en vanaf 1984 als
veterinair inspecteur van de Volksgezondheid van
het Ministerie van WVC. Kortom, geen betrokken-
heid bij het onderwijs. U dient mij dan ook te zien
als één van de stuurlieden aan wal. Daarbij zie ik
hoe het schip van het diergeneeskundig onderwijs
al jarenlang kampt met stormen van bezuiniging.
Voorwaar geen eenvoudige taak voor u om het schip
op de goede koers te houden. Ik hoop dat deze
bijdrage u daarbij tot steun mag zijn.

Zoals met uw voorzitter is afgesproken, zal ik mij
hoofdzakelijk beperken tot de opleiding gericht op
het beroep van prakticus produktiedieren.

Alvoretis nader in te gaan op het huidige
diergeneeskundig onderwijs meen ik enkele
ontwikkelingen uit het verleden te moeten
memoreren. Daaruit blijkt dat al eerdere
bezuinigingen het diergeneeskundig onder-
wijs hebben getroffen.
Zoals u weet is in 1821 de Rijksveeartsenij-
school geopend. In 1851 kondigen zich de
eerste bezuinigingen aan, hetgeen in een
reorganisatie resulteeit. Het vee wordt ver-
kocht en om voor de studenten de prakti-
sche vaardigheidstraining te kunnen conti-
nueren wordt de Buitenpraktijk ingesteld.
In 1918 wordt \'s Rijks veeartsenijschool
verheven tot Veeartsenijkundige Hoge
School. In 1920 blijkt dat de Staatsuitgaven
veel te hoog zijn. Met name het Onderwijs
kostte veel geld. Daarom wordt in 1923 een
Staatscommissie onder voorzitterschap van
de heer Colijn, de latere Minister van Finan-
ciën, opgedragen aan te geven hoe hierop
kan worden bezuinigd. Daarbij blijkt dat
een cursusjaar diergeneeskunde per student
f 3.632,— kost, terwijl deze kosten voor een
medisch student in Utrecht minder dan
1/3 deel hiervan bedragen. Eén en ander
leidt er toe dat de commissie adviseert om
de Veeartsenijkundige Hoge School over te
laten gaan naar de Rijksuniversiteit als zesde
faculteit. Zoals u weet is dit voorstel in 1925
gerealiseerd.

In 1975 tekenen zich nieuwe bezuinigingen
af. Uit de nota \'Hoger Onderwijs in de
Toekomst\' van het Ministerie van Onder-
wijs en Wetenschappen blijkt dat 1/5 deel
van de Overheidsuitgaven, zijnde ongeveer
20 miljard, aan het onderwijs wordt uitge-
geven. Het wetenschappelijk onderwijs
slokt hiervan ruim 1/4 deel op. Door de
universitaire opleidingen in studieduur te-
rug te brengen, hoopt men deze uitgaven te
verminderen. Dit leidt later tot de invoering
van de twee fasen structuur en voor de
diergeneeskunde tot differentiatie in de
tweede fase om daarmee het onderwijs beter
af te stemmen op de maatschappelijke
vraag. In genoemde nota worden verschil-
lende wegen voor de noodzakelijke bezuini-
gingen aangegeven, zoals;

Inmiddels is het onderwijs terechtgekomen
in de selectieve krmip- en groeifase. I erecht
worden voor nieuwe ontwikkelingen groei-
mogelijkheden geboden. Er kan daarbij
voor diergeneeskunde bijv. aan biotechno-
logie worden gedacht. Door met het be-
drijfsleven samen te werken kunnen zgn.
derde geldstromen het onderzoek in sterke
mate bevorderen, uiteraard tot wederzijds
voordeel.

Dat bij het terugdringen van het Overheids-
tekort het relatief dure Universitair onder-
wijs niet ontzien wordt, valt tc begrijpen.
Wanneer de mening van dr. Vermeer van de
Vrije Universiteit juist is, rijzen ten aanzien
van de uitvoering grote vraagtekens. De
heer Vermeer zegt in het Hollands Maand-
blad dat bezuiniging op personeelskosten
aan de Universiteiten tot dusver alleen het
wetenschappelijk personeel heeft getroffen
en dat het ondersteunend admmistraticl, be-
stuurlijk apparaat gespaard bleef.
Ik begrijp niet, wanneer deze uitspraak juist
is, dat hiertegen met name door de weten-
schappers niet duidelijker is geprotesteerd.

De ex-minister van VROM, de heer Winse-
mius, maakte onlangs op een congres in Den
Haag getiteld \'Kiezen voor de jaren negen-
tig\' de resultaten bekend van een door het
bureau MacKinsey en Co verricht onder-
zoek. Daaruit blijkt dat de samenleving
steeds meer vraagt om mensen, die vol-
doende vakbekwaam en gemotiveerd zijn.
Verder werd vastgesteld dat het onderwijs
daar onvoldoende op inspeelt. De cliënt,
degene die produkten of diensten vraagt,
wordt mondiger, kritischer en stelt hogere
eisen. Een ontwikkeling waar het bedrijfsle-
ven tracht op in te spelen. Ondernemingen
als Ahold, Vroom en Dreesmann en andere
zijn hier dagelijks mee bezig.
Deze ontwikkeling raakt ook de dierenarts-
beroeps-beoefenaar, hetgeen betekent dat
aan het door de Diergeneeskundige Facul-
teit afgeleverde produkt, de afgestudeerde
dierenarts, hogere eisen worden gesteld. Om
na te gaan of de studie voldoet aan de eisen,
die de samenleving stelt, dient allereerst te
worden nagegaan in welk beroep de afgestu-
deerde terecht komt. In 1986 blijken van de
2500 werkzame dierenartsen meer dan 70%
werkzaam te zijn in de praktijk. De rest is
verdeeld over vleeskeuring, onderwijs, amb-
telijke diensten en bedrijfsleven. Kortom,
het merendeel wordt prakticus, temeer om-
dat van de resterende 30% velen vooraf-
gaand aan hun huidige beroep ook prakti-
cus waren. Derhalve verdient bij de
afstemming van het onderwijs op de latere
beroepsuitoefening het eisenpakket, dat aan
een praktizerend dierenarts wordt gesteld,
veel aandacht.

Dc door Winsemius genoemde motivatie is
niet alleen afhankelijk van het onderwijs,
maar wordt vooral bepaald door de instel-
ling van de betrokkene zelf. Wanneer dc
Faculteit Diergeneeskunde gemotiveerde
dierenartsen wil alleveren zal allereerst ge-
keken moeten worden naar de motivatie, die
bij de ingestroomde studenten bestaat.
Zoals u weet is bij de instroom géén selectie
op grond van de motivatie mogelijk. De
politiek heeft destijds beslist dat wanneer
het aanbod het te plaatsen aantal overtreft,
loting zal uitmaken wie zich tot de uitver-
korenen mag rekenen. In 1978 bleek mij bij
een bezoek aan de faculteit in Davis dat
aldaar ongeveer 10% van de gegadigden
konden worden geplaatst en dat de selectie
vooral op motivatie berustte. Een parame-
ter, die voor zover mij bekend zich tot
dusver nog niet in een betrouwbare psycho-
logische test heeft laten vangen. Dit neemt
niet weg dat het Instituut Huisartsengenees-
kunde bezig is met de voorbereidingen van

een selectie van de kandidaten, waarbij ook
de motivatie zal worden gewogen.
[)e vraag rijst hoe de Faculteit tJiergenees-
kunde in deze regelend kan optreden, zodat
het gemiddelde motivatiepeil van de in-
stroom wordt bevorderd. Daartoe staan de
volgende middelen ter beschikking:

Bij navraag is mij gebleken dat op de
middelbare scholen in Leeuwarden twee
dagen worden besteed aan voorlichting om-
trent hoger onderwijs-mogelijkheden. De
organisatie berust bij de schooldecanen.
Meestal wordt een locale dierenarts inge-
schakeld om iets over studie en beroep te
vertellen. Volgens de secretaris van de Maat-
schappij voor Diergeneeskunde is het bu-
reau bereid assistentie bij de voorlichting te
verlenen. Gemiddeld eenmaal per jaar
wordt er gebruik van gemaakt. Daarnaast
kennen de Universiteiten en Hogere Be-
roepsopleidingen open dagen. Hieraan doet
ook de Faculteit Diergeneeskunde mee. De
middelbare scholieren waarderen deze vorm
van voorlichting zeer. In Leeuwarden maakt
ongeveer 3/4 van de Gymnasiumleerlin-
gen en ongeveer de helft van de Atheneum-
leerlingen hiervan gebruik. Helaas blijkt
echter dat de scholieren na bezoek aan
de open dag amper weten, dat de diergenees-
kundige studie ook opleidt voor functies in
de vleeskeuring en ook is het beeld van de
prakticus veelal niet reëel. Kortom, vol-
doende redenen voor de Maatschappij voor
Diergeneeskunde en de Faculteit Dierge-
neeskunde om zich te beraden over de
doelmatigheid van de gebruikelijke voor-
lichting. Om een betere voorlichting gestalte
te geven is een gecoördineerde aanpak van-
uit Faculteit en Maatschappij voor Dierge-
neeskunde gewenst. Een voorlichtings-, res-
pectievelijk studiecoördinator zou daarbij
nuttig werk kunnen doen.

Naast een goede voorlichting is oriëntatie
onmisbaar. De student zal zich zelf moeten
oriënteren. Liefst voordat hij de studiekeuze
bepaalt.

De praktijk leert dat dit veelal onvoldoende
gebeurt. Derhalve zal de Hoger Onderwijs-
instelling daaraan de nodige aandacht die-
nen te besteden. Dit moet voor het eerste
studiejaar plaatsvinden, daar veranderen
van studierichting dan nog realiseerbaar is.
Omdat bijna 90% van de studenten Dierge-
neeskunde gaat studeren om algemeen
prakticus te worden, zal het accent in de
voorlichting daar moeten liggen. Inmiddels
\'zijn in het eerste studiejaar colleges \'oriën-
tatie\' ingevoerd. Een lofwaardig initiatief
Helaas zijn ze vrijblijvend en is er geen
examen aan verbonden. Uiteraard zal in de
colleges aandacht worden besteed aan de
studie en het latere beroep. Aangezien ik
geen kennis heb van de inhoud, kan ik
daarover niet oordelen. Wel lijkt het mij
gewenst dat degene die omtrent het beroep
voorlichting geeft ruime praktijkervaring
heeft.

Het beroep van algemeen prakticus heeft
vele positieve kanten, maar ook negatieve.
Het lijkt mij van belang dat daaromtrent
voldoende duidelijkheid wordt verschaft,
zoals:

1. De zwaarte van het beroep maakt een
volledige praktijkuitoefening na het 50ste
jaar voor velen al problematisch. Uitkerin-
gen op grond van arbeidsongeschiktheid
getuigen hiervan. Een andere consequentie
is dat in een betrekkelijk korte periode niet
alleen in het dagelijks onderhoud moet
worden voorzien, maar ook dienen pen-
sioenpremies te worden opgebracht. Vol-
gens pensioendeskundigen is het laatste bij
dierenartsen vaak ontoereikend.

De omstandigheden, waaronder moet wor-
den gewerkt, laten vaak te wensen over.
Vergelijken we het beroep van algemeen
prakticus met het beroep van huisarts, dan
is een kenmerkend verschil, dat de prakticus
voor produktiedieren zijn brood veelal in de
mest moet verdienen en de huisarts op een
kamerbreed tapijt.

Het dier is bij onderzoek en behandeling
vaak weerspannig, waardoor assistentie no-
dig is en het ongevallenrisico van de prak-
ticus vrij hoog is. Bovendien is het beroep
gekenmerkt door onregelmatige werktijden
(dag en nacht dienstverlening).

2. De beloning is gezien bovengenoemde
bezwaren in vergelijking met andere acade-
mische vrije beroepen vrij sober. Vergeleken
met de huisarts zien de tarieven er als volgt
uit:

Het blijkt dat het percentage vrouwelijke
kandidaten dat aan de diergeneeskundige
studie begint snel toeneemt (inmiddels ge-
stegen tot 70%).

Volgens een Amerikaanse onderzoeker zou-
den de beloning en de onregelmatige werk-
tijden daarbij een voorname rol spelen,
omdat mannen daartegen meer bezwaren
zouden hebben. Ik vraag mij echter wel af
of al die vrouwelijke kandidaten voldoende
beseffen wat het door hun beoogde beroep
voorstelt. Om zowel de betrokkenen zelf als
ook de samenleving in het algemeen en de
clientèle met veestapel in het bijzonder te
behoeden voor frustraties is een goede
oriëntatie een condito sine qua non.
Ik ben echter van mening dat daarvoor
colleges ontoereikend zijn. De betrokken
student moet zoveel mogelijk zelf met de
omstandigheden in aanraking komen. Niet
van opeen afstand door met een dierenarts
mee te rijden, maar door er zelf midden in
te staan. Daarom pleit ik voor een oriënta-
tie-stage als veeverzorger. Daardoor maakt
de student niet alleen kennis met de omstan-
digheden, waaronder de prakticus moet
werken, maar hij leert tevens met dieren
omgaan en leert iets van de wijze waarop een
veehouder denkt en werkt. Het omgaan met
dieren wordt de student geleerd op praktica
\'dierhandling\', maar boerderijvreemde stu-
denten vertellen dat het onvoldoende is.
Uiteraard is dat zeer begrijpelijk. Het posi-
tieve van de praktica is dat bedoelde studen-
ten hun tekortkomingen ervaren en moge-
lijk daardoor gestimuleerd worden om op
een andere wijze deze tekortkomingen weg
te werken óf van studierichting te verande-
ren. Ik denk, dat studenten die de boerderij
vreemd is, er verstandig aan doen om, alvo-
rens de studie diergeneeskunde aan te van-
gen om algemeen prakticus te worden, mins-
tens een half jaar als stagiaire-veeverzorger
bij een boer te gaan werken. De wenselijk-
heid hiervan zou in de voorlichting op de
middelbare scholen al heel duidelijk moeten
doorklinken. Daarnaast zou in het eerste
studiejaar een verplichte stageperiode als
dierverzorger (tnet differentiatie mogelijk-
heid produktiedieren en gezelschapsdieren)
moeten worden opgenomen, waaraan een
week oriëntatie in de vleesbranchc zou moe-
ten zijn toegevoegd.

Hieraan voorafgaand zouden enkele colle-
ges \'Inleiding tot de zoötechniek\' en \'Inlei-
ding tot vleeskeuring en veterinair toezicht\'
moeten worden gegeven.
De oriëntatiestages dienen met een tenta-
men te worden afgesloten.

Een onvoldoende zou het doorstromen naar
de desbetreffende differentiatierichting moe-
ten blokkeren.

Ik denk dat hiermee verschillende voordelen
worden bereikt. De kandidaat algemeen
prakticus heeft geleerd met dieren en vee-
houders om te gaan. Hij of zij heeft inzicht
kunnen verwerven in denkwereld en be-
drijfsvoering van de veehouder. Kortom,
een meer gemotiveerd en beter toegerust
prakticus en minder frustraties bij praktici
en veehouders, terwijl last but not least het
produktiedier er wel bij vaart.
Door bovengeschetste koersverlegging zou
mijns inziens de Diergeneeskundige Facul-
teit er blijk van geven in te willen spelen op
de maatschappelijke behoeften.

Inmiddels is ervaring opgedaan met prak-
tijkstages in het derde studiejaar. Deze zijn
bedoeld om de differentiatiekeuze voor de
tweede fase van de studie te verbeteren. Uit
het desbetreffende evaluatie-onderzoek
blijkt dat de begeleiders de betrokkenheid
van de studenten bij het praktijkgebeuren en
hun omgang met dieren en veehouders voor
75 tot 80% als goed hebben beoordeeld. Iets
meer dan de helft van de studenten vindt dat
de stage ten aanzien van de differentiatie-
keuze goed onderbouwend heeft gewerkt.
Helaas ontbreekt op het evaluatieformulier
de vraag of de differentiatiekeuze onder
invloed van de stage-ervaringen is veran-
derd.

Uit gesprekken met enkele kritische begelei-
ders komen echter minder positieve gelui-
den over dan met het evaluatie-onderzoek
naar voren kwamen:

1. De stage doet de student wèl kennisma-
ken met dc positieve aspecten (rondrij-
den van de ene naar de andere boerderij
- afwisseling), maar onvoldoende met de
negatieve kanten (al eerder genoemd),
omdat hij aan de kant blijft staan, dat
wil zeggen dc bezwaren onvoldoende
aan de lijve ervaart.

2. De technische kennisvermeerdering is
zeer beperkt, omdat de theoretische ba-
sis daartoe ontoereikend is.

De vraag rijst of een verplichte stage in het
derde studiejaar voldoende rendement op-
levert.

In de diergeneeskunde staat het pathofysio-
logische denken centraal. De wetenschap
diergeneeskunde houdt zich vooral bezig
met het milieu-interieur van het dier. Het is

een wetenschap, die zich over een breed
terrein uitstrelct en veel raakvlalcken met
andere wetenschappen heeft. Ten aanzien
van de invloed van uitwendige omstandig-
heden op het dier, het milieu-exterieur en de
door produktiedieren geleverde produkten
(melk, vlees en eieren) bestaan raakvlakken
met vakgroepen van de Landbouw Universi-
teit in Wageningen. Het is dan niet verwon-
derlijk dat in het kader van de bezuinigingen
de minister van Onderwijs en Wetenschap-
pen in zijn beleidsvoornemens in 1983 een
nauwe samenwerking tussen de Faculteit
Diergeneeskunde en de Landbouw Univer-
siteit in Wageningen bepleit en zelfs de hoop
uitspreekt dat de samenwerking zal leiden
tot integratie. Mede door de motie Braams
c.s., waarin samenwerkingsverbanden in het
medisch biologisch cluster (geneeskunde,
biologie en farmacie) van de Rijksuniversi-
teit te Utrecht worden bepleit, ontstaat een
accentverschuiving in de samenwerkings-
verbanden van de Faculteit Diergenees-
kunde. Bovendien verandert het karakter
van de geneeskunde in Utrecht naar een
meer bio-medisch profiel. Kortom, er ont-
staat een klimaat voor een vruchtbare sa-
menwerking tussen Geneeskunde, Biologie,
Farmacie en Diergeneeskunde. Daardoor
wordt de diergeneeskunde meer ingebed in
de Rijksuniversiteit te Utrecht en een inte-
gratie met Wageningen verdwijnt uit beeld,
al blijft wel nauwe samenwerking ten aan-
zien van verschillende vakken bestaan. Ik
denk dat voor behoud van het universitaire
karakter van de diergeneeskunde de inbed-
ding in de Rijksuniversiteit te Utrecht veel
positieve kanten heeft. Het gaat er nu om
de eigen identiteit van de diergeneeskunde
te handhaven. Een zaak die voortdurend uw
aandacht zal vragen.

De Faculteit beschikt niet alleen over een
uitstekende accommodatie, maar de studie
staat zowel nationaal als internationaal ook
hoog aangeschreven, getuige de Ameri-
kaanse erkenning. Kortom, voor u geen
eenvoudige taak om ondanks bezuinigingen
de kwaliteit te handhaven en nog liever te
verbeteren, waar zulks mogelijk is.

Verreweg de meeste studenten volgen de
beroepsopleiding die leidt tot de bevoegd-
heid van dierenarts. Daarnaast bestaan nog
andere beroepsopleidingen, die zowel door
een doctorandus diergeneeskunde, als een
dierenarts kunnen worden gevolgd, zoals
proefdierkunde. Verder bestaat de moge-
lijkheid om een wetenschappelijke opleiding
te volgen, maar die leidt niet tot de bevoegd-
heid om de diergeneeskunde in zijn volle
omvang uit te oefenen.
Enerzijds door uitbreiding van de dierge-
neeskundige kennis en anderzijds door be-
perking van de studieduur ontstond de
noodzaak tot differentiatie, dat wil zeggen
het creëren van verschillende richtingen, die
ieder meer waren gericht op een bepaald
deelgebied van het beroep. Daardoor werd
de tweede fase meer beroepsgericht en werd
er beter beantwoord aan de maatschappe-
lijke behoefte. De differentiatie is geken-
merkt door twee hoofdrichtingen;

2. Produktiedieren tezamen met de veteri-
naire bescherming van de volksgezond-
heid.

Dat de produktiedieren gecombineerd zijn
met de veterinaire bescherming volksge-
zondheid past in de maatschappelijke ont-
wikkeling. De consument wordt kritischer
niet alleen ten aanzien van de kwaliteit van
het geleverde dierlijke produkt, maar ook
ten aanzien van de wijze, waarop het is
geproduceerd (hormonen, scharreldieren
etc.). Kortom, de belangstelling voor de
gehele keten groeit en de roep om een
integrale ketenbewaking wordt sterker.
Aan u leg ik gaarne de vraag voor of in het
onderwijs voldoende aandacht aan be-
doelde keten wordt besteed.
Hierbij komt de samenhang tussen de ver-
schillende studie-onderdelen naar voren, of
wel de integratie binnen de studie. Deze
integratie heeft vooral in de eerste fase in de
afgelopen jaren inhoud gekregen, waardoor
het pathofysiologisch denken is bevorderd,
maar hoe is het gesteld met de integratie in
de tweede fase?

Bij de studenten blijkt over het algemeen
weinig belangstelling te bestaan voor een
functie in genoemde sector. De meeste col-
legae, die op dit gebied werkzaam zijn, zijn
vleeskeuringsdierenarts. Daarnaast werken
collegae bij de Veterinaire Inspectie, de
Keuringsdienst van Waren, het bedrijfsleven

etc. Kortom, in hoofdzaak wordt het profiel
van deze groep voor de buitenwereld be-
paald door de vleeskeuringsdierenartsen.
Helaas blijkt dat beeld niet onverdeeld
positief te zijn. Hoewel het mij te ver voert
op deze plaats uitgebreid op de oorzaken in
te gaan, kan ik mij wel voorstellen dat dit
beeld de student niet optimaal stimuleert
om die beroepsrichting te kiezen. In dit
verband is belangrijk wat de onderwijsin-
stelling kan doen om het profiel te verbeteren.
Onlangs is een rapport verschenen \'Aanbe-
velingen met betrekking tot de functie en
opleiding van keuringsdierenartsen\'. Daar-
in wordt antwoord gegeven op genoemde
vraag.

Voor toekomstige vleeskeuringsdierenart-
sen lijkt mij bedoeld onderwijs zinvoller dan
bijvoorbeeld training in verloskunde en chi-
rurgie.

In de sector \'kleine huisdieren\' zijn de
verschillende disciplines onder één dak bij-
eengebracht. Dit maakt het zeer goed mo-
gelijk aan de integratie inhoud te geven. Veel
moeilijker is de situatie bij de grote huisdie-
ren, omdat een indeling naar disciplines
bestaat. Enerzijds zou een kliniekindeling
naar diersoort de studie-integratie bevorde-
ren, anderzijds meer duidelijkheid geven
voor de student en buitenstaanders. Er zou
ook een betere aansluiting bestaan bij dc
ontwikkelingen in de praktijk en de kliniek-
indeling zou in analogie van de kleine
huisdieren consequenter zijn. Daarbij gaan
mijn gedachten uit naar een paardenkliniek
en een kliniek voor produktiedieren, annex
veevoeding.

Tevens beschikt de grote huisdierensector
nog over een buitenpraktijk.
In 1923 luidde het waarde-oordeel over de
buitenpraktijk:

— wel een belangrijke bron voor patiënten-
materiaal om in de klinieken te demonstre-
ren.

Aan de heren klinici Grote Huisdieren on-
der u leg ik gaarne de vraag voor: \'On-
derschr ijft u deze uitspraak en wordt van de
laatstgenoemde mogelijkheid optimaal ge-
bruik gemaakt?\'

Een klacht, die ik van studenten nogal eens
hoor: \'We zien in de klinieken te weinig
gangbare praktijkpatiënten\'. Uiteraard is
zulks verklaarbaar, omdat het materiaal ten
dele bestaat uit patiënten, waarmee de prak-
ticus onvoldoende uit de voeten kan.
Meestal betreft het chronische patiënten.
Voor het onderwijs zijn echter de alledaagse
patiënten primair belangrijk, want daarmee
wordt de prakticus het meest geconfron-
teerd. Om aan die behoefte te voldoen
kunnen de grote huisdierenklinieken putten
uit de buitenpraktijk en kan de kleine huis-
dierenkliniek een normaal spreekuur hou-
den. Ten aanzien van de grote huisdieren-
klinieken biedt een nauwe samenwerking
tussen klinieken en buitenpraktijk weder-
zijdse voordelen.

Door de jonge medewerkers te laten roule-
ren tussen klinieken en buitenpraktijk kan
daaraan meer inhoud worden gegeven. Bo-
vendien heeft dit als voordeel dat bij de
kliniekmedewerkers meer begrip ontstaat
voor praktijkomstandigheden. Volgens de
door praktici verstrekte informatie is verbe-
tering in deze gewenst. Mede om die reden
verdient bij de benoeming van kliniekmede-
werkers de factor \'praktijkervaring\' vol-
doende zwaar te wegen.

In het voorgaande heb ik er op gewezen dat
degene, die het diploma dierenarts heeft
behaald, bevoegd is om het beroep dieren-
arts in zijn volle omvang uit te oefenen. Uit
het eerdergenoemde Eindrapport Studie-
inrichting blijkt dat de omstreeks 1976 af-
gestudeerde dierenartsen zich niet bekwaam
achtten. Een stelling, die ik toen als bege-
leider van pas afgestudeerde dierenartsen in
mijn praktijk, kon beamen. Daarna is door
de differentiatie de opleiding meer toege-
spitst op de latere beroepsuitoefening. De
vraag rijst \'hoe is thans bedoelde situatie?\'
Om daarop een antwoord te kunnen geven
is een evaluatie-onderzoek nodig onder
jonge dierenartsen. Uiteraard is zulks erg
nuttig om te kunnen beoordelen, waar in de
opleiding knelpunten liggen. Mogelijk hebt
u al een dergelijk onderzoek laten verrichten
en kunt u het antwoord geven. Omdat ik
daaromtrent geen zekerheid had, heb ik zelf
een onderzoekje verricht. Daarbij heb ik
zowel onlangs afgestudeerde praktici als
begeleiders van co-assistenten benaderd.
Daarbij kreeg ik op dezelfde vragen meestal
eensluidende antwoorden, die de co-assi-
stent van de differentiatie-afdeling \'produk-
tiedieren\' als volgt profileren:

2. Het probleemoplossend vermogen is on-
voldoende. Daarbij dient te worden aan-
getekend, dat twee situaties denkbaar
zijn:

a. De kandidaat moet zelf de afwijkin-
gen vaststellen en met deze gegevens
en zijn kennis de diagnose stellen,
respectievelijk het probleem oplos-
sen.

b. De kandidaat beschikt over de gege-
vens maar moet het probleem nog
oplossen. Het laatste is bij het oplos-
sen van bedrijfsproblemen sterk ver-
beterd, maar in sub a. bedoelde
situaties komt de kandidaat er veelal
niet uit.

3. Uit 2 a. blijkt dat de training in het
waarnemen van afwijkingen ontoerei-
kend is. Het stellen van een diagnose
vraagt niet alleen kennis van ziektever-
schijnselen maar ook logisch probleem-
oplossend denken en last but not least
het onderkennen van de afwijkingen en
een juiste interpretatie.

4. De praktische handvaardigheid is veelal
ontoereikend. Zelfs bloedafnemen geeft
vaak problemen, laat staan het uitvoe-
ren van chirurgische ingrepen.

5. Het contact met de veehouder verloopt
nogal eens stroef, doordat de co-assi-
stent veelal te weinig begrip voor zijn
situatie en zijn denkwijze heeft.

6. Verschillende studenten klagen over te
weinig praktische kennis van varkens-
en pluimveeziekten, dit in tegenstelling
tot de kennis van het paard. Uiteraard
laat het laatste zich in de kliniek beter
demonstreren dan het eerste.

7. Degenen, die de vleeskeuring hebben
gekozen klagen over te weinig praktijk-
ervaring in de vleeskeuring en te weinig
kennis van bedrijfsvoering en processing
in de bedrijven. Ook wordt een tekort aan
managementopleiding gevoeld. Omdat
taakopvatting en werkwijze in de vlees-
keuring bij verschillende collegae niet
optimaal zijn, ligt hier een taak voor de
Faculteit in nauwe samenwerking met
de Ministeries van Landbouw en Visserij
en Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur
daarin verbetering te bewerkstelligen.
Het eerdergenoemde rapport is daartoe
een aanzet.

1. Studieprogramma\'s kritisch beoordelen
en niet-relevante stof afvoeren. Bepaalde
stof zonodig uit de algemene opleiding
overhevelen naar een differentiatierichting.
Daardoor wordt meer ruimte geschapen
voor probleemoplossend denken en werken.
Anderzijds zullen met name in de differen-
tiatiefase bepaalde facetten meer aandacht
moeten hebben, zoals varkensziekten,
pluimveeziekten, management enz.

2. De vaardigheid in zowel het veterinair
technische vlak als in het sociale vlak (om-
gang met dierhouders, slachthuis- en keu-
ringspersoneel) kan worden verbeterd door
het invoeren van praktijkstages aan het eind
van de studie. Het verdient daarbij de
voorkeur om tweemaal een periode van
minimaal 3 maanden stage in te voeren.
Deze periode zou de a.s. prakticus in twee
verschillende praktijken moeten doorbren-
gen. Hij krijgt dan ook vergelijkingsmate-
riaal, bovendien kan het werken in twee
verschillende praktijktypes gezichtsverrui-
mend werken.

Voor a.s. vleeskeuringsambtenaren kan ook
aan twee stageperioden van 3 maanden
worden gedacht op slachthuizen en in vlees-
verwerkende industrieën.
In de huisartsen-geneeskunde heeft men al
jarenlang ervaring met praktijkstages. De
ervaringen zijn gunstig, maar een goede
begeleiding vanuit het opleidingsinstituut
van zowel de assistent-huisartsen als de
begeleidende artsen is noodzakelijk.

Om bedoelde stageperioden onder te bren-
gen in het studieprogramma bestaan twee
mogelijkheden.

a. Het stageprogramma wordt ingebouwd
in de differentiatieperiode, die daardoor
in totaal één jaar duurt en de totale
studieduur blijft zes jaar. Dit betekent,
dat in de rest van het studieprogramma
moet worden gesnoeid.

b. De bedoelde praktijkstages vinden
plaats na de gangbare opleiding van zes
jaar. Er ontstaat dan een situatie die zich
laat vergelijken met de opleiding voor
huisarts. Uiteraard zullen voor de finan-
ciering van een dergelijke stage voorzie-
ningen moeten worden getroffen.

— Studiecoördinatie meer inhoud geven
door het invoeren van stages als dierverzor-
ger en dit afsluiten met een tentamen.

— De samenwerking grote huisdierenkli-
nieken met de buitenpraktijk bevorderen,
onder andere door roulatie van jonge kli-
niekmedewerkers.

— Voor het welslagen van de voorgestelde
oriéntatiestages in het eerste studiejaar en
praktijkstages aan het eind van de studie is
een goede begeleiding vanuit de Faculteit
noodzakelijk. Daartoe dient een onderwijs-
coördinator met ruime praktijkervaring en
voldoende belangstelling voor het onderwijs
te worden ingeschakeld.

Gaarne wil ik mijn inleiding beëindigen met
de hoop uit te spreken van u te mogen
vernemen of u de gesignaleerde knelpunten
al of niet onderschrijft en de aangedragen
suggesties ter verbetering bruikbaar acht.
Ik dank u voor uw aandacht.

In de op 1 januari 1988 uitgegeven studie-
gids \'Information for applicants to the Col-
lege of Veterinary Medicine\' van de Univer-
siteit te Gainesville in Florida (USA) wordt
onder meer aangegeven waaraan degenen,
die aldaar diergeneeskunde willen gaan stu-
deren, moeten voldoen en welke criteria bij
de toelatingsselectie worden gehanteerd.
Volledigheidshalve volgen enkele passages
ten aanzien van:

Students contemplating a career in Veteri-
nary medicine should acquire a sound foun-
dation in the biological and physical scien-
ces and a general knowledge of the arts,
humanities, and English in high school and
in college. In addition, they should be
motivated by a genuine concern for animals,
a sincere desire to serve the public, a deep
interest in the biological and medical scienes
and a profound feeling for the health of
animal and human populations. They must
have a high aptitude for scientific study and
must possess excellent moral and ethical
character.

2. Selectie criteria bij de toelating:
Preference may be given to applicants who
have shown a long standing fundamental
interest in veterinary medicine.

Het bij glaucoom gebruikte geneesmiddel
Daranide® (diclophenamide 50 mg) is se-
dert enige tijd uit de handel genomen.
Door het ontbreken van een geschikt alter-
natief hebben de afdeling oogheelkunde van
de Vakgroep Geneeskunde van het Kleine
Huisdier en de Faculteitsapotheek vele te-
lefonische vragen bereikt.
Tot op heden zijn de ontstane problemen
opgelost door het aanspreken van be-
staande voorraden.

De firma Aesculaap B.V. heeft toegezegd
eind mei diclophenamide tabletten (50 mg)
te zullen gaan produceren. Deze zullen
onder dc naam \'Diclofen\' op de markt
worden gebracht.

Vrijdag 20 mei om 13.30 uur zullen cr enkele
wetenschappelijke voordrachten worden
gehouden op de Faculteit Diergeneeskunde,
Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en
Voortplanting, waar de volgende onderwer-
pen betreffende de geit besproken zullen
worden: normale geboorte; abortus; syn-
chronisatie; KI;

Inlichtingen: In verband met plaatsings-
ruimte gaarne telefonische opgave: 030-
531248.

Dr. A. Osinga, Veterinair Inspecteur van de Volksgezondheid voor Groningen, Friesland en
Drenthe, Postbus 30022, 9700 RM Groningen.

studenten die van dr. Dorresteijn afscheid
willen nemen zijn van harte welkom. Als u
wilt bijdragen aan het afscheidscadeau: u
kunt uw giften overmaken op gironummer
380418 (Rabobank, De Bilt) t.g.v. rek.nr.
3083 17173, onder vermelding van \'afscheid
dr. Dorresteijn\'.

In Nijbroek (Gemeente Voorst) zal een
proefbedrijf worden gevestigd voor het
praktijkonderzoek pluimveehouderij.
Op een terrein van ca. 12,5 ha zullen zeven
stallen voor leghennen, slachtkuikens,
slachtkuikenouderdieren en kalkoenen
worden gebouwd. De totale capaciteit van
dit bedrijf zal ongeveer 60.000 dieren bedra-
gen.

Het ligt in de bedoeling om het nieuwe
pluimveeteeltproefbedrijf in de tweede helft
van 1989 in gebruik te nemen. Naast de
accommodaties voor het pluimvee zullen er
twee bedrijfswoningen worden gebouwd.
Het personeel zal uit negen personen be-
staan.

Op termijn zullen de bestaande pluimvee-
proefbedrijven te Delden en Maarheeze
worden gesloten, naar verwachting in 1990
en 1991. Totdat de sluiting van deze bedrij-
ven een feit is geworden, zal het onderzoek
hier volgens plan worden uitgevoerd.
Bij de keuze van de plaats van het nieuwe
proefbedrijf is door het bestuur van de
Stichting Pluimveeteeltproefbedrijven en
het Ministerie van Landbouw en Visserij
rekening gehouden met de afstand tot het
Centrum voor Onderzoek en Voorlichting
voor de Pluimveehouderij \'Het Spelderholt\'
te Beekbergen. En vergaande integratie van
het onderzoek op het nieuwe pluimveeteelt-
proefbedrijf en het onderzoek op \'Het Spel-
derholt\' wordt nagestreefd.
Nadere informatie is te verkrijgen bij ir. G.
W. H. Heusinkveld, adjunct-directeur
COVP en bij ir. J. J. Mesu, coördinator
pluimveeteeltproefbedrijven, tel. 05766-

Correspondentie-adres: Activiteitencommissic \'Afscheid Biltstraat\', p/a Vakgroep Voedingsmidde-
len van Dierlijke Oorsprong, Postbus 80175, 3508 TD Utrecht, tel. 030-733814.
Dr. J. Verhoeff, Vakgroep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voortplanting, Postbus 80.151, 3508 TD
Utrecht.

\'Van de Biltstraat tot aan de
Numankade\'

Mocht u zich nog niet hebben aangemeld
voor het feest op vrijdag 17 juni a.s. ter
gelegenheid van het definitieve vertrek van
de Faculteit naar De Uithof: doe het dan nü
nog! Wij hebben de inschrijvingsdatum met
een paar dagen verlengd.
Tot 25 mei a.s. kunnen dierenartsen en hun
partner zich nog aanmelden door over-
schrijving van ƒ 45,— per persoon op bank-
rekening no. 394703111 van de Rabobank
te Utrecht t.n.v. \'Afscheid Biltstraat\' (het
gironummer van de bank is: 254134).
Wilt u wél, mocht de overschrijving na 20
mei binnenkomen, tevens nog even bellen
ter bevestiging? Zie voor het programma
nog even het Tijdschrift van 1 mei jl.
Het feest wordt gewoon goed! Twee goede
orkesten, een os aan \'t spit, alledei tradifi-
onele gerechten, historisch getinte activitei-
ten enz. zullen u bijblijven. En was u mis-
schien toch al van plan met jaar- of
dispuutgenoten en vrienden een reünie te
vieren, doe het dan op 17 juni a.s.
Tot dan!

Prof. dr. J. G. van Loglenstijn\'

Afscheid

Dr. J. Dorresteijn zal na een 26-jarig dienst-
verband bij de Buitenpraktijk van dc Vak-
groep Bedrijfsdiergeneeskunde en Voort-
planting per 1 juni 1988 gebruik maken van
cn vcrvroegde-uittreed-regeling. Hij zal
z-ch vestigen in zijn geboorteplaats Zalt-
bommel, waar hij zich in een gerestaureerd
pand bij de kerk zal gaan wijden aan zijn
hobby: de in- en verkoop van oude prenten.
Dr. Dorresteijn heeft zich altijd geweldig
ingezet voor het onderwijs, het onderzoek
en de patiëntenzorg van dc vakgroep. Door
zijn grote kunde als dierenarts, maar ook
door zijn persoonlijkheid heeft hij altijd een
zeer belangrijke plaats ingenomen tussen de
collegae, studenten en veehouders. Het is
dan ook de bedoeling dat het afscheid niet
ongemerkt voorbij zal gaan.
Op donderdag 9 juni 1988 zal van 14.00 tot
16.30 uur een afscheidsreceptie worden ge-
houden op de Vakgroep Bedrijfsdiergenees-
kunde en Voortplanting. Alle collegae en

INFFA Nederland B.V. te Houten heeft de dis-
tributie van het antibioticum Kitasamycine ter
hand genomen.

Kitasamycine is betrekkelijk nieuw op de Neder-
landse markt. Het wordt voorgeschreven bij
pneumoniën en haemorrhagic bowel bij varkens
en bij CRD bij pluimvee. Hoewel behorend tot
de macrolide-antibiotica kent Kitasamycine een
minimale kruisresistentie met deze groep. Kitasa-
mycine wordt geleverd als I l-procentige base in
een wateroplosbare vorm: Kitasamycine tartraat.
Kitasamacyne is verkrijgbaar bij INFFA of via de
groothandel.

Er zal veel aandacht worden besteed aan de
veterinair technische back-up van dit produkt.
Praktici die dit op prijs stellen kunnen persoonlijk
geadviseerd worden door medewerkers van
INFFA of van de groothandel. Daarnaast is een
informatiepakket beschikbaar.
Voor inlichtingen kunt u zich wenden tot: INFFA
Nederland B.V te Houten, telefoon 03403-74678.

Voor zowel de hond als de kat brengt Vetam B.V.
te Almkerk, dochteronderneming van Vétoqui-
nol S.A., een nieuw niet-steroïd anti-inflamma-
toir op de markt.

Tolfédine heeft als werkzame stof tolfénamzuur,
dat niet alleen prostaglandine-remmend werkt,
maar ook de receptoren blokkeert. Tolfédine
heeft een opmerkelijke anti-inflammatoire, anal-
getische en antipyretische werking.
Na parenterale toediening zijn de werkzame
bloedspiegels vlug bereikt en houden 24 tot 48 uur
aan, waarna de behandeling 3 tot 5 dagen oraal
kan worden voortgezet. De toxiteit is laag bij de
aanbevolen dosering. Zoals bij alle niet-steroidc,
anti-inflammatoiren zijn gastroduodenaal zwe-
ren een belangrijke contra-indicatie.
Tolfédine kan gebruikt worden, wanneer het
belangrijk is om dc ontsteking en de pijn te
verminderen bij pees-, spier-, gewrichts- en bot-
aandoeningen, dan wel in gevallen van aandoe-
ningen van de lagere urinewegen (lithiasis bij de
kat).

Het produkt is verkrijgbaar in drie presentaties:
injectievloeistof, tabletten hond en tabletten kat/
kleine hond.

Veterinaire Produkten B.V. kleine -huisdieren-
specialité\'s heeft een exclusieve overeenkomst
gesloten met het Franse farmaceutische bedrijf
Dolisos, gevestigd te parijs.
Dolisos is een der grootste producenten van
homeopatische geneesmiddelen ter wereld voor
mens en dier.

Onder de naam Dolisovet® brengt Tesink Vete-
rinaire Produkten B.V. vanaf heden ongeveer 30
homeopatische produkten op de markt, bestemd
voor de dierenartsenpraktijk, het betreft hier niet
alleen produkten voor de kleine, maar ook voor
de grote huisdierenpraktijk.
De Dolisovet® produkten zullen uitsluitend aan
en via dc dierenarts geleverd worden,
nadere inlichtingen: tesink veterinaire Produkten
B.V, Goudsestraatweg 11-13, 3421 GG Oude-
water, tel. 03486-3434/3939.

Contralac is de naam van een nieuw preparaat
van Virbac Laboratories, bedoeld ter behande-
ling van schijndrachtsymptomen bij teven en
ongewenste post-partum lactatie bij teven en
poezen.

Het werkzame bestanddeel van Contralac is me-
tergo/ine. Deze stof remt de werking van seroto-
nine, de belangrijkste Prolactine Releasing Fac-
tor (PRE). Door deze zeer directe werking is
Contralac zeer effectief, de behandelduur is
daardoor korter dan bij andere preparaten het
geval is.

Het preparaat oefent geen dopamine-werking uit
waardoor braken als bijwerking vrijwel nooit
wordt waargenomen.

Het produkt is beschikbaar in 3 verschillende
presentaties: Contralac-5, 16 tabletten ter behan-
deling van dieren van 5 kg. lichaamsgewicht;
Contralac-20, 8 tabletten ter behandeling van
dieren van ca. 10 kg lichaamsgewicht en Contra-
lac-20, 16 tabletten ter behandeling van dieren
van ca. 20 kg. lichaamsgewicht.
Het produkt is reeds leverbaar.
Een uitgebreid Technisch Dossier waarin wer-
kingsmechanisme en klinische proefnemingen
worden beschreven is op aanvraag verkrijgbaar
bij: Animed/Virbac, Postbus 313, 37370 AH
Barneveld.

Zoals eerder vermeld (Tijdschr Diergeneeskd
1987; 113: 100) zijn dc veterinaire activiteiten van
Gist-brocades per 1 april 1988 overgenomen door
Intervet International BV, een dochter van
AKZO.

Een gevolg van deze overname is dat de veteri-
naire research bij Gist-brocades wordt gestopt en
dat de afdeling wordt ontbonden. Dit betekent
voor de R&D-medewerkers de volgende verande-
ringen:

Dierziektebulletin nr. 7 van de Veterinaire Dienst
over het tijdvak van 1 t/m 15 april vermeldt het
volgende aantal gevallen van aangifteplichtige
besmettelijke dierziekten in Nederland.

Het aantal positief-bevindingen dit jaar in Spanje
was per 13 april opgelopen tot 211 en in Portugal
per identieke datum tot 37.

In de periode van 29 maart tot en met II april
meldde Portugal 28 gevallen van besmettelijke
longziekte bij runderen, wat het totaal op 318
bracht.

16—19 Internat. Symposium on Analysis of
anabolizing and doping agents in biosam-
ples, Ghent, Belgium (inl. red. secretariaat).

16—20 European Poultry Fair International
Conference, Stoneleigh, Kenilworth, War-
wickshire, U.K.

18—21 22. Internat. Symposion über Ge-
schichte der Veterinärmedizin, Rhcinfelden
(Schweiz).

19 Werkvergadering Pelsdieren (2e), Weten-
schappelijke bijeenkomst, Boxtel (pag. 468).

19 Afd. Noord-Holland KNMvD. Vergadering.
Motel Akersloot, Akersloot, aanvang 20.30
uur.

24—25 4th European Conference on the Pro-
tection of Farm Animals, Brussels, (pag.
391).

25 Kring \'Dierenartsen het Gooi\' vergadering
in café \'De Ouwe Tak\', Blaricum, aanvang
20.30 uur.

VlIth International Conference on Trichi-
nellosis (ICT VII), Madrid (pag. 344 1986).

2 Ned. Kampioenschappen Kleiduivenschie-
ten voor dierenartsen, georganiseerd door
Boehringer Ingelheim BV Vet. Mcdica.

2 MSD AGVET Symposium \'Bedeutung und
Bekämpfung der Weideparasiten des Rin-
des\', Timmendorfer Strand.

2—4 Jahresversammlung der Schweizerischen
Vereinigung für Kleintiermedizin, Basel
(pag. 740, 1987).

2—4 6. Arbeitstagung über Pelztier- und Ka-
ninchenproduktion und -krankheiten, Celle.

6 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Rest. \'De Ruyt", Capelle a/d IJssel,
20.30 uur. Spreker: prof dr. E. H. Kampel-
macher.

7 Ned. Ver. Microbiologie: Poster- en demon-
stratiedag. RIVM Bilthoven, 10.30 uur (pag.
524).

8 Nationaal Symposium; \'Agrarische produk-
tie op nieuw spoor\', Lelystad (pag. 555).

8 Groep Geneeskd v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering. Rest. Hoog-Bra-
bant, Utrecht, aanvang 20.00 uur.

10 Tagung über \'Schaf und Ziegenkrankheiten\'
der Fachgruppe \'Krankheiten der kleinen
Wilderkäuer\' der DVG, Gießen (inl. redac-
tiesecretariaat).

17 Feest t.g.v. voltooiing verhuizing Fac. d.
Diergeneeskunde naar \'De Uithor. (pag. 387
en 521).

17—19 Internat. Kongreß über angewandte Et-
hologie bei landwirtschaftlichen Nutztieren,
Skara.

18—19 BVDA: Paarde-acupunctuur weekend
in St. Genesius Rode (België). Praktijk en
theorie door dr. Marvin Cain (USA). Inl. dr.
Luc Janssens (Belgie), tel. 03-8274950.

23—25 1. Intern. Symposium \'Infektiöse Bron-
chitis des Huhnes, Ravischholzhausen

25—26 Intern. Symposium über Kleintiersto-
matologie und Seminar Kleintierkieferchi-
rurgie, Hamburg.

26—1 juli XI Internat. Kongress über Fortp-
flanzung und künstliche Insemination bei
Haustieren, Dublin.

26—30 llth International Congres on Animal
Reproduction and AI, Dublin Ireland, (inl.:
red. secretariaat).

27—1 juli VI World Conference on Animal
Production (WAAP Studiedagen), Helsinki
(pag. 164).

1—2 Symposium on canine reproduction,
contraception and artificial insemination,
Dublin, Ireland. (Inl.; redactiesecrctariaat).

4—8 Course on \'The applications of epidemio-
logy and economics in animal health sche-
mes\', Reading, UK.

18—20 \'Geflügel-Tagung\', DVG-Fachgruppe,
Deutsche Fachgruppe der WVPA, Wien.

25—29 1st World Congress of W.A.V.M.I.
Microbiology, Immunology, and Animal In-
fectious Diseases, Lyon (inl.: redactiesecre-
tariaat).

13—17 9th International Congress World Vet-
erinary Poultry Association (speciale aan-
dacht voor coccidiosis), Brighton, UK.

24—25 \'Kwaliteiten in de dierlijke produktie\',
3e Zodiac Symposium Wageningen (inl. re-
dactiesecretariaat).

28—1 sept. 17. Kongress der Europäischen
Ver. Veterinär-Anatomen(EVVA), Regens-
burg.

28—2 sept. 4th Congress of the European As-
soc. for Vet. Pharmacology and Toxicology,
Budapest (pag. 740).

30—2 sept. 3rd Congress of the International
Society of Animal Clinical Biochemistry,
Cambridge.

XL Internationaler Kongreß für Fruchtbar-
keit und künstliche Insemination Bei Nutz-
tieren.

3 VSM-Dierenartsendag, Renkum (Wagenin-
gen), thema; \'huidziekten\'. Inl. 010-4180607.

8-11 Veterinary Acupuncture 14th Annual
International Congres, Milwaukee, Wiscon-
sir, USA. (pag. 392).

11 — 14 World Symposium on Advances in Ani-
mal Breeding, in honour of prof. dr. R.
Politiek, Veldhoven (inl.: redactiesecretari-
aat).

15—16 Brocacef Veterinair Management Sem-
inar, Herbergerie \'De Roskam\', Arnhemse-
straatweg 62, Rheden.

23—24 European Society of Vet. Orthopedics
and Traumatology, Milan (pag. 450).

Tjalling Bakker werd in 1899 als dominees-
zoon geboren in het Friese dorp Peperga
(Weststellingwerf). Na het doorlopen van
het Gymnasium in Zwolle en de Hogere
Landbouwschool in Groningen, werkte hij
als stagiaire en tater op een eigen landbouw-
bedrijf in Frankrijk.

Na een cursus in tropische landbouw te heb-
ben gevolgd, vertrok hij naar Rhodesië. Fen
tropische malaria dwong hem echter terug
te keren naar een koeler klimaat. Die kuur-
tijd gebruikte hij nuttig om in Utrecht dier-
geneeskunde te studeren. In 1937 werd de
studie bekroond met het diploma en ruim
een jaar later met de doctorstitel in de dier-
geneeskunde op een proefschrift over het
orgaan van .lacobson.
De diervoeding lag hem al nauw aan het
hart. Hij werd één van de eerste dieren-
artsen in dienst van de veevoederindustrie.
Net voor de oorlog vertrok hij naar Enge-
land om daar te werken voor de Britse vesti-
ging van Provimi, als zoötechnicus met als
specialiteit de diervoeding. De toepassing
van geneesmiddelen liet hij graag over aan
de praktizerende collega\'s.

Al spoedig daarna werkte hij intensief sa-
men met de naar Londen uitgeweken Neder-
landse regering. Als adviseur in landbouw-
en voedselvoorzieningsaangelegenheden en
later in het nationaal aankoopbureau be-
hartigde hij op de hem eigen energieke wijze
de Nederlandse belangen. De schaarse voor-
raden moesten verdeeld worden om als voed-
selhulp te gelegener tijd voor de hongerende
bevolking van onder meer West-Nederland
te dienen. Het voor Nederland zichtbare re-
sultaat van jarenlang organiseren, waren de
voedseldroppingen in mei 1945. Bij degenen
die dat meemaakten heeft het onvergetelijke
herinneringen achtergelaten. Het belang-
rijke aandeel daarin ontging bijna iedereen.
Niet echter de Nederlandse regering die dr.
Bakker benoemde tot Officier in de Orde
van Oranje-Na.ssau.

Als landbouwattaché bij de Nederlandse
Ambas.sade in Londen en Dublin diende hij
nog vele jaren, tot i960, de Nederlandse be-
langen. In dat jaar keerde htj terug in zijn
vak en specialiteit. Bij het Veevoederbedrijf
Christopher Hill Ltd, Ucentiehouder van
Denkavit-Nederiand. werd hij adviseur en
leidde hij het proejhedrijf in Donhead St.
Andrews. In die tijd leerden wij hem kennen,
een groot voorrecht. Gedurende 25 jaar in
en buiten het werk genoten wij van zijn veel-
zijdige kennis en gedurende lange tijd ook
van de buitengewone gastvrijheid op Don-
head Castle, waar Dr. en Mrs. Bakker, zo-
als de Engelsen hen noemden, in volkomen
harmonie met de grootse omgeving woon-
den.

Dr. Bakker is ondanks het bijna 50 jaar du-
rende verblijf in Engeland een echte Neder-
lander gebleven. Hoewel volkomen geïnte-
greerd in de Britse samenleving, waar zijn
vier zoons opgroeiden, met Engelsen trouw-
den en hem Engelse kleinkinderen schonken,
bleef hij denken en reageren als een Noord-
Nederlander.

Met hem is een echte persoonlijkheid heen-
gegaan, oprecht tot in het extreme. Zijn En-
gelse collega\'s met wie hij 10 jaar samen-

werkte, drukten het zo uit: \'Dr. Bakker wa.s
a man of integrity, who would not compro-
mise what he believed to be facts, which was
not always to his advantage in the predatory
world of British animal feedstuffs industry.\'
Dat was de man Tjalling Bakker. Geen vage
beloften of halve waarheden: alleen feiten
telden voor hem. Ook zijn gedetailleerde
proefverslagen, die hij \'s avonds thuis in alle
rust uitwerkte, getuigden daarvan. Hij for-
muleerde alleen door feiten gerechtvaar-
digde conclusies.

Na Christopher HiH, later opgenomen in
Rank Hovis McDougal, was hij tot zijn
tachtigste adviseur voor de ICI.

Dr. Bakker was een gepassioneerde in het
vak, tot op hoge leeftijd. Hij overleed op 2
oktober 1987, 88 jaar oud. Hij leefde voor
zijn werk. maar veronachtzaamde zijn gezin
en vrienden niet. Een voorbeeld voor menig-
een.

Zijn vrouw, met wie hij een goed harmo-
nisch leven heeft gehad, mist hem erg, hoe
kan het ook anders? Zij leefden samen als
twee volledige mensen, elkaar waar nodig
toch aanvullend. Een troost voor de zijnen
is, dat hij na een lang nuttig leven, zonder
lijden vooraf, kalm is ingeslapen.

Op 13 januari 1988 overleed dr W. H. E C.
Majoewsky, dierenarts te Arnhem. Hiermee
is één van die veelzijdige oudere beroepsge-
noten heengegaan, die door hun functione-
ren in de maatschappij er toe hebben bijge-
dragen. dat de diergeneeskunde die
algemene erkenning kreeg, die haar toe-
kwam.

Geboren 16 juli 1899 te Enschede, waar hij
lager- en middelbaar onderwijs volgde.
In 1917 werd hij ingeschreven als student
aan \'.r Rijks Veeartsenijschool. Als enthou-
sia.st .student, zowel waar het de diergenees-
kunde, als ook de gezelligheid betrof, ge-
noot hij van dit leven, was ab-actis van
Absyrtus, speelde toneel bij N.1.A., maakte
muziek en studeerde op tijd af.
Als jong dierenarts vestigde hij zich in 1922
in zijn Oude Twentse land, in Ootmarsum.
Zijn kundige inzet en betrokkenheid, ge-
paard gaande met een hem eigen beminne-
lijke omgang met cliënten. Heten deze prak-
tijk weldra groeien.

In 1925 huwde hij met EUzabeth Augustijn,
uit dit gelukkige huwelijk werden een zoon
en een dochter geboren.
Toen in 1931 de crisisjaren inzetten, aan-
vaardde hij een functie bij de Keuringsdienst

voor Waren en verhuisde naar Arnhem. Zijn
taak werd de controle op melk en melkpro-
dukten.

Met nieuwe moed zette hij zich in om aan
deze functie inhoud te geven. Het was pio-
nieren en dit paste uitstekend bij zijn aard
en belangstelling.

Zijn onderzoekingen op dit nieuwe werkter-
rein rondde hij af met zijn promotie in 1934.
In deze periode publiceerde hij regelmatig in
de Tijdschriften voor Diergeneeskunde, Mi-
crobiologie en Melkkunde.
In 1939 werd hij gemobiliseerd als kapitein
paardenarts en mede belast met de opzet
van het hospitaal in Boskoop. In de oorlog
was hij werkzaam bij de voedselvoorziening
in Gelderland.

Toen na de oorlog in het verwoeste Arnhem
het werk bij de Keuringsdienst voor Waren
wat onzeker was en de praktijk in Arnhem
van collega Capel vrijkwam, bedacht hij
zich geen moment en zette met groot ent-
housiasme beide schouders onder de weder-
opbouw van deze praktijk, onder zeer moei-
lijke omstandigheden in een zich herstellend
gebied.

In 1952 werd hij belast met de organisatie
en leiding van een melkcontrolestation voor
Oostelijk Utrecht en Westelijk Gelderland
en zei hij de praktijk voorgoed vaarwel.

Zijn belangstelling voor de dingen rond hem
heen, zijn drang ook, om daar, waar hij
meende, dat iets gedaan moest worden, ook
echt iets te doen, maakte hem in het maat-
schappelijk leven tot een bezet mens.
Daar hij de gave bezat, datgene wat hij be-
doelde op welsprekende en humoristische
wijze naar voren te brengen, was het van-
zelfsprekend, dat hij be.stuurstid of voorzit-
ter werd van tal van verenigingen, zoals het
Rode Kruis, V.V.V., Opvang Hongaarse Jon-
geren, de Dierenbescherming, om slechts en-
kele te noemen.

Hij was een gezien .spreker. Vele malen
heeft hij bij Volksuniversiteiten, Rotary
Clubs en Verenigingen voor Heemkunde zijn
gehoor met interessante voordrachten ge-
boeid.

Ook de politiek in het zich herstellende Ne-
derland had zijn belangstelling. Zo was hij
gemeenteraadslid in Arnhem.
Echter al te veel barrières van ambtelijke
aard waren hem een doom in het oog. Daar
had hij het dan moeilijk mee, vooral door
zijn organisatie-talent en zijn hoge werk-
tempo.

Tot op hoge leeftijd bleef hij betrokken bij
het maatschappelijk leven in Arnhem.
In het gezin Majoewsky leek hij de over-
heersende ftguur, echter zijn relativerende,
humoristische benadering van alles in dit ge-
zin, maakten het verblijf in den Huize Ma-
joewsky tot een verfrissende gebeurtenis.
Groot was dan ook de belangstelling bij de
crematie, waar we afscheid namen van een
loyaal collega en een belangstellend en in-
spirerend mens.

Het afgelopen jaar heeft regelmatig over-
leg plaatsgevonden tussen de Nederlandse
Vereniging van Fokkers van Edelpelsdie-
ren (NFE), de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde
(KNMvD) en de Gezondheidsdienst voor
Dieren in Boxtel (GvD).
Dit overleg heeft geresulteerd in een ent-
schema met toelichting dat gestuurd is aan
de dierenartsen die betrokken zijn bij de
pelsdieren-sector. Daarnaast is een tweetal
werkvergaderingen voor dierenartsen geor-
ganiseerd. De eerste heeft plaatsgevonden
op 23 februari 1988 en de tweede zal ge-
houden worden op 19 mei 1988.
Aansluitend op dit inhoudelijke overleg
heeft op 25 april 1988 overleg plaatsgevon-
den tussen de NFE en de KNMvD over de
tarieven voor het jaar 1988. Bij dit tariefs-
overleg is uitgegaan van de volgende over-
wegingen:

De kanalisatieregeling (Diergeneesmidde-
lenwet) legt vast dat alle entstoffen via de
praktizerende dierenarts gekanaliseerd
moeten worden en voor het overgrote deel
door de dierenarts zelf moeten worden
toegediend. Voor pelsdieren is echter een
uitzondering gemaakt; hier mag de pels-
dierhouder zelf enten.
De dierenarts draagt wel een zekere ver-
antwoordelijkheid voor de toepassing van
de enting.

Er wordt dus minimaal van de dierenarts
verwacht dat hij het bedrijf bezoekt voor
de enting en daarbij de nodige voorlichting
geeft.

De entstof wordt door de NFE ingekocht,
via het CDI op kwaliteit gecontroleerd en
op \'maat\' aan de dierenartsen afgeleverd.
Het ligt in de bedoeling geleidelijk toe te
werken naar een begeleidingssysteem (pels-
dierengezondheidszorg) waarin later tarie-
ven moeten worden ingevuld.
Bij grote hoeveelheden entstof zal de NFE
contact opnemen met de desbetreffende
dierenarts in verband met de beschikbare
koelruimte.

Op grond hiervan zijn, uitgaande van de
bijzondere situaties als overgangsregeling
voor het jaar 1988 de volgende tarieven
overeengekomen:

N.B. Indien bij de enting blijkt dat te wei-
nig entstof is afgeleverd, wordt deze nage-
levcrd, waarbij geen tweede visite in reke-
ning gebracht zal worden.

Indien u nog niet deelneemt aan de
collectieve ziektekostenverzekering
van de KNMvD (voor leden), kunt
u dit alsnog het gehele jaar 1988
doen. Op non-selectie-basis!
Deze regeling geldt ook als uw hui-
dige verzekering pas op een later
tijdstip kan worden opgezegd.
Mocht u twijfels hebben, dan kunt u
uw polis gratis en gehee! vrijbiijvend
door de Stichting Dienstverlening
Dierenartsen laten vergelijken.

Het ledental bedroeg per 31 december
1987 186. Van deze 186 leden waren er 137
werkzaam in de praktijk, 10 bij de RVV, 9
bij de Gezondheidsdienst voor Dieren, 1
bij de Veterinaire Inspectie, 3 bij onder-
wijsinstituten, 5 bij een rijksinstituut en 21
leden zijn niet meer in de diergeneeskunde
actief vanwege het bereiken van de pensi-
oengerechtige leeftijd, of hebben gebruik
gemaakt van de VUT-regeling.
Het bestuur was op 31 december als volgt
samengesteld:
P. J. v. d. Werf, voorzitter
M. Stolwijk, secretaris
f. E. Hoekstm, penningmeester
Mevr. C. J. de Vries, vice-voorzitter
F T. Bouwkamp, tweede secretaris.

Op de agenda van deze vergadering staan
het jaarverslag van de secretaris en pen-
ningmeester. De kascommissie heeft de
boeken accoord bevonden en de contribu-
tie blijft gehandhaafd op ƒ30,—, ondanks
het feit dat er ƒ 800,— minder saldo is. Er
wordt een nieuwe kascommissie benoemd,
bestaande uit de collegae F. J. van Eg-
mond en A. C. Dwarshuis. Dc Gezond-
heidsdienst voor Dieren bij monde van
haar directeur collega Logtenberg, deelt
mee dat dc dienst geen cursus rectaal
drachtigheidsonderzoek bij runderen aan
inseminatoren zal geven. In deze vergade-
ring komt de embryotransplantatie aan de
orde. De vergadering spreekt zich uit voor
het voorstel van het bestuur om 2 collega\'s
aan te wijzen, die opgeleid zullen worden
om embryotransplantatie (ET) te gaan
doen.

Na de pauze wordt het IKB-gebeuren be-
licht middels twee inleidingen door collega
Vaarkamp en Honning. Het activerend
vestigingsbeleid wordt toegelicht door de
voorzitter en deze voegt het begrip PIO
toe aan de reeds bestaande afkortingen-
reeks. Het staat voor \'Prakticus in Oplei-
ding\' en houdt in, dat een aanstaande
prakticus een aanvullende opleiding krijgt
van 2 maanden en daarna 4 maanden
zelfstandig mee gaat draaien.
19 Mei. Aanwezig 47 leden en 4 gasten.
Tijdens deze vergadering komt het verslag

van de Redactie Adviesraad aan de orde
en wordt er gesprotcen over de automatise-
ring in de dierenartsenpralctijlc naar aanlei-
ding van de patstelling waarin de stichting
V-data zich bevindt. De collegae Hepkema
uit Rouveen en Cuperus uit Gramsbergen
zullen opgeleid worden om ET te gaan uit-
voeren naast de collegae Zaayer en Rode-
wijk. Na de pauze hield collega mevr. I.
Westerhof een boeiende lezing over kleine
gezelschapsdieren met als onderwerp \'Ve-
terinaire aspecten aangaande konijnen en
knaagdieren\'.

15 Sept. Aanwezig 33 leden en 1 gast.
De besprekmg van de agenda voor de Al-
gemene Vergadering die op vrijdag 9 oktc
her in Nijmegen gehouden wordt, staat op
de agenda. Als afgevaardigde en plaatsver-
vangend afgevaardigde worden benoemd
de collegae Mosterd en Bistervels. Het
werkgelegenheidsbeleid, zoals dat op de
besturendag behandeld is, wordt ter kennis
gebracht aan de leden. Na de pauze infor-
meert collega Van Muiswinkel de vergade-
ring over de stand van zaken met betrek-
king tot de specialisatie.
15 Dec. Aanwezig 33 leden en 3 gasten.
Tijdens deze vergadermg doet collega Bis-
tervels verslag van de Algemene Vergade-
ring door middel van een toelichting op
dia\'s, die hij tijdens de vergadering ge-
maakt heeft. De pluimveegezondheidszorg
heeft tijdens meerdere bijeenkomsten in de
belangstelling gestaan en besloten wordt
om samen met de Gezondheidsdienst de
begeleiding op te zetten en eventueel
grensoverschrijdend te werk te gaan na
goed overleg.

Ook wordt verslag gedaan van dc bijeen-
komst van het bestuur met het dagelijks
bestuur van de Gezondheidsdienst. Na de
pauze wordt er samen met de dames een
lezing gevolgd, gehouden door de heer
Dirkmaat met als onderwerp \'De das\'.
Het afgelopen jaar heeft in het teken ge-
staan van hel 125-jarig bestaan van de
KNMvD en meerdere malen hebben leden
van het bestuur acte de présence gegeven
op bijeenkomsten ter gelegenheid hiervan.
Bovendien waren er vergaderingen met de
Gezondheidsdienst, Afd. Pluimvee van de
Gezondheidsdienst, RVV en vele andere
commissies. Ook is het afdelingsbestuur
aanwezig geweest bij jubilea, afscheid en
overlijden van collegae.

Anders dan andere jaren werd deze bijeen-
komst op zaterdagmiddag gehouden, in de
bijzondere en sfeervolle \'Fundatie van de
Vrij-vrouwe van Renswoude\' te Utrecht.
De voorzitster van de Commissie VDA,
Kati Ströbl, sprak in haar welkomstwoord
de hoop uit dat in de toekomst meer vrou-
welijke dierenartsen bereid zijn om in be-
sturen zitting te nemen. Een evenredige
vertegenwoordiging van VDA en MDA is
belangrijk, zeker gezien de explosieve toe-
name van het aantal vrouwelijke studenten
diergeneeskunde.

De samenstelling van de Commissie VDA
is het afgelopen jaar gewijzigd; de afgetre-
den commissieleden Ingrid van der Gaag,
Aleid Lubberink en Siny Oude Hengen —
alle drie mede-oprichtsters — werden be-
dankt voor hun inzet en hun werk.

Vervolgens bracht Kati Ströbl verslag uit
van de activiteiten van de Commissie en
haar werkgroepen. Enkele punten daaruit;

— Er werd aan het Hoofdbestuur een
voorstel voor een enquête gedaan om de
beroepskansen die dierenartsen hebben na
hun afstuderen te onderzoeken. Deze en-
quête zal uitgevoerd worden door studen-
ten sociale wetenschappen, de afronding
wordt juli 1988 verwacht.

— Bij wijze van experiment zijn er regio-
nale PAO-bijeenkomsten opgezet, speciaal
voor herintredende en werkloze vda. Het
bleek een groot succes te zijn, het is alleen
niet helemaal duidelijk of de doelgroep be-
reikt is. Er zal zeker gezocht worden naar
aan manier om dit soort \'laagdrempelig\'
PAO voort te zetten.

— Er zijn in verschillende regio\'s goed be-
zochte bijeenkomsten georganiseerd.
Vooral de regio\'s Noord, Oost en Utrecht
functioneren goed, hulde aan de contact-

Hij verklaarde zijn niet vanzelfsprekende
aanwezigheid door de mededeling dat hij
zichzelf uitgenodigd had, tevens had hij
om (korte) spreektijd gevraagd. Hij was
aangenaam verrast over het grote aantal
(60) aanwezige vda. Hij ging in op het wel
en wee van de KNMvD. Na de onaange-
name situatie binnen bestuur en secretari-
aat zijn er wijzigingen in de organisatie
van het bureau van de KNMvD doorge-
voerd, die zeker vruchten zullen afwerpen.
Ook de opbouw van de structuur van de
KNMvD zal nog doorgelicht worden. Het
streven is nu naar een grotere solidariteit
onder dierenartsen. Alleen dan zullen de
problemen van de komende jaren: auto-
matisering, opleiding (numerus fixus, diffe-
rentiatie), vestigingsbeleid, integratie van
Europa (1992 Europa zonder grenzen),
uitdagingen zijn die de KNMvD aan kan.
Tot slot sprak prof. Kampelmacher de
hoop uit dat er meer vrouwen in het
Hoofdbestuur komen.
Een tweede ingelaste spreker kreeg het
woord: Marijke Lutz. Zij bedankte de
Commissie voor de bos bloemen bij haar
installatie als voorzitter van de Groep Ve-
terinaire Homoeopathie. Zij deed een op-
roep om gebruik te maken van \'onze\'
goede eigenschappen: vrouwen staan vaak
kritischer en organisatiever in hun vak,
vrouwen werken beter in teamverband.
Haar kanttekening dat het zo vanzelfspre-
kend zou moeten zijn dat VDA in bestu-
ren zitting nemen dat een bos bloemen
overbodig wordt, ontlokte een mini-dis-
cussie over de bloemetjes in de toekomst.
Na de pauze werd het reguliere pro-
gramma hervat door een inleiding van An-
nemarie Reinders (vda en commissielid)
over de Landelijke Stichting Vrouwen Net-
werk, waar zij zelf lid van is en waar zij
zeer goede ervaringen mee heeft. Op hel-
dere wijze deed zij ontstaan en structuur
van het Vrouwen Netwerk uit de doeken.
De doelgroep is: professioneel gevormde
vrouwen in verantwoordelijke posities.
Doelstelling is: ondersteuning, stimulering,
doorstroming naar hogere functies. Het
Vrouwen Netwerk functioneert zeer goed
en toch wordt er weinig \'echt\' bereikt. Een
reden daarvoor zou kunnen zijn dat vrou-
wen een hekel hebben aan hiërarchie, ze
laten zich niet structureren.
Wat een netwerk kan bieden is steun: steun
kan verschillende betekenissen hebben, na-
melijk: informationeel (tips, namen), in-
strumenteel (daadwerkelijke directe steun),
waarderend (feed-back), emotioneel (be-
grip). Uit onderzoek blijkt dat in een vrou-
wennetwerk vooral de emotionele steun
wordt gezocht en gevonden.
Hèt bewijs dat netwerken helpen (het
werkt!) was de aanwezigheid van de gast-
spreekster, mevrouw letje Dikken, evenals
Annemarie Reinders lid van het Vrouwen
Netwerk, die uitgenodigd was een verhaal
te houden over de vraag: \'Kan marketing
de dierenarts behulpzaam zijn?\'
Mevrouw letje Dikken was de eerste vrou-
welijke bedrijfsleider bij V&D, zij heeft nu
een eigen organisatiebureau marketing en
management. Zij begon met de overeen-
komst aan te stippen tussen gehoor en
haarzelf: \'ons\' produkt = dienstverlening
= lucht. Pas de laatste 5 a 10 jaar is er
enorme belangstelling voor marketing. Het
waarom heeft te maken met concurrentie-
economie: \'the best will win\' (er zijn meer
dan genoeg auto\'s, de reden dat iemand in
een Renault rijdt en niet in een Fiat heeft
te maken met marketing). Marketing bete-
kent \'getting the market\', macht uitoefe-
nen op de markt. Marketing heeft alles te
maken met de afnemers, de klanten van de
dierenarts. Mensen hebben behoeften, het
grote aanbod van middelen om die behoef-
ten te bevredigen dwingt tot een keuze, het
keuzeproces is onderwerp van marketing-
studie. Voor een nauwkeurige afstelling
van vraag en aanbod moet je weten welk
markt-segment je wilt bereiken (alleen
paarden, alleen rijke mensen). Dan pas zet
je je marktinstrumenten in.

PI - produkt: het produkt van een dieren-
arts is lucht (alle dienstverleners); welk
soort lucht heb je en op welke markt wil je
het afzetten;

P2 - plaats of bereikbaarheid: Wassenaar is
niet hetzelfde als Grootebroek, hoe zit het
met de parkeergelegenheid, telefonische
bereikbaarheid van de praktijk (probeer je
eigen praktijk eens te bellen);
P3 - promotie: \'praten\' met je klanten, ook
voor dierenartsen genoeg mogelijkheden:

\'praten\' door middel van brieven, lezingen,
folders, stukjes in de krant, gebruik een
taal die de klanten begrijpen;
P4 - prijs: binnen bepaalde grenzen is dit
de minst belangrijke.
De dienstverlener heeft nog een extra P,
namelijk de P van persoon, deze kan de
doorslag geven waarom klanten bij jou ko-
men en niet bij iemand anders. Daarom
zijn in de dienstverlening de frontlijnmede-
werkers (assistenten) zo belangrijk, die
moeten passen in de marketing-mix. Het is
heel nuttig om erover na te denken hoe
klanten over je denken. Dingen die goed te
leren zijn: hoe presenteer je jezelf, hoe
praat je met je klanten. Let op je zaak: de
klant bepaalt watje doet. Als illustratie
haalde mevrouw letje Dikken de situatie
van de KNMvD erbij; één-vijfde deel is
geen lid, verstaat dat deel de taal van de
KNMvQ wel? In de praktijk met een over-
schot aan dierenartsen is marktgericht
denken een noodzaak, dat betekent in
principe oorlog maken op de markt, het-
geen weer botst met collegiaal gedrag.
Toch moet daar een tussenweg in mogelijk
zijn.

Na het boeiende en rijk geïllustreerde ver-
haal van mevrouw letje Dikken kwamen
er veel vragen, met name over wat vda
kunnen doen om aan (behoorlijk) werk te
komen. Als adviezen werden gegeven:
houd je bezig met strategische beleidsvor-
ming, \'carrière planning\'; stel voor je on-
derneming doelstellingen. Een goede ei-
genschap van vrouwen is dat ze zich bezig
houden met \'quality of work-life\', vrou-
wen kunnen beter met z\'n tweeën werken,
dat maakt een bedrijf veel minder kwets-
baar.

Al met al leverde het betoog van mevrouw
letje Dikken een duidelijk antwoord op de
oorspronkelijke vraagstelling op, en ge-
noeg stof tot nadenken.
Het formele gedeelte van de middag werd
afgesloten met de verloting van een honde-
en katteskelet. Dit, een aantal andere ver-
rassingen, de sfeervolle ambiance en de
goede verzorging van de inwendige mens
werd mogelijk gemaakt door een aantal
gulle gevers, te weten: KNMvD, Duphar,
Smith Kline, VSM, Leo en Bayer.
Na afloop van het programma werd er een
borrel aangeboden zodat een ieder in de
gelegenheid was de netwerkbanden nog
wat aan te halen. Deze vierde landelijke
bijeenkomst volgens nieuwe formule was

Ter gelegenheid van de 50e verjaardag van
Koningin Beatrix werden de volgende
Koninklijke Onderscheidingen verleend:

Prof dr. E. J. Ruitenberg, directeur van de
hoofdsector Microbiologie en Immunolo-
gie, tevens plv. directeur-generaal van het
Rijks Instituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne te Bilthoven: Ridder in de
Orde van dc Nederlandse Leeuw.

Dr. J. J. Aukema, veterinair inspecteur
van de Volksgezondheid in de provincie
Gelderland te Arnhem: Officier in de Orde
van Oranje-Nassau.

Dr. C. Terpstra, hoofd afdeling Zoogdier-
virologie bij het Centraal Diergeneeskun-
dig Instituut te Lelystad: Officier in de
Orde van Oranje-Nassau.

Drs. J. Kruize, te Aalten, voormalig direc-
teur van de Coöperatieve Vereniging voor
KI in Gelderland: Ridder in de Orde van
Oranje-Nassau.

Vanaf deze plaats wenst de KNMvD bo-
vengenoemde collegae hiermee van harte
geluk!

Jaarvergadering KNMvD 1988
in de stad Groningen op
donderdag 29 september
(sportdag), vrijdag 30 september
en zaterdag 1 oktober

De Jaarvergadering is alweer een beetje
dichterbij gekomen. U weet het, net als de
vorige keer zal er een sportdag aan vooraf
gaan. Het wordt een machtig gezellig ge-
beuren, dat kan ik u verzekeren. Alles op
één groot terrein met 8 overdekte tennis-
banen, squashzalen en een ruim aantal
voetbal- en hockeyvelden (waaronder
kunstgras). Een daverend feest zal de dag
besluiten.

Daar hebt u toch ook veel zin in? Wij
staan al te popelen. Het kost u toch hope-
lijk niet zoveel moeite om hierheen te ko-
men als de centrale directie van de PTT.
Daar heerst nog steeds dc mening dat de
wereld hier nog met kranten zit dichtge-
plakt. Dat vond overigens ook de Ro-
meinse legerofficier Flinius, die rond het
jaar 69 ons waddengebied bezocht. Uit zijn
woorden spreekt verbazing en medelijden
met de mensen hier. Hij kon zich nauwe-
lijks voorstellen dat je hier zou kunnen le-
ven: \'Een uitgestrekt gebied wordt twee-
maal per etmaal door de zee overspoeld,
zodat men eigenlijk niet weet of het tot de
zee of tot het vasteland behoort. Er wonen
armzalige lieden die hun hutten hebben ge-
bouwd op verhogingen die ze zelf hebben
gemaakt. Wanneer het water de omgeving
bedekt, lijkt het wel alsof ze met schepen
de zee bevaren, en als het eb is zien ze er-
uit als schipbreukelingen die met hun
schip gestrand zijn. Omdat de zon weinig
schijnt, drogen ze stukken veengrond in de
wind. Door dit te verbranden kunnen ze
hun voedsel koken en hun door de noor-
denwind verstijfde ingewanden verwar-
men\'. Hoe troosteloos het hem ook mocht
toe lijken, de kwelders waren ook in die
tijd al vrij dicht bewoond en het leven
bood er heel wat betere mogelijkheden dan
in het dorre met stuifzanden bedekte
Drenthe.

Net als u in september komt doen, zo zou
deze Plinius nu eens een kijkje moeten
kunnen nemen in ons \'Pronkjewail\'. Toch
was het ook halverwege Plinius en nu, zo
rond het jaar duizend, geen tijd waarin de-
cadentie van enige vorm kansen van bete-
kenis kreeg. Juist in die tijd begon de prille
structuur van dit gebied vorm te krijgen.
Tussen de eindeloze sompige venen lag de
Hondsrug als een lange brug tussen de
wadden en het Duitse achteriand. Op de
allerlaatste stuiptrekking van deze zandrug
lag een Drents esdorpje: Cruoninga. De
voortdurend plunderend rondtrekkende
Noormannen wisten ook dat deze zandrug
de enige verbinding naar het verder gele-
gen achterland vormde. Het was dan ook
niet voor niets dat men de aan St. Wal-
purga gewijde kerk de vorm en de sterkte
van een burcht gaf: een achtkantige stenen
versterking. De steeds terugkerende ont-
wrichting van de kwetsbare samenleving
door de Noormannen maakte, dat men
zich meer met overleven dan met iets an-
ders bezig hield. Toen de Deense koning
Harald Blatand zich in 960 liet dopen en
zijn onderdanen meedeelde zijn voorbeeld
te volgen, werd daarmee de eerste stap in
de goede richting gezet.
Het vrijwel geheel ontb-\'eken van enig cen-
traal gezag in noord-west Europa was de
reden geweest, dat de Noormannen steeds
weer hun gang konden gaan. Ook daar
kwam langzaam verandering in. De plun-
dertochten namen geleidelijk af en ten-
slotte hielden ze helemaal op. Een periode
van rust en relatieve welvaart brak aan.
De landinrichting was van levensbelang.
Zolang de waterloop niet werd beheerst
kon er van echte welvaart geen sprake zijn.
Hoe dat moest had men de voorafgaande
eeuwen in Vlaanderen en Zeeland en ook
langs de grote rivieren ondervonden. Er
waren dijken nodig om de vloed te be-
dwingen en afstromend water zeewaarts te
geleiden.

Bij de monding van rivieren werd een zijl
(sluis) aangelegd. Zo werd het zijl in de
Delf al voor het jaar duizend aangelegd.

Hoewel er organisaties ontstonden om te
komen tot aanleg van dijken, zijlen en wa-
tergangen, ontbrak toch het diepere in-
zicht in de waterbeheersing van het gehele
gebied. Met name ontbrak een centraal ge-
zag. In de dertiende eeuw volgde de ene
overstroming na de andere.

De inmiddels sterk opkomende kloosters
bezaten de kennis, de organisatie en
bovenal de autoriteit om de dijkaanleg
krachtig ter hand te nemen. Vooral de
schiere (grijze) monniken onderscheidden
zich hierbij. Deze Cisterciënsers hadden
zeven abdijen in het Groninger land, waar-
van de abdij van St. Bernardus te Aduard
een grote vermaardheid genoot in vele
Europese landen.

Beroemd was in de vijftiende eeuw de
Aduarder Kring, een groep van bijbelse
humanisten, onder wie Wessel Gansfort
door wie Maarten Luther zich later zou la-
ten inspireren. Hij was een leerling van
Thomas a Kempis en geestverwant van
Desiderius Erasmus. Staatse troepen plun-
derden de abdij in 1580 waarbij de unieke
en kostbare bibliotheek geheel verloren
ging. Het eiland Schiermonnikoog kwam
daardoor in Staatse handen. Groningen
heeft in totaal 37 kloosters gehad.

Behalve een enkel spoordorp en de plaat-
sen in de Veenkoloniën, zijn vrijwel alle nu
nog bestaande dorpen in de provincie al
voor dc twaalfde eeuw ontstaan. Nog
steeds is het Groninger landschap bezaaid
met romano-gotische kerken uit die pe-
riode.

Het zo strategisch gelegen dorp Gruoninga
ontwikkelde zich al snel tot een welva-
rende handelsplaats. Het bijeenkomen van
waterwegen en Hondsrug deed op dit punt
een centrum van goederenruil ontstaan.
In het begin van de elfde eeuw had koning
Coenrad II het graafschap Drenthe aan de
kerk van St. Maarten in Utrecht geschon-
ken. Daarmee viel de toekomstige stad
Groningen onder de jurisdictie van de bis-
schop van Utrecht. Aangezien het bis-
schoppelijk gezag in deze uithoek van het
bisdom niet viel te handhaven benoemde

De zich allengs ontwikkelende kooplieden-
stand wenste uiteraard orde en rust. Alleen
onder rechtszekerheid kan de handel tot
bloei komen. De prefect en zijn Drentse
ridders verstoorden de rust voortdurend
met hun onderling gekrakeel en geweldda-
dig optreden. Men maakt dan ook onmid-
dellijk gebruik van het vertrek van prefect
Rudolf en de meeste van zijn ridders, die
op kruistocht gingen. Men maakte zich
met geweld meester van de burchtachtige
St. Walburgkerk. De protesterende bis-
schop gaf men te verstaan, dat de St. Wal-
burg helemaal niet van hem was, maar dat
ze die zelf hadden gebouwd tegen de
Noormannen. De woede was begrijpelijk.
In 991 hadden de Noormannen de stad ge-
plunderd cn de houten St. Maartenkerk
platgebrand. Als vervanging hiervoor had
men de fort-kerk St. Walburg gebouwd.
Deze nu eiste de bisschop in 1040 voor
zichzelf op. De Groningers moesten hel
maar met dc houten keet doen waar ze
zich tijdens de bouw van de St. Walburg
mee hadden gered!

Deze gebeurtenissen leidden een nieuwe
periode in. Een periode van groei, wel-
vaart en bloei. En dat in een met religie
doordrenkte maatschappij waar het besef
zondig te zijn het hele leven beheerste,
.luist dit laatste zou bepalend zijn voor de
ontwikkelingen in de komende paar eeu-
wen. Maar dat was geen exclusief Gro-
nings gebeuren. Daarover meer tijdens een
volgende aflevering.

Voor het hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Als buitengewoon lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde
heeft het Hoofdbestuur aangenomen:

205 *Bakker, Mevr. F. M.; 1988; 3705 ZK Zeist,
Waranda 132; tel. 03404-51409; wnd. d.

(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 25 jaar
(afwezig) 25 jaar
(aanwezig) 30 jaar
(afwezig) 25 jaar
(aanwezig) 25 jaar
(afwezig) 25 jaar
(afwezig) 40 jaar
(afwezig) 50 jaar
(afwezig) 35 jaar
(afwezig) 30 jaar
(afwezig) 35 jaar
(aanwezig) 35 jaar

* Beijnum. Mevr. L. M. van: 1988; 6678 PA
Oosterhout (Gld.), van Balverenlaan 14; d.
*Berg. Mevr. M. J. van den: 1988; 3581 WN
Utrecht, Wagendwarsstraat 44 bis; d.
"Blokland. R. N. van: 1988; 3581 PG
Utrecht, Parkstraat 51; d.
"Boer, P. A. de: 1988; 3512 EZ Utrecht,
Kloksteeg 37; tel, 030-313696; wnd. d.
"Boniekoe, P: 1984; 4707 NZ Roosendaal,
Bergrand 142; tel. 01650-60655; wnd. d.
"Brood, Mevr S. A.: 1975; 3051 NT Rotter-
dam, Lisbloemstraat 29a; tel. 010-4112326
(prakt.); p., geass. met mevr. G. Holvast.
Brummelman, B.: 1969; 8471 WH Wolvega,
Wollegras 17; tel. 05610-14518 (privé),
12282 (prakt.); p., geass. met J. Kramer, M.
H. Pelleboer en A. Pronk.
"Delden, J. van: 1986; 2133 GG Hoofddorp,
Grote Belt 206; tel. 02503-32806 (privé),
020-414796 (prakt.); p., ass. bij R. J. M.
Steijgeren mevr. M. J. Steijger-Hesterman.

221 Berksen. A. G. P.: 1985; 3956 GB Lecrsum,
Immenhof 15; tel. 03434-53160 (privé),
03430-14582 (prakt.); p., ass. bij S. Bakker.

224 Donders. F. L. R C; 1985; 5071 BJ Uden-
hout, Kreitenmolenstraat 124; tel. 04241-
2164 (privé), 04242-83535 (prakt.); p., ass.
bij C. 1. M. M. Achten, G. M. J. M. Boink,
J. G. M. Claessens, A. H. M. van Dorema-
len, J. H. M. Maas en J. P. I. van Wensveen.

224 Doormalen. P. J. M. van: 1977; 1398 EJ
Muiden, Het Hert 6; tel. 02942-3593; wnd.
d.

224 *Dorsl. J. C. H. van: 1988; 3511 XJ Utrecht,
Korte Rozendaal 19; tel. 030-316058; wnd.
d.

232 Frik. K. C.1986; 5398 KM Maren-Kessel,
Marensedijk 22; tel. 04124-738 (privé),
04124-1166 (prakt.); p., ass. bij R. van der
Linde.

234 "Gooskens. Mevr. J. L. M.; 1988; 2600
Berchem (België), Marcel Aubcrtinlaan 27;
d.

234 Goossens, C. W. W. M.: 1987; 5403 GC
Uden, Schepenhoek 327; tel. 04132-66806
(privé), 73540 (prakt.); p., ass. bij G. Meijer.

233 "Groeneveld A. G. H. M.; 1988; 7588 RH
Benningen (Ov.), Beuningerstraat 74; tel.
05413-3120; wnd. d.

334 James. Mr. E. G.: 8511 AC Goingarijp, It
String 53; tel. 05668-721; jur. adv. (toevoe-
gen als buitengewoon lid).

249 Jansen J. R.; 1986; Kralendijk, Bonaire
(Ned. Antillen), Kaya Nikoboko Zuid 1; p.
hfd. slachthuis.

234 "Kant- Weber. Mevr. M. J. van de: 19S2; 3069
AS Rotterdam, Sterremos 7; tel. 010-
4567472; wnd. d.

233 Kieboom. Mevr. N. C. van den: 1987; 4822
WC Breda. Pieternel Koomansstraat 1; tel.
076-417477; p. kl. huisd.

329 "Kleinjan. A. A.: 1970; RD2 Napier (New
Zealand), \'The Grove\', Boyd Road; tel.
070-445070 (privé), 67330 (bur.); d.; D. bij
Min. of Agr. and Fisheries Meat Division.

237 Koch. M. J. M.: 1986; 3648 NX Wilnis,
Geerkade 17; tcl. 03464-1724; p., ass. bij L.
Jobse en A. Meijns.

261 "Kroneman. Mevr. A.: 1988; 3512 EZ
Utrecht, Korte Jufferstraat 6; tel. 030-
315467/328143; wnd. d.

329 Kuik-Wijsman. Mevr. A. M. P: 1986; At-
lanta GA 30339 (USA), 3217 Teton Dr.; tel.
1-404-435-5336; d.

266 "Loop. A. C. H. M. van der: 1988; 5248 JS
Rosmalen, Graafsebaan 45; tel. 04192-
18233; wnd. d.

273 Mouws. J. L. L.: Gent-1987; 4635 BG Huij-
bergen, Oeverkruid 8; tel. 01644-2585; wnd.
d.

274 "Nahuijsen. H.: 1988; 3583 JD Utrecht,
Stadhouderslaan 47; tel. 030-513212; wnd.
d.

273 "Nieuwendijk. H. A.: 1988; 3572 XW
Utrecht, M. H. Trompstraat 42; tel. 030-
730281; wnd. d.

276 Noordhuizen. Dr. J. P T. M.: 1975; U-1984;
3945 PG Gothen, Ossenwaard 8; tel. 03436-
2619 (privé), 08370-83120 (bur.); hlr.
L.U.W. (vkgr. Veehouderij).

277 Oldenburg, Mevr. S.: 1987; 3432 TV Nieu-
wegein, Leeksterschans 8; tel. 03402-60530;
d.

277 "Oomen, Mevr. B. J. A. M.: 1988; 3581 EL
Utrecht, Mgr. van de Weteringstraat 84 bis;
tel. 030-328432; wnd. d.

279 Ouwerkerk. S. L. €.: 1987; 7329 CS Apel-
doorn, Jaromirgaarde 419; tel. 055-410542
(privé), 05761-1407 (prakt.); p., ass. bij P
C. van der Hooft en J. W. Versteegt.

283 "Posima. T: 1988; 3514 GV Utrechl, J. D.
van der Waalsstraat 12; tel. 030-734779;
wnd. d.

284 Reekers. S. A. L: 1986; 3581 KP Utrecht,
Burg. Reigerstraat 79; tel. 030-512451; wnd.
d.

290 Schaap. S. S.: 1986; 5508 VL Veldhoven,
Bergerhei 23; tel. 040-544760 (privé),
532540 (prakt.); p., ass. hij J. Floor, J. H.
ten Hoopen en J. P. M. SchijL

290 Schaftenaar. W.: 1978; 3925 RX Scherpen-
zeel, Ereprijslaan 39; tel. 03497-1997; d.

290 "Schellekens. V. J. P: 1988; 3632 XK Loe-
nen a/d Vecht, Hunthum 13b; tel. 02943-
3865; wnd. d.

291 "Schmidt. Mevr. M. L.: 1988; 3981 ZR
Bunnik. Vletweide 180; tel. 03405-67796;
wnd. d.

33! "Schultheiss. J.: 1988; Marlow. Bucking-
hamshire (Engeland). 16 Glade Road; tel.
09-44-6284-3062 (privé), 491-574490
(prakt.); p., ass. bij N. E. de Band and
Associates.

293 Seinhorst../. W: 1975; 8256 DE Biddinghui-
zen, Het Erf 65; tel. 03211-1630 (privé),
03200-73911 tst. .392 (bur.); wet. medew.
C.D.L (afd. Controle en Standaardisatie).

293 Smeenk. Mevr. G. W: 1984; 7037 DE Beek
(Gld.). Kerkhuisstraat 18a; tel. 08363-2056;
wnd. d.

302 Thien. A. Th. L. G.: 1974; 3904 PA Veenen-
daal. Bezaan 3; tel. 08385-18264 (privé),
15504/08380-30274 (bur.); h. locatie Ede/
Sch. R.V.V. kr. 6; adj. i.V.D.

303 Til. J. H. van: 1969; 9291 AW Kollum,
Tsjerk Hiddesstraat 73; tel. 05114-1562
(privé), 1449 (prakt.); p., geass. met G. W.
Tiddens.

305 *Veen. H. van der: 1988; 9755 PR Onnen,
Mottenbrink 20; tel. 05906-1601 (prakt.);
p., ass. bij mevr. G. A. de Jonge.
312 Vorderman. E.: 1985; 1191 ET Ouderkerk
a/d Amstel, R. Noomsstraat 43; tel. 02963-
5174 (privé), 4646 (prakt.); p., ass. bij C. J.
J. Jonker en P. W. M. Westgeest.
320 Wolf. P. J. van der: 1987; 7141 PE Groenlo,
Blikslager 18; tel. 05440-64048; wnd. d.

Het bestuur van de Groep Pluimveewetenschappen
heeft zich als volgt samengesteld:

J. C. van den Wijngaard, voorzitter. De Bilt.
P. W. A. Seuren, vice-voorzitter, Sevenum.
J. F. Heijmans, secretaris, 2804 MV Gouda,
Jolwerf 16, tel. 01820-37018.
P. M. van Dijk, 2e secretaris, Blitterswijck.
E. Kamps, penningmeester. Drachten.

Mevr. drs. G. M. Puls-van der Kamp is welkom
geheten als honderdste lid van de Groep Pluim-
veewetenschappen.

In onderstaand cursusprograinma is aangegeven
welke cursussen reeds zijn volgeboekt; voor de
overige is reservering nog mogelijk.
Sterk overboekte cursussen worden zo spoedig
mogelijk herhaald. Degenen die op de wachtlijst
staan krijgen daarbij voorrang.

10 juni 1988 Gez.dieren/Wageningen (88/53)
23 sept. 1988 Paard/Emmeloord (88/54)
7 okt. 1988 Gez. dieren/Wageningen(88/55)

Themadagen pluimvee (/ 180,—)
26 mei 1988 Themadag vemieerderingssector
(88/09)

Herhaling embryotransplantatie rund (/\'3.500,—)
30 mei t/m 3 juni 1988 (88/19)
6 t/m 10 juni 1988 (88/20)
5 t/m 9 september 1988 (88/21)
12 t/m 16 september 1988 (88/22)

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
najaar 1988 (verschijnt deze maand).
Inlichtingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
510111.

Afgestudeerd en nu — of straks — praktisch aan de slag?
Doe een beroep op Dix & Co, want als — onafhankelijk —
adviesbureau onderzoekt Dix & Co uw kansen. Beoordeelt
contracten. Analyseert accountantsrapporten en stelt een
begroting op. Bepaalt samen met u uw kredietbehoefte en
regelt met u de gewenste financiering en verzekeringen.
Landelijke dienstverlening bij praktijkoverdracht — bij asso-
ciatie en assistentie.

Uw koeien zorgen dan zelf dat ze
naast hun individuele zoutbehoefte
een aantal noodzakelijke mineralen en
sporenelementen binnen krijgen,
(zoals calcium, magnesium, mangaan,
jodium, kalium, cobalt, ijzer, zink etc.).

Met KNZ likstenen zorgen uw
koeien voor hun eigen gezondheid.
Een geruststellende verzekering, die
u kunt kopen bij elke goede
veevoederhandelaar.

Geboden wordt: een aantrekkelijke werkkring op de Nederlandse Antillen,
met vrije kost en inwoning, afhankelijk van het verlangde salaris.
Brieven met c.v. kunnen gestuurd worden naar: Curagaosch Landbouw
en Veeteeltbedrijf N.V., P.O. Box 50, Curagao, Nederlandse Antillen, t.a.v.
de heer H. R. Perret Gentil.

Naarmate de tijd verstrijkt worden ze oninbaar en een bron van ergernis,
nog afgezien van de financiële nadelen.

Bemiddelings- en Incassobureau Valynco BV / Mr. G. J. Teerink
Albrechtlaan 3 — 1 404 AH Bussum — Tel. 02159 - 42018

Leucorifelin bevat gezuiverde sub-units van het niesziektevirus.
Een waarborg voor absolute veiligheid in combinatie met hoge
effectiviteit.

Leucorifelin beschermt katten binnen 1 dag na vaccinatie reeds
tegen kontaktinfekties met het panleukopenievirus,

Leucorifelin bevat een potent, speciaal voor katten ontwikkeld,
veilig adjuvans.

Leucorifelin geeft niet alleen een humorale, maar ook een
cellulaire respons tegen de niesziektevirussen.

Uitgebreide informatie, ook over de overige kattevaccins, wordt u
op verzoek toegestuurd.

VETERINAIRE DIVISIE van RHÔNE POULENC NEDERLAND b.v.
Dfaaislroom 1,1181 VT Amslelveen Telefoon 020 -5473911

De Landbouwuniversiteit verzorgt
universitair onderwijs in twintig
verschillende studierichtingen,
verdeeld over vier hoofdstromen,
te weten teeltkunde & technologie,
landgebruik, maatschappijweten-
schappen en biologie. Er studeren
ruim zesduizend studenten.
Zeventig vakgroepen, verspreid
over Wageningen, verzorgen het
onderwijs en verrichten weten-
schappelijk onderzoek. Daarnaast
is er een algemene dienst, be-
staande uit het bureau van de
universiteit, de bibliotheek en het
rekencentrum.

De Landbouwuniversiteitstreeft
naar een vergroting van het aantal
vrouwen in het personeelsbestand.
Daarom worden vrouwen die
menen aan de gestelde eisen te
voldoen uitdrukkelijk verzocht te
soliiciteren. Bij gelijkwaardigheid
van kandidaten worden vrouwen
benoemd.

Sollicitaties voor deze functie
dienen binnen drie weken gericht te
worden aan de Griffier van het
Facultair Overleg, Postbus 9101,
6700 HB Wageningen. onder
verstrekking van uitvoerige
gegevens; op brief en enveloppe
dient linksboven het vacature-
nummer vermeld te worden.
Wie aandacht wil vestigen op in
aanmerking komende personen
wordt verzocht zich eveneens
binnen drie weken tot de griffier
van het Facultair Overleg te
richten.

De vakgroep Dierfysiologie maakt deel uit van het cluster van zoötechnische en
zoölogische vakgroepen. In de vakgroep Dierfysiologie wordt per I januari I 989
de leerstoel Algemene fysiologie van mens en dier vacant. Het taakveld van de
hoogleraar betreft met name fundamentele aspecten van de algemene fysiologie
van dier en mens en vormt een basis voor studierichtingen als Zootechniek.
Biologie en Voeding van de mens.

Naast deze te benoemen hoogleraar functioneren een deeltijdse hoogleraar
Neurofysiologie van Vertebraten met een 0,4 weektaak en een tijdelijk deeltijdse
hoogleraar Adaptatie en Stress mer een 0.2 weektaak. Het onderzoek van de
vakgroep Dierfysiologie richt zich op die vragen, die van belang zijn voor de
dierlijke produktie en een optimaal functioneren van dier en mens.
Er bestaat een intensieve samenwerking met een aantal andere vakgroepen van
van de Landbouwuniversiteit.

De hoogleraar is verantwoordelijk voor het verrichten, stimuleren, begeleiden en
coördineren van onderzoek in overleg met de beide andere hoogleraren.
Zij/hij draagt de eindverantwoordelijkheid voor het opzetten en verzorgen van
het onderwijs op het gebied van de algemene fysiologie van dier en mens.
De hoogleraar dient de vakgroep Dierfysiologie in organisatorisch opzicht te
leiden, contacten te onderhouden met vakgroepen waarmee werkverbanden
bestaan, met dierfysiologische vakgroepen elders in Nederland, en met onder-
zoeksinstituten (DLO, TNO e.a.).
Vereist

• ruime onderzoekservaring en uitstekende wetenschappelijke prestaties op het
gebied van de fysiologie van dier en/of mens

• organisatorische en leidinggevende kwaliteiten, goede contactuele eigenschap-
pen en het vermogen in teamverband te werken

• bereidheid om in bestuurlijke activiteiten van de Landbouwuniversiteit te
participeren

kunnen worden verkregen bij de voorzitter en secretaris van de benoemings-
adviescommissie. prof.dr. P. Wiepkema. telefoon 08370-84355/831 20 en
ing. W. van der Hel. telefoon 08370-83653.
Vacaturenummer N 88-081/1555.

Door de nieuwste ontwil<kelingen in vaccinteclinologie
wordt Inet eindelijk nnogelijk Nederland Aujeszky-vrij te
maken.

Delsuvac Aujeszky DM (g I -), een doorbraak bij de
eradicatie van de Ziekte van Aujeszky.

SAMENVATTING In dit artikel wordt een vier maanden oude Ierse Setter teef beschreven die
vanaf de aankoop, op een leeftijd van twee maanden, recidiverende diarree, polyfagie en
coprofagie vertoonde. De hond was erg mager en er trad geen verbetering op na behandeling met
Pancreon®\'. Het totaal van gegevens verkregen uit ziektegeschiedenis, klinisch onderzoek en
laboratoriumonderzoek gaf een duidelijke indicatie voor een exocriene pancreasinsufficiëntie.
Ondanks het goed reageren op een behandeling met Tryplase®^ (de faeces werd normaal, maar
de polyfagie en coprofagie bleven bestaan), werd besloten tot euthanasie.
Bij de sectie werd een pancreasatrofie gevonden met kleine groepjes ongedifferentieerde cellen
gelegen in vetweefsel. Pseudoductuli, afvoergangen en bloedvaten waren duidelijk herkenbaar.
Eilandjes van Langerhans werden niet gevonden, wel enkele verspreid voorkomende B cellen.
De microscopische bevindingen bij de Ierse Setter komen duidelijk overeen met de door Prentice
et al. (1!) beschreven type I atrofie. De leeftijd waarop bij deze hond de exocriene
pancreasinsufficiëntie manifest werd, mag exceptioneel laag worden genoemd.

SUMMARY The case of a 4 month old Iri.sh .setter bitch is reported tn the present paper, which
showed a recurrent diarhoea. polyphagia from the purchase of the dog at the age of two months.
The dog was severely emaciated and treatment with Pancreon®* was not followed by any
improvement. The total information acquiredfrom the history of the dog and laboratory studies
was clearly indicative of exocrine pancreatic deficiency.

In spite of the satisfactory response to treatment with Tryplase®"" (the faeces were restored to
normal, but polyphagy and coprophagy continued to be present), it was decided to perform
euthanasia. Atrophy of the pancreas and small groups of undifferentiated cells situated in the
adipose tissues were observed at autopsy. Pseudoductules, excretory ducts and blood vessels
were clearly identifiiable. Islands of Langerhans were not detected, only a few scattered B cells
being present.

The microscopic findings in the Irish setter were obviously similar to the type I atrophy as
described by Prentice ct al. (II).

The age (of this dog), at which exocrine atrophy of the pancreas became apparent may be
described as exceptionally young.

Pancreasatrofie is besclireven bij verschillende honderassen (1, 4, 5, 7, 8 en 12),
echter speciaal bij de Duitse Herder (14), waar men een erfelijke predispositie zeer
waarschijnlijk acht in de pathogenese van juveniele pancreasatrofie. Onlangs is er
bij een groep Beagles een vergelijkbare pancreasafwijking gerapporteerd (11).

\' Dierenarts, F.C. Donderstraat 42 bis, 3572 JK Utrecht.
^ Vakgroep Pathologie, Postbus 80.158, 3508 TD Utrecht.

\' Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Postbus 80.154, 3508 TD Utrecht.

Pancreon®: Kali-Chemie Pharma Gmbh Hannover, Duitsland.
^ Tryplase®: Intervet, Boxmeer.

Juveniele pancreasatrofie is een aandoening bij jonge honden, die zich kan manifes-
teren vanaf ongeveer de zesde levensmaand en is gekenmerkt door een atrofie van
de acinaire cellen van de pancreas. De eilandjes van Langerhans blijven meestal
intact waardoor zelden diabetes mellitus optreedt.

Wat betreft de pathogenese wordt er gedacht aan een erfelijke predispositie (14),
virusinfecties en een abnormale immuunrespons (13).

De meest voorkomende symptomen van een exocriene pancreasinsufficiëntie zijn:
chronisch recidiverende diarree, grote hoeveelheden (soms leemkleurige) faeces,
met wisselende consistentie, sterke vermagering ondanks polyfagie en soms copro-
fagie en picaverschijnselen.

In dit artikel wordt een Ierse Setter met juveniele pancreasatrofie beschreven.
ANAMNESE

Een Ierse Setter teef werd op een leeftijd van twee maanden gekocht bij een
hondenhandelaar. Aangezien het dier op dat moment diarree had, werden bij de
koop tevens medicijnen aangeboden, met de mededeling deze te verstrekken \'zodat
de klachten zouden overgaan\'. De zéér levendige hond vertoonde naast een
recidiverende diarree, grote hoeveelheden leemkleurige faeces met sterk wisselende
consistentie, een duidelijke polyfagie en coprofagie. Het gewicht van de hond
bedroeg slechts 4 kg., terwijl een tegelijk aangekochte nestgenoot 12 kg. woog.
Door de geconsulteerde prakdci werden verschillende therapieën ingesteld, onder
andere een verandering van de voeding, wormkuren en antibiotica, welke echter
geen blijvend resultaat opleverden. Op verdenking van een exocriene pancreasin-
sufficiëntie werd Pancreon®\' voorgeschreven als diagnosticum/therapeuticum,
hetgeen evenmin effect had. De hond werd tenslotte aangeboden aan de Kliniek
voor Kleine Huisdieren.

Bij het klinisch onderzoek werd een attente speelse hond gezien die een sterke
groeiachterstand vertoonde. Bij buikpalpatie bleek de buik vol met veel vocht en
gas in het darmkanaal; de darmwand leek niet verdikt. In de urine werd glucose
aangetroffen. Bij faecesonderzoek bleken te veel vet en amylum aantoonbaar en
waren spiervezels aanwezig. De resultaten van de Radiare Enzym Diffusie-test
waren in het algemeen afwijkend (tabel 1)(6).

Ondanks het feit dat de gegevens uit anamnese, algemeen onderzoek en faeceson-
derzoek niet onomstotelijk op excocriene pancreas insufficiëntie (EPI) duidden,
werd toch besloten als eerste de BT-paba- en xylosetolerantie-testcombinatie\' (2)
uit te voeren. Deze testcombinatie is een vrij goed diagnostisch hulpmiddel bij het
opsporen van EPI. De xylose-test zegt iets over de absorptiecapaciteit van de darm,
terwijl de BT-paba-test een indruk geeft van de exocriene pancreasfunctie. Het BT-
paba wordt namelijk specifiek door chymotrypsine, gesecerneerd door de pan-
creas, gesplitst in BT en paba. Paba wordt dan door de darm geabsorbeerd en
vervolgens bepaald in het plasma. De resultaten van deze test zijn weergegeven in
tabel 2 en 3. Op grond van de normale xylose opname mag men concluderen dat de
darmabsorptie normaal was. Daarmee kon worden aangenomen dat de mucosa
niet of slechts gering was aangetast.

Uit de normale xyloseopname en de afwezigheid van de opname van paba, mag
geconcludeerd worden dat Bt - paba niet wordt gesplitst. In de combinatie met de
uitslagen van het faecesonderzoek maakt deze bevinding de exocriene pancreasin-
sufficiëntie waarschijnlijk.

Tabel 3 Totale opname van paba en xylose in 3 uur, berekend aan de hand van de plasmaconcentratie
voor paba respectievelijk xylose. Met behulp van de onderstaande formule kan men de totale
opname berekenen.

**C( =de gemeten concentratie van paba respectievelijk xylose
" op het tijdstip tj,

BT-paba- en xylosetolerantietestcombinatie: de gecombineerde test van N-benzoyl-I^tyrosyl-p-
aminobenzoëzuur en xylose.

Als therapie werd Tryplase®\' toegediend, hetgeen binnen 24 uur resulteerde in een
normaal faecesbeeld. De polyfagie en coprofagie bleven echter aanwezig.
Gezien de leeftijd van de hond en de toch niet zo gunstige prognose (kostenfactor,
het voorkomen van coprofagie en het eten buiten de vaste voedingen om), werd
besloten tot euthanasie.

Het meest opvallende bij de sectie waren de slechte voedingstoestand en de
overvulde maag en darmen (fig. 1). De pancreas was nog wel herkenbaar, maar zeer
klein, dun en overwegend bestaande uit vetweefsel (fig. 2). Tevens viel een wat
kleine thymus op. Het microscopisch onderzoek van de pancreascoupes gekleurd
met haemaluineosine (HE) en van Giesonelastica kleuring gaf het beeld van
\'pancreaslipomatose\' te zien (fig. 3) met groepjes ongedifferentieerde cellen naast
pseudoductuli, duidelijke vaatjes en afvoergangen te midden van vetweefsel, met
hier en daar een enkele ontstekingscel (fig. 4). De eilandjes van Langerhans waren
niet herkenbaar. In de met de gemodificeerde Aldehyde-Fuchsine kleuring (3)
waren slechts enkele B-cellen, en geen A- of D-cellen van de eilandjes van
Langerhans aantoonbaar, hetgeen een sterke aanwijzing gaf dat bij dit hondje ook
het endocriene deel van de pancreas niet goed functioneerde, hetgeen een
verklaring kan zijn voor de glucose in de urine. De lever vertoonde het beeld van
hydropische degeneratie en glycogeenstapeling, dat zou kunnen passen in het
kader van diabetes mellitus. De milt was erg bloedrijk (waarschijnlijk door de
euthanasie) en had wat grote follikels. In de overige organen werden geen
afwijkingen gevonden.

Figuur 2. Pancreasatrofie: atrofische pancreas, overwegend bestaande uit vetweefsel; het beeld van
\'pancreaslipomatose\'.

Figuur 3. Pancreasatrofie: kleine gebieden met exocrien acinair weefsel, omgeven door overvloedig
vetweefsel met daarin afvoergangen en bloedvaten.

Exocriene pancreasinsufficiëntie lean een gevolg zijn van een chronische pancreati-
tis, pancreasfibrose, tumoren en pancreasatrofie of -hypoplasie (4, 8 en II). De
termen pancreasatrofie en -hypoplasie worden in de literatuur door elkaar
gebruikt. De term juveniele pancreasatrofie is vrij gangbaar voor deze aandoening
bij jonge honden.

Jubb et al. (10) verstaan onder pancreasatrofie echter een cellulaire atrofie ten
gevolge van malnutritie, door pancreasfibrose of door een afsluiting van de
afvoergang. De aandoening zoals beschreven in dit artikel noemen zij pancreas-
hypoplasie. Andere auteurs spreken van pancreasdegeneratie (14). De term
numerieke atrofie wordt ook wel gebruikt in verband met de degeneratie van de
acini (14). De vraag blijft echter of deze degeneratie zich ontwikkelt in een normale
pancreas of secundair in een hypoplastische pancreas. Prentice et al. (11) delen de
(juveniele) pancreastrofie bij een aantal Beagles op basis van de microscopische
gegevens in twee typen in, namelijk type I atrofie en type 11 atrofie. Type 1 atrofie
kenmerkt zich door enkele kleine groepjes acinaire cellen met weinig zymogeengra-
nula en omgeven door vetweefsel. De kleine en grote afvoergangen zijn intact. Er is
geen sprake van ontsteking of fibrose. Eilandjes van Langerhans worden niet
gevonden. Bij type 11 atrofie is een grotere hoeveelheid acinair weefsel aanwezig
met daarom heen minder vetweefsel. De acinaire cellen bevatten nog herkenbare
zymogeengranula, terwijl de afvoergangen niet zijn aangetast. Een gering aantal
eilandjes van Langerhans is aanwezig. Tevens wordt er incidenteel wat róndcellig
infiltraat gevonden.

De microscopische bevindingen bij de Ierse Setter komen duidelijk overeen met de
door Prentice et al. (11) beschreven type 1 atrofie. Behalve het feit dat er in de met
Aldehyde-Fuchsine gekleurde coupes slechts een enkele B-cel aantoonbaar was,
zijn ook de leververanderingen (hydropische degeneratie met glycogeenstapeling)

en de glucose in de urine een aanwijzing voor een endocriene afwijking van de
pancreas. Het is echter niet bekend of bij de betreffende hond een hypoglyceraie
bestond.

De in de literatuur beschreven aanvangsleeftijd van honden met pancreasatrofie is
meestal boven de zes maanden. Alleen onder de al eerder genoemde Beagles (11)
bevond zich één dier van 472 maand, terwijl Hill et al. (7) een soortgelijk geval
beschrijven bij een 4 maanden oude Jack Russel Terrier, die reeds op 2 maanden
symptomen vertoonde. De leeftijd waarop bij deze Ierse Setter de exocriene
pancreasinsufficiëntie manifest werd, mag exceptioneel laag worden genoemd.
Evenals bij de in de literatuur beschreven gevallen is de pathogenese bij deze hond
niet duidelijk. De mogelijkheid van een immuunrespons tegen eigen cellen is niet
uit te sluiten, maar ook een congenitale hypoplasie behoort tot de mogelijkheden.

1. AndersonNVandLowDG. Juvenile atrophy of the exocrine pancreas. Anim Hosp 1965; 1: 101-9.

2. Aukema BM en Pijls JLA. De Bt-paba- en xylosetolerantietest in combinatie gebruikt bij honden
met chronische diarree. Referaat Vakgroep voor het Kleine Huisdier 1986.

3. Bancroft JD and Stevens A. Theory and Practice of Histological Techniques. 2ed Churchill
Livingstone Edinburgh, London, Melbourne, New-York 1982; 374.

4. Coffin DL and Thordal Christensen A. The clinical and some pathological aspects of pancreatic
disease in dogs. Vet Med; 1953; 48: 193-8.

5. Hashimoto A, Kita I, Okada K, Fuymoto Y. Juvenile acinar atrophy of the pancreas of the dog. Vet
Pathol 1979; 16: 74-80.

6. Hoekstra YMA. Exocriene pancreasinsufficiëntie bij de hond en de kat. Referaat Vakgroep voor
het Kleine Huisdier 1985.

7. Hill EWG, Osborne AD and Kidder DE. Pancreatic degenerative atrophy in dogs. J Comp Pathol
1975; 81: 321-30.

8. Holroye JB. Canine exocrine pancreatic disease. J Small Anim Pract 1986; 9; 269-81.

9. Jubb JC. Juvenile pancreatic atrophy (pancreatic hypoplasie) in dogs. Vet Med/Small Anim Clin
1983; 1841-4.

10. Jubb KVF, Kennedy PC and Palmer N. Pathology of domestic animals. Vol II 3th ed. Academic
Press New-York London 1983.

11. Prentice DE, James RW and Wadsworth PE. Pancreatic atrophy in young Beagle dogs. Vet Pathol
1980; 17; 575-80.

12. Säteri H. Investigations on the exocrine pancreatic function in dogs suffering from exocrine
pancreatic insufficiency. Acta Vet Scand (Suppl) 1975; 53; 1-86.

13. Strombeck DR. Small Animal Gastroenterology. Stonegate Publishing Davis, CA. 1979.

14. Westermarck E. The hereditary nature of canine pancreatic degenerative atrophy in the German
Shepherd dog. Acta Vet Scand. 1980; 21; 389-94.

Evaluatie van bloedonderzoek met
behulp van \'droge chemie\' in de kleine
huisdierenpraktijk

Evaluation of blood chemistry tests using dry chemistry reagent systems in
small animal practice

SAMENVATTING In dit artikel wordt een drietal systemen voor de klinische chemie
besproken die berusten op de toepassing van striptechnieken in combinatie met reflectometrie.
Deze systemen werden ontwikkeld voor het gebruik in de eerstelijns geneeskunde. Ze zijn
\'gebruikersvriendelijk\' van opzet. Eén en ander biedt de mogelijkheid om de meest voorko-
mende klinisch chemische bepalingen uit te voeren in de praktijk met een voldoende mate van
betrouwbaarheid en een zeer beperkte tijdsinvestering.

In dit artikel wordt een overzicht gegeven van het huidige leveringsprogramma per apparaat,
inclusief de prijs van apparatuur en tests. De resultaten van een vergelijkend onderzoek met
standaard methoden worden gepresenteerd.

Toepassing van deze systemen in monsters van dierlijke herkomst levert in enkele gevallen
problemen op. Diersoortspecifieke verschillen kunnen optreden bij enkele methoden, zodat een
goede evaluatie per test en per diersoort wordt aanbevolen.

SUMMARY In this paper three different systems for clinical chemistry determinations by the
general practitioner are evaluated. The systems. Seralyzer®, Kodak Ektachem DT 60® and
Reflotron®, are based on the use of dry reagent strips in combination with a reflectometer. The
principle of reflectometry is discussed briefly.

These systems enable the practitioner to carry out the majority of the common chemical
laboratory blood tests quickly and with an acceptable degree of confidence.
The present possibilities are given for each system, including the costs of instruments and tests
in the Netherlands. The results of some common tests in small animal medicine have been
compared with .standard methods in our own laboratory.

Since in a few tests species dependent differences were found, it is recommended that each dry
chemistry test should be carefully evaluated for each animal species.

Reeds jaren wordt door de industrie gewerkt aan systemen die het mogelijk moeten
maken klinisch chemische bepalingen te verrichten op het niveau van de eerstelijns
(dier)geneeskunde. De Engelse termen \'bedside chemistry\' en \'chemistry nearer the
patient\' geven een goede omschrijving van het doel van dit streven.
Een moderne variant in dit kader is de ontwikkeling van de zogenaamde droge
chemie. Hiermee wordt bedoeld systemen die bestaan uit strips, voorzien van
reagentia in droge vorm, en bijbehorende afleesapparatuur.

\' Vakgroep Geneeskunde van het Kleine Huisdier, Faculteit Diergeneeskunde, Rijksuniversiteit
Utrecht, Yalelaan 8, 3584 CM Utrecht.

De basis van deze techniek is reeds jaren in gebruik bij het urineonderzoek. Voor
bloedonderzoek was tot dusver een methode voor glucose beschikbaar: Dextro-
stix®, Visidex® en Haemoglucotest®.

Uitbreiding van het aantal methoden voor bloedonderzoek op deze basis werd
mogelijk door de ontwikkeling van geschikte afleesapparatuur. Deze berust op het
principe van de reflectometrie. Verwacht mag worden dat het aantal mogelijkhe-
den sterk zal toenemen in de komende jaren, zodat tenslotte over een vrij compleet
pakket bepalingen kan worden beschikt.

Het voordeel van het werken met de droge chemie is vooral het bedieningsgemak.
Reagentia zijn gebruiksklaar per strip en zijn langdurig houdbaar. De opslag-
ruimte voor de tests is zeer gering. Alle systemen zijn patiëntgericht; verschillende
tests kunnen direct na elkaar worden uitgevoerd. Monstervolumina zijn zeer klein,
zodat gebruik voor elke diersoort mogelijk lijkt.

Als mogelijk nadeel van het gebruik van deze technieken moet worden opgemerkt
dat de kans op het maken van fouten groter wordt bij uitvoering van niet geschoold
personeel. De noodzaak van een voortdurende kwaliteitscontrole wordt onvol-
doende onderkend door leken op laboratorium-technisch gebied.
In dit artikel wordt een drietal systemen besproken die momenteel worden
aangeboden op de Nederlandse markt:

— De Seralyzer® van het fabrikaat Ames, vertegenwoordigd door Bayer Neder-
land B.V. te Mijdrecht.

— De Kodak Ektachem DT 60®, gefabriceerd door Eastman Kodak en uitge-
bracht door Kodak Nederland B.V. te Odijk.

— De Reflotron®, een produkt van Boehringer Mannheim, gevestigd te Almere.
Genoemde apparaten werden op ons laboratorium getest voor wat betreft de
reproduceerbaarheid, het bedieningsgemak, het meetbereik en de vergelijking met
bekende standaardmethoden.

Alle drie genoemde apparaten berusten op reflectometrie. Dit is het meten van een
kleurintensiteit met behulp van gereflecteerd licht van een specifieke golflengte.
Reflectometrie is moeilijk te standaardiseren omdat geen eenvoudig liniair verband
bestaat tussen concentratie (kleur) en de lichtopbrengst. De aard van het
reflecterend oppervlak, de golflengte van het licht en de manier van belichten
bepalen de lichtintensiteit. Met al deze variabelen kan echter rekening worden
gehouden bij de electronische omzetting van het meetsignaal in een uitslag. Hieruit
volgt dat de reagentia in de vorm van de strips en het apparaat volledig zijn
gekoppeld en niet onderling uitwisselbaar. Een uitvoerige beschrijving van het
principe van de reflectometrie wordt gegeven door Broughton et al. (1).

De strips behorend bij de Seralyzer zijn eenvoudig van opzet. Op een plastic drager is een
cellulosematrix gemonteerd met daarin opgenomen de reagentia. Voor een aantal bepalin-
gen wordt direct 30 /ul serum of plasma opgebracht. Voor andere bepalingen moet echter 3 of
9 maal worden verdund. Hiervoor wordt een speciaal verdunningssyseem geleverd. De
hoeveelheid op te brengen monster is kritisch; verdunnen en opbrengen moet nauwkeurig en
zorgvuldig gebeuren.

Het apparaat moet minstens één maal per week worden gecalibreerd. Bij verandering van
omstandigheden, zoals bij het aanbreken van een nieuwe verpakking strips of een ander
uitvoerend persoon, moet evenzo vooraf worden gecalibreerd.

De tijdsduur per bepaling bedraagt gemiddeld 2a 3 minuten. Kwaliteitscontrole kan slechts
plaatsvinden met behulp van speciale sera met een specifieke viscositeit (5).

Een Kodakstrip bestaat uit meerdere lagen. Het opgebrachte monster wordt door de
bovenste laag egaal verspreid en passeert vervolgens enkele reagenslagen. Na passage door
een semipermeabele membraan wordt de reactiezone bereikt. De strip wordt aan de
onderzijde afgelezen. Door toepassing van dit systeem is het monstervolume minder
kritisch. Er wordt voor alle bepalingen gewerkt met monsters van 10 /j1 onverdund serum of
plasma.

De tijdsduur per bepaling bedraagt standaard 3 minuten, maar iedere 30 seconden kan een
nieuwe bepaling worden gestart, waardoor een vrij grote capaciteit kan worden bereikt. De
resultaten worden afgedrukt en, indien gewenst, voorzien van een patiëntenidentificatie-
nummer.

De Ektachem dient slechts één maal per kwartaal te worden gecalibreerd. De dagelijkse
kwaliteitscontrole gebeurt met standaard controlesera.

Voor de bepaling van electrolyten en enzymen zijn afzonderlijke aanvullende modules
nodig. Teststrookjes voor de meting van electrolyten bevatten een dubbele opbrengplaats.
Op de ene plaats wordt het serum opgebracht en op de andere plaats een referentie-
oplossing. De concentratie wordt potentiometrisch bepaald. Shiriey (6) geeft een uitvoerige
beschrijving van de achtergronden van het hier toegepaste meetprincipe.

De reflotronstrips bestaan uit twee naast elkaar liggende delen; een opbreng- en een
reactiedeel. Het opgebrachte monster verplaatst zich via capillaire werking naar de
reactiezone. Bij deze verplaatsing blijven de erythrocyten achter in het opbrengdeel. Er kan
dus worden gewerkt met bloed als monster. Het uiteindelijke resultaat wordt niet beïnvloed
door de keuze van het materiaal omdat in alle gevallen de concentratie in het plasma wordt
bepaald. Bij de bepaling van hemoglobine worden de erythrocyten op de opbrengplaats
gelyseerd. De monsterhoeveelheid bedraagt 32 /il en is niet kritisch. De gemiddelde meettijd
per bepaling is 2 ä 3 minuten.

De strookjes zijn voorzien van een magneetcode die bij het inbrengen in het apparaat wordt
afgelezen. Op deze wijze wordt het apparaat per bepaling gecodeerd. Alle door de gebruiker
te verrichten handelingen verschijnen in het Nederlands op het afleesvenster. Een
uitgebreide foutmelding is ingebouwd. Calibratie is niet nodig en zelfs niet mogelijk.
Kwaliteitscontrole vindt dagelijks plaats met behulp van een zgn. checkstix en voorts met
standaard controlesera.

Enzymactiviteit wordt bepaald bij 37° C en kan desgewenst door instelling van de
apparatuur worden omgerekend tot waarden behorend bij 25° C of 30° C.

Bloed-, plasma- en serummonsters werden genomen uit de aan het laboratorium aangebo-
den patiëntenmonsters afkomstig van honden en katten zonder enige selectie.
Reproduceerbaarheid cn variatiecoëfficicnt werden bepaald door in één monster een groot
aantal bepalingen uit te voeren.

De resultaten van de bepalingen op de Seralyzer, Ektachem cn Reflotron werden vergeleken
met de gebruikelijke standaardmethoden van het laboratorium. Met uitzondering van
natrium en kalium werden alle bepalingen uitgevoerd op de Multistat III ELS\' centrifugaal-
analyzer. De reagentia werden betrokken van Boehringer Mannheim^ Ureum werd
uitgevoerd met reagens van Beekmand Voor de bepaling van kreatinine werd gebruik
gemaakt van reagens van Allied, Instrumentation Laboratory\'. Natrium en kalium werden
vlamfotomerisch bepaald.\'

\' Allied, Instrumentation Laboratory, IJsselstein.
^ Boehringer Mannheim Nederland B.V., Almere.
\' Beekman Nederland B.V., Mijdrecht.

Er kon geen verschil worden aangetoond in de resultaten van kat en hond. Het
aantal monsters van katten was echter zeer beperkt in ons onderzoek.
De resultaten van het vergelijkend onderzoek zijn samengevat in de figuren 1 t/m 3.
In tabel 3 zijn de resultaten van het onderzoek naar reproduceerbaarheid
opgenomen.

De tabellen 1 en 2 geven de huidige stand van zaken weer (eind 1987) voor
respectievelijk leveringsprogramma en prijzen van apparatuur en tests.

Hoewel de drie verschillende systemen een gemeenschappelijk meetprincipe
hebben, zijn er onderling aanzienlijke verschillen.

De Reflotron is het meest recent ontwikkelde apparaat. Dit komt met name tot
uiting in een geavanceerde programmeringstechniek die leidt tot een optimale
gebruiksvriendelijkheid. Op dit moment is het aantal te leveren bepalingen nog
beperkt. Een opvallend praktisch voordeel is het werken met vol bloed als
monstermateriaal.

De Seralyzer biedt een uitgebreid pakket bepalingen. De uitvoering van het door
ons geteste instrument is echter achterhaald door de recente ontwikkeling van een
nieuwe versie. De opzet hiervan is overigens in grote lijnen onveranderd.

Het verband tussen de resultaten van de standaardmethoden en de resultaten verkregen met de
Seralyzer in plasmamonsters van hond en kat.

Het verband tussen de resultaten van de standaard methoden en de resultaten verkregen met de Kodak
Ektachem DT 60 in plasmamonsters van hond en kat.

De Ektachem DT 60 is een apparaat van een andere klasse; iets wat duidelijk tot
uiting komt in de prijs en de capaciteit. Bij aanschaf in de meest uitgebreide versie,
met beide aanvullende modulen, biedt het apparaat een vrijwel compleet pakket.
Het is qua concept niet direct ontwikkeld voor de eerstelijns geneeskunde, hoewel
daarvoor uitstekend geschikt, maar bedoeld voor kleine laboratoria of als spoed-
apparaat in ziekenhuizen.

Het verband tussen resultaten van de standaardmethoden en de resultaten verkregen met de Reflotron
in plasma- en bloedmonsters van hond en kat.

Tabel 1. Beschikbare bepalingen (x) en bepalingen die in een ver gevorderd stadium van ontwikkeling
zijn (o) voor Seralyzer, Ektachem DT 60 en Reflotron.
Stand van zaken eind 1987.

Alle systemen zijn bij uitstek geschikt voor de uitvoering van spoedbepahngen.
Voor meer seriematig werk komt alleen de Ektachem in aanmerking, gezien de
capaciteit. De omvang van een serie zal echter niet groot kunnen zijn omdat de
kostprijs per bepaling mogelijk te hoog wordt.

De kostprijs per strip is niet wezenlijk verschillend voor de drie systemen (tabel 2).
De Reflotron behoeft naast het basisapparaat geen extra investering. Bij de
Seralyzer moet voor elke bepaling een aparte programmeringsmodule worden
aangeschaft van ƒ 450. De Ektachem moet voor de bepaling van enzymen en
electrolyten worden uitgebreid met dure extra modules.

Gelet op de snelle technische ontwikkelingen van dit moment moet bij het
vaststellen van de kostprijs per bepaling worden uitgegaan van een afschrijving van
de apparatuur over ca. 5 jaar.

Tabel 2. Overzicht aanschafprijzen van apparatuur en de kostprijs van enkele teststrookjes voor
Serlayzer, Ektachem DT 60 en Reflotron.
Stand van zaken eind 1987.

Alle prijzen zijn exlucief BTW en ongeacht speciale regelingen zoals introductie- of kwantumkor-
ting, afnamecontracten en dergelijke.

De drie apparaten zijn alle goed bruikbaar voor niet laboratorium-technisch
geschoold personeel. De Seralyzer stelt de hoogste eisen aan de handvaardigheid
van de gebruiker omdat het monstervolume en de manier van opbrengen van
invloed zijn op het eindresultaat. Bovendien moet het monster voor een aantal
testen worden verdund. Bij een regelmatig gebruik door één persoon is dit bezwaar
echter verwaarloosbaar klein. Frequent wisselen van bedienend personeel lijkt niet
aan te bevelen.

De onderzochte testen zijn slechts een steekproef uit het geheel. De spreiding die
werd gevonden bij herhaald uitvoeren van dezelfde bepaling in één monster ligt bij
alle onderzochte tests binnen acceptabele grenzen voor klinisch gebruik. Bij het
merendeel van de bepalingen werd een goede tot acceptabele correlatie met de
standaardmethode gevonden.

— De afwijking in de ureumbepaling op de Seralyzer moet worden toegeschreven
aan afwijkend calibratiemateriaal. Het onderstreept slechts de noodzaak van een
goede kwaliteitscontrole.

— De natriumbepaling op de Ektachem geeft in plasma van de hond een
duidelijke afwijking te zien ten opzichte van de vlamfotometer. De oorzaak
hiervan is niet duidelijk; temeer omdat in materiaal van humane herkomst een
goede overeenkomst werd gevonden (7). Emmons et al. (2) vonden grote
verschillen in de resultaten van verschillende diersoorten in het onderzoek naar de
toepasbaarheid van de Kodak Ektachem 700 in de veterinaire khnische chemie.

Tabel 3. Direct meetbereiken seriematige reproduceerbaarheid van enkele testen op Seralyzer, Kodak
Ektachem DT 60 en Reflotron.

Het type 700 is een grote analyse automaat die echter met dezelfde strips werkt als
de DT 60 die in ons onderzoek werd gebruikt. De verschillen werden gevonden
voor diverse bepalingen en per diersoort zonder een vast patroon. Een verklaring
hiervoor kon niet worden gevonden. Deze bevindingen geven duidelijk aan dat
toepassing van de droge chemie in de diergeneeskunde een goede evaluatie per test
en per diersoort vereist.

Volgens recente mededelingen van Kodak Ned. B.V. is door Kodak France
inmiddels uitgebreid onderzoek gedaan naar het gebruik van de Ektachem in
monsters van dierlijke herkomst. Eén en ander heeft reeds geleid tot het bijstellen
van het meetbereik van enkele tests. Ook de door ons gesignaleerde problemen bij
de bepaüng van natrium zouden nu zijn opgelost.

— Bij zowel de bepaling van hemoglobine als van de 7-GT op de Reflotron
werden in een aantal monsters foutief te lage uitslagen gevonden. Bij herhaling van
de test werden soms correcte waarden gevonden, maar in andere gevallen werd de
te lage uitslag teruggevonden. Bij de bepaling van hemoglobine is de uitslag
dermate laag (<3.1 mmol/1) dat de fout kan worden opgemerkt door de kritische
gebruiker. Bij de 7-GT is de minimumwaarde van het apparaat 5 U/1. Voor de hond
is deze ondergrens te hoog. Mede om deze reden kan een uitslag <5 U/1 niet
worden gesignaleerd als foutief te laag. Deze waarneming werd voor de y-GT
inmiddels bevestigd door Hirschberger (3).

De hier besproken systemen bieden goede mogelijkheden aan de veterinair
prakticus om een deel van het laboratoriumwerk in eigen beheer uit te voeren. De
uitslagen kunnen dan zeer snel beschikbaar zijn. Een aantal bepalingen is echter
nog in ontwikkeling.

Het grootste deel van de bepalingen die werden getest vertoonde een goede tot
uitstekende overeenkomst met bekende gestandariseerde methoden. De reprodu-
ceerbaarheid was voor alle geteste bepalingen ruim voldoende voor toepassingen
in een klinische context.

Enkele methoden zijn echter niet altijd probleemloos toepasbaar bij alle diersoor-
ten. Deze vraag vereist een zorgvuldige evaluatie per test en per diersoort. Dit
laatste zal echter onder praktijkomstandigheden nauwelijks mogelijk zijn.

1. Broughton PMG, Carter TJN and Clark PMS. Instrumentation. Clin Biochem 1983; 16; 317.

2. Emmonds R, Aebi J, James J, and Mullaly L. Comparison of animal clinical chemistry results
obtained from Kodak Ektachem 700 analyzer and conventional methods. Proc. 2nd Congress Int
Soc Anim Clin Biochem 1985; 79.

3. Hirschberger J. Klinischer Prüfung eines mit Trockenchemie arbeitenden Laborgerätes (\'Reflo-
tron\', Boehringer Mannheim). J Clin Chem Clin Biochem (in druk).

4. German Soc Clin Chem. Optimiene Standard-methoden der Deutsche Gesellschaft 1 jr klinische
Chemie. J CHn Chem Clin Biochem 1972; 10; 182.

5. Keller H. Solid phase Chemistry, first experience, advantages and disadvantages. Tijdschrift NVKC
1985; 10; 158.

6. Shirley TL. Development of a layered-coating technology for clinical chemistry. Clin Biochem
1983; 16; 147.

SAMENVATTING Beschreven wordt een bedrijf waarop ca. 40% van de koeien aan de
nageboorte bleef staan en waarop bij de droogstaande koeien een seleniumgebrek (0.037 ±
0.010 iig/mlJ en een te lage activiteit van glutathion peroxidase (GSH-Px) in de erythrocyten
(65.2 ± 26.4 U/gHb) werd vastgesteld. Na toevoeging van 0.5 mg Se per kg droge stof
krachtvoermengsel werden de gehaltes Se en GSH-Px normaal en verdween de klacht over
het aan de nageboorte blijven staan.

SUMMARY A farm is described, on which the placenta was retained in approximately forty
per cent of the cows and on which selenium deficiency (0.03 ±0.010 ixg/mlj and unduly reduced
activity of glutathione peroxidase (GSH-Px) in the erythrocytes (65.2 ± 26.4 u/g Hb) were
observed. When 0.5 mg of Se per kg of dry matter of a mixture of concentrated feeds were
added, the concentrations of Se and GSH-Px were restored to normal and the symptom
consisting in retained placentae disappeared. This incident shows that selenium deficiency
occurs in the Netherlands.

Selenium-gebrek is beschreven in meerdere gebieden ter wereld, en wordt
beschouwd als een van de oorzaken van retentio secundinarum bij rundvee (4).
De selenium-voorziening van rundvee in Nederland wordt door Binnerts (1) op
enkele zand- en veengronden als marginaal beoordeeld op grond van selenium-
gehaltes in mengmelkmonsters en de glutathion-peroxidase activiteit in erythro-
cyten van koeien afkomstig van deze grondsoorten.

In een recent onderzoek tonen Counotte en Hartmans (2) aan, dat dc selenium-
gehaltes en de glutathion-peroxidase activiteit bij pinken op enkele zand- cn
veengronden te laag is.

In dit artikel wordt melding gemaakt van selenium-deficiëntie bij een koppel
melkvee, waardoor een groot percentage van de koeien aan de nageboorte bleef
staan. Deze klacht verdween volledig na toevoeging van selenium aan het rantsoen.

Het betrof een bedrijf op zandgrond (ontgonnen heidegrond) van ± 110 melk-
koeien (FH en HF), waarop het aantal dieren dat aan de nageboorte bleef staan
opvallend groot was (± 40% gedurende de laatste 4 jaar). Verder bestonden er
geen klachten met betrekking tot de gezondheidssituatie. De melkkoeien waren
in een normale conditie, hadden een goede eetlust en het produktieniveau was
hoger dan het gemiddelde in Nederland (ca. 7000 kg melk/koe/jaar).

\' Stichting Gezondheidsdienst voor Dieren, Molenwijkseweg 49, 5282 SC Boxtel.
^ De Lend 12, 5541 EC Reusel.

Een groot aantal koeien moest in de puerperale periode behandeld worden wegens
een lochiometra en/of endometritis. Desondanks waren de bevruchtingsresultaten
bevredigend hetgeen uitmondde in een tussenkalftijd van ca. 380 dagen gedurende
de laatste vier jaren.

Histologisch en microbiologisch onderzoek van de vruchtvliezen, verzameld en
binnen 24 uur onderzocht of onmiddellijk na de partus ingevroren voor onderzoek
op een later tijdstip, leverde geen bevindingen op die zouden kunnen wijzen op
een infectieuze oorzaak van het ziekteprobleem.

De gehaltes aan selenium en de activiteit van glutathion-peroxidase in de
erythrocyten was zeer laag bij de droogstaande koeien, bij de melkkoeien tot 100
dagen in lactatie, en bij de hoogdrachtige vaarzen. De seleniumgehaltes en de
glutathion- peroxidase-activiteit alsook de activiteit van creatine phosphokinase
(CPK) bij jonge kalveren tot een leeftijd van ca. 8 maanden waren normaal (tabel
1).

De gehaltes aan calcium, magnesium en koper in het serum van de bovenvermelde
groepen koeien waren normaal.

Het rantsoen voor de droge koeien en de drachtige vaarzen bestond uit mais en
voordroog aangevuld met 1 kg van een standaard rundveebrok (940 VEM, 120
VRE), die 0,1 mg selenium per kg droge stof bevatte. Het rantsoen voor de
producerende koeien bestond uit een beperkte hoeveelheid voordroog (tot 3 kg
d.s./koe/dag) en mais naar behoefte. Door de mais werd een eiwitrijk mengsel
verwerkt, dat hoofdzakelijk uit cocos- en soja-produkten (ca. 1000 VEM; 330
VRE) bestond om de VEM: vre verhouding te corrigeren. Naar rato van de
melkproduktie kregen de koeien individueel de bovengenoemde standaard
rundveebrok verstrekt.

Om aan de mineralenbehoefte van de koeien tegemoet te komen werd een
mineralenmengsel over de mais gestrooid en tevens in een bak ter beschikking
gesteld. In dit mineralen mengsel was geen selenium verwerkt.
De jonge kalveren (4-8 maand oud) kregen een rantsoen dat bestond uit vooral
voordroog, een kleine hoeveelheid mais (maximaal 1 kg ds./dier/dag) en daarbij
2 kg van de standaard rundveebrok.

Na de constatering van de lage seleniumgehaltes in het serum en de lage glutathion
peroxidase activiteit in de erythrocyten is aan het soja-cocos mengsel selenium
toegevoegd in een dosering van 0,5 mg per kg droge stof produkt. De selenium-
gehaltes en glutathion peroxidase activiteit waren 6 weken na het begin van de
seleniumtoediening bijna normaal.

Vanaf de verstrekking van dit selenium bevattend mengsel in het begin van het
stalseizoen zijn er gedurende 7 maanden op 43 afkalvingen geen koeien meer aan
de nageboorte blijven staan. Vanaf het begin van de weidegang werd de selenium
toevoeging voor de droogstaande koeien omwille van het management gestaakt.
Van de 23 afkalvende koeien bleven er 8 aan de nageboorte staan. Seleniumgehaltes
en de glutathion peroxidase activiteit waren bij enkele dieren te laag. In
grasmonsters van het bedrijf, verzameld in het begin van het weideseizoen, was
geen selenium aantoonbaar (<0.01 mg Se/kg d.s.; atomaire absorptie). Nadat de
seleniumvoorziening voor de droogstaande dieren gedurende de laatste 2 a 3 weken
voor het kalven verhoogd was door deze dieren toe te voegen aan de melkvee-
koppel, waar ze de beschikking kregen over selenium bevattend voer, hebben zich
geen gevallen van retentio secundinarum meer voorgedaan.

Het boven beschreven geval duidt erop, dat seleniumdeficiëntie in Nederland
voorkomt. Binnerts (1) veronderstelde op grond van de seleniumgehaltes in meng-
melkmonsters een marginale seleniumvoorziening op sommige zand- en veen-

gronden. Hij adviseerde daarom aan
rundveekrachtvoedermengsels 0.3% na-
triumseleniet toe te voegen.
Op het hier beschreven bedrijf werden
voedermiddelen gewonnen, die alle arm
of deficiënt aan selenium moeten wor-
den beschouwd (mais, voordroog, gras
van eigen bedrijf, en het krachtvoer-
mengsel). De runderen kregen uitslui-
tend via de standaard rundveebrok se-
lenium volgens de norm toegediend,
echter alleen in de beginperiode van de
lactatie.

Verondersteld mag worden, dat in de
betreffende regio op meerdere bedrij-
ven een seleniumtekort bestaat. Wan-
neer naast voedermiddelen van eigen
bedrijf krachtvoeders worden verstrekt
waaraan mineralen volgens de norm
(inclusief selenium) zijn toegevoegd,
zullen klachten die kunnen wijzen op
seleniumgebrek waarschijnlijk achter-
wege blijven.

De op dit bedrijf voorkomende klacht
van retentio secundinarum moet zeer
waarschijnlijk worden geweten aan de
selenium-deficiëntie, aangezien de
klacht geheel en al verdween na sele-
nium toevoeging aan het krachtvoer-
mengsel.

Deze bedrijfsgeschiedenis toont aan,
dat in geval van frequent voorkomen
van retentio secundinarum differentieel
diagnostisch aan seleniumgebrek moet
worden gedacht.

1. Binnerts WT. The selenium status of dairy
cows in the Netherlands derived from milk
and blood analysis. Neth Milk Dairy J 1979;
33:24-30.

3. Koller LD, South PJ, Exon JH and Whitbeck
LA. Selenium deficiency of beef cattle in
Idaho and Washington and a practical means
of prevention. Cornell Vet 1983; 73: 323-32.

4. Veen WGA en Grimbergen AHM. Vitamine
E en selenium in de voeding van de landbouw-
huisdieren. Tijdschr Diergeneeskd 1975;
100: 915-26.

Diagnosis and treatment of acquired
diaphragmatic hernia by thoracotomy in
49 dogs and 72 cats

SUMMARY Diaphragmatic hernia frequently occurs as a consequence of traffic accidents. The
\'pendulating\' or \'inspiratory abdominal\' respiration and the sinistro- or dextrocardia are often diagnos-
tic. Palpation of the apex beat proved to be reliable way of determining whether median, left- or
right-sided thoracotomy was indicated.

In this paper the results of surgical treatment of 49 dogs and 72 cats by means ofa thoracic approach are
presented. In 46 dogs full recovery was achieved, three animals died. From the 72 cats 10 patients died
and 62 recovered. Based upon the comparison of these figures and reports from the literature using the
abdominal approach, we consider thoracotomy superior to the abdominal approach for this type of
patient.

Diaphragmatic hernia is a well-known
syndrome in small animal medicine (1, 2,
3), although in a number of cases the diag-
nosis is made incidentally or at a later stage,
which seems to be more common in human
medicine (4, 5, 6).

In animal patients the diagnosis in the ma-
jority of cases can be made by a thorough
physical examination and confirmed by
thoracic radiography. Billigraphy may be
used for localisation of the liver in difficult
cases (7). The use of intraperitoneal air
injection for better delineation of the dia-
phragm has also been reported, although
this technique may carry a fatal risk (8).
Diaphragmatic hernia is either congenital
or acquired, and distinction between these
two is not always simple. Although dia-
phragmatic hernia is generally considered
to be a consequence of trauma, congenital
weakness of certain parts ofthc diaphragm
may be the underlying cause (9, 10).
Gehring (10) indicated that growth retar-
dation, apparent in the first year of life and
sudden onset of the disease suggests con-
genital origin.

Treatment is surgical, to be performed with
the animal in a stable cardiorespiratory
state. The surgical approach varies. Thora-
cotomy through the eighth intercostal
space (11. 12), ninth intercostal space (2),
median sternotomy (3), transthoracic (13),
with or without flaps or grafts (14), para-
costal laparotomy (15) or laparotomy in
the midline are all reported.
Midline laparotomy is favoured by most
authors, primarily because knowledge of
the localisation of the rupture (right- or
leftsided) is not obligatory with this ap-
proach. In human surgery the abdominal
approach is used in acute cases, the thora-
cic approach in longer-standing ruptures
of the diaphragm (4, 5).
This paper presents the results of physical
examination and treatment of 121 cases of
diaphragmatic hernia by thoracotomy.
This approach is thought to be superior to
the other techniques described in the litera-
ture, and this is illustrated by the results.
By simply palpating the thoracic wall a
reliable distinction between a right- or left-
sided hernia can be made and the surgical
approach chosen.

Patients presented to the Utrecht University Small
Animal Clinic, between September 1978 and Sep-
tember 1983 and in which the diagnosis acquired
diaphragmatic hernia was confirmed at autopsy or
surgery, were included in this study. The great major-
ity ol" these patients were referred cases. Because it is
not always possible to make a definite distinction
between traumatic and congenital diaphragmatic
hernias, especially in the cat (12), we assumed that the
disease was acquired if no signs suggestive of congeni-
tal origin, as described by Kent (9), were found.
In all the animals the breed, sex, age and weight were
recorded as were the following factors:

— period between trauma or onset of the symptoms
and presentation at the clinic

Only the respiratory rate and type and the results of
thoracic palpation in relation to the apex beat are
reported here. Thoracic palpation was done with both
hands, with the clinician standing behind the animal
which was on the examination table. The apex beat
was considered as left (right) sided if on palpation
heart movement was felt only at the left (right) thora-
cic wall and, there was no, or relatively feeble, activity
at the right (left) side.

Animals in stable cardio-rcspiratory condition and m
which diaphragmatic hernia was confirmed by lateral
and dorso ventral thoracic radiographs were operat-
ed. In cases of unstable cardio-respiratory state, ap
propriate measures (for example oxygen cage, shock
treatment) were taken until the risks of anaesthetic
and surgical intervention were considered acceptable.
If a gas-filled dilated stomach was present within the
thorax the operation was performed immediately,
sometimes preceded by gastric puncture for decom-
pression. The puncture was performed at the site where
the dilated stomach was present, .seen on the thoracic
radiograph, using a 20 gauge disposable needle. The
puncture hole decreases in size when the high pressure
within the stomach disappears, so serious leakage was
not feared. These patients received no nitrous oxide in
the anaesthetic gas-mixture until the gas-trapping was
fully relieved.

Patients were fasted for at least 24 hours before sur-
gery. In dogs anaesthesia was induced with intra-
venous thiopental to effect (about 20 mg per kg body-
weight). No premedication was given. An intravenous
saline drip infusion was connected. The patients were
intubated and positive pressure ventilated. Ventila-
tion was monitored by recording the CO, percentage
of the expired gases.

Anaesthesia was maintained with Halothane and a
50/50 mixture of nitrous oxide and oxygen. Metha-
done\' 2 mg per kg bodyweight was given subcu-
taneously after the start of the assisted ventilation for
analgesic purposes during and after surgery. The cats
were anaesthetised with 20 mg per kg ketamine hy-
drochloride\', 0.1 mg per kg atropine and 0.5 mg per
kg bodyweight xylazine\' intramuscularly. Intubation
was preceded by spraying of the laryngeal area with a
local anaesthetic\'\'.

An intravenous drip infusion with saline was connect-
ed. The maintenance of the anaesthesia was similar
to that described for dogs.

Surgery was performed in dogs and cats in a similar
manner under standard aseptic conditions. The ap-
proach was a left- or right-sided theracotomy depend-
ing on the localisation ofthe apex beat by palpation in
the standing position; if the apex beat was strongest
on the right side a left thoracotomy was performed,
and vice versa. The approach was through the ninth
intercostal space. Median sternotomy was performed
if reliable localisationof the apex beat proved imposs-
ible or in patients in which reoperation was indicat-
ed.

The skin and trunci cutaneous muscle over the ninth
intercostal space was incised and hemostasis achiev-
ed, if necessary, by electrocoagulation. The lattissi-
mus dorsi muscle was cut transversely and the oblique
abdominal muscle was separated in the direction of its
fibres. The intercostal musculature was cut at equal
distances from the adjacent ribs and all bleeding was
stopped before the pleural space was opened. When a
median sternotomy was performed the skin over the
sternum was incised in the median plane. The muscu-
lature was cut through until the bone was seen. The
segmental arteries were coagulated. A oscillator bone
saw was then used to divide the sternum in the median
plane, leaving two cranial sternebrae intact.
After placement of a rib retractor the margins of the
diaphragmatic tear were identified and fixed with allis
forceps of appropriate length. The dislocated organs
were relocated to their normal position, in the order
determined by the normal anatomy. In older ruptures
the opening in the diaphragm often had to be enlarged
and adhesions loo.sened before repositioning was poss-
ible. The site of the rupture was repotted as right-
sided, left-sided or median.

Closure of the rupture was achieved with simple inter-
rupted Vicryl® sutures, particular attention being
paid to complete closure. The thoracotomy was clos-
ed in a routine manner. After placement of \'Tygon\'
silicon tubing\' ol appropriate size ( 5 x 8 to 6.3 x 9.5
mm) and connection to a water seal for restoration of
the normal intrapleural pressure, sutures were placed
around the ribs and through the incised intercostal
musculature in such a way that the intercostal muscu-
lature was everted and the ribs could be apposed (Fig.
1).

Capnograph. Gould-Godart, Bilthoven, The Netherlands.
Methadon-Symoron®. Brocacef, Maarsscn, The Netherlands.

Ketamin-Ketaset®. Vet. Prod. Bristol, Lab. Div. of Bristol & Myers & Co, Syracuse NY 13201, USA.
Rompun®, Bayer Leverkussen, Brussels, Belgium.
Local antesthetic: Xylocaine 10%.

Fig. 1. Scliematised drawing
of a thoracotomy through the
left 9th intercostal space
during closure.

The placement of the circum-
costal sutures is indicated.
The drainage tube position pre-
vents the risk of iatrogenic
pneumothorax at removal of
the drain after closure of the
muscular layers and restora-
tion of a normal (negative) in-
trapleural pressure.

4. View on transverse section
of thoracic wall after knotting
of a circumcostal suture

The individual muscular layers were closed with inter-
rupted Vicryl® sutures. In cases of median sternotomy
the two parts of the sternum were approached using
heavy quality Vicryl® sutures around the sternebrae.
I\'horacic drainage was maintained until a pleural
pressure of minus 5 cm water or lower was reached.
Generally the thoracic drainage could be removed as
the skin sutures were being placed. When sponta-
neous respiration was considered adequate and the
swallowing rellex had returned the endotracheal tube
was removed.

The median sternotomy patients often showed signifi-
cant post-operative pain, which was treated with pe-
thidine\' for about three days post-operatively at a
dosage of 5-10 mg/kg bodyweight, subcutaneously.
■fhe patients were checked hourly until they had fully
recovered from anaesthesia.

fwclve to twenty-four hours after recovery from
anaesthesia food and water were given, starting with
small amounts given at short intervals,
■fhe patients were kept in the hospital until the skin
sutures could be removed, i.e. at least 8 days post-oper-
atively. If thoracic radiographs made at this time were
normal, the animals were classified as \'cured\'. Con-
trol examination six weeks later was suggested to the
owner, but not all patients were re-presented at that
time. When no radiographic abnormalities were seen
on the radiography at 6 weeks post-operative, the
patients were listed under \'complete recovery\'.

Forty-nine dogs and seventy-two cats were
treated for diapliragmatic hernia in the five
year period under study.

In the dog group, Poodle, Dachshund and
Mongrel were strongly represented. In the
cats the European shorthair was predomi-
nant (Table 1). Table 2 shows that there
were more male than female dogs in the
sample and there was a similar trend in the
cat.

The median age of the dogs was 3 years
(range 8 weeks-10 years); the median age of
the cats 2 years (range 8 weeks-13 years).
The time between onset of disease and pre-
sentation at our clinic was recorded in 43
dogs. These periods varied between 2 hours
and 5 years, with a median of 16 days. For
cats this interval was known in 65 cases,
and varied from one hour to one year with
a median value of 7 days.

In order to see if dogs in particular size
categories were more often affected, we se-
parated our patients into two groups, one
consisting of animals with a bodyweight
less than 20 kg and the other with a body-
weight of more than 20 kg. We then com-
pared the results in our patients with the
results of a similar workup using estimated
weights of the dog pedigree registration in
the Netherlands between 1975 and 1978 as
reported by Bouw (16), assuming that the
breeds in this registration are more or less

Table 1. Breeds of dogs and cats in which dia-
phragmatic hernia was diagnosed during the five year
period under study.

Spaniel
Fr. Stabij
Kooiker
Keeshond
Weimaraner
Boxer
Fox terrier
St. Bernard
O. E. Sheepdog
Fr. Bulldog
Schnauzer
G. Retriever

Table 2. Sex of dogs and cats in which diaphragma-
tic hernia was diagnosed in the five years understudy.

representative for the breed composition of
the Dutch canine population. Fifty-one
percent of the patients could be placed in
the \'small dog group\' (26 animals less than
20 kg bodyweight) and 46.9% in the \'large
dog group\' (23 animals more than 20 kg
bodyweight). The comparable in the pe-
digree material were 26.5% and 70.9% re-
spectively.

In 13 dogs no trauma was known of with
certainty. The remaining 36 dogs were all
hit by a car. The cause of the disease was
not known in 41 cats. Of the remainder, 27
were hit by a car, 3 had fallen out of a
window and 1 showed symptoms after a
fight.

Reasons for consulting the veterinarian
These are listed in Table 3. Dyspnoea but
also anorexia and other problems and
combinations prompted the owner to seek
veterinary help.

In eleven dogs the respiratory rate was not
recorded. The remaining animals showed
variations between 28 and 120 per minute
(median 60 per minute). No respiratory
rate was recorded in 7 cats. The remaining
patients showed variations between 28 and
120 per minute (median 60 per minute).
The type of respiration was not recorded in
5 dogs. In six animals panting was observ-,
ed, costoabdominal respiration in another

Table 3. Type and frequency of anainnestic information afforded by the owner on the first visit to the
clinic.

Dogs

Cats

Decrease excrcice
tolerance/dyspnoea	21	37.5	36	45.6
Loss of appetite	11	19.6	24	.•iO.4
Vomiting	13	23.2	7	8.9
Loss of condition	2	3.6	2	2.5
Depressed	8	14.4	6	7.6
Lame	-		2	2.5
Subcuteneous cinphysema	-	-	1	1.3
Skin problem	-	-	1	1.3
Problems with lying down	1	1.8	-	-
Total	56	100	79	100

six, and in 32 dogs \'inspiratory abdominal
type\' (during inspiration the throracic wall
moves outward, the abdominal wall in-
ward) was seen. The cats showed a costal
type in one case, costoabdominal type in
two cases and an \'expiratory abdominal
type\' in one cat. This latter type indicates
that an endexpiratory abdominal wall con-
traction sustained the expiration, as can be
seen for example in patients with pneumon-
ic changes. Sixty animals showed the \'in-
spiratory abdominal\' or pendulating respir-
atory type; for 8 patients no type was
recorded.

Table 4 shows that the majority of dogs
and cats had dextrocardia. In eleven dogs
and 12 cats it was impossible to differen-
tiate between sinistro- or dextrocardia.

Table 5.	Dogs (n = 49)		Cats (n = 72)	%	Results of treatment of the pa- tients under study. \'Cured\' means that for 8 days post- operatively no abnormalities were seen on the thoracic radio- graph. \'Complete recovery\' means that no abnormalities
					were detected, at thoracic radio-
Cured	46	93.9	63	87.5	graphs made sixs weeks after
Complete recovery	25	51	35	48.6	dismissal. Not all the patients
Recidivism	2	4	4	5.6	however, were presented by
Lethal outcome	3	6.1	9	12.5	their owners for re-examinia-
					tion.

Table 4. Results of thoracic palpation for localisa-
tion of the apex beat in patients with diaphragmatic
hernia.

The thoracic palpation for localisation of
the site of the rupture as being right- or
left-sided was reliable in 38 dogs (21 plus 17;
see Table 5) minus 2 (patients no. 21 and
42). In cats it was reliable in all cases in
which a lateral approach was chosen. The
sensitivity of the thoracic palpation in dogs
is thus 94.7% and 100% in cats, in our
hands.

Forty-six dogs could be catcgorised as
cured. In this category relapse occurred in
nos. 14 and 38, so these animals were re-
operated by means of a median sternotomy
and subsequently recovered. A second tho-
racotomy had to be performed in case nos.
42 and 21, but in both cases this was done
in the same session: in patient 42 the rup-
ture was so localised that adequate correc-
tion was impossible through the median
approach and an additional lateral thora-
cotomy was performed. In no. 21 the her-
nia had been present one year, and a left
lateral thoracotomy demonstrated many
adhesions and a double diaphragmatic
rupture, only one of which could be reach-
ed with this approach. Complete restora-
tion of normal anatomy was achieved by
an additional median thoracotomy.
Three dogs died: no. 21 died 8 days post-
operatively, no. 39 died 24 hours after the
operation; the hernia had been present for
two years. Number 49 died seven days post-
operatively and the hernia had been pres-
ent for 7 months. All these three dogs show-
ed severe adhesions at the time of oper-
ation.

The left- of right-sided approach proved to
be adequate for closure of the rupture in all
dogs except the two mentioned (nrs 21 and
42).

Sixty-two feline patients were \'cured\'. Four
cats (no. 2, 6, 30 and 50) required reoper-
ation because of reoccurrence of symp-
toms. Control examination six weeks after
dismissal was performed in 34 animals.
They all showed complete recovery. Ten
animals died (no. 12, 20, 24, 28, 37, 52, 55,
65, 70 and 71). No. 28 died preoperatively,
no. 52 during induction of anaesthesia, no.
65 during surgery, and the others died post-
operatively. No. 20 died one hour post-op-
eratively, no. 55 and no. 70 four hours post-
operatively, no. 37 one day post-operative-

ly. Nos. 12and71 were euthanised because
of persistent vomiting. In no. 12 an autopsy
was allowed, and only hernia hiatus oeso-
phagei was found with an otherwise intact
diaphragm. No autopsy was allowed in no.
71. Nr. 24 was also euthanised because se-
vere muscular dystrophy developed after
the operation, not only affecting the dia-
phragm but the whole muscular system.
The results are tabulated in Table 5.

The results of this study show that the ma-
jority of patients are male and relatively
young. A similar sex prevalence is also re-
ported by Kuhnt (15). An explanation for
this finding may be that males roam more
than females. The young age may indicate
that young active individuals are less ex-
perienced than the older ones.
The impression is sustained that small and
middle sized dogs particularly are affected.
Perhaps smaller animals are more Ukely to
be overlooked by car drivers.
It is indeed clear from our material and in
agreement with the literature, that auto-
mobile accidents play a major role in this
syndrome. The primary cause of the dia-
phragmatic rupture is thought to be the
sudden increased intra-abdommal press-
ure (51

The signs and symptoms in the animals
were diverse. This is an important clinical
consideration.

In our experience the diagnosis can be
made relatively easily if a thorough phy-
sical examination of the respiratory system
is performed. The type of respiration de-
monstrated needs particularly close atten-
tion. If during the inspiratory phase the
thoracic wall is seen to expand and simul-
taneously the abdominal wall moves in-
ward, and that tbe opposite occurs during
the expiratory phase, (pendulating or \'in-
spiratory abdominal\' respiration) the pa-
tient may have a diaphragmatic hernia,
although this respiration pattern is also
seen in animals suffering from pneumotho-
rax or pleural effusion. These three syn-
dromes can often be differentiated by tho-
racic palpation and percussion.
If a diaphragmatic hernia is present an ab-
normal apex beat (sinistro- or dextrocar-
dia) is often palpated. This is usually not
found in a pneumothorax or pleural effu-
sion. In a pneumothorax patient the per-
cussion tone is hollow and no liver dullness
area is heard. With pleural effusion, ven-
trally an elarged damped area is found. Of
course these findings are not always sharp-
ly discriminative. Pleural effusion is espe-
cially difficult to separate from diaphrag-
matic hernia, because incarceration of, for
example a liver lobe, easily results in pleu-
ral effusion. We feel that the \'pendulating\'
respiration type is caused by insufficiency
or absence of the normal diaphragmatic
function, subjecting the abdominal and
pleural spaces to the same pressure varia-
tions. The view that these signs indicate
serious diaphragmatic malfunction is sus-
tained in the human literature (17).
The palpation of the thorax has proven to
be a reliable aid in establishing the site of
the rupture as shown by the reported re-
sults.

We found that the majority of the patients
had left-sided rupture which agrees with
the findings of others, in animals (1,7) and
in humans (5, 6). It does not agree with the
patient material of Kuhnt (15) (26 dogs and
6 cats). The preferential site of the rupture
may be explained by the assumption that
the liver has a protective effect on the
diaphragm (5).

In the literature the advantages and dis-
advantages of thoracic versus abdominal
approach have been extensively described.
Although the thoracic approach is known
to give the best view of the diaphragm, the
problem is determining on which side to
operate.

If a thoracotomy is chosen, the choice of
the intercostal space is also very important.
In our experience, if the thoracotomy is
accidentally performed in the 8th, as is ad-
vised in some literature (11, 12), correction
of the defect becomes very difficult. Wilson
et al. (8) report that from their patients
collected over 11 years, i.e. 116 animals
(dogs and cats), 114 underwent laparo-
tomy. Thirty died during or after surgery.
The remaining 74 recovered. Kuhnt (15)
made the diagnosis in 26 dogs and 6 cats
over a five year period. From the.se animals
27 could be operated upon by laparotomy.

The results of the thoracic approach report-
ed here are superior to those found by the
authors mentioned above. The reason for
this may partially be due to increased so-
phistication of anaesthetic techniques and
markedly improved post-operative inten-
sive care within the last decade. However,
in our opinion the thoracic approach is the
primary reason for our favourable results.

1. Al-Nakeeb, S. M. Canine and feline traumatic
diaphragmatic hernias. J. Am. Vet. Med. Assoc.
1971; 159: 1422-7.

2. Amman, K. Zur Thoraxchirurgie des Hundes
und der Katze und deren anatomischen Grund-
lagen. Schw. Arch. Tierheilk. 1969; III; 615-21.

3. Braye, D. Le Corps étrangers intra-oesophagiens
et les hernies diaphragmatiques traumatiques.
L\'Animal de Compagnie 1977; 1: 43-58.

5. Rocha, A. D. delà. Creel, R. J., Mulligan, G. W.
N.,and Burns, C. M. Diaphragmatic rupture due
to blunt abdominal trauma. Surg. 1982; 154: 175-
80.

De Stichting Koninging Wilhelmina Fonds
- Nederlandse Organisatie voor de Kanker-
bestrijding (KWF) verstrekt fellowships die
bestemd zijn voor academici, die in aanslui-
ting op hun opleiding zich willen bekwamen
in het kankeronderzoek of de behandeling
van kanker. In principe komen alle onder-
delen van het kankeronderzoek in aanmer-
king. Dc opleiding kan plaatsvinden bij
diverse instituten in binnen- of buitenland.
Ook wordt op ruime schaal de gelegenheid
geboden tot het volgen van cursussen en het
bijwonen van congressen.
Enige voorkeur zal worden gegeven aan
kandidaten met belangstelling voor klinisch
experimenteel oncologisch onderzoek. Deze
zogenaamde klinische fellowships staan
open voor medische specialisten. Bij de niet-
klinische fellowships zal de voorkeur wor-
den gegeven aan kandidaten, die gepromo-
veerd zijn of geruime tijd research ervaring
hebben. In principe dienen alle kandidaten
jonger te zijn dan 35 jaar.
Na de opleidingsperiode wordt de kandi-
daat geacht zich in Nederland met de kan-
kerproblematiek bezig te zullen houden.

6. Williams, S. R. Traumatic rupture of the dia-
phragm. Med. J. Aust. 1982; I: 208-11.

7. Teunissen, G. H. B. Zwanzig Jahre Thoraxchi-
rurgie. Kleintierpraxis 1970; 14: 1-9.

8. Wilson, G. P., Newton, C. D., and Burt, J. K. A
review in 116 diaphragmatic hernias in dogs and
cats. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1971; 159: 1142-5.

9. Kent. G. C. Felinediaphragmatic hernia. J. Am.
Vet. Ned. Assoc. 1950; 116: 348-52.

10. Gehring, H. Angeborene Zwerchfellhernien und
traumatische Zwerchfellrupturen bei der Katze.
Der Praktische Tierarzt 1974; 5: 264-6.

12. Ettinger, S. J. Textbook of Veterinary Internal
Medicine: Diseases of the dog and cat. W. B.
Saunders Co vol. 1, 1975.

13. Hülse, D. A. Paracostal Exposure for correction
of diaphragmatic hernia. Vet. Med. Small Ani-
mal CI. 1975; 427-31.

14. Helphrey, M. L. Abdominal Flap graft for repair
of chronic diaphragmatic hernia in the dog. J.
Am. Vet. Med. Assoc. 1982; 181: 791-3.

15. Kuhnt, B. Zur Hernia diaphragmatica trauma-
tica bei Hund und Katze. Berl. und Münch. Tier-
ärztl. Wschr. 1974; 87: 25-8.

16. Bouw, J. Hondenfokkerij in Nederland. Tijdschr.
Diergeneeskd. 1979; 104:913-22.

17. Macklem, P. T. Editorial. Normal and abnormal
function ofthe diaphragm. Thorax 198l;36: 161-
3.

Om dit te bevorderen, mogen KWF-projec-
ten, waar een ex-fellow als medewerker is
opgevoerd ingediend worden per I oktober
in plaats van per 1 april van het vooraf-
gaande jaar.

Van de kandidaat wordt een uitvoerig cur-
riculum vitae verwacht, alsmede ideeën met
betrekking tot de te volgen opleiding en het
instituut waar hij/zij de opleiding zou willen
ontvangen. Een fellowship is niet bedoeld
voor medewerking aan een wetenschappe-
lijk project van beperkte omvang of een
promotie onderzoek.

De Wetenschappelijke Raad voor de Kan-
kerbestrijding draagt kandidaten voor een
KWF-fellowship voor bij het Bestuur van de
Stichting KWF. Het fellowship geldt voor
een periode van maximaal twee jaar. De
financiële ondersteuning van de fellow komt
in grote lijnen overeen met het salaris van
medewerkers op KWF-projecten. Aanvra-
gen vóór 13 juni te richten aan de Weten-
schappelijke Raad voor de Kankerbestrij-
ding, p/a Sophialaan 8, 1075 BR
Amsterdam.

Inlichtingen zijn te verkrijgen bij de afdeling
Research Coördinatie van het KWF, tel.
020-640991.

SUMMARY In this paper we discuss the advantages and disadvantages of using histometric and
chemical methods for detecting collagenous connective tissue in meat products. Twelve samples of
different kinds of smoked sausage meat of known recipe were examined chemically and by two
histometric procedures. The results obtained with the histometric procedures were almost identical (r =
. 96) and there was a strong correlation (r = .88) between the results of one histometric procedure and
those obtained with the chemical method.

It is concluded that histometric and chemical testing methods are equally valuable in that they both
provide an objective quality judgement of the meat under investigation. However, since both methods
have certain drawbacks and involve certain errors they should be used in conjunction with each other
and not independently. In this way it should be possible to obtain a more complete picture of the
composition and/or quality of meats than that obtained via chemical analysis alone.

Quantitative histological testing is a valu-
able means of determining tissue composi-
tion and meat quality. In the German Fed-
eral Republic this kind of testing is already
an integral part of the official quality con-
trol procedure for meat products, and spe-
cific standards, based on histometric and
chemical testing, are prescribed by law.
In the Netherlands quality control of meat
products is largely a matter of testing the
sensory quality; this type of control is nor-
mally supplemented by chemical analysis.
Little use is made of histological testing.
If meat products are subjected to histome-
tric examination the relative area of each
tissue type present in a cut slice can be
determined directly by means of micro-
scopical identification and subsequent in-
tegration of the differences in the colour
and structure of these tissues via stained
sections. The relative area fraction that
each component occupies on the cut slice is
proportional to the relative volume frac-
tion of the component in the starting ma-
terial.

Chemical analysis enables one to detect
components such as nitrogen and the ami-
no acid hydroxyproline in the meat pro-
duct. Then, by means of conversion fac-
tors, the total protein content and the total
amount of collagen in the starting material
can be calculated. The amount of muscle
protein can be determined only indirectly
by subtracting the amount of collagen pro-
tein from the total amount of protein. The
total protein content however generally in-
cludes non-meat proteins and non-protein
nitrogen compounds.
As a first step in our investigation we re-
viewed the literature concerning the valid-
ity and uses of histometric testing of meats
(14). We came to the conclusion that his-
tometric analysis, if correctly interpreted,
can provide valuable objective information
about the tissue composition of meats. But
we realised that more work would have to
be done to discover (a) the relative merits
of chemical and histometric tests and (b)
which of the two types of histometric tests
is the more efficient. We therefore decided
to examine both histometrically and chemi-
cally the collagen content in twelve samples

of different types of smoked sausage meat
of known recipe; these were selected as
being representative of the entire category
of comminuted, pasteurised meats. In order
to find out what effect normal manufactur-
ing processes had on the results of chemical
and histometric testing we added pork
rind, crackling, porcine stomach and meat
from the larynx in an uncooked, emulsified
or cooked form to the sausage dough. Two
different microscopical integration proce-
dures were used in the histometric tests.

The smoked sausages were made according to the
recipe given in Table 1. Besides the standard ingre-
dients other components, namely: (a) pork rind, (b)
crackling, (c) porcine stomach without mucosa and
(d) meat from the larynx, were added systematically in
an uncooked, emulsified and cooked form to the
sausage dough so that each made up 15% m/m of the
sausage dough. The 12 samples thus obtained were
put through a mincer (3 mm holes) and then chopped
(in an Alexanderwerk bowl chopper). The final
temperature of the sausage dough was 8° C. The
sausage dough was then mixed for 20 s under vacuum
and put into pork gut casings with a diameter of 30
mm. The final temperature of the vacuum mixed
sausage dough was 11 to 15° C.
fhe sausages were then smoked for 145 min at 40° C
(time includes pre- and post-drying process), vacuum
packed and pasteuri.sed for 45 min at 80° C.

Slices were cut systematically from two sausages in
each batch until a sample of 100 g had been collected.
The samples were put through a mincer (mincer plate
with 2 mm holes) and thereafter the fat was extracted
for a period of 30 min using a flask of diethyl ether.
The fat-free samples were placed in a folded filter and
put in a fume-cupboard untik the ether had evap-
orated. A moulinette homogcnizer was used to com-
minute the samples for 30 s. Eight to ten samples (each
measuring 0.5 x 2.0 x 2.5 cm) from each batch were
then embedded in 10% sodium alginate and fixed for
24 h in Miillcr\'s Ouid in which 10% CaClj had been
dissolved. Thereafter the samples were rinsed in dis-
tilled water. Frozen sections, 10 /jm thick, were cut
(Jung microtome) and stained for 10 min in aniline

crauls
d (3)
blue-orange II solution (15); tbis procedure yielded
the following differentation: striated muscle - yellow-
ish brown and collagenous connective tissue - blue.
The first method used to determine the tissue compo-
sition was the point-counting method described by
Weibel. The microscope used (magnification 10 x 10)
was a Zeiss model equipped with a projection head
and a motor-driven stage which was moved automati-
cally by an electronic control unit. A step-motor
moved the specimen over present distances in the x- (1
mm) and y- (0.5 mm) directions (step scanning). The
specimen is moved stepwise across the microscope
stage while the sampling point is kept stationary. The
pictures of the sections appear on the screen of the
projection head in the middle of which there is a
reference point to register \'tissue-hits\' (point frac-
tions). Point fractions of tissues coinciding with the
sampling point were recorded on a laboratory coun-
ter, and points were counted in groups of 100. The
only tissue-hits recorded were those for collagen and
striated muscle; other tissues, vegetable material, ar-
tefacts and empty areas in the sectio\'ns were not re-
corded. Eight to ten sections per batch of smoked
sausage were examined in this way until 20 groups of
100 hits had been recorded. We calculated the volume
fraction that connectiveand muscle tissue occupied in
the total point count of 2000 and worked out the ratio
of connective tissue to muscle tissue.
The same sections were also examined using another
integration method which this time involved a 16-
point graticule attached to the screen of the projection
head.

Tissue-hits were recorded and the section was then
automatically moved over a set distance. About 12
fields of view were counted in 8 to 10 sections until 20
groups of 100 tissue-hits had been recorded. With this
method all tissue-hits were recorded and were divided
into three volume fractions: collagenous connective
tissue, striated muscle and remaining tissues. In addi-
tion the ratio of connective tissue to striated muscle
was calculated.

Total protein content of the 12 samples was deter-
mined by measuring nitrogen content (12). The hy-
droxyproline content was estimated according to
Stegemann-Stalder. Both determinations were done
in duplicate. The amount of connective tissue protein
in meat protein was calculated by means of the follow-
ing formula: bydroxyproline x 8 ^ [qq^j^
nitrogen x 6.25

The results of the histometric and chemical
analysis are shown in Table 2. The histo-
metric analysis revealed that (with the
single-point graticule procedure) the per-
centage v/v of collagen varied from 31.2 to
62,2 (according to the recipe used) and
from 26.7 to 64,2 with the 16-point gratic-
ule procedure; for striated muscle the per-
centage v/v ranged from 37.8 to 68.8 and
from 32.7 to 70.3 respectively.

Figure 1. Connection between the results of histometric and chemical tests to determine the collagen content.

According to the 16-point graticule proce-
dure the percentage v/v of tissue remaining
varied from 1.1 to 11.2. The standard devi-
ations in the estimate of the collagen con-
tent turned out to be lower with the single-
point graticule than with the 16-point
graticule: s = 3.8 versus s = 4.9 (n = 12).
However, this difference was not signifi-
cant (F = 2.05, p > 0.05). A close correla-
tion was found between the volume frac-
tions of connective tissue determined by
each of the histometric procedures (r = .96)
and between the- ratios of connective
tissue to muscle tissue (r = .97).
The total amounts of protein present calcu-
lated chemically were fairly constant, aver-
aging 13%. The hydroxyproline content
varied from 0.347 to 0.885% according to
the recipe used. As can be seen from Table
2 the volume fractions of collagenous con-
nective tissue calculated histometrically
(16-point graticule) are 12.9% higher than
the values obtained chemically. In addition
there is a fairly close correlation between
the percentage v/v of collagenous connect-
ive tissue and the calculated percentage
m/m of collagen protein (r = .88). This
correlation is shown in Figure 1. A correla-
tion of r = .90 was found between the his-
tometrically calculated ratios of collagen-
ous connective tissue to striated muscle
tissue (-F tissues remaining) and the ratio of
collagen to protein established chemically.

The standard deviations in the results ob-
tained chemically (duplicate tests) appear
to be less than in those obtained histo-
metrically.

Quantitative microscopy has proved to be
a valuable technique (3) and can readily be
applied to food analysis (4, 9). In our tests
we used two of the currently available
stereological procedures. The close correla-
tion between the results of both of these
procedures (r = .96 for the collagenous
connective tissue determinations and r =
.97 for the collagenous connective tissue/
muscle tissue ratios) shows that the results
of histometric testing are reproducible.
Since the single-point graticule procedure
took longer than the 16-point graticule one
the latter method is to be preferred. This
observation agrees with the results of Ma-
thieu et al. (17).

The standard deviations found in these
experiments were relatively higher than
those found in an earlier study ( 1 ) = 3.8
and s = 1.6 respectively). In both of our
experiments we complied with the follow-
ing statistical prerequisites: in counting the
tissue-hits the distance between the sam-
pling points had to be larger than the di-
mensions of the tissue components (4) and
the total number of point counts had to be

Table 2. Results of histometric and chemical tests on twelve samples of smoked sausages.

distributed over several sections (7). The
differences in the standard deviations indi-
cate that there is a different optimum ho-
mogeneity for the starting material for
each type of meat product. Apparently
complete homogeneity is a theoretical con-
cept and cannot be achieved in practice;
therefore the histometric technique has
certain limitations when applied to meat
testing (10).

As we expected, the addition of various
components (a, b, c, and d) and the manu-
facturing processes involved affect the re-
sults of the connective tissue analysis. The
heating process plays an important role.
Up to 60° C hardly any or only very small
changes occur in the volume of the tissues.
At higher temperatures collagenous con-
nective tissue swells as a result of water
absorption and gelatinises with protracted
heating (9). This is demonstrated by the
reduced volume of connective tissue in
those batches to which cooked pork rind
and meat from the larynx had been added.
Factors such as heating and comminution,
which are commonly connected with the
manufacturing process, hardly affect the
reliability of histometric analysis. Inaccur-
acies tend rather to be the result of non-
random sampling and the inhomogeneity
of the samples used (10). Statistical analy-
sis and guidelines for histometric tech-
niques and the results achieved have been
fully described (17, 18, 26). Some of these
guidelines have been incorporated in the
current German regulations regarding his-
tometric testing of meat products (16).

Chemical analysis of collagen-free meat
protein has been incorporated in Austrian,
West German and Swiss legislation as a
standard procedure forjudging the quality
and thus the commercial value of meats (8).
However, in some respects the technique is
inaccurate (9). In the calculation of the
total amount of protein on the basis ofthe
nitrogen content and the connective tissue
(as revealed by the hydroxyproline con-
tent) constant conversion factors are used -
but the protein composition of meats var-
ies (28). The conversion factor 6.25 is used
to calculate the meat protein content from
the nitrogen content. In collagen protein
however the protein/nitrogen ratio is only
5.55 (6). Thus the meat protein percentage
calculated for meat products containing a
large amount of collagenous tissue is larger
than it is in reality. This causes a shift in the
connective tissue protein/meat protein
ratio in favour of the meat protein (11).
The conversion factor 8, which is frequent-
ly used to convert hydroxyproline into col-
lagen, only gives correct results if pure col-
lagenous connective tissue is used in the
meat manufacturing process. In meat pro-
ducts however raw materials are used that
contain 15 to 17% elastic connective tissue.
The latter contains less hydroxyproline
than collagenous connective tissue (appro-
ximate ratio 1:5). Consequently when such
raw materials are used, the connective
tissue content is underestimated, since the
hydroxyproline content remains relatively
low in the chemical analysis of connective
tissue protein (24).

Yet another inaccuracy stems from the fact
that the ratio of collagen-free meat protein
to total protein can be altered by the addi-
tion of non-meat proteins and/or non-pro-
tein nitrogen compounds. Differences of
up to 8.5% can be found between the esti-
mated amount of collagen-free meat pro-
tein and the collagen-free meat protein
minus non-protein nitrogen compounds
(13). Sophisticated equipment and many
chemicals are needed to determine the
presence of non-meat protein and non-pro-
tein nitrogen compounds. This makes the
procedure rather expensive (5).

It is largely bccause of the above-menti-
oned factors that the results of determining
the collagen protein and meat protein arc
unsatisfactory. In a ring-experiment in
which meats were tested in 5 laboratories
Palitzsch (19) found variations as high as
12.5% in the estimated amount of connec-
tive tissue. In another ring-experiment the
chemical composition of lean beef was
studied in laboratories in 8 countries. Of all
the results those for the collagen content
turned out to be the least accurate (2).
On account of these inaccuracies experi-
ments are being carried out in order to
discover a less laborious and more direct
chemical method of determining the
amount of muscle protein present (actin
and/or myosin content) (20, 27).

Histometric and chemical testing of con-
nective tissue are based on different prin-
ciples. The purpose of histometric testing is
to estimate the percentage v/v of tissues
whereas chemical testing aims to estimate
indirectly the percentage m/m of the
protein. In spite of this difference the
results of the two methods turned out to be
very similar. This agrees with the findings
of Horn and Seidler (11).
The average difference of 12.9% between
histometric and chemical results in our
experiments may be due to the decrease in
the volume of the muscle tissue and in-
crease in the volume of connective tissue
caused by heating while the sausage meat
was being manufactured. Other possible
explanations are that constant conversion
factors were applied or that the elastic
tissue content influenced the calculation of
the amount of connective tissue protein
(24). The large variance within the results
of the histometric analysis indicates that a
slight alteration in the amount of connec-
tive tissue in the starting material may
cause a relatively large alteration in these
results (11). Both methods have their ad-
vantages and disadvantages. It is extremely
difficult, on the basis of chemical analysis,
to differentiate between processed tissues
and other raw materials in the total protein
content of a meat product. The process of
determining the muscle protein by sub-
tracting all the non-muscle protein from
the total protein is very time-consuming,
laborious and relatively expensive com-
pared with the histometric technique (21).
Apparently when the connective tissue
protein is subtracted from the total protein
1.1 to 11.2% of the remaining protein may
consist of other poor quality tissues. In
routine chemical analysis these remaining
tissues are included, erroneously, in the
collagen-free meat protein. Thus the colla-
gen/protein ratio does not provide suffi-
cient information about the amount of
striated muscle tissue in the rest of the pro-
tein - and it is this factor, after all, which
largely determines the meat quality.
By means of histological and histometric
testing one can obtain directly (one mea-
sures what one sees) an all-over picture of
the tissues that have been processed. A dis-
advantage of the histometric method how-
ever is that depending on the type of meat
product one cannot always comply with
the statistical prerequisite of optimum ho-
mogeneity of the starting material (10). In
interpreting histometric results one must
always take into account the degree of re-
duction and heating during the manufac-
turing process; the degree will depend on
the nature of the product and the type of
raw materials involved.
In our opinion a proper quality judgement
of the composition of a meat product can-
not be based solely on histological/histo-
metric analysis or solely on chemical analy-
sis. As early as 1919 Seel (22) pointed out
that meat products composed of poor qual-
ity raw materials could show a constant
chemical composition whereas by histologi-
cal testing substantial differences between
these meat products could be demonstrat-
ed. Consequently he recommended that
proper quality control should involve both
chemical and histological analysis.
Neither method is entirely satisfactory and
both methods have their limitations.
The quality judgement obtained is based
on two different approaches and should be
interpreted accordingly. Both methods are
useful in their own specific ways and sup-
plement each other. In the author\'s opin-
ion in the Netherlands quality descriptions
of meat products should give both the
chemical composition and the composition
of the tissues and this should be made le-
gally binding. In the first place the con-
sumer will then have a guarantee that the
meat product that has been purchased is of
the desired quality and composition. Se-
condly the producer will then be able to use
legally recognised quality descriptions and
this will promote healthy competition.

This study was supported by the Netherlands Com-
modity Board for Livestock and Meat, Rijswijk, the
Netherlands, and by the Division for Nutrition and
Food Research TNO, Zeist, the Netherlands.

REFERENCES
1. Bijker, P. G. H., Koolmees, P. A., and Logte-
stijn, J. G. van: Tissue Composition of Mechani-
cally Deboned ?OTk{UX)?). Meat Science. 1983;
9: 257-69.

2. Dransfield, E., Casey, J. C., Broccard, R., Tou-
raille, C., Buchter, L., Hood, D. E., Joseph, R.
L., Schon, I., Casteels, M., Cosentino, E., and
Tinbergen, B. J.: Comparison of Chemical Com-
position of Meat Determined at Eight Laborato-
ries. Meat Science 1983; 8: 79-92.

3. Flint, F. O.: Quantitative Aspects of Food Mi-
croscopy. Inst. Food Sci. Technol. Proc. 1977; 10:
76-80.

4. Flint, E. O. and Meech, M. V.: Quantitative De-
termination of Texturised Soya Protein by a
Stereological Technique. Analyst 1978; 103: 252-
8.

5. Gerhardt, U. and Heck, H.: Ways of Analytical
Determination of Meat Protein Free from Con-
nective Tissue Protein. Die Fleischerei 1982; 33:
135-7.

6. Grau, R.: Fleisch und Fleischwaren. Paul Parey
Verlag, Berlin, Hamburg, 1969.

7. Gundersen, H. J. G. and österby, R.: Optimizing
Sampling Efficiency of Stereological Studies in
Biology: or \'Do more less well!\' J. Microsc. 1981;
121: 65-73.

8. Hauser, E.: Analysis of Meat and Meat Products.
Fleischwirtschaft 1982; 62: 617.

9. Hildebrandt, G.; An Opinion on the \'Guidelines
for a Uniform Approach to the Histological Ex-
amination of Meat Products\'. Fleischwirtschaft
1979; 59: 521-8.

10. Hildebrandt, G., Dornheim, O., Hirst, L., Kö-
nigsmann, R., and Muller, W.: Reliability of His-
tometric Determination of Connective Tissue in
Meat Prodacls. Fleischwirtschaft 1982; 62: 1464-
9.

11. Horn, D. and Seidler, D.: Histometric Analysis
of Brühwurst, Comparison with Chemical
Analysis. Fleischwirtschaft 1978; 58: 240-1.

12. ISO/R 937: Meat and Meat Products. The De-
termination of Protein Content. 1969.

13. Kaltwa.sser, E. and Thalacker, R.: The Quantita-
tive Determination of Pure Protein in Meat and
Meat Products. Fleischwirtschaft 1980; 60: 1678-
9.

14. Koolmees, P. A. and Bijker, P. G. H.: Histomet-
ric Examination of Meats, A Review of the Liter-
ature. Tijdschr. Diergeneeskd 1983; 108: 399-44.

15. Kotter, L., Degenkolb, E. und Eifert, E.: Zum
Nachweis kollagener Substanzen bei der histo-
logischen Wurstuntersuchung. Tierärztl. Um-
schau 1956; II: 140-1.

16. Lebensmittel- und Bedarfsgegenständegesetz, §
35 Amtliche Sammlung von Untersuchungsver-
fahren. Untersuchung von Lebensmitteln; Be-
stimmung der geweblichen Zusammensetzung
von Fleisch, Fleischerzeugnissen und Wurstwa-
ren. Bundesgesundheitsamt 1982; Band 1/lL:
06.00-13.

17. Mathieu, O., Cruz-Orive, L. M., Hoppcler, H.,
and Weibel, E. R.: Measuring Error and Sam-
pling Variation in Stereology: Comparison of the
Efficiency of Various Methods for Planar Image
Analysis. 7. Microsc. 1981; 121: 75-88.

18. Nicolson, W. L.: Application of Statistical
Methods in Quantitative Microscopy. J. Microsc.
1978; 113: 223-39.

19. Palitzsch, A.: What is New in the Guidelines for
Meat and Meat Products? The Manufacturer\'s
Point of View./"/eiic/iH\'/mc/ia// 1975; 55: 1053-4.

20. Poulter, N. H. and Lawrie, R. A.: The Practical
Application of 3-methylhistidine in Determining
the Lean Meat Content of Food Products. Meat
Science 1980; 4: 21-31.

21. Rantsios, A. T. and Papavasileiou, P. B.: Muscle
Tissue Content Estimations in Mortadella Saus-
ages and Luncheon Meat. Proc. 26th Eur. Meat
Res. Work 1980; D3: 144-5.

22. Seel, E.: Die Beurteilung von Wurstwaren auf
Grund der chemischen und mikroskopischen
Untersuchung. Z. Lefcen™. Unters. Forsch. 1919;
37: 278.

23. Stegemann, H. and Stalder, K.: Determination
of bydroxyproline. Clin. Chim. Acta 1967; 18:
273-6.

24. Szeredy, I.: Hydroxyproline Contents and Solu-
bility Relationships in Various Connective Tis-
sues. Fleischwirtschaft 1970; 50: 343-5.

25. Weibel, E. R.: An Automatic Sampling Stage
Microscope for Stereology. / Microsc. 1970; 91:
1-18.

26. Weiss, H. and Hildebrandt, G.: Statistical Evalu-
ation of Histometric Analysis in the Course of
Food Inspection. Fleischwirtschaft 1971; 51:
1331-9. 1511-20, 1635-44.

27. Wreede, 1. de and Stegemann, H.: Fractionation
of Muscle Protein, Collagen and Elastin by Ex-
traction with Buffers Containing Dodecylsulfat
(SDS). Z. Lebensm. Unters. Forsch. 1982; 174:
200-7.

28. Wyler, O. t3.: Routine Methods of Examination
for Meat and Meat Products. Fleischwirtschaft
1972; 52: 1088-90.

Küpper W en Glockauer S. Die Halothan-
Intubationsnarkose unter kontrollierter Be-
atmung beim Frettchen. Z Versuchstier-
kunde 1987; 29: 205-7.

De fret wordt, behalve door h.h. \'jagers\',
gebruikt als proefdier bij onderzoek naar
caries; in het onderzoek betreffende virussen
en tuberculose. In onderzoek is een ade-
quate pijnbestrijding noodzakelijk.
Na een premedicatie met Ketamine HCl 20
mg/kg -t- Atropine 0,5 mg/kg werd na 15
minuten een voldoende relaxatie en analge-
sic voor een intubatie bereikt. Een directe,
visueel gecontroleerde, intubatie was niet,
mogelijk. Het dier werd daarom in ruglig-
ging gebracht. De kaken werden dan met
een bijthoutje gesperd. Met een intubatie-
spatel werd de tracheaalopening zichtbaar
gemaakt. Nu werd onder visuele controle
een urethra-catheter (Rüschelit, 6 Char-
riere) ingebracht. Over de catheter werd
blind een tracheaaltubus (Silkolatex) in de
trachea doorgeschoven, waarna de urethra-
tubus werd verwijderd. De tracheaaltubus
diende de trachea geheel te vullen.
Algemene anesthesie werd verkregen met
een N20/02mengsel (3:1) met 1 Vol.% Ha-
lothane. Nadat de ademhaling gestopt was
werd de concentratie van het Halothane
teruggebracht tot 0,75 vol.%. De lichaams-
temperatuur moest met behulp van een
verwarmingsplaat op 36°C gehouden wor-
den.

Beademingsvolume (mlAg lich gew) 100
Beademingsdruk (cm H2O insp.) 15
Beademingsdruk (cm H2O exp.) 2-5
Ademfasenverhouding Insp.:exp.= 1.1.5
Onder deze omstandigheden werd gedu-
rende 2-3 uur een chirurgisch acceptabel
stadium van narcose verkregen.

Na de operatie werd gedurende 2-3 minuten
zuivere zuurstof toegediend en daarna
lucht, uit het milieu in een lage frequentie,
om de spontane ademhaling weer op te
wekken.

Lüerssen FK en Kaup FJ. Leberzysten beim
Goldhamster (Mesocricetus auratus). Klein-
tierpraxis 1987; 32: 283-88.

Levercysten worden in de literatuur slechts
weinig beschreven. In de kliniek betreft het
dieren ouder dan 2 jaar (meestal 4-5 jr.; )
waaraan de eigenaar een toename van de
buikomvang en diffuse alopecie waargeno-
men heeft. De dieren zijn levendig en heb-
ben veelal een goede eetlust. Bij palpatie is
rechts, een craniaal in de buik gelegen,
ruimte-innemende proces te voelen.
Een nauwkeuriger diagnostiek is mogelijk
met behulp van bariumsulfaat, vooral als er
bovendien lucht in de peritoneaalholte ge-
bracht wordt. Men neemt daarbij tevens
vaak waar dat er een vochtophoping in de
buik aanwezig is; hydrops ascites kan bij een
hoog percentage der patiënten als compli-
catie gevonden worden. Het hydropsvocht
heeft een sG van 1016 een pH van 8.5 en een
eiwitgehalte van 500 mg%. In het sediment
zijn overwegend erythrocyten en lymfocy-
ten aanwezig. Licht- en electronenmicrosco-
pie gaven geen nadere aanwijzingen over de
ontstaanswijze van de cysten. Duidelijk was
dat het om cysten van de galwegen handelt.
Uit de literatuurbespreking blijkt dat de
aandoening bij 30% der vrouwelijke dieren
en bij 15-20% der mannelijke dieren kan
optreden.

Van de door de auteur beschreven 5 gevallen
waren er 3 familiair namelijk een moeder-
dier met twee van haar dochters. Voorals-
nog blijft onduidelijk of er sprake is van een
erfelijke aanleg.

Preventie van parasitaire gastroenteritis
bij kalveren met een oxfendazole-bolus

Mitchell GBB. Assessment of an oxfenda-
zole pulsed release bolus for control of
parasitic gastroenteritis in calves in a rota-
tional grazing system. Vet Rec 1987; 121:
377-8.

Twee groepen kalveren, gevaccineerd tegen
longworm, werden in mei uitgebracht op
een stamweide.

Groep A was voordien voorzien van een
bolus die stootsgewijze doseringen oxfenda-
zole uitscheidde gedurende 130 dagen.

Groep B werd midden augustus en bij iiet
opstallen in oktober behandeld met fenben-
dazole (7,5 mg/kg). Ongeveer 6 weken na
het uitbrengen werden beide groepen verder
geweid op gemaaide percelen.
De worminfectie op de percelen begraasd
door groep A bleef gedurende de gehele
proef laag. Het epg in deze groep was
eveneens te verwaarlozen en het plasma-
pepsinogeen kwam niet hoger dan 0,3-0,6
lE/liter.

In groep B liep de graslandbesmetting op tot
191 L3/kg tegen eind september, terwijl het
epg midden augustus was gestegen tot 300.
Aan het einde van de weideperiode bleken
de dieren van groep A gemiddeld een 8 kg
hoger lichaamsgewicht te hebben dan de
dieren van groep B en dal verschil bleef de
eerste 7 weken van de stalperiode bestaan.

Power SB en Malone A. An outbreak of
ringworm in sheep in Ireland caused by
Trichophyton verrucosum. Vet Rec 1987; 121:
218-20.

Trichophytie bij schapen is zeldzaam. In
Ierland was het nog nooit geconstateerd. De
eerste uitbraak kwam voor op een bedrijf
met 110 schapen. Een groep van 23 ooien
was samen geweid met een groep van 50
kalveren. Deze kalveren hadden trichophy-
tie gehad en waren daarvoor behandeld met
Fulcin. Bij de schapen Jjreidde de infectie
zich geleidelijk uit. Ook 25 andere schapen
die na de voornoemde groepen in hetzelfde
perceel hadden gelopen vertoonden ver-
schijnselen.

De laesies bij de schapen kwamen vooral
voor op de kop. Grootte en ernst van de
laesies varieerde. Haar en korsten werden
microscopisch onderzocht en ingezet voor
een kweek. Onder een Woodse lamp trad
geen fluorescentie op. Microscopisch en
cultureel werd alleen Trichophyton verruco-
sum aangetoond. De dieren werden behan-
deld met fulcin en antibiotica. Afrasterings-
palen en voerbakken werden gedesinfec-
teerd.

Of de schapen direct of via de omgeving
door de kalveren werden besmet is niet
duidelijk. Wel waarschijnlijk is dat de
tweede groep indirect werd besmet. De
uitzonderlijk natte weersomstandigheden
hebben zeker een rol gespeeld.

Onder redactie van dr. G. F. de Boer (CDI-
Lelystad) werden door 16 mede-auteurs, 13
hoofdstukken gevuld met moderne en veelzijdige
informatie over aviaire leucose bij bedrijfspluim-
vee. De bijna 300 pagina\'s bieden zowel praktijk
gerichte informatie als ook zaken meer van
belang voor de onderzoekswereld.
In dit verband dienen vooral genoemd te worden
de boeiende en overzichtelijke hoofdstukken over
de moleculair biologische-, genetische- en immu-
nologische aspecten van zowel exogeen als endog-
een opererende leucose virussen.
Voorts wordt aandacht besteed aan de diagnos-
tiek, waarbij zowel de laboratorium diagnostiek
als de pathologie ruime aandacht krijgen. De
pathologie van aviaire leucose wordt in 4 hoofd-
lijnen behandeld: de reactie van het afweersys-
teem, de interactie virus-gastheer, de microscopi-
sche en macroscopische traditionele pathologie
en de differentieel diagnostiek.
Inmiddels begint de overigens voortreffelijke mo-
nografie ook leesbaar te worden voor collegae
niet werkzaam in de wereld van het virulogisch-
immunologisch onderzoek; voor zeer grote delen
van het boek wordt namelijk van de lezer op dit
gebied een ferme basiskennis aanwezig geacht.
Doch ook voor dierenartsen en anderen werk-
zaam in het pluimveegebeuren biedt het werk veel
overzichtelijke informatie over de historie van de
leucose problematiek, de epidemiologie, effecten
op onder andere produktie en mortaliteit en
aspecten betreffende de georganiseerde leucose
bestrijding.

In gedachten dient te worden gehouden dat
aviaire leucose weliswaar een permanent onder-
werp van zorg en onderzoek is, doch dat de
eerstelijns dierenarts zelden met het probleem
wordt geconfronteerd. Hoewel delen van het hier
besproken \'Avian Leucosis\' nauwelijks gelezen
kunnen worden zonder enige moleculair biologi-
sche nascholing (mogelijk ook een taak voor het
PAO) bevat het overige voldoende interessante
informatie om de aanschaf te overwegen.

Op 21 september 1987 werd een bezoek
gebracht aan de National (vroeger \'North-
ern\') Pig Development Company (NPD),
een grote particuliere fokkerijgroepering in
Beeford, Yorkshire, de bakermat van het
gelijknamige varken.

Het bedrijf is familiebezit (directie onder
andere vader (67), en 2 zoons) en houdt zich
bezig met genetische selectie op diverse
basisfokbedrijven.

De huidige basisfokkerij is oorspronkelijk
gestart in nieuwe gebouwen met via hyster-
ectomie geboren SPF-biggen. Slachtvarken-
grootouderdieren worden verkocht naar
Nederland, Denemarken, BRD, Italië, Ca-
nada, Zuid-Afrika en Japan, waar kantoren
gevestigd zijn. In andere landen heeft het
bedrijf agenten. Een klein veevoederbedrijf
te Aarle-Rixtel, Van Hoek, verzorgt de
import in Nederland.\'
Aanleiding tot het bezoek was het plan van
een vermeerderaar (160 zeugen, klant van
onze DAP Steenderen-Baak), om zijn var-
kensstapel geleidelijk te vervangen door
NPD-grootouderdieren.
Een andere klant stichtte op 23 december
1987 een nieuw subfokbedrijf, dat twee maal
per maand door ons wordt bezocht en dat
uitstekende technische resultaten (omgere-
kend op jaarbasis) heeft:

Beide Gelderse en de drie Noord-Brabantse
subfokkers, alle met 160 grootouderdieren,
hebben hun administratie geautomatiseerd.
(EASICARE computerprogramma van
NPD, waarin gelten bij de eerste dekking
overgaan naar het zeugenbestand.)
Het bezoek werd afgelegd tussen aankomst
en vertrek van de veerboot Europoort-Huil.
Deelnemers waren de varkenshouder en zijn
vrouw, Matthieu Peeters, de directeur van

Van Hoek, en ondergetekende. Doel was
kennismaking met de bedrijven van her-
komst van de gelten, de filosofie van NPD
over genetica, management en gezondheid
en met de mensen die er achter staan.
Andrew Bateson, Overseas General Mana-
ger, ontving ons met een inleiding over
voorgeschiedenis, organisatie en werkwijze
van NPD. Opvallend was de voortdurende
en met succes bekroonde selectie op slacht-
kwaliteit en vruchtbaarheid. De eisen van de
consument (supermarktketens) komen niet
op de laatste plaats, daar deze op de lange
duur bepalend zijn voor het voortbestaan
van de producent. Qua slachtkwaliteit staat
NPD in Engeland aan de top, maar daar
slachtgewichten en voeding van de onze
verschillen, zijn Nederlandse slachtgegevens
voor ons interessanter:

Na de inleiding verscheen collega Michael
Muirhead, (DAP Garth, bekend van publi-
caties en lezingen over varkensgezondheids-
zorg) die mij meenam naar een basisfokbe-
drijf Hij werkt in een acht-mans-associatie
en begeleidt de NPD-bedrijven in de omge-
ving van Huil. Elders gelegen bedrijven
worden door de plaatselijke praktici bege-
leid. Alle bedrijven worden geregeld beke-
ken door de Pig Health Control Association
en zijn onderworpen aan de voorschriften
van de Overheid (UK Government Pig
Health Scheme). Er is ook een dierenarts in
dienst van NPD (Consultant Veterinarian)
die samen met Mike coördinerend optreedt:
technische resultaten van het eerste Gel-
derse subfokbedrijf (zie eerder) wekten ver-
bazing omdat men (nog) niet vertrouwd is
met goede resultaten na KI. Men begon laat
met KI en onbekend maakt onbemind.

In de DAP Garth waren 3 man full-time
bezig met kleine huisdieren, l\'/2 man (ook)
met paarden en schapen en 31/2 man uitslui-
tend met varkens (45.000 zeugen, dus alle
vaccinaties werden door de varkenshouders
zelf gedaan). Als een van de 14 overgebleven
rundveehouders belde werd er gevochten
om wie er heen mocht.
Op het bezochte bedrijf lagen 360 zeugen en
bijbehorende beren. Alle nakomelingen
werden aangehouden voor onderzoek en
selectie, ook dieren die al op 23 kg uitgese-
lecteerd werden.

De oorspronkelijke varkensstapel was via
hysterectomie verkregen en in de, toen
nieuwe, gebouwen geplaatst, die sober maar
degelijk uitgevoerd zijn. Een deel van de
stichtingskosten (ƒ3.500.000,-) was besteed
aan douches, zodat ik voor de derde keer
binnen 12 uur onder een Britse douche
stond. (Ondergoed, sokken, trainingspak en
overall direct uit de wasserij, schone, ont-
smette laarzen).

Behalve het ontbreken van eigenhandige
entingen was de visite identiek aan een
Nederlands bedrijfsbezoek. De computer-
uitdraai van de laatste maand gaf geen
aanleiding aandacht aan specifieke proble-
men te besteden.

Drachtige zeugen waren in groepen van 30-
40 ondergebracht op stro, met zendertje en
voederautomaat, zodat de voergift nauw-
keurig individueel aangepast kon worden
aan de hand van de dekdatum. Tussen
spenen en dekken werd \'geflushed\' met
energierijk voer (60-70% zelfverbouwde
granen, voornamelijk gerst, EW 1,05). Na
de dekking werd zeer weinig en energie-
armer gevoerd: vroeg embryonale sterfte
kwam niet voor, de conditie was uitstekend.
Door de groepshuisvesting in stro werden
de bouwkosten gedrukt en kwamen weinig
beengebreken voor. Volgens NPD heeft
\'harde opfok\' op beton geen invloed op het
uitselecteren van slecht beenwerk, daar de
erfelijkheidsgraad van \'weerstand tegen
trauma op roosters\' nagenoeg nul is. (Thesis
collega F. W. van Schie op 1 oktober 1987:
op stro minder positieve Salmonellamon-
sters.) In de Opfok-mest-selectieperiode la-
gen de dieren trouwens wel op beton in
verband met automatische vloervoedering.
Er werd gewerkt met (veel) nauwelijks ge-
schoold personeel, dus onvergelijkbaar met
Nederland.

Alle biggen werden overdag geboren (Pros-
taglandinen), en de eerste 48 uur alleen tij-
dens het zogen (onder toezicht) bij de zeug
gedaan. Na die periode was er wel voortdu-
rend contact met de zeug. De geboorte
stond ook altijd onder toezicht. Zo werd
alles gedaan om het percentage doodliggers
te drukken. Sterfte van (te) kleine biggen
door verhongering of dehydratie werd tot
een minimum beperkt door op de derde dag
door overleggen van biggen zo uniform
mogelijke tomen samen te stellen. Liefst
werden de grootste biggen overgelegd. Bij
overleggen van kleine biggen gingen deze
naar gelten of zeugen met de beste uiers.

Arbeidsintensief, maar het gevolg is een
lager sterftepercentage in de zoogperiode
dan het Nederlandse gemiddelde. Uiers ble-
ven zo ook langer goed (langere produktie-
periode van de zeugen). Voor selectie op
minder goede eigenschappen was men niet
beducht omdat uitsluitend milieu-omstan-
digheden ge-optimaliseerd werden en het
genotype alsnog in de selectieperiode aan de
beurt kwam. Slechts 3-4% van de beren en
15-20% van de gelten werd na selectie
aangehouden.

Klinisch werd 1 koppel zogende biggen met
diarree gezien (bij een geënte moeder) en 1
zeug met mastitis. Mike vertelde dat er
problemen geweest waren met uieroedeem.

(In de kraamperiode voert men de zeugen
niet aan de hand van koppelgrootte en
leeftijd van de biggen, maar ad libitum.) Na
introductie van een voer met lagere EW was
oedeem geen probleen meer.
Subklinische infecties krijgen veel aandacht.
Van dit bedrijf worden iedere maand 30
varkens geslacht en onderzocht op AR
(aspect dwarsdoorsnede snuiten en BO op
toxinevormende Pasteurella\'s), Mycoplas-
ma (Abklatschpreparaten van pleura en
longsneevlakte te Cambridge), parvo, Au-
jeszky (Engeland is \'vrij\', er wordt niet
geënt), influenza, brucellose, leptospirose
(bloedonderzoek) en Streptococcus suis type
2, (BO-tonsillen, minstens 5 jaar negatief)-

Er wordt op 4-5 maanden twee maal tegen
vlekziekte geënt, parvo-enting gebeurt op
geleide van het bloedonderzoek.
Behalve parvo komen de ziekten waarop
onderzocht wordt niet voor op de High
Health-bedrijven. Onlangs werd incidenteel
Mycoplasma gevonden op een bedrijf met
Normal Health Status. (High Health = uit
SPF-materiaal opgebouwd en volgens ge-
noemde procedure gezond bevonden. Nor-
mal Health = zelfde gezondheidsbewa-
kingsprocedure, maar niet uit SPF-dieren
afkomstig.)

De in Nederland geïmporteerde grootou-
derdieren kunnen afkomstig zijn van beide
categorieën HH- en NH-units. Bovendien
kan NPD sinds 1977 op bestelling SPF-
biggen van gewenst geslacht leveren om bij
eigen zeugen te leggen en zo een kern van
goed fokmateriaal op te bouwen zonder
insleep van niet-placentair overdraagbare
ziekten (in Nederland niet zinvol).
De ochtend was door de anderen besteed
aan financiële zaken en een bezoek aan een
NH nucleus herd. Na een snelle lunch
vertrok collega Muirhead en bezochten we
gezamenlijk een derde (subfok)bedrijf
Onder leiding van William Cunningham,
die vier van zulke bedrijven onder zijn
supervisie heeft, bleek dit bedrijf net zo te
functioneren als het bezochte basisfokbe-
drijf. Veel aandacht wordt besteed aan het
snel berig krijgen van de gelten, want men
benut het liefst de derde oestrus en tracht
die op 240 dagen te bereiken. Het resultaat
is volgens EASICARE-gegevens van totaal
7000 grootouderdieren: meer biggen, niet
alleen bij de eerste, maar ook bij de volgende
worpen en een meer uitgegroeide, forsere
geit met een langere produktieve periode.
Daar Matthieu Peeters nog een dag in
Yorkshire bleef om te helpen bij verbeterin-
gen van de Nederlandse versie van het
EASICARE-programma bracht Andrew
ons naar de boot.

Dat Nederlandse varkenshouders en andere
belanghebbenden ook hun voelhorens uit-
steken naar buitenlandse leveranciers is te
begrijpen.

Behalve in Canada en de VS veroorzaakt de
overproduktie aan varkens over de hele
wereld immense problemen. Eisen van de
consument (Grootwinkelbedrijven) gaan
een steeds grotere rol spelen, de kwaliteit
van het eindprodukt wordt steeds belangrij-
ker. Het bezoek maakte duidelijk dat NPD
hieraan veel research besteedt en dat dit
vruchten afwerpt.

Ook een goede gezondheid is bepalend voor
het rendement van alle bedrijven in de
produktieketen.

NPD heeft dit duidelijk begrepen en blijkt
een open oog te hebben voor de rol van de
onafhankelijke prakticus. Wat dat betreft
zou een blik over de Noordzee onze eigen
1KB niet misstaan.

Voor de 10e maal organiseerde Henkei
KGaA, Düsseldorf, op 27 en 28 april jl. de
zogenaamde \'Düsseldorfer Hygiënetage\',
een 2-daags symposium, tijdens welk een
groot aantal hygiënische aspecten aan de
orde kwam.

Sinds 1970 is Henkei er in geslaagd deskun-
digen van naam en faam uit te nodigen om
themata, zoals persoonlijke hygiëne, hy-
giëne in het huis, levensmiddelen- en water-
hygiëne, en hygiëne in ziekenhuizen, in te
leiden. De bijeenkomsten worden door een
groot aantal deelnemers, voornamelijk on-
derzoekers, overheidspersoneel en mede-
werkers uit de levensmiddelenindustrie af-
komstig, bezocht. Aan het begin van het
symposium werd de \'Düsseldorfer Hygiene-
preis\' (DM 20.000.-) uitgereikt. Verslagen
van de bijeenkomsten worden regelmatig in
het Zentrallblat für Bakteriologie und Hy-
giëne gepubliceerd. Tijdens het 10e sympo-
sium werd speciale aandacht besteed aan de
hygiëne in de tandartsenpraktijk. Maar ook
gezondheidspreventie, persoonlijke hygiëne
en hygiëne in het huis kwamen uitvoerig aan
de orde. Op het gebied van de levensmid-
delenhygiëne werden voornamelijk contro-
lemaatregelen tijdens de produktie (Good
Manufacturing Practice (GMP), Hazard
Analysis and Critical ContrQj foints
(HACCP)) alsmede gezondheidsrisico\'s bij
levensmiddelenimport in discussie ge-
bracht.

Gezien het te verwachten \'Europa zonder
grenzen\' heeft Henkel plannen om de Hy-
giëne Dagen meer internationaal op te zet-
ten, met de bedoeling ook sprekers en
deelnemers van andere Europese landen uit
te nodigen. In verband hiermee zal binnen-
kort informatie betreffende de 1 le Hygiëne
Dagen 1990 worden gepubliceerd.

Thema: Kwaliteiten in de dierlijke produktie.
Data: 24 en 25 augustus 1988.
Plaats: Staringgebouw, Wageningen.
Dit symposium stelt een aantal belangrijke kwa-
liteitsaspecten van dc dierlijke produktie aan de
orde en brengt deze met elkaar in verband. Deze
aspecten betreffen het produktieproces, gezond-
heid en welzijn van mens en dier in de produktie,
het produkt, het milieu, de economische proces-
sen, het menselijk bestaan en politieke gezichts-
punten.

Inlichtingen: prof dr. P. R. Wiepkema, Zodiac,
marijkeweg 40, 6707 PG Wageningen, tel. 08370-
84355.

Over kwaliteit; prof dr. J. W. M. Osse, LUW.
Kwaliteit van het produktieproces; ir. A. Hag-
ting, IMAG, Wageningen.

Gezondheid van mens en dier in de veehouderij;
prof. dr. K. Biersteker, LUW en prof dr. ir. M.
J. M. Tielen, Gezondheidsdienst voor Dieren,
Boxtel.

Welzijn van mens en dier in de veehouderij; prof
dr. A. L. Mok en prof dr. P. R. Wiepkema, beide
LUW.

Kwaliteit van het produkt; ir. G. A. Meyer,
Stichting Kennisoverdracht in Vee- en Vleesector.
Bijdragen van de Zoötechnische en Zoölogische
Vakgroepen, Zodiac.

Effecten van de dierlijke produktie op het milieu;
prof dr. E. H. Adema en prof. dr. ir. F. A. M.
de Haan, beiden LUYW.

De aard van de economische processen betrokken
bij de veehouderij; prof dr. ir. J. de Hoogh, LUW.
Kwaliteit van het menselijk bestaan; dr. H. Ko-
ningsveld, LUW.

Politieke aspecten van de dierlijke produktie; J.
van der Veen, Directeur Generaal van Landbouw
en Voedselvoorziening, Ministerie van Land-
bouw en Visserij, \'s Gravenhage.
Forumdiscussie.

Op zaterdag 3 september 1988 wordt er een VSM-
dierenartsendag gehouden in hotel-restaurant
\'Nol in \'t bos\', Hartenseweg 60 te Renkum
(Wageningen).

Het thema van die dag is huidziekten. Door de
opzet van de dag hopen wij een interessante dag
te kunnen bieden aan alle geïnteresseerde dieren-
artsen, ook diegene die nog niet eerder met de
homeopathie in aanraking zijn gekomen.

hoven-Schipper (VSM).
10.10 Inleiding op het thema \'huidziekten\' door
drs. A. H. Westerhuis, voorzitter van dit
symposium.

11.45 Mevr. drs. M. W. Vroom; \'Reguliere be-
handeling van huidziekten\'.
12.45 Aperitief en lunch.

sche behandeling van huidziekten\'.
15.00 Drs. R A. Vingerling: \'Casuïstiekenbe-

De deelnamekosten voor deze dag bedragen
ƒ45,- per persoon. U kunt zich aanmelden door
dit bedrag over te schrijven op girorekening 14087
of ABN-bankrekening 58.81.10.108 t.n.v. VSM
Berenkoog 35, Postbus 321, 1800 AH Alkmaar
onder vermelding van \'deelname VSM-dierenart-
sendag 1988\'.

Inlichtingen: drs. J. H. W. Miltenburg, Lindesin-
gel 122, 3021 DJ Rotterdam, tel. 010-4180607.

De Belgische Vereniging voor Buiatrie organi-
seert op 1 oktober 1988 de nationale Dag voor
de Buiatrie in de \'Marmeren zaal\' van de Ant-
werpse Dierentuin.

Dr. R. Wyffels en dr. J. Wullepit: Infectieuze
oorzaken en omgevingsfactoren.
Prof dr. A. de Kruif: Onderzoek, diagnosestel-
ling en behandeling.

Gespreksleider: prof dr. M. Vandeplassche.
De teksten van de voordrachten zijn gratis ter
beschikking.

Inschrijvingen: door storting vóór 5 september
1988 op het rekeningnummer 310-0552647-27 van
BSDV-USVB Buiatrie, Fonsnylaan 41, 1060
Brussel, met vermelding \'Buiatriedag 1988\'. Be-
taling op 1 oktober 1988 (in BF) is ook mogelijk.
Studenten: 500 BF
Dierenartsen: 1500 BF.

Het inschrijfgeld wordt met 200 BF verhoogd bij
betaling na 5 september 1988.
Voor de begeleidende personen en hun kinderen
(vanaf 8 jaar) wordt een bezoek achter de scher-
men van de zoo georganiseerd.

Inschrijving door storting van 260 BF vóór 5
september 1988 op het bovenvermeld rekening-
nummer met vermelding \'Zoobezoek\'.
Om organisatorische redenen kunnen na 5 sep-
tember 1988 geen inschrijvingen voor het bezoek
achter de schermen meer worden aanvaard.
Inlichtingen: Dr. E. van Opdenbosch, Belgische
Vereniging voor Buiatrie, Fonsnylaan 41, B-1060
Brussel.

INFFA Nederland BV te Houten heeft voor
Nederland de exclusieve vertegenwoordiging van
Bovitest verworven. Bovitest is een nieuw pro-
dukt op de Nederlandse markt; het is een snelle
melk progesterontest die is uitgevoerd als stick.
Bovitest zal verkrijgbaar zijn bij de dierenarts. De
fabrikant is de Franse firma Santel/Clonatec.
Bovitest is ontwikkeld doorde laboratoria van de
firma Clonatec in Parijs. Dit research en devel-
opment instituut is gespecialiseerd in de ontwik-
keling van diagnostische kits, voor zowel veteri-
nair als humaan gebruik (een voorbeeld van dat
laatste: tests voor het aantonen van AIDS, Chla-
mydia, Heptatitis A en -B).
De eigenlijke uitvoering vindt plaats volgens de
dip-rinse-dip methode, dat wil zeggen: de stick
wordt in een buisje met melk gedompeld, afge-
spoeld, in een buisje met kleurvloeistof gedom-
peld en is vervolgens klaar om te worden afge-
lezen. Het resultaat is binnen 10 minuten bekend.
Het nieuwe produkt is een effectief hulpmiddel
om tot een kortere tussenkalf-tijd te komen. Het
is nu niet meer nodig een tochtigheid te missen,
en een geïnsemineerde koe kan nu tijdig gecon-
troleerd worden op terugkomen.

In april 1988 heeft VSM Geneesmiddelen BV een
drietal uitwendige homeopathische preparaten in
een nieuw veterinair jasje gestoken. Arnivetsem
gelei (toegepast bij hematomen en trauma weke
delen zonder beschadiging van de huid), Calen-
duvetsem zalf (een wondhelende en ontstekings-
remmende zalf) en SRL-vetsem gelei (bevordert
de doorbloeding in spieren en gewrichten, norma-
liseert de zuurstofvoorziening van de weefsels,
werkt onstekingswerend en doet pijnlijke spier-
verhardingen verdwijnen), zijn nu verkrijgbaar in
een handzame 400 grams pot. Toe te passen bij
kwetsuren van paard, rund, schaap, geit, varkens,
kat en hond.

Dit voorjaar heeft VSM Geneesmiddelen BV uit
Alkmaar grootverpakkingen geïntroduceerd van
een viertal bekende homeopathische complexen.
De volgende Vetsem-preparaten zijn nu naast de
25 ml verpakking eveneens in 100 ml verpakking
verkrijgbaar:

Laryngovetsem (ter behandeling van laryngytis
en bronchitis bij zowel kleine en grote huisdie-
ren).

Te bestellen rechtstreeks bij VSM of bij de
veterinaire groothandels van Brocacef, Aescu-
laap en AUV. Nadere informatie bij VSM Genees-
middelen BV, Postbus 321, 1800 AH Alkmaar,
tel. 072-661122.

In het artikel \'Listeria-mastitis bij het rund\'
van Van Daelen en ondergetekende
(Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113: 380-3),
wordt aangegeven dat in de literatuur geen
melding werd gemaakt van een langdurige
klinische mastitis veroorzaakt door Listeria
monocytogenes.

Door de collegae J. de Vries en R. Strik-
werda werd in 1956 een dergelijk geval,
beschreven zowel in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde\' als in het Zentralblatt für
Bakteriologie, Parasitenkunde, Infektions-
krankheiten und Hygiëne^.
Ere wie ere toekoint!

Tijdens een geanimeerde receptie op 31
maart 1988 hebben velen van de gelegenheid
gebruik gemaakt om afscheid te nemen van
mevrouw Hulst, die per 1 april 1988 haar
werkzaamheden bij de Centrale Directie
Wetgeving en Juridische Zaken van het
Ministerie van WVC heeft beëindigd.
Zij werd toegesproken door het plaatsver-
vangend hoofd van deze directie, de heer
mr. J. H. Snijder, waarmee zij jarenlang
heeft samengewerkt. De heer Snijder ging
uitgebreid in op haar levensloop en met
name op haar ambtelijke carrière. Vervol-
gens werd zij toegesproken door mevrouw
J. J. von Nordheim namens de Vereniging
van psoroptimisten, waarin mevrouw Hulst
een actieve rol vervult die mogelijk met haar
vertrek nog geïntensiveerd kan worden,
althans die wens sprak mevrouw Von Nord-
heim uit. Tenslotte sprak L. Zegers, Veteri-
nair Hoofdinspecteur van de volksgezond-
heid, mevrouw Hulst toe waarbij naast de
persoonlijke noot de aandacht nog eens
werd gevestigd op de activiteiten van me-
vrouw Hulst op het gebied van de Vleeskeu-
ringswet en de Destructiewet.
De bespreking van de concept-Vleeskeu-
ringswet in de Adviescommissie Vleeskeu-
ringswet heeft bij velen respect voor me-
vrouw Hulst afgedwongen. Een definitief
afscheid is het voor de Veterinaire Hoofdin-
spectie en de beleidsdirectie Voedings- en
Veterinaire aangelegenheden en Produkt-
veiligheid echter gelukkig nog niet. Me-
vrouw Hulst zal zich pan-time nog met de
voortgang van de Vleeskeuringswet en de
Destructiewet blijven bezig houden. De Ve-
terinaire Hoofdinspecteur benadrukte dit
ook kernachtig met de woorden: \'Gerda, we
kunnen je nog niet missen!\'

Op 29 april 1988 te Rijswijk werd de heer
dr. J. J. Aukema door de Minister van WVC
de versierselen behorende bij de benoeming
tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau
opgespeld.

Dr. Aukema is Veterinair Inspecteur van de
Volksgezondheid in de provincie Gelder-
land. Hij studeerde aan de Rijksuniversiteit
te Utrecht, waar hij in 1955 het dierenart-
sendiploma behaalde. In 1971 promoveerde
hij. In de jaren 1955-1958 was de heer
Aukema praktizerend dierenarts te Holten,
tevens waarnemend directeur van het Open-
baar Slachthuis aldaar. In 1958 vestigde hij
zich als praktizerend dierenarts te Steen-
wijk, tevens plaatsvervangend directeur van
de Vleeskeuring Steenwijk; van 1965 tot
1973 was hij directeur van deze kring.
Daarnaast was hij van 1968 tot 1973 direc-
teur van het Openbaar Slachthuis te Steen-
wijk, Rijkskeurmeester en plaatsvervan-
gend inspecteur van de Vee-artsenijkundige
Dienst.

In 1973 werd dr. Aukema benoemd tot
inspecteur van de Veterinaire Dienst in het
district Gelderland, tevens Veterinair In-
specteur van de Volksgezondheid in het
ambtsgebied Gelderland. Uit de eerstge-
noemde functie werd hij op 1 juni 1974
eervol ontslagen.

Dr. Aukema heeft zich doen kennen als een
voortreffelijk en loyaal veterinair inspecteur
en een gezaghebbend bestuurder. Zo was hij
onder meer:

-— 1962-1970 secretaris van de Afdeling
Overijssel van de Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde
(KNMvD);

— 1965-1973 voorzitter van de Vereniging
tot Bescherming van Dieren te Steenwijk,
voorzitter van het schoolbestuur van het
Bijzonder Neutraal Lager Onderwijs te
Steenwijk;

— 1973-1974 voorzitter van de Commissie
Voortgezet Wetenschappelijk Onderwijs
(VWO) te Steenwijk;

— 1978-heden voorzitter van de Stichting
Sportparken \'De Hoogkamp\' te Arnhem;

— 1986-heden secretaris van de Ereraad
van de KNMvD, president-directeur van de
\'Groote Sociëteit\' te Arnhem.

De consument wordt regelmatig via de
media beïnvloed dat een goede gezondheid
zou kunnen worden bewerkstelligd onder
meer door minder vet te eten en meer
beweging te nemen. De behoefte aan mager

vlees is er ook naar en neemt zelfs toe. De
consument wil dit vlees echter wel tegen een
relatief zo laag mogelijke prijs.
In de vleesproducerende industrie wordt
hierop duidelijk ingespeeld.
Om de kosten zo laag mogelijk te houden
en om mager vlees te produceren wordt
steeds meer gebruik gemaakt van kunstma-
tige ingrepen.

Naast de intensivering van de veehouderij
en het gebruik van stoffen die de groei van
dieren bevorderen, zoals antibiotica en che-
motherapeutica, om tegen lage kosten zo-
veel mogelijk te produceren, werd gebruik
gemaakt van hormonen, daar deze stoffen
in het algemeen een gunstiger vlees-vet
verhouding bewerkstelligen, in een kortere
tijd de dieren slachtrijp worden en minder
voer nodig hebben per kilogram vlees aan-
zet.

Deze groep van stoffen wordt veelal aange-
duid met de term anabolica. Van anabolica
is het bekend dat deze een invloed hebben
op onder meer de mannelijke en/of vrouwe-
lijke geslachtskenmerken. Hoewel veel be-
kend is over de effecten van anabolica, is het
nog niet helemaal duidelijk door welk me-
chanisme of mechanismen het anabole ef-
fect wordt bereikt. Een indirecte beïnvloe-
ding van het endocriene systeem wordt als
een van de mogelijkheden verondersteld.
Momenteel wordt veel aandacht besteed
aan specifieke stoffen waarmee men het
endocriene systeem, onder andere verant-
woordelijk voor de groei, kan manipuleren.
Wellicht is dit ingegeven door het feit dat het
gebruik van anabolica is verboden. Een
voorbeeld van zo\'n stof is somatotropine,
zijnde een groeihormoon.
In veel landen worden op dit moment
proeven gedaan met somatotropinen (bij-
voorbeeld bovinesomatotropine en porci-
nesomatotropine) om te kunnen nagaan of
het gebruik economisch, farmacologisch en
toxologisch verantwoord is, bij de melk- en
vleesproduktie.

Een andere groep van farmocologisch ac-
tieve stoffen zijn de, op adrenaline en nora-
drenaline gelijkende, bèta-agonisten. Deze
stoffen worden bèta-agonisten genoemd in
verband met hun, op noradrenaline gelij-
kende, activiteit aan de zenuweinden van
het sympathische zenuwstelsel. Bij prikke-
ling van de zenuwen van dit stelsel wordt
noradrenaline geproduceerd. De cellen die
deze signalen dienen op te vangen hebben
specifieke receptoren welke reageren met
noradrenaline. Noradrenaline fungeert hier
als chemische informatiedrager (neurotran-
smitter). De receptoren die na reactie met
noradrenaline (\'het ontvangen van informa-
tie\') het enzym adenylcyclase activeren,
welke op zijn beurt adenosine trifosfaat
(ATP) omzet in cyclisch adenosine mono-
fosfaat (c-AMP) worden de bèta receptoren
genoemd. Cyclisch AMP levert onder an-
dere de energie voor de proteïnesynthese in
de cel. De bèta-agonisten bootsen de wer-
king van noradrenaline na.

Er is een onderverdeling te maken in de
verschillende typen van bèta receptoren, te
weten de bèta receptoren welke behoren tot
het sympathische systeem de zogenaamde
bèta 1 receptoren (zoals boven omschreven)
en bèta receptoren welke fungeren als hor-
moon receptor, de bèta 2 receptor.
Bèta receptoren vindt men onder andere in
het hart, de bloedvaten, baarmoeder, bron-
chiale spieren, vetcellen en skeletspieren.
Voor bijvoorbeeld de behandeling van
asthma worden middelen gebruikt die voor-
namelijk de bèta 2 receptoren stimuleren
daar er meer bèta 2 dan bèta 1 receptoren
aanwezig zijn in de bronchiale spieren.
Bèta 2 receptor stimulantia worden ook
gebruikt voor de preventie van abortus of
uitstel van de partus, namelijk als uterus
relaxans. In Nederland wordt in de veteri-
naire geneeskunde veelal clenbuterol ge-
bruikt als anti-asthma therapeuticum en
uterus relaxans, namelijk in Ventipulmin®
respectievelijk in Planipart®. Een ander
bekende werkzame stof is efedrine voor de
behandeling van luchtwegaandoeningen
waarbij geen infectie op de voorgrond staat.
Een voor de vleesproduktiesector zeer be-
langrijke bijkomstigheid is het feit dat bèta-
agonisten, naast hun therapeutische eigen-
schappen zoals boven omschreven, veel in-
vloed uitoefenen op de vethuishouding.
Deze middelen verlagen de snelheid van
vetopbouw en verhogen de vetafbraak
vooral in vetweefsel. De precieze oorzaak
van dit verschijnsel is niet geheel duidelijk
daar er meer stoffen zijn zoals bijvoorbeeld
hormonen die invloed uitoefenen of de bèta
receptoren. Voorts is er altijd een wisselwer-
king tussen de verschillende stoffen in het
lichaam.

Zeer waarschijnlijk ligt een oorzaak in het
feit dat hogere spiegels van cyclische AMP
aanleiding geven tot insuline afgifte. Zoals
bekend beïnvloedt insuline zowel de kool-
hydraat-, vet- als eiwitstofwisseling. De
voornaamste plaatsen waar insuline zijn
werking uitoefent zijn de spieren, het vet-

weefsel en de lever. Een andere oorzaak is
waarschijnlijk dat een verhoogde c-AMP
gehalte een verhoging van het gehalte aan
fosforyclase en lipase bewerkstelligt. Deze
enzymen hebben een belangrijke functie in
de glycogenolyse respectievelijk lipolyse.
Juist omdat de bèta-agonisten een grote
invloed op de vethuishouding uitoefenen
komen ze steeds meer in de belangstelling
voor toepassing in de vleesproduktiesector.
Uit de verscheidene onderzoekingen die
verricht zijn met bèta-agonisten met name
cimaterol blijkt dat de groeisnelheid, voe-
derconversie en vlees-vet verhouding zeer
gunstig worden beïnvloed. Groeisnelheid en
voederconversie zijn al lange tijd belang-
rijke parameters in de produktiesector. De
laatste jaren wordt ook, door de vraag naar
mager vlees, de vlees-vet verhouding steeds
belangrijker.

Een dosis van 33 milligram per kilogram
lichaamsgewicht per dag gevoederd aan
Friese stieren gedurende 13 weken had een
vetreducerend effect van ± 30% gezien over
het hele karkas. Behalve de vetreductie was
er een duidelijke verhoging te zien van
vleesaanzet en een verbetering van de voe-
derconversie van 10-18%.
Het overgrote deel van de experimenten die
hebben plaats gevonden betreffen 1) het
effect van de gewichtstoename van de ver-
schillende middelen bij gevarieerde doserin-
gen, 2) de verbetering van de voederconver-
sie, 3) karkaskwaliteit. Aangaande de
verkregen vleeskwaliteit, de effecten op het
individuele dier en natuurlijk ook wat be-
treft het achterblijven van residuen en/of
metabolieten in de eetbare produkten van
dierlijke oorsprong in verband met de vei-
ligheid van de consument, dient nog veel
onderzoek te worden verricht. De VHI heeft
inmiddels het RIVM verzocht een toxicolo-
gische evaluatie te maken van deze stoffen
en de analytische mogelijkheden te onder-
zoeken ter detectie van residuen in voe-
dingsmiddelen van dierlijke oorsprong.
Op grond van de Diergeneesmiddelenwet
zijn enkele stoffen geregistreerd (toegelaten)
voor therapeutisch gebruik. Het gebruik
van bèta-agonisten als additief in veevoeder
is verboden. De verwachting is dat eind 1988
een aanvraag voor toelating als veevoeder-
additief zal worden aangevraagd voor
pluimslachtvee. In de loop van 1989 zal er
een aanvraag komen voor toelating in var-
kens- en rundveevoeders.

Ir. C. J. Janmaat is per 1 juni 1988 benoemd
tot adjunct-directeur van de Veterinaire
Dienst (VD). Tot die datum was hij adjunct-
directeur, tevens sectorhoofd grondgebon-
den veehouderij, bij de directie Veehouderij
en Zuivel (VZ) van het Ministerie van
Landbouw en Visserij. In zijn nieuwe func-
tie bij de VD zal hij met name belast worden
met taken op het gebied van de preventieve
gezondheidszorg voor dieren, waarbij zaken
als identificatie en registratie van varkens en
runderen en de plannen voor de varkensge-
zondheidszorg aan de orde komen. Ook
daarbij past de IKB (Integrale Keten Be-
heersingj-gedachte, waaraan door het mini-
sterie veel belang wordt gehecht. Tevens
zullen de implicaties van de open grenzen
binnen de EG na 1992 een rol spelen in zijn
takenpakket.

De heer Janmaat (geboren 16 oktober 1937
te De Hoef, gemeente Mijdrecht) studeerde
in 1966 af aan de toenmalige Landbouwho-
geschool in Wageningen. In 1976 werd hij
benoemd to consulent voor de Rundvee-
houderij te Assen, na ongeveer 10 jaar
gewerkt te hebben bij het toenmalige Con-
sulentschap voor de Melkcontrole. Bij de
directie VZ werd hij per 1 oktober 1982 in
bovengenoemde functie aangesteld. Tijdens
zijn VZ-periode heeft de heer Janmaat zich
sterk beziggehouden met het hele beleid

rond de superheffing en de voorbereiding
van de privatisering alsook met de hoofd-
lijnen van het beleid ten aanzien van de
mestproblematiek.

Na het laatste geval van rabies in Limburg
in mei 1985 is de ziekte thans wederom
vastgesteld bij drie vossen, en wel in het dal
van de Gulp. Deze vertoonden een duidelijk
abnormaal gedrag en zijn gedood, respectie-
velijk in een weiland te Pesaken (gemeente
Gulpen), te Heyenrath-Slenaken (gemeente
Wittem) en op een hoeve te Pesaken. Bij de
eerste twee gevallen stelde het CDI op 4 mei
de diagnose rabies-positief en bij het derde
op II mei. In het aangrenzende gebied van
België was tussen 1985 en nu wel de aanwe-
zigheid van rabide vossen gemeld.
Het gebied waar de positieve bevindingen
zijn gedaan, is een door toeristen druk
bezocht gedeelte van Limburg. Uit niets is
echter gebleken dat er (bijt)contacten zijn
geweest tussen de rabide vossen en personen
of huisdieren.

Onmiddellijk na de eerste twee positieve
bevindingen zijn relevante instanties en or-
ganisaties op de hoogte gebracht.
In het betreffende gebied zijn waarschu-
wingsborden geplaatst. Tevens is algemene
bekendmaking via de locale pers geschied.
Geadviseerd wordt alle honden en katten in
Zuid-Limburg preventief te laten inenten en
ze bovendien ten zuiden van de A76 aan de
lijn te houden. Er dient rekening te worden
gehouden met het vinden van meer rabide
vossen of ander wild in de eerstkomende
tijd, niet alleen in hetzelfde gebied, maar
mogelijk ook in de daaraan aansluitende
natuurgebieden.

Contacten van met rabies besmet/verdacht
wild met mens en dier zijn hierdoor in de
komende tijd weer mogelijk.

De mate waarin wildrabies in een gebied
voorkomt, bepaalt mede de bedreiging voor
mens en dier, en ook de maatregelen welke
genomen moeten worden. Daarom is het
nodig dat het rabies-onderzoek van gestor-
ven of gedood wild wordt bevorderd met
name uit de gebieden van de betrokken
gemeenten, namelijk Eijsden, Gulpen, Ma-
graten, Vaals, Valkenburg en Wittem. Om
dit goed te laten verlopen volgen onder-
staand enkele aandachtspunten.

— gedood van rabies verdacht wild en in
het veld dood aangetroffen wild met de
nodige voorzichtigheid te benaderen; hierbij
(plastic) handschoenen gebruiken en deze
samen met het kadaver in plastic zak depo-
neren;

— kadavers bij voorkeur bij een tempera-
tuur van 0°-5° C zodanig te bewaren dat
mens noch dier daarmee in aanraking kun-
nen komen;

— kadavers welke in staat van ontbinding
verkeren te overgieten met creoline en ten-
minste één meter diep te begraven;

— het wildkadaver dient bij de betreffende
politiepost te worden ingeleverd. Deze stelt
een rapport op en meldt de inlevering bij de
Rijksdienst voor de Keuring van Vee en
Vlees (RVV) in Weert (tel. 04950-39185);

— bij deze rapportage is het belangrijk te
vermelden of er van contact met personen
en andere dieren (krabben, bijten, wijze van
aanpakken van het dier) sprake is geweest;

— de RVV-kring verzorgt het ophalen en de
verzending van de kadavers naar het Cen-
traal Diergeneeskundig Instituut te Lely-
stad.

— indien er door personen contact is ge-
weest met een met rabies besmet of daarvan
verdacht levend of dood dier, dan dienen
deze personen doorverwezen te worden
naar de huisarts respectievelijk Districtsge-
neeskundige Dienst.

— zijn er contacten van landbouwhuisdie-
ren, honden of katten met een met rabies
besmet of daarvan verdacht dier dan dient
dit onmiddellijk gemeld te worden bij de
Kringdirecteur RVV, tevens Inspecteur-dis-
trictshoofd van de Veterinaire Dienst. Deze
kan dan de maatregelen nemen die door de
Directeur van de Veterinaire Dienst, mede
op basis van de Veewet, nodig geacht wor-
den.

Dierziektenbulletin nr. 8 van de Veterinaire
Dienst over het tijdvak van 16 t/m 30 april
vermeldt het volgende aantal gevallen van aan-
gifteplichtige besmettelijke dierziekten in Neder-
land.

Vllth International Conference on Trichi-
nellosis (ICT VII), Madrid (pag. 344 1986).

2 Ned. Kampioenschappen Kleiduivenschie-
ten voor dierenartsen, georganiseerd door
Boehringer Ingelheim BV Vet. Medica.

2 MSD AGVET Symposium \'Bedeutung und
Bekämpfung der Weideparasiten des Rin-
des\', Timmendorfer Strand.

2—4 Jahresversammlung der Schweizerischen
Vereinigung für Kleintiermedizin, Basel
(pag. 740, 1987).

2—4 6. Arbeitstagung über Pelztier- und Ka-
ninchenproduktion und -krankheiten, Celle.

6 Afd. Zuid-Holland KNMvD. Ledenvergade-
ring, Rest. \'De Ruyt\', Capelle a/d IJssel,
20.30 uur. Spreker: prof. dr. E. H. Kampel-
macher.

7 Ned. Ver. Microbiologie: Poster- en demon-
stratiedag. RIVM Bilthoven, 10.30 uur (pag.
524).

8 Nationaal Symposium: \'Agrarische produk-
tie op nieuw spoor\', Lelystad (pag. 555).

8 Groep Geneeskd v/h Kleine Huisdier
KNMvD. Jaarvergadering. Rest. Hoog-Bra-
bant, Utrecht, aanvang 20.00 uur.

10 Tagung über \'Schaf und Ziegenkrankheiten\'
der Fachgruppe \'Krankheiten der kleinen
Wilderkäuer\' der DVG, Gießen (inl. redac-
tiesecretariaat).

17 Feest t.g.v. voltooiing verhuizing Fac. d.
Diergeneeskunde naar\'De Uithof, (pag. 387
en 521).

17—19 Internat. Kongreß über angewandte Et-
hologie bei landwirtschaftlichen Nutztieren,
Skara.

18—19 BVDA: Paarde-acupunctuur weekend
in St. Genesius Rode (België). Praktijk en
theorie door dr. Marvin Cain (USA). Inl. dr.
Luc Janssens (België), tel. 03-8274950.

23—25 1. Intern. Symposium \'Infektiöse Bron-
chitis des Huhnes, Ravischholzhausen

25—26 Intern. Symposium über Kleintiersto-
matologie und Seminar Kleintierkieferchi-
rurgie, Hamburg.

26—1 juli XI Internat. Kongress über Fortp-
flanzung und künstliche Insemination bei
Haustieren, Dublin.

26—30 I Ith International Congres on Animal
Reproduction and AI, Dublin Ireland, (inl.:
red. secretariaat).

27—I juli VI World Conference on Animal
Production (WAAP Studiedagen), Helsinki
(pag. 164).

1—2 Symposium on canine reproduction,
contraception and artificial insemination,
Dublin, Ireland. (Inl.: redactiesecretariaat).

4—8 Course on \'The applications of epidemio-
logy and economics in animal health sche-
mes\', Reading, UK.

7 Bijeenkomst Werkgroep Kleine Huisdieren
van de Afdelingen Groningen-Drenthe en
Friesland. Plaats: Gezondheidsdienst voor
Dieren Noord-Nederland, Drachten.

18—20 \'Gefiügel-Tagung\', DVG-Fachgruppe,
Deutsche Fachgruppe der WVPA, Wien.

25—29 1st World Congress of W.A.VM.1.
Microbiology, Immunology, and Animal In-
fectious Diseases, Lyon (inl.: redactiesecre-
tariaat).

13—17 9th International Congress World Vet-
erinary Poultry Association (speciale aan-
dacht voor coccidiosis), Brighton, UK.

24—25 \'Kwaliteiten in de dierlijke produktie\',
3e Zodiac Symposium Wageningen (pag.
646).

28—1 sept. 17. Kongress der Europäischen
Ver. Veterinär-Anatomen(EVVA), Regens-
burg.

28—2 sept. 4th Congress of the European As-
soc. for Vet. Pharmacology and Toxicology,
Budapest (pag. 740).

30—2 sept. 3rd Congress of the International
Society of Animal Clinical Biochemistry,
Cambridge.

XI. Internationaler Kongreß für Fruchtbar-
keit und künstliche Insemination Bei Nutz-

Julianalaan 10, Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 II.

A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman,
secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.

Om tot een de facto erkenning van specia-
listen in de diergeneeskundige beroepsuit-
oefening te kunnen komen is een separate
procedure ontwikkeld.
De procedure is vastgelegd in de nota \'de
de facto erkenning van de specialist in de
diergeneeskundige beroepsuitoefening\' ge-
publiceerd in het Tijdschrift voor Dierge-
neeslcunde van 15 februari 1988. Deze pro-
cedure voorziet er in dat per specialisatie
aan een aantal specialisten de titel \'specia-
list op uitnodiging\' wordt verleend door
het Hoofdbestuur van de KNMvD.
Het Hoofdbestuur heeft besloten de titel
\'specialist op uitnodiging\' te verlenen aan
de volgende collegae:

Dr. R. J. Slappendel
Dr. R. Stolp
Prof. dr. A. Rijnberk
Prof. dr. H. W. de Vries

Alle bovengenoemde collegae hebben de
titel aanvaard en zich bereid verklaard de
zware taak op zich te nemen om het gehele
proces van de specialisatie, ieder op zijn ei-
gen terrein, op gang te brengen.
De wijze waarop de de facto erkenning ge-
stalte zal krijgen, is vastgelegd in de nota
\'benoeming van specialisten op uitnodi-
ging\' en het \'raamwerk toetsing en regi-
stratie van de facto erkenning specialisten\',
waarvan u de publicatie elders in dit tijd-
schrift aantreft.

Het Hoofdbestuur wil alle specialisten op
uitnodiging vanaf deze plaats hartelijk feli-
citeren met hun benoeming tot specialist
en hen bij voorbaat bedanken de zware
taak op zich te willen nemen de de facto
erkenning van specialisten tot een goed
einde te brengen.

Het Hoofdbestuur realiseert zich dat met
de erkenning van specialisten de dierge-
neeskunde een nieuwe en belangrijke fase
ingaat en wenst dan ook alle collegae die
als zodanig geregistreerd zullen gaan wor-
den veel succes toe bij hun verdere be-
roepsuitoefening.

Op 16 mei jongstleden werd de volgende
brief naar niet-leden dierenartsen ver-
stuurd:

Als nieuwe voorzitter van de Koninklijke
Nederlandse Maatschappij voor Dierge-
neeskunde heb ik behoefte inij persoonlijk
tot u te richten. Ik doe dit in aansluiting
op mijn nieuwjaarscolumn in ons Tijd-
schrift van 1 januari 1988 en het op I
maart jl. verschenen interview, waarvan ik
fotokopieën hierbij insluit.

De diergeneeskunde en daarmee ook de
KNMvD worden geconfronteerd met een
groot aantal uitdagingen. Om slechts en-
kele te noemen: aanpassing van de oplei-
ding, specialisatie, verzadiging van de ar-
bcidstnarkt, werkgelegenheid voor pas
afgestudeerden, vestigingsbeleid, automati-
sering, alstnedc eenwording van Europa en
de daarmee gepaard gaande harmonisa-
ties. Deze vraagstukken betreffen beslist
niet alléén praktici, maar voor een deel
ook collegae werkend in dienstverband bij
de (semi-) overheid, bij universiteiten, bij
instituten en instellingen en bij het be-
drijfsleven. Om deze uitdagingen optimaal
te kunnen beantwoorden, vindt intensieve
samenwerking plaats met de Faculteit,
overheidsinstanties en andere organisaties
en instellingen, alsmede met vertegenwoor-

digcrs van andere dierenartsen-vereni-
gingen binnen de Europese Gemeenschap.
Deze samenwerking moet kunnen steunen
op solidariteit binnen de eigen beroeps-
vereniging. Positieve resultaten zijn vooral
te verwachten, indien men namens een zo
groot mogelijke achterban kan spreken.
Ofschoon de KNMvD qua ledenaantal
zich in gunstige zin van andere beroeps-
verenigingen onderscheidt, zijn naar mijn
mening te veel dierenartsen geen lid van de
KNMvD. U behoort tot deze groep.

Het is om deze reden dat ik mij tot u richt
met het collegiale verzoek lidmaatschap
van de KNMvD te willen overwegen. Wij
zouden u zeer gaarne ter versterking van
de solidariteit in onze gelederen willen be-
groeten. Mochten financiële redenen een
rol spelen om geen lid te worden, bijvoor-
beeld omdat de contributie een onevenre-
dig deel van het inkomen zou vormen, dan
willen wij u wijzen op de mogelijkheid om
contributievermindering aan te vragen.
Wij zijn namelijk van mening dat finan-
ciële redenen geen belemmering mogen
vormen om lid te kunnen worden van de
KNMvD.

Ik hoop ten zeerste, dat u over de inhoud
van deze briefen de ingesloten publikaties
zult willen nadenken en dat wij spoedig
van u zullen mogen horen.

Met vriendelijke groet,
KON1NKL1.IKE NEDERLANDSE
MAArSCHAPI\'lJ VOOR DIERGENEESKUNDE
(w.g.) Prof. dr. E. H. Kampelmacher,
voorzitter\'

Ten behoeve van de Faculteit Diergenees-
kunde en de KNMvD vindt op dit moment
een arbeidsmarktonderzoek plaats door
het Instituut voor Toegepaste Sociale We-
tenschappen (ITS) te Nijmegen. Het eind-
rapport hiervan wordt eind juni tegemoet
gezien.

Tevens worden op dit moment de dieren-
artsen die zijn afgestudeerd in de jaren
1975, 1980 en 1985 geënquêteerd om een
indruk te krijgen van de wijze waarop zij
aan de slag zijn gekomen en de problemen
die ze daarbij hebben ondervonden. Deze
enquête wordt uitgevoerd door de

Het arbeidsmarktonderzoek en de enquête
staan geheel los van elkaar. Waar beide te-
gelijkertijd worden uitgevoerd heeft dit
hier en daar tot enige verwarring aanlei-
ding gegeven. Het Hoofdbestuur heeft dan
ook gemeend er goed aan te doen de feite-
lijke situatie nog eens kort weer te geven.

Regelmatig komt de vraag naar voren op
welke wijze de kwalificatie dierenarts het
beste kan worden aangegeven op naam-
kaartjes en dergelijke voor internationaal
gebruik.

In het laatste bestuurlijk overleg met de
Faculteit Diergeneeskunde is deze vraag
opnieuw aan de orde gesteld. De gezamen-
lijke aanbeveling van het bestuur van de
Faculteit en het Hoofdbestuur van de
KNMvD is om ten behoeve van het inter-
nationale gebruik de Amerikaanse aandui-
dingen te hanteren.

Dit betekent dat achter de naam de letters
DVM kunnen worden gebruikt om de
kwalificatie dierenarts aan te geven en dat
deze gevolgd kunnen worden door de let-
ters PhD als de betrokkene tevens is ge-
promoveerd.

Gaarne willen wij namens de Groep Prak-
tici Grote Huisdieren melding maken in
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde dat
tijdens het BVA-congres in Engeland,
27-30 september 1988 in de Universiteit
van Lancaster, getracht zal worden een
Associatie van Europese Dierenartsen te
vormen, die zich bezig houden met de vis-
produktie.

Er wordt door de president van de FVE
(Federation of Veterinarians of the EEG)
een oproep gedaan aan geïnteresseerden
dit congres te bezoeken om de oprichting
te doen slagen.

In de afgelopen drie jaar is reeds een aan-
tal specialismen erkend. Dit zijn de oog-
heelkunde, de interne geneeskunde en de
dermatologie, alle der gezelschapsdieren
en verder de veterinaire pathologie en de
veterinaire radiologie.
Voor deze specialismen zijn nu Specialisa-
tie Commissies ingesteld. Tevens zijn alge-
mene eisen vastgesteld voor de opleiding,
de opleidingsinstituten en de opleiders.
Zodra voor een specialisme opleiding, op-
leidingsinstituten en opleiders erkend zijn,
hieraan wordt gewerkt, kunnen diegenen
die de formele opleiding hebben gevolgd
door de betreffende Specialisatie Commis-
sie ter registratie als specialist worden
voorgedragen bij de Registratie Commis-
sie.

Voor diegenen die geen formeel erkende
opleiding hebben gevolgd, maar zich het
specialisme in de praktijk of anderszins
hebben eigen gemaakt, is gekozen voor
een afwijkende procedure. Deze procedure
is vastgelegd in de nota \'en de facto erken-
ning van de specialist in de diergeneeskun-
dige beroepsuitoefening\' gepubliceerd in
het Tijdschrift voor Diergeneesiiunde v2lt\\ 15
februari 1988.

Deze nota is verder uitgewerkt in de \'be-
noeming van specialisten op uitnodiging\'
en het \'raamwerk toetsing en registratie
van de facto erkenning specialisten\', gepu-
bliceerd elders in dit tijdschrift.
Voor wat betreft de namen van de collegae
die door het Hoofdbestuur de titel \'specia-
list op uitnodiging\' is verleend, willen wij
verwijzen naar de mededeling op pag. 654
van het Hoofdbestuur in ditzelfde tijd-
schrift.

De eerste taak van deze specialisten op uit-
nodiging zal zijn het \'raamwerk toetsing
en registratie van de facto erkenning spe-
cialisten\' voor hun eigen specialisme nader
uit te werken. Het verzoek hiertoe is recent
uitgegaan en zodra één en ander nader is
uitgewerkt zal dit eveneens in het Tijd-
schrift voor Diergeneeskunde bekend wor-
den gemaakt. Vanaf dat moment bestaat
voor alle collegae die menen voor registra-
tie als specialist voor dat betreffende spe-
cialisme in aanmerking te komen de moge-
lijkheid zich bij de betrokken specialisten
op uitnodiging te melden onder overleg-
ging van de gevraagde informatie.
De periode waarin men zich voor een be-
paald specialisme kan melden bedraagt
twee jaar.

Deze periode gaat in op de datum dat bo-
vengenoemde bekendmaking is gepubli-
ceerd in het Tijdschrift voor Diergenees-
kunde.

Voor de reeds erkende specialismen is deze
publicatie op korte termijn te verwachten.

Het register zal worden bijgehouden op
naam en op specialisatie. In het register
zullen verder adres, geboortedatum, da-
tum dierenartsexamen, datum promotie en
inschrijfdatum in het register worden ge-
noteerd.

Door de RC zijn algemene eisen ten aan-
zien van de opleiding, opleiders en oplei-
dingsinrichtingen opgesteld. Deze zijn
door de RvS vastgesteld op 2 februari 1988
en bekrachtigd door zowel het hoofdbe-
stuur van de Faculteit Diergeneeskunde
als het Hoofdbe,stuur van de KNMvD op
10 februari 1988.

Door de RC is een bijeenkomst belegd van
laboratorium-dierenartsen op 19 april j.1.
\'s avonds te Bunnik.

Doel van deze avond was een antwoord te
krijgen op de vraag: \'Willen, moeten en
kunnen we specialiseren op het terrein van
het laboratorium?\'

Om een antwoord op deze vraag te kun-
nen krijgen, was een tachtigtal laborato-
rium-dierenartsen uitgenodigd. Indien men
verhinderd was, werd men verzocht schrif-
telijk op de bovengenoemde vraagstelling
te reageren.

25 Collega\'s hebben op dit verzoek gerea-
geerd. De uitkomst van de schriftelijke
reacties was 18 x positief, 4 x negatief, 3 x
geen mening.

In de positieve reacties werden de vol-
gende vakgebieden genoemd, waarin spe-
cialisatie mogelijk/wenselijk is: microbio-
logie, bacteriologie, virologie,
immunologie, parasitologie en protozoölo-
gie.

Daarnaast, zij het in mindere mate, wer-
den genoemd: proefdierkunde, epidemio-
logie en de klinische chemie. Ook combi-
naties van twee of meer vakgebieden
werden genoemd. Op de bijeenkomst zelf
waren 34 mensen aanwezig.
De voorgelegde vraagstelling leidde onder
andere tot de volgende reacties:

— In tegenstelling tot anderen met een la-
boratorium-opleiding, hebben dierenartsen
met een laboratorium-opleiding tevens kli-
nisch inzicht. Dit is uiterst waardevol.

— Er is behoefte aan mensen die met een
gecombineerde kennis van de bacteriolo-
gie, virologie en immunologie, eventueel
aangevuld met de parasitologie naar de
praktijksituatie kunnen kijken.

— Wil de dierenarts op het terrein van de
microbiologie de competitie met anderen
aangaan, dan moet hij met een \'kwaliteits-
label\' naar buiten kunnen komen.

— De dierenarts moet in staat zijn vanuit
het laboratorium naar infectieziekten te
kijken. Infectieziekten moeten dan ook
centraal staan in de opleiding.

De wenselijkheid te komen tot specialisatie
op het terrein van de laboratorium-dieren-
artsen werd door alle aanwezigen onder-
steund.

Hierbij werd er de voorkeur aan gegeven
te komen tot één profiel voor de laborato-
rium-dierenarts waarbinnen individueel
accenten moeten kunnen worden gelegd.
Op grond van bovenstaande discussie
heeft de RC de RvS verzocht een voorlo-
pige specialisatiecommissie laboratorium-
dierenartsen in te mogen stellen. De RvS
heeft hiermee volgaarne ingestemd.
De voorlopige specialisatiecommissie labo-
ratorium-dierenartsen zal als opdracht
meekrijgen het profiel van de laborato-
rium-dierenartsen te ontwikkelen, waarbij
tevens moet worden aangegeven welke ac-
centen voorlopig binnen dit profiel gelegd
zouden moeten worden.

Benoeming van specialisten op uitnodiging en raamwerk
toetsing en registratie van de facto erkenning specialisten

Deze personen worden door het Hoofdbe-
stuur van de KNMvD uitgenodigd deze ti-
tel met de daaraan verbonden rechten en
plichten te aanvaarden.
Het Hoofdbestuur overweegt bij de keuze
dat de uit te nodigen personen

vakgebied werkzaam zijn.
Als er geen personen zijn die aan één of
beide kwalificaties voldoen is het Hoofd-
bestuur vrij in de keuze.

Als de facto erkende specialist worden in-
geschreven dierenartsen die ten overstaan
van het Hoofdbestuur van de KNMvD of
door haar gemachtige specialisten op uit-
nodiging genoegzaam hebben aangetoond
over zodanige theoretische kennis en prak-
tische vaardigheid te beschikken, alsmede
gezien de tijdsbesteding zodanig werkzaam
te zijn in het betrokken vakgebied, dat zij
in één of meer van de erkende speciali-
smen ook daadwerkelijk als specialist kun-
nen functioneren.

tende een curriculum vitae, een globale
beschrijving van de wijze waarop zij hun
expertise hebben verworven en een globale
beschrijving van hun functioneren in het
betreffende specialisme op het moment
van aanvrage tot registratie.

De theoretische kennis moet globaal over-
eenkomen met datgene, dat door middel
van zelfstudie toegankelijk is in gangbare
handboeken, tijdschriften etc.

Aan applicanten worden verzocht 5 essay-
vragen op te stellen en in te leveren, die
betrekking hebben op de onder B.1.1.
omschreven stof, onder voorwaarde dat
deze vragen niet aan derden worden ver-
strekt.

De specialisten op uitnodiging kunnen
deze vragen als zodanig gebruiken dan wel
redigeren.

Tevens stellen applicanten twee essay-vra-
gen op waarop zij zelf een antwoord geven
dat naar hun inzicht tot een bevredigende
beoordeling leidt; dit antwoord wordt
mede betrokken in de beoordeling van ap-
plicanten. Aan iedere applicant worden
tien vragen voorgelegd onder vermijding
van de door hem opgestelde vragen.

Iedere kandidaat die 55 of meer procent
van de vragen goed heeft beantwoord
heeft dit onderdeel met een voldoende af-
gelegd.

De applicant vermeldt op een lijst welke
werkzaamheden binnen het betreffende
vakgebied zijn verricht. Voor de klinische
vakken betreft dit patiëntenbehandeling
en/of wetenschappelijk onderzoek; voor
de niet-klinische vakken betreft dit de
praktische toepassing en/of wetenschappe-
lijk onderzoek.

De praktische en/of vaktechnische vaar-
digheden dienen ten overstaan van de spe-
cialisten op uitnodiging op een controleer-
bare wijze (casussen, praktische
demonstraties, verslagen en/of andere
door specialisten op uitnodiging aanvaard-
baar geachte mogelijkheden) te worden

aangetoond. De bij de werkzaamheden ge-
bruikte technieken en hulpmiddelen die-
nen in overeenstemming te zijn met eisen
die door de specialisten op uitnodiging re-
delijkerwijze kunnen worden gesteld aan
de applicanten, rekening houdend met de
stand van de kennis en technieken op het
moment van aanvraag tot erkenning van
de applicanten.

Er zal in het bijzonder aandacht worden
gegeven aan de tijd besteed aan het uitoe-
fenen van het specialisme, de gevolgde
procedures en hun herhaalbaarheid en
controleerbaarheid. De verslaglegging van
de werkzaamheden zal aandacht krijgen.
Voor zover internationale eisen inzake de
verslaglegging worden gesteld, zal met de
stringentie van de toepassing daarvan re-
kening worden gehouden.
De applicant zal éénmaal op de werkplek
door een (of meer) specialist(en) op uitno-
diging worden gevisiteerd, waarbij de on-
der bovengenoemde punten zullen worden
geëvalueerd. Eventueel kan een dergelijke
visitatie herhaald worden.

I. Van hun bevindingen zullen de speciali-
sten op uitnodiging verslag geven aan de
Registratie Commissie (RC). Bij een vol-
doende resultaat wordt de aanvraag na
goedkeuring door de RC vervolgens ter
goedkeuring aangeboden aan de Raad
voor Specialisatie (RvS) (conform artikel
46 van het reglement worden besluiten van
de RC genomen met tenminste 2/3 meer-
derheid van stemmen; artikel 47 lid 1). Na
fiattering door de RvS gaat de RC over tot
inschrijving van de aanvrager in het regis-
ter voor het specialisme dan wel de specia-
lismen waarvoor een aanvraag is inge-
diend.

II. Bij een onvoldoende resultaat van be-
oordeling door de specialisten op uitnodi-
ging bestaat, binnen een door de RC, met
goedkeuring van de RvS, goedgekeurde
termijn eenmalig gelegenheid tot het doen
van een nieuwe aanvraag. De nieuwe be-
oordeling door de specialisten op uitnodi-
ging kan betrekking hebben op het gehele
specialisme dan wel zich beperken tot be-

paalde onderdelen hiervan; zulks ter be-
oordeling van de specialisten op uitnodi-
ging.

III. Bij een afwijzende beslissing van de
RC c.q. van de RvS kan de aanvrager bin-
nen drie maanden na de officiële verzend-
datum van deze beslissing in beroep gaan
bij de Commissie van Beroep.

N.B.: Er wordt van uitgegaan dat als regel
bovenstaande procedure voor de toetsing
van de facto te erkennen specialisten wordt
gevolgd, tenzij zeer dringende redenen zich
hiertegen verzetten. Wordt van boven-
staande procedure afgeweken, dan zal de
specialist op uitnodiging dit in zijn repor-
tage aan de Registratie Commissie schrif-
telijk gemotiveerd dienen te vermelden.

In september 1987 is de Stichting Dienst-
verlening Dierenartsen door de Konink-
lijke Nederlandse Maatschappij voor Dier-
geneeskunde opgericht. Doel van deze
Stichting is de materiële dienstverlening
ten behoeve van de leden uit te breiden en
te verstevigen. Op een mededeling hiervan
is door de VVAA gereageerd door middel
van een schrijven aan de leden van de
VVAA.

De KNMvD en VVAA hebben hier over-
leg over gevoerd en besloten deze kwestie
verder te laten rusten. Zij hebben geza-
menlijk de intentie uitgesproken om de ko-
mende periode intensief overleg te voeren
om na te gaan op welke gebieden een con-
structieve vorm van samenwerking kan
worden gerealiseerd.
Aangezien leden KNMvD veelal ook
VVAA leden zijn ligt een dergelijke ge-
meenschappelijke opstelling voor de hand.
Wij houden u van de verdere ontwikkelin-
gen op de hoogte!

Voor nog eventuele vragen kunt u zich
wenden tot Koninklijke Nederlandse
Maatschappij voor Diergeneeskunde ofwel
de VVAA.

Aan mensen die denken en voelen zoals ik.
Onlangs is mijn nieuwe elpee verschenen:
\'Koepel van vuur\', voor Amnesty Internatio-
nal.

Dat gevoei. Het is er gewoon.
Niet te beredeneren.
Ook bij u, die in aanschrijf
\'Koepe! van vuur\' voor Amnesty.
Rabobank Roermond
nr. 17.41.24.600.

Het wordt zo langzamerhand eens tijd een
tipje van de sluier op te lichten. U weet nu
dat er een Jaarcongres is (dat is elk jaar
zo) op 30 september en 1 oktober en het
wordt voorafgegaan door een onvoorstel-
baar schoon sportgebeuren. We hebben u
er al uitgebreid over ingelicht, maar de in-
houd van het Congres, hoe zit het daar-
mee?

Uw Congrescommissie heeft daar een paar
bijzondere ideeën over. Zo bijzonder, dat
we het hele wetenschappelijke programma
hebben geschrapt. Kijk, zo vonden wij, een
wetenschappelijk thema gaat over dingen
die je al weet en da\'n blijft het allemaal wat
oppervlakkig, of het gaat over dingen die
je niet weet. In het laatste geval komt het
vaak voor dat het-je niet echt mateloos in-
teresseert of dat het te moeilijk wordt je
aandacht vast te houden. Zo\'n themamid-
dag wordt dan wel een lange zit, boven-
dien bereikt ons via het PAO al zoveel in-
formatie dat je je afvraagt of dat op een
Jaarcongres dan ook nog eens moet. Wat
dat betreft, ligt het nu allemaal wat anders
dan vroeger: in plaats van een wetenschap-
pelijk programma een boeiende voor-
dracht over een pakkend onderwerp met
veterinaire raakvlakken en dat hebben wij
voor u gevonden! Nog even geheim, maar
zeer binnenkort zal degene die de voor-
dracht zal houden in ons Tijdschrift een
voorproefje geven.

Vrijdagmiddag is er voor niet-dierenartsen
een aantal aantrekkelijke excursies — ook
daarover later meer — terwijl wij onze
Jaarvergadering houden. Niks nieuws dus,
maar dezelfde indeling als vorig jaar in

Nijmegen, die ons uitstekend is bevallen, \'s
Avonds is er een diner en een feest, een
traditioneel gebeuren met ongebruikelijke
verrassingen op een unieke locatie: aan het
Paterswoldse meer in de uitspanning \'De
Twee Provinciën\'. Treffender kunnen wij u
als Afdeling Groningen/Drenthe niet ont-
vangen: exact op de scheidslijn. Wij hopen
werkelijk dat u ons zult weten te vinden.

vroeger was dat anders niet zo gemakke-
lijk, te water ging dat nog wel maar over
land liep de enige riante weg over de
Hondsrug naar Coevorden. Dit was de
Heereweg, niet omdat er heren op liepen,
maar omdat het een heirweg was: een weg
waarlangs een leger zich kon verplaatsen.
Op diverse plaatsen op de Hondsrug vind
je de naam nog terug, zoals bijvoorbeeld
de Hoge Heereweg te Midlaren. Uzelf kent
allemaal de Heerestraat van het Monopo-
lyspel.

Een andere heirweg was die naar het Oos-
ten van het Hoogezand naar Westfalen. De
weg liep in het huidige grensgebied over
een nauwe doorgang door het Veen. Een
smalle zandhoogte bevond zich op de plek
waar nu \'hour Tange\' ligt. Op deze \'tang\'
konden net twee karren elkaar passeren.
Willem van Oranje besloot in 1590 hier
een schans aan te leggen om de toegangs-
weg voor de Spanjaarden te kunnen be-
heersen. Bij Coevorden lag toen al een
complete vesting. De eerste geregelde
dienst over land was de postwagen van
Groningen naar Hasselt die in 1665 ging
rijden op woensdag en zaterdag. Via de
trekschuit ging het dan verder naar Kam-
pen vanwaar de postkoetsen via Amers-
foort naar Amsterdam gingen; het duurde
40 uur. Pas vanaf 1820 toen het wegennet
drastisch werd uitgebreid, ging de reis
sneller. Een route die in trek was liep per
diligence naar Lemmer en vandaar per
boot naar Amsterdam. Deze weg was tot
na de tweede wereldoorlog druk in ge-
bruik. Vanaf 1879 kon men met de trein
naar Amsterdam, pas met de instelling van
een \'expresse-trein eerste en tweede klas\' in
1882 werd de reistijd van 12 uur ingekort
tot 572 uur. En nu zoeft u in uw automo-
biel in een comfortabele 1 uur en 40 minu-
ten van Amsterdam naar Groningen met
een snelheid van niet meer dan 120 kilo-
meter per uur. Het zal gewoon te zot zijn
om dit Congres niet bij te wonen.

Gezien het succes van vorig jaar heeft het
Hoofdbestuur besloten de sportdag te her-
halen. Deze wordt wederom georganiseerd
op de dag voorafgaand aan het Jaarcon-
gres en wel op 29 september te Groningen.

De sporten waarin kan worden uitgeko-
men zijn: voetbal, hockey, tennis en
bridge. Het surfen is komen te vervallen.
Elke afdeling heeft weer de mogelijkheid
één of meer voetbal- en/of hockeyteams in
te zetten.

Er wordt op gerekend dat ook de sponsors
met een voetbal- en hockeyteam zullen
deelnemen. Dit zelfde geldt voor de stu-
denten.

De opgave voor het tennis is individueel
en bij het bridge per paar. Bij tennis wordt
alleen gespeeld in dubbels.
Voor de organisatie van de sportdag is een
sportcommissie in het leven geroepen,
waarin de volgende collega\'s zitting heb-
ben: L. van der Zee (voorzitter), C. Wil-
lenborg, P. van der Werf, J. S. van der
Kamp, M. Bosman.

R. Back, Hockey
J. Hagendijk, Voetbal
W. F. Koopmans, Bridge
J. Reinders, Tennis

De voetballers en hockeyers kunnen zich
te zijner tijd evenals vorig jaar rechtstreeks
bij respectievelijk J. Hagendijk dan wel R.
Back opgeven. Met betrekking tot het ten-
nis en bridge zal medio juli wederom een
inschrijfformulier aan alle leden worden
toegestuurd, tegelijkertijd met het aanmel-
dingsformulier voor het jaarcongres.

De sportdag wordt ook dit jaar door een
aantal bedrijven gesponsord, te weten:
AUV, Intervet, Leo, SmithKline, Bayer,
Beecham, Boehringer Ingelheim, Upjohn
en Vetam.

In tegenstelling tot vorig jaar, het jubi-
leumjaar van de maatschappij, wordt dit
jaar van de deelnemers aan de sportdag
een eigen bijdrage verwacht van ƒ25,-. Dit
geldt niet voor de twee deelnemende stu-
denten-teams. De leden hiervan nemen
deel op uitnodiging van het Hoofdbestuur.
Wij rekenen erop dat zoveel mogelijk le-
den aan de sportdag zullen deelnemen.
U wordt verzocht nu reeds de datum van
29 september vast te leggen.

In een aantal komende afleveringen van
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde zal
opnieuw aandacht voor de sportdag wor-
den gevraagd.

De Werkgroep Veterinaire Aquacultuur
organiseert op vrijdag 17 juni 1988 van
9.30 tot 12.30 in zaal A van gebouw Zo-
diac, Marijkeweg 40 te Wageningen een
bijeenkomst met als onderwerp Anguilli-
coia crassa (zwemblaasworm bij paling).
Nadere informatie: drs. A. M. J. van den
Dop, telefoon 04902-44130/12475.

In een eerdere aankondiging (Tijdschr
Diergeneeskd 1987; 112: 1140) is er reeds
melding van gemaakt dat het 24e Wereld
Congres van de World Veterinary Associ-
ation (WVA) gehouden zal worden in Bra-
zilië in 1991.

Vanuit Brazilië is thans bericht ontvangen
dat het congres gehouden zal worden in
het Congrescentrum in Rio de Janeiro van
19 tot 24 augustus 1991. President van het
organiserend comité is dr. Noelio Costa.

Voor het hdmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergenees-
kunde hebben zich aangemeld de volgende collegae:

Antonissen, A. J. M..; 1986; 4881 GS Zundert, Lavendelhof 14.
Loop, A. C. H. M. van der; 1988; 5248 JS Rosmalen, Graafse Baan 45.
Raemakers, S. G.; 1988; 3583 SX Utrecht, A. Neuhuijsstraat 34.

Op maandag 25 april 1988 overleed drs. S. R Koopman te Nijmegen.
Koninklijke Onderscheiding:

Dr. J. J. Aukema te Arnhem; benoemd tot ORicier in de Orde van Oranje-Nassau.
Drs. J. Kruize te Alten, benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Prof. dr. E. J. Ruitenberg te Bosch en Duin; benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse
Leeuw.

205 *Asselbergs. Mevr. M. J.: 1975; 3732 DV De
Bilt, Schoolstraat 15; tel. 030-760241; wnd.
d.

206 *Rarentsz-Steinman, Mevr. M. A.: 1980;
6581 NJ Maden, Dennenhof 24; tel. 080-
580274; d.

209 Bergefurt. J. P. F.; 1979; 7391 SP Twello,
Donizettiplaats 50; tel. 05712-74569
(privé), 71135 (prakt.); p., geass. met H. J.
Buunk, 1. van Es en M. M. Lengkeek.

214 Bolhof. Mevr. M. E.: 1986; 3851 PL Ermelo,
Horsterweg 66; tel. 0.3417-58051 (privé),
53325 (prakt.); p., geass. met B. J. Carrière.

218 Buunk. H. ./.: 1971; 7391 HK fwello. Burg.
V. d. Feltzweg 16; tel. 05712-72082 (privé),
71135 (prakt); p., geass. met J. P. E. Ber-
gefurt, 1. van Es en M. M. Lengkeek.

220 Damen. C. P R. M.: 1978; 5482 PJ Schijn-
del, Akkermunthof 9; tel. 04116-73951
(bur.); d. G.v.D. prov. N-Brabant.

229 Es. I. van: 1961; 8196 KA Welsum, IJssel-
dijk 23; tel. 05717-1964 (privé), 05712-
71135 (prakt.); p., geass. met J. P. F.
Bergefurt, H. J. Buunk en M. M. Lengkeek.

230 Feensira. Mevr. C. /.; 1981; 7511 MC En-
schede, Benninkburg 79; tel. 053-315076
(privé), 305805 (prakt.); p., ass. bij R C. R.
Baars, J. Stevense en H. W. Wessels.

328 Gelens. H. C. J.: 1985; V8X 2R3 Victoria,
British Columbia (Canada), c/o 760 Rode-
(afwezig) 50 jaar 4 juni 1988
(afwezig) 35 jaar 5 juni 1988
(afwezig) 30 jaar 7 juni 1988
(afwezig) 35 jaar 10 juni 1988
(aanwezig) 35 jaar 13 juni 1988

riek Street; tel. 09-1-604-386-2495; p., ass.
bij Central Victoria Vet. Hospital.

244 Hoebink. R. J. H: 1987; 3902 WG Veenen-
daal, Zuiderkruis 211; tel. 08385-25375
(privé), 19167 (prakt.); p., ass. bij M. Duif-
huizen, H. Verkerk en W. Th. G. Vullings.

259 Kraai. J. A. Z.: 1987; 7261 NK Ruurio,
Borculoseweg 65a; tel. 05735-3136 (privé),
1200 (prakt.); p., ass. bij A. J. G. Lauten-
schutz en A. Snijders.

260 "Kramer.^. C. W.: 1984; 3062 ZN Rotter-
dam, Laan van Ypenhof 146; tel. 010-
4528599; wnd. d.

261 Kuijpers, Mevr. M. M. F; 1987; 8076 RB
Vierhouten, Elspeterbosweg 137a; tel.
05771-565; wnd. d.

263 Langeraad, L. A. van: 1959; 3381 KE Gies-
senburg, Doetseweg 77; tel. 01845-1371;
r.d.

265 Lengkeek, M. M.: 1969; 7391 TK Twello, De
Hoeven 2; tel. 05712-71214 (privé), 71135
(prakt.); p., geass. met J. P. F. Bergefurt, H.
J. Buunk en J. van Es.

265 Lieshoul. J. A. H. van: 1965; 5087 BR
Diessen, Willibrordusstraat 29; tel. 04254-
1445 (privé), 04905-2444 (bur.j; d. K.L
Zuid-Nederland.

268 Martin. P: 1974; 3844 GA Harderwijk,
Stationslaan 29; tel. 034I0-I64I7; d. bij
Hill\'s Benelux.

273 Mouws. J. L. L: Gent-1987; 4635 BG Huij-
bergen, Oeverkruid 8; tel. 01644-2585; d.

273 Mulder, J. M.: 1978; 8121 BX Olst, Jan
Hooglandstraat 2; tel. 05708-2081 (privé),
1220 (prakt.); p., geass. met T. E. Hoekstra,
J. W. Kloosterboer en E. J. Wijers.

273 Mutsaers, C. W. A. A. M.: 1986; 3583 JK
Utrecht, Stadhouderslaan 44; tel. 030-
516126 (privé), 531323 (bur.); wet. medew.
R.U. (F.d.D., vkgr. Heelkunde).

275 Nijsen, H. J.: 1955; 5855 GA Well (L),
Knikkerdorpweg 8; tel. 04783-2600; r.d.

290 Schaik, J. G. H. van: 1987; 3524 RK
Utrecht, Normandie 12; tel. 030-890287
(privé), 08850-94321 (bur.); vet. adv.
A.U.V. Coöp. Ned. Vet. Farm. Grooth.

332 Sneepers.\'R. M.: 1983; 4200 Sauda (Noor-
wegen), Solbrekk 16; tel. 09^747-82137; p.

307 Vereammen, T. J. M.; 1987; 5554 RH Val-
kenswaard, \'Min. Aalbersestraat 40; tel.
04902-12301 (privé), 04906-1682 (prakt.);
p., ass. bij H. M. J. Spoorenberg en J. F.
M. Spoorenberg.

309 *Vettorato. E.: 1985; 3901 LA Veenendaal,
Poortjesgoed 11; tel. 08385-28554; wnd. d.

312 Vos, R L. A. M.: 1986; 3572 KS Utrecht, A.
Numankade 45; tel. 030-713472 (privé),
531213 (bur.); wet. medew. R.U. (F.d.D.,
vkgr. Bedrijfsdiergeneesk. en Voortplan-
ting).

322 Zandstra, E K.: 1949; 8624 TB Uitwelhn-
gerga, Binnebaen 2; tel. 05153-651; r.d.

Praktische röntgenologie (ƒ290,—)
3 juni 1988 Paard/Emmeloord (88/39)
10 juni 1988 Gez.dieren/Wageningen (88/53)
23 sept. 1988 Paard/Emmeloord (88/54)
7 okt. 1988 Gez. dieren/Wageningen(88/55)

Herhaling embryotransplantatie rund (f 3.500,—)
30 mei t/m 3 juni 1988 (88/19)
6 t/m 10 juni 1988 (88/20)
5 t/m 9 september 1988 (88/21)
12 t/m 16 september 1988 (88/22)

Digestie-apparaat varken (f115,—)
Bij voldoende belangstelling zal de cursus in de-
cember worden herhaald.

Volledig wateroplosbaar, géén verstopte leidingen,
maar ook mengbaar onder het voer.

Bestrijdt afdoende elk COCCIDIOSE probleem.
Werkt snel, veilig en betrouwbaar.
Goed opneembaar.

Alléén Esba bevat $ulfa<hloorpyrazin Natrium Monohydraat.
Zeer korte wachttermijn.

Adressen en telefoonnummers van de Directie en Consulentschappen Natuur. Milieu en

Overgenomen uit The Veterinary Quarterly 1986; 8: 302-6, 329-33
Otorhinolaryngology

Conception rates in insemination with deep frozen semen containing various numbers of
spermatozoa to each dose in Meuse-Khine-IJssel cattle; W. J. Smidt and C. Zuidberg

Papers partly reproduced from The Veterinary Quarterly\' 1986; 8: 302-6, 329-33 . . . 681, 686

\' Publislicd for itie Koyal Neltierlaiids Veterinary Associalion by Martinus Nijtioff Publishers (Dordrectit - Boston - Lancaster).
Advertenties kunnen /onder opgaaf van redenen door de Kedaktie worden geweigerd of ingetrokken.

Niets uil dit lijdsetirift mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk. micro-film of op welke andere wijze ook. zonder
schriftelijke toestemming van de ticdaklie.

(Papers appearing in l/iis journal are lisled in Currenl Conrenis / Agricultural Biology and Environmental Seienec. Medline / Index Medicus.
Index Veterinarius / Veterinary Hullettn. Veterinärmedizin. I.undwirtschaftliches Zentralblatt. Bibliography of Agriculture. Biological Abstracts.
Cambridge Scientißc Abstracts. Current Awareness in Biological Sciences)

REDACT IE ADVIES RAAD
I In deze raad zijn vertegenwoordigd alle Al\'delingen cn
\' Groepen van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij
voor Diergeneeskunde,

Voor niet-dierenartsen bedraagt de abonnementsprijs
ƒ245.— per jaar voor het binnenland en ƒ285,— per jaar
voor hel buitenland. De abonnementsprijs voor dieren-
artsen niet-leden van de Koninklijke Nederlandse Maat-
schappij voor Diergeneeskunde wordl vastgesteld door hel
Hoofdbestuur. (Een abonnement op The Velcrinary Quar-
terly bedraagt ƒ 114,— per jaar. exclusief verzendkosten
(ƒ26.—) en 6% BTW).

BANK Algemene Bank Nederland N.V., Postbus 30,
3500 AA Utrecht. Nr. 55 50 48 861 cn Crediet en Effeeten-
bank N V,, Postbus 85100. .3508 AC Utrecht. Nr. 69 93 61
443.

Aanwijzinsen voor inzenders van kopij voor
hel Tijdschrift voor DieraeneeskunJe cn
The Veterinary Quarleriy

De Redactie volgt in het algemeen de z,g, regels van
Vancouver:-Uiiilorm requirements for manuscripts sub-
mitted to biomedical journals\', (Deze uitvoerige voor-
schrilien zijn m vertaling bij de Redactie op aanvraag
verkrijgbaar).

Door het inzenden van kopij verklaart de auteur, dat hij
het recht van publieatle aan dit tijdsehril\'t overdraagt; de
auteur verklaart levens Impliciet dat het manuscript niel
tezeHdertijd aan een ander tijdschrift is aangeboden en
dal hij/zij ermee accoord gaat. dat de Redactie zijn/haar
kopij aan haar adviseurs voorlegt.
Alle kopij dient gaal getypt in triplo te worden ingediend.
De kopij dient voorzien tc zijn van een duidelijke.samen-
vattlng in hel Nederlandsen het Engels (de Redaelie kan
indien nodig bemiddeling verlenen vooreen Engcl.sc ver-
taling) die niet fanger dan S\'X van hel artikel mag zijn lol
een maximum van 1,50 woorden,

Llleratuurverwijzingen in de tekst dienen te geschieden
d,m.v. een cijleraandulding.diestrikl moet corresponde-
ren met de llieratuur-opgaveaan het eind van het artikel.
(De Redactie geel\'l de voorl<eur aan cen all\'abetlsche
volgorde van de literaluurlljsl.)

De volgende gegevens dienen te worden vermeld: 1)
naam en voorleiters van de aulcur(s); 2) titel van de
publicalle; 3) naam van het tijdschrift, hel jaar van ull-
gil\'ie, jaargang, begin- en eindpagina. Bij boeken dienen
ook plaats en naam van de uitgever te worden vermeld.
Als voorbeeld raadplege men cen willekeurige aflevering
van dil iljdsehrilt.

Voor een goede weergave dienen grafieken, diagrammen
en tabellen reproduceerbaar, d.w.z. duidelijk getekend
resp. getypt en gaaf\' te worden Ingediend (in bepaalde
gevallen kan door de Redaelie bemiddeling worden ver-
leend). zodat hiervan langs fotografische weg reproduc-
ties kunnen worden gemaakt (of\'f\'sct-proecde); voorts
dienen toto\'s op glanzend wit papier, röntgenl\'oto\'s op
film of\'op papier te w\'orden ingediend.
Tabellen en figuren dienen op afzonderlijke bijlagen tc
worden ingediend, compleet mei opschriften en voetno-
ten. Bij letters en tekens In tabellen en figuren rekening
houden met verkleining (kolombreedte of zetspiegel-
breedte).

Benoem nauwkeurig alle gebruikte geneesmiddelen cn
chemlealien; geneesmiddelen bij de algemene — gene-
rieke — naam, (Als de merknaam vermeld moet worden,
dan gebeurt dal door deze éénmaal te noemen; bijv.
onder \'Materiaal en metlioden\' in de vorm van een voet-
noot),

In hei lingels gestelde artikelen bestemd voor Tlw Vel-
erinarv Quarterly gelieve men door een deskundige op
taal en stijl le laten nagaan. De Redactie behoudt zich hel
reehl voor een in hel Engels ingediend artikel, in overleg
met dc auteur, alsnog dooreen onafhankelijke door haar
aan le wijzen deskundige op zijn Engel.se mérites (gram-
matica. woordkeus, ete.)le laten beoordelen e.q, te laten
corrigeren.

De Redactie aanvaard! geen aansprakelijkheid voor
schade welke — direct ot Indirect — hel gevolg mocht
zijn van gebleken onjuislheden in de inhoud van de In dit
lijdschrlli opgenomen arlikelen waarbij de auleur is ver-
meld ol\'in de inhoud van de in dil tljdschrilt geplaaisle
advertenlies.

Advertenties kunnen zonderopgaatvan redenen doorde
Redaelie worden geweigerd ot ingelrokken,
Niels uil dil lijdschrlli mag worden verveelvoudigd en/ot
openhaar gemaakl. door middel van druk. micro-l\'ilm of
op welke andere wijze ook. zonder schriftelijke toestem-
ming van de Redactie,

®Tiguvon (pipetten en Mand-
en Tapijtspray) is uitgegroeid
tot veruit liet belangrijliste
antivlooienpreparaat in de
dierenartsenpraktij 1< van van-
daag. De bekende pipetten in
drie soorten: voor grote
honden, voor kleine honden
en voor katten, zijn eenvoudig
in gebaiik. Dc werkzame stof
fenthion is in hoge mate elTec-
tief I-Ierbesmetting vanuit de

omgeving wordt voorkomen
door gebruik van de Mand-
en Tapijtspray. Het is daarom
helemaal niet vreemd dat
Tiguvon is uitgegroeid tot de
norm voor vlooienbestrij-
dingsmiddelen. Kies ook voor
Bayer Neem Tiguvon.

Samenslelling Fenlhion: Tiguvon
Spoi-on grote hond 200 g/l (1,0 ml/
pipet), Tiguvon Spot-on kleine hond
200 g/l (0,4 ml/pipet), Tiguvon kat
100 g/l (0,3 ml/pipet).

Indicatie Tiguvon is uilsluitend toe-
gestaan ter behandeling en Ier voor-
koming van viooienbesmetting bij
honden of katten. Zie voor meer in-
formatie de tekst op de verpakking.

EURIBRID is een internationale organisatie, op het gebied van
fokkerij en vermeerdering van pluimvee en varkens. Onze merk-
produkten Hybro slachtkuikens, Hisex wit en Hisex bruin
legkippen en Hyper varkens worden geëxporteerd naar alle
delen van de wereld.

- de veterinaire begeleiding van onze fok- en vermeerderings-
bedrijven en kuikenbroederijen;

- het geven van veterinaire- en houderij-adviezen aan klanten in
binnen- en buitenland;

- het intensief volgen en overdragen - o.a. aan Euribrid buiten-
dienst medewerkers - van ontwikkelingen op het gebied van
preventieve en kuratieve gezondheidszorg bij pluimvee.

Voor deze funktie zoeken wij een afgestudeerde dierenarts met
minimaal 3 jaar praktijk ervaring. Aantoonbare kennis van
pluimvee of de bereidheid is aanwezig, zich hierin met enthou-
siasme verderte verdiepen. De kontaktuele eigenschappen zijn
goed. Internationaal reizen zal - na de inwerkperiode - 20 tot
30% van de tijd in beslag nemen. De leeftijd is ongeveer 30 jaar.

t.a.v. ir. P.J.H. Rutgers, Hoofd Personeel & Organisatie,
postbus 30, 5830 AA Boxmeer

Het niet-steroïde, anti-inflammatoire TOLFEDINE munt uit zowel in werkzaamheid als in gebruiksgemak.

Werkzaamheid: • Tolfénamzuur, het werkzame bestanddeel van TOLFEDINE, is een oorspronkelijk
molecuul, met opvallende anti-inflammatoire en analgetisctie eigenschappen. • TOLFEDINE werkt in
op twee niveau\'s tijdens het vasculaire ontstekingsstadium. • De
aanwezigheid van een lever-dunne darm cyclus geeft zowel een
direkt als een resorptievertragend effekt.

Gebruiktgemak: • TOLFEDINE kan zowel bij de kat als bij de
hond gebruikt worden. • De presentatie is uitstekend aangepast
aan de verschillende gewichten van honden en katten. • De
toediening per injektie LM. of S.C. kan worden afgewisseld met
een orale toediening.

TOLFEDINE\' miektieuloeistof - Samenstelling: Tolfénamzuur 4 g - Excipiens Q.S.P. 100 ml. Indikaties:
Anti inflammatoir bij de kat en de hond. Doseringen gebruiksaanwijzing: Eén injektie subcutaan of intra-
musculair van 1 ml/10 kg, deze behandeling kan zonodig na 48 uur herhaald worden, of één injektie
subcutaan of intra musculair van 1 ml/10 kg, waarna de behandeling oraal voortgezet kan worden.
Verpakking: Flakon van 10 ml, deze bevat 400 mg Tolfénamzuur

TOLFEDINE- hond - Deelbare tabletten - Samenstelling: Tolfénamzuur: 60 mg - Excipiens Q.S.R
1 tablet, indikaties: Anti-inflammatoir bij de hond, Contra-indikaties: Gastro-duodenaal zweren. Bijwer-
kingen: Voorbijgaande gastro intestinale intolerantie, zonder noodzaak de behandeling te stoppen.
Dosering: 1/2 a 1 tablet/10 kg per dag oraal, te verdelen over 2 giften, gedurende 3 ä 5 dagen. Verpak-
king: Doos ä 16 tabletten, deze bevat 960 mg Tolfénamzuur,

TOLFEDINE\' kat-kleine hond - Tabletten - Samenstelling: Tolfénamzuur 6 mg - Excipiens Q,S,R ttablet.
Indikaties: Anti-inflammatoir bij de kat en de kleine hond. Contra-indikaties: Gastro-duodenaal zweren,
8i|werkingen: Voorbijgaande gastro-intestinale intolerantie, zonder noodzaak de behandeling te
stoppen. Dosering: 1/2 ä 1 tablet/kg per dag oraal, te verdelen over 2 giften, gedurende 3 ä 5 dagen.
Verpakking: Doos a 20 tabletten, deze bevat 120 mg Tolfénamzuur.
Diergeneeskundig gebruik. De voorgeschreven dosering niet overschrijden.

□ stuur mij een gratis set onderzoektormulieren.
afnamemateriaal en portvriie verzendverpakkingen.

□ Ik stuur hierbij een monster voor onderzoek op basis van
\'niet goed. geen kosten\' (t.a.v, mg, Z,l, szatmari Szabó),

Het profylactisch effect van een albendazole
bevattende \'pulse release\' bolus^ op
maagdarmworminfecties bij kalveren.

The prophylactic effect of an albendazole containing \'pulse release\' bolus on
gastrointestinal helminth infections in calves.

SAMENVATTING In 1986 werd op een praictijkbedrijf een onderzoek verricht naar het
profylactisch effect van een albendazole bevattende \'pulse release\' bolus op maagdarmwormin-
fecties bij kalveren in hun eerste weideseizoen. Dertig kalveren werden ingedeeld in twee
groepen jonge kalveren en twee groepen oude kalveren.

Kalveren van één van deze groepen ontvingen bij het naar buiten gaan een \'pulse release\' bolus
met 3x2 gram albendazole, die vrij zou moeten komen na 31. 62 en 93 dagen.
Aldus behandelde jonge kalveren hadden een beduidend lagere ei-uitscheiding, veroorzaakten
minder weidebesmetting, hadden aan het einde van de proef significant lagere
pepsinogeenwaarden en vertoonden een significant betere groei dan de vergelijkbare
onbehandelde jonge kalveren. Tussen de beide groepen oude kalveren kon géén verschil worden
vastgesteld, vermoedelijk omdat één van de kalveren reeds vroeg de bolus had verloren.

SUMMARY The prophylactic effect of an albendazole containing \'pulse release\' bolus on
gastrointestinal helminth infection in calves during their first grazing season was tested on a
farm in the Netherlands in 1986.

Thirty calves were divided into two groups of young calves and two of old calves. On being
turned out to grass, calves of one of these groups were given a bolus containing 3x2 grammes of
albendazole, to be released after thirty-one, sixty-two and ninety-three days. The treated young
calves showed a much lower egg-output, produced a lower infestation of herbage, displayed
significantly lower pepsinogen levels and showed a significantly better gain in weight compared
with the untreated young calves. Differences were not observed between the two groups of older
calves, probably because of the fact that one of the treated calves had lost the bolus at an earlier
stage.

Enige jaren geleden werd in ons land voor het eerst een profylactische
bestrijdingsmethode voor maagdarmworminfecties geïntroduceerd, waarbij
gebruik wordt gemaakt van de continue afgifte van moranteltartraat over een
periode van 60-90 dagen (4).

De voordelen van een dergelijk systeem zijn in de loop van de tijd afdoende
bewezen, niet alleen bij kalveren, maar ook bij pinken.

Dit heeft een aantal farmaceutische industrieën ertoe gebracht onderzoek te
verrichten naar systemen die, soortgelijk of anderszins werkend, ook een
seizoenlange profylactische werking hebben tegen maagdarmwormen en liefst ook
tegen longworm. Verschillende firma\'s zijn met verschillende oplossingen
gekomen. In dit artikel zullen de resultaten van één van deze oplossingen worden

^ Dr. F. H. M. Borgsteede, Centraal Diergeneeskundig Instituut, afd. Parasitologie, Postbus 65, 8200
AB Lelystad.

\' Drs. C. H. L. Klaassen, SmithKline Diergeneeskundige Produkten B.V., Franklinstraat 3, 2723 RE
Zoetermeer.

besproken. Het gaat hier om een bolus\' die na het ingeven bij de aanvang van het
weideseizoen na exact 31, 62 en 93 dagen een therapeutische dosis albendazole
(ABZ) afgeeft. De proef werd in 1986 op een praktijkbedrijf in Zuid-Holland
uitgevoerd.

Proefopzet Ter beschikking stonden 30 FH-vaarskalveren die nog géén weidegang hadden
gehad. Op grond van hun gewicht werden ze ingedeeld in twee groepen. Eén groep omvatte
18 jongere kalveren, de andere 12 wat oudere dieren (zie Tabel I). Beide groepen werden
weer verdeeld in twee subgroepen zodat het gewicht van de kalveren in beide subgroepen
ongeveer gelijk was. Dieren van één van de subgroepen kregen bij de aanvang van het
weideseizoen een ABZ-bevattende bolus toegediend. Alle kalveren waren in de

voorafgaande stalperiode op de gebruikelijke wijze tegen longworm gevaccineerd. De proef
startte op 4 juni 1986. Iedere sub-groep werd op een aparte standweide geweid. De jonge
dieren hadden per subgroep 0,8 ha ter beschikking, de oude 0,9 ha.
De weide die werd gebruikt in 1986 was in 1985 tot Iaat in de herfst beweid door kalveren.
Op 26 mei 1986 waren alle weiden gemaaid, zodat de kalveren op etgroen naar buiten
werden gebracht.

Gedurende het weideseizoen kregen beide subgroepen van jonge kalveren dezelfde
hoeveelheid krachtvoer (ca. 1 kg/dier/dag) toegediend. De proef werd op 22 september 1986
beëindigd. Het proefplan is samengevat in tabel I.

Bij de aanvang van het weideseizoen kregen 15 kalveren een albendazole bevattende \'pulse
release\' bolus toegediend. De bouw en werking van deze bolus is als volgt.
De bolus bevat een deel dat gevuld is met stalen kogeltjes en dat dient om de bolus in de pens
of netmaag te houden. Het andere deel bevat drie buisjes met ieder 2 gram ABZ, afgesloten
met een rubber dopje.

Tussen het gewichtsdeel en het ABZ-bevattende deel bevindt zich een stukje micro-
electronica. Indien de bolus tenminste 10 minuten in het pensmilieu heeft verkeerd gaat een
door MnOj-batterijen aangedreven tijdmechanisme in werking. Na 31 dagen ± 2 minuten
zorgt het mechanisme ervoor dat een gasgenerator wordt geactiveerd. Door het
vrijkomende gas wordt het rubber stopje van het buisje \'afgeschoten\' en komt het ABZ in
pens of netmaag vrij. Dit proces herhaalt zich nog twee keer, respectievelijk 62 en 93 dagen
na het inbrengen.

Het faecesonderzoek naar het aantal eieren per gram faeces (EPG), de larvenkweken voor de
bepaling van het aantal larven per gram faeces (LPG) en de larvendifferentiatie vonden
plaats op dag O (4 juni) en vervolgens vóór en na de geplande data van vrijkomen van
albendazole.

Dit betekende dat monsters werden verzameld op dag 29 en 34 (le puls), dag 61 en 65 (2e
puls), dag 91 en 97 (3e puls) en dag 110, het einde van de proef (22 september). Er is steeds een
periode van ten minste 48 uur tussen vrijkomen van de puls en bemonstering erna teneinde te
\' Valbazen® E-bolus, SmithKline.

vermijden dat iiet ovicide effect van ABZ van invloed kon zijn. De gebruikelijke technieken,
als reeds eerder beschreven, werden toegepast (2,3). Graslandmonsters werden in duplo
verzameld op dag O, 34, 61, 97 en 110. Zij werden verwerkt volgens de methode van
Kloosterman (6) waarbij een betonmolen werd gebruikt voor het wassen van de monsters.
Bloedmonsters voor het bepalen van het serumpepsinogeengehalte werden verzameld op
dag O, 65 en 110. De methode beschreven door Berghen et al. (1) werd toegepast.
Aan het begin en aan het einde van de proef werden alle dieren gewogen.
Het al dan niet aanwezig zijn van de boli in de dieren werd vastgesteld door middel van een
metaaldetector. Indien werd vermoed dat het dier zijn bolus had verloren, werd bij de
eerstvolgende bemonstering na de geplande datum van een puls, eenzelfde dosis ABZ (2
gram dus) oraal toegediend.

Tijdens het faecesonderzoek werden voornamelijk eieren van het strongylus-type
gevonden. Slechts incidenteel werd een Nematodirus-t\\ gezien, te weinig om er
conclusies aan te verbinden.

Het patroon van het LPG is weergegeven in Fig. 1. De gemiddelden per groep zijn
weergegeven na transformatie (LnX l) en retransformatie.
Uit de grafiek valt op te maken dat het LPG bij de behandelde kalveren aanzienlijk
lager was dan bij de onbehandelde kalveren. Het verschil werd steeds groter
naarmate het seizoen vorderde.

In tabel 2 zijn de individuele LPG-waarden per groep in klassen ingedeeld. Uit deze
tabel valt aldus op te maken wat het effect van de behandeling is geweest. Bij
aanvang van de proef waren alle kalveren negatief. In de wei namen ze de
overwinterde larven op, zodat na 29 dagen (groep 1 en 2) respectievelijk 34 dagen

• een monster niet ontvangen
** twee monsters niet ontvangen
11 puls (vrijkomen van 2 gram ABZ)

(groep 3 en 4) alle dieren positief waren. De eerste puls gaf een volledige reductie in
groep 1. In groep 2 was de reductie bij 5 dieren volledig, maar bij één dier was géén
effect van behandelen te zien. Bij onderzoek met de metaaldetector bleek dit dier de
bolus te hebben verloren.

Vóór de tweede puls bleken alle dieren zich weer te hebben geïnfecteerd. Na de
tweede puls toonden twee dieren uit groep 1 een LPG groter dan 1 (respectievelijk
LPG 2 en LPG 3), terwijl in groep 2 het reeds genoemde dier een LPG van 78 had.
Na de tweede puls vond wederom herinfectie plaats. Het effect van de derde puls
was duidelijk waarneembaar bij 7 dieren uit groep 1.

De twee overige hadden een LPG van respectievelijk 18 en 6, hetgeen vermoedelijk
betekent dat de 3e dosis ABZ niet was vrijgekomen. In groep 2 hadden twee dieren
een te hoog LPG (respectievelijk 27 en 131). Onderzoek met de metaaldetector
leerde dat één van deze dieren (LPG 131) de bolus had verloren. Bij het andere dier
was de 3e puls dus vermoedelijk niet goed verlopen.

Uit de larvendifferentiatie viel op te maken dat de besmetting met
maagdarmwormen uitsluitend werd veroorzaakt door Ostertagia spp. en Cooperia
oncophora.

Tabel 3. Resultaten van het graslandonderzoek (larven per kg droge stof).
AANTAL DAGEN

Indien per groep per inonstername de gemiddelde percentages werden berekend,
bleek het aandeel van C. oncophora in de ei-uitscheiding gedurende het gehele
seizoen het grootst, variërend van 73,7% tot 91,7%.

De resultaten van het graslandonderzoek zijn weergegeven in Tabel 3. Het vrij late
aanvangstijdstip van de proef, alsmede het voormaaien, hebben ervoor gezorgd
dat de aanvangsbesmetting van de kalveren gering was. In groep 1 bleek mede door
de behandelingen gedurende het verdere seizoen de besmetting van het grasland
onder de detectiegrens te liggen. In groep 2 heeft het dier dat de bolus verloor, zijn
invloed doen gelden. In groep 3 en 4 ziet men de gebruikelijke toename in
graslandbesmetting op standweiden naarmate het seizoen vorderde.

De gemiddelde pepsinogeenwaarde per groep per datum is weergegeven in tabel 4.
Binnen groep 1 steeg de gemiddelde waarde gedurende het seizoen weliswaar iets,
doch deze stijging was niet significant. Binnen groep 2 steeg de waarde gedurende
het seizoen eveneens. Aan het einde van de proef was het pepsinogeengehalte
significant hoger ten opzichte van de waarden bij aanvang en na 65 dagen (p
<0.01). Groep 3 en groep 4 toonden hetzelfde beeld als groep 2, de waarden bij
aanvang en na 65 dagen waren niet significant verschillend, maar de waarden na
110 dagen verschilden significant van die op dag-O en dag-65 (p <0.01).
Vergelijkt men groep 1 met groep 3 dan zijn de waarden bij aanvang en na 65 dagen
niet verschillend, maar aan het einde van de proef was het verschil wel significant (p
<0.01). Bij vergelijking van groep 2 met groep 4 zag men hetzelfde, doch de p-
waarde is nu <0.1.

Bij de icalveren in groep 2 werd het effect van de behandeling vermoedelijk teniet
gedaan doordat één van de dieren reeds vóór de eerste puls de bolus verloor.
Hierdoor kon een weidebesmetting plaatsvinden die doorwerkte tot het einde van
het seizoen. Bovendien verloren twee andere dieren uit deze groep later ook hun
bolus en droegen daarna tevens bij aan de weidebesmetting.
Het probleem van het verlies van de bolus door regurgitatie was ook bekend uit
proeven in andere landen (mondelinge mededelingen).

Nadere analyse van de resultaten leerde dat niet bij alle dieren de derde dosis
vrijkwam. In groep 1 leidde dit niet tot een nivelleren van het verschil met de
onbehandelde groep, maar wellicht was het verschil in gewicht groter geweest als
alle boli hadden gefunctioneerd. Ook deze problemen bleken in andere proeven in
West-Europa voor te komen (mondelinge mededelingen). Onderzoek van de
fabrikant wees uit dat het niet vrijkomen van de derde dosis samenhing met een
lekkage van de gascylinder. Alle boli vervaardigd vóór maart 1986 (deze boli
werden in de proef gebruikt) konden dit euvel vertonen. Boli vervaardigd na maart
1986 werden voorzien van een extra afdichting zodat de kans op lekkage en dus op
het niet vrijkomen van het ABZ tengevolge van te geringe expansie van het gas
vrijwel afwezig is. Tevens zullen in de toekomst nieuwe boli zwaarder worden
gemaakt om regurgiteren te voorkomen.

Een voordeel van de nu geteste bolus ten opzichte van de andere op de markt zijnde
boli is dat de hoeveelheid ABZ die bij iedere puls vrijkomt, uitgaande van een
therapeutische dosis van 5 mg/kg, voldoende is voor 400 kg levend gewicht. Ook
oudere kalveren en pinken zouden dus met deze bolus kunnen worden \'behandeld\'.
Een nadeel zou het interval van 31 dagen kunnen zijn. In gevallen waarin kalveren
worden ingeschaard op een zwaar besmette wei kan de eerste puls wel eens te laat
komen, al zal deze situatie zich in ons land slechts sporadisch voordoen. Een
voordeel van het interval van 31 dagen is een betere garantie voor de opbouw van
de immuniteit dan bij boli met kortere intervallen. Immers nu kan een patente
infectie ontstaan die de weide licht kan besmetten, zodat de dieren ook later met de
infectie in aanraking komen, zoals ook bleek uit het huidige experiment. Een ander
voordeel zou zijn dat, mede omdat er een patente infectie ontstaat, die de wei kan
besmetten, de kans op ontwikkeling van resistentie tegen ABZ gering lijkt.
Overigens is tot op heden nog nooit waargenomen dat onder praktijkomstandighe-
den zich resistentie ontwikkeld heeft tengevolge van het gebruik van langdurig
werkzame boli.

Met betrekking tot longworminfecties konden weliswaar géén conclusies worden
getrokken, maar men kan zich afvragen of een dergelijk type bolus onder alle
omstandigheden een goede bescherming tegen longworminfecties kan geven.
Ook voor longworm geldt dat, indien de kalveren te maken krijgen met een zware
primaire infectie, de eerste dosis ABZ te laat zal komen.

Een andere voorstelbare situatie is een zeer lichte besmetting bij één of enkele
dieren uit de koppel, bijvoorbeeld door opname van overwinterde larven. In de
periode van 24-31 dagen na inscharen zullen eerste stadiumlarven op de wei
worden gebracht. Na circa één week kunnen deze larven infectieus zijn. Vlak nahet
vrijkomen van de eerste puls kunnen de dieren zich dus besmetten. Is het
opgenomen aantal infectieuze larven hoog dan kan nog vóór de tweede puls
aanzienlijke schade worden aangericht.

Dezelfde redenering kan worden gevolgd voor geringe infecties opgedaan tussen de
eerste en tweede puls met als gevolg een uitbraak vóór de derde puls of een opbouw
van de infectie tussen de drie pulsen en een klinische uitbraak na de derde puls. De
onvoorspelbaarheid van het optreden van longwormziekte maakt het zeer lastig
om van tevoren te zeggen hoe het verloop op een individueel bedrijf zal zijn.

Men zou kunnen denken het zekere voor het onzekere te nemen door naast het
toepassen van de bolus tevens tegen longworm te vaccineren. Het is dan vrijwel
zeker dat er geen longwormproblemen in dat jaar zullen zijn, maar men kan
vraagtekens plaatsen bij de \'challenge\'-infectie die moet worden opgenomen om de
immuniteit na vaccinatie te boosteren. Dit probleem geldt overigens niet alleen
voor dit type bolus, maar in nog sterkere mate voor een bolus met kortere
intervallen of voor een \'slow release\' bolus met een middel dat werkzaam is tegen
longworm. Bij profylactische systemen die gebruik maken van regelmatige
behandelingen in het begin van het weideseizoen met middelen die effectief zijn
tegen longworm (moderne benzimidazolen, levamisole, ivermectine) kan men
dezelfde vraag stellen.

Toekomstig onderzoek zal in het bijzonder op de beanwoording van deze vraag
gericht dienen te zijn, temeer daar wij de indruk krijgen dat in de praktijk, meer dan
vroeger, wordt gesignaleerd dat het aantal problemen met longworm bij oudere
koeien, zelfs als ze als kalf zijn gevaccineerd, toeneemt.

De auteurs willen graag de veehouder die aan dit onderzoek heeft meegewerkt hiervoor
dank zeggen.

De pepsinogeenbepalingen werden verricht op het laboratorium van prof. J. Vercruysse te
Gent, waarvoor onze hartelijke dank. Ook alle medewerkers van SmithKline en het CDI die
aan de totstandkoming van dit artikel bijdroegen worden bedankt.

1. Berghen P, Dorny P, and Vercruysse J. Evaluation of a simplified blood pepsinogen assay. Am J Vet
Res 1987; 48: 664.

2. Borgsteede FHM en Hendriks J. Een kwantitatieve methode voor het kweken en verzamelen van
infectieuze larven van maagdarmwormen. Tijdschr Diergeneeskd 1973; 98: 280.

3. Borgsteede FHM and Hendriks J. Identification of infective larvae of gastrointestinal nematodes in
catUe. Tijdschr Diergeneeskd 1974; 99: 103.

4. Borgsteede FHM, Oostendorp D, van der Burg WPJ, Harmsen HE en van Tarrij H. Profylaxe van
maagdarmworminfecties door middel van het Paratect® bolus systeem. Tijdschr Diergeneeskd
1981; 106: 1255.

5. Jones RM and Bliss DH. Synopsis of the special issue: Morantel Sustained Release Bolus. Vet
Parasitol 1983; 12: 221.

6. Kloosterman A. Observations on the epidemiology of trichostrongylosis of calves. Med
Landbouwh Wageningen 1971; 71-10.

7. Wetzel H, Pfeiffer fl, Jacob A, Gyurik R, and Bagnall B. Intervallbehandlung von Rindern gegen
Magen-Darm- und Lungenwürmer. Dtsch Ticrärtzl Wschr 1986; 93: 437.

Bevruchtingsresultaten van inseminaties met
diepvriessperma met verschillende aantallen
spermatozoa per dosis bij het MRIJ-vee

Conception rates in insemination with deep frozen semen containing various
numbers of spermatozoa to each dose in Meuse-Rhine-IJssel cattle

SAMENVATTING Vier groepen Icoeien, elk omvattende 5000 tot 5500 koeien, werden
geïnsemineerd met respectievelijk 7,5, 10, 15 en 20 miljoen levende plus dode zaadcellen. Het
betrof diepvriessperma in rietjes van 0.25 ml. Tussen de groepen bestond geen significant
verschil in bevruchtingsresultaten, ook niet indien rekening gehouden werd met de hoogte van de
fertiliteit van de betreffende 28 stieren.

SUMMARY Four groups of cows, each group comprising from 5.000 to 5,500 animals, were
inseminated with 7.5, 10, 15 and 20 millions of living and dead spertnatozoa respectively. This
was deep frozen .semen in 0.25 ml straws. The fertilisation rates of the groups did not differ
significantly, even when the fertility levels of the twenty-eight bulls involved were taken into
account.

Eén van de voordelen van kunstmatige inseminatie (KI) is dat men van een fokstier
een zeer groot aantal nakomelingen kan krijgen. Dit gebeurt door aan een
ejaculaat een verdunningsmiddel toe te voegen, en het daarna in vele doses te
verdelen, in volume variërend van 1 tot 1/4 ml. De vraag hoe ver men hiermee kan
gaan heeft vanaf de toepassing van de KI aandacht gehad. Op grond van
verschillende onderzoekingen is het enkele decennia de gewoonte geweest per dosis
minstens 10 miljoen levende zaadcellen te gebruiken.

In de loop der jaren zijn veel veranderingen in de techniek van de KI opgetreden.
Op grond van foktechnische en organisatorische overwegingen kwam het diep-
vriessperma in zwang. Twee veel gebruikte kwaliteitskenmerken van diepvries-
sperma zijn het percentage levende zaadzellen na ontdooien en de thermoresisten-
tic test. Bij deze laatste test wordt het sperma een aantal uren bewaard, waarna de
beweeglijkheid opnieuw beoordeeld wordt.

Uitgaande van wat bij de Kl-vereniging Zuid-West Nederland op grond van beide
genoemde kenmerken als goed sperma werd gekwalificeerd heeft in Nederland
Uwland in 1983 nagegaan wat de invloed van het totaal aantal levende dode
zaadcellen per dosis diepvriessperma (3). Het sperma was verdund in \'Tris\' en in
minirietjes (1/4 ml) ingevroren. Hij kwam tot de conclusie dat verschillen in
bevruchtingspercentages pas tot uiting kwamen bij een aantal zaadcellen van 15
miljoen per dosis, en dan nog alleen bij de minder goed bevruchtende stieren. De
gebruikte stieren waren zwartbonte stieren, van FH- en HF-veeslag, en kruisingen
tussen beide.

Dit artikel doet verslag van eenzelfde onderzoek in een ander regio, vanuit andere
Kl-stations en uitgevoerd bij het MRIJ-veeslag.

\' Drs. W. J. Smidt en C. Zuidbcrg. Gezondheidsdienst voor Dieren in Overijssel en Flevoland, Postbus
13, 8000 AA Zwolle.

Het onderzoek werd uitgevoerd met medewerking van de Kl-verenigingen in de provincie
Overijssel. Het invrieslaboratorium was gevestigd bij de Gezondheidsdienst voor Dieren in
Zwolle.

De 38 stieren waren alle ingezette MRIJ-proefstieren in de periode september 1984 t/m
augustus 1985.

Het sperma werd verdund met \'Tris\', met per liter 24 g. Tris, 14 g. citroenzuur, 10 g. fructose
en 6,4% glycerol (2).

Het verdunningsmiddel werd geleidelijk aan het sperma toegevoegd. De equilibratietijd was
4 tot 8 uren. Het invriezen gebeurde in minirietjes (1/4 ml.). Tijdens het invriezen lagen de
rietjes op een rek in een invriesbak, die met behulp van vloeibare stikstof gedurende 3
minuten op —80°G werd gehouden en daarna gedurende 4 minuten bij —120°G. Alleen
ingevroren sperma dat aan de volgende kwaliteiseisen voldeed werd gebruikt: het percentage
goed bewegende spermiën na ontdooien moest minimaal 35% en na de thermoresistentietest
(23 tot 25 uur bewaren bij 5°C) moest het percentage minimaal 25% zijn.
Van elke stier werden enkele willekeurige sprongen voor de proef gebruikt.
Voor de bepaling van de concentratie werd de Coulter Counter gebruikt (een electronische
telling). Elke sprong werd zodanig verdund, dat er 4 in volume gelijke delen ontstonden met
verschillende concentraties. De hiervan gevulde rietjes bevatten volgens de berekening
respectievelijk 7,5, 10, 15 en 20 miljoen zaadcellen. Deze aantallen werden naderhand
gecontroleerd door bij een aantal rietjes met behulp van de Coulter Counter nogmaals de
concentratie te meten. Week deze meer dan 10% van de berekende concentratie af, dan werd
de sprong niet voor de proef gebruikt.

De gebruikte codering voor de verschillende aantallen wisselden per stier, zodat de
inseminatoren geen idee konden hebben of krijgen van de verschillen tussen de rietjes.
Elke tube met rietjes van een bepaalde stier, die een inseminator werd toebedeeld, bevatte
rietjes met alle verschillende aantallen zaadcellen.

Per stier werden 500 tot 650 eerste inseminaties verricht, zoals dat bij de inzet van een
proefstier gebruikelijk is. Deze inseminaties bleken goed over de vier zaadceldoseringen
verdeeld te zijn. Per stier bleek het aantal eerste inseminaties van één dosering hoogstens
11 % af te wijken van het vierde deel van alle eerste inseminaties.
De inseminaties werden door 56 inseminatoren uitgevoerd.

De bevruchtingsresultaten na 56 dagen staan in tabel 1. De verschillen in resultaten
tussen de groepen zijn zeer gering. Zelfs tussen de groepen met 7,5 en 20 miljoen
zaadcellen is het verschil niet significant (chi kwadraat is 1,2; P>0,25 en <0,30).
Ook indien de stieren worden ingedeeld in groepen, afhankelijk van de hoogte van
de bevruchtingsresultaten, wordt het niet waarschijnlijker dat er verband is tussen
bevruchtend vermogen en aantallen zaadcellen per dosis (grafiek 1).

Bij een proefopzet, zoals hier beschreven is, is van wezenlijk belang dat er een grote
betrouwbaarheid is van het aantal spermiën per dosis en dat de inseminator geen
onderscheid kan maken tussen de rietjes voorzover dit dc zaadceldoseringen
betreft. Aan beide eisen is in dit geval voldaan.

Tabel 1. Verband tussen het aantal spermiën per dosis en de bevruchtingsresultaten.
Aantal spermiën

Grafiek 1. Verband tussen aantallen Spermien per dosis en bevruchtingsresultaten, waarbij de stieren
ingedeeld zijn in 3 groepen, afhankelijk van behaalde bevruchtingspercentages.

Groep 1 = stieren met resultaten van 72 tot 82% (= 18 stuks)
Groep 2 = stieren met resultaten tussen 68 en 72% (= 10 stuks)
Groep 3 = stieren met resultaten van 58 tot 68% (= 10 stuks)
Groep 4 = gemiddelde van alle stieren (zie grafiek)

Met behulp van de Coulter Counter (een electronische telling) kunnen zeer goede
reproduceerbare cijfers verkregen worden, mits de handelingen op de juiste wijze
worden uitgevoerd (1). Metingen, op grond waarvan de verdunningsgraden
werden berekend en metingen achteraf, als de rietjes geproduceerd waren,
verzekerden een nauwkeurige uitvoering.

Door dc codering bij elke nieuw in te zetten stier te wisselen was het voor de
inseminatoren onmogelijk om ook maar een vermoeden te hebben met welke
dosering zij werkten.

Vergelijking van de uitkomsten met die van Uwland (3) bevestigt dat het mogelijk is
met aanzienlijk geringere aantallen zaadcellen per dosis te werken dan tot nu toe in
Nederland gebruikelijk was. Veranderingen in de techniek van het insemineren, en
de geringere kwantiteit van het verdunde sperma kunnen hierbij een rol gespeeld
hebben. Er komen echter ook enkele opmerkelijke verschillen met het genoemde
onderzoek naar voren.

In het onderzoek van Uwland trad een daling van de bevruchtingsresultaten op
beneden 15.10"^ Spermien per dosis. Als de stieren ingedeeld werden naar
bevruchtingspercentages bleek dit met name veroorzaakt te worden door de

slechtst bevruchtende stieren. De middelmaat en de beste stieren gaven deze daling
pas na respectievelijk doseringen van 10.10^ en 7,5.10^ te zien. In de hier verkregen
cijfers is noch een duidelijke daling beneden een dosering van 15.10\' te zien, noch
van duidelijk onderscheid afhankelijk van het bevruchtend vermogen sprake. De
cijfers doen hoogstens vermoeden dat er een zeer geleidelijke daling van het
bevruchtingspercentage optreedt naarmate het aantal Spermien geringer wordt,
maar deze daling is zeer gering en bij deze aantallen niet significant. Om een
"significant verschil te verkrijgen zou men met een zelfde verschil in percentage
tussen hoogste en laagste groep een drie keer zo groot aantal inseminaties per groep
moeten hebben, voor het aantonen van verschillen tussen de vier groepen nog een
veelvoud daarvan.

Een verklaring voor deze verschillen tussen beide onderzoekingen is moeilijk aan te
geven. De gedachten gaan daarbij uit naar die zaken, waarin beide onderzoekingen
zich van elkaar onderscheiden. Dat zijn het stierenmateriaal, het laboratorium en
het gebied.

De stieren maakten deel uit van een ander veeslag, het MRIJ-ras. Verschillen in
vruchtbaarheid zijn tot nu toe in Nederland niet aangetoond. Het is natuurlijk
mogelijk dat pas bij geringe concentratie verschillen naar voren komen. In het hier
beschreven onderzoek werd uitsluitend met jonge stieren van 1 jaar oud gewerkt.
Een afnemend bevruchtend vermogen bij het toenemen van de leeftijd is denkbaar.
Elk laboratorium heeft zijn eigen werkwijze. Het materiaal waarmee gewerkt
wordt is echter op beide laboratoria hetzelfde. Dit geldt voor alle hulpmiddelen,
vanaf de rietjes, waarin het sperma opgezogen wordt, tot het apparaat, dat voor het
invriezen gebruikt wordt. In het oog springende verschillen zijn niet aanwezig.
De inseminaties zijn door een andere vereniging uitgevoerd. Veel inseminatoren
zijn daarbij betrokken geweest. Het is bekend dat verschillen in bevruchtend
vermogen van sperma niet bij alle inseminatoren even duidelijk naar voren komen.
Hoe lager de resultaten van een inseminator zijn, des te duidelijker worden de
verschillen zichtbaar. Een optimale werkwijze van de deelnemers tijdens het hier
besproken onderzoek zou dan een verklaring kunnen zijn. Het is echter de vraag of
een dergelijke werkwijze, indien die alleen de proef betreft, een jaar lang kan
worden volgehouden.

L Aalbers .IG, Aaibers-Smit EA, Smidt W.L Procedure voor het uitvoeren van een onderzoek naar
precisie en nauwkeurigheid van de stierespermatozoa-concentratiebepahngen onder praktijkom-
standigheden. IVO \'Schoonoord\' rapport C-5()4. April 1986.

2. Foote RH. Fertility of bull semen at high extension rates in Tris-buffercd extenders. .1 Dairy Sci
1970; 5.3; 1475-80.

3. Uwland J. Verband tussen het aantal geïnsemineerde zaadcellen en de bevruchtingsresultaten bij
melkvee. Tijdschr Diergeneeskd 1984; 109; 405-12.

SAMENVATTING Oxytocine en vasopressine zijn hormonen met een aantal perifere en meer
recent bekend geworden centrale activiteiten. Beide peptiden worden gevonden in het
vruchtwater van zowel de mens als de rat. In een gecombineerd klinisch en dierexperimenteel
onderzoek werd de oorsprong van deze stoffen in het vruchtwater nagegaan, alsmede relaties
van deze stoffen met intra-uteriene groei en het baringsproces. Het bleek dat met name
oxytocine niet afkomstig was van de foetale hersenen, terwijl de foetale bijnier als mogelijk
alternatieve bron werd aangedragen. Het vruchtwater oxytocine bleek positief gecorreleerd
met foetale hersenmaten, terwijl vruchtwater vasopressine mogelijk een afspiegeling geeft van
een meer slechte conditie van de foetus (stress?).

SUMMARY Oxytocin and vasopressin are hormones having a number of peripheral and (more
recently detected) central activities. The two peptides are found to be present in both human
amniotic fluid and in that of rats.

The origin of these substances was studied in combined clinical and experimental investigations,
as were also the relationships of these compounds with intra-uterine growth and the process
of labour. Oxytocin was not found to originate from the foetal brain, the foetal adrenals being
suggested as a possible alternative source. There was found to be a possitive correlation between
amniotic oxytocin and measures ofthe foetal brain, amniotic vasopressin possibly reflecting a
poor condition of the foetus (stres.s?).

Oxytocine (OXT) en vasopressine (AVP) liebben, naast de vanouds bekende
perifere werking als hormoon (zoals bij lactatie en baring, en bij osmoregulatie),
ook meer recent bekend geworden centrale activiteiten. Zo bleken deze stoffen
onder meer bij de rat een rol te spelen in bepaalde gedragsprocessen als geheugen
(2,3), terwijl OXT betrokken leek bij het reguleren van nestgedrag (4). AVP zou
centraal een rol kunnen spelen bij de thermoregulatie, zoals werd aangetoond bij
het schaap (5), alsmede de regulatie van het cardiovasculaire systeem, zoals werd
gevonden bij de rat (6).

De produktie van deze stoffen is niet beperkt tot het klassieke neurosecretoire
hypothalamo-neurohypofysesysteem, daar gebleken is dat ook elders in de her-
senen met name AVP gevormd wordt, alwaar deze stoffen zouden kunnen functio-
neren als neurotransmittors (7). Tenslotte lijkt ook buiten de hersenen produktie
van deze stoffen plaats te vinden (zie ook verder).

Zowel OXT als AVP hebben niet alleen functies binnen de foetus, maar worden ook
uitgescheiden in het vruchtwater. Daar tevens een mogelijke rol van foetaal AVP in
de hersenontwikkeling en van foetaal OXT bij de baring wordt verondersteld, werd
in deze studie bezien of veranderingen in vruchtwaterspiegels te relateren waren aan
de ontwikkeling van de foetus en de baring. Allereerst moest de oorsprong van deze
neuropeptiden opgespoord worden.

\' Dcze .studie kwam mede tot stand dankzij een bijdrage van de Cie. Bevordering Diergeneeskundig
en Vergelijkend Ziektekundig Onderzoek. Dcze publicatie betreft een samenvattend overzicht van
een proefschrift dat verscheen in november 1985.
\' Dr. H. R Oosterbaan. Groot Ziekcngasthuis, Afd. Gynaecologie en Verloskunde, Nieuwstraat 34,

5211 NL \'s-Hertogenbosch.
\' Prof. dr. D. F. Swaab, Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek, Meibergdreef 33, 1105 AZ
Amsterdam ZO.

De bijdrage van de foetale hersenen aan vruchtwater OXT en AVP werd nagegaan
bij menselijke en ratte-anencefalen. Foetale ratten werden anencefaal gemaakt
door middel van een aspiratieprocedure. Het bleek dat de foetale hersenen niet
wezenlijk bijdragen aan de vruchtwater OXT-spiegels en de moederlijke OXT-
spiegels, gezien vergelijkbare spiegels bij controles, terwijl voor AVP geen uit-
spraak kon worden gedaan betreffende de oorsprong in het vruchtwater. Dit laatste
was het gevolg van het feit dat de AVP-spiegels te vaak onder de gevoeligheidsgrens
van de RIA-bepaling lagen.

Voor het eerst werd OXT in gemengd navelstrengbloed van een drietal menselijke
anencefalen gevonden. Deze bevindingen brachten diverse mogelijkheden naar
voren, zoals een bijdrage van de moeder aan de foetale circulatie en zo aan het
vruchtwater OXT, of productie door de placenta of door bronnen elders in de
foetus. In het dierexperimentele materiaal bleek er in geval van anencefalie vaak een
toegenomen hoeveelheid vruchtwater te bestaan, wat in overeenstemming is met de
hoge frequentie van Polyhydramnion bij menselijke anencefalen (±75%).

OXYTOCINE EN VASOPRESSINE PASSEREN NIET VAN DE MOEDER NAAR HET
VRUCHTWATER VAN DE RAT AAN HET EIND VAN DE ZWANGERSCHAP (9)

Nader werd bestudeerd wat de oorsprong van OXT en AVP in het vruchtwater zou
kunnen zijn. In de eerste plaats werd middels onderzoek van Brattleboro-ratten
(een mutant die in de homozygote vorm lijdt aan diabetes insipidus als gevolg van
een stoornis in AVP-produktie door de hersenen) gevonden dat het vruchtwater
van homozygote Bratdeboro-ratten geen meetbaar AVP bevat, en dat van hetero-
zygote foeten wel. Daar de moeder heterozygoot was, kon geconcludeerd worden
dat het AVP in het vruchtwater zeer waarschijnlijk afkomstig was van de foetus
zelf. Vervolgens werden zwangere Wistar-ratten beladen met een hoge dosis OXT
en AVP door middel van een nieuwe techniek (Accurel®, voor literatuurverwij-
zing zie (9)). Ondanks de 7x verhoogde OXT-spicgels in het moederlijke bloed
ontstond er geen verhoging van de OXT-spiegels in het vruchtwater, zodat OXT in
dit compartiment niet afkomstig leek te zijn van de moederlijke zijde. De bij
sommige ratten gevonden verhoging van AVP-spiegels in het vruchtwater na
AVP-belading van moeders leek een secundair effect van de veroorzaakte groei-
vertraging bij deze foeten te zijn.

VERHOOGDE VRUCHTWATER VASOPRESSINESPIEGELS BIJ EXPERIMENTEEL
GROEIVERTRAAGDE RATTEFOETEN (10)

In verband met deze laatste bevinding werd daarom een tweetal methoden gebruikt
om een experimentele groeivertraging bij rattefoeten te bewerkstelligen. In de eerste
plaats werd methylazoxymethanol (MAM) aan de moeder toegediend, een alco-
holderivaat met antimitotische eigenschappen. MAM bleek zeer toxisch voor de
zwangere dieren, hetgeen zich uitte in een hoog sterftecijfer (62%). Bleven de
vrouwtjes echter in leven, dan was er een aanzienlijke groeivertraging bij de foetus
ontstaan. De tweede methode bestond uit chronische ondervoeding van de ratten
tijdens de zwangerschap. Met de eerste methode werd een \'symmetrische\' groeiver-
traging verkregen, terwijl de tweede aanleiding gaf tot een \'assymetrische\' groeiver-
traging, d.w.z. er trad een relatieve sparing van de foetale hersenen op. Beide
methoden gaven aanleiding tot verhoging van de vruchtwater AVP-spiegels,
zonder een verhoging van OXT. Na berekening van de totale hoeveelheid AVP die
aanwezig was in het vruchtwater per foetus, bleek de verhoging van AVP slechts
significant voor de ondervoedingsgroep. Ook in deze studie bleek de hoeveelheid

vruchtwater AVP per foetus evenredig aan het foetale lichaamsgewicht, terwijl
eenzelfde tendens werd gevonden voor het hersengewicht. In controlegroepen bleek
de OXT-spiegel in het vruchtwater positief gecorreleerd te zijn met het foetale
lichaams- en hersengewicht. Dit leidde tot de hypothese dat een verhoging van het
vruchtwater AVP een afspiegeling zou kunnen zijn van de slechte toestand waarin
de foetus verkeert (d.w.z. van groeivertraging), terwijl in de controlegroepen het
vruchtwater OXT de normale ontwikkeling van de foetus leek te reflecteren.

DE AANWEZIGHEID VAN OXYTOCINE, VASOPRESSINE EN DELEN VAN HUN
PRECURSORHORMOON IN DE NEONATALE BIJNIER (II)

Aangezien noch de foetale hersenen, noch de moeder verantwoordelijk leken voor
de neuropeptiden in het vruchtwater, werd een eerste aanzet gegeven tot het
localiseren van een alternatieve, buiten de foetale hersenen gelegen, bron van OXT-
en AVP-produktie

Begonnen werd met onderzoek van de foetale bijnier, mede gezien zijn mogelijk
belangrijke rol bij het baringsproces, zoals onder meer voor het schaap zo fraai
werd aangetoond (12). Met behulp van de radioimmunoassay werden zeer kleine
hoeveelheden AVP en OXT gevonden (rat: 0.4 pg OXT/bijnier en <0.02 pg
AVP/bijnier; mens: 0.4 pg OXT/g bijnierweefsel, en AVP bij 5 van de 9 bestu-
deerde bijnieren niet te meten). Met antilichamen tegen AVP, OXT en delen van de
precursors van deze peptiden (neurofysines en het glycopeptide) konden echter in
de bijnier van menselijke neonaten OXT- en A VP-producerende cellen immunocy-
tochemisch worden aangetoond. Het bleek dat de AVP-produktie zich beperkte tot
de definitieve cortex, waarbij naast kleuring van cytoplasma een bevezelings-
patroon werd gevonden in de septa tussen de cellen. De OXT-produktie bleek
beperkt te zijn tot de foetale zone, waarbij in cellen OXT-bevattende druppelvor-
mige structuren werden aangetoond. Een zelfde verdeling werd gevonden in de
bijnieren van humane anencefalen.

VRUCHTWATER OXYTOCINE EN VASOPRESSINE IN RELATIE TOT FOETALE
ONTWIKKELING EN DE BARING BIJ DE MENS (13)

De veranderingen van OXT- en AVP-spiegels in relatie tot processen als foetale
groei en baring werden eveneens nagegaan bij de mens. Hiertoe werd vruchtwater,
navelstrengbloed en moederlijk bloed verzameld bij een drietal groepen: (a) tijdens
amniocentesis gedurende de zwangerschap; (b) tijdens electieve keizersnedes en (c)
gedurende normale vaginale baringen. Het bleek dat de navelstreng AVP-spiegels
een positieve correlatie vertoonden met zwangerschapsduur en foetale groei
(parameters zoals foetaal gewicht en schedelmaten). Vruchtwater AVP bleek niet
gecorreleerd te zijn aan foetale groeiretardatie, in tegenstelling tot onze bevin-
dingen bij de rat. Wellicht heeft hiertoe bijgedragen dat bij \'ware\' foetale onderont-
wikkeling het doorgaans onmogelijk is vruchtwater te verkrijgen, en onze groep
dus mogelijk geen werkelijke groeivertraagden bevat. Vruchtwater OXT bleek
echter wel, geheel overeenkomstig de situatie bij de rat, gecorreleerd te zijn met de
ontwikkeling van de foetale hersenen (d.w.z. met maten als schedelomtrek, distan-
tia biparietalis, percientelen voor schedelomvang en standaarddeviatiescore). Een
verhoging van het vruchtwater AVP bleek wel verband te houden met de daling van
de zuurgraad van de foetus gemeten in arterieel navelstrengbloed, terwijl vruchtwa-
ter OXT toenam bij een hogere PO2 van het navelstrengbloed. Tenslotte bleek
tijdens de baring alleen het maternaal OXT hoger te zijn dan in controles zonder
weeën, terwijl aan foetale zijde het navelstrengbloed AVP tijdens de baring hoger
was. Aangezien uit de literatuur bekend is dat in het verloop van de zwangerschap
toenemende concentraties OXT-receptoren gevonden worden, welke na bezetting

door OXT aanleiding geven tot prostaglandineproductie (voor referenties zie (6)),
zou OXT van moeder en/of foetus (bijnier?) een rol kunnen spelen bij het op gang
komen van de baring. .

AVP zou een signaalfunctie kunnen hebben bij het tekortschieten van energieaan-
bod (tijdens stress?) aan de foetus, en een adapterende rol kunnen spelen bij de
verdeling van de energie (bloeddoorstroming) binnen de foetus, door die organen te
bevoordelen die van levensbelang zijn (hersenen, hart, bijnier).

Concluderend bleken de spiegels van AVP en OXT in het vruchtwater
veranderingen te ondergaan die gerelateerd zijn aan foetale groei en \'stress\'. Vrucht-
water OXT bleek niet afkomstig te zijn uit de foetale hersenen, en ook de bijdrage
van de moeder hieraan leek uitgesloten. Het laatste geldt ook voor vruchtwater
AVP. De foetale bijnier bleek een mogelijke bron voor vruchtwater OXT en AVP,
hoewel alternatieven als placenta (14) en gonaden (15) ook tot de mogelijkheden
behoren.

Gedurende de baring neemt de OXT-concentratie in moederlijk bloed en de AVP-
concentratie in navelstrengbloed toe, terwijl de vruchtwaterspiegels geen verande-
ringen leken te ondergaan. De preciese rol van vruchtwater AVP en OXT bij
processen als foetale groei en baring zal onderwerp van verdere studie dienen te
zijn, terwijl het onderzoek naar de preciese fysiologische betekenis van deze stoffen
nog in de kinderschoenen lijkt te staan.

1. Oosterbaan HP. Amniotic oxytocin and vasopressin in the human and the rat. Alterations during
pregnancy, parturition and in intra-uterine growth retardation. Academisch Proefschrift, Universi-
teit van Amsterdam, nov. 1985.

2. Kovacs GL and Telegdy G. Oxytocin in memory and amnesia. Pharmac Ther 1982; 18: 375-95.

3. Van Wimersma Greidanus TjB, Van Rec JM and De Wied D. Vasopressin and memory. Pharmac
Ther 1983; 20: 437-58.

4. Pedersen CA, Ascher JA, Monroe YL and Prange Jr. AJ. Oxytocin induces maternal behaviour in
virgin female rats. Science 1982; 216: 648-50.

5. Cooper KE, Kasting NW, Lederis K and Veale WL. Evidence supporting a role for endogenous
vasopressin in natural suppression of fever in the sheep. J Physol 1979; 295: 33-45.

6. Berecek KH, Webb RL and Brody M J. Evidence for a central role for vasopressin in cardiovascular
regulation. Am J Physiol 1983; 244: H852-H859.

7. Swaab DF. Neuropeptides. Their distribution and function in the brain: In: Chemical Transmission
in the Brain {Buijs RM, Pévet Pand Swaab DF, FiDs.). Progr. in Brain Research 1982; 55: 97-122.
Elsevier Biomedical Press, Amsterdam.

8. Swaab DF and Oosterbaan HP. Exclusion of the fetal brain as the main source of rat and human
amniotic fluid oxytocin. Br J Obstet Gynaecol 1983; 90: 1160-67.

9. Oosterbaan HP. Swaab DF and Boer GJ. Oxytocin and vasopressin in the rat do not readily pass
from the mother to the amniotic fluid in late pregnancy. J Developm Physiol 1985; 7: 55-62.

10. Oosterbaan HP, Swaab DF and Boer GJ. Increased amniotic vasopressin levels in experimentally
growth-retarded fetuses. J Developm Physiol 1985; 7: 89-97.

11. Ravid R, Oosterbaan HP, Flansen BL and Swaab DF. Localisation of oxytocin, vasopressin and
parts of precursors in the human neonatal adrenal. Histochemistry 1986; 84: 401-7.

12. Liggins GC, Fairclough RJ, Grieves SA, Forster CS, and Knox BS. Parturition in the sheep. In:
J-he Fetus and Birth (Knight J and 0\'Conner M, EDs.), Ciba Found. Symp 1977; 47: 5-30. Elsevier,
Excerpta Medica North Holland, Amsterdam/Oxford/New York.

13. Oosterbaan HP and Swaab DF, Amniotic oxytocin and vasopressin in human fetal development
and labour. Submitted (1988).

14. Eldridge RK, Kathryn R and Fields PA. Human placental oxytocin. The Anatomical Record 1983\'
205: 52A.

15. WathesDC. Possible actions of gonadal oxytocin and vasopressin. J ReprodFert 1984; 71: 315-45.

Deze studie kwam mede tot stand dankzij een bijdrage van de Cie. Bevordering Diergeneeskundig en
Vergelijkend Ziektekundig Onderzoek. Deze publicatie betreft een samenvattend overzicht van een
proefschrift dat verscheen in November 1985 (I).

SUMMARY The different aspects of the anaesthetic approach of dyspneic patients are outlined, and
the various possibilities for sedation, anaesthetic induction and maintenance, and facilitating recovery
are discussed. More specific anaesthetic approaches are presented for each of the different types of
stridoric dyspnea i.e. dy.spnea associated with nasal, pharyngeal, laryngeal, or tracheal stridor.

Dyspneic patients can be grossly divided
into two categories, based upon the pres-
ence or absence of stridor. Dyspnea un-
accompanied by stridor usually originates
from cardiopulmonary pathology. For this
presentation, we will deal with those dys-
pneic patients which produce a stridor.
In companion animals, dyspnea accom-
panicd by stridor is always due to an ob-
structed upper airway. This obstruction
iTiay be localised within the narcs, pharynx,
larynx or trachea. Whatever the pathology,
dyspnea and the underlying obstruction
will eventually result in varying degrees of
hypoxia, hypercapnia and hyperthermia
(induced by the increased respiratory ef-
fort).

If adequate treatment is not instituted im-
mediately, the resulting acidoses and hy-
perventilation will augment the hypoxia
and eventually death may follow (Fig. I).

\' Subdepartment of Veterinary Anaesthesioiogy and Small Animal Clinic, Faculty of Veterinary Medicine,
State University Utrecht.

\' This text was in part presented at the \'Voorjaarsdagen\' Congress, Amsterdam, The Netherlands, 1985.

General anaesthesia can be divided into
four phases: premedication, induction, main-
tenance, and recovery. When discussing
anaesthesia in the dyspneic patient, one or
more of these aspects will require special
attention or alteration.

2.1. Sedation i.e. premedication
Premedication or sedation of dyspneic pa-
tients with a sedative or a neuroleptanal-
gesic combination may impair the animal\'s
ability to produce enough muscular activ-
ity for respiration and therefore should be
omitted in most patients.
If simple sedation (i.e. premedication) is
required without the use of a morphino-
mimetic (\'pain-killer\'), several different
sedatives can be administered (see Table 1).
With the exception of diazepam, all of
these have a longduration of action. There-
fore a potentially dangerous situation is
created when used in patients with obstruc-
tive respiratory disease. Diazepam is the
only sedative commonly used in veterinary
medicine which has a duration of action
averaging 20-30 minutes. Administering 1
mg/kg bodyweight intravenously will se-
date the animal, with little or no harmful
effect on cardiovascular or pulmonary func-
tions.

If a longer duration of sedation (i.e. pre-
medication) is indicated, it is best obtained
by using a neuroleptanalagesic combina-
tion. This combines a narcotic analgesic
(Table 2) (such as methadone or fentanyl)
with a sedative agent.

In dyspneic patients, induction should be
rapid with intubation following as quickly
as possible. This excludes the use of vir-
tually all techniques except induction via
(ultra) short acting barbiturates, such as
methohexitone or thiobarbiturates. Since
barbiturates can cause several cardiovascu-
lar and respiratory side-effects, certain
precautions must be taken.
Because the barbiturate-induced respir-
atory depression will augment the already
existing respiratory impairment, a self-in-
sufflating breathing bag (Ambu bag), or an
anaesthesia system with oxygen and breath-
ing bag, should be available.
Pre-induction oxygenation is also advis-
able. The barbiturates used should be ul-
tra-short or short acting (thiobarbiturates).
The dosages shown in Table 3 are maxi-
mum dosages for use in clinically normal
patients. If (respiratory) acidosis is present,
barbiturates have an exaggerated effect
due to the presence of a higher fraction of
undissociated (active) barbiturate. As a

precaution, the initial bolus dose should
not exceed 1/6-1/4 of the total dosage re-
commended (Table 3) depending upon the
state of dyspnea and the known or expect-
ed acidoses. Further increments are given
to effect, the amount depending on the size
and condition of the patient.
As soon as the reflexes are absent, the la-
ryngeal opening can be brought into view
with the aid of a laryngoscope. The tip of
the blade should be positioned at the top of
the epiglottis, which is depressed so as to
expose the larynx. If the tip of the epiglottis
can not be localised, and the pharynx ap-
pears \'walled off, then the epiglottis is
usually positioned on the soft palate, which
should then be elevated to expose the lar-
ynx.

Inttibation in dogs can be accomplished
without the use of local anaesthetic, where-
as in cats 10% lidocaine is applied to de-
press laryngeal reflexes. The correct place-
ment of the endotracheal tube is ascertain-
ed by checking for airflow while manually
compressing the thorax. The cuff is inflated
with an amount of air, which will not cause
pressure necrosis of the tracheal wall.

2.3. Maintenance of anae.srhe.sia
Anaesthesia can be best maintained with a
combination of oxygen, nitrous oxide and
a volatile anaesthetic agent, such as halo-
thane or enflurane. The amount of fresh
gas flow and the ratio of oxygen to nitrous
oxide depends on the system being used
(half-open, half-closed). Light anaesthesia
can usually be maintained with 0.5-1.0%
halothane in the fresh gas flow. When pa-
tients do not ventilate adequately, respira-
tion can be supported by manual ventila-
tion.

Before disconnecting the anaesthesia sys-
tem the patient is allowed to breath 100%
oxygen for at least 7-9 minutes to wash out
the nitrous oxide. If this procedure is omit-
ted, the very rapid diffusion of nitrous
oxide will cause a \'diffusion hypoxia\'.

2.4. Recovery from general anaesthesia
Recovery from general anaesthesia in the
dyspneic patientshould be swift, and with-
out any additional stressful circumstances.
In all situations extubation will not be per-
formed until mental awareness has (at least
partially) returned, and repeated sponta-
neous swallowing occurs. Since agents used
for premedication may continue to exhibit
their sedative effccts in the recovery phase,
the use of these agents should be restricted
to a minimum. If morphinomimetic pre-
medication was indicated and sedation
persists postoperatively, the morphino-
mimetic effect can be reversed with a mor-
phine antagonist (Table 2). However the
prolonged morphinomimetic effect may
return approximately 45 minutes after ad-
ministration of the antagonist, which has a
limited duration of action.

If, due to the lack of sedative administra-
tion, post-operative excitation is of such
severity that intervention becomcs necess-
ary, diazepam is the drug used. To limit the
risk upon extubation, precautionary
measures should be taken to crash induce
and re-intubate the patient if necessary.
This means that a patent intravenous line
should remain available, even if intra-
venous Huid administration has been dis-
continued. A short acting barbiturate, ap-
propriate endotracheal tube, laryngoscope,
and most importantly, an extra pair of

hands should be available to assist with this
potentially dangerous re-induction.

These patients show increased respiratory
effort while producing a sniffing sound
during inspiration or the entire respiratory
cycle. Depending upon the cause, dyspnea
accompanying stridor may vary from very
slight to severe. In the latter case, the pa-
tient may resort to open-mouth breathing,
either intermittently or continuously. Only
in cases of severe dyspnea will cyanotic
mucous membranes also be present.
The pathology behind the stridor may arise
from abnormal structure of the nasal plane,
(i.e. nares), or obstructive neoplasia within
the nasal cavity itself.
Confirmation of the nasal character of the
stridor is obtained by opening the mouth
and allowing mouth breathing. Disappear-
ance of the stridor limits the localisation to
either nasal structures or the nasopharynx.
In the latter, the stridor will have a more
snoring character. If the nares are obstruct-
ing the passage of air (as seen in certain
brachycephalic breeds), confirmation of
the diagnosis can be obtained by lifting
both nares. If this results in an unobstruct-
ed airflow, respiration will become normal.
For these patients the main objective at all
times should be to ensure the possibility of
open mouth breathing. During any stage of
anaesthesia the animal may be too severely
relaxed (both mentally and muscularly) to
be able to open the mouth and allow unre-
strained airflow.

Sedation, if necessary, should be kept as
short and as light as possible, allowing the
animal to be able to lift its head and open
its mouth. General anaesthesia may be ob-
tained with the use of barbiturates, neuro-
Icpticanalgesics or volatile agents, and in-
tubation will be necessary at all times.
Recovery should be kept as short as poss-
ible with trained personnel monitoring the
patient up to the time the patient is able to
lift its head and walk around without assist-
ance.

3.2. Dyspnea with pharyngeal stridor
The snoring sound due to pharyngeal
stridor originates from either the oro-,
hypo- or nasopharynx. Only in the last case
does the stridor disappear when the animal
breathes through its mouth. Character-
isation of the sound then allows for differ-
entiation between nasal and pharyngeal
stridor. When both the inspiratory and ex-
piratory phases are involved, the patient\'s
situation may worsen rapidly, especially
when both emotionally and physically stress-
ed.

The pathology behind a pharyngeal stridor
can consist of an overlong soft palate, oe-
dematous swelling of soft tissue structures
in the pharynx, (too) broad base of the
tongue, or neoplasia located in the pha-
rynx. In some breeds such as the English
Bulldog an overlong soft palate and a
broad base of the tongue occur together
with a hypoplastic larynx and trachea. Dia-
gnosis is made by recognition of the typical
snoring sounds, by considering potential
breed disposition, and by a thorough exam-
ination of the upper respiratory tract under
anaesthesia.

In cases of severe dyspnea one should re-
frain from using sedation or premedica-
tion, and handling of the animal should be
careful and not cause any alarm. Adminis-
tration of atropine may be indicated to
suppress salivation. Anaesthesia may be
obtained by the use of short-acting barbi-
turates with or without the use of volatile
anaesthetics. Anaesthesia should be kept
light to facilitate the return to full recovery.
In all cases, intubation should follow in-
duction immediately. Extubation should
preferably be performed when the patient
has regained almost full consciousness, but
only when repeated and spontaneous swal-
lowing is observed. As a safety precaution
there should always be two persons avail-
able when extubating these patients. When
severe obstruction of the air passage re-
occurs, one may need to crash-induce and
re-intubate the patient.

This stridor can occur solely upon inspira-
tion or, when the dyspnea has worsened,
on both inspiration and expiration. It is
characterised by a very typical rasping
sound. When anxiousness occurs, either
from physical manipulation or associated
with ongoing dyspnea and accompanying
hypoxia, then the increased respiratory ef-
fort will quickly worsen the situation and

severe cyanosis may be noted. Hypovole-
mia due to increased fluid loss via the respir-
atory tract (panting), and hyperthermia
due to the increased respiratory effort, will
be accompanying symptoms.
The most common causes for this laryngeal
obstruction are (partial) paralysis of the
larynx as seen in Bouviers and Irish Setters,
or spasm usually following an inflamma-
tory process in that region. In some cases a
functional spasm, induced by severe stress,
occurs in an otherwise perfectly normal
throat. A definite diagnosis can be made by
visual inspection of the laryngeal struc-
tures under anaesthesia.

One of the most important anaesthetic
guidelines for these patients is the contra-
indication of sedation or premedication.
When these animals are sedated, they be-
come unable to exert the effort needed for
respiration. Induction should be perform-
ed with a short acting, or an ultra-short
acting, barbiturate. The administration of
which should be accompanied or be pre-
ceded by intravenous fluid administration
to combat hypovolemia. Due to the acido-
sis the barbiturate will be less dissociated,
and hence more active. Patients should be
monitored for hyperthermia and cooled if
necessary with ice or alcohol. Depending
upon the degree of laryngeal obstruction,
surgical insertion of a tracheostomy tube
may be indicated.

J. 4. Dyspnea with tracheal stridor
This stridor is most often caused by a col-
lapsc of the trachea, which in turn causes a
typical honking sound upon expiration.
Sympioms are usually induced by stress,
causing a more frequent and heaving respir-
ation. Due to the high flow rate in the
trachea induced by this type of respira-
tion, t.ie trachea narrows and dyspnea with
stridor occurs. The explanation is found in
the Venturi principle stating that upon in-
creased flow rate through a tube of fixed
diameter, the pressure inside the tube dim-
inishes (Fig. 2). This causes the collapse
of the tracheal wall itself, or its dorsal
membrane. The vibration over the tracheal
wall irduced by in- and outgoing gas flows
causes the typical sounds.
Apart from tracheal collapse due to hypo-
plasia (Yorkshire Terrier, Pomeranian) or

Fig. 2. Schematic presentation of pressure changes
induced by increased flow rates.

prolapse of the dorsal tnembrane (older
miniature breed dogs), tracheal foreign
bodies and/or neoplasia may cause similar
symptoms. A definite diagnosis can be
made only by bronchoscopy.
The airway obstruction caused by these
tracheal abnormalities usually extends well
into the cervical and thoracic region. There-
fore, intubation does not solve the problem
adequately. It is important to prevent
stress at all times, as this induces rapid
heaving respiration. Whether or not seda-
tion or premedication is indicated is pri-
marily dependent on the character of the
patient. General anaesthesia may be main-
tained by barbiturates (for short pro-
cedures) or volatile anaesthetics. Intuba-
tion is always preferred, although one
should realise that the problem partly
originates within the lower airway. Re-
covery should be as quiet and stress-free as
possible. If stress does occur and calming,
for instance by the owner does not help, an
anxiolytic agent such as diazepam may be
indicated.

One of the first determinations to be made
when a patient presents with nasal bleeding
is whether the bleeding results from a local
process, a bleeding tendency, or both.
When a local process is evident, further
studies for possible haemostatic defects are
often omitted. This may sometimes have
unpleasant consequences, such as the un-
expected occurrence of severe bleeding dur-
ing surgery.

The existence of a haemorrhagic diathesis
can often already be detected, or at least
become suspected, during the history tak-
ing or physical examination. Anamnestic
data suspicious of a bleeding tendency may
include;

3. previous administration of drugs or
po.ssible ingestion of poisons which
may impair haemostasis.

Physical signs indicative of a bleeding dis-
order in a dog with epistaxis include:

2. the association of nasal bleeding with
blood loss from other parts ofthe body;

4. fluid effusions into body cavities, alleg-
edly or definitely consisting of blood;

5. evidence of diseases that are often asso-
ciated with a bleeding tendency (e.g.
liver disease, leukaemia, metastatic ma-
lignancies).

Even if history and physical examination
do reveal no indication of a haemorrhagic
diathesis, apart from the epistaxis, a bleed-
ing tendency can not definitely be ruled
out. The great majority of bleeding dis-
orders can be either diagnosed or excluded
only by laboratory examinations. With
the use of a series of relatively simple
screening tests, only a small minority of
bleeding disorders will not be detected.
Before discussing laboratory tests for the
screening of a bleeding tendency, a brief
review of the pathophysiology of haemo-
stasis is presented.

The stimulus for haemostatic plug forma-
tion is damage to the vascular endothe-
lium. Subendothelial structures, which be-
come exposed following trauma, provide a
surface for platelet adhesion, the first step
in haemostasis, and also activate the coa-
gulation mechanism.

If (peri)vascular structures arc abnormal,
these functions, particularly the interac-
tion between the platelets and the subendo-
thelial wall, may be impaired. This may
result in a bleeding tendency. In the dog,
examples of this include vasculitis, hacm-
angiosarcomas and (iatrogenic) Cushing
syndrome.

The endothelial cell itself plays an active
role in haemostasis by the production and
release of von Willebrand factor (VWF).
VWF has two functions. It serves as a car-
rier molecule for clotting factor VIII (anti-
haemophilia factor), and it plays an import-

ant role in the adherence of platelets to the
subendothelial structures exposed by
trauma. A hereditary defect in the synthe-
sis or the release of VWF, known as von
Willebrand\'s disease (VWD), is rather
common in dogs and is often associated
with a bleeding tendency which may or
may not be severe. VWD is characterised
by abnormal platelet adhesion and in some
cases is also associated with abnormal fac-
tor VIII clotting activity.
Platelet adhesion at the site of vessel wall
injury is followed by the formation of a
mass of aggregated platelets which occlu-
des the lumen of the vessel and arrests
blood flow. The physiological stimulus for
platelet aggregation is exposure of the plate-
let membrane to AD? liberated from the
adherent platelets, or to thrombin. This
exposure stimulates the platelet membrane
tot produce and release thromboxane Aj
(TxAj), which is a powerful inducer of
platelet aggregation.

Hereditary qualitative platelet dysfunc-
tions are often characterised by defective
ADP production or release, and are rare in
animals. Acquired platelet dysfunctions
are more common and may result from the
ingestion of certain drugs, especially salicy-
lic acid and related anti-inflammatory com-
pounds, which inhibit TXA2 formation.
Platelet function can also be impaired in
uracmic patients and in patients with para-
protcinaemias, including cryoglobulinae-
mia, macroglobulinaemia, and amyloido-
sis. It is thought that in the latter patients
the abnormal large molcculcs covcr the
platelet surfacc and inhibit the release of
mediators like ADP and TXA2.
Quantitative platelet dysfunction (throm-
bocytopenia) is the most common cause of a
bleeding tendency in dogs. Thrombocyto-
penia may result from decreased platelet
production (aplasticanaemias, marrowin-
filtration, drugs, viral infections), increas-
ed platelet consumption (immune mediat-
ed thrombocytopenias, infections, drugs,
allergy, diffuse intravascular coagulation),
and platelet sequestration (hypersplenism).
The haemostatic defects discussed above
arc based upon impairment of the interac-
tion between platelets and the (damaged)
blood vessel wall. Petechiation is a charac-
teristic hallmark of this defect in \'primary
haemostasis\'. The absence of petechiation,
however, is no guarantee that mechanisms
of primary haemostasis are normal.
Especially with major vessel injury, the
platelet plug formed during primary hae-
mostasis needs reinforcement. This is ac-
complished by fibrin produced during
blood coagulation. Blood coagulation re-
presents a stepwise series of enzymatic
reactions involvingseveral plasma proteins
(clotting factors), lipids and ions. The clot-
ting factors, consisting of proenzymes and
coenzymes, are activated step-by-step with-
in a certain sequence to ultimately produce
thrombin and fibrin. The fibrin molecules
polymerise and the resulting polymers be-
come cross- linked, thus forming a network
which converts the blood into an insoluble
gel or clot (Fig. 1).

1. Contact of plasma factor XII with sub-
endothelial collagen (or in vitro with a test
tube wall) initiates the coagulation cascade
via the \'intrinsic pathway\'.

2. Realease of\'tissue thromboplastin\'from
damaged tissues (or in vitro from the addi-
tion of tissue extracts) activates plasma fac-
tor VII. This ultimately generates fibrin by
way of the \'extrinsic pathway\'.

Both pathways share the enzymatic events
that occur in the last steps of coagulation
(the \'common pathway\').
Fibrin, the end product of the blood clot-
ting process, is necessary for stabilisation
of the haemostatic plug. Patients with a
deficient clotting mechanism may fail to
form haemostatic plugs within the normal
time. The plugs also tend to be unstable
and are easily disturbed, which may cause
frequent recurrent bleedings.
All clotting factors are produced in the
liver, with the possible exception of factor
VIII. Factors VII, IX, X, and prothrombin
are dependent upon the presence of vita-
min K for their synthesis.
Congenital hereditary disorders of blood
coagulation are usually associated with a
structural defect of a single clotting factor.
By far the most common representative of
this group of disorders is classic haemophi-
lia, which is characterised by decreased
factor VIII activity. Most canine patients
with haemophilia have a severe bleeding

tendency which rarely remains unnoticed
after the first year of life. Hereditary de-
ficiencies of all known clotting factors have
been described in dogs. With the exception
of factor XII, the reduction of any clotting
factor\'s coagulant activity to less than 30%
of normal may cause a bleeding tendency.
Factor XII deficiency may be detected in
the laboratory but is not associated with
haemorrhagic diathesis. Clotting factor de-
ficiencies are inherited as an autosomal
trait, with the exception of haemophilia A
(factor VIII deficiency) and haemophilia B
(factor IX deficiency), which are both sex
linked.

Acquired coagulation disorders are most
often based upon deficient activity of more
than one clotting factor and may be due to
decreased production of clotting factors in
liver disease, defective synthesis secondary
to vitamin K deficiency, or increased con-
sumption as in diffuse intravascular coagu-
lation (DIC).

In liver disease, the production of virtually
any clotting factor may be more or less
impaired. Nevertheless, bleeding problems
are rare, unless the plasma fibrinogen con-
centration falls below 1 g/1.
Vitamin K deficiency in dogs is usually the
result of the ingestion of rodenticides which
contain vit. K antagonists. A severe bleed-
ing tendency may occur due to the low
concentrations of factors VII, IX, X, and
prothrombin in the plasma.
DIC is secondary to many serious disor-
688
ders, including shock, metastatic malignan-
cies, haemangiosarcoma, sepsis, severe in-
fections and heatstroke. In DIC, extensive
vascular damage and/or circulating throm-
boplastic substances cause a hypercoagul-
able state. This may result in obstruction of
the microcirculation and thrombosis, but,
paradoxically, also in a bleeding tendency.
The bleeding tendency occurs if the con-
sumption of platelets and clotting factors is
so excessive as to cause their depletion in
the plasma. Apart from the platelets and
the clotting system, fibrinolysis is usually
also activated in DIC. This may result in
excessive destruction of fibrin and even
fibrinogen into fibrin(ogen) degradation
products (FDP\'s). Since FDP inhibits throm-
bin, circulating FDP\'s may contribute to
the bleeding tendency in DIC.

Routine screening tests for haemostasis re-
veal thrombocytopenia and the defects in-
volving the coagulation mechanism. Vas-
cular defects, qualitative platelet dysfunc-
tions and VWD are much more difficult to
trace. In these conditions, capillary bleed-
ing is characteristically prolonged.
Unfortunately, accurate determination of
capillary bleeding time is rather complicat-
ed in the dog. At present, immunological
quantitation of canine factor VIII antigen
(= VWF) can be used to diagnose or rule
out VWD.

Detailed methodology for performing lab-
oratory screening tests is beyond the
scope of this paper, but the following tests
which can be performed in any well equip-
ped haematological laboratory are recom-
mended:

Thrombocytopenia is present when the
thrombocyte count is less than 150 x lOVl.
When the haemostatic mechanism is nor-
mal except for a thrombocytopenia, bleed-
ing usually does not occur unless the
number of platelets is less than 30 x lOVl.
However, the platelet count may remain
below this value for many months without
any spontaneous bleeding occurring.

If this test is found to be abnormal, the
activity of one or more of the clotting fac-
tors involved in the extrinsic or common
pathway is deficient.

The result of this test is abnormal if the
activity of one or more of the clotting fac-
tors in the intrinsic or common pathway is
deficient.

A positive FDP-latex agglutination test at
a serum dilution of 1/20 or greater indi-
cates abnormal amounts of circulating
FDP.

Table I. Laboratory screening test.s lor haemo.static defects.

	BT*	platelets	(A)PTT	PT	TT	FOP
abnormal vessel wall	P	n	n	n	n	n
platelet dysfunction	P	n	n	n	n	n
thrombocytopen i a	P	d	n	n	n	n
von Willebrand\'s disease	P	n	n/p	n	n	n
factor V or X deficiency	n	n	p	p	n	n
V i tamin K def i c iency	n	n	P	P	n	n
circulating heparin	n	n	P	p	n	n
factor VIII, IX or XI deficiency	n	n	p	n	n	n
factor Vll def i c i ency	n	n	n	P	n	n
fibrinogen deficiency	n	n	P	P	P	n
liver disease-\'"	n/p	n/d	n/p	n/p	n/p	n/i
diffuse intravascular coagulation-*	P	(n)/d	(n)/p (n)/p	(n)/p	i

d - decreased i = increased n = normal p = prolonged

" BT = capillary bleeding time. -- haemostatic pattern very variable.

A prolonged thrombin time indicates that
thrombin inhibitors, like FDP or heparin
(not dicumarol!), are present in the plasma
or that the concentration of plasma fibri-
nogen is extremely low.

Epistaxis may occur with any of the bleed-
ing disorders mentioned and the correct
treatment greatly depends upon a correct
diagnosis.

Symptomatic therapy of epistaxis may con-
sist of intranasal administration of decon-
gestion drops like epinephrine or adrena-
lin. Sedation with phenobarb may help to
stop sneezing, which improves conditions
for undisturbed clot formation. Sedatives
that may cause hypotension should not be
used, however, because the combination of
hypovolemia from blood loss and drug in-
duced hypotension may cause shock. Ab-
sorbable haemostatic tampons (Spongos-
tan®) can be used during intranasal sur-
gery, but in non-surgical patients, intrana-
sal application is almost impossible with-
out general anaesthesia, and even then it is
difficult to in.sert the material deep enough
into the nasal cavity to prevent it from
being \'sneezed out\' the very moment the
animal has recovered from anaesthesia.

Moreover, the tatnpons may be irritating,
and bleeding may continue unnoticed, as
the blood may escape by way of the
nasopharynx.

The parenteral or oral administration of
vitamin K is effective only in cases of vita-
min K deficiency. This condition is extrem-
ely rare, except in patients poisoned with
vitamin K antagonists such as warfarin.
The administration of calcium is not effec-
tive at all. Plasma calcium concentrations
which are low enough to impair blood clot-
ting are not compatible with life.
The effect of commercially available aspe-
cific haemostatic agents is doubtful. In
human medicine they are rarely used. If
nasal bleeding results from a haemorrhagic
diathesis, symptomatic treatment is sel-
dom sufficient and specific therapy is
needed. In that case, the correct treatment
greatly depends upon a correct diagnosis of

Barneveld - De Barneveldse politie heeft een
dierenarts aangehouden. De man wordt ervan
verdacht dat hij valsheid in geschrifte heeft
gepleegd met betrekking tot de afgifte van
entstoffen. De arts Is ingesloten in het Bar-
neveldse politiebureau, waar hij wordt ver-
hoord.

De aanhouding gebeurde in samenwerking
met de Algemene Inspectiedienst. Bij die
dienst waren klachten over de dierenarts
binnen gekomen. Volgens de entstoffenwet
mag een arts uitsluitend zelf deze stoffen aan
dieren toedienen. Volgens de klachten zou
de dierenarts entstoffen aan agrariërs ter
beschikking hebben gesteld, zodat ze ze zelf

the pathogenesis and possible underlying
disorder, which may include withdrawal of
certain drugs (e.g. aspirin) or the selective
administration of diverse medications such
as corticosteroids or other immunosup-
pressive drugs, heparin, vitamin K,, epsi-
lon-aminocaproic acid, cryoprecipitate,
fresh or fresh frozen plasma, blood trans-
fusions, etc. A more detailed discussion of
specific therapy of bleeding disorders is
beyond the scope of this paper.

1. Green, R. A. Bleedingdisorders. In: Ettinger, S..I.
(Ed.), Textbool< of veterinary internal medicine,
disease of the dog and cat, 2nd ed. 198.1; Chapt.
80, 2076-98, W. B. Saunders Comp.. Philadelphia.

2. Dacie, J. V. and Lewis, S. M. Practical haematol-
ogy, 6th ed. 1984; 208-58, Churchill Livingstone,
Edinburgh.

aan hun dieren konden toedienen. Volgens
een woordvoerder van de Barneveldse po-
litie zou hij vervolgens in zijn administratie
hebben voorgewend dat hijzelf de entstoffen
had toegediend.

De Nederlandse Vereniging van Dierverlos-
kundigen en Castreurs is kwaad op de Alge-
mene Inspectie-Dienst (AID).

Oorzaak is een inval bij leden van de
vereniging in Voorthuizen, Vv\'oerden en
Vleuten. De AID nam daar in april midde-
len in beslag die volgens een van februari
daterende toezegging van de minister bin-
nenkort formeel zijn toegestaan. Het ging in
dit geval onder meer om lidocaïne en dupha-
spasmin.

Sterfte bij runderen ten
gevolge van Clostridium
botulinum type D
veroorzaakt door het gebruik
van kuikenmest als
ligboxenstrooisel

Op zaterdag 13 februari 1988 werd er op de
Gezondheidsdienst voor Dieren te Boxtel
het kadaver van een 4 jaar oude koe ter
sectie aangeboden met als klacht: zwijme-
len, plotseling dood. De vorige dag was er
reeds een koe gestorven en nu waren er drie
dieren ziek, waarvan er twee later vrij snel
gestorven zijn.

Bij sectie werden er bloedingen op het
myocard, pens en pancreas gevonden, als-
mede een haemorrhagische enteritis van de
dunne darm. De pensstructuur was nor-
maal.

Omdat er door de eigenaar vermeld werd,
dat er twee dagen eerder kuikenmest in de
ligboxen was gereden en er door de dieren
van de inest gegeten was, werd er in com-
binatie met het sectiebeeld aan een Salm-
onella-infectie gedacht en werd geadviseerd
om de mest uit dc ligboxen te verwijderen.
Dit werd dezelfde dag gedaan.
De volgende dag gingen er bij deze eigenaar
weer een aantal dieren dood en bovendien
ook bij zijn buurman, die dezelfde mest ook
als ligboxenstrooisel had gebruikt.
Klinische verschijnselen waren nu: traag
worden, niet meer overeind kunnen, typi-
sche knijpbewcgingen bij het uitademen.
Er werd door de prakticus telefonisch con-
tact opgenomen met het CDI, waarbij als
waarschijnlijkheidsdiagnose botulisme
werd genoemd.

Op 15 februari werd er door de buurman
nog een levende koe met verlammingsver-
schijnselen ter sectie aangevoerd. De sectie
was vrijwel negatief op een ontsteking van
de lebmaag na.

Bij beide ter sectie aangeboden dieren wer-
den bij voortgezet bacteriologisch onder-
zoek geen bijzonderheden gevonden. Het op
de Gezondheidsdienst ingestelde onderzoek
op botulisme had meer resultaat. Bij beide
dieren werden toxinen van Closiridium bo-
tulinum type D in het bloed aangetroffen (
1/4-V2 LD/ML). In de lever, nier, pens en
darminhoud kon geen toxine worden aan-
getoond. Cultureel onderzoek van de orga-
nen en pens/darminhoud was negatief voor
C. botulinum.

Vrij grote hoeveelheden (1000 MLD/gr)
toxinen van het type D werden aangetroffen
in kadaverresten, die zich nog in de kuiken-
mest bevonden.

19 februari 1988 laatste dode dier; in totaal
33 dieren gestorven (17 -i- 16).
Klinische verschijnselen;
Verlammingsverschijnselen, slingerende
gang, tong uit de bek, speekselen, ademha-
lingsproblemen, knijpen in de flank. Vooral
de hoogproduktieve dieren waren aange-
tast. Vaak zeer snel dood; eenmaal zelfs als
eerste de melkstal in, om vervolgens na het
verlaten van de melkstal dood neer te vallen.
Ongeveer 50% van de kuikenmest was op-
gegeten door de koeien toen besloten werd
om de mest te verwijderen. Tot 6 dagen na
het verwijderen van de mest stierven er
dieren onder de typische verschijnselen. De
verklaring hiervoor is waarschijnlijk het feit
dat botulisme toxinen niet in de pens, maar
alleen in de dunne darm opgenomen worden
in het lichaam.

Opvallend is verder ook het verschil tussen
de bedrijven A en B. Op bedrijf A waren er
na 14 dagen al II dieren dood tegenover
bedrijf B 3, terwijl de uiteindelijke sterfte
vergelijkbaar is. De verklaring hiervoor
zoeken wij in het feit dat eigenaar B zoveel
mogelijk van de aanwezige kadavers uit de
mest verwijderd had alvorens de mest te
gebruiken als ligboxenstrooisel. Een ver-
band tussen de hoeveelheid opgenomen
toxinen en intensiteit van de ziekte lijkt voor
de hand te liggen.

Navraag op het pluimveebedrijf waar de
mest vandaan kwam, leerde dat er tijdens de
mestperiode geen ziekte was opgetreden,
noch verhoogde uitval. Dit pas bij het beeld
van C. botulinum-infecües bij de kip, waar-
van bekend is dat type C ziekteverwekkend
is (limberneck), maar dat type D a-sympto-
matisch voor kan komen. Ondanks het feit
dat deze veehouders reeds meer dan 15 jaar
zonder problemen kuikenmest als ligboxen-

strooisel gebruikten moge het duidelijk zijn,
dat dit gebruik zowel als het voeren van
kuikenmest in de stierenmesterij, ten
sterkste is af te raden.

Graves GM, Bjorling DE, Mahaffey E.
Canine hemangiopericytome: 23 cases
(1967-1984). J Am Vet Med Assoc 1988;
192: 99-102.

Het Haemangiopericytoom is tot op heden
alleen bij de hond beschreven. Deze tumor
wordt ingedeeld bij de fibrosarcomen en
wordt ook wel \'canine dermatofibrosar-
coom\' genoemd. Tegenwoordig wordt hij
als een maligne mesenchymale tumor ge-
klassificeerd. Hij komt vooral voor aan de
extremiteiten bij oudere vrouwelijke hon-
den. Metastasering zou slechts zeer spora-
disch voorkomen.

Humaan wordt het haemangiopericytoom
als een maligne vasculaire tumor be-
schouwd uitgaande van pericyten. Bij de
hond werden tot nu toe geen pericyten als
oorspronkelijke tumorcellen aangetoond.
In 50% van de gevallen bij de mens treedt
metastasering op.

In dit artikel worden 23 gevallen bij de hond
beschreven. De tumor werd in 35% van de
gevallen bij bastaarden gevonden, in 13%
bij de Duitse herder, in 9% bij de Airdale
terrier en in 9% bij de Doberman pincher.
Er bleek geen significant verschil met de
normale populatie. Er werd geen predispo-
sitie voor ras of geslacht aangetoond. Er
bestond een voorkeurslocalisatie aan de
extremiteiten (74%), ook bij de thorax en de
flank werd de tumor regelmatig gezien
(19%). De grootte varieerde van 2 tot 20 cm,
de bedekkende huid was vaak haarloos en
geulcereerd. De tumor was stevig en op
sneevlakte wit tot crèmekleurig met een
lobulair aspect. Ingroei in het skelet werd
niet waargenomen.

Na uitsluitend chirurgische extirpatie kwam
in 5 van de 16 gevallen de tumor terug. Dit
was bij chirurgische extirpatie gevolgd door
radiotherapie bij 3 van de 5 dieren. Het
tijdsinterval tot terugkeer varieerde van 2
tot 20 maanden en dit was steeds op de
oorspronkelijke plaats, soms tot 3 x toe.
Het histologisch beeld van de haemangiope-
ricytomen vertoonde een variërende cel-
dichtheid gevormd door spoelvormige cel-
len, met regelmatig een vingerafdruk-
patroon rond bloedvaatjes. Er werd geen
verschil gevonden tussen de mitose-index bij
niet en wel recidiverende tumoren. Metasta-
sering werd niet aangetoond, hoewel bij één
hond verdenking hiervoor bestond.
Het cytolkogisch onderzoek, via aspiratie
biopten werd bemoeilijkt doordat het cel-
beeld op een proces van intense fibroplasie
lijkt, zoals ook bij (chronische) ontstekings-
reacties voor kan komen.

Yuasa N, Imai K, Watanabe K, Saito F, Abe
M, and Komi K. Aetiological examination
if an outbreak of haemorrhagic syndrome
in a broiler flock in Japan. Avian Pathology
1987; 16: 521-6.

In een koppel slachtkuikens werd vanaf de
12e levensdag verhoogde uitval vastgesteld.
Tot de 26e dag bedroeg de uitval al 9,3%.
De dieren vertoonden spierbloedingen,
aplastisch beenmerg en atrofie van de lym-
foïde weefsels. Histologisch viel op dat het
bloedvormend weefsel van het beenmerg
was vervangen door vetweefsel. De lymfo-
cyten in de lymfoïde organen waren afwezig
of gedegenereerd in alle dieren.
Isolatie van CAA (Chicken Anaemia
Agent) vond plaats door middel van
MDCC-MSBl cellen. (Een Marek lym-
phoma cellijn; Rcf.J Uit levermateriaal bleek
CA A-virus geïsoleerd tc worden, terwijl
geen andere virussen konden worden geïso-
leerd op niercellen. Met dit virus kon men
de ziekte weer opwekken, mits kuikens op
1 tot 4 dagen leeftijd werden geïnoculeerd.
De ouderdieren van de slachtkuikens waren
op 95, 135 en 255 dagen ouderdom onder-
zocht op aanwezigheid van CAA-antilicha-
men. Zij bleken bij het laatste onderzoek
positief te zijn. Het wordt aangenomen dat
infectie van de nakomelingen óf via het ei
óf direct na het uitkomen van de eieren heeft
plaatsgevonden. Er wordt verder op gewe-
zen, dat de pathogeniteit van CAA sterk

wordt verhoogd als deze infectie vergezeld
gaat met de ziekte van Gumboro, Marek of
het reticulo-endotheliosis virus.

Poitetto WV, Patnaik AK, Schräder SC, and
Mooney SC. Osteosarcoma in cats: 22 cases.
.1 Am Vet Med Assoc 1987; 190: 91-3.

Osteosarcomen werden waargenomen in
het appendiculaire skelet, de ledematen (15)
en het axiale skelet (7).
De appendiculaire tumoren hadden kreu-
pelheid veroorzaakt en toonden röntgeno-
logisch uitgebreide osteolysis met opvallend
weinig periostale reactie. Die in het axiale
skelet toonden vaak wel periostale reactie.
Bij 12 van de 15 katten met appendiculair
osteosarcoma was follow-up na amputatie
mogelijk. Er waren nog 4 katten in leven 5
jaar na de amputatie. Van de katten die niet
overleefden was de mediane overleving 49
maanden. Katten met tumoren in het axiale
skelet konden slechts palliatief worden be-
handeld en overleefden slechts 5,5 maand
(mediane overleving).

De conclusie is dat katten met een osteosar-
coom in de ledematen na amputatie een veel
betere prognose hebben dan honden en
mensen. Bovendien wordt de amputatie
goed verdragen.

Herben IV en Probert AJ. Use of an
oxfendazole pulse release bolus in calves
exposed to natural subclinical infection with
gastrointestinal nematodes. Vet Rec 1987;
121: 536-40.

In dit onderzoek werden 3 groepen van 14
kalveren geënt tegen longworm en daarna
geweid op 3 identieke percelen met een
maagdarm wormbesmetting.
Aan groep I werd voor het uitbrengen een
oxfendazole bolus toegediend, groep 2 werd
eenmaal behandeld met ivermectine midden
in het weideseizoen en groep 3 diende als
onbehandelde controlegroep.
Aan het einde van de weideperiode blijkt het
lichaamsgewicht van de kalveren in groep 1
significant hoger te zijn dan van de dieren
in de beide andere groepen. Dit verschil
bleef het gehele winterseizoen bestaan.
In het tweede weideseizoen kreeg geen van
de groepen een behandeling.
Omstreeks midden juli begonnen de dieren
uit groep 1 duidelijk minder te groeien dan
de dieren uit groep 2 en 3. Dit wijst erop,
dat er een duidelijk lagere graad van immu-
niteit is ontwikkeld door de dieren van
groep 1.

Indien kalveren worden behandeld met ox-
fendazole bolus, zal men, om het verkregen
economische voordeel uit het eerste weide-
seizoen te kunnen handhaven, in het tweede
weideseizoen een afdoende wormbehande-
ling moeten geven óf men moet de dieren op
schone percelen weiden.

McKellar Q, Fishwick G en Rycroft A.
Ringworm in housed sheep. Vet Rec 1987;
121:168-9.

Trichophytie bij schapen komt in Groot
Britannië zelden voor. Met name in tropi-
sche streken komt het vaker voor. Meestal
zijn de behaarde huidgedeelten, zoals kop
en poten, aangetast.

Op een bedrijf in Schotland kwam enige
jaren geleden trichophytie voor bij een aan-
tal ooien en lammeren. Oorzaak van de
besmetting was een houten stalgebouw,
waarin ook rundvee gehuisvest werd.
De infectie werd met succes bestreden met
natamycine (mycophyt). Het houten stalge-
bouw werd met een jodofoor ontsmet.
In december daaropvolgend werden de
ooien geschoren. In de eerste week van
januari kregen 6 ooien, wederom gehuisvest
in hetzelfde houten stalgebouw, verschijnse-
len van trichophytie. Ook 3 veeverzorgers
kregen de besmetting. Bij de dieren zaten de
laesies vooral op het lichaam. Via een kweek
werd de verwekker als Trichophyton verru-
cosum geïdentificeerd. De dieren werden
ditmaal behandeld met griseofulvine (Ful-
cin).

De auteurs wijzen er op dat opstallen en
scheren in de winter toeneemt. Het gebruik
van stalgebouwen, waarin ook rundvee ge-
huisvest is geweest, kan daarbij voorkomen.
De kans op trichophytie zal daarbij toene-
men, ook op ongewone plaatsen zoals het
lichaam.

(Verlag Eugen Ulmer. Stuttgart, 1987. 619 pp. 61
flg.. 35 kleurplaten. 55 tabellen)

Dit boek is bedoeld voor de dierenarts die zich
bezig houdt met niet bedrijfsmatig gehouden
vogels (kooi- en volièrevogels, vogels uit vogel-
parken en dierentuinen, valkeniersvogels, wilde
vogels). De bedrijfspluimveeziekten worden al-
leen genoemd voor zover deze een raakvlak heb-
ben met genoemde categorie vogels. De senior-
auteur (prof. dr. 1. Gylstorff) schrijft in haar
voorwoord dat in dit boek de ervaringen van de
afgelopen 20 jaar aan de door haar opgerichte
vogelklinieken van de diergeneeskundige facultei-
ten van Hannover en München zijn neergelegd,
en dat er tevens een overzicht wordt gegeven van
de internationale literatuur op het gebied van de
diergeneeskunde van de niet bedrijfsmatig gehou-
den vogels.

In het algemene deel wordt aandacht besteed aan
anatomie en fysiologie (pp 1-57), gedrag (pp 58-
67), kweek, huisvesting en voeding (pp 68-86),
kliniekinrichting (pp 87-90), lichamelijke en aan-
vullend onderzoek (pp 91-149), therapieën (pp
150-209). De besmettelijke ziekten krijgen uitvoe-
rig aandacht (pp 210-407), evenals de intoxicaties
(pp 408-430). Vervolgens worden de ziekten sy-
stematisch per orgaansysteem besproken (pp 431-
498). Het hoofdstuk over de chirurgie (pp 499-
540) is geschreven door Akad. Oberrat dr. F.
Grimm. De ziekten van nestelingen krijgen apart
de aandacht (pp 541-548). De voor de yogelhou-
der relevante internationale en Duitse wetgeving
komt eveneens aan de orde (pp 549-572). Hel
boek besluit met een zeer uitgebreid trefwoorden-
register.

Eigenlijk is het in deze tijd niet meer mogelijk om
als (bijna) enige auteur een boek te schrijven dat
een zodanig groot gebied omvat als dit boek en
tevens op elk detail even nauwkeurig tc zijn. Ook
dit boek bewijst deze stelling.
De auteur is er desalnietemin op een bewonde-
ringswaardige wijze in geslaagd een overzicht te
geven van de huidige stand van zaken met betrek-
king tot de \'vogclgeneeskunde\'.
Het is echter niet overal even duidelijk waar het
gaat over eigen ervaringen, waar het gaat over
verwijzingen naar de literatuur en waar het gaat
over hypothesen. De verwijzingen naar de litera-
tuur zijn zeer inconsequent. Als voorbeeld kan
worden genoemd de werkingen en bijwerkingen
van de verschillende glucocorticoïden bij vogels
(pp 156-157). Op zich uiterst boeiende en waar-
devolle informatie, maar de betrouwbaarheid van
de gegevens kan niet worden geverifieerd. Dat het
inderdaad weieens gaat over hypothesen illu-
streert de beschrijving van de behandeling van
hypothyreoidie bij vogels, welke de indruk wekt
dat het een behandeling is die veelvuldig met
succes wordt toegepast ter behandeling van deze
ziekte. De tot nog toe beschreven gevallen van
hypothyreoidie bij gezelschapsvogels berusten
echter allemaal op een verkeerde diagnostiek en
bij mijn weten is nog nimmer een vervolgstudie
gepubliceerd van bewezen hypothyreoidie(vogel-
)patiënten welke met throxine werden behandeld.
Op meerdere plaatsen in het boek kan men
passages uit andere bronnen herkennen waaraan
niet wordt gerefereerd, waardoor ten onrechte de
indruk wordt gewekt dat bepaalde ontwikkelin-
gen hebben plaatsgevonden aan de vogelklinie-
ken van Hannover of München, terwijl deze in
feite elders hebben plaatsgevonden. Als voor-
beeld kan worden genoemd de methode welke
beschreven wordt om hypothyreoidie bij duiven
te diagnotiseren, welke werd ontleend aan het
promotie-onderzoek van ondergetekende, zonder
bronvermelding.

Het boek heeft door het ontbreken van het
consequent gebruik van referenties naar de lite-
ratuur in mijn ogen veel van zijn waarde verloren.
De praktizerende vogeldierenarts zal van tijd tot
tijd op een dwaalspoor worden gebracht omdat
af en toe onzekerheden als waarheden worden
verkocht, terwijl de wetenschapper veel nieuwe
informatie niet kan toetsen aan de oorspronke-
lijke publicaties.

Belangrijke omissies m dit boek over \'vogelziek-
ten\' dat toch behoorlijk pretentieus is van opzet
zijn er eveneens. Als voorbeeld kan worden
genoemd het ontbreken van een beschrijving van
de bloedafname bij Anseriformes uit de veneuze
occipitale sinus (terwijl wèl de klinisch verwerpe-
lijke hartpunctie wordt genoemd) of de euthana-
siemethode waarbij intraveneus of intramusculair
in de pectoraalspier T 61 wordt ingespoten (de
methode die in Nederland de voorkeur geniet).
Ondanks genoemde tekortkomingen is het boek
het meest omvangrijke en meest complete boek
over niet bedrijfsmatig gehouden vogels dat mo-
menteel te verkrijgen is en als zodanig een \'must\'
voor elke dierenarts die regelmatig met deze
vogels in aanraking komt of van plan is zich dit
deelgebied van de diergeneeskunde eigen te ma-
ken.

Dierenartsen die slechts sporadisch met gezcl-
schapsvogels worden geconfronteerd doen er wel-
licht beter aan deze patiënten door te sturen naar
een collega die zich heeft toegelegd op de behan-
deling van deze uit veterinair oogpunt toch wel
speciale diergroep. Dit bock laat zien dat de
geneeskunde van gezelschapsvogels een zodanig
groot vakgebied is geworden dat ter bewaking
van dc kwaliteit een ofTiciële specialisatie in deze
richting overwogen dient te worden. De tijd dat
de vogeleigenaar kon worden afgescheept met een
tetracyclinepoedertje in het drinkwater is voor-
goed voorbij.

Allereerst zal worden onderzocht of er wij-
zigingen zijn opgetreden in het voeder. Hier-
bij zal ook worden gevraagd of cr bijv. door
te laat bestellen van mengvoeder, gedurende
een korte of langere tijd geen voer verstrekt
is en dan plotseling een grote hoeveelheid.
Vervolgens zal worden onderzocht of de
drinkwatervoorziening optimaal functio-
neert. Veranderingen in het tijdstip van
spenen cn het beginnen met het verstrekken
van bijvoeding aan jonge biggen kunnen
eveneens een rol spelen.

Minimaal 24 uur, liefst 48 uur vasten. Ver-
volgens voeder verstrekken in kleine hoe-
veelheden cn in minimaal 5 dagen het dag-
rantsoen geleidelijk verhogen tot ad libitum.
Gedurende I week drinkwater verstrekken
met antibiotica tegen deze E. coli.
Afhankelijk van de ernst van de slinger-
ziekte minimaal I x de koppel biggen an-
tibiotica per injectie toedienen. Voorkeur
gaat uit naar CDT (AUV) of Ertylen CO®
(aesculaap).

Sterfte op de batterij op een leeftijd van 6
weken komt in onze praktijk te veel voor.
Enkele belangrijke gegevens bij het optreden
van slingerzickte zijn:

b. hoe worden ze gespeend; namelijk wor-
den de biggen bij de zeug weggehaald en
naar de batterij gebracht, of blijven zc
nog enige tijd in het kraamhok?;

Biggen in het kraamhok op een leeftijd van 2
ä 3 weken bijvoeren met biggen opfokkorrel.

Gespeende biggen, indien mogelijk, een
week in het kraamhok laten liggen en zeker
niet jonger spenen dan op 3 weken leeftijd.
De biggen na het spenen zeer gerantsoe-
neerd voeren en wel 2 x daags, gedurende 2 a
3 weken cn geleidelijk overschakelen naar
babybiggenkorrel, dit laatste na 2-3 weken.
Onder het drinkwater van deze biggen wat
acllihilum verstrekt wordt, vanaf 5 tot dag 16
na het spenen, geneesmiddelen geven.
Goede resultaten bereiken wij met Linco-
Spectin® 100 (150 gr/2000 liter). Indien
drinkwatermedicatieonmogelijk is,dan V12
(Lincospectin®) door het voer, gedurende
dezelfde periode.

Deze therapie houden wij enkele maanden
vol. Indien sterfte toch blijft optreden; sectie
verrichten op de biggen en als er bij deze
sectie meer te zien is dan het slingcrzickte-
beeld, dan biggen naar Gezondheidsdienst
brengen voor vaststelling mogelijke doods-
oorzaken.

Bij dit onderzoek tevens gevoeligheidstest
aanvragen. In afwachting van de uitslag
blijkt bij ons colistincdoor het drinkwaterof
voer goed tc voldoen, gedurende dezelfde
periode als eerder vermeld, in ccn normaal
door dc fabrikant opgegeven dosering.
Blijven zorgen voor een optimaal klimaat.
Als verbetering uitblijft, laten wij ccn spe-
ciaal voer maken, wat minder smakelijk is en
vaak geeft het voeren van tncel in plaats van
korrel ccn bijdrage tot verbetering.
Extra aandacht — begeleiding — geeft geen
vermindering van het ziektebeeld, maar wel
van de sterfte.
Dr.s. ,/. C. M. van Dijck.
Broekhuizenvorst.

Op grond van het feit dat door een Gezond-
heidsdienst een E. coli K88 is gevonden
wordt de diagnose slingerziekte gesteld. Dit
is niet correct. Er is slechts een 3-tal seroty-

pes van E. coli die het vermogen hebben
sHngerziekte te veroorzaken. Dat zijn
0138K81,()1.39K82en()141K85. Deze stam-
men produceren neurotoxinen. De aandui-
ding K88 zegt dus niets.
Voor de diagnose slingerziekte is een type-
ring maar vooral een duidelijke sectie nodig.
Gesteld dat de diagnose slingerziekte juist
blijkt te zijn omdat de genoemde stammen
gevonden worden en de sectie op slinger-
ziekte duidt dan kan, naast een aanpassing
van dieet en/of management, op basis van
een gevoeligheidstest tijdelijk een medica-
menteuze behandeling worden ingesteld.
Blijkt, omdat bij meerdere biggen van meer-
dere tomen K88 dragende enterotoxinen
vormende E. coli wordt gevonden, de dia-
gnose speendiarree te zijn, dan kan hiertegen
worden gevaccineerd met een vaccin dat
zowel tegen alle bekende aanhechtingsfacto-
ren als tegen het toxine LT immuniseert
(onder andere Nobivac Porcoli®). De eerste
vaccinatie op 5-7 dagen leeftijd en de tweede
vaccinatie minimaal 3 weken daarna. Tijde-
lijk kan een antibioticum worden gegeven
op basis van een gevoeligheidstest.
Drs. ./. B. de .long,
Sambeek.

Het optreden van plotselinge sterfte na het
spenen door slingerziekte zal vaak regelma-
tig in opvolgende groepen gespeende biggen
geconstateerd kunnen worden.
Meestal zijn niet direct bedrijfsfactoren aan-
wijsbaar, waarbij recent een verandering
heeft plaatsgevonden, die verantwoordelijk
gesteld zouden kunnen worden voor deze
plotselinge uitval. Te denken zou daarbij
zijn aan wijziging klimaatsregeling of kli-
maatsfoutcn. verandering van het voer voor
biggen of voermethode, bezettingsgraad,
speenleeftijd etc.

Op bedrijven, waarde tomen na het spenen
bij elkaar blijven, is dit gemakkelijk te con-
stateren en vindt men ook vaak, dat be-
paalde tomen kennelijk veel eerder last van
slingerziekte krijgen.

Tussen bedrijven en tussen tomen binnen
bedrijven bestaan erg grote verschillen in
voeropname vóór het spenen. Geconclu-
deerd kan worden dat, naarmate meer voer
opgenomen wordt vóór het spenen, er meest-
al na het spenen minder problemen met slin-
gerziekte zijn.

Als minimum hoeveelheid kan ± 600 gram
voer per big aangehouden worden.
Nader onderzoek naar de oorzaken van te
geringe voeropname zal dienen plaats te
vinden. Factoren, die hierbij een rol kunnen
spelen, zijn onder andere:

Navraag met betrekking tot dit laatste punt
leert vaak, dat ten aanzien van de voersa-
menstelling en/of voerniveau gedurende de
dracht de laatste maanden voorafgaande
aan de slingerziekteproblematiek wijzigin-
gen zijn opgetreden. Dat zou mogelijk ook
het toomgebonden karakter van de ziekte
kunnen verklaren.

3. Hoe is het voerregime na het spenen?
Uitgaande van hetzelfde voer als vóór het
spenen, is het ad lihilum voeren na het
spenen het beste. Het gedurende de gehele
dag kunnen opnemen van kleine hoeveel-
heden voer is in dit verband van belang.
Rantsoeneren, dat wil zeggen het in 2 of 3
keer verstrekken van de benodigde hoeveel-
heid voer per dag zal leiden tot te grote
voeropname in één keer bij sommige biggen.
Dit kan de ontwikkeling van de E. cY;//-flora
in het darmkanaal stimuleren. Het verstrek-
ken van meel in plaats van korrel kan de
totale voeropnaine per dag mogelijk in eer-
ste instantie doen verininderen.

— Voeropname van een goed verteerbaar
biggenvoer vóór het spenen stimuleren.

— Het voeren na het spenen dient in prin-
cipe ad libitum te zijn, waarbij tijdelijk meel
verstrekt kan worden.

Pijn- en angstreacties van vissen zijn verge-
lijkbaar met die van mensen. Dit blijkt uit
het onlangs door de Rijksuniversiteit
Utrecht gepresenteerde eindrapport van het
onderzoek naar pijn en angst bij aan de haak
geslagen en gedrilde (karperachtige) vissen.
Het onderzoek dat op initiatief van de
Nederlandse Vereniging tot Bescherming
van Dieren tot stand is gekomen, werd mede
door de landelijke sportvisserij-organisaties
en de overheid gefinancierd.
Het eindrapport geeft duidelijk aan dat een
vis geen \'reflexautomaat\' is, maar een dier
met gevoelens en emoties.
Net als de mens reageert de vis op allerlei
indrukken uit zijn omgeving. Het dier kan
leren en neemt afgewogen beslissingen.
Dit nieuw verkregen inzicht in de ervarings-
wereld van vissen is een wereldprimeur voor
de Nederlandse onderzoekers en zal belang-
rijke gevolgen moeten hebben voor de wijze
waarop de mens nu omgaat met vissen.
Ombuiging van de heersende moraal ten
aanzien van deze dieren verdient dan ook de
hoogste prioriteit.

Het onderzoek werd verricht door prof. dr.
F. .1. Verheijen en dr. R. .1. A. Buwaida van
de Vakgroep Vergelijkende Fysiologie,
Rijksuniversiteit Utrecht. Zij menen bewe-
zen tc hebben dat pijn en angst voor vissen
totaal verschillende ervaringen zijn.
Het is hen gelukt de door de vis uitgezonden
pijn- en angstsignalen naar de mens te
\'vertalen\' en herkenbaar tc maken. Boven-
dien slaagden zij er in de mate waarop het
dier pijn en angst ervaart, te meten. Geble-
ken is dat het leed van een \'deskundig\' aan
de haak geslagen vis eerder bepaald wordt
door angst, dan door pijn.
Op grond van het nieuw verworven inzicht,
stellen de onderzoekers vast dat een levende
vis als aas veelal zo ernstig lijdt, dat het
gebruik ervan volledig onaanvaardbaar is.
Hetzelfde geldt voor leefnetten. Veel vissen
die daarin worden \'bewaard\', moeten dit
met de dood bekopen.

Dat geldt voor de hangelaar, de beroepsvis-
ser, de bio-technicus, de onderzoeker, de
viskweker en de handelaar in poot-, con-
sumptie- en aquariumvissen. Ook de lozing
van allerlei afvalstoffen in viswater komt
erdoor in een nog kwalijker daglicht te
staan.

De Dierenbescherming heeft minister Braks
en het parlement dringend verzocht de con-
sequenties van de onderzoeksresultaten te
aanvaarden en de welzijnsproblematiek
voor vissen op adequate wijze te regelen in
de toekomstige nieuwe Gezondheids- en
Welzijnswet voor Dieren.
Verder verlangt de Dierenbescherming op
korte termijn een verbod van de overheid op
het gebruik van levende vissen als aas en op
het gebruik van het leefnet. Dit, om onnodig
visseleed bij het hengelen te voorkomen,
mede gelet op de artikelen 254 en 455 van
het Wetboek van Strafrecht (het toebrengen
van letsel of pijn aan dieren).

De Nederlandse Vereniging voor Fytothera-
pie werd op 1 maart 1988 op initiatief van
een aantal artsen, apothekers, wetenschap-
pers en andere direct betrokkenen bij de
fytotherapie opgericht.
Het bestuur van de Vereniging wordt ge-
vormd door

Prof. dr. R. R Labadie, hoogleraar Farma-
cognosie, voorzitter.
Dr. C. W. Aakster, socioloog, secretaris.
Drs. W. .1. de Jong, apotheker, penning-
meester.

De Vereniging kent de volgende doelstel-
ling: Het bevorderen van de kwaliteit van
fytotherapie en fytotherapeutica, alsmede
een verantwoorde voorlichting hierover. De
Vereniging tracht dit doel onder andere te
breiken door

— het onderhouden van contacten met
overheid, semi-overheid en aanverwante be-
langengroepen

Inmiddels werden commissies ingesteld
voor Wetenschappelijke aangelegenheden,
voor Wettelijke Regelingen en Public Rela-
tions/Seminars. Een commissie Opleidin-
gen is in voorbereiding.
De Vereniging kent vijf categorieën leden.
Een aanvraag voor het lidmaatschap wordt
beoordeeld door een toelatingscommissie,
die aanbevelingen doet aan de Algemene
Ledenvergadering.

Tot het gewone lidmaatschap kunnen wor-
den toegelaten; artsen, apothekers, tandart-
sen, dierenartsen en overige natuurlijke per-
sonen, voor zover zij direct betrokken zijn
bij de fytotherapie. Tot nu toe meldden zich
een kleine 200 personen voor het lidmaat-
schap, waaronder overwegend (huis-)artscn
en apothekers.

Gehoopt wordt ook een omvangrijke cate-
gorie dierenartsen als lid te kunnen insch-
rijven, van belang bijvoorbeeld omdat het
sinds kort strafbaar is geworden ongeregi-
streerde diergeneesmiddelen bij dieren toe te
passen.

Nadere inlichtingen via dr. C. W. Aakster,
secretaris, telefoon 05219-2019, of via Ant-
woordnummer 1201, 7940 ZE Meppel (zon-
der postzegel te adresseren aan; Secretariaat
Nederlandse Vereniging voor Fytothera-
pie).

De Werkgroep Veterinaire Kynologie stelt
zich ten doel diergeneeskundestudenten en
dierenartsen voor te lichten over de kyno-
logie in de meest brede zin van het woord
en evenzo de kynologie te informeren over
de diergeneeskundige aspecten van de ras-
hondenfokkerij.

Zij wil hiermee bijdragen aan optimale
contacten en samenwerking tussen dierge-
neeskundigen en kynologen. Ook met het
gezondhouden van de rashondenpopulaties
en optimalisering van de diergeneeskundige
en zoötechnische begeleiding van de fokke-
rij houdt de Werkgroep zich bezig.
Naast het organiseren van lezingen, toegan-
kelijk voor iedere belangstellende, excursies
naar kynologische evenementen, en cursus-
sen, verzamelt de Werkgroep referaten/
scripties die van belang kunnen zijn voor de
kynologie. Zodoende probeert zij meer in-
formatie over een specifiek onderwerp te
kunnen verstrekken.

De voorgedragen referaten worden voorlo-
pig ieder half jaar in het Tijdschrift bekend
gemaakt. De hierna volgende referaten kun-
nen tegen kostprijs worden besteld door
zich in verbinding te stellen met Fokje de
Kloet, 030-898750.

De socialisatieperiode van de hond en daaruit
voortkomende gedragsafwijkingen; drs. Casse-
naar.

Het lidmaatschap staat open voor studenten
diergeneeskunde {f 10.-), medewerkers van
de Faculteit en dierenartsen in den lande
{f25.-), en donateurs (minimum donatie
ƒ25.-). Na overmaking van de contributie
op giro 2021931 ten name van WVK tc
Utrecht ontvangt u het trimestriëel tc ver-
schijnen tijdschrift Apporl. (Art. 9 HR: Zij
die na I januari lid worden, betalen voor het
lopende verenigingsjaar de helft der jaar-
lijkse contributie mits zij gelijktijdig de
jaarcontributie voor het volgende jaar beta-
len.)

Voor informatie over de Werkgroep kunt u
contact opnemen met F. de Kloet (tel. 030-
898750, secr. Yalelaan 1, 3584 GL Utrecht).

In Nederland worden jaarlijks zo\'n 20 mil-
joen varkens en 2,5 miljoen runderen ge-
slacht. Bij het DLO-Instituut voor Veeteelt-
kundig onderzoek \'Schoonoord" te Zeist
wordt gezocht naar objectieve meetmetho-
den om de kwaliteit van rund en varkens-
vlees vast te stellen.

De consument heeft een duidelijke voorkeur
voor vlees dat weinig vet bevat, mals en
sappig is en een goed aroma heeft. De vraag
is hoe men die kwaliteit kan onderkennen,
bij voorkeur in de slachterij, dus voordat het
aan de slagerijen wordt toegeleverd. Tot
dusver geschiedde die beoordeling vooral
op het oog. Sinds deze zomer beschikken
98% van alle slachterijen in ons land voor
het bepalen van de verhouding vlees en vet
in varlcensvlees over automatische meetap-
paratuur. Daarmee wordt gewerkt volgens
de instructie van het Instituut voor Veeteelt-
kundig Onderzoek (IVO).

Een lange naald wordt in het karkas van het
geslachte varken gestoken. Aan het einde
van die naald zit een klein oogje dat licht
uitstraalt. Vlees en vet kaatsen dat licht elk
op hun eigen wijze terug. Dat kun je objec-
tief meten en levert nauwkeurige gegevens
op over de spier en de spekdikte. Met die
gegevens wordt automatisch de vleesvetver-
houding van het gehele dier berekend. Het
apparaat en niet meer het menselijk oog
bepaalt het aandeel mager vlees in het
karkas.

Dr. Eikelenboom van het IVO; \'Dit systeem
werkt zó goed, dat een veel nauwkeuriger
onderscheid gemaakt kan worden in de
slachtkwaliteit.\' Alle ongeveer 20 miljoen
geslachte varkens worden nu met deze
methode beoordeeld. Maar wat van nog
groter belang is, is dat boeren nu ook
gerichter minder vette varkens kunnen gaan
afleveren. Daarmee wordt duidelijk meer
aan de wensen van de consument tegemoet
gekomen. In het IVO werd door een uitvoe-
rig vergelijkend onderzoek de basis gelegd
voor toepassing van de meetapparatuur in
ons land.

Een groot voordeel is bovendien dat deze
objectievere beoordeling van het mager
vleespercentage een betere aanduiding voor
kwaliteitsklassen oplevert. De boer die min-
der vette varkens levert kan men daarvoor
dan ook gemakkelijker belonen. De werk-
wijze voldoet geheel aan de richtlijnen die
de EG voor de lidstaten heeft vastgesteld en
die op 1 januari 1989 in de gehele EG moet
worden gevolgd. Met de invoering van de
nieuwe classificatie loopt Nederland duide-
lijk voorop in Europa.
De trend om niet meer maar beter vlees te
produceren is reeds een aantal jaren terug
op gang gekomen. Nog niet zo lang geleden
waren varkens zeer stress-gevoelig tijdens
transport. Een aantal dieren stierf zelfs
tijdens het vervoer. Niet alleen uit ethische
overwegingen was dit bezwaarlijk, deze ge-
voelige dieren bleken ook vlees te produce-
ren dat bleek, slap en waterig was. Na
operatieve ingrepen bij het IVO bleek dat
bepaalde dieren bij een verdoving met het
narcosemiddel halothaan last kregen van
spierverstijving, die overeenkwam met die
van stress-gevoelige dieren. Zelfs bij jonge
biggen was dat al het geval. De veronder-
stelling dat de gevoeligheid een erfelijke
eigenschap was, bleek door onderzoek be-
vestigd te worden. De toepassing van de
zogenaamde halothaantest in fokkerijpro-
gramma\'s liet niet lang op zich wachten,
alsmede ook de resultaten. Zo kon gevoe-
ligheid in bepaalde Nederlandse varkensras-
sen teruggebracht worden van 36% naar
1%, waarmee in gelijke mate de kwaliteit
van het varkensvlees werd verbeterd.
Eikelenboom: \'Het verschijnsel dat onder
ongunstige omstandigheden varkensvlees
toch nog gemakkelijk vocht verliest is daar-
mee niet geheel verdwenen. We ontwikkelen
momenteel apparatuur waarmee we binnen
in het spierweefsel door kleurmeting de
kwaliteit op dit punt kunnen vaststellen. We
hopen binnen afzienbare tijd ook hiermede
de slachterijen een nieuwe werkwijze voor
een objectieve kwaliteitsbepaling te kunnen
aanbieden\'.

Uit onderzoek met proefpanels blijkt steeds
weer dat van alle smaakfactoren die van de
malsheid doorslaggevend is. Als vlees taai
is, vindt men eigenlijk niets goed aan het
vlees. Malsheid blijkt maar weinig te maken
te hebben met de voeding of de huisvesting
van het dier. Veel meer met het soort ras dat
men gebruikt. Zo zijn er bij runderen uit-
gesproken vleesrassen met zeer goede vlees-
kwaliteit. \'Wij komen evenwel steeds meer
tot de conclusie dat de behandeling na de
slacht, en dan vooral bij het koelen, een
bijzonder grote invloed heeft op de malsheid

van het vlees. Bij het koelen treedt altijd een
zekere mate van spierverkorting op, waar-
door de malsheid achtemit gaat. Een ver-
keerde wijze van koelen in het slachthuis
kan door onnodige verkorting evenwel het
malste vlees verknoeien. Dat blijkt heel
duidelijk uit onze laboratoriumproeven,
waarin we de taaiheid heel precies kunnen
meten en vergelijken met de resultaten van
proefpanels\', zo is de ondervinding van dr.
Eikelenboom.

Wie gefundeerde beslissingen wil nemen,
moet inzicht hebben in de consequenties
daarvan. Dat geldt vooral voor ingewik-
kelde vraagstukken zoals produktie, opslag,
transport, verwerking en afzet van mest.
Met dat uitgangspunt werkt ir. R.M. de Mol
van het Instituut voor Mechanisatie, Arbeid
en Gebouwen (IMAG) in Wageningen aan
een computerprogramma dat beleidsma-
kers en andere beslissers in de landbouw
inzicht kan geven in de (financiële) gevolgen
van allerlei beslissingen op het gebied van
de mestproblematiek.

De Mol ontwikkelt een zogenaamd \'beslis-
sing-ondersteunend\' systeem dat in de na-
bije toekomst niet alleen een steun moet zijn
voor locale, provinciale en Haagse politici,
maar ook voor mestbanken en andere in-
stanties, die zich met het mestvraagstuk
bezighouden. Wanneer het programma vol-
tooid is, kan een gefundeerd en geïntegreerd
beleid gestalte krijgen.

Het project is een gezamenlijk initiatief van
de vakgroep wiskunde van de landbouw-
universiteit, het IMAG en het Landbouw
Economisch Instituuut in Den Haag. Het
systeem dat wij ontwikkelen kan helpen een
antwoord te geven op dat soort ingewik-
kelde vragen. Inmiddels is er een heel aantal
verschillende procédé\'s voor mestverwer-
king en mestzuivering in ontwikkeling die
alle hun eigen consequenties hebben.

Het probleem met de hele mestwetgeving is
dat ze zo snel is ingevoerd en dat niemand
eigenlijk een goed overzicht heeft van de
hele materie. \'Er is duidelijk behoefte aan
een geïntegreerd systeem als dit\', zegt De
Mol zelf over zijn programma. \'Wanneer je
bijvoorbeed overweegt om in akkerbouwge-
bieden opslagcapaciteit neer te zetten kun je
nu bekijken of zo\'n investering inderdaad
rendabel is\'.

Het systeem gaat uit van een regionaal
model. Eerst wordt bekeken wat de afzet-
mogelijkheden van de diverse mestsoorten
op het eigen bedrijf zijn. Dan richt het
programma de blik op de afzet binnen de
regio, vervolgens naar de afzet in een andere
regio en de mogelijkheden voor verwerking.
Naar verwachting is het programma over
anderhalfjaar afgerond en gebruiksklaar.
De hantering vereist wel specifieke kennis
zodat instanties en overheden voorlopig met
hun vragen naar Wageningen zullen moeten
komen om de computer te laten spreken.

Het International Fund for Animal Welfare
(IFAW), de grootste dierenbeschermingor-
ganisatie ter wereld, lanceerde 26 mei 1988
in Den Haag zijn internationale campagne
tegen de mishandeling van honden en katten
in Zuid-Korea.

Dc campagne, waaraan een groot aantal
televisiepersoonlijkheden hun medewerking
verlenen, staat in het teken van dc Olympi-
sche Spelen. Die worden deze zomer in
Seoul, de hoofdstad van Zuid-Korea gehou-
den. In Nederland wordt het publiek opge-
roepen ccn petitie te ondertekenen, Llaar-
mee vraagt men de president van Zuid-
Korea een einde te maken aan het zinloze
leed van huisdieren die, ten behoeve van
menselijke consumptie, op een afschuwe-
lijke manier worden geslacht.
Het IFAW, dat sinds zijn laatste grote
campagne eind 1986 in Nederland gegroeid
is van 25.000 naar 42.000 donateurs, ver-
wacht veel van de actie.
Wereldwijd zijn bij het IFAW meer dan
500.000 mensen aangesloten.
De organisatie, die in 1969 werd opgericht
door Brian Davis, heeft in het verleden
succesvol strijd geleverd tegen de commer-
ciële zeehondenjacht in Canada en Noorwe-
gen en de walvisvangst. Sinds 1983 zijn
IFAW-teams in Zuid-Korea actief tegen de
mishandeling van honden en katten.

Naar aanleiding van de bijdrage over bèta-
agonisten in de vorige aflevering (Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113: 648-50) gaarne het
volgende:

Het probleem bij al of niet toepassen van
stoffen als toevoegingsmiddel (veevoeder-
verordening) of als diergeneesmiddel zit
hem niet altijd en vooral in de kennis
omtrent die middelen. Men kan zolang die
kennis er (nog) niet is de toepassing trachten
te voorkomen door verboden. Meestal zijn
de regelingen voldoende voor de goedwil-
lenden. Echter meestal niet voor de kwaad-
w illigen. Of er zijn voldoende mazen in de
wet of er floreert een grote zwarte markt
door grote mazen in het opsporings- en
controlesysteem.

Voorbeeld: Anabole Steroiden. Voldoende
stoffen en voldoende kennis. Ondanks dat
een juiste toepassing van een 5-tal stoffen
geen gevaar oplevert werd er, op geleide van
de publieke opinie, door de ministerraad in
de EG een integraal verbod uitgevaardigd.
Verwondering en verwarring alom. Oor-
zaak; weifelend beleid vóór hel verbod
leverde reeds een wijd verbreid gebruik in
de EG. Hetzelfde dreigt nu met bèta-agonis-
ten en straks met melatonine.

Dat bèta-agonisten, (nor)adrenomimetica,
zoals clenbuterol en cimaterol (en er volgen
er meer!) nog verboden toevoegingsmiddel
zijn (veevoederverordening) zegt lang niet
alles. Dat mengvoederfabrikanten deze stof-
fen niel in kalvermelk of varkensvoer mo-
gen verwerken zegt niets over de toepas-
singsmogelijkheid als geregistreerd dier-
geneesmiddel voor zogenaamd \'therapeu-
tisch\' gebruik. Wie controleert deze therapie
in soort en duur?

Zoals de zaken nu liggen kunnen deze
sloffen door de veehouder, via al of niet
geregistreerde mixen, direct via voer of
drinkwater worden toegepast. Al of niet
\'zwart\' of via levering als therapeuticum
(voor 7 weken groeibevorderend gebruik)
door de dierenarts. Deze stoffen met hormo-
nale anabole effecten zullen straks worden
gevolgd door weer andere hormonomime-
tica of -lylica. Melatonine is al een duide-
lijke kandidaat om de schapencyclus te
verdubbelen (ook geschikt voor geit en
hert).

Het ware te wensen dal de overheid voor de
praktijk sluitende reguleringen èn opspo-
rings- en controlemaatregelen tijdig instelt,
voordat de \'markt\' een onontwarbare situ-
atie creëert.

1. Brown RH. Feed biotechnology reaches regu-
latory cross roads. Feedstufs, May 9, 1988; 5.

2. Lamming GE et al. Scientific report on ana-
bolic agents in animal production. Special
Report. Vet Rec 1987; 121: 389.

3. Poulton AL et al. Use of an intraruminal
soluble glassbolus containing melatonin for
early lamb production. Vet Rec 1988; 122:
226.

4. Williams PEV. The use of /3-agonists as a
mean of altering body composition in live-
stock species. Nutr Abstr and Rev (series B)
1987; 57 (8): 14.

World Association of Veterinary
Food Hygienists (WAVFH)
Xth (jubilee) International
Symposium

Agricultural Practice and Safe Food
Animal environment, animal husbandry and
handling, animal health service and control on
the farm; influence on food hygiene, safety and
quality.

Feed and feed additives, water, minerals, drugs,
growth promoting substances, insecticides etc.;
influence on food hygiene, safety and quality.
Advantages and disadvantages. International
harmonization of risk valuation, control methods
and import control regulations. Progress in resi-
due analyses.

Animal welfare, protection and ethics concerning
food producing animals: influence on food and
on the consumers acceptance of food of animal
origin.

International harmonisation of food research pro-
grammes on hygiene, safety and control of food of
animal origin:

Foodborne diseases. Current situation in different
countries and international outloolc for tiie fu-
ture.

Food hygiene in developing countries.
Progress in food microbiology.
Scientific basis for harmonising meal trade.
Radiation contamination of the food chain.
Miscellaneous (only short communications, 10
minutes).

HACCP approach (Hazard Analysis and Critical
Control Points: the concept at farm level -
abbatoir red meat - abbatoir poultry - food
processing - retail level. Only invited speakers).
Panel discussion: The role of veterinary services
and veterinary public health in consumer protec-
tion and environmental health. Future demands
and challenges.

Poster sessions will be arranged.
Satellite symposia: Three separate parallel small
satellite symposia (max 5 hours) will be arranged
on Sunday, 2nd of July, the day before the main
symposium, covering recent developments and
the future of slaughter hygiene and meat inspec-
tion of: 1. Red meat. 2. Poultry. 3. Fish (incl. fish
farming problems).

Simultaneous interpretation into and from En-
glish, German, French and Spanish will be pro-
vided during the main symposium. The satellite
symposia will be held in English only.
Speakers are supposed to send title and abstracts
(max. 200 words) or at least a short description
of their papers as soon as possible to the
WAVFH-address below.

Abstracts to be written at least in English and in
the language in which the paper will be presented
(i.e. one or preferably all ofthe other symposium-
languages). Lectures max. 15 minutes. Short
communications max. 10 minutes. The speakers
will then be informed how to type the papers.
(Personal or private cheques are not accepted by
the banks).

More information, registration- and hotel-reser-
vation-forms can be obtained now from
WAVFH, K. G. Linderholm, Box 22067, S-10422
Stockholm, Sweden.

Wageningen - Op zondag 15 januari 1989 wordt
ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van het
Nederlandse Valkeniersverbond \'Adriaan Mol-
len\', in samenwerking met de Stichting Behoud
Valkerij en de Vakgroep Geneeskunde van het
kleine huisdier, afdeling vogels en bijzondere
dieren van de Faculteit Diergeneeskunde der
Rijksuniversiteit Utrecht, een symposium georga-
niseerd in het Internationaal Agrarisch Centrum
te Wageningen. Deelnemers wordt de volgende
dag de gelegenheid geboden op verschillende
plaatsen in ons land kennis te maken met de
valkerij.

Doel van het symposium is een beeld bieden van
de valkerij in verleden en heden en van een visie
op de toekomst.

Zo zal aandacht worden besteed aan jachtvogels,
jachtmethoden en aan schadebestrijding met be-
hulp van jachtvogels; aan bestandsontwikkeling
van de havik/sperwer in ons land en aan die van
de slechtvalk in de wereld; aan ontwikkelingen in
(inter)nationale wetgeving; aan literatuur, histo-
rie, diergeneeskundige aspecten en bescherming.
Een visie op de toekomst wordt tenslotte ver-
woord in een afsluitende forumdiscussie. Beel-
dende kunst en valkerij komt ruim aan haar
trekken in een vanaf begin december 1988 te
houden tentoonstelling in het Jachtmuseum tc
Doorwerth (slechts 10 kilometer van Wageningen
verwijderd!) die met medewerking van het Prins
Bernhard Fonds tot stand wordt gebracht.
Wie aan het symposium wenst deel te nemen
(beperkt aantal deelnemers!) kan kiezen uit ver-
schillende mogelijkheden. Voor nadere informa-
tie kunt u terecht bij het secretariaat van het
symposium: Weezenland 17, 1141 BN Monnic-
kendam, tel. 02995-1927. U ontvangt dan een
overzicht van het programma en een inschrijffor-
mulier.

The Vth International Symposium ofthe World
Association of Vet Labs Diagnostics (WAVLD)
will be hosted by the Canadian Association of
Veterinary Pathologists at the University of Gu-
elph. Guelph Ontario, Canada, June 26-30 1989.
Scientific sesions will cover Clinical Pathology.
Bacteriology, Mycoplasmology, Mycobacteria.
Molecular Techniques, Virology, Pathology, To-
xicology, Zoonoses and l.aboratory Safety, Im-
munology, Parasitology and Computer Applica-
tions. New Techniques in Veterinary Laboratory
Diagnosis will emphasized.
Deadline for submi.ssion of abstracts is Januarv
I 1989.

For information on Registration and submission
of a Scientific Presentation, contact dr. A. A. van
Dreumel, Veterinary Laboratory Services
Branch, Ontario Ministry of Agriculture and
Food, P.O. Box 3612, Guelph, Ontario, Canada
NIH 6R8.

Sinds 1980 is de EG bezig met de gehar-
moniseerde bestrijding van varkenspest,
waarbij wordt gewerkt met Uitroeiings-,
Bestrijdings- en handelsrichtlijnen.
Op 24 mei heeft de Ministerraad EG een
beschikking aangenomen, waardoor Neder-
land met uitzondering van de provincie
Limburg Officieel vrij van Varkenspest is in
het kader van de Handelsrichtlijnen. Hier-
mee is bereikt dat bij eventuele toekomstige
uitbraken deze status niet direct verloren
gaat, maar opgeschort wordt. Bij een voor-
spoedige bestrijding kan de status dan in
korte tijd weer van kracht worden.
Export van varkens en vers varkensvlees uit
dit gebied naar lidstaten, die officieel var-
kenspestvrij zijn, wordt mogelijk op het
moment dat zij hun nationale wetgeving
hebben aangepast aan de wijzigingen in de
Handelsrichtlijnen van september 1987. Dit
dient uiterlijk 31 december 1988 gebeurd te
zijn. Het Verenigd Koninkrijk heeft toege-
zegd zijn wetgeving in deze zo snel mogelijk
te zullen aanpassen.

In dezelfde beschikking is de provincie
Limburg vrij van varkenspest verklaard in
het kader van de richtlijn Vers vlees. Dit
betekent dat ook uit Limburg vers varkens-
vlees naar lidstaten, die officieel varken-
spestvrij zijn, geëxporteerd mag worden op
het moment dat zij hun nationale wetgeving
hebben aangepast.

In de vergadering van het Permanent Vete-
rinair Comité (PVC) van 2 juni jl. is Lim-
burg officieel varkenspestvrij verklaard op
basis van de Uitroeiingsrichtlijn. De status
gaat in op het moment dat de beschikking
van kracht wordt. Deze kan op zeer korte
termijn tegemoet worden gezien. Verder is
een voorstel uitgegaan naar de Raad om
Limburg officieel vrij te verklaren in het
kader van de Handelsrichtlijn.
Tenslotte heeft het PVC de Raad positief
geadviseerd ten aanzien van regionalisatie,
waarbij de RVV-kringen als regio\'s worden
aangemerkt.

Sinds de melding van 3 gevallen van rabies
bij vossen in het Tijdschrift voor Diergenees-
lcunde van I juni zijn nog vier positieve
bevindingen gedaan. Het eerste van deze
nieuwe gevallen deed zich voor bij een das
in de gemeente Gulpen, het tweede en derde
bij vossen in de gemeente Margraten en in
Gulpen en het vierde geval bij een rund te
Pesaken, en wel op het bedrijf waar de eerste
positieve vos was gemeld. Het CDI stelde de
diagnose rabies positief op achtereenvol-
gens 17 mei, 17 mei, 26 mei en I juni. Alle
positieve dieren bevonden zich binnen 1 km^
in het Gulpdal. Het virus heeft zich vermoe-
delijk via rabide vossen uit België in Neder-
land verspreid. Gezien het feit dat de jonge
vossen binnenkort het nest verlaten, kunnen
meer gevallen van rabies worden verwacht.

Voor de overheid was deze ontwikkeling
aanleiding om verdere maatregelen te ne-
men. In overleg tussen de directies Veteri-
naire Dienst, Natuur, Milieu en Faunabe-
heer, Rijksdienst voor de Keuring van Vee
en Vlees alsmede Juridische- en Bedrijfsor-
ganisatorische Zaken van het Ministerie van
Landbouw en Visserij en de Veterinaire
Hoofdinspectie van de Volksgezondheid is
besloten:

1. voor honden met ingang van 27 juni een
aanlijngebod en een vaccinatieverplich-
ting in te stellen ten zuiden van de
autoweg Geleen-Rijksgrens (A76);

3. te adviseren tot inenting van katten en
landbouwhuisdieren in de directe omge-
ving waar rabide dieren gevonden zijn of
worden;

4. te adviseren tot inenting van honden en
katten die naar België of Luxemburg
gaan.

Aangezien de hond de belangrijkste schakel
tussen wild enerzijds en de mens anderzijds
is bij rabiesbesmetting, kan die worden
voorkomen door alle honden in het be-
smette gedeelte van Zuid-Limburg te enten
en aan te lijnen.

Tevens dienen loslopende honden en katten,
die zich meer dan 300 meter van de dichtst-
bijzijnde woning bevinden, te worden opge-
vangen en/of gedood te worden.
De kosten van de enting zijn voor rekening
van de eigenaar. In verband met het ko-
mende toeristenseizoen en eerdergenoemd
uitzwermen van de jonge vossen is het
noodzakelijk in het betrokken gebied tevens
een aanlijngebod voor honden in te stellen.
De uitroeiing van sylvatische rabies onder
wild kan worden bewerkstelligd door een
orale vaccinatie van vossen. In onder andere
de Duitse Bondsrepubliek (BRD) en Lu-
xemburg wordt een dergelijke enting met
succes toegepast. De BRD ent reeds tot aan
de Nederlandse grens. In bepaalde gebieden
in België gebeurt dit ook.
Nog dit jaar zal gestart worden met een
enting tot aan de Nederlandse grens,
met het oog op één interne markt in 1992
moedigt de EG te Brussel orale vaccinatie
aan en onderzoekt de mogelijkheden om
orale vaccinatieprogramma\'s financieel te
ondersteunen. Een vaccinatie in Zuid Lim-
burg dient in een gebied van ± 300 km^
plaats te vinden. Een dergelijke vaccinatie
moet gedurende 2 ä 3 jaar tweemaal per jaar
gebeuren. Het voor- en najaar zijn hiervoor
de meest gunstige tijden. Gezien de laatste
en de benodigde tijd voor de voorbereidin-
gen zou de eerste enting dit najaar moeten
plaatsvinden. Deze maatregel heeft effect na
± 1 jaar en zal na ± 3 jaar tot uitroeiing van
deze rabiessoort leiden.

De VD heeft de praktizerende dierenartsen
in Nederland schriftelijk geïnformeerd over
de maatregelen.

De RVV te Weert zal de dierenartsen,
gemeenten, veehouders enz. in Zuid Lim-
burg schriftelijk op de hoogte houden van
de laatste stand van zaken.

In 1984 werd door het CDI voor het eerst
in Nederland Corynebacterium pseudotuber-
culosis geïsoleerd uit een koppel melkgeiten
met klinische verschijnselen van Caseous
Lymphadenitis (CL). Deze ziekte heeft zich
in vrij snel tempo verspreid onder de Neder-
landse geitenstapel en momenteel is mini-
maal 15% van de koppels besmet.
Schapen zijn ook gevoelig voor CL, maar
tot voor kort was deze ziekte hierbij in
Nederland nog niet gediagnostiseerd. Thans
heeft het CDI voor het eerst in Nederland
CL bij schapen vastgesteld, en wel in een
koppel van ± 460 Moorschnucken (Duitse
Heideschaap) in een natuurgebied op de
grens van Limburg en Noord-Brabant. Ei-
genaarvan de dieren is Staatsbosbeheer. De
schapen zijn tussen augustus 1984 en augus-
tus 1987 uit Duitsland geïmporteerd.
Binnen de koppel bestonden al ruim twee
jaar problemen, maar de diagnose is pas
zeer recent bevestigd.

Staatsbosbeheer bezit ook nog een kleinere
koppel van ± 80 van deze dieren van
dezelfde oorsprong in Overijssel. Zeker-
heidshalve is tevens bij de kleinere koppel
een onderzoek ingesteld. Besloten is verder
om bij ongeveer 50 dieren van de grote
koppel een steekproef te nemen teneinde een
indicatie te verkrijgen van de besmettings-
graad. Aan de hand van de uitkomst hiervan
zal worden bepaald hoe de zaak verder aan
te pakken.

Verkoop van dieren uit de besmette koppel
heeft niet plaatsgevonden. Tot nader order
zal noch aankoop noch verkoop plaatsheb-
ben.

Dierziektenbulletin nr. 9 van de Veterinaire
Dienst over het tijdvak van 1 t/m 15 mei vermeldt
het volgende aantal gevallen van aangifteplichtige
besmettelijke dierziekten in Nederland.

Prijs ƒ7,50 per stuk, betaling via 555940403
(Rabobank Westbroek); vermelden: scriptie 1, 2,
3 of 4.

In aansluiting op eerdere berichtgeving in
het Tijdschrift voor Diergeneeskunde van 15
oktober 1987 in de rubriek Mededelingen
VHI. blz. 1193-1197, kan worden medege-
deeld dat door het Centraal Diergeneeskun-
dig Instituut (CDI) in 1987, 1227 vleermui-
zen op rabies zijn onderzocht; 86 ervan
bleken positief te zijn.

Meer dan 51 % van de positieve vleermuizen
was afkomstig uit de provincie Friesland, en
wel uit het zuid-westelijke gedeelte.
In de provincies Zeeland, Noord-Brabant
en Limburg deden zich geen positieve geval-
len voor.

In 1987 zijn medewerkers van de Veterinaire
Inspectie van de Volksgezondheid (VI) van
het Ministerie van Welzijn, Volksgezond-
heid en Cultuur en medewerkers van de
Directie Natuur, Milieu en Faunabeheer
(NMF) van het Ministerie van Landbouwen
Visserij nadrukkelijk betrokken geweest bij
het verzamelen en voor onderzoek verzen-
den van verdachte vleermuizen.
Ook is door particulieren vaak een beroep
gedaan op de medewerking van Rijks- en
Gemeentepolitiefunctionarissen. In een
aantal gevallen zijn dierenartsen en dieren-
opvangcentra met de rabiesprobletnatiek
geconfronteerd.

In het najaar van 1987 zijn de opgedane
ervaringen door vertegenwoordigers van
alle betrokken instanties geëvalueerd. Tij-
dens dat overleg is er op aangedrongen om,
met inachtneming van de waarborgen voor
de volksgezondheid, te streven naar een
structurele vermindering van het aantal in
te zenden vleermuizen, zodat onnodige na-
delige gevolgen voor het vleermuisbestand
zoveel mogelijk wordt vermeden.
Vleermuizen horen tot de strikt beschermde
diersoorten in ons land. Zij spelen een
belangrijke rol bij de regulatie van grote
aantallen \'s nachts actieve insecten.
Om tot een vermindering van het aantal in
te zenden vleermuizen te komen is door de
VI een draaiboek samengesteld waarin de te
ondernemen activiteiten in 1988 staan ver-
meld ten aanzien van vleermuizen die van
rabies worden verdacht. Exemplaren van
het draaiboek zijn onder alle belanghebben-
den gedistribueerd.

In het hierna volgende zal op enkele belang-
rijke punten uit het draaiboek worden in-
gegaan.

Dood aangetroffen vleermuizen kunnen
naar het dichtstbijzijnde Rijks- of Gemeen-
tepolitiebureau worden gebracht. Door de
politie, die van de situatie op de hoogte is
gesteld en aan wie medewerking is gevraagd,
zal het dier voor onderzoek worden verzon-
den naar het CDI.

In verband met het meestal onbekend zijn
van het tijdstip van sterfte en de mogelijke
overdracht van het virus via wondjes aan de
handen, mogen dode vleermuizen alleen
worden aan- en opgepakt met beschermend
materiaal aan de handen.
Plastic zakjes, die bij het aanpakken bin-
nenstebuiten worden gekeerd, kunnen uit-
stekend als beschermend materiaal dienst
doen.

Als een dode vleermuis door onvoorziene
omstandigheden toch met onbeschermde
handen is betast of opgeraapt óf een huis-
dier een vleermuis in de bek heeft gehad of
met een vleermuis heeft \'gespeeld\', is het van
belang dat dergelijke gegevens aan de be-
treffende politiefunctionaris worden ge-
meld.

Als zich onvoorziene situaties voordoen die
het noodzakelijk maken om de verzending
zelf ter hand te nemen, kan de dode vleer-
muis in plastic verpakt in een doosje worden
gezonden naar:

Een dergelijke verzending dient dan verge-
zeld te gaan van schriftelijke informatie over
de vindplaats, vinddatum, naam en adres
van degene die de vleermuis heeft aangele-
verd en gegevens over het eventuele directe
contact dat met de dode vleermuis heeft
plaatsgevonden.

Wanneer een levende vleermuis wordt aan-
getroffen mag deze in geen geval, ook niet
met beschermd materiaal aan de handen
worden aangepakt.

In een dergelijke situatie dienen medewerk-
ers van de Directie NMF te \'s-Gravenhage
(070-792920/792588) of het Consulent-
schap NMF in de provincie, waarvan de
adressen en telefoonnummers aan het einde
van deze mededeling zijn vermeld, te wor-
den ingeschakeld.

Het doden en voor onderzoek verzenden
van vleermuizen van deze categorie zal door
voornoemde medewerkers alleen plaatsvin-
den als op grond van determinatie en ge-
dragsbeoordeling mag worden aangenomen
dat rabiesonderzoek is gewenst.

Onder direct contact met levende vleermui-
zen worden de situaties verstaan waarin
beten door een vleermuis bij de mens of een
huisdier zijn toegebracht en beten door een
huisdier bij een vleermuis zijn toegebracht.
Het begrip is ook van toepassing als levende
vleermuizen zonder beschermde handen
zijn opgepakt en huisdieren vleermuizen in
de bek hebben gehad of ermee hebben
\'gespeeld\'.

Als er direct contact met een levende vleer-
muis heeft plaatsgevonden is het van het
grootste belang dat (zo snel mogelijk) NMF
óf, als deze instantie niet bereikbaar is, de
betreffende regionale Veterinaire Inspectie
van de Volksgezondheid wordt geïnfor-
meerd, waarna door een medewerker van
één van beide instanties actie zal worden
ondernomen.

De adressen cn telefoonnummers van de
regionale Veterinaire Inspecties zijn ver-
meld aan het einde van deze mededeling.

In het draaiboek is nadrukkelijk ingegaan
op de wijze waarop de bij de materie betrok-
ken instanties van de positieve en negatieve
uitslagen van het rabiesonderzoek bij vleer-
muizen op de hoogte zullen worden ge-
bracht.

Ten behoeve van de informatievoorziening
is een begeleidingsformulier ontworpen dat
onder alle belanghebbenden is verspreid en
door de inzenders met het onderzoeksma-
teriaal bij het CDI wordt aangeleverd.

Op basis van de gegevens van de begelei-
dingsformulieren zullen de personen die de
vleermuizen hebben aangetroffen door de
regionale Veterinaire Inspecties van Volks-
gezondheid worden geïnformeerd over de
positieve uitslagen van het rabiesonderzoek.

Als direct contact met een positieve vleer-
muis heeft plaatsgevonden zal in verband
met eventuele vaccinatie van de persoon of
het huisdier, bovendien verwijzing plaats-
vinden naar de huisarts of dierenarts.
Ook de negatieve uitslagen zullen, als er
sprake is geweest van direct contact, door
de regionale Veterinaire Inspecties van de
Volksgezondheid aan de betrokkenen wor-
den gemeld.

— overdracht van de infectie.
Daarnaast is het draaiboek voorzien van
een exemplaar van het begeleidingsformu-
lier en een overzichtsschema met betrekking
tot de melding van positieve en negatieve
onderzoeksuitslagen en adressenlijsten van
alle bij de problematiek betrokken instan-
ties (de Directie NMF, de Provinciale Con-
sulentschappen-NMF, de RVV-kringkanto-
ren en de VI).

In verband met de mogelijke vaccinatie van
huisdieren die direct contact met (op grond
van onderzoek gebleken) positieve vleer-
muizen hebben gehad, dient te worden
benadrukt dat een tweevoudige vaccinatie
(éénmaal zo spoedig mogelijk na het con-
tact; éénmaal 5 dagen na de eerste vaccina-
tie) afdoende waarborgen lijkt te geven en
de voorkeur verdient boven een enkelvou-
dige vaccinatie.

Het tweevoudige vaccinatieschema heeft
onlangs de instemming gekregen van dc
Beraadsgroep Immunisatie van de Gezond-
heidsraad. Bij het Rijksinstituut voor Volks-
gezondheid en Milieuhygiëne wordt mo-
menteel onderzoek verricht naar de mate
waarin met de thans gebruikte vaccins be-
scherming tegen het Duvenhage virus wordt
verkregen.

Zodra de resultaten van dit onderzoek voor-
handen zijn zal een lijst met vaccins, die een
goede immuniteit tegen het Duvenhage type
opwekken, aan alle praktizerende dieren-
artsen worden toegezonden.

N.B. Het draaiboek \'Rabies bij vleermuizen\' kan,
voorzover voorradig, worden opgevraagd bij de
VHI, postbus 5406, 2280 HK Rijswijk , telefoon
070-406995.

Gelderland
Pels Rijekenstraat 1
Postbus 9013
6800 DR Arnhem
Tel.: 085-528888/528321

Bovengenoemde regionale Veterinaire Inspecties
zijn buiten de kantooruren bereikbaar via het
alarmtelefoonnummer 070-272800 van de Direc-
tie CVVC van het Ministerie van WVC.

In de vorige aOevering van het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde is in de rubriek \'Mededelingen
Veterinaire Hoofdinspectie van de Volksgezond-
heid\' in het bericht over bèta-agonisten (Tijdschr
Diergeneeskd 1988; 113: 648-50) een storende
fout geslopen.

Op pag. 650 linkerkolom regel 21 van boven staat
ten onrechte vermeld: \'Een dosis van 33 milligram
per kilogram lichaamsgewicht per dag...\' etc.
De correcte tekst luidt: \'Een dosis van 33 milli-
gram per dier per dag gevoederd aan Friese
stieren gedurende 13 weken had een vetredu-
cerend effect van ± 30% gezien over het hele
karkas.\'

Adressen en telefoonnummers
van de Directie en
Consulentschappen Natuur,
Milieu en Faunabeheer

Directie Natuur, Milieu en Faunabeheer
Postbus 20401
2500 EK \'s-Gravenhage
Tel.: 070-792920/792588

Groningen
Postbus 30027
9700 RM Groningen
Tel.: 050-239111
Contactpersonen:
Dhr. L. v.d. Tervelde
Dhr. C. Rakt

Overijssel
Postbus 604
8000 AP Zwolle
Tel.: 038-210533
Contactpersonen:
Dhr. R. Hoeve
Dhr. W. Nab

Flevoland
Maerlant 16
8224 AS Lelystad
Tel.: 03200-22666
Contactpersonen:
Dhr. J. Eising
Dhr. A. Dekker

Gelderland
Postbus 9079
6800 ED Arnhem
Tel.: 085-5791 11
Contactpersonen:
Dhr. H. A. Bardoek
Dhr. T. A. M. Dikker

Noord-Holland
Postbus 3005
2001 DA Haarlem
Tel.: 023-186160
Contactpersonen:
Dhr. H. W. Kamminga
Dhr. P. Pilkes

Zuid-Holland
Postbus 30119
2500 CC \'s-Gravenhage
Tel.: 070-624611
Contactpersonen:
Dr. J. Verhulst
Dhr. J. Woudstra
Zeeland
Westsingel 58
4461 DM Goes
Tel.: 01100-37911
Contactpersonen:
Dhr. R C. Remijnse
Dhr. H. S. Zandstra

Noord-Brabant
Postbus 1180
5004 BD Tilburg
Tel.: 013-678755
Contactpersonen:
Dhr. L. C. Wijlaars
Dhr. G. A. J. M. Schram

Als een koe (subklinische) mastitis heeft, veran-
deren de melksamenstelling en de elcctrische
geleidbaarheid van de melk. Het celgetal en de
geleidbaarheid zijn hulpmiddelen om een uieront-
steking te helpen vaststellen. Het eerste wordt
bepaald op het laboratorium. De geleidbaarheid
kan ter plaatse, dus op de boerderij, op een
betrouwbare manier worden bepaald met de Milk
Checker, schrijft Cyanamid, die dat apparaat op
de markt brengt. De melk van een kwartier kan
in de ingebouwde monsterbeker worden gemol-
ken. Direct daarna kan de uitslag worden uitge-
lezen. Op deze manier is het volgens Cyanamid
mogelijk een directe aanwijzing te krijgen van een
kwartier dat afwijkende melk produceert en kun-
nen direct door veehouder en dierenarts maatre-
gelen worden genomen. Cyanamid, Postbus 9,
4870 AA Etten-Leur, tel. (01608) 37800.

Op 14 mei 1988 werd voor het eerst in Nederland
een veterinaire therapie gepresenteerd, die tot voor
kort uitsluitend voor humaan gebruik werd toe-
gepast. Deze therapie werkt door middel van
immunomodulatie met orgaan- of weefsel speci-
fieke antilichamen. Bij mensen worden, vooral op
het gebied van de degeneratieve afwijkingen,
opmerkelijke resultaten behaald.
Sedert 7 jaar worden deze middelen, die afkoms-
tig zijn uit Zwitserland, voor veterinair gebruik
toegepast; met eveneens zeer goede resultaten.
Op bovengenoemde dag was een aantal dieren-
artsen bijeengekomen om kennis te nemen van
deze, voor ons, nieuwe therapievorm.
Dr. M. Dahn, dierenarts en wetenschappelijk
medewerker van Serolab, Lausanne, presenteerde
een greep uit een scala van indicaties terwijl
ondergetekende de ontwikkeling van deze thera-
pie, de fabricage en toedieningsvormen belichtte.
Ook kwamen de resultaten van wetenschappe-
lijke experimenten ter tafel.
Aan de orde kwamen onder meer:

Nadere informatie over deze therapie is te verkrij-
gen bij: Intercare Medische Produkten, Postbus
338, 5400 AH Uden, Sterappel 1, 5401 LV Uden.
Tel. 04132-66451.

Leo Pharmaceutical Products B.V. heeft haar
diervoedingreeks uitgebreid met 4 blikvoedingen.
Voor dc kat een compleet- en een blaasgruisdieet.
Extra eiwitarm dieet en hersteldieet voorde hond.
Leo Diervoeding is uitsluitend verkrijgbaar via de
dierenarts.

Op 3 januari 1988 overleed Siebe Riksterus
Numans, oud-hoogleraar in de veterinaire
heelkunde en ere-lid van de K.N.M.v,D. Zijn
heengaan overviel ons allen.
Numans werd geboren op 17 februari 1913
in Coevorden. Via Schijndel belandde het
gezin in \'s llertogenboseh, waar Sieb in
1930 het diploma van de Rijk.s-HBS be-
haalde. In datzelfde jaar werd zijn vader be-
noemd tot directeur van de Posterijen in
Vianen en vanuit die plaats startte hij zijn
studie in de Diergeneeskunde als \'spoorstu-
dent\'.

Reeds in die tijd werd tijdens de studie door
veterinaire studenten in de praktijk gea.tsi.s-
teerd en deze zelfs waargenomen: zo ook
door Numans en wel in Vriezenveen, in de
praktijk van Rutgers, de latere veterinaire
inspecteur voor Overijssel. Toen deze Nu-
mans voor de eerste maal zag op het station,
waar hij hem afhaalde, twijfelde Rutgers,
gezien Sieb\'s zeer jeugdige uiterlijk, of hij
wel opgewassen zou zijn tegen hel werk dat
hem wachtte. Later wilde Rutgers graag dit
verhaal vertellen en er aan toevoegen dat
Sieb zijn beste assistent geweest was. Dit
laatste werd mogelijk mede ingegeven door-
dat Sieb met de tweede dochter uit du bij-
zonder goede gezin huwde.

Na zijn studie volbracht Numans zijn mili-
taire dienstplicht als paardenarts en werd
assistent btj prof. Hartog op het Instituut
voor Chirurgie. In juni 1942 promoveerde
hij op het proefschrift, getiteld: \'Over de
grote epidurale anaesthesie bij het rund\'.
In dezelfde maand trad hij in het huwelijk
met Gerry Rutgers. Hij had zich inmiddels
gevestigd in Ede door overname van de
praktijk van Tap. Zijn enthousiaste inzet en
bijzonder aimabele manier van omgaan met
mensen deed in korte tijd zijn praktijk uit-
groeien tot grote omvang en intensiteit. Het
gehele grondgebied van de gemeente Ede -
één der grootste gemeenten van ons land -
kon tot zijn praktijkgebied gerekend wor-
den. Veel aandacht besteedde Numans aan
heelkundige problemen zowel btj de kleine
als de grote huisdieren. Hij begeleidde zeer
intensief paarden van de toen bekende stal
van de familie Gruppelaar, evenzo de paar-
den en de honden van Karei Hensen, de Ma-
ster van de Veluwe Hunt, en de paarden van
de dressuur-amazone mevrouw Cees Bene-
dictu.i-Lieftinck. Bij het rund legde hij zich
toe op klauwgewrichtscurettages en \'scherp-
operaties\': in die tijd geavanceerde technie-
ken voor de praktijk.
Het was niet zo verwonderlijk dat in 1949
Numans benoemd werd tot hoogleraar aan
de veterinaire faculteit in Bogor (Indonesië)
voor de heelkunde en de verloskunde. Zijn
vertrek werd betreurd mede gezien de socia-
le betrokkenheid die het echtpaar in Ede en
wijde omgeving zeer gehefd had gemaakt.
Heel sneu was dat vlak voor hun vertrek
naar de tropen al hun persoonlijke bezittin-
gen en uitrustingen in vlammen opgingen.

In 19.52 keerde Numans als opvolger van
Hartog naar Nederland terug. Dit hoogle-
raarsambt werd door hem tot 1979 bekleed
en is als zijn belangrijkste levensperiode te
beschouwen. In die 27 jaar is het nodige tot
stand gebracht. Het aanvankelijk nog be-
trekkelijk rustige Instituut voor Chirurgie
aan de Biltstraat verloor al .snel zijn statige
karakter en veranderde in een drukke kli-
niek. Zoals hij nieuw leven had gebracht in
de praktijk in Ede zo bouwde hij in korte
tijd de Kliniek voor Heelkunde uit tot een
druk bezocht en studenten inspirerend be-
drijf. dat bruiste van élan. De uitbreiding

van werkzaamheden omvatte het hele heel-
kundige veld, maar met name de huikehirur-
gie kwam tot ontplooiing, hetgeen in over-
eenstemming was met de voornemens die
bleken uit zijn inaugurele rede, getiteld: \'De
maagdarmehirurgie bij paard en rund\'
(1953). De vergrote aantrekkingskracht van
de Kliniek onder zijn leiding had enerzijds te
maken met de kwaliteit van de patiënten-
zorg. dus met de deskundigheid van Nu-
mans, maar anderzijds ook met de wijze
waarop de eigenaren werden tegemoetgetre-
den en met de plezierige werksfeer die hij
wist te creëren.

Hij heeft niet alleen de ontwikkeling en de
praktische toepassing van de Heelkunde in
engere zin bevorderd, maar zeker ook de
randgebieden, die een onmisbare ondersteu-
ning vormen voor het klinisch handelen. Zo
heeft hij veel bijgedragen aan het scheppen
van faciliteiten voor de Radiologie, waar-
door dit vakgebied kon toekomen aan de
noodzakelijke ontplooiing. De ontwikkeling
van de Anaesthesioiogie is door hem sterk
gestimuleerd: mede door zijn toedoen is dit
vakgebied, ook in de diergeneeskunde, ge-
worden tot een erkende discipline.
Zijn inzet voor zijn vak en voor de dierge-
neeskunde in het algemeen heeft zich overi-
gens niet beperkt tot Utrecht. Hij heeft zich
er voor ingespannen, dat de eerste particu-
liere dierenkliniek in Nederland, te weten in
Emmeloord. realiteit werd. ai leek dit aan-
vankelijk een onhaalbare kaart. Ook onder-
hield hij vele goede contacten in het buiten-
land. Hij heeft mede de European Society
for Veterinary Surgery opgericht en was ja-
renlang betrokken bij het internationale
werk van de Maatschappij voor Diergenees-
kunde. te weten in de Nationale Comité\'s
WVA en EVE. De Eaculteit der Diergenees-
kunde heeft hij onder meer gediend als voor-
zitter van 1965 tot 1969. een periode waarin
de eerste nieuwbouw op de Uithof tot stand
kwam en die voorts gekenmerkt werd door
grote studenten-activiteiten, die hebben ge-
resulteerd in een sterk gedemocrati.seerde
universitaire c.q. facultaire bestuursstruc-
tuur.

Naast deze vaktechnische en bestuurlijke
activiteiten heeft Numans zich ook bezigge-
houden met de maatschappelijke aspecten
van de diergeneeskunde. De plaats en het
functioneren van de dierenarts in de samen-
leving, de houding die ten opzichte van die-
ren. het diergebruik en de dierbezitters
moest worden aangenomen, alsmede de in-
tercollegiale verhoudingen hebben zijn aan-
dacht gehad.

Deze interesse in de beroepsethische aspec-
ten is vooral tot uiting gekomen door zijn
jarenlange lidmaatschap van de Ereraad,
waarvan 1957 - 1965 als voorzitter en later
als lid van de Code-commissie. Voornoemde
verdiensten zijn erkend doordat hij bij zijn
emeritaat werd benoemd tot Ridder in de
Orde van de Nederlandse Leeuw en in 1980
door de verlening van het ere-Udmaatschap
vande K.N.M.V.D.

Numans was een gemakkelijk toegankelijk
mens met veel belangstelling voor zijn mede-
werkers en studenten. Voor de verlangens
van de laatsten stond hij open. Zijn opstel-
ling was \'student-vriendelijk\', soms tot on-
genoegen van zijn collegae, bijvoorbeeld
wanneer hij in onderwijscommissie offacui-
teitsraad met de studenten mee stemde. On-
danks de openheid was het toch moeilijk
hemzelf goed te leren kennen. Hij had vaak
heel goede ideeën die echter niet altijd tot
uitwerking zijn gekomen. Zijn goede impul-
sen konden iemand geweldig stimuleren,
maar uitwerking en invulling hadden niet
van nature zijn volle aandacht. Vooral met
het groeien van zijn kliniek in omvang en
tnet een toenemend aantal medewerkers
bleek gevoel voor organisatie niet zijn
sterkste zijde te zijn. Daarentegen was zijn
improvisatie-talent zeer sterk ontwikkeld.
Groot was de vreugde in brede kring toen in
1957 zijn zoon Mattijs werd geboren. Lang
was het verlangen naar kinderen, waar zijn
vrouw en hij zo goed mee konden omgaan,
op de proef gesteld.

Heel triest was het dat zijn echtgenote hem
reeds in 1972 is ontvallen. Het is een verlies
gebleken dat hij heel moeilijk heeft kunnen
dragen en dat hem in de laatste jaren van
zijn ambtelijke loopbaan eenzaam heeft ge-
maakt.

Na zijn persionering heeft hij evenwel in
Maarn en in Frankrijk nog goede jaren be-
leefd in gezelschap van mevrouw Scheffer.
Terugblikkend op dit werkzame en vrucht-
bare leven, voorzover wij dit kunnen over-
zien. lijkt het dat Sieb Numans eigenlijk zijn
beste tijd aan de Biltstraat heeft gehad. Dat
kwam omdat hij zich het meest thuisvoelde
in een betrekkelijk kleine werkgemeenschap
die goed te overzien was. waar de contacten
direct, informeel en persoonlijk konden zijn
en waar beslissingen als het ware tijdens

overleg in koffiepauzes konden worden ge-
nomen. Hij heeft zijn medewerkers altijd
veel vrijheid gegeven. Er was geen sprake
van nadrukkelijke coaching, wel was er een
onopvallende sturing via ideeën en initiatie-
ven. Tezamen met de goede werksfeer be-
paalde dat de gang van zaken.

iVe zullen ons hem dankbaar herinneren als
iemand die voor het vak en de vakgroep veei
gedaan heeft, die voor menige student en

voor veel medewerkers - wetenschappelijk
en niet-wetenschappelijk - veel heeft bete-
kend, maar bovenal als een aimabel mens.
Wij hopen dat allen die hem na stonden, in
het bijzonder Mattijs en mevrouw Scheffer,
troost zullen vinden in de wetenschap dat
zijn leven waardevol was.

Op 29 februari 1988 kwam er een zeer plot-
seling einde aan het actieve leven van
Jacques Remmen. Iedereen heeft met ver-
bijstering kennis genomen van zijn sterven,
want het kwam té onverwacht.
Jacques Remmen werd geboren op 11 juni
1925 in St. Anthonis als zoon van een vee-
houder, die vooral in de coöperatieve zuivel-
wereld veel bestuurlijke functies vervulde.
Na zijn gymnasium ging hij naar Utrecht,
waar hij in 1957 zijn dierenarts diploma be-
haalde.

Tijdens zijn studie leerde hij in de praktijk
van collega Viguurs in Cuyk Thea Clooster-
mans kennen en na zich in 1957 gevestigd te
hebben in Schijndel trouwden ze. Uit hun
zeer gelukkige en harmonieuze verbintenis
werden één dochter en drie zonen geboren.
De praktijk liep voorspoedig, maar na een
aantal jaren voelde .lacques zich duidelijk
aangetrokken tol meer onderzoek. Hij ver-
liet de praktijk in 1969 om als rundvee.spe-
cialist te gaan werken bij de Gezondheids-
dienst voor Dieren te Boxtel
Vanaf 1971 was hij daar hoofd van de afde-
ling Rundveeziekten, van 1974 - 1976 inte-
rim directeur van de dienst en vanaf 1976
adjunct-directeur.

In 1976 promoveerde hij op een onderzoek
over doodgeboorte bij kalveren, op materi-
aal dat hij voor een groot deel had verza-
meld tijdens zijn praktijkperiode.
Jacques Remmen heeft voor de Gezond-
heidsdienst bergen werk verzet met een ent-
housiasme, dat niet verflauwde toen hij ou-
der werd. Dit bleek onder andere uil zijn
inspanningen, zelfs na zijn vervroegde pen-
sionering, voor de coöperatie voor geiten-
houders \'Arnallhea\'. Bij zijn afscheid van de
Dienst in december 1986 werd hij dan ook
zeer terecht met een koninklijke onderschei-
ding geëerd.

Maar Jacques was op vete terreinen actief.
Voor de K.N.M.V.D. van 1960 - 1966 als
penningmeester van de afdeling Noord-Bra-
bant, van 1970- 1974 vice-voorzitter van die
afdeling, van 1978 - 1982 lid van de voorbe-
reidingscommissie voor het wereldcongress
rundveeziekten, van 1978 - 1984 lid van het
Hoofdbestuur van de K.N.M.v.D. enz. Voor

al die inspanningen werd hij benoemd tot
erelid van de afdeling Noord-Brabant van de
K.N.M.V.D.

Hij was bovendien een paardenman en paar-
denkenner bij uitstek. En behalve om zijn
kennis ook om zijn integriteit een zeer ge-
waardeerd jurylid vanaf 1969 van het Ara-
bisch Paarden (Volbloed) Stamboek. Verder
adviseur van het IV. PN. afdeling Noord-
Brabant en vanaf 1976 lid van de hengsten-
keuringscommissie van Arabieren in België
en internationaal jurylid van Arabische Vol-
bloeden. Hij heeft in vele landen gekeurd en
ook daar had hij zeer veel gezag en genoot
een groot vertrouwen.
En of dat alles nog niet genoeg was, ver-
vulde hij nog een reeks functies op maat-
schappelijk gebied, onder andere als lid van
de Raad van Toezicht en Bestuur van de
plaatselijke Rabobank en van 1970 - 1984
voorzitter en bestuurder van basisscholen en
een scholengemeenschap.
De bovenstaande opsomming van feiten is
dor, maar noodzakelijk om een beeld te ge-
ven van zijn activiteiten. Het illustreerd ech-
ter ook zijn wijsheid en nog meer zijn
warme menselijke eigenschappen.

Hij hield van de mensen waarmee hij om-
ging en spande er zich voor in of eigenlijk
gaf hij er zich. in de vorm van zijn vrije tijd
aan weg. En zo hield hij ook van zijn gezin,
van de natuur, van de bloemen en zijn tuin,
van zijn paarden en later zijn schapen op
zijn dierbare \'Hardekamp\', waar alles tot in
de puntjes verzorgd is.
Want Jacques en ook Thea en de kinderen
zijn perfectionisten, omdat ze echt houden
van de mensen en van de natuur waarmee ze
omgaan.

Aan het leven van zo\'n fijn mens is, gemeten
naar menselijke maatstaven, veel te vroeg
een einde gekomen.

Het gemis dat wij voelen kan slechts een
zwakke afstraling zijn van het gemis dat
Thea en de kinderen moeten voelen. De we-
tenschap dat we allemaal een echte vriend
verloren hebben moge hen een beetje helpen
om dat gemis te kunnen dragen.
Want zo zalJacques in onze herinnering
blijven voortleven.

Prof. dr. G. H. Huisman
Dr. .1. M. A. Snijders
ProL dr. A. H. Willemse
ProL dr. A. W. Kersjes
Prof. dr. A. Rijnberk

In de periode 1986-1987 vonden de vol-
gende wijzigingen in de samenstelling van

— dr. C. D. W. König (lid) werd opge-
volgd door dr. J. M. van Leeuwen (te-
vens adviseur ten behoeve van GDI);

— dr. W. J. 1. van der Gulden (plaatsver-
vangend lid) werd opgevolgd door mw.
dr. M. H. M. Kuijpers;

— prof. dr. W. Hartman (lid) werd opge-
volgd door prof dr. G. H. Huisman
(plaatsvervangend lid), die op zijn
beurt werd opgevolgd door prof dr. A.
S. J. R A. M. van Miert;

— prof dr. C. J. G. Wensing (plaatsver-
vangend lid) werd opgevolgd door
prof dr. A. W. Kersjes;

— drs. E. Teske treedt toe tot de RvS als
toehoorder namens de Groep Veteri-
naire Specialisten;

— dr. ,J. Dorresteijn (lid) wordt opge-
volgd door prof dr. A. H. Willemse
(plaatsvervangend lid), die op zijn
beurt wordt opgevolgd door prof dr.
H. J. Breukink;

— dr. P. J. M. M. van Gulick treedt terug
als plaatsvervangend lid. Dcze vaca-
ture moet nog worden opgevuld;

— dr. J. B. Litjens treedt terug als lid.
Deze vacature moet nog worden opge-
vuld;

— dr. J. W. M. A. Mullink neemt twee-
maal als adviseur deel aan de vergade-
ringen van de RVS ten behoeve van de
veterinaire pathologie.

In de verslagperiode is de Raad voor Spe-
cialisatie Diergeneeskunde (RvS) 11 x bij-
een geweest.

Om een zo groot mogelijke uniformiteit
tussen de verschillende profielen te verkrij-
gen is een algemeen raamwerk voor de
profielen opgesteld. Naast een indeling in
hoofdstukken zoals inleiding, doelen en
uitgangspunten, eindtermen en dergelijke
wordt per hoofdstuk kort aangegeven
welke informatie wordt verwacht. Ook
wordt hierin concreet het aantal en de
aard van de publicaties aangegeven.
Tevens wordt verwezen naar de procedure
met betrekking tot de facto erkenning van
specialisten (zie onder 10).
De verwoorde hoofdstukken moeten ten-
minste in het profiel zijn opgenomen. Uit-
breiding is natuurlijk mogelijk. Detaille-
ring van kennis en vaardigheden moet
worden opgenomen in de bijlage. Het
raamwerk wordt vastgesteld in de vergade-
ring van dc Raad voor Specialisatie van 5
november 1986.

c. dermatologie der gezelschapsdieren;
f algemene chirurgie der gezelschapsdie-
ren;

Het profiel wordt goedgekeurd en daarmee
wordt het specialisme erkend in de verga-
dering van de RvS van 30 mei 1986. Het
besluit van de RvS wordt vervolgens ter
bekrachtiging aangeboden aan het bestuur
van de Faculteit Diergeneeskunde en het

Hoofdbestuur van de KNMvD. Deze heb-
ben respectievelijk op 16 en 18 juni 1986
hun instemming betuigd.
Het specialisme veterinaire pathologie
moet geheel los worden gezien van het spe-
cialisme proefdierpathologie. In het profiel
veterinaire pathologie is wel een onderdeel
proefdierpathologie opgenomen. Het spe-
cialisme proefdierpathologie betreft echter
een specialisme met een open register dat
naar wordt verwacht zal worden beheerd
door de KNMvD en de NPAV gezamen-
lijk.

Het profiel wordt goedgekeurd en daarmee
het specialisme erkend in de vergadering
van de RvS van 29 april 1987. Bekrachti-
ging vindt plaats door respectievelijk het
bestuur van de Faculteit Diergeneeskunde
op 10 juni 1987 en het Hoofdbestuur van
de KNMvD op 20 mei 1987.

Aandacht wordt gevraagd voor de radio-
therapie en de echografie. Beide staan be-
paald niet meer in de kinderschoenen.
Voor wat betreft de opleiding moet het
mogelijk zijn onderdelen hiervan in het
buitenland of bij andere instellingen dan
de Vakgroep Radiologie van de Faculteit
Diergeneeskunde te volgen.

In het profiel zijn kennismakings-\'stages\'
ter voorbereiding op de praktijk opgeno-
men. Een idee dat aan de overige voorlo-
pige specialisatie commissies wordt door-
gegeven om deze waar mogelijk ook in de
andere profielen op te nemen.

Het profiel wordt goedgekeurd en daarmee
het specialisme erkend in de vergadering
van de RvS van 29 april 1987. Bekrachti-
ging vindt plaats door het bestuur van de
Faculteit Diergeneeskunde en het Hoofd-
bestuur van de KNMvD respectievelijk op
5 oktober 1987 en op 20 mei 1987.
Met nadruk wordt cr op verzoek van de
Faculteit nogmaals op gewezen dat het
specialisme alleen de oogheelkunde der ge-
zelschapsdieren omvat. De oogheelkunde
van de landbouwhuisdieren, met name het
paard, zal plaatsvinden op consultatieve
basis.

De RvS voelt in eerste instantie voor sa-
menvoeging van dit profiel met dat van de
dermatologie. De Registratie Commissie
(RC) is dan ook in overweging gegeven
nog eens over de samenvoeging van beide
profielen na te denken. Zowel de RC als de
voorlopige Specialisatie Commissie (SC)
Interne Geneeskunde/Dermatologie als de
plenaire SC Kleine Huisdieren kwamen tot
de conclusie dat sprake is van twee duide-
lijk van elkaar te onderscheiden specialis-
men en dat samenvoeging ongewenst is.
Na uitvoerige discussie gaat de RvS, naar
aanleiding van een voorstel van de heren
Poll en Rijnberk, die deze problematiek op
verzoek van de RvS nogmaals hebben be-
studeerd, accoord met het gescheiden hou-
den van beide specialismen.
Het profiel van de interne geneeskunde der
gezelschapsdieren wordt goedgekeurd en
daarmee het specialisme erkend in de ver-
gadering van de RvS van 14 september
1987.

Bekrachtiging vindt plaats door het be-
stuur van de Faculteit Diergeneeskunde en
het Hoofdbestuur van de KNMvD op res-
pectievelijk II november en 25 november
1987.

Het profiel van de dermatologie der gezel-
schapsdieren wordt goedgekeurd en daar-
mee het specialisme erkend in de vergade-
ring van de RvS van 14 september 1987.
Bekrachtiging vindt plaats door het be-
stuur van de Faculteit Diergeneeskunde en
het Hoofdbestuur van de KNMvD op res-
pectievelijk 11 en 25 november 1987.

Ook hier geeft de RvS de voorkeur aan
een combinatie van profielen en wel van
het profiel van de algemene chirurgie der
gezelschapsdieren met dat van de orthope-
die der gezelschapsdieren.
De RC, de voorlopige SC Algemene Chi-
rurgie/Orthopedie en de plenaire SC
Kleine Huisdieren gaven echter ook hier
de voorkeur aan twee van elkaar geschei-
den specialismen.

Na uitvoerige discussie naar aanleiding
van een voorstel van de heren Poll en Rijn-
berk, die deze problematiek op verzoek
van RvS nogmaals hebben bestudeerd, be-
sluit de RvS desalniettemin tot een combi-
natie van beide profielen. De RC is ver-
zocht voor de samenvoeging
overeenkomstig het voorstel Poll/Rijnberk
zorg te dragen.

De economische haalbaarheid van de di-
verse specialismen heeft ruim aandacht ge-
kregen. Er is lang naar gestreefd tot een
economische onderbouwing op grond van
concreet cijfermateriaal te komen. Dit is
uiteindelijk niet goed mogelijk gebleken.
Besloten is dan ook het aangeven van de
economische haalbaarheid als eis in de sa-
menstelling van de profielen te laten ver-
vallen. Wel zal er steeds naar worden ge-
streefd de economische haalbaarheid op
grond van de beschikbare informatie zo
goed mogelijk te onderbouwen.

In de vergadering van de RvS van 26 au-
gustus 1986 spreekt de RvS er zich voor
uit dat, hoewel er de voorkeur aan wordt
gegeven dat specialisten zich uitsluitend
met hun specialisme bezighouden, het spe-
cialisme zeker in een aanvangsfase gecom-
bineerd moet kunnen worden met de uit-
oefening van de eerste lijn.

De RvS heeft de RC verzocht ten behoeve
van de specialismen veterinaire pathologie,
veterinaire radiologie, oogheelkunde der
gezelschapsdieren, interne geneeskunde
der gezelschapsdieren en dermatologie der
gezelschapsdieren Specialisatie Commis-
sies in te stellen.

profiel ontwikkeld. Dit ondervond nogal
wat kritiek vanuit de RvS en besloten werd
om in goed overleg met de Groep Paar-
denpraktici van de KNMvD eerst te ko-
men tot een algemene visie op de ontwik-
kelingen met betrekking tot de specialisa-
tie binnen de geneeskunde van het paard
zoals deze voor de komende jaren wordt
verwacht. Vanuit deze algemene visie zou
dan bezien worden welke specialismen
haalbaar lijken.

Door de Groep Paardenpraktici is een al-
gemene visie ontwikkeld en neergelegd in
een nota die in het Hoofdbestuur van de
KNMvD en de RvS is besproken. De nota
is vervolgens aangeboden aan de RC met
het verzoek een voorlopige SC Genees-
kunde van het Paard in te stellen om de di-
verse profielen, voor zover deze praktisch
haalbaar lijken, te ontwikkelen.

Hierbij heeft de RvS aangegeven een ver-
gaande uitsplitsing zoals in de nota aange-
geven niet wenselijk te achten en de voor-
lopige SC Geneeskunde van het Paard
verzocht te bezien of niet tot één basispro-
gramma met daarop een beperkt aantal
deelspecialisaties gekomen kan worden.

Over de specialisatie met betrekking tot de
landbouwhuisdieren heeft tweemaal over-
leg plaatsgevonden met de RvS en het
Hoofdbestuur van de KNMvD.
Dit heeft geresulteerd in een discussienota
die is gepubliceerd in het Tijdschrift voor
Diergeneeskunde van de KNMvD en is be-
sproken binnen de Groepen en Afdelingen
van de KNMvD.

De uit de Groepen en Afdelingen naar vo-
ren komende opvattingen zijn neergelegd
in een nota die, voorzien van de voorlo-
pige conclusies van het Hoofdbestuur van
de KNMvD is ingebracht in de RvS.
De nota is kort in de RvS besproken en
besloten is hierop in een volgende vergade-
ring uitvoerig terug te komen. Zodra de
RvS zijn ideeën ointrent de specialisatie bij
de landbouwhuisdieren wat duidelijker
voor ogen heeft zal hierover hernieuwd
overleg met het Hoofdbestuur van de
KNMvD en de RC plaatsvinden.

In de vergadering van de RvS van 23 sep-
tember 1986 wordt afgesproken dat de
Maatscbappij-deiegatie in de RvS een
eerste opzet zal maken voor de procedure
met betrekking tot de facto erkenning van
specialisten. Ten behoeve van de Maat-
schappij-delegatie wordt door de heer Poll
een eerste aanzet gemaakt.

Deze wordt na aanpassing ingebracht in
de RvS van 17 december 1986 en goedge-
keurd.

De nota wordt vervolgens ter bekrachti-
ging aangeboden aan het bestuur van de
Faculteit Diergeneeskunde en het Hoofd-
bestuur van de KNMvD. Beide besturen,
de laatste na voorlegging van de nota aan
de Afdelingen en Groepen van de Maat-
schappij, kunnen zich in de voorgestelde
procedure vinden.

De heren Van der Mey en Poll worden be-
reid gevonden op basis van de nota\'s
Meutstege/Hazewinkel (orthopedie) en
Mouwen/Gruys/Zwart (pathologie) de
wijze waarop toetsing en registratie feite-
lijk zullen gaan plaatsvinden verder uit te
werken.

11. ALGEMENE EISEN TEN AANZIEN
VAN OPLEIDING, OPLEIDERS EN OPLEI-
DINGSINRICHTINGEN

De algemene eisen ten aanzien van oplei-
ding, opleiders en opleidingsinrichtingen,
opgesteld door de RC, worden besproken
in de vergadering van de RvS van 11
maart 1987 en aanvaard.

ment te hechten. Bij brief van 19 januari
1987 geeft het Ministerie van WVC zijn
goedkeuring aan het reglement. Het Minis-
terie L&V geeft bij brief van 8 mei 1987
aan zijn goedkeuring vooralsnog te zullen
onthouden, maar er geen bezwaar tegen te
hebben als de heer Staman als adviseur na-
mens het Ministerie aan de vergaderingen
van de RvS deelneemt. Pas als de nieuwe
WUD in werking is getreden en er argu-
menten zijn om gebruik te maken van arti-
kel 11 van deze Wet zal eventuele goed-
keuring van het reglement kunnen
plaatsvinden.

In artikel 41 van het reglement wordt ge-
sproken over een contract dat door de spe-
cialist moet worden ondertekend. Het
Hoofdbestuur van de KNMvD is verzocht
aan te geven wat de inhoud van dit con-
tract zou moeten zijn. Hierbij is de kantte-
kening gemaakt dat er voor moet worden
gewaakt dat door middel van dit contract
geen groeps (KNMvD)-normen worden
opgelegd aan niet-leden van de KNMvD.

De leden van de Faculteits-delegatie wor-
den herbenoemd door het bestuur van de
Faculteit Diergeneeskunde bij brief van
26 november 1987.

De leden van de KNMvD-delegatie wor-
den herbenoemd door het Hoofdbestuur
op 16 december 1987.

Verslag van de vergadering van de
EASVO (European Association of
State Veterinary Officers), gehouden op
10 maart 1988 in Brussel

Aanwezig waren vertegenwoordigers van
Franlcrijk, Ierland, Engeland, Duitsland,
Oostenrijk en Nederland.

In 1992 vervallen binnen de EEG de gren-
zen voor personen en goederen. Hierdoor
zullen certificaten bij levende dieren, vlees
en vleesprodukten afgeschaft worden en
zal er tegen besmettelijke dierziekten niet
meer gevaccineerd mogen worden. De
EVE moet zoveel mogelijk informatie over
dit onderwerp aan de EASVO doen toeko-
men. Hierop zal worden aangedrongen tij-
dens de volgende FVE-vergadering. De
EASVO is bezorgd over de mogelijke ver-
spreiding van dierziekten in de toekomst.
De opleiding van de veterinaire student in
de vleeskeuring en de scholing van de die-
renartsen in overheidsdienst zal na 1992 in
de gehele EEG op een hoog peil moeten
staan.

In Frankrijk worden de problemen voor
de dierenartsen in overheidsdienst groter.
De vleeskeuringsdierenartsen worden door
de Minister van Landbouw verplicht om
verklaringen over het gebruik van hormo-
nen te tekenen, waar ze niet achter kunnen
staan. De uitslagen in het kader van het
Franse hormonenonderzoek komen pas
binnen als het vlees al gecertificeerd en
geëxporteerd is. Via een persconferentie is
geprobeerd om het publiek van hun zor-
gen te overtuigen. Een ander voorbeeld is.
dat bij export van pluimveevlees naar Ja-
pan verklaard moet worden dat er geen
coccidiose onder de slachtkippen heerste.
Dit is nauwelijks mogelijk. Italië verlangt
een lijst met handtekeningen van Franse
certificerende dierenartsen. Maanden na
het verzenden van deze lijsten arriveert
deze in Italië op de plaatsen, waar import-
zendingen aankomen. Als er in Frankrijk
ondertussen een nieuwe dierenarts in over-
heidsdienst is getreden, is zijn handteke-
ning in Italië nog niet bekend en worden
de door hem gecertificeerde partijen terug-
gezonden.

In Duitsland zijn er nog steeds problemen
met het certificeren van melk voor Italië.
Onmogelijke vragen moeten door de die-
renarts worden beantwoord over techni-
sche details van de tankauto\'s en de hoe-
veelheden melk in de melktanks van de
boeren. Dierenartsen werden door de Mi-
nister van Landbouw onder druk gezet
deze verklaringen te tekenen. Toen er in
Italië hiermee iets mis ging, werden zij
door dezelfde Minister gestraft.
De EASVO zal de FVE vragen om aan de
\'9 Principles on Certification\' enkele zaken
toe te voegen;

Ierland: Vleeskeuring; Praktici moeten een
onbetaalde cursus van twee weken volgen,
voordat ze part-time ingeschakeld kunnen
worden. Voor volambtelijke medewerkers
geldt een cursus van een week met ieder
jaar een week nascholing.
Inspectie: Een week cursus met een week
pier jaar verplichte nascholing in informa-
tica, management, etc.
In Ierland zijn ongeveer 200 dierenartsen
bij de Inspectie werkzaam (volksgezond-
heid, dierziektenbestrijding en export). Per
jaar komen er 4 ä 5 collega\'s bij.

Duitsland: Vleeskeuring: Geen extra oplei-
ding. Men gaat er vanuit, dat voldoende in
de opleiding van de veterinaire student is
verwerkt.

Inspectie: In de verschillende Länder be-
staan verschillende situaties. In Beieren
moet men na het afstuderen een cursus
van een jaar volgen met een examen na af-
loop. Wie slaagt kan in dienst genomen
worden. De maximum leeftijd om bij de
overheid te kunnen gaan werken is 33 jaar.
In Duitsland zijn ongeveer 1000 dieren-
artsen bij de Inspectie werkzaam (volksge-
zondheid, dierziektebestrijding, export,
melk, vis en milieu). Per jaar treden onge-
veer 50 collega\'s in dienst.

Frankrijk: Vleeskeuring: Pas afgestudeer-
den moeten een cursus van een jaar volgen
met een afsluitend examen. Dierenartsen

tot 40 jaar, die niet pas afgestudeerd zijn
een opleiding van drie maanden met een
afsluitend examen. Voor personen, die
part-time in de vleeskeuring gaan werken
is ook een opleiding van drie maanden met
een examen verplicht.
Inspectie: Pas afgestudeerden krijgen een
cursus van een jaar met een afsluitend exa-
men, niet pas afgestudeerden tot 40 jaar
een cursus van drie maanden met een exa-
men.

Na het in dienst treden zijn er verplichte
cursussen van enkele weken per jaar in
management, informatica, etc.
Boven de 40-jarige leeftijd kan men in
Frankrijk geen baan bij de overheid meer
krijgen.

In Frankrijk zijn ongeveer 500 dieren-
artsen bij de Inspectie werkzaam (volksge-
zondheid, dierziektebestrijding, export,
melk, vis, honing en milieu). Per jaar tre-
den ongeveer 40 collega\'s in dienst.

Engeland: Vleeskeuring: Na een uitge-
breide sollicitatieprocedure moet men een
cursus van vier werken volgen, wanneer
men in volambtelijke dienst treedt of een
cursus van een week, wanneer men part-
time gaat werken.

Inspectie: In principe is een jaar praktijk-
ervaring een vereiste, waarvan slechts in
uitzonderingsgevallen wordt afgeweken.
Na een uitgebreide sollicitatieprocedure
moet men twee weken cursussen met
keuze-onderwerpen volgen. Ieder jaar
moet drie dagen nascholing in dierenwel-
zijn gevolgd worden.
In Engelangd zijn ongeveer 500 dieren-
artsen bij de Inspectie werkzaam (volksge-
zondheid, dierziektebestrijding, export en
dierenbescherming). Per jaar treden onge-
veer 10 collega\'s in dienst.

Oostenrijk: Vleeskeuring: Dit is voldoende
in de opleiding van de veterinaire student
aanwezig, zodat geen aanvullende cursus-
sen worden gegeven.

Inspectie: Na het afstuderen moet een cur-
sus van een jaar worden gevolgd, waarna
men voor een jaar op proef in dienst kan
treden. Na deze twee jaar moet een exa-
men worden afgelegd gedurende acht da-
gen, schriftelijk en mondeling, waarbij on-
derwerpen als wetskennis, vleeskeuring,
bacteriologie, chemie, pathologie en far-
macologie ter sprake komen. Het is moge-
lijk om dit examen een keer over te doen,
wanneer men dan weer niet slaagt, is het
onmogelijk nog een baan bij de Inspectie
te krijgen. De maximum leeftijd om in
overheidsdienst te treden is 33 jaar.
In Oostenrijk zijn ongeveer 250 dieren-
artsen bij de Inspectie werkzaam (volksge-
zondheid, dierziektebestrijding, export,
melk, vis en milieu). Per jaar treden onge-
veer 8 collega\'s in dienst.

De stand van zaken in de Nederlandse
projecten IKB-varkens, -kalveren en -
pluimvee is besproken.

De Duitse dierenartsen zijn tegen het on-
derzoek op het gebied van BST. Tegen de
biotechnologische ontwikkelingen in het
algemeen wordt een negatief standpunt in-
genomen.

De andere afgevaardigden in de EASVO
zijn het hier niet mee eens. BST mag niet
worden aangewend tot een vergroting van
de melk- en vleesproduktie in de EEG.
De ontwikkelingen op het gebied van de
biotechnologie zijn niet tegen te houden.
Het heeft dan ook geen enkele zin om op
dit terrein niet mee te willen denken. De
dierenarts moet deze zaken kritisch volgen
en de experimenten zullen onder zeer
strenge voorwaarden moeten plaatsvinden.
De gevolgen van de biotechnologische ont-
wikkelingen kunnen voor mensen en die-
ren groot en onomkeerbaar zijn.
Gezien het uiterst gecompliceerde karakter
van deze zaak is er voor de FVE geen an-
dere rol weggelegd dan het innemen van
ethische standpunten. Het welzijn van het
dier dient bij de oordeelsvorming voorop
te staan.

Zoals in de vorige aflevering van 1 juni j.1.
(Tijdschr Diergeneeskd 1988; 113; 660-1)
werd aangekondigd, volgt onderstaand de
samenvatting van de voordracht, die op
vrijdag 30 september 1988 in het kader van
het Jaarcongres te Groningen gehouden
zal worden door mevr. drs. C. J. A. Wan-
sink, wetenschappelijk medewerker bij het
Rijksbureau voor Kunsthistorische Docu-
mentatie te Den Haag.

Deze vermanende woorden van Jacob
Cats golden zeker niet de Nederlandse
kunstenaars. Zij hebben door de eeuwen
heen ons rundvee op vele uiteenlopende
manieren verbeeld. Zo spelen de dieren
van oudsher letterlijk en figuurlijk een rol
in religieuze en mythologische voorstellin-
gen, zoals de Aanbidding van de herders,
de Roof van Europa en Mercurius, Argus
en lo.

In de eerste helft van de 17de eeuw ont-
staat dan het eigenlijke veestuk, waarop
\'gewone\' koeien en stieren zijn voorge-
steld, zowel op het land als in de stal. Hoe
naturalistisch de runderen op schilderijen
van bijv. Cuyp en Potter ons op het eerste
gezicht ook mogen voorkomen, realistisch
zijn deze voorstellingen zeker niet. De
composities werden op het atelier zorgvul-
dig uitgedacht. Het onderzoek van de Wa-
geningse hoogleraar Bakker, die aan de
hand van schilderijen in procenten uitre-
kende hoeveel zwartbonte, roodbonte, vale
en andere runderen onze veestapel telde in
de 17de eeuw, heeft dan ook geen enkele
wetenschappelijke waarde.
Toch ging het er de schilders niet uitslui-
tend en alleen om \'schoone Koeyen\' of
mooie landschappen weer te geven. De
koe, van oudsher al het zinnebeeld van de
— vruchtbare — aarde, vertegenwoor-
digde een belangrijke bron van inkomsten
voor de jonge republiek. Onze graslanden
waren van zo\'n goede kwaliteit, dat zelfs
Scandinavisch vee werd overgevaren om
hier geweid te worden. Economische mo-
tieven spelen dan ook zeker een rol in de
populariteit van het veestuk in de 17de
eeuw.

Soms is er ook sprake van een politieke
achtergrond. Zo is Nederland, voorgesteld
als melkkoe, een beeld dat zowel aan het
eind van de 16de als in de 20ste eeuw
voorkomt.

De gilde- of paasos, de trots van het sla-
gersgilde, was niet alleen aanleiding tot de
eerste echte runderportretten, een genre
dat vooral in Engeland in de 18de eeuw
veel opgang zou maken, de jaarlijkse fees-
telijke rondgang van het fraai versierde
dier werd eveneens door kunstenaars vast-
gelegd. Hier komt, onder het motto \'In
voorspoet siet toe\', ook de lering om de
hoek kijken in de vorm van de bijl, die op
het onwetende dier was gewet.
In de 18de en het begin van de 19de eeuw
bleven de werken van Cuyp en vooral ook
van Potter het grote voorbeeld voor de
Nederlandse landschapsschilders. De
werkelijkheid was toen echter veel minder
rooskleurig. Watersnoden en runderpeste-
pidemieën teisterden het land. Van deze
rampen is echter alleen op prenten iets te-
rug te vinden.

Schilders van de Haagse school, zoals
Anton Mauve en Willem Maris, slaagden
er in de tweede helft van de I9de eeuw in
een nieuwe impuls aan het Hollandse vee-
stuk te geven. Hun ideaal was niet meer
het landschap als een afgerond geheel weer
te geven, maar het creëren van een atmos-
ferische versmelting van het dier en zijn
omgeving. Willem Maris schilderde dan
ook, naar zijn zeggen, geen koeien, maar
lichteffecten.

Ook in deze eeuw is de Hollandse koe een
geliefd onderwerp voor kunstenaars geble-
ven. Behalve het ontwerp hebben hun wer-
ken echter weinig met elkaar gemeen. Jan

Cremer verheerlijkte op \'pop-art\'-wijze
zijn vaderland in zijn kleurrijke litho\'s van
koeien, tulpen en korenvelden, Han Jan-
sen uitte zijn bezorgdheid over de bio-in-
dustrie in zijn \'zwartwit-produkten, ge-
plaatst in groene situaties\', terwijl Erno
Tromp de verschillende runderrassen por-
tretteerde op een wijze die herinnert aan
de illustraties van \'Het Rundvee\', het be-
roemde stan daardwerk van G. J. Henge-
veld, waarvan de eerste druk in 1838 ver-
scheen. De bekendste koeienschilder van
onze tijd is ongetwijfeld Marleen Felius.
In haar werk, dat zowel wetenschappelijke
boekillustraties als grote schilderijen om-
vat, staat het rundvee in al zijn verschil-
lende gedaantes centraal.
Niet alleen de vormen waarin runderen
verbeeld zijn, ook de vorm van het dier
zelf is sterk veranderd in de loop der tijd.
Cats\' woorden zijn echter ook nu nog van
kracht: wij hebben nog steeds \'schoone
Koeyen\'!

Onder de titel \'Meesterlijk vee\' zal vanaf
24 september 1988 in het Dordrechts mu-
seum en in januari 1989 in het Fries mu-
seum te Leeuwarden een tentoonstelling,
gewijd aan het Hollandse veestuk, te zien
zijn. In oktober zullen bovendien in dc
tentoonstellingsruimte van het Rijksbu-
reau voor Kunsthistorische Documentatie
te \'s-Gravenhage verschillende aspecten
van \'de koe in de kunst\' nader belicht wor-
den.

Per 1 juli 1988 is tot directeur van
NOVAD BV benoemd collega J. Braams-
kamp te Dalen (Dr.). De heer Braams-
kamp (44) is sinds zijn afstuderen in 1971
werkzaam als algemeen prakticus in de
praktijk Zuid-Oost Drente. Gedurende de
laatste jaren heeft de heer Braamskamp
bekendheid gekregen als deskundige op
het gebied van de automatisering van de
dierenartsenpraktijk.

NOVAD BV is een werkmaatschappij van
twee coöperaties: NOVAD u.a. (Neder-
landse Organisatie Voor Automatisering
van Dierenartsenpraktijken) en AUV.
Zoals bekend is NOVAD u.a. ontstaan op
initiatief van de Groep Praktici Grote
Huisdieren en het Hoofdbestuur van de
KNMvD.

NOVAD BV heeft tot doel het uniforme-
ren en (waar nodig) doen ontwikkelen van
automatisering voor de dierenartsenprak-
tijk; het adviseren van de praktijken bij het
automatiseren is een eerste, belangrijke
taak. Bovendien zal de NOVAD er zorg
voor dragen dat de veelheid van zoge-
naamde boerenpakketten werkbaar zijn/
blijven/worden voor de praktici; dit werk
is alleen mogelijk mits zorgvuldig in over-
leg met de al bestaande landbouworgani-
saties geopereerd wordt.
De NOVAD zal zich naast het korte-
termijn-advieswerk (wat te doen als prak-
tijk? Memocom-helpdesk-functie enz.) dus
ook en vooral inspannen voor de langere
termijn (branche-informatie-raamwerk,
taakorganisatie-overleg enz.) ten behoeve
van dc praktijken.

De NOVAD beschikt vanaf 1 juli 1988
over kantoorruimte te Wageningen,
Costerweg 5, tcl. 08370-97654.

De KNMvD wenst de nieuwe directeur
van de NOVAD veel succes in zijn nieuwe
functie.

Voor de Groep Veterinaire Homoeopathie
werd dit voorjaar gei<enmerkt door een
grondige bestuurswijziging. Reeds werd de
komst gemeld van Marijke Lutz-Vogelen-
zang en Hans Miltenburg. Op 10 maart
werd de plaats van Willie Roelofsen inge-
nomen door Els Brakman. Nieuwe gezich-
ten geven nieuwe inspiratie. De meeste in-
spiratie echter kwam en komt nog steeds
van de oud-voorzitter Atjo Westerhuis,
mede-oprichter van onze Groep. Het valt
niet te beschrijven welke energie deze col-
lega gestoken heeft in de ontwikkeling van
de \'onwetenschappelijke\' Groep van de
KNMvD. Wetenschappelijk of niel, de
Groep tracht haar bestaan te rechtvaardi-
gen door de \'zekerheid\' van de reguliere
diergeneeskunde aan de kaak te stellen en
de alternatieve mogelijkheden tot genezen
te bediscussiëren.

Dat voor deze alternatieven en met name
de homoeopathie een grote toekomst is
weggelegd, weet Atjo Westerhuis ons tel-
kens weer duidelijk te maken. Totale ge-
nezingen van regulier opgegeven gevallen
vormen hiervoor het bewijs, terwijl de
door de wetenschap geëiste dubbelblind-
bewijzen op tafel dienen te komen.
Atjo westerhuis blijft zich het meest inzet-
ten voor de directe toepasbaarheid van de
homoeopathie bij dieren in de verwachting
dat deze bewijzen vanzelf wel naar voren
zullen komen. Hoe meer dierenartsen zich
bedienen van de homoeopathie, hoe groter
de kans daartoe zal zijn. Al met al redenen
voor de Groep om hem te benoemen tot
erelid. Op 28 april 1988 werd hem de offi-
ciële oorkonde overhandigd. Inmiddels is
in de gemeente Wageningen een plantsoen
naar hem vernoemd: het A. H. Westerhuis
plantsoen, voorzover ik weet de eerste be-
naming naar een nog in leven zijnde col-
lega in Nederland!

Reeds enkele jaren worden in Afghanistan, on-
der auspiciën van de Stichting Medische en Hu-
manitaire Hulp Afghanistan, diverse projecten
uitgevoerd of ondersteund op het gebied van
medische zorg, voedselvoorziening en onder-
wijs. Recentelijk is een project op veterinair ge-
bied voorgesteld en door het Ministerie van
Ontwikkelingssamenwerking voor financiering
geaccepteerd. Het project omvat het opzetten
van een \'veterinary training and support centre\'
in Peshawar, Pakistan, waar een veterinair mid-
denkader opgeleid moet gaan worden. Deze
trainees zullen na hun opleiding uitgezonden
worden naar Afghanistan. Het centrum dient te-
vens professionele ondersteuning aan reeds in
het land werkzame veterinairen te verlenen.
Voor dit project zoekt bovengenoemde stichting
een dierenarts/project-manager met didactische
en organisatorische kwaliteiten. Werkervaring
in ontwikkelingslanden wordt in hoge mate op
prijs gesteld. De duur van de aanstelling be-
draagt voorlopig 1 jaar, salariëring volgens Ne-
derlandse overheidsnorm. Nadere inlichtingen
te verkrijgen bij B. E. C. Schreuder, Rozengaard
13-10, 8212 DE Lelystad. Tel. 03200-48636
(priv, 7391 1 (bureau).

C4 - Professur für Infektionskrankheiten
und Hygiene der Tiere (Nachfolge Prof. Dr.
Th. Schließer

Die Justus-Liebig-Universität Gießen strebt hö-
heren Anteil von Frauen im Wissenschaftsbe-
reich an; deshalb bitten wit qualifizierte Wissen-
schaftlerinnen nachdrüklich, sich zu bewerben.
Sofern Sie an einer Bewerbung interessiert sind,
ist es empfehlenswert, bei uns ein Merkblatt an-
zufordern, das Sie über die gesetzlichen Einstel-
lungsvoraussetzungen und die erforderlichen
Bewerbungsunterlagen informiert. Ihre Bewer-
bung richten Sie bitte unter Angabe des Akten-
zeichens V-03 mit den erforderlichen Unterlagen
bis zum 10. Juli 1988, an den Präsidenten der
Justus-Liebig-Universität Gießen, Postfach
111440, 6300 Gießen.

üp vrijdag 17 juni neemt de Faculteit Diergeneeskunde afscheid van het oude Faculteits-
terrein aan de Biltstraat. De laatste vakgroepen zijn naar de Uithof vertrokken, het histori-
sche terrein zal nu een woonfunctie krijgen.

De Diergeneeskundige Studenten Kring heeft daarom, in samenwerking met Broese Kemink
Boekverkopers, het I 16 pagina\'s dikke fotoboek „Herinneringen aan de Biltstraat" opnieuw
uitgegeven. De oorspronkelijke uitgave uit 19X0 is verbeterd en aangevuld, en ook zijn en-
kele nieuwe foto\'s toegevoegd.

Geïnteresseerden kunnen bovenstaand bock. bestellen door overmaking van ƒ 18,- (inclusief
verzendkosten), onder vermelding van "Bikstraatboek\', op gironummer 271994 t.n.v. D.S.K.
Utrecht, of op gironummer 7606 t.n.v. Broese Kemink Boekverkopers Utrecht.
Het boek zal u dan zo spoedig mogelijk worden toegezonden.

Als lid van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde heeft het
Hoofdbestuur aangenomen:

Bai<ker, Mevr. F. M.; 1988; 3705 ZK Zeist, Waranda 132.
Hoorn, Mevr. C. J. van; 1987; 3512 LT Utrecht, Nieuwegracht 62A.
Kate, H. ten; 1988; 7544 ML Enschede, Holthuizenbrink 25.
Landman, W. J. M.; 1987; 3514 TG Utrecht, Valkstraat 23 bis.
Postma, T.; 1988; 3514 GV Utrecht, J. D. van der Waalsstraat 12.

Op 12 mei 1988 overleed drs. B. Dijk te Roden.
Op 4 mei overleed drs. H. J. Nubé te Leeuwarden.
Op 1 mei 1988 overleed drs. G. M. van Waveren.
In mei 1988 overleed drs. A. M. Wellensiek te Amersfoort.
Op 1 mei 1988 overleed drs. W. A. Zijp te Castricum.

A. W. Groenwoud te Assen
W. T. Koopmans te Joure
H.A. van de Berg te Den Haag
J. E. G. J. Hartgers te Den Ham
H. H. J. Frederiks te Epe
H. Heinrich te Haarlem
Dr. A. Osinga te Goutum

F. J. Hilwig te Heusden
Dr. J. H. G. Wilson te Klimmen
S. G. J. Postma te Bedum
Mevr. L. C. Verhaar-Loeber te Emmeloord

B. R. de Vries te Arlo
K. K. van Hellemond te Wageningen
Mevr. D. M. Grootenhuis-Wolting te Naarden
L. van der Heide te Connecticut

203 Aalre. P. A. M. van: 1978; 5845 AD Sint
Anthonis, Oude Breestraat 44; tel. 08858-
3026 (privé), 08855-87600 (bur.); d. Intervet
International B.V.; h. afd. Vet. Serv.

205 Bakker. Mevr. F. M.: 1988; 3705 ZK Zeist,
Warande 132; tel. 03404-51409; wnd. d.
(toevoegen als lid).

207 »Beijnum. Mevr. L. M. van: 1988; 6678 PA
Oosterhout (Gld.), Van Balverenlaan 14;
tel. 08818-1324; wnd. d.

209 Bertels. Dr. P J.: 1953; U-1986; 6901 DC
Zevenaar, Frans Halsstraat 1; tel. 08360-
23476 (privé), 08364-7291 (bur.); bedr. d. en
vet. adv. bij Kuikenbroederij Ter Heerdt
B.V.

212 *Bollen. P. J. S. M.: 1987; 3524 WX Utrecht,
Vesuvius 98; tel. 030-531248/531040 (bur.);
wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Bedrijfs-
diergeneesk. en Voortplanting).

217 Buddingh. Mevr. V. J.: 1987; 7009 LG Doe-
tinchem, f)eilhorst 28; tel. 08340-32269;
wnd. d.

222 Dijk. P M. van: 1974; 5863 AP Blitterswijck,
Kerkstraat 6; tel. 04784-2330 (privé),
08855-87654 (bur.); d. Intervet Nederland
B.V

225 Duinhof. T. F; 1985; 7609 EM Almelo, De
Hop 171; tel. 05490-13504; k.d. R.VV kr.
3.

233 Gent. Mevr. S. C. van: 1985; 5102 ZS
Dongen, Narcisstraat 8; tel. 01623-21487;
d.

233 Geurts. P. G. F.: 1978; 5901 CA Venlo, 284
Postbus 2007; tel. 077-541643; p., geass.
met J. A. G. Geurts.

246 Hoorn. Mevr. C. J. van: 1987; 3512 LT 286
Utrecht, Nieuwegracht 62A; tel. 030-
318299 (privé), 532324 (bur.); wet. medew.
R.U. (F.d.D., vkgr. Alg. Heelkunde en
Heelkunde der Gr. Huisd.) (toevoegen als 287
lid).

328 Horsmans. B. T. H. M.: 1986; 4054 Nettetal
1 (West-Duitsland), Sassenfeld 41; tel.
02153-6460 (prakt.); p. ass. bij dr. R Lütke-
Vestert. 289

231 "Jansen. Mevr. M. O.: 1987; 3572 GP
Utrecht, Griftstraat 39; tel. 030-716552
(privé), 534336 (bur.); wet. medew. R.U. 294
(F.d.D., vkgr. Functionele Morfologie).

329 Jong. Mevr. M. /. C. de: 1986; LE13 lUD
Melton Mowbray, Leicestershire (Enge-
land). 1 Fairfield Close; tel. 09.44.664- 297
60060 (privé), 533-767982 (prakt.); p., ass.

254 Kate. H. ten: 1988; 7544 ML Enschede,
Holthuizenbrink 25; tel. 053-760615
(privé), 324292 (prakt.); p., ass. bij dr. A. 307
Zikken (toevoegen als lid).

256 Klaasen. H. L. B. M.: 1987; 6532 AA
Nijmegen, Heideparkseweg 378; tel. 080-
564888 (privé), 516439/513567 (bur.); d.;
wet. medew. Kath. Univ. Nijmegen (cent. 319
dierenlab.).

263 Landman. W.J. M.: 1987;3514TG Utrecht,
Valkstraat 23 bis; tel. 030-713064; wnd. d.
(toevoegen als lid).

329 Leeuw. W. C. de: 1985; LEI3 lUD Melton
Mowbray, Leicestershire (Engeland), 1
Fairneid Close; tel. 09.44.664-60060
(privé), 62142 (prakt.); p., ass. bij R. G.
Gripp en M. F. Kavanagh.

271 Mirck. Dr. M. H.: 1972; U-1980; 6902 BA
Zevenaar, Lammerenhof 32; tel. 08360-
31050 (privé), 085-629.304 (bur.); d. G.v.D.
Gelderland.

272 "Moorman-Roest. Mevr. J.: 1986; 5113 BL
Ulicoten, Meerleseweg 8; tel. 04249-666;
wnd. d.

330 Net. Mevr. J. A. L. van der: Gent-1987;
WSl 1 IDJ Cannock (Engeland), Hednes-
fordstreet 60; tel. 05435-70087 (privé),
352197 (prakt.); p., ass. bij J. Millar.

275 "Nieuwendijk. JL A.: 1988; 3572 XW
Utrecht, M. H. Trompstraat 42; tel. 030-
730281; d.

283 Postma. T: 1988; 3514 GV Utrecht, J. D.
van der Waalsstraat 12; tel. 030-734779;
wnd. d. (toevoegen als lid).

"Raemakers. S. G.: 1988; 3583 SX Utrecht,
A. Neuhuysstraat 34; tel. 030-513149; wnd.
d.

Rijt. Th. J. J. van der: 1969; 5386 GM
Geffen, Eikenwal 4; tel. 04102-1994 (privé),
1453 (bur.); d. Pluimveefokbedr. Hypeco-
C.PL-Bovans.

Roest. T. E: 1985; 9289 JM Drogeham,
Master Hoeksmawei 20; tel. 05121-2650
(prakt.); p., geass. met W. de Vries.
"Ruigh. Mevr. L. de: 1988; 9024 EV Wei-
dum, K. van Roptawei 14; tel. 05106-601
(privé), 05103-2345 (bur.); d. bij E. T.
Noord-West.

Sambeek. A. J. J. van: 1987; 5223 VZ \'s-
Hertogenbosch, A. Tasmanstraat 52; tel.
073-215661; wnd. d.

"Slager. J.: 1958; 2741 HA Waddinxveen,
Kerkweg 220; tel. 01828-12737; p.
Sluijs. J. J. van der: 1956; 1507 MJ Zaan-
dam, Bovenveen 16; tel. 075-177151,02510-
23806 (bur.); plv. i.; h. vl.k.dnst.; dir.
slachth.

Stam. D. R.: 1984; 3524 TB Utrecht, Treek
50; tel. 030-882824; wnd. d.
Tjon Soei Len. E. R.: Gent-1987; 1064 AK
Amsterdam, Burg. Cramergracht 136; tel.
020-118646; d.

Venker-van Haagen. Mevr. dr. A. ./.; 1967;
U-1980; 3511 EJ Utrecht, Stationsstraat
142; tel. 030-314957 (privé), 539411 (bur.);
wet. medew. R.U. (F.d.D., vkgr. Geneesk.
van het Kl. Huisd.).

"Willemse, Dr. A.: 1974; U-1984; 3731 TA
De Bilt, Burg. van Heemstrakwartier 9; tel.
030-762036 (privé), 531681 (bur.); wet. me-
dew. R.U. (F.d.D., vkgr. Geneesk. van het
Kl. Huisd.).

Praktische röntgenologie (ƒ290,—)
23 sept. 1988 Paard/Emmeloord (88/54)
7 okt. 1988 Gez. dieren/Wageningen(88/55)

Herhaling embryotransplantatie rund (f 3.500,—)
5 t/m 9 september 1988 (88/21)
12 t/m 16 september 1988 (88/22)

Digestie-apparaat varken (/"775,—)
Bij voldoende belangstelling zal de cursus in de-
cember worden herhaald.

Nadere informatie over de cursussen PAO-D
kunt u vinden in ons cursusoverzicht van het
najaar 1988 (verschijnt deze maand).
Inlichlingen: secretariaat PAO-Diergeneeskunde,
Postbus 140.31, 3508 SB te Utrecht.
Telefoon: 030-517374, bij geen gehoor: 030-
5I0I1I.

In 40 jaar gegroeid door recommandatie van uw
collegae. Al uw assurantiën in één (vertrouwde) hand,
geeft duidelijkheid en voordeel.

HNANCIEEL-ECONOMISCHE EN ASSURANTIE-ADVISEURS VOOR ARTSEN. DIERENARTSEN. TANDARTSEN EN
APOTHEKERS . Vennoten: ,J. M. Thomas en C. A. Lagarde . 030-784241 . Lassuslaan 105 • Postbus 22 • 3720 AA Bilthoven

17 Feest t.g.v. voltooiing verhuizing F-ac. d.
Diergeneeskunde naar \'De Uithof, (pag. 387
en 521).

17—19 Internat. Kongreß über angewandte Et-
hologie bei landwirtschaftlichen Nutztieren,
Skara.

18—19 BVDA: Paarde-acupunctuur weekend
in St. Genesius Rode (België). Praktijk en
theorie door dr. Marvin Cain (USA). Inl. dr.
Luc Janssens (België), tel. 03-8274950.

23—25 1. Intern. Symposium \'Infektiöse Bron-
chitis des Huhnes, Rauischholzhausen

25—26 Intern. Symposium über Kleintiersto-
matologie und Seminar Kleintierkieferchi-
rurgie, Hamburg.

26—1 juli XI Internat. Kongress über Fortp-
flanzung und künstliche Insemination bei
Haustieren, Dublin.

26—30 llth International Congres on Animal
Reproduction and AI, Dublin Ireland, (inl.:
red. secretariaat).

27—I juli VI World Conference on Animal
Production (WAAP Studiedagen), Helsinki
(pag. 164).

1—2 Symposium on canine reproduction,
contraception and artificial insemination,
Dublin, Ireland. (Inl.: redactiesecretariaat).

4—8 Course on \'The applications of epidemio-
logy and economics in animal health sche-
mes\', Reading, UK.

7 Bijeenkomst Werkgroep Kleine Huisdieren
van de Afdelingen Groningen-Drenthe en
F-ricsland. Plaats: Gezondheidsdienst voor
Dieren Noord-Nederland, Drachten.

18—20 \'Geflügel-Tagung\', DVG-Fachgruppe,
Deutsche Fachgruppe der WVPA, Wien.

25—29 Ist World Congress of W.A.V.M.I. Mi-
crobiology, Immunology, and Animal Infec-
tious Diseases, Lyon (inl.: redactiesecretari-
aat).

13—17 9th International Congress World Vet-
erinary Poultry Association (speciale aan-
dacht voor coccidiosis), Brighton, UK.

23 2e Coass-Cup, Kleiduivenkampioenschap
voor Co-assistenten. Organisator: Boehrin-
ger Ingelheim, afd. Vetmedica.

24—25 \'Kwaliteiten in de dierlijke produktie\',
3e Zodiac Symposium Wageningen (pag.
646).

28—1 sept. 17. Kongress der Europäischen
Ver. Veterinär-Anatomen(EVVA), Regens-
burg.

28—2 sept. 4th Congress of the European As-
soc. for Vet. Pharmacology and Toxicology,
Budapest (pag. 740).

30—2 sept. 3rd Congress of the International
Society of Animal Clinical Biochemistry,
Cambridge.

XL Internationaler Kongreß für Fruchtbar-
keit und künstliche Insemination Bei Nutz-
tieren.

3 VSM-Dierenartsendag, Renkum (Wagenin-
gen), thema: \'huidziekten\'. Inl. 010-4180607.

8—11 Veterinary Acupuncture 14th Annual
International Congres, Milwaukee, Wiscon-
sir, USA. (pag. 392).

11 —14 World Symposium on Advances in Ani-
mal Breeding, in honour of proL dr. R.
Politick, Veldhoven (inl.: redactiesecretari-
aat).

15— 16 Brocacef Veterinair Management Semi-
nar, Herbergerie \'De Roskam\', Arnhemse-
straatweg 62, Rheden.

20 Kring Dierenartsen \'Het Gooi" in restaurant
\'De Vrije Heeren\', Laren. Aanvang: 20.30
uur.

23—24 European Society of Vet. Orthopedics
and Traumatology, Milan (pag. 450).

Zo\'n 3\'/2 jaar lang is Colombovac PMV het enige vaccin geweest dat een
héél jaar bescherming biedt tegen paramyxo bij duiven. Inmiddels wordt
ool< door een andere leverancier een heel jaar bescherming geclaimd,
een feit waarmee wij ten onrechte in recente advertenties geen rekening
hebben gehouden.

Maar Colombovac PMV is nog wèl steeds het speciaal voor duiven ont-
wikkelde paramyxovaccin zonder entreacties, dat bovendien niet eerst
op kamertemperatuur gebracht hoeft te worden.

t.b.v. een veterinair project gericht op Afghanistan. Standplaats Peshawar,
Pakistan. Aanstelling voor tenminste 1 jaar. Didactische en organisatorische
ervaring, liefst opgedaan in ontwikkelingslanden, strekken tot aanbeveling.
(Zie ook pag. 722 van dit tijdschrift).

Naarmate de tijd verstrijkt worden ze oninbaar en een bron van ergernis,
nog afgezien van de financiële nadelen.

Bemiddelings- en Incassobureau Valynco BV / Mr. G. J. Teerink
Albrechtlaan 3 — 1404 AH Bussum - Tel. 02159 - 42018

Physical examination
54	(67.5%)	Lymphadenopathy	72	(90%)
51	(64%)	Skin involvement	71	(89%)
48	(60%)	Cachexia	38	(47.5%)
32	(40%)	Abnormal locomotion	30	(37.5%)
26	(32.5%)	Hyperthermia	29	(36%)
24	(30%)	Conjunctivitis	26	(32.5%)
21	(26%)	Palpable spleen	26	(32.5%)
12	(15%)	Abnormal nails	16	(20%)
12	(15%)	Rhinitis	8	(10%)
10	(12.5%)	Keratitis	6	(7.5%)
8	(10%)	Pneumonia	2	(1.5%)
5	(6%)	Icterus	2	(1.5%)
5	(6%)	Llveitis	1	(0.8%)
		Panophthalmitis	1	(0.8%)

IgM Ipg/ml)	n.27
rV • • :•■•■ •■• ■■•• ■ :	•
IgG-Mpg/mlxlo\'l	0-.27
	•
IgCljjg/ml)	n,27
h • -.......

	Beren	Zeugen	Gelten
27- 9-1986	1/3\'	57/466	0/93
1-11-1986	0/2	2/436	0/114
29-11-1986	0/2	0/438	0/88
16- 3-1987	0/2	0/484	O/I 18

Tabel 3. Het aantal gl-seropositieve en	gl-seronegatieve fokvarkens op een	bedrijf over een periode
van 6 maanden.
Categorie	Oktoberl986		Maart 1987
	pos	neg	pos	neg
Varkens aanwezig in	14	45	14	45
okt. \'86 en mrt. \'87\'
Varkens afgevoerd	4	18
vóór mrt. \'87
Gelten, in okt. \'86			0	36
niet onderzocht^

55 jaar(1933)
H. H. .1. Frcdcriks	Epe	23-06-1933	wel
P. G. Giskcs	Rotterdam	19-12-1933	niet
A. W. Groenewoud	Assen	18-06-1933	niet
G. B. ten Haken	Woerden	13-04-1933	niet
F. .1. Hilwig	Heusdcn	06-07-1933	wel
H. A. M. van dc Vijver	Biervliet	0.3-10-1933	niet
60 jaar(1928)
A. H. P. van der Put	Uden	28-04-1928	niet
G. M. van Waveren	Amerongen		niet
65 jaar (1923)
.1. Nip	Meppel	03-07-1923	niet
70 jaar(1918)
Dr. C. de Graaf	Utrecht	08-02-1918	wel
P. W. M. van Maanen	Heelsum	25-10-1918	niet

			wel/niet
25 jaar(1963)	Plaats	Datum	aanwezig
J. Abma	Vriezenveen	21-03-1963	niet
Dr. W. Band	Amstelveen	20-12-1963	niet
J. Bootsma	De Blesse	13-03-1963	niet
F. X. M. M. Cremers	Voorschoten	21-03-1963	wel
H. J. G. Grooten	Heijthuijsen	27-11-1963	niet
L. Harms	Spakenburg	20-12-1963	wel
P. de Heer	Dedemsvaart	27-11-1963	niet
W. E. H. van Herten	Maasbracht	16-05-1963	niet
H. P. Hoebe	Bentelo	12-02-1963	wel
J. C. M. Hiiijg	Oudekerk a/d Amstel	12-02-1963	niet
N. P. Kas	Heemstede	05-04-1963	niet
Mevr. T. van Kekem-Pauw	Bruchköbel (Duitsland)	16-05-1963	wel
M. van Kuijk	Someren	21-03-1963	niet
J. R. van der Lee	Losser	16-05-1963	niet
J. W. Lesschen	Dalfsen	28-10-1963	niet
P. Lycklama a Nijeholt	Brussie	01-03-1963	niet
H. G. A. Olde Riekerink	Beuningen	27-09-1963	niet
E. J. J. C. van Oostveen	Warmenhuizen	16-05-1963	niet
G. Porte	Apeldoorn	08-07-1963	niet
S. G. J. Postma	Bedum	08-07-1963	niet
A. E. Schuring	Oldeberkoop	28-10-1963	niet
A. Snijders	Ruurio	08-07-1963	niet
J. Steenaart	Nieuw-Loosdrecht	27-11-1963	niet
Mevr. I. C. Verhaar-Loeber	Emmeloord	08-07-1963	niet
Mevr. M. J. van der Wal-Zoon	De Wijk	16-05-1963
Dr. A. L. van Zuylen	Enschede	01-03-1963	wel
30 jaar(1958)
Dr. ing. R. M. Barkema	Dronten	01-12-1958	wel
J. de Bic	Hollandscheveld	08-11-1958	niet
Mevr. E. G. van Boven-Toebes	Den Haag	1 1-11-1958	niet
R. Gorsira	Tierra Verde (U.S.A.)	01-04-1958	niet
D. M. Grootenhuis-Wolting	Haarden	1 1-07-1958	niet
Prof. dr. L. van der Heide	Connecticut	11-07-1958	met
K. K. van Hellemond	Wageningen	11-07-1958	niet
K. van Hors.sen	Luttenberg	16-05-1958	wel
H. L. M. Houben	Veghel	08-11-1958	niet
J. Jacobs	Venlo	10-10-1958	niet
A. Klimp	Slochteren	19-12-1958	niet
K. H. Kremer	Montfort	08-11-1958	niet
J. Krijger	Krommenie	02-10-1958	niet
J. W. Laveaux	Kessel	.30-07-1958	niet
H. J. J. Luijerink	Bavel	07-06-1958	wel
P. L. van Paassen	Schalkwijk	20-02-1958	wel
J. J. M. Pijnappel	Nijmegen	04-04-1958	niet
G. Rijpkema	Heerenveen	08-11-1958	niet
Dr. C. Terpstra	Lelystad	15-09-1958	niet
H. R. Tulner	Aduard	-10-1958	niet
A. J. M. Vermeulen	St. Oedenrode	19-12-1958	niet
J. R. S. Vermeulen	Woerden	28-02-1958	niet
G. B. de Voogd	Wassenaar	09-05-1958	niet
J. G. J. Wulffraat	Eethen	09-05-1958
35 jaar(1953)
S. Bakker	Doorn	13-10-1953	niet
Mevr. A. C. Bander	Wassenaar	20-02-1953	niet
Dr. P. J. Bertels	Zevenaar	05-06-1953	niet

ProL cir. G. Bijlenga	Craponne (Frankrijk)	30-10-1953	wel
A. M. F. dc Bok	Vught	03-02-1953	niet
Dr. h.c. P. H. Bool	Rhoon	27-04-1953	niet
ProL dr. J. Bouw	Wageningen	13-10-1953	niet
Mevr. J. H. C. Brooymans-
Schallenberg	\'s-Gravenhage	13-05-1953	niet
Dr. H. A. Brouwer	Hoofddorp	13-06-1953	wel
J. Dersjant	Buren	30-10-1953	niet
M. P. H. Dijksterhuis	Twijzel	1.3-05-1953	niet
J. Driessen	Voorburg	04-07-1953	niet
S. van Harten	Ottoland	13-10-1953	niet
H. Heinrich	Haarlem	.30-06-1953	niet
G. Jensma	Balk	15-05-1953	niet
H. Jonker	Vaassen	13-10-1953	niet
A. van de Kamp	Assen	27-04-1953	niet
B. C. Koeslag	Dalfsen	24-11-1953	niet
J. Kramer	Wolvega	03-02-1953	niet
J. Kruize	Aalten	13-10-1953	niet
A. Langevoort	Enschede	10-06-1953	niet
ProL dr. C. C. Oosterlce	Wageningen	05-12-1953	niet
Dr. A. Osinga	Goutum	30-06-1953	niet
F. P. G. Schwering	Bergen	30-10-1953	niet
J. E. Smit	Bosschenhoofd	13-11-1953	niet
B. H. Spijker	Apeldoorn	26-11-1953	niet
D. B. Streefkerk	Heenvliet	16-06-1953	niet
J. P. 11. Vermeij	Leerdam	26-11-1953	niet
W. J. V. d. Weg	Kampen	13-10-1953	niet
Dr. J. H. G. Wilson	Klimmen	07-07-1953
Dr. van der Zee	Workum	12-12-1953	wel
L. Zegers	Bloemendaal	13-05-1953	wel
40 jaar(1948)
H. A. van den Berg	Den Haag	19-06-1948	niet
N. J. Bouwman	Glimmen	03-07-1948	niet
H. Felix	Laren
S. de Haan	Dalfsen	22-05-1948	niet
J. E. G. J. Hartgers	Den Ham	19-06-1948	niet
H. J. van der Hammen	Steenbergen	27-02-1948	wel
J. J. den Hertog	Alphen a/d Rijn	20-10-1948	niet
C. Th. Knottenbelt	Hilversum	20-08-1948	wel
W. T. Koopmans	Joure	19-06-1948	niet
W. Velema	Damwoude	17-11-1948	wel
C. J. Vermeulen	Uden	03-0.3-1948	niet
B. R. de Vries	Ter Arlo, Zuidwolde	09-07-1948	niet
45 jaar(1943)
P. J. Bruins	Oss	10.04-1943	niet
Dr. S. W. J. van Dieten	Eindhoven	22-01-1943	niet
W. Hiddema	West-Terschelling	24-03-1943	wel
H. Sorgdrager	Haren	22-02-1943	niet
F. M. Viguurs	Cuyk	22-01-1943	niet
50 jaar (1938)
C. van Beusekom	Bergen	08-04-1938	niet
G. P. A. Frijlink	Bilthoven	30-06-1938	niet
C. H. Herweijer	Alkmaar	07-10-1938	niet
W. H. van Hulzen	Amsterdam	04-06-1938	niet
H. A. E. van Tongeren	Oegstgecst	30-06-1938	niet
W. Weening	Noordwijk	07-10-1938	niet

Pruritus, schuren met de
kop langs objecten en
likken aan de poten	170	100.0%	38	100.0%
Bilaterale conjunctivitis	51	30.0	1 1	28.9
Hypcrhydrosis	41	24.1	9	23.7
Niezen	38	22.4	9	23.7
Verkleuring van de vacht	13	7.6	3	7.9
1 luidveianderingcn	161	94.7	37	97.4
— lichenificatie	143	84.1	33	86.8
— oppervl. Pyodermie	45	26.5	4	10.5
— seborroe	39	22.9	9	23.7
Afwijkende huiddelen:
— tenen	124	72.9	28	73.7
— kop	101	59.4	24	63.2
— extensor zijde carpus	70	41.2	0	0
— oksels	60	35.3	7	18.4
— flexor zijde tarsus	52	30.6	0	0
— liezen	31	18.2	7	18.4
— oorschelpen	29	17.1	6	15.8
— buik	27	15.9	6	15.8
— Ilexor zijde ellebogen	12	7.1	2	5.3

Tabel 1.	Hyposensibilisatieschema bij gebruik	van waterige allcrgeen-cxtracten.
Dag	Ampul 1	Ampul 2 Ampul 3
	(100-200 PNlJ/ml) (1.000-2.000 PNU/ml) (10.000-20.000 PNU/ml)
0	0.1 ml
2	0.2
4	0.4
6	0.8
8	1.0
10		0.1 ml
12		0.2
14		0.4
16		0.8
18		1.0
20		0.1 ml
22		0.2
24		0.4
26		1.0
38		1.0
48*		1.0
* Na de 48ste dag worden de injecties (1.0 ml) iedere 20-40 dagen herhaald.

KONINKLIJKE NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE Julianalaan 10. Utrecht. Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 II.
Hoofdbestuur	Prof. dr. dr. h.c. E. H. Kampelmacher, voorzitter; W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter; mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penningmeester; J. C. M. van Dijck, lid; dr. W. F. G. A. Immink, lid; A. J. Plaisier, lid; M. A. Moons, adviseur.
Secretariaat	A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.
Chef de Bureau	Marij Schuurman Hess
Bureau Waarnemingen	Jacqueline de Ru.
Administrateur	S. L. Oostindiën.

Provincie Drente
Assen	A H. Nijhuis	Beek 2a	05920-53160
Geeuwenbrug	Mevr. 11. van Cicssel-
	Schcrpcnzcel	(Wnd. dierenarts privé	05219-3129)
Gieten	Mevr. M.A.M.Il.de Ciroot	Brink 15	05926-1303
Provincie Overijssel
Holten	K.J. Coppoolse	Schuttersweg 4	05483-63391
Lcmelcrveld	R.J.M. Schelles	Nieuwstraat 2	05722-1272
Vriezcnveen	J. Abma	Weth. Polstraat 28	05499-62223
Provincie Ciclderland
Beltrum	l.A. r. Rigter	Dorpsstraat 2a	05448-1366
Ede	A.G.G. Kok	Prins Hendriklaan 1	08380-14711
Malden	C.D.B. Sijpkens	De Horst 16	080-582019
Oosterbcck	E. Eicher	Utrechtseweg 1 1 1	085-332424
Wageningen	A.ll. Westerhuis	Lijnbaanstraat 1	08370-12432
Wcnum-Wiessel	Mevr. D. Bultman-.Xuras	Zwolsewcg 456	05762-1700
Zwolle	Mevr. C.J. de Vries	Helderlichtstecg 148	038-539150
Winterswijk	F. de Wit	Vrcdcnsestraat 19	05430-12124
Provincie Utrecht
Utrecht	Mevr. G.C. van Gcmert-StaalOude Gracht 327	030-314589
Zeist	Mevr. Dr. V. Baumans	Laan van Rijnwijk 3	03404-25949
	Sj. Westra	Joost v.d. Vondellaan 35	03404-60193
Provincie Noord-Holland
Amsterdam	H. Lempke	P. Calandlaan 104	020-191613
Den Helder	Mevr. E. Wentel-
	Dieduksman	Binnenhaven 114	02230-27094

Integratie	Aantal bedrijven	Aantal dieren X 1000	Aantal koppels onderzocht	Coccidiose %	X RCS* positieve koppels
1	19	563	488	63,9	44,9
11	38	1.056	879	42,2	34,8
111	16	337	362	51,4	56,8
Totaal	73	1.956	1.729	50,3	43,1

I	1981	38,0	38,2	50,0	9,5	23,3	67,1	3,3	67,0	13,3	54,4	10,0	83,3
	1982	63,2	39,5	31,7	12,8	48,3	51,0	3,3	17,5	1,7	50.0	15,0	62,7
	1983	71,7	50,8	19,7	8,8	43,4	61,6	11,8	59,0	5,3	52,5	19.7	63,7
	1984	64,4	43,1	19,4	11,4	26,9	49,9	11,9	39,6	9,0	57,0	32,8	53,9
	1985	75,2	50,1	11,8	8,2	43,5	56,5	9,4	48,0	7.1	77,8	28,2	51.2
II	1981	28,6	24,5	45,5	5,7	45,5	44,4	0	0	4.5	22,0	4,5	17.0
	1982	35,8	28,0	16,9	5,2	54,2	27,5	0	0	16,9	44,2	11,9	39,6
	1983	50,5	30,4	30,7	6,3	41,6	37,6	5,9	62,5	2,0	50,0	19,8	41,1
	1984	44,2	35,3	19,0	6.3	51,0	44,1	3,0	32,3	8,0	23,4	19,0	46,8
	1985	41,3	46,4	27,9	4,8	57,0	57,8	4,7	40,3	0	0	19,8	51.8
III	1981	22,9	55,9	18,2	14,5	54,5	76,5	18,2	38,5	9,1	50,0	0	0
	1982	34,7	42,4	46,2	14,7	34,6	72,2	3,8	50,0	3,8	50,0	11,5	59,0
	1983	60,9	60,5	17,0	16,0	47,2	72,5	9,4	51,2	5,7	83,3	18,9	74,6
	1984	67,1	62,1	22,8	11,5	40,4	69,2	7,0	87,5	7.0	100,0	22,8	80,6
	1985	60,2	51,3	22,0	15,4	46,0	68,4	10,0	56,6	0	0	20,0	53,9

	Monensin	Narasin	Salinomycine	Lasalocid
Periode	1	2	1	2	1	2	1 2
Rustperiode
mnd.*	—	3	—	n.v.t.	—	17	— n.v.t.
Koppels
onderzocht	126	249	36		224	54	14
% positief	28,6	43,3	63,9		55,4	81,5	85,7
% meng-
infekties	8,3	13,0	43,5		10,7	25,9	14,3
Eimeria
species %
% E. acervulina	56,4	70,0	54,3		48,2	69,8	87,5
% E. maxima	10,2	4,2	14,3		41,8	24,5	4,2
% E. lenella	33,4	25,8	31,4		9,7	5,5	8,4

Integratie	Luchtweginfekties	% Koppels positief Coccidiose	Beengebreken
1	50,8	71,1	48,6
11	36,4	43,0	27,8
111	40,8	60,0	33,7
Gemiddeld	41,2	54,1	34,6

		% Positieve	koppels per twee maanden
	JF	MA	MJ	JA	SO	ND
Luchtweginfekties	43,2	49,1	27,4	37,1	.36,3	48,7
Coccidiose	59,9	47,2	46,3	56,3	59,3	56,1
Beengebreken	44,8	33,0	30,5	28,9	35,8	34,8

	% Koppels	Gemiddeld Produktie Getal
Cieen coccidiose	5.3,7	178,7
Cicringe coccidiose	11,2	175,2*
Matige tot ernstige coccidiose	35,1	172,8***
- E. acervulina	21,7	174,6**
- E. maxima	2,1	172,5
- E. tenella	1,9	166,3**
- Menginfekties	9,4	169,9***

	Ann til onderzoeken	Ueftljd Y S.D.	"Direkt	methode"		iT>ethode"
		dagen		X O.P.G.	E.D.	y O.P.G.	S.D.
Ml<a lugitiar	30	24,4	5,12	0	1 0	0	0
"Direct Mthode" poiltief	13	25,7	6,65	6,S	15,9	0	0
"Dlr«ct" * "McJtait«r Mthode" poBltl«f	25	34,6	B,69	89,5	129,0	548,0	806,0

OOCYSTEN x^Olog			AJ n
	47	25	L, 01
50			in cn ■.H
			10 t/1 E
/ / / / / --/-/—	/		—-O cn --- u

			Levensweek
	3	4	5	6	7
Zonder nicarbazin (n = 42):
X score faeces	1,0	1,9	2,0	0,7
X score strooisel	0,4	1,0	1,2	0,7	-
% positieve sekties	25,0	66,7	87,5	33,3	-
X R.C.S.»	8,3	43,2	44,6	8,3	-
% positieve faeces	60,0	77,8	87,5	66,7	-
X O.P.G.»* X 1000	1,4	15,1	16,3	0,7	-

	Rem/oncdianictcr	in mm		Rem/onediamcter	in mm
Penicilline	—	24	SuH\'adimidine	18	24
				20	25
Ampicilline	20	31		36	41
				35	42
Amo.xycillinc	—	20
	18	24	SuHadimctho.xine	23	28
	17			34	38
Spiramycine	—	18	Sulfado.Ninc	16	22
	23	24		29	35
				40	45
Erythromycine	—	26		37	42
	19	32
			Sulladiazinc	29	37
Tylosine	20	24		36	44
	22	30
	35	34	Oxytetracycline	17	20
	30	35		—	19

A	3L12.83	•	15	3-16	10	10
B	16. 1.84	3	12	7 - 20	50	25
C	16. L84	2y,	10	5-12	50	25
D	18. 7.84	2	6	7 - 10	30	50
E	3.10.84	2	6	5- 9	25	75
F	22.11.84	2%	8	12 - 22	30	N.I.A.
G	12.12.84	2	4	7- 9	40	50
H	14.12.84	3	12	5-10	50	60
1	17.12.84	1%	2	7 - 10	70	40
J	8. 1.85	2	%	10 - 20	35	0

		SAMPLES POSITIVE S. SUIS TYPE
HERD	SAMPLES	2 4 5	6	8 T-
B	59	19	1
C	24	3		2
D	30	10	4
E	24	3	8	1
G	24	9 1 2
TOTAL	161	44 1 2 (27.3%)	13	2 1

HERD B (MENINGITIS )	53	24	(45 %)
HERD P (MENINGITIS -)	37	14	(38 %)
NECROPSIES	30	12	(40 %)

								Gau	■
			■ ■ □
							D ■ ■
								DDG	G
□ □		□ DD
				□ ■D		□ DD	GOD	■ DG	G
□ □	□ □a	□ DD	DBG
				□ DD	□ □□□	□ □D	GGG	DBG	G
□ □	□ □D	DDD	■ □D
				□ DD	DDDD	DDD	DGG	BDG	G
	□ □□	■ ■ □
				ODD	□ □□□	DDD	GGD	■ BG	G
		□ □□	■ ■ ■					■ ■□	DG
		□ □D	■ ■ □	□ GO	DDDD	□ DO	GGD	■ ■ G	DG
□ □□	□ □□	□ □□		□ □□	DDDD	□ □□	DDD	■ ■G	GG
n.Q.Q	5.Q.Q	.Q.QJ3	D_q_q	DDD	□ ODD	□ □□	DDG
				DDD	□ □□D		tJÖÖ	S-Q-Q	q_D__
□ □□	□ □□	□ DD	DDD
				□ DD	DDDD	□ □□	ODD	DDG	GG
□ □□	□ □a	DDD	DDD
				DDD	□ □□D	□ □□	OGG

KONINKLIJKK NEDERLANDSE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERGENEESKUNDE
Julianalaan 10, Utrecht.	Postbus 14031, 3508 SB Utrecht. Telefoon 030 - 51 01 11.
Hoofdbestuur	Prof dr. E. H. Kampelmacher, voorzitter; W. H. Kapsenberg, vice-voorzitter; mevr. E. Lindenhovius-Zijderveld, penningmeester; J. C. M. van Dijck, lid; dr. W. F. G. A. Immink, lid; A. J. Plaisier, lid; M. A. Moons, adviseur.
Secretariaat	A. P. Wijgergangs, algemeen secretaris; M. Bosman, secretaris; T. W. te Giffel, secretaris.
Chef de Bureau	Marij Schuurman Hess
Bureau Waarnemingen	Jacqueline de Ru.
Administrateur	S. L. Oostindiën.

	O.P.G. xlO^/g mest	aantal negatieve
	(O.P.G. xlO^/g faeces)	duiven/totaal
dosis	vóór na behandeling	(number of negative
mg	behandeling (after treatment)	pigeons/total)
(dose - mg)	(before treatment) dag 7 dag 14	dag 7 dag 14
	(day 7) (day 14)	(day 7) (day 14)

10	56,2 (3-594)	0	0	18/18	18/18
5	52,8 (12-369)	0	0	15/15	15/15
2,5	45,6 (3,6-2580)	0	0 (0-6,8)	35/35	34/35
1,25	24,0 (12-1808)	0 (0-0,1)	0 (0-27,6)	16/17	15/17
0,63	46,2 (3,6-1416)	0 (0-0,3)	0 (0-25,2)	19/20	16/20
0	51,8 (2-251)	22,9 (4-366)	58,2 (4-280)	0/16	0/16
(Table 1. Activity of clazuril (single orale dose) in pigeons infected with E. labbeana and E. columba- rum.)
\' L-Spartakon®, Handelsmerk Janssen Pharmaceutica N.V., België.

0		0	0	0	1358	105
1			0	0	76	6
1 -	10		1070	82	97	5
11 -	20		369	29	0	0
20			92	5	0	0
			1531	116	1531	116

			aantal repro		antal ei	ren (number of	eqqs)			jongen bij spenen
			duktiekoppels				bevrucht (fertiliied)	(offspring at weaninq)
behandeling	groep	behandeld	(number of				niet ui	tgekipt	uitgekipt	aantal	gem.gewicht
(treatment)	(group)	(treated)	reproductive	gelegd	gebroken		(unhatched)	(hatched)	(number)	(average ew)
		(■)	couples)	(laid)	(broken)	(unfertilized)	VES(EEO)-	■LES(LED)		"	(9)

	Al	H	6	12	1	0	0	2	9	9	407.2
2.5 mg	A2	F	5	10	0	0	0	0	10	10	396.1
	A3	M F	10	20	0	0	0	0	20	19	391.0
	A4	-	7	13	0	2	0	1	10	10	393.6
	BI	M	3	6	0	0	0	0	6	6	359.2
5 mg	B2	F	2	4	0	0	0	0	4	4	378.8
	B3	H ♦ F	9	17	0	1	0	0	16	15	377.5
	B4	-	8	16	0	0	0	0	16	15	383.4
		lot. 50 1
			nd reproducti		)
	Al	M	6	12	2	0	0	1	9	9	437.9
2.5 mg	A2	F	5	10	0	0	0	1	9	9	414.0
	A3	H t F	10	20	0	1	0	0	19	19	405.5
	A4	-	7	14	1	0	0	1	12	12	402.5
	81	H	3	6	0	0	1	0	5	5	425.0
5 mg	62	F	1	2	0		0	0	2	2	481 .5
	B3	M F	8	16	1	1	0	1	13	13	413.0
	B4	-	8	16	0	1	0	0	15	15	417.0
		tot. 48 1
derde reoro uktiecv	lus (thir	reproductive	cvclel
	Al	H	6	12	0	0	0	1	11	11	470.0
2.5 mg	A2	F	4	8	0	0	0	0	8	8	452.1
	A3	Kt!	9	18	1	4	1	0	12	11	441.9
	A4	-	7	14	0	1	0	1	12	12	427.8
	BI	M	3	6	0	0	1	0	5	5	448.4
5 mg	62	F	1	2	0	0	0	0	2	2	450.5
	63	M ♦ F	7	14	0	2	0	1	11	11	430.5
	B4	-	7	14	0	1	0	0	13	13	431.9
		lol. 44 1
vierde repr	duktiecvclus (fou	rth reproducti	ve cvcle)
	AI	M	5	10	0	0	0	0	10	10	479.0
2.5 mg	A2	F	2	4	0	0	0	0	4	3	462.3
	A3	H ♦ F	6	12	0	0	0	1	11	11	442.5
	A4	-	7	14	0	1	0	0	13	13	400.2
	61	M	I	2	0	0	0	0	2	2	402.0
5 mg	62	F	0	-	-	_	_	_	_	_	_
	63	M t F	5	10	0	2	1	0	7	7	445.3
	64	-	5	10	2	1	0	0	7	6	422,3
		tot. 31 1

1			aangroeiend aantal	eieren		procent eieren
Clazuril	groep	behandeld	reproduktiekoppeU	(e	□ OS)		(percentaoe of	OOS)	X
behandeling	(group)	(treated)	(cumulative no. of	gelegd	gebroken	onbevrucht	embryonale sterfte	ui tgekipt	gespeend
(treatment)		(•)	reproductive couples)	(laid)	(broken)	(unfertilized)	(embryonic death)	(hatched)	(weaned)
					n X
	Al	M	23	46	3 (6.5)	0	9.3	90.7	100
2.5 mg	A2	F	16	32	0 (0)	0	3.1	96.9	96.8
	A3	M F	35	70	I (1.4)	7.2	2.9	89.9	96.8
	81	M	10	20	0 (0)	0	10.0	90.0	100
5 mg	B2	F	4	8	0 (0)	0	0	100	100
	83	H F	29	57	1 (1.7)	10.7	5.4	83.9	97.9
placebo	A4 B4	-	56	111	3 (2.7)	6.5	2.8	90.8	97.9

clazuril behandel ing (treatment)	groep (group)	behandeld (treated) (■)	gemiddeld (average ti	tijdsinterval 1 ime-interval at	tussen voortplantingscycli (dagen) stated reproduction cycle) (days)
0-1	1-2	2-3	3-4	4-5
2.5 mg	Al A2 A3	M F M F	9.3 37.4 24.1	17.8 18.8 22.0	20.7 15.6 20.2	15.0\' 15.0\' 29.3	17.4 12.5 21.2
5 mg	Bl B2 63	H F H » F	30.3 79.0 28.2	19.3 19.5 19.3	13.7 17.5 15.3	13.7 16.0 15.8-	14.0 NB 15.0-
placebo	A4 B4	-	19.8	19.9	16.9	16.2-	14.4"
gemiddelde (average)	25.8	19.5	17.1	17.3	15.8

				gemiddelde groei/dag (g)
				(average daily gain (g))
clazuril	groep
behandeling	behandeld	voortplantingscyclus	(reproduction	cycle)
(treatment)	(group of	(treated)
	parents)		eerste	tweede	derde	vierde
			(first)	(second)	(third)	(fourth-)
	Al	M	17,62	16,84	16,09	15,75
2.5 ing	A2	F	15.84	16,17	16,56	15,25
	A3	M ♦ F	17,53	14,90	16,12	14,55
	B1	M	14,96	18,00	14.65	14,61
5 mg	B2	F	11,58	18,88	14,08	-
	B3	M F	16,13	16.52	14.06	16.25
placebo	A4 -f B4	-	15,69	15,94	15,13	14,38

\'pinpoint\'	%kwartieren			tankmelk	aantal
groep	normaal	latente	secretie	subklinische	celgetal*	klinische
		infectie	stoornis	mastitis		mastitis**
S. agalactiae	68,9	4,6	12,7	13,8	664	3,9
S. aureus	77,0	4,4	11,3	7,3	441	3,3
S. uberis	78,8	6,2	8,4	6,6,	442	1,6
controle	71,2	3,0	17,3	8,5	424	1,4

\'pinpoints\'	5\'.	5.	5-.		combinatie	overig
groep	agalacliae	(iysgalaclicae	uberis	aureus
S. agalacliae	4,8	1,4	2,8	7,1	0,6	1,7
S. aureus	0,8	0,9	4,1	3,6	1,0	1,3
S. uberis	2,3	0,8	4,5	3,7	0,3	1,2
controle	2,2	0,9	3,1	2,7	0,2	2,4

Pig no.	1	2	3	Mean and	1 S.D.
Bq , yg/ml	31.1	34.4	29.3	31.6		2.59
h	10.6	9.9	9.6	10.0		0.51
AUC°\'°° ,h.mg/litre 537.3	569.4	485.5	530.7		42.3
Total
% SDM ¹	89.0	89.7	90.2	89.6		0.60
* % N^-SDM	11.0	10.3	9.8	10.4		0.60
CLr ,1/kg.h \'^(SDM)	0.041	0.039	0.045	0.042		0.003

Kei . h-1	0.116	0.153	0.248	0.172		0.068
V^ .litre/kg	0.36	0.25	0.18	0.26		0.091
	0.631	0.553	0.628	0.604		0.044

PIG NO.	Dose mg/kg	^max pg/ml	"\'^max hours	1 hours	% N^-SDM	\'^^\'-Total h.mg/litre	Bioavailability in %
DRENCH
1	20	24	2	12.7	9.9	491	91.3
2	20	23	3	11.3	7.0	471	82.7
3	20	34.5	3_	11.8	8.0	450	92.6
Mean	20	27.2	2.7	11.9	8.3	470	88.9
S.D.		6.3	0.6	0.7	1.5	21	5.4
MEDICATED	FOOD DURING THREE	DAYS.
1	20(3x)	9.8	35	15.6	11.9	596	37.0
2	20(3x)	16.0	30	17.6	10.5	972	56.9
3	20(3x)	15.5	30	16.6	13.5	684	47.0
Mean	20{3x)	13.8	31.7	16.6	12.0	750	48.0
S.D.		3.4	2.9	1.4	1.5	197	11.5

	s
	Q
	OO
	«a-


	CJ
r-H
cn

t-H
1 c

E	s:
	Q
r—	00
E	1—
	CJ
z:
H-t
	O)
UJ	c
<_)	■ 1—
	c:
■a:	•1—
a:
<t	10
LLJ	O)
_1	S_
<_)	0

	0
_J
<
z:
UJ
ce	c
	UJ o^
0
	Q
z: 0	E:
1—1 UJ	Q
	cn	OO
>- UJ	1
cn	1—
UJ	o^
	1—1
0	z:
0 1-1
UJ
	0
	<c
>-
cn	UJ
C		2:
	H-	Q
1—1	OO
cn	Ll-
=> 0


---

^	S
1—t	Q
Q	OO
Z	t

CQ	Z
s:


0
Q:
Q.	s:
	Q
	U1
<
s:
00
<
—1
Q.	c
0
Z
CD
Q_

Hours after	Number of						WHOLE	MUSCLE								RECOVERY AT INJECTION	THE SITE
injec- tion	pigs	DRUG	KIDNEY	LIVER		MUSCLE	DRIP			PLASMA		BILE		URINE		in pg	% of the dose(mean)
			Drug	concentrati on	in pg/ml	org	tissue. (Mean and S.D.)
26	4	SDM	7.5	2.2	2.6	0.5	6.5 2.3	10.0		1.4	25.5	1.9	17.4 8,	.2	173	37	169 99	0.014
		N^-SDM	3.4	1.0	0.35	0.1	2.0 0.8	1.45		0.06	3.44	1.15	4.8 0.7	373	105	30.5 4.7	0.003
74	4	SDM	0.91	1.0	0.28	0.28	0.43 0.41	0.95		0.97	3.09	3.28	1.11 0,	.9	11.6	9.5	17.3 7.0	0.001
		N^-SDM	0.54	0.42	0.07	0.12	0.04 0.04	0.37		0.03	0.37	0.25	1.03 0	.3	26.5	36	1.44 4.7	<0.001
168	3	SDM	0.26	0.45	0.08	0.05	0.14 0.12	0.32		0.53	1.08	1.78	<0.5		0.61	0.83	13.9 23	0.001
		N4-SDM	0.10	0.15	0.01	0.02	0.02 0.03	0.09		0.10	0.13	0.22	<0.5		1.33	1.25	2.03 3.5	<0.001
216	3	SDM	0.026 0.04	0.01	0.01	0.014 0.02	0.05		0.08	0.08	0.10	<0.5		0.31	0.49	1.27 2.2	<0.001
		N^-SDM	—		—		--	—			0.01	0.01	<0.5		3.20	2.65	0.10 0.17	<0.001