commentatio litteraria inauguralis

CONTINENS

ÜÜAESTIONES SCENICAS

ad

CHOEAGIAM PERTINENTES,

qda:m

ANNUENTE SUMMO NUMINE
EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI

GUILIELMI KOSTER,

MED. nOGT. ET IN FAC. MKD. PROF. ORÏ.
NEC NON

ÂMPLISSIMI SENATÜS ACADEMICI CONSENSU

ET

tïOBiiissiMAE FACULTATIS PHIL. THEOR. et LITT. HUM. becreto.

^vo (§»rabu ©octoratuê

sumiisaue in litteris humanioribus et philosopïïia
tïïeoreticâ lonoribus ac priyilegii8

RITE AC LEGITIME GONSEQÜENDIS
IN ACADEMIA RHENO-TRAJECTIIv A,

facultatis examini submittbt

janus b r i l l,

ZUTPHANIENSIS ,
»IE VIII M. JUNII A. MDCCCLXVII, HORA 11.

LUGDTJNI-B ATAVORTJM,
ttpts mandavit E. J. BRILL.
MDCCCLXVII.

Es ist ein Factum von unerschöpflicher Wichtigkeit für die Ge-
schichte der dramatischen Poesie, dasz der lyrische Theil, der Gesang
des Chors, der ursprünglichste Bestandtheil war.

KARI. OTFUIEO MÜLLEU.

INTRODUCTIO.

pars prior.
de choragia in \'genus.
CAPUT I.

§ 1. De choragia in liturgiis numeranda. .......

§ 2. De choreutarum munere............

CAPUT II.

9

§ 1. Quis fuerit choragus.............

§ 2. Be modo, quo legerentur ch.oragi, . ......

17.

§ 3. De choragorum numero.

22

§ 4. Quae praestanda fuerint chorago. . .......

§ 5. De choragi vicariis atque adjutoribus. . • • • " \'

27

g 6. De choragi sumptibus..... ........

33

^ 7. De choragi conditione. ...•■••••••• ^ ■

39

§ 8. De choragi -victoria.

altera pars.
de commissione 8cenica tribuui certâmine,

INTRODUCTIO.

CAPUT I.

De poeta et chori praeceptore eorumque in scenico certa-
mine partibus..........................49

CAPUT II.

De choragi in scenico certamine partibus........65.

Quaestio la. Utrum choragi cura atque auctoritas ad
Chorum tantum, an ad universam fabulam in scenam

inducendam pertinuerit....................gg

Quaestio 2a. Utrum choragus an poeta in certamine

fuerit victor. .....................76

CONCLUSIO. . ............. . , 104.

QUAE8TI0NES SOENICAE

choragiam pertinentes.

INTRODUCTIO.

Virorum doctorum de rebus scenicis scripta legenti
variae eorum de certaminis scenici natura opiniones
identidem dubitationes mihi injiciebant. Scilicet hujus
certaminis cum publico deorum cultu arctissime con-
juncti rationi parum mihi convenire videbatur quod
poetas in eo summam tenuisse et victoriam reportasse
crederent.

Summae contra in dramatico illo agone partes cho-
rago tribuendae esse mihi videbantur. Ad quam rem
probandam tota, quae sequitur, spectabit disputatio.

Brevi igitur praemissa in priore commentationis parte
choragiae dramaticae expositione, quatenus ad earn,

quam nobis solvendam proposuimus, quaestionem per-
tinet; — - m posteriore parte communem virorum
doetorum sententi am ad ipsorum veterum testimonia
et ad ea, quae supersunt, publica certaminum sceni-
corum monumenta perpendere mihi propositum est.

Multum abest, ut, post tot tantorumque virorum
labores, hac nostra disputatiuncula rem absolutam
esse eredam. Hoe unum persuasum mihi est, omni
quamvis debili conatui, qui eo speetet, ut magis per-
spicuam ae vividam nobis fmgamus rerum scenicarum
imag\'inem, adhuc satis obscuram, suum constare
pretiiim.

PARS PRIOR.

DE CHORA Gl A IN GENUS.

CAPUT I.

1. DE CHORÂGIA IN LITURGIIS NUMERANDA.

Res pecuniaria civitatis Atheniensis ita erat consti-
tuta, ut non tantum tributa penderent cives, sed in
ditiores munera incumberent, quae, licet reditus
aerarii non augerent, publiais tarnen suraptibus sub-
venirent.

Talia munera vocabantur Ksirovpyixi Distinguen-
dum est inter liturgias ordinarias [lyavuKiovi;] et extra-
ordinarias, prout quotannis certo ordine vel extra

1) Dehac voce vide Boeckh.: "Die Staatshaushaltung der Athener", I,
594 (a<! Ausg.): /\'Der Nähme bezeichnet einen Dienst für das gemeine
Wesen (_X4jVxov, XfjTov, Istzov), auch einen solchen, welchen der ge-
dungene oder dem Staate eigene Diener (vTtriQi\'ctji;, cCiy^ööi-o?) leistet
(Wolf in Demosth. Orat. Leptineam prolegomena, S. LXXXVI. Vgl.
Lex. Seg. S. 277. Aftrov^yiiv ist den Grammatikern fJg t6 ^ijnoavov
^Qyäf;ta&ai., na tfi]fio0lm vTetiQfTetif).\'\'\'\'

ovdinem tantum, si necessitas cogeret, erant obeundae,

Verbi causa, ad extraordinarias pertinebat trierarchia,

qua qui fungerentur, exorto bello naves armabant et

in hostes ducebant; ad ordinarias ömnes illae litur-

giae, quae sollemnibus deorum festis ornandis ser-
viebant.

In ordinariis hisce liturgiis choragia erat praecipua.
Pro variis autem cbororum generibus varia erat cho-
ragia: etenim ahis festis a choro cyclio sive virorum
sive puerorum dithyrambi in deorum honorem cane-
bantur, aliis tibicines, ahis saltatores in orchestram
indueebantur; solis Dionysiis tragoedi vel comoedi vel
satyrorum chori prodibant.

Ita distinguuntur haec: zop^reTv âv^pà<ri sive âv^pi-
xopolç, TTCiKTh sive TTXihKoïg zopoTç, 7rvppizii7TCi7g,
y^-JKKia xopVi «yA^rar? àv^pâtriv, rpayc^^olg, xccf^cphTg.

De dramatiea autem choragia pauca ac fere nihil
"obis traditum esse, casu factum est. Orationes enim
Demosthenis, Lysiae, aliorum, quae in choragorum li-
tibus versantur, seholiastarum grammaticorumque an-
notationes, inscriptiones Athenis repertae, quae sunt
unici harum rerum fontes, de choragia quidem, non
vero de choragia dramaiica agunt. Statuere vero li-

\'cel, eadem de hac valere, quae de ceteris choragiis,
ubi non ipsa rei natura alia quaedam in rebus dra-
raaticis obtinuisse credere nos jubeat.

Videamus ergo, quaenam ab ipsis veteribus de cho-
ris deque choragia commemorentur, eaque ad nostrum
argumentum referre conemur. Prima au tem, quae
nobis se offert, quaestio haec est: Qualis fuit chorus?
Quibusnam constitit personis?

§ 2. de choreutarum munere.

Munus choreutae, non minus quam ipsius choragi,
munus publicum, liturgia, erat. »\'O yàp x^poç yjv Tîjg
îTôAfwç" Demosthenes dicit in oratione, quam contra
Midiam habuit \'), qua ex oratione hoc quoque apparet,
choreutas, dum eo munere fungerentur, militiae fuisse
immunes

Hinc jam conflcitur, civibus tantum Atticis et cho-
reutarum et choragorum munus fuisse subeundum,
quod multi probant veterum loci

1) Vid. Demosth. Midiana, § 25. 2) Vid. 1.1. § 15
3) Vid. Demostli., l. ]. § 56, p. 532, Ulpianiis ad li. 1., Ulp. ad De-
mosth. c. Leptin., p. 278, Aiidoc. c. Aloib., §31, p. 127 Rcisk.,
Pliitarch. in Thoc. u. 30.

In Lenaeorum vero festo etiam peregrini choreutae
et inquilini {f/Jroixoi) choragi esse poterant, si saltem
scholiastae effato \') fides habenda cum Boeckhio
aliisque Ut vero ea res jam ab Hemsterhusio in
dubium vocata est , ita mihi quoqiie parum veri
similis esse videtur.

Sive Lenaea igitur simt excipienda, sive non sunt,
statuere licet cum Demosthene , peregrinos e choris
fuisse exclusos; nee peregrinis, neque inquilinis cho-
ragis esse licuisse. Ghoragum, peregrinum in choro
suo certare sinentem, mille draehmarum multam com-
misisse ex eodem patet Demosthenis loco.

Inde autem, quod agon musicus tribuum erat cer-
tamen, quarum quaeque chorum sistebat, verisimile
videtur, et ohoragos et choreutas ad eam pertinuisse
tribum, quam repraesentarent.

Ea exempla, quae contra hanc sententiam, quod sal-

1) Vid. Schol, ad Aristoph. Plutum vs. 954: «oêy, s^v dè ^évov
Xoçevei,v èv rZ dai^y.â yoçâ- îr«çà roizo jttnavy^tv tv rfè xw Aii-
vaim t^ijv ÏTtel xal /A,tTotxoi, ijcoQ\'^yovv.\'\'\'\'

2) Vid. Boeckh., do Demosth. oratioiiis Midianae temporis rationi-
tas, p. 62, atque in Comm. de discrimine festorum Bacchicornm, e. 21, 22;
Schultzius in Comm. de Chori Graceorum tragici liabitu extcrno, p. 7.

3) Vid. Homstcrhusius in Pluti editione sna ad vs. 1.

4) Vid. Demosth. Mid. § 5C , p. 532, s. 1.

tem ad choragos attinet, afferri possunt i), ad seriorem
aetatem videntur esse referenda.

Quod ad eivium ordinem attinet, ad quem pertine-
bant choreutae, tempora, ni fallor, sunt distinguenda.
Antiquissimis enim temporibus ipsi civitatatis proeeres
chorum efficientes in deorum honorem hymnos ceci-
nisse et saltasse videntur Quum vero hymni a
pristinae formae simplieitate discedere coepissent et in
saltatione quoque major ars cerneretur, quo fiebat
ut hominibus opus esset, jamdudum ante festum
exercitatis, non amplius principes chorum effecisse
videntur, sed homines mercede conducti, chorago-
rum sumptibus alti, vestiti, ornati, cantorum ac sal-
tatorum in sacris officio functi esse, quod apparat ex
omnibus, quae veteras de choris nobis tradiderunt 2).
Quae si vera sunt, quum hic tantum agamus de tem-

1) Vid. quae in hac Comment., infra, afferuntur, ubi de choragis
sermo est.

2) Hue pertinent li Epicorum loei, ubi de ipsorum deorum choris
mentio fit, ut e. g. in hymn, ad Apoll. Pyth. vs. 10—26, Hesiod. Here.
Scut. 201—205; chorus juvenum Phaeacum in Alcinoi aedibus prodtens,
Odyss. VIII, 266; chorus juvenum puellarumque Cretensium, II.
XVIII, 591—606, alii; quorum chororum qui participes erant quin ad
fivitatis è^latovi pertinueriut, nihil dubitandura est.

Vid. qnae infra hac de i\'e afleriintur.

pore, quo chororum ratio Atiienis publice esset iristi-
tuta, non nniiiae audaciae videtur statuere, id temporis
choreutas non ad optimales pertinuisse, sed potius ad
inferiores quodammodo civium ordines; optimatium
vero fuisse choragorum munere fungi.

Haec sufficiant de choreutis : jam videndum de
chori duce.

CAPUT IL
DE CHORAGO.

g 4. QUIS FUERIT CHORAGUS.

Ut ornnes fere quaestiones, quae litterarum Graeca-
rum spectant origines, ita haec quoque quaestio, quis
antiquissirais temporibiis fuerit choragus, spissis pre-
mitur tenehris.

Fortasse idem erat, qui postea chori Kopucpalo? di-
cebatur, nempe ille, qui choro motibus atque cantu
praeibat, quod ipso nomine indicatur, siquidem
yoV est 0 TOI) %o/3ou ^yoùiisvoç \'), nee inde non confir-
matur quod apud Dores posteriore etiam tempore cory-
phaeus ille xopoi\'yôç appellabatur

1) Vid. Suidas, i. v.

2) Vid. Atheuaeus, XIV, p. 633, a; Plutarchiis, apophthegm. Lacon.
P-219, I. (II, p. 127, Taiichn.). C1Ï. Schneider, das attischc Theater-

Quum vero post Glisthenem tribuum certamina es-
sent constitute, choragos appellatos reperimus eos litur-
gos, qui suis sumptibus tribus suae chorum alendum
atque exercendum curarent. Qua tamen ratione, si
quid est in ilia opinione veri, haec mutatio obtinuerit,
non liquet. Nobis tantum innotuit de iis, quae post
Glisthenem obtinuerunt, quum chororum in deorum
festis certamina publice erant constituta.

Quod vidimus da choreutis, de choragis quoque sta-
tuendum est, eos non tantum fuisse cives Athenienses,
sed cives ejus tribus, quam in certamina repraesenta-
rint. Hanc tamen legem, posterioribus saltern tempo-
ribus, non accuratissime observatam fuisse, nos docent
inscriptiones Athenis repertae \'). Quid quod nonnum-
quam duarum tribuum choragia ab uno chorago sus-
cipiebatur ?

Postremis temporibus ipsum populum choragiam sus-
cepisse reperimus in gratiam quarundam tribuum, pau-

wesen, p. 114 sq. (139); Geppert, die altgnecMsche Buhue, p. 199, qui
citat Aristotelis Polit. VIII, 6.

1) Vid. Boeckh., Corpus Inscriptionum Graecarum, I, p. 358, 223
et 224, quarum inscriptionum ilia ad Olymp. CXIV, 2, archonte Cephi-
sodoro, haec ad Olymp. CXV, Neaechmo archonte, referenda est.

2) Exempla pracbent C. I. 1. 1. N". 215 et 221.

pertate, ut videtur, impeditarum, quominus ipsae eo
munere fungerentur

Choragus erat inter ditiores cives; nam liturgiarum
officium ad censum civium exigebatur: res familiaris
quadraginta sex minarum, unius vel duorum quidem
talentorum nondum liturgiarum munus obire aliquem
cogebat choragia civi demum subeunda erat, cujus
res familiaris tribus circiter constabat talentis, nisi
sua sponte aliquis choragiam susciperet

De choragi aetate secundum nonnullos lex statuebat.
Ad quam sententiam probandam citant Aeschinem c. Ti-
marchum , unde Harpocration et Photius sua hau-
serunt, neminem nimirum ante quadragesimum aetatis
annum choragum fieri potuisse. Sed omnia haec per-
tinent ad TO zopw^\'ïv TTdiaïv, de qua choragia puero-
rum stupri metu talia erant constituta.

1) Ut C. I. L 1. 225 et 226 in gratiam tribuum Hippothontidis
et Pandionidie, Pytharato archonte, i.e. Olymp. CXXVII, a. C. 271.
(Vid. Clinton, Epitome of the Chronology of Greece, p. 297).

2) Vid. Boeckh., Athen. Staatsh. I, p. 598, qui citât: »Isaeos v.
Hagn. Erbach, s. 292 (von welcher Stelle s. Buch I, 20). Demosth.,
g. Aphob. I, s. 833, 22."

3) Vid. Boeckh., 1. 1.

4) Vid. Aesch. c. Tim., p. 36 et 39 Keisk.

5) Vid. Harpocration in voce.

ß) Vid. Photius, p. 354, 15 in v, on ■vé/j.oq,

Boeckhio vero auctore i), ne in puerorum quidem
choris, republica florente, haec lex semper vigebat.
Testimonia praeterea exstant in Demosthenis Midiana ,
ipsum triginta duos annos natum virorum choro prae-
fuisse; in Lysiae oratione , hujus oratoris clientem
ipso examinis (Sök/asäct/ä?) anno, i. e. circiter duode-
vicesimo aetatis tragoedorum choragum fuisse. Unde
constat, in choragia dramatiea nullam aetatem lege
statutam obtinuisse.

Id tantum novimus, nemini incubuisse liturgiam,
nisi qui esset sui juris; imo orphanis lege concessam
fuisse horum munerum immunitatem, donee receptis
inter viros {ts^ojitiv sU xv^px?) integer annus esset
praeterlapsus. Unde apparet eum, qui causam dicit
apud Lysiam 1.1., primam illam choragiam suscepisse
voluntariam.

§ 2. DE MODO, QUO LEGERENTUR CHORAGI.

Mense post Dionysiorum celebrationem Dionysia se-
quentis anni praeparandi initium flebat ferendis choragis,

1) Vid. Boeckh., 1.1. p. 603.

2) Vid. Demosth. Mid., § 42.

(5) Lysias, 21, «Tto^oyia du^odoxiuq, p, 161, § I.

si fides habende secundae Midianae hypothesi : »jr^yö^i-
vi^g (1. •n\'awdfiévijç) TiJ? soprîjg èv t^ Trpércfi y^ijv) Trpoù-
ß/zKXovTo Ol Tijg iAaKhoû<7ng lôpTtJç."

Ferebantur choragi, ut veri simile esse supra jam
vidimus, e tribu sua atque etiam a tribu sua, ad hanc
electionem a tribuum curatoribus (oI èmfisXyirx) dicuntur
tQv cpu^Mv), quod effici potest ex eadem oratione De-
mosthenis § 13, p. 519.

Bene autem distinguenda ea electio ab ipsa creatione
choragorum, quum de ilia semper proprium verbum sit
\'^poßä.xxsTÜa.i ^öjjj^ycV. (pspsiv \') aut \'srpoßäx^^sirdm

^siTovpysjy Ipsa choragi creatio, rb kkôkjtkvxi rtvà
xop^yóv, potius penes ilium fuisse magistratum putanda
est, cui tota sacrorum festorum administratio erat com-
missa: hoc est Magnis Dionysiis penes archontem epo-
nymum, Lenaeis penes tov ßatTiKea^).

1) Vid. e- g. supra jam citatam secundam Midianae hypothesin, ubi le-
gimus: nTtQav^alXovto ol

2) Vid. Andoc. de myster. § 132.

3) Vid. Demosth. i^\'çèç Bavmr. n. r. ovoyi,. p. 997t « civ ilXX^ rtç àçxv

iftToDçyftv, oZov àç^wv, fiacUtvi;, d^Ao^/Tct", cett. —
Pollux VIII, 89, sq. Verba, quae occurrunt in Midiana § 13, p. 518:
oi5 xaâ-eôTijjtoToç xoQijyov "vf} Uayât-oviât, tfvXf" cum mea sententia
Pïignare non putO; quum facile ita explicentur: quum Pandionis tribus
choragum non tulisset, choragus huic tribui non creatus est se. ab archonte.

Hac in re igifcur non assentior Boeckhio, qui penes
tribum choragi creationena fuisse putat, ubi dicit \') :
//Den Leistenden ernennt der Stamm\'\\ et paullo infra:
//Die von den Stämmen gestellten Ghoragen wurden
vom Archon den Dichtern zugetheilt." Ego facio cum
Hermanne, Griechische Staatsalterthümer, § 161, 7.
et Tittmanno, Gr. Staatsverfassung, p. 295 sqq.

Tertia Schneiden sententia =\'), choragos ab archonte
sorte creari, ut rei naturae adversatur, ita nititur loco
fide nequaquam digno scriptoris, qui omnibus ceteris de
choragorum creatione auctoribus adversans, ex rei ra-
tione perperam intellecta suam opinionem fmxisse vide-
tur. Qui locusita se habet: y^xopwó? tiç sïvai xa^^v tî?$
aÙTOÎi CpuAîi\'ç \'Kpszôm^oç, xx) \'jrpocrsri KsupoTrldoç", quod
sine dubio grammaticus desumpsit ex ipsius Antiphon-
tis verbis : » fVf/Si^ xop^yog xxtsittMi^v sU ©oipyyjXioi,
Koà £\\oi%ov navTxxXm Si^da-JcxAcv xa) KsxpoTri^iz ^uXyiv Trpag
T^ êfixvroîj, TOUT ècTTi T^ èzopnyovv" etc. Ma-

nifeste igitur hypotheseos scriptor duas notiones in

1) Vid. Boeckh. 1. supra citato.

2) Vid. Schneider, 1. 1. p. 18 et p. 111 (136).

3) Hypothesis ad Antiphont. n. t. ^oçevTov.

4) Antiphon in oratione I. p. 142.

oratione separatas injuria conjunxit. Quid enim sta-
tuendum est? Quando hunc Antiphontis locum com-
paramus cum verbis Ulpiani ad Leptineam, p. 465
(Reisk.): »ug èv toÏç (do^pyifXloiç ^vo7v (paKoiïv sU i^évog
noiùkTaro zopw^?, ^^ {isyâKoiç /^towcrhiç\'AvSs^Ttiptà-
vog fitjvog, TrXsiovog avTcp ysvoßsvyjg rîjg ^xTrxvijg, sig xop^-
yog iKà(7TVig Cpvxîjg hinc conficere licet, solis

Thargeliis quinos choragos a tribubus suis propositos,
ab archonte creatos, eodem modo atque ceteris omni-
bus deorum festis, sorte decernere debuisse, cui tri-
bui praeter suam servirent. Peculiarem hunc Tharge-
liis observatum morem, minoribus hujus festi sumpti-
bus nitentem, cavendum est, ne cum Schneidero ad
universam choragorum creandorum rationem transfe-
ramus.

Haec creatio secundum certum ordinem fiebat:
quippe omnes tribules {tpuKeroii), quorum res familia-
ris trium talentorum summam excederet, sua quisque
vice choragi officio functi esse videntur Pote-
rat tarnen aliquis, etiamsi minoribus facultatibus ute-
retur, choragiam suscipere sua sponte (èôsÂovTJîg).

1) Vid. Bocckh. ]. 1. p. 598,

Boeckhius 1. 1. contendit, singulos choragos etiam
binis phylis servire potuisse, praesertim ubi choragi
deficerent, ad quam sententiam probandam citat Anti-
phontis 1.1.; sed vidimus, hoc saltem exemplum imme-
rito hic alferri. Antiphontis enim cliens duabus phylis
serviebat, non quia choragi deficiebant, sed ex peeu-
liari choragiae in. Thargeliis ratione. Quam autem
affert inscriptionem\'E/jyf/«? \'Zpu^tf^dzcu Kv^xô^miabg
èxop^ysi Uoivliovih "EpsxÔii\'i^i Trsil^aiv", ea contrarium non
probat; nullam enim facit mentionem festi, in quo puero-
rum ille chorus prodierit : conjicere ergo licet victoriam
in Thargeliis reportatam hac inscriptione commemorari.
Ad tragoedorum vel comoedorum in Dionysiis chora-
giam talia transferri nullo modo oportet.

Sub fmem belli Peloponnesiaci, postquam Athena-
rum facultates Sicilica inprimis expeditione erant ex-
haustae, Callia archonte, Olymp. XGII, 1. ex plebi-
scito permissum est, ut bini choragi singulis tribubus
choragiam praestarent

Quod attinot ad » rh xopw^tv ral? ^uâxîç ït«-

1) Boeckh. C. I. Gr. I, 216. p. 345 , Cf. Schneider, 1.1. (136). p. 111.
1) Vid. Schol, ad Aristoph, Eanas, 406; Platonius, ^reçl âuMpoqSn;
ttcojjKûâiâv,

(7«;?", quod Plutarchus de rege Philippappo narrat,
ad aetatem pertinet seriorem, ita ut nullam argu-
menti vim habeat. Probat potius, tunc temporis om-
nem pristinum ordinem fuisse dissolutum, quod nemo
mirabitur accidere debuisse ea tempestate, qua Athe-
niensium libera respublica jam prorsus periisset.

§ 3. DE CHORAGORUM NUMERO.

Nihil nobis de numero choragorum, in singulasDio-
nysiorum celebrationes lectorum, traditur. Praesto est
quidem locus in argumento Libanii ad Midianam, p.
508, ubi legimus: yyxxùitrroi.\'TOiy Ts tcv? xopohq où CpvXa),
^szx TMyxcivowo^i, Xop>iyoi; ^v hx^n^g CjDyAj?^ o T»
âmXœf/,oiTci \'Trdpéxccv rà Trsp) toi/ sed haec verba

tam vaga atque indefmita sunt, ut inde non multum
proficiamus. Si enim ex hoc loco conficimus, denos
fuisse choragos, quum decern essent tribus Atticae,
quaerendum restât, quinam fuerint choragi, chororumne
dramaticorum an lyricorum, auleticorum, aliorum. In
Midiana Demosthenes de auletarum loquitur choro.
Primum igitur de auletarum choragis hic cogitandum

1) Vd. Plutarch, Sympos. I, 10, 1.

videtur; nee tarnen verisimile, denos fuisse auleticos
clioros in uno festo. Multo minus ex hac traditione
de dramaticorum choragorum numero statuera possu-
mus. Hoe tamen veri in ea inesse puto, inter chora-
gorum ac tribuum numerum quandam intercessisse ne-
cessitudinem; quod tametsi omni dubio majus est, non
tamen quaestioni nostrae solvendae multum prodesse
potest. Perverse igitur Schultzius \') hunc tribuum
numerum ad commissionum scenicarum numerum
transfert, his verbis: »Si igitur unusquisque chora-
gorum singularem tribum repraesentabat, tune prope
necessarium videtur decem choragos certamen iniisse.
Si vero decem erant choragi, tune etiam opus
erat decem poetis, in quorum fabulis illi chorum
instruerent. Itaque jam hac ex rationa denos con-
sequimur in magnis Dionysiis commissiones sceni-
cas totidemque, quibus certamen ineundum fuerit,
poetas".

Ex hoe denario choragorum poetarumque numero
vulgo concluditur, quinos fuisse tragicos, quinos comi-
cos poetas atque choragos, eundemqua numerum ad ju-

i)va. i.L p. li.

dices pertinere, turn vero (ex elegantissima Boeckhii
conjectura) institutum fuisse, ut de tragicis commissio-
nibus judicarent quinque judices, lecti illi ex iis tribubus,
quae non in tragoedia sed in comoedia choragiam prae-
stitissent, eodemque modo de commissionibus comicis
alteri quini ex alteris lecti quinis tribubus, quarum
choragia versata esset in tragoediis. Haec quidem op-
timam prae se ferunt speciem, sed firmo fundamento
carent. Unum hoc nobis constat, comicorum judices
revera quinque numero fuisse, quod ex joco illo Epi-
charmi apparet, de quo Zenobius, Proverbb. HI, 64:

TTSVTS IcpiTÜV \'yOVVXtTi KSlTm \' TTlZpOlfilCil\'Ssg, ohv èv àh-

KOTpicf. i^cvtrii^ shlv s\'ipnTdi Ts ^ Trccpoifilx Trap\' otrov ttsvts
KpiToà TOVÇ Ktüf^iiiohg \'ixpmv, aç (p>i(riv \'"ETn\'xixppc.og \' a-vyxsïrxi
OVV Tûcpx. TO \'Ofi^piKOV, Ô£MV Iv yOXiVûifTl KSÏTaC, cett.

Tragicorum vero denos fuisse judices, statuunt quoque
Schneiderus et Geppertus , quod tamen, ut faciunt,
ex nota illa narratiuncula de decem belli ducum de
prima Sophoclis tetralogia judicio concludi non posse

1) Vdd. etiam Schol, ad Aristoph. Aves, 445, Photius, p. 411, He-
sychius, Suidas v. iv nivre xquräv.

2) Schneider, Att. Theaterw, p. 169 (174).

3) Geppert, Altgriech. Bühne, p. 208 sq.

20

vidotur. Recte Schultzius J) : »Ego aliter atque illi
viri docti censeo, non tantum praetores pro judicibus,
sed etiam horum judieum numerum novum atque inau-
ditum fuisse." Quando tamen infra addit: .Recte
igitur cum Boeçkhio (in c, I, 1, G. p. 352 et G. Her-
manne, p. 93) quinos judices etiam pro tragicis poe-
tis statuerons, ut, cum sic pro ludis seenicis omnino
déni judices existant, ex unaquaque tribu unus chore-
gus unusque judex prodierint",^ haec omnia, quamvis
speciosa maximaque virorum doctorum auctoritate
nitentia, argumentis effici vix possunt.

Quamquam solitum fuisse credimus denarium chora-
gorum numerum, ratio tamen habenda esse videtur
eorum, quae hunc ordinem infringere potuerint. Uti
enim unius alteriusve tribus inopia facere poterat, ut
clioragus deesset, cujus rei Pandionis tribus exemplum
nobis praebet^), quae usque in tertium annum«) cho-

1) Vd. I 1. p. 12.

2) Vd. 1.1. p. 13.

3) Vid. Demosthenis Midiana, p. 518, § 13: « o^ »«©■«tfriyx^To? ^o^i^-
yoi) t^ nav&toviSt (pv^ T^irov Itoj rovri", h. t. X.

4) De hac versione verborum " r^irov ftoj rovri" cf. Eoeckh. Ath.
Staatsh. p. 606: » Der Pandionisehe Stamm hatte seit oder vor drei Jah-
ren ehe Demosthenes die Rede gegen Midias schrieb, oder vielmehr bis
in das dritte Jahr keinen geliefert, bis Zöschen dem Archon und den

rum sistere neglexerat, sic etiam choragorum sive mi-
nor sive major numerus pendebat e numero poetarum,
qui fabulas docturi apud archontem nomina professi
forent. Nusquam enim legimus, poetas Athenienses
vi coactos fuisse quoque anno fabulas docere. Fieri
igitur potuit, ut aliquo deorum festo solito pauciora
dramata offerrentur, in scenam inducenda. Unde
necessario sequebatur paucioribus etiam choragis
opus esse. Florentibus tarnen in re publica litteris
res non saepe ita se habuisse putanda est.

De solito poetarum tragicorum et comicorum nu-
mero viri docti dissentiunt. Schneiderus , Sauppius ,
alii de ternis utriusque generis poetis cogitant; Boec-
khius et qui eum sequuntur, quinos poetas comicos to-
tidemque tragicos certamen iniisse consent.

Hujus loei non est banc rem accurate perpendere;
hoe tantum effecisse mihi sulFiciet, choragorum nume-
rum minime constantem fuisse, quamquam denarius

Stammvorstehern Streit entstand und Demosthenes die Choregie freiwillig
übernahm"; atque ibi annotatie de variis modis, quibus haec verba a
viris doctis explicantur.

1) Vd. LI. p. 34, 170 sqq.

2) Vd. ejus Corameniatiü de elcctionc judicum in certamiiübus musi»
dß, p. 16—22.

numerus, quippe decem tribuum numero optime con-
veniens, maximam prae se fert veri similitudinem.

§ 4\'. QUAE PRAESTANDA FUERINT CHORAGO.

Primo choragi erat colligere choreutas, sistere cho-
rum {IffTävsii xopôy). Choreutae munus, non minus
quam ipsa choragia, erat liturgia. Tribulium erat of-
ficium e tribu sua chorum sistere. Quod nisi sponte fe-
cissent, chorago jus erat eos cogéré vel muleta irrogata
vel pignore capto. Quam viam saepe inire debebat pue-
rorum choragus, quum parentes stupri metu liberos
suos inviti cederent\').

Deinde choragus chorum suum alere et mercedem
choreutis solvere debebat. Antiquissimis temporibus
non puto choreutas mercedem accepisse, quod ex sen-
tentia mea supra allata de prisca chororum condi-
tîone sponte sequitur. Postea vero, quum ars choreu-
tica diuturnam exercitationem poscere coepisset et res

I) Vd. Antiphon, «^çi.roi § n. Ex eo enim, quod

choragus, oratoris cliens, disertis verbis dicit: «rov -^o^hv avvilela mç
iâvy&iiTiv âç.aru, oi\'re ovre iyi^VQa ßi&

oi-T\' à7Cfji;d-ay6iA,evoç oMt^r, x.x.L manifeste apparet, talia vulgo in
puerorum choro colligendo obtinuisse.

2) Vd. hujus commentât, p. 7.

magni laboris esset facta, haec mutatio obtinuit, ut
non tantum a chorago alerentur, sed etiam mercedem
acciperent choreutae\').

AUmenta non viUa esse debuisse, apparet e lo-
cis, in quibus traditur, chorago praebendos fuisse
cibos vocem corroborantes et potiones ad id ipsum ac-
commodatas

Tandem choragus chorum exercendum curabat, quo
consilio chori praeceptorem {xopoh^KcxoiKov) sibi com-
parabat. Q,uod ad chorodidascali comparandi ratio-
nem in dramaticis choris attinet, quum veterum tes-
timonia hac in re non exstent, cum Boeckhio ex ana-
logia res dirirnenda videtur®). Nempe in oratione
Midiana Demosthenes tradit, se cum ceteris choragis
de tibicinibus esse sortitum ; auletam vero for-
tasse cum dramaticorum chororum magistro compa-
rare licet. Deinde Antiphon loco supra jam laudato
(i H) haec habet: »fVf/^ii KxrsTTxûî^v sh

1) Vd. Xenophon, iteql rfç \'A&ijvaiwv aoltreiaç, I, 13.

2) Vdd. Plutarch, de gloria Atheniens, 6. Antiphon 1.1. et hypoth.
hnjus orat. Hypoth. in Demosth. Midian et Ulpianus ad Leptin: § 24.
Cf. Boeckh. 1.1. p. 602.

3) Vd. 1.1. p. 601.

4) Vd. Mid. p. 519.

QapyytKiot xa) sÄxxov Ylxvrax^éx ^i^daxixKov", quae pro-
bant in puerorum choris eandem obtinuisse rationem di-
dascali sorte chorago tribuendi. Unde non nimiae au-
daciae videtur concludere, etiam in tragicis comicisque
choris sorte deoretum fuisse, cuinam choragorum primo,
secundo, tertio cett. h^xtrxxx^ov eligere liceret e nu-
mero eorum, qui Athenis profiterentur\').

Locum etiam choro, ubi exerceretur, choragi erat,
sive in ipsius domo, sive alibi commodare, Antiphontis
cliens, cui puerorum chorum instruendum fuisse jam
diximus, hujus chori exercitationibus domus suae con-
clave cessit, quo jam ante alius chorus, Dionysiis

1) Huc pertinere videntur, etiamsi quaestionem non dirimant, quae
apud Aristophanem reperiuntur in Avibus, a Boeckhio citatis (vs.
1403 sqq.), ubi Cinesias, dithyramborum poeta, quuni Nephelococcygiam
venisset ibique a Pitbetaero vapnlaret: i>ravrl nenait}*aq\'"\', inquit,
TßuTt JTfjToi^xae TOV xvxXtodtddaxaXov
«ogiratai. givXaZq rre^tfiaxijróg et/t\' ßft;
quibus respondet Pithetaerus:

«/9ovXti dtöaaxetv xal nuq\' T^jiZv ovv /iivwv
n Atoirgoqiiófi /opov mro^ivaiv o^iav
u xepxBiJTtfJ\'« ^pi/Aiy-vj"
et locus Xenophontis Memor. III, 4, § 4: »Hai /i-^v ovdè êd^f yt o
\'AvtioS-évriq ovdè -/oQÓiv didaoxaliaq ¥fi7lei,Qoq a)v OftteqiyévtTO Ixavès

tv(jfZv Tovq xparlorovi zavTo\'\'\'; quae Xenophontis verba, ni fallor, eo
spectant, quod choragorum, quibus sors favisset, quam maxime inter-
erat. optimos sibi cligere choiodidasealos.

destinatus, usus eraf). Aliis, quibus nullum in do-
mibus ad hanc rem aptum esset conclave, aedes con-
ducendae erant, quales in Melites vico commemoran-
tur, quibus ad choros exercitandos utebantur choragi .

In ipsa denique commissione choragus sumptus facere
debebat maximos in chori habitum scenicum, in sump-
tuosissimam vestem atque ornamenta, quibus induti et
chorus et ipse choragiis festo die in orchestram prodi-
bant. Q,uam sumptuose haec a liberalibus choragis pro-
curarentur, nos docent ea, quae Demosthenes in cho-
rum suum se impendisse narrat, quippe qui sibi ipsi et
choreutis aureas faciendas curaverit coronas .

§ 5. DE CHORAGI VICARIIS ATQUE ADJUTORIBUS.

Choragiam omnino fuisse rem gravissimam atque
valde operosam, inde eifici potest, quod chorago plures
adjuncti erant, qui ei in munere gerendo adessent
ejusque absentis locum tenerent. Ita Antiphontis clienti,

1) Vd. Antiphon. 1.1.

2) Hesychius. v. W^tï^hXtmv otxo;, iv a ifitXiTovv oi TQuymSoi.

3) Vdd. Demosth. Mid. p. 519 sqq. Antiphanes apud Athenaeum III,
P- 103 sq. ülp. ad Leptin. § 24. Cf. Hcraldus 1.1. 5. Schneider, p.
n9 (143\\

aliis negotiis impedito, quorainus ipse choragiae ofFi-
ciis rite fungeretur, adjuncti sunt quatuor vicarii,
quorum duo a tribubus, quarum praeerat choro, creati\').
»\'E;>\'w fih OVV Tûùrotç (i. e. litibus contra Aristionem et
Philinum, quae ei id temporis erant) TpoasJxov rèy voüv,

KOiTè(TTn(TIX. §£ ê7n{A£^£7(TÔ0il , £i Ti ^£01 T^ XOp^, ^CiVÓUTpSiTOV ,
— Ksà yi^louv ctÙTOV âpi7T» \'én wpog roór^

dóo âv^poiç, TOV [ih \'\'EpBxh\'Ïlog ^K^wvioiv, ov chùto) ol <pu-
Khxi ê\\pii0la-ayTO (rvAXiysiv m) hiiJ^sKsltrêxi Tïjg (JJuAÏ?^
éKxcrroTS, ^okovvt» £Ïvxi, rov S\' srspov ri?? Kszpo-

•TTlBoi;, OCTTSp SmCTTOTS siooùs TCtÓTI^V TiJV (pU^ÏjV (TUAAéj\'f/t/\'2)
\'én ^s TSTapTOV ^IKittttov , a TrpotrsTeTXHTo àvsTirôxt xoà àm-
ÜdKiiv éi n (ppà^oi 5 h^cca-xa^oç ^ aKXoç tiç rourav, OTraq
âpitTTa \'^oiT^eg Kai m^svog Ivheslg ehv h»

rî]v âa-xo^loiv.\'\'\' Simul ex hoc loco apparet mira
choragorum cura, ne quid chorum suum deficeret.

Praeter chorodidascalum et hypodidascalum, quorum
mentionem jam fecimus, commemorantur quoque xo-
pohiKTv^g et

1) Antiphon 1.1. § 12, sqq.

2) Ex hisce intelligo, hune quoque a tribu creatum esse. Quod ad haec
verba attinet »tijv qivX-^v ovlUYfiv\'\'\\ quae etiam supra de Amynia
Hsurpantur, ea signifieare puto, tribus chonm colligere. Probant igitur, quod
supra diximus, choreutas ex ipsa tribu, quae chorum .sisteret, esse debuisse.

Ghorolectes, quod nomine saltem significatur, cho-
ragum in choreutis colligendis adjuvisse videtur \').
Veri videtur simillimum duos viros, de quibus An-
tiphon in loco a nobis citato loquitur, Amyniam ab
Erechtheïde tribu creatum alterumque e tribu Gecropide,
chorolectas fuisse; unde efFicere licet, suum quamque
tribum creasse chorolectam, ut choragos se singulis
annis excipientes adjuvarent.

Nomen xopoTrom (quod Schneiderus 1.1. jure statuere
videtur) apud Dores potius viguisse, e locis, ubi de eo
sermo est, concludere licet. Idem fortasse fuit, qui
Dorice xopccyêg quoque dicitur, eum dico qui tum
Doricis choris praeibat {Kopu^poilog), tum eos instruebat

§ 6. DE CHORAGIAE SUMPTIBUS.

Ex omnibus iis, quae jam diximus, apparuit, cho-
ragiam rem fuisse multi laboris. Nee vero minores

1) Vid. Pollux, IV, 106. Antiphon, 1. 1. Aelianus, hist. anim.
XV, 5. Suidas i. v. xoQo&ixTtii; (ut verisimile est, legendum: xoqoXêKxtiq).
Uterque horum chorolecten coryphaeum ftiisse existimant. Cff. Schneider,
p. 117 (141). Geppert, 1. 1. p. 202.

2) Vid. Pollux, 1. 1. Xenophon, Agesilaus, 2, 17. Plutarchns
apophthegm. Lacon, p. 208, sq. Cff. Schneider et Geppert, II. II.

eadem sumptus flagitabat, qui tamen sumptus, ex ip-
sius rei natura, diversi erant pro diversis, quibus
cboragus praeesse poterat, choris. Velut tibicinum
chori sumptus majores erant, quam chori tragici ,
qui rursus superabant impensa facienda in comicum
chorum, quum nimis magnos sumptus aureis orna-
mentis, purpureis vestibus aliisque ejusmodi rebus in
comoedia impendere, parum honestum haberetur.

Etsi nonnulli nobis supersint loei veterum, qui
diversarum choragiarum sumptus tradunt; inde tamen
universam rationem nequaquam conficere possumus,
quippe quae pro cujusque choragi sive liberalitate sive
parsimonia diversa fuerit.

Lysias e. g. narrat 2), Aristophanem quendam in
duabus tragoedorum choragiis sibi et patri quinque
millia drachmarum impendisse, h. e. in singulis bis
mille quingentas drachmas. Princeps vero locus, ubi
integram paene liturgiarum sumptuum computationem
invenimus, est ejusdem Lysiae in oratione àiroKoyioi ^00-
po^oKiaç , ex quo ea tantum, quae ad dramaticam

1) Vid. Demosth. Midiana, p. 565.

2) Vid. Lysiae oratio pro Aristophanis bonis, p. 642. Cf. Boeckh. 1.1.
.■î) Vid. Orat. cit, p. 698 sqq.

pertinent choragiam, aflferemus. De his igitur tradit,
clientem suum choragiae tragicae impendisse minas
tnginta, comicae »o-yy t^ tj?? (msuijg xva^strsi\'"\' ») sede-
cim. Omnes hujus clientis liturgiae per novem annos
ei constiterunt, si summam computamus, 636 minis,
i- e. 28,620 florenorum .

Sed jure Boeckhius ostendit, hunc Lysiae cUentem
debitum modum longe excessisse, sive laudis cupidine
ductum, sive liberalitate. Etenim duodevicesimo anno
choragus sponte jam factus erat, statim post proba-
tionem {\'^oKifiaa-lizv), quod nequaquam facere tenebatur;
idem unius anni spatio plures ordinarias liturgias sus-
ceperat, idque per aliquot annos continuos, qua re per
legem immunis erat; tum praeter trierarchiam, quae ce-
teris omnibus liturgiis absolvehat, liturgiis ordinariis func-
tus erat; denique non tertio quoque anno, qua re legi
satisfecisset, sed septem annos continuos trierarchus fue-
ï\'at. Quo accedit quod post trierarchiam per annum inte-
grum omnibus liturgiis ei soluto esse licuerifc: quocirca
orator rem nequaquam in majus auxisse putandusest, con-

I>e horum verborum significiitione vid. infra.
2) Cf. Boeckb., 1. 1, p. 605.

tendens, clientera suum secundum legem ne quartam qui-
dem partera eorum, quae praestitisset, praestare debuisse.
Si porro reputamus nobiscum, in novem hisce annis
fuisse annos gravissimi belli et pacis annos vel infaus-
tiores fuisse annis bello infestis, ita ut duobus extra-
ordinariis tributis (sla-cpap^r?) opus fuisse t, quae
singula ter millenis fere florenis constiterant, fortasse
rem non exaggeramus statuentes, ordinariis tempori-
bus novem annorum liturgias quatuor millium circiter
fuisse florenorum, h. e. paullo amplius quadragenis flore-
nis annuis.

Qui sumptus, si Boeckhii, qui eos vel pluris quam sep-
tingenis florenis annuis aestimat, ingeniosa computatione
confidendum est, eodem redeunt, acsi nostra aetate ci-
vis amplius duo millia florenorum a re publica dono
acciperet, ratione habita magni in pecuniae pretio atque
omni vitae ratione discriminis nobis cum antiquis
intercedentis.

Negari tamen non potest, liturgiis multorum res
familiares pessumdatas fuisse, si quando, quod saepius
fiebat, homines laudis cupidine ducti mul to plus prae-
starent, quam lex posceret aut res sua pateretur.
Propterea multi in eas, tamquam in publicam calami-

tatem invehuntur, ut e. g. Demosthenes i) de choragis
loquens dicit: »cJ âvijXcûxérsç ïtöAA«»;/? ttxvtx rk ovt»
sU Tag >,siTovpyix?", et Aeschines : »3 zop})yog, ó
(^sKKav TJjv oùa-\'tav rîjv savrou slg byi^xg (sc. cives suos)
Propterea multi aegre ferebant ludorum
magnificentiam, cogitantes, in eos divitias effundi, quae
utilioribus et magis necessariis rebus cum multo ma-
jore reipublicae fructu impendi potuissent. Plutar-
chus hac in re baud absonum citât Laconis dictum,
hunc abusum carpentis : »caç âiAaprâvovdiv ol "A^yivoiîoi
l^syàKa, t^v (tttovS^v slg trxi^iàv zeiravizXltrxovTsg, tou-
récTTt fisydp^uv dTTOirroAuv ^oiTrxven; KOC) crrpciTsvfióiTCCv
i<pô^iûi xoiTûixopnyovvTsç sig to bàtzrpov av yàp fjcAo-

y/cr^^ tuv lpûc[atkt6iv %m<jtov ö(70v xx-vktvi, ttksov àvi^koû-
Kbig (puivsïrsii 0 ^ijßog sig Bâxx^xg xoù (^civlffaxg xaï OW-
TTo^xg xx) ""AvTiyôvnv xoà rà Mij^siag xxxà xoà \'UhsxTpag,
vTTsp Tîjg ^ysfiovîixg xoà rijg ê^siiBeplag -TtoKsiiüv Trpog
Tûvg ßapßipovg àvàKmav\'\'\\ x. t. A.

Non

tamen est, quod haec res nos tantopere offendat
reputantes, quot opera immortalia debeamus Athe-

1) Vid. in Midiana, c. 18.

2) Vid. in orat. c. Timarch., p. 2 (35 Reisk.). Compara Xenoph,
Symp. IV, § 30 et 45.

3) Vid. Plutarch, de gloria Athen, c. 6, p. 349, a.

niensium huic scenicorum certaminum furori et quanto
in artibus hegemonia, quam Athenienses prae omnibus
Graecis sibi vindicarunt, anteponenda sit politicae illi,
quam fortasse banc ipsam ob causam amiserunt.

Nibilominus quo tempore res publica maxime flo-
rebat, neutrum horum, nec res bellica, neque artes
neglectae sunt. Demosthenis vero aetate merito eivi-
bus levitas ac dementia objectae sunt, quibus civitatis
libertatem ludendo pessumdederint, quod ab ipso Demo-
sthene factum videmus, ubi dicit^): »xxirot rl SijjroTf, <3
âvtpeç \'a&^vistc:, vofii^sTs, rtjv (asv tôôv Tlavx^yivxiaiv sop-
TÎjv «XI ttjv tüv Aiovv(riccv àù toü mb^kovroi; xpovou ysvèd\'
Bai, — slç cc TOdcJxiT àvaX\'KyKSTS xp^fiaTOi,, otroi oôS\' eîç

£vx tùûv âTTCaTÔÂCûV, Kx) Touovroy OXKOV , KCl) TOCraVT^V Ttot,

pcutrxsuîjV, oa^v oùx cF§\' s\'I riç tmv àTàvTav \'ézsr, x.t.K
Plura erant, quibus Athenienses choragos suos im
pediebant, quominus nimiae indulgerent parsimoniae
Qui non satisfaciebat iis, quae lex poscebat, a magi
stratibus ad officium revocabatur 2). Fieri tamen po-
terat, ut quis legi quidem satisfaceret, non vero
populo, qui tali in causa iracundiam satis manifeste

1) Vid. Demosth., Philipp. I, p. 51, Reisk;

2) Xenophon, Hiero, 9, 4.

prodere solebat. Gomici quoque, populo placere stu-
dentes, pervicacissimis joeis tales choragos vexabant,
qui joci, a populo maximo cum applausu accepti,
chorago praesenti gravissimae erant injuriae \'). Prae-
terea sumptibus parcentes choragi se ipsos victoriae
in chororum certamine reportatae gloria et praemiis
privabant, de quorum momento infra copiosius agemus.

Vidimus ergo de iis, quae chorago praestanda
fuerint deque sumptibus, quos impendere debebat:
quibus nobis probasse videmur, ea nequaquam levia
fuisse. Quibus commodis illa cura illique sump tus
compensarentur, quaenam in agone choragi honorificae
partes essent in sequenti nostra disquisitione exponere
conabimur.

§ 7. DE CHORAGI CONDITIONE.

In Libanii hypothesi ad Midianam Demosthenis ora-
tionem choragi haec datur definitie, eum fuisse: »rèv
tä xvoi^üßciTx TTizpsxovrst rà TTsp) tov %opév\\ et talem
omnino hactenus eum cognovimus; sed haec defînitio
multum abest, ut omnia complectatur.

Jam antiquitus choragia res erat, quam multi consequi

0 Cff. e.g. Aiistophanis Acharnenses, 1164, alia.

studebant: »ßsyd^ifv tôts <77rcvr>)v za.) (pixotiiaixv
70V àymoç \'éxovToq\'\' Plutarchus dicit, loquens de
aetate Themistoclis i), et etiam serioribus liberae rei-
publicae temporibus idem studium obtinuisse, apparet
ex exemple supra laudato clientis illius Lysiae, qui
intra novem annorum spatium tantam pecuniae sum-
mam in liturgiis impenderat, nee minus eorum, qui
totum patrimonium obeundis liturgiis consumpserant.

Unde explicandum hoe studium, cuius causa non
satis apparet e superioribus, in quibus vix quicquam
attigimus praeter curas et sumptus choragorum?

Supra jam commemoravimus, choragum, ut liturgum,
publicum munus obiisse et quasi magistratu functum
esse, qui magistratus ei jura daret in cives, e. g.
eos multis sive capiendo pignore cogendi. Sed prae-
terea, quod nomine jam significari vidimus, dux erat
chori. Ut trierarchus praeerat navi, quam armaverat,
ita chorago moderarnen mandabatur omnium, quae
ad chorum ipsius eiusque certamen pertinerent

Deinde, victoria reportata, magni honores choragum
victorem manebant, non tantum ipso victoriae tempore,
sed per totius vitae spatium, quod infra ostendemus.

1) Vid. Plutarch, in Vita Themistoclis, c. 5.

Praeterea haec via erat aurae popularis captandae,
quam homines gloriae ducti cupidine nequaquam ne-
gligere solebant. Athenienses enim, iudorum amore
correpti, virum, a quo certamina scenica maxime illu-
strata essent, praeter victoriam omnibus in civitate
honoribus remunerari solebant.

Non vero omittendum est aliud quid, quod praeter
ea, quae jam commemoravimus, choragiam civibus mag-
nopere commendabat.

Si quaerimus, quam ob rem chorus sisteretur et
maxima cura exerceretur, hoc erat, ut in orchestram
prodiret in honorem dei, sive Dionysi, sive ahus,
cujus sacra ornare atque illustrare choris inprimis
mandatum erat: munus igitur tum choragi, tum cho-
reutarum non tantum liturgia erat, sed ad res sacras
cultumque divinum quoque pertinebat, quasi sacerdo-
tium, non vero perpetuum sed temporarium, quo,
quamdiu durabat dignitas, choragus sacer erat et
sacrosanctus.

Demosthenes in Midiana hujus rei exempla afFert
maxime perspicua, Athenienses hoc modo alloquens \'):
»(Wf ykp ^^TToii ToüS-\'\', oTi Toug zopovg viAslg ä\'TravTOig TOV-

1) Vid. Demosth. contra Midiam, p. 530, §51, sqq.

tovq m) Tohç uiivùvç T^ ttoisîts où i^ûvoy KXTà rovç vô-
(iovç toî/g Tsp) TÛv Atovutrlccv, «aâ« Kûù mrà tx? ßavTslx?
èv cuç à\'?Tà(raii; âvj^pi^fiévov supi^crers Tjj TroÀsi, ôiAoiaç ix
As?^(püv xai ix Au^ûvtiç, xopohç larâmi xxtx tx TrxTpix
xvto-xv âyDtkç xa) t^T£cpavi^(pops7v.\'" Manifestum
igitur, ita Demosthenes pergit, choros eorumque cho-
ragos festo die pro vobis (i. e. ut vos, Athenienses,
legibus atque oraculis obsequamini) sacras coronas
gestare. Quicumque vero hominem sacra illa redimi-
tum corona, sive choreutam sive choragum, injuria
afficit, atque hocquidem in ipso festo atque in ipso
dei templo: »toutov «aaö t< ttk^v xarsßstv 0t^o-of4,£v;"

Aliud exemplum hoc est, quod ne chorago quidem
licebat, peregrinum qui in chorum se introduxisset,
ejicere choro, nisi soluta multa; multoque minus lex
permittebat peregrinum in orchestram inducere, quod
si fecisset, vicies majore pecuniae summa multabatur.
»T/i/oç fî/£KÂ;" sic quaerit in eadem oratione Demo-
sthenes\'): »öVtü? J«^ tov i<rt£cpûcva(4,£vov xxi >.£iToupyoüy7x
Ta. S-fç5 TXÛTnv rnv -^[^épxv xxÄ^j fitjS\' êTmpsxî^^ ßvjl"

vßpl^ifi i^sTTiTiihç" Quam rem deinde duobus

illustrât exemi)lis 2). Eo majus flagitium perpetrabat,

1) Demosthenes, 1, 1. § 56. 2) 1. ]., § 58. sqq.

Tl ^

qui injuria afïiciebat ciioragum munere suo fungentem.
Paullo infra orator duos narrat choragos (Tisiam,
Iphicratis fratrem, atque Chabriam), quorum alter
alteri esset inimicissimus, sacri muneris reverentia
ductos, quo tempore inter se certarent, nullo modo
hanc inimicitiam prodidisse.

Quin etiam choragos in officio praestando injuste
agere sinebant Athenienses, dummodo hoc specta-
rent, ut ludum illustriorem redderent î\'). Tum demum
rationibus reddendis erant obnoxii, quum munere de-
functi essent Tune vero victoria reportata multam,
quam incurrerent, ample compensabat, praesertim
quum cives victori facile condonarent injustam ratio-
nem, qua victoria parta esset.

Praeterea tribus, quippe in cujus gratiam deliquisset,
chorago suo vulgo non defuisse putanda est.

Sed ipsius Demosthenis exemple probatur, hanc
choragi auctoritatem et sanctitatem non semper suf-
fecisse, ut ab eo arcerent invidorum adversariorum
msidias. Nempe inimicus ejus Midias omnes iniit vias,

1) !.!.,§ 62. sqq.

2) 1. L, p. 533, § 58. .sqq,
1- 1., p. 517, § 9,

ut ei luunus difficillimum redderet atque impediret,
quominus victoriam reportaret. Primo enim eonatus
est inter Dionysiorum euratores {roug £7ri{/.£XiiTxg)
creari, deinde choreutas contra eum instigare. Quod
postquam male ei cessit, chori praeceptorem corrumpere
eonatus est. Quum etiam hic eonatus irritus esset,
ad vim manifestam progressus, nocte irrupit in of-
ficinam aurificis, qui ornatum coronasque chori fabri-
cabatur , et bonam partem horum ornamentorum dele-
vit. Quum nihilominus chorus, bene exercitatus, bene
vestitus atque ornatus in theatrum prodiret, clavis
januas oppegit, ut, quominus justo tempore in orches-
tram procederet, impediret. Denique eo furoris pro-
cessit, ut choragum in ipso Dionysiorum festo ante
omnium spectatorum oculos in orchestra, ubi, ut suo
officio fungeretur, adesse debebat, manu feriret. Haec
omnia facta sunt, ut Demosthenes victoria frustraretur,
quod consilium tandem assecutus est, judicibus auro
corruptis\'}. Haec ob delicta, praejudicio a populo in
comitiis lato (^/jc/Soa^) , condemnatus est. Demosthenes
vero, cui praejudicium illud non satisfaciebat, novam

1) Vid. Demosth. c. Midiam, p. 516. üqq.

litem ei intuiit, nempe actionem propter laesam civi-
tatem ac legem \'}.

Non enim solus Demosthenes injuria affectus erat,
sed sanctus choragus sacris muneris olFiciis fungens.
Hoc scelus erat legis violatio non tantum, erat injuria
universae civitati nec minus ipsi deo et rebus divinis
illata.

Quamnam vero poenam Demosthenes de tali scelerc
poposcit? Ex quodam loco patet, nisi rhetorica for-
tasse insit hyperbole, eum capitis Midiam accusasse.
Tam sacrum habebatur choragi munus.

g 9. DE CHORAGI VICTORIA.

De choragi ipso die festo, quum chorus certamen
iniret in orchestram prodiens, partibus, nihil fere nobis
innotuit. Hoc unum ex Demosthenis in Midiana loco
citato apparet, choragum eo die in orchestra adesse
debuisse, praesentibus jam spectatoribus.

Alia hac de re non sunt tradita. Nobis igitur, ut
consilio nostro ea omnia adumbrandi, quae ad choragi

1) Vid. quae de actione Midiana acute disputavit Bake, SchoL
Ilypomn. Vol. III in epistola dedicatoria ad Hermannum.

2) Vid. Midiana, p, 537, § 70.

in commissione scenica partes pertineant, satis facia-
mus, reliquum est de ejus victoria agere.

Si proprie loqui volumus, non choragus victoriam
reportabat, sed tribus. Decem enim tribus Atticae
mter se choris certabant, a choragis vero repraesenta-
bantur, ut in certamine, ita in victoria. Hac condi-
tione choragum victorem dicere licet i).

Chorago, cui omnis fere chori instituendi, totiusque
certaminis praeparandi cura commissa fuerat, victori
maximi habebantur honores. Victoriae insigne apud
Graecos erat corona, in Dionysiorum certamine corona
hederacea, quum hedera Baccho sacra esset ^j.

Praeter coronam, tribus sive potius choragus quoque
accipiebat praemium, nempe tripodem, quem deinde
sollemni ritu deo consecrare solebat. Haec sollemnis
consecratio {âviBaatç), qua baud paullum augebantur
choragiae sumptus, erat tripodis collocatio in basi in-
scriptione conspicua, sive in ipso theatro, sive in
Dionysi templo, sive in via tripodum dicta propter

1) Xen. Memor. Ill, 3. § 5. x«i danavav (Antisthenein
qui saepius egregie functus choragia praetor fuerat creatus) tlxot; ii&Xkov

mit.v flq trjv ovv uv tij nóu, rüy nouii.^èv ^

T^r avv rij tfvlij tÜiv

2) Vid. Demosth. Mid. p. 532 et 535. Rsk. Alciphr. Ej,p. 11, 3.
p. 231 et 238 Bergk., Athenaeus V, p. 217.

choragicoriim tripodum ibi collocatorum multitudi-
nem, quae Lenaeo vicina erat. Hae tripodum bases
et magnificentia et forma conspicuae erant, quod
duae usque ad hujus saeeuli initium integrae conser-
vatae ostendebant: altera quadrata erat aedicule adi-
tum praebens in antrum; insuper etiamnum conspicie-
batur pulcher sedentis Bacchi truncus. Antiquum illud
monumentum Ghristiani in sui cultus usum converte-
rant, quippe quibus pro sacello erat, qua causa fac-
tum esse videtur, ut servata fuerit. In bello, quod
hujus saeeuli initio cum Turcis gesserunt Graeci, par-
tim deletum est. Alterum , quod adhuc superest aedi-
ficium, miro modo a populo Biogenis laterna cogno-
minatum, rotunda est aedicula undique clausa, octo
columnis elegantissimis circumdata, quadrata nitens
basi. Columnae illae portant tectum rotundum mag-
num in florem desinens, qui ad ipsum tripodem fe-
rendum destinatus fuisse videtur. Anaglypha in
Zophoro elaborate imaginem ferunt piratarum Tyrrhe-
norum ob injuriam Baccho illetam in delphinos muta-
torum. Vulgo hoe nominetur choragicum Lysicratis
monumentum, quia inscriptie ostendit, Lysicrate, Ly-
sithidae filio, chorago, tribum Acamantidem puerorum
choro vicisse, Euaeneto archonte, i. e, a». 334 a, G.

Haec sola choragorum monumenta nobis supersunt,
cujus rei fortasse causa erat magnifîcentia, qua ceteris
plerisque antecellebant; constat enim, nonnulla sola
columna aut ornate sculpta basi constitisse.

Geppertus eontendit, tripodem a chorago conse-
cratum non fuisse praemium, sed chorago victori con-
cessum tantum fuisse victoriam celebrare tripode suis
sumptibus facto atque in dei honorem consecrato ; quae
tamen sententia veri non valde similis mihi videtur.
Nempe, ut earn probet, locum citât Lysiae®), ubi
cliens inter ceteros choragiae sumptus etiam tripodem
referret. Sed hoc ibi non legitur. Non tripodem in-
ter sumptus choragicos refert, sed tripodis consecra-
tionem, ad quam, ut vidimus, et basis pertinet arte
facta et festa quoque sine dubio ac sollemnis in basi
collocatio in dei honorem (dvd5-£<rig). Hoc tamen con-
stat , choragos interdum non tripodem consecrasse, sed
minores pretii res, e. g. taeniam, si rem parvo
sumptu absolvere volebant In victoria saltem co-
mica consuevisse videntur choragi ludi instrumenta

1) Vid. Geppert, 1. 1., p.286, (1).

2) Vid. Lysiae «afoAoyt« duçoâoxiaç, p. 698.

3) Vid. Theophr. Charact. iTfçî âveX{v&-eçlai;, p. 62. Edit. Casaub.
Cf. Geppert, 1. I. p. 267.

(ffzfy^v) consecrare, ut apparet ex eadem Lysiae
oratione i).

De comoedorum itidem chori victoria e veterum
locis probari non potest, quod de choris tragoedorum,
tibicinum, chorisque lyricis virorum puerorumque,
praemium hujus victoriae tripodem fuisse®).

Postridie victoriae choragus celebrabat festum, quod
Tx, aTrivmix dicebatur. Deo sacrificabat, amicorum fa-
miliariumque accipiebat gratulationes, lautas dabat
epulas, quarum participes erant choreutae omnesque
ii, qui ad victoriam aliquid attulissent. Saepe uno
die festa non absolvebantur, diebus etiam sequentibus
cum paucioribus intimis epulabatur victor, magna cum
hilaritate celebrans honores, quos tantis curis, tanta
liberalitate sibi paraverat Prioribus ilHs epulis
adesse, choreutae jus suum existimabant. Si forte
choragus choreutas suos post victoriam ad convivium

1) Vid. Lysiae àuoL âa^oâ. p. 698. sq. : »Inl âs EvxXeidov aç-jcov-

TOÇ xmiimdoti yoqTiymv Kijqii.aoâôrca ivixoiv, xal àvâlmaa ovv rij Tfç

oy.evij<; àva&iofi, êxxalâexa livâç", x. t. I. Hue quoque fortasse per-
tinet Aristoph. Pac. 763: «àlV àçâfnvoç r-^r axevvv evûvq î\'xâçoDr."
Cur enim ludi instrumenta sustulit? Ut ea deo consecraret.

2) Hac de re cf. Schneider 1.1. (150).

3) Vid. Plato, Symposium, p. 173, A. p. 174, A.

vocare neglexisset, sequenti deorum festo neqiiaquam
ei parcere solebant chori comici \').

1) Vid. Aristoph, Acharnenses, 1150, sqq., ubi in Meinekii editione
haec leguntnr:

,f\'AvTlitaxov Tov Vanadoq rbv ivyyQugiy züv /*ekiü)v iroiT/^v,

<5? ftèy aitlm Xóym, xaitaq i^oliaei,fv 6 Ztiq-

Sg r\' Tèv ri^f^ova A\'^a.a xoQtiywv dTliXva\' ÜSf.itvoy:\'

PARS II.

DE COMMISSIONE SCENICA
TRIBUÜM CERTAMINE.

Hisce de choragi officio, conditione, victoria moni-
tis, disputationem meam absolutam existimare possem,
ni superesset quaestio in nostro argumento maximi
momenti.

Hactenus enim de commissione scenica locuti ut de
certamine tribuum Atheniensium, quibus praeessent
choragi, gravissimam rei partem neglexisse videbimur.
Etenim virorum doctorum scripta de rebus scenicis
legentes de commissione scenica semper ita scribi re-
perimus, quasi fuerit certamen poetarum sive tragico-
rum sive comicorum, choragorum liberaHtate illustra-
tuni; quos quidem choragos quamvis inter se quo-

que certasse fateantur, eorum certamen nil nisi addi-
tamentum poetarum certaminis habendum esse statuunt.

Dum nos in iis, quae supra monuimus, choragum
principem habuimus in commissione personam, ex
horum sententia non choragus sed poeta certaminis
caput fuit 1).

Neque haec opinio omni omnino argumente caret;
nititur contra permultis antiquorum locis, tum ipso-
rum veterum scriptorum nonnullis (ut saltem primo
aspectu videri potest) , tum praesertim eorum, qui
scriptoribus éxplicandis operam dederunt, scholiastarum,
grammaticorum, aliorum, quos quum inspicimus, ubique
de poetarum certaminibus, victoriis, cladibus agi
videmus.

Pauca e magna copia afferemus: Vita Aristopha-
nis : yyvffTspov Se k») avrog ■^ymlffXTo" ; Suidas v.

: »^ymit^sTo ^s avrog èv r^ o\' oXuf^irix\'Si èrm mv
idem v. \'Zo(poxKng : »Kûà (XÙTog ^p^s rod \'Bpxpta

Trpoç ^pâiA» âycovi^sa-^ai, âKKà (aîj TSTpKKoyiav\'\'\'\'\', Vita So-

1) Quinam sint, qui ita statuerint, et qua ratione rem se habuisse
finxerint, infra videbimus, ubi accuratius in eorura opiniones inquirere
nobis propositum est.

2) In Küsteri editione, p. xiii.

phoclis: nviKStq tÄOißsv siaoctv, cog cp^ir/ KxpiKTTlog,
-TToKXciKiq Vs KcCi ^svTepslci ixaßs, rphx ouSfjrwTroTe";

didascalia ad Aeschyli Persas: »fV; Mivuvog Tpxycßüv

A\\(TXÜKog êvUcc ^iveï, Uépo-ixig, T>>ixóx^ (UorvisT), Upofiyi-

etc.

Haec omnia seholiastarum ac biographorum. Sed
ipsorum veterum loei exstant, unde idem apparere
videtur, qualis e. g. Aristophanis locus, ubi in Nu-
bium parabasi vs. 520 dicit:

»OVTCC vtK^(7Siißi y iyo] kx) vofii^oimv iroCpóg",

et paullo infra, vs. 524, sqq.:

»sTT\' oivez\'^pouv iiTr\' dv^puv (popriKOÖv
» >5tt)}3-£/5, oux a^ioq

Taiibus nitentes locis viri docti non tantum statue-
runt, poetas inter se certasse, quod nemo sane ne-
gabit, sed poetarum illud certamen in scenica com-
missione principem tenuisse locum.

Etenim quum negare non possint, choragorum quoque
certamina obtinuisse, ambo haec certamina ita con-

1) I\'orro afferri possunt Eq. 535 de Cratino: «ov /çf» àtà ràç Ttço-
Tf\'çaç ■vixaç nivt^v iv im nQvraveim, zTf." Cf. 521, Vesp. 1050,
Pac. 768, 769, alibi. Exemplum verbi àyuivi^ta&ai- vide Arist. Acharn.
v. 189 in\'\' airov tôv xQÔvov óV tr^cnfi Oioyvtç iJywrifjTo (cer-

tabat tragoediis).

jungere conati sunt, ut de choragorum certamine quasi
de additamento quodam poetarum certaminis semper
loquantur.

An jure id fiaciant, hac disquisitione investigabo,
quam ita instituam, ut ante alia omnia de poeta et
chori praeceptore videamus; quam quaestionem si ab-
solverimus, jam facilius judicare nobis licebit de ne-
cessitudine, quae inter eos et choragum intercesserit.

CAPUT 1.

DE POETA ET CHORI PRAECEPTORE, EORUMQUE IN
SGENICO CERTAMINE PARTIBUS.

De ratione, qua poeta dramaticus acceperit chorum,
apud omnes constat. Tragicus quum tetralogiam, co-
micus quum comoediam composuisset, easque proxi-
mis Dionysiis in scenam ducere vellet fabulas, adibat
magistratum, qui his festis praeerat, ergo, ut supra
vidimus, Magnis Dionysiis archontem eponymum, Le-
naeis regem. Magistratui tradebat fabulam, petens, ut,
si fabula ei placuisset, indicaret, qui suis sumptibus
earn in scenam induceret. Hoc dicebatur » ahsTv\',
petere chorum. Fabulas a poetis oblatas dijudicare
penes archontem fuisse videtur, cui essent traditae.
Si poeta ei gratus esset ejusque fabula ei placeret,
chorum concedebat: sin minus, recusabat.

Ita apud Athenaeum M locum invenimus Cratini, ubi

1) Via. Athen. XIV , p. 639 f.

loquitur de archonte, qui Sophocli denegaverat chorum :

»3? OÙK S^COK ahovvTt "LoCpoxKéëi zoph, Tcp KAfCjwi^^j
ÛV OÙK h vj^iovv fV« \'^i^àa-iisiv cùS\' xv si?

et ipsi Gratino idem aecidisse apparet ex Hesychii
locoi): »KpiXTivcg xtto diôupâfi(2ou iv Bounôhotç xp^dpisvoç,

fVf/S}} OÙK sXaf^s \'Sroipot. roû xpxouTog ou ^t^si",

quemadmodam verba depravata verissime correxit sum-
mus Gasaubones. Archonti igitur in duobis hisce
exemplis chori recusatio exprobratur.

Coram archonte tamen poetarum disceptationem de
suarum fabularum laudibus obtinuisse, confici posse
videtur e loco Platonis^)\': »:/t5v oh, a \'jrallsq fiaKmôov
Mfluo-wi/ ÏKyovoi, STTi^sl^avTs? toIç âpxovtri TrpÛTOv rà? ôfie-
Tkpag TTtxpci ràç ^pisrépxg ^\'Sxi;, âv fisv rà ctÙTct <ya vj kx)
(BsXria rà Trxp\'vpcZv 0cilvi^roii ?^£yópc,sviz, "Bduro^sv ùf/ilv xo-

pov , £Î [jki}, w , ûÙK &V voTs ^vvoitpis^ûi.\'\'\' Quae
tamen verba yy^és-of^sv (quae etiam occurrunt

in alio Platonis loco 3) ) aliquid habere, quod eum vul-

1) Vid. Hesych. v. (corrupta) TrvçTtfQiyyj\'"\'\'\'\' Cf. Meineke , Fragm.
Com. Gr. II. p. 26.

2) Vid. Plato de Legibus VII, p. 817, e.

3) Vid. Plato, de Eepnbl. II, p. 383, c: » ;foçôv ov âàaoi»,ev\'\\ ad
quae verba scholiasta annotât (cf. Suidas, v. xoçov didoifit) : " Tcaçà yàç

\' JS-flvaioii )(0QQV iviyxttvov ot xm/imdlaq xrtl rçayrodlaç çroi^tal cii

gari hac de re opinione non prorsus congruere videatur,
fatendum est. Sed si haec mittamus, restât quaerere,
uter, si poeta et chori praeceptor non idem erat, uter
igitur fuerit, qui chorum ab archonte petierit, utrum
ipse fabulae poeta, an potius ille, qui institueret chorum?

Causa, quae hanc quaestionem difficillimam reddit,
haec est, quod plerumque poeta simul chori praecep-
toris munus suscipiebat.

Maximi nihilominus nobis est momenti discernere,
utrum poeta, quatenus hoe nomine gaudebat, an cho-
rodidascalus, vel si non poeta esset, chorum acoiperet.
Ex hac enim quaestione, quae parvi momenti primo
aspectu videri potest, totum fere judicium, quod no-
bis de choragiae auctoritate ferendum est, pendet.

Inde autem, quod poeta et chorodidascalus plerum-
que esset unus idemque, sponte sequitur, apud ipsos
veteres haec nomina eadem semper fere significatione
usurpari atque saepe permutari, ita ut nobis difficil-
limum sit, discrimen harum notionum revera inter
se discrepantium recte discernere.

TrâvTfç, dlX\' oi sv^oxi^itiovweq xai ol âomiA-ad&\'tvxsi; ccltof.. Chorum
ab archonte accipere dicebatur : » }.ai*fiàvtiv." Vid. Aristoph.,

Ranae, 94; Aeschyli Vita; supra citatus Hesychü locus, alia.

In duobus Herodoti locis notiones distingui vi-
demus, de poeta dithyramborum Arione quum di-
cat \') : hÔLipxi^(3ov TToi^itrxvTx xa) ^i^x^xvtx\'\'\'\' et de Phry-
nicho 2) : (ÙTrspxpcÔso-ôivTsg) ttoijÎo-xvti (^pvvlxcp ^pxfix Mi-
AîjTûy x^coa-iv xx) Si^x^xvtl\'"

Aristophanes contra vocibus et Siddcrxx^og

promiscue uti videtur, quod eo impensius miramur,
quo luculentius praebet ipse exemplum, fabularum
poetam ac didascalum non semper eundem fuisse.
Fabulas enim, quas fecerat, plerumque Philonidi
aut Callistrato chororum magistris docendas eum tra-
didisse constat. In Acharnensium e. g. parabasi vs.
627 comicus de se ipso :

»\'E| OU ye zopohxiy èCpstTTmsv rpuyixoT? â hUTxxXo?

Paullo infra, vs. 632 :

»(p>j(r}v shxt mKKm àyxôôcv xhiog vfiTv o TroiviT-Jig.\'\'\'\'
Idem in Equitum parabasi, vs. 507 :
.»Ej f^év Tig xviip TÜv âpxxim xcofi^^o^i^xcrxxkog ^i^xg
•>->^vxyxx^£V Xi^ovtxg syrvj Trpog to ùsxTpov 7rxpx0iivxi,

1) Vid. Herod. I, 20. 2) Vid. Herod. VI, 21.

3) Hoc tamen loco fieri posse mihi videtur, ut diversa nomina ab Aris-
tophane de industria usurpata sint, ita ut verba ,> o âtâdaxakoç ■ij/^mv"
ad Callistratum pertineant, qui Acharnensium fabulam docuisse traditur;

yyoùx av 0ciVÄSig \'hux^v rovrov • vï/v S\' x^iéi; èffô\' o ttoi\'/i-

niç,\'" x.T.

Unde perspicue apparet, poetam, cujus mentio fit,
comoedodidascalum quoque fuisse\').

Philonidem contra et CaUistratum ipsius didascalos
poetas vocat in Vesparum parabasi, vs. 1018 :

»--STTlXOVpÜV Xpvß^T^V STSpOllTl TTOt^TCâç.\'\'\'\'

Nullum fere obtinuisse discrimen inter poetam et
didascalum ex omnibus his locis apparet . Hic vero
quaerendum est, utrum poetae, quatenus esset poeta,
an potius didascalo, sive poeta esset sive non esset,
in fabula agenda fuerint partes. Q,uod ad banc quaes-
tionem attinet, constat, si poetarum fabulae non ab
ipsis docerentur, non poetarum nomina, sed didascalo-
rum, a quibus doctae essent, in indicibus esse posita.

locavero, ubi arot^TiJç occurrit, ad ipsum spectent Aristophanem.

Quidqnid est, argumentum manet, vocabula îtoi.\'^tiJç et JnfdaxaAoç
facile inter se commutari potuisse.

1) Neque hic locus, ut praecedens, dubitationibus ansam praebet,
quum in Equitum fabula Aristophanes et poeta et didascalus fuerit.

Vid. praeterea non minus lucidus locus in Pacis parabasi vs. 734 sqq.

2) Adde etiam ea, quae reperiuntnr apud Julium Kichter in Prolegg.
ad Aristoph. Vespas, ubi agit de didascaliis, p. 5: «Quo sensu (ut
significet et opus poetae et chori instituendi docendique munus) verbum
^•■óuaxalLa occurrit apud Platonem Gorg. p- 501 f.: » 17 twv
\'hrfnoitttZia", Uli consentancum propterea est quod subseqiiitur inox

In libello rrep) inscripto \') de Aristophane

haec legimus: -»aliloc^a Trparoç stt) xpxovTOç AtOTifiOV
^ià KxKKt(ttp»tov ràç {^sv yàp ttoKitixxç rojrtjj (pxah
CiVTov hlovoii, rà? 5s kikt^ EùpiTri\'Sou koci "ZccKpxrovg <ï>a«-
yi\'S\\fi • Sè roüro voi/^itrôsh àyocboç xoinT^g rovg Xoiirohq

STT ly p aCpô [Asv 0 ç èv\'iKoi^\' sTTsirx tw vî^ iS/^ou rà \'^pâi/^ciT». \' \'

Quaestionem, utrum^ ea quae hoc loco commemoran-
tur de diversa earum, quas Callistrato, earumque, quas
Philonidi tradidit, fabularum indole, hic mittentes,
unum saltem ex hoc loco efficere et ad nostrum adhi-
bere usum licebit. Quodsi enim scriptum est ètclypx-
<pô(/,£vov Aristophanem cetera dramata in scenam de-
disse, apparet antea non ipsius nomen inscriptum fuisse
fabulis, quas fecerat, i. e. Gallistrati et Philonidis no-
mina fabulis quas docuerant Aristophaneis esse imposi-
ta. Dicitque scholiasta ad Pluti vs. 179 Philonidem

»Tov STr)Tcng\'Api(TroCpoivsioiga7riysypx[A,[Asvov ^pxf^xffiv.\'"
Etiam cum mortuorum poetarum fabulae, ut fiebat,
a tiliis vel aliis eorum consanguineis docerentur, non
poetarum, sed eorum, a quibus in scenam commissae

xaçofôo&ai. TW ôyU) Twv licet coiijunetum Icgatur cum ij

i£)v âk&vçâ/ifiaiv iroi^fftç."
1) Vid. p. 24 V. 16 Dindorf.

essent iabulae, nomina inscribi solebant. lophon e. g.
post Sophoclis patris mortem compliires ejus docuisse
fabulas traditur, de qua re ita scriptum est in scholio
ad Aristophanis Ranas, vs. 78 : »où i^ôm èrr) r^ rxJq toü

TTXTpog rpxyciiBlai? £7riypci<ps<TÓxi , «AA\' fV;

Tc^ mi iivxpog Kx) i^xâxkoç £Jv£iit." Accedunt muite
grammaticorum de nonnullarum fabularum auctoribus
discrepantiae, quarum nulla excogitari potest causa,
nisi haec, quod non poetarum nomina, sed chori magi-
strorum in didascaliis ferebantür.

In publicis quoque choragicis victoriae dramaticae
monumentis solius chori magistri occurrere nomen, in-
fra videbimus.

E nonnullis denique comicorum locis apparet, poe-
tam, nisi didascalus esset, nullo victoriae honore fruc-
tum esse. In vita Aristophanis, p. XXXV aliisque
locis\') narrantur comici Aristophani irridentes dixisse,
eum T£rpxh y£yovhxi, quippe qui comoedias aliis do-
cendas tradiderit: nam »T£Tpx^i y£yovévxr est yyTrxp-
oifitx £7r) Tm £T£poig royoiiVTav.\'\'\' 2).

1) Vid. Commentatio ad Plat. Apol. p. 19 (p. .33 Bekk.), Zenob.
VI, 7, Suidas et Photius v. Ttrq&â^ yéyov&i.

2) Cf. etiam quae monuit vir Clar. Cobet ad proverbium : n\'A^/.â-
fï\'Kç itt,iA,tZ0âai\'" in Obscrv, critt, in Piatonis comici reliquias, p. 102 sqq.

Inde concludimus, Aristophanem poetam, didaseali
munus non suseipientem, nullorum partieipem bono-
rum fuisse atque banc ob causam comicorum jocis
fuisse obnoxium. ,

Neque ullo modo est mirum soHus chori magistri
nomen in publico documente esse receptum neque ul-
lam poetae rationem esse habitam. Quaecunque enim
perficienda erant, dum fabula in scenam committeretur,
non poeta, sed didascalus curabat.

Ex omnibus hisce elficere licet, solum didascalum
cum magistratibus egisse; hunc, non poetam apud
archontem nomen professum esse chorumque petiisse.

Si praeterea opus est argumentis ad hanc meàm
de didaseali in scenica commissione partibus sententiara
magis etiam confirmandam, summi viri quoque auc-
toritate nititur, clarissimi C. 0. Muelleri, qui disertis
eadem docet verbis, quae hoe loco inserere lubet:
//Immer galt das Einüben des Stücks als die Haupt-
sache, als der öffentliche und officielle Theil des Ge-
schäfts: wer ein vorher nicht aufgeführtes Stück da-
durch auf die Bühne brachte, bekam die dafür vom
Staate ausgesetzten Belohnungen, und, wenn er im
Wettstreite siegte, den Preis; wer das Stück eigent-

lieh in einsamer Müsze gedichtet, konnte an sich im
öffentlichen Leben nicht in Betracht kommen."

Si haec verba, quod mihi omni dubio majus vide-
tur, veram rei naturam atque rationem referunt, du-
bitari non potest, quin ea quoque, quae de didascalo
nomen proütente et chorum petente statuimus, révéra
ita se habuerint .

Haec quum constent, non tamen supervacaneum
videtur iterum monere, iis locis, ubi sive veteres, sive
recentiores de fabularum in scenam inductione loquen-
tes poetae mentionem faciunt, semper fere intelligen-
dum esse didascalum, quippe cui soli in fabulis insti-
tuendis atque agendis suum munus fuerit.

Quaestio tamen oritur, quis fuerit didascalus ille?
Utrum idem fuerit ac chori magister an alio quodam
in docenda fabula munere functus sit? Uno Boeckhio
excepto, nemo, ni fallor, hac de re dubitavit: statuunt

1) Yid. C. 0. Müller, Gesch. d. griech. Litt. II, p. 79.

2) lisdem fere ac Muellerus verbis Geppertus (Die altgi-iech. Bühne
p. 280, 2): «Ob dieser (der Didaskalos) nun ausserdem auch noch Dich
ter war, konnte wenigstens vor der Behörde nicht in Betracht kommen
da man den Didaskalos des Stückes bekränzte und nicht den ttoi.^t^?.\'\'
Copiose hac de re agit Wolfgangus Heibig in commentatione, cui titulus
est: «Quaestiones scenicae" (Bonnae, Henry ct Cohen, 1.861), ex qua
commcntationc nonnulla dcsumpsi.

omnes, didascalum eundem ac ehori magistrum iuisse.
Boeckhius contra a vulgari discedens sententia, poetam
vulgo didascalum fuisse contendit, cujus didaseali mu-
nus fuerit histriones instituere et docere; ab hoc
vero proprie ita dicto didascalo distinguendum esse
chorodidascalum, inferioris conditionis hominem a
chorago mercede conductum, ut chorum suum in-
stituerez).

Haec Boeckhii sententia quum cohaereat cum ipsius
opinione universa de fabulae docendae ratione," ex qua
chorum ab ipsa fabula prorsus sejungit, fabulae in-
structionem externam civitati, chori chorago tribuens,
fabulae institutionem poetae, chori chorodidascalo ;
quumque haec sententia, cui assentiri nequaquam
possumus, summi viri commendetur auctoritate, operae
pretium erit funditus eam evertere.

De ea sententiae parte, quae ad externam pertinet
et fabulae et chori instructionem, infra videbimus.

1) Ipsa Boeckhii verba (quae reperiuntur in opere saepius jam citato:
Athen. Staatsh. p. 487, le edit.) ita se habent: »Der Dichter lehrte die
Schauspieler unabhängig vom Choragen ein; ganz anders aber verhielt
es sich mit der Einlehrung des Chors — den Chor muszte der Chorege
durch einen Lehrer (xo^oMdaKct^og) unterrichten lassen und diesen
dafür bezahlen.\'"

Hic de poetae et chorodidascali muneribus, secun-
dum ilium disjunctis, videamus. Quaenam, ut suam
probet sententiam, argumenta Boeckhius affert? Nulla,
credo, nisi quis argumenti vim ducat inesse iis,
quae huic opinioni commendandae praemittit, chorago
(et, quod secundum eum ultro inde sequitur, cho-
rodidascalo) cum histrionibus nihil commune fuisse,
quia ab archonte non chorago, sed poetae sorte tribue-
rentur\'). Hoc vero ipsum, histriones non chorago,
sed poetae sorte esse tributes, gravissimis dubiis ob-
noxium mihi videtur. Unde enim id efFicit Boeckhius ?
E grammaticorum loco uno omnium maxime con-
fuso atque obscuro : ci Trouera) sxdpcßavov rpsïç ùttc-
xpiràç Kknpcf vsiAViûkvTaç vTroxpivo^êvovg (1. v7roKpivou(/,évovç)
rx ^ptxfiXTOi • MV è viKwxç e]g toùttiov âxpirog TxpsÄXßßx-
v£To \' Effriv OVV oîov ^ixipé(T£ig" Etiamsi vero ad loci

1) Vid. Boeckh. 1. 1.: »Wären die Schauspieler vom Choragen be-
sorgt worden, so würde der Staat dieselben dem Choragen zugetheilt ha-
ben, aber sie wurden nicht den Choragen, sondern den Dichtern zuge-
best: folglich hat der Chorag mit ihnen nichts zu schaffen."

2) Vidd. Hesychius, Suidas et Photius, p. 293, 24, r. «vfiA-ijOii.q

ilJIOX^iVCÓv.\'\'\'\'

3) Haec verba Boeckhius ita vertit; «Jeder Dichter erhielt durchs
Loos drei Schauspieler: der den Sieg davon getragen hatte, wurde für«
nächste Mal ohne neue Beurtheilung zugenommen." Sed quid sibi vo-
lunt verba: »histrio, qui victoriam reportasset"? Nusqnam enim repe-

obsciiritatem non attendamus, tamen nullam lere
Boeckhii sententiam probandi vim habere videtur.
Poetae enim, ut supra vidimus, in commissione sce-
nica nullae erant partes, nisi didascalus esset. Si igi-
tur grammatici poetae histriones tribu tos esse dicunt,
hoc ad didascalum tantum spectare potest. Nonne
vero, etiamsi chorago essent tributi, dicere licet, quod
eodem redit, eos didascalo traditos esse? Desideratur
igitur id, quod Boeckhius voluit, argumentum quo
probet, histriones non chorago sorte esse tributes, ita-
que cum chorago iis nihil fuisse commune.

rimus, histriones quoque inter se certasse. Ut hanc difficviltatem vitaret,
Schneiderus (1,1, p. 130), vocem a -vtnTjaat; ad poetam referens, ita vertit:
Ton welchen Schauspielern der Dichter, welcher einmal gesiegt hatte,
für die Zukunft, ohne sich dem Loose unterwerfen zu müssen, sich
welche zu wählen pflegte." Sed talis versio verborum sensui prorsus
adversatur; dubitari enim non potest, quin pron. relat. ad vtcoxqi-
Tôç, non ad nrotiyTdç referendum sit, et Ttaqilaitßävtro sit passi-
vum, non medium objecto suo carens ; bkç.toç denique his verbis
vertere : » ohne sich dem Loose unterwerfen zu müssen" nimiae audaciae
videtur; melius Boeckhius: /\'ohne neue Beurtheilung". Quid tamen
sibi vult examinis mentio, quum in praecedentibus de nullo examine
sermo sit? Neutra igitur harum explicationum satisfacere nobis potest
nec loci obscuritatem tollere.

Aliam de eo explicationem, quam hic referre spatium vetat, affert
Geppertus, 1.1. p. 207, qui alios aliorum quoque opiniones citat: Hem-
sterhus. ad Lucian. Tim. 51, T. I, p. 160; Böttigeri, Opusc. p. 290,
Grysar de trag, p. 25, aliorum.

Alterum suae sententiae argumentum aPPert
Boeckhius, quod saepe factum sit, unum alterumve
poetam histriones habuisse, qui sibi semper servirent ,
ut Aeschyli e. g. memorantur histriones Gleandrus et
Myniscus, ita quoque Sophoclis, Euripidis, ceterorum.
Sed nonne hoe locum habuisse potest, etiamsi chora-
gis vulgo tribuerentur ? Cuique profecto chorago gra-
tum accidebat, si ultro optimi ei contingebant his-
triones, quum alioquin res ex incerta penderet sortis
fortuna.

Restât, ut inquiramus, an inter didascalum et
chorodidascalum ita distinguere, ut Boeckhius facit,
per veterum locos liceat.

Varia hac in re a veteribus usurpantur nomina. Modo
enim reperimus simplex vocabulum "hilarrKOiXog, modo
Tpix,\'yc^lolî^ix,(rKOiKûq et usurpantur, alibi

occurrit ^apc^/S^iô-îctfsAcç. Nusquarn autem inter varia
haec nomina aliquod obtinuisse discrimen animadverti-
mus, neque Boeckhius hujus rei exempla afîert. Gon-
trarium e nonnullis Aristophanis locis effici posse
puto, e quibus affero Pacis parabasin, ubi chorus de
poeta loquens, his utitur verbis

1) Vid. Boeckhius, 1. ].

2) Vid. Aristoph. l^ax, vs. sqq.

»£; OVV Sixôç TtVX Tll/,îî<TOil, bvyHTSp AtOÇ , OCTTIÇ CifKTTOC

âv^paiTrccv nou KKSIVOTXTO? ysyhi^rxi,
K^ioq slvxt Cpua\' sùKoyIxç {Asyx^i^g ô \'èi^âtrxotKo!; ni^m.\'"
\'O i^ficóv, i. e. choreutamm, quis alius est

nisi chorodidascalus, qui tamen in praecedenti versu
xcofAo^oh\'^âa-xxXûç vocatus est?

Idem ex aliis quoque comiei locis apparet\'). Unde
concludere posse nobis videmur, didascalum, s. tra-
goedo-, s. comoedo-didasealum et chorodidascalum eun-
dem fuisse hominem .

Negari tamen vix potest fieri potuisse, ut poeta
solos histriones docere voluerit, choreutarum institu-
tione alii cuidam, a chorago in hanc rem conducto,
commissa. Talem vero virum non ^iMa-xxXov appella-
tum, sed significatum esse nomine u^öS/Jaa-KiAwS), de

1) Vidd. Equitum ac Vesparum parabases. Ad significationem vocis
« KoiftmdodiâaaxaXiav\'\'\'\' in Eqq. parab. cf. quoque Helbig, 1.1. p, 21.

2) Non aliter Bergkius ap. Meinek. E. Com. H, p. 926. qui pro-
bans Callistratum et Philonidem non fuisse histriones, sed poetas : « — de
liistrione qui — non chorum docet, quod est poetae officium; itaque
modo âtââôxakoç sive

modo notijzyg sive xwjttmcJ\'osroi.iyTiyç (immo xtD/KpâoTroibç:) appellatur
poeta\'\', cett.

3) Vid. Photius, p. 627, 10: " VTVoâiâdaxaKoç S tm xavaXi-
yuv âiââaxaloç yÙQ avxhç o îTonyr^ç, éq \'AQkOTOffävijq. CfF. Hesy-
chius v. vJtoâi.âàaxaXoç, Pollux IV, 106, Demosth. Mid. 7, p. ,520;
quos citât Schneider. 1.1. p. 113 (137).

quo intei\'dum mentionem fieri videmus, magnam me
judice habet veri speciem, neque opus est addere, di-
dascalum universae dramatis institutionis nihilominus
principes habuisse partes.

Serioribus demum temporibus mos obtinuit, ut poe-
tae non amplius ipsi fabulas docerent: choragis tunc
conducendi erant chori magistri, viri omnium illorum
gnari, quibus opus esset ad chorum histrionesque do-
cendos, et qui hanc artem profiterentur. Talis chori
magister intelligendus est, quum Demosthenes mentio-
nem facit de Sannione quodam : » J rovg Tptaymohg %o-
povç siùi^â(TKWv, (ov) £iAt(rbü3(r»TÓ Tig CpiKovsmÔùv (1. <pi-
XoviKÜv) xop^yoç Tpay^\'^äv.\'"

Nee Boeckhius neque alius quisquam dubitare vide-
tur, quin hujus chorodidascali fuerit quoque histrio-
nes docere. Ex Boeckhii vero sententia sequeretur, ut,
si poeta magistri munus suscipere voluisset, praeter
chori magistrum chorago histrionum quoque magister
conducendus fuisset, qui poetae munus, h^aa-Kx^lav,
susciperet. Nullus tamen veterum locus suppetit, quo
usus tale quid statuas. Etiamsi igitur poeta non semper

1) Vitl. Demostli. in orat. Miil. p.

04

fuerit chori magister, Boeckliio tamen nullum jus esse
contendimus, inter poetam et chori magistrum ita
distinguendi, ut illum solorum histrionum fuisse prae-
ceptorem perhibeat, choragi auctoritate prorsus libe-
rum, hunc choreutarum tantum praeceptorem, chorago
subditum, atque ab eo mercede conductum.

Poetam contra, si fabulae docendae munus susci-
peret, chorodidascalum factum esse putamus, pro quo
chorodidascali nomine vocabula didascalum, tragoedo-
didascalum, comoedodidascalum saepius usurpata esse
vidimus; sin vero minus, nullas ei in scenica com-
missione fuisse partes.

CAPUT IL

DE CHORAGI IN SCENICO CERTAMINE PARTIBUS.

Gonfecta disputatione de vera vocabuli poetae, uti
saepe in certaminum scenicorum mentione occurrit,
potestate, propius accessisse nobis videmur solvendae
quaestioni, cui respondere nobis proposuimus, utrum
commissio scenica certamen fuerit tribuum Atbenien-
sium an potius poetarum.

Jam opus erit in fines, quibus circumscripta fuerit
choragi auctoritas, accuratius inquirere, ejusque in
scenico certamine penitus perspicere partes, ut quaes-
tionem tandem absolvamus.

Quem finem quo facilius adsequamur, duabus hisce
quaestionibus deinceps erit respondendum:

l**. utrum choragi cura atque auctoritas ad chorum

tantum, an ad universam fabulae commissionem per-
tinuerit ?

2". utrum choragus is fuerit, qui in certamine vic-
tor censeretur, an, quod vulgo statuunt, poeta vel
chori praeceptor ?

QUAESTIO PRIOR.

UTRUM CHORAGI CURA ATQUE AUCTORITAS AD CHORUM
TANTUM, AN AD UNIVERSAM FABULAE COM-
MISSIONEM PERTINUERINT ^

Ex iis, quae in priore hujus disquisitionis parte de
choragia attulimus, apparuit, omnium quae ad chori
institutionem atque adornationem pertinerent, chorago
curam mandatam esse, inque iis summam choragi
fuisse auctoritatem. Superest ut quaeramus, an vim
quoque habuerit choragus in ea quae praeter chorum
ad fabulam docendam pertineant, ad histriones, ad
scenamornandam, ad omnem denique scenicam com-
missionem?

Quum apud veteres nullum, qui rem conficiat, re-

periamus locum, huio quaestioni a recentioribus variis
modis responsum est. Boeckhius nos docet, Salma-
sium jam putasse, choragum totius ludi sumptus fe-
cisse, Heraldum vero eum redarguere conatum esse.
F. A. Wolfius inde, quod (quae res e dramatis
origine facile explicatur) nullum fuerit funditus dis-
crimen chorum inter et fabulam, concludit, eum qui
choro praesset toti simul ludo praefuisse, his verbis :
//Nihil enim dubitandum, quin ejusdem, qui choris
scenicis sumtus suggereret, commissio totius ludi
esset. Nam omnino chorum, tamquam fabulae prima-
riam partem et earn, unde antiquitus omnis ratio
scenae effloruit, ita Graeci usurpare consueverunt, ut
verbi vis ad universam fabulam spectet" Boec-
khius vero contrariae favet sententiae: secundum eum
chori tantum sumptus faciebat choragus, nullamque nisi
eorum quae ad chorum spectarent, curam habebat;
nullae ei partes erant in ceteris omnibus, quae ad ipsam

1) Vid. Wolfii Prolegg. ad Demosth. or. adv. Leptinem, p. xci.

2) Ex his "Wolfii verbis argumentum depromere possumus pro nostra
sententia, ex qua chorodidascalus totam fabulam docebat. Antiquitus
enim soli chori exstabaut; quos qui docerent, chorodidascali vocabantur.
Hoe nomen mansit, quum, postquam drama e choris effloruerat, chori
magistri totius dramatis magistri evasissent.

fabulam agendam pertinerent, neque in scena ornanda,
neque in histrionibus doeendis.

In banc Boeckhii sententiam, quam plures secuti
sunt, accuratius inquirentes, primum agamus de
sumptibus, de quibus sic Boeckhius: //Der Chorage
hat die Sorge für den Chor: — wogegen es ganz
unerweislich ist, dass bei Schauspielen der Cho-
rag den Aufwand des gesammten Spieles hätte be-
streiten müssen. — Der Staat selbst leistete unmit-
telbar vieles für das Schauspiel, wie mehre Stellen
der Alten beweisen, und manches hatte der Theater-
pachter zu stellen, wofür ihm das Eintrittgeld zu-
fiel" \').

Civitatem igitur et theatri redemptorem {^sxrpdv^v)
ipsius fabulae in scenam inducendae sumptus fecisse,
Boeckhius putat.

Uuod ad theatri redemptorem attinet, nullo veterum
loco aliud quid de eo refertur, nisi aedificii curam ei
fuisse mandatam; ludorum vero sumptus eum ne par-
tim quidem solvisse usquam legimus. Cum Gep-

1) Vid. Boeckh., 1.1. p. 784, la. ed.; in 2a. opens editione scriptor
nonnulla mutavit in nostram sententiam, quas emendationes infra referam.
Hic pristinam eins sententiam redarguere constitni.

per to existimo, si ornnis scenae ornatus adeo varii
variarum fabularum, quae Dionysiis in scenam indu-
ceren tur, sumptus facere debuisset, eum rcdemptionis
pretio solvendo imparem fuisse futurum.

Civitati igitur omnes ludi, praeterquam chororum,
sumptus suscipiendi fuissent, quod compluribus vete-
rum locis probari Boeckhius contendit. Hos vero locos
citare, operae pretium non duxisse videtur. Difficile
autem conjectura assequi quos in mente habuerit.

Fortasse eo pertinere ei videntur illi oratorum loci,
ubi de ingentibus queruntur sumptibus in deorum
festa impensis, quasi de vera calamitate Qui
tamen loci id, quod Boeckhius vult, probare non
possunt, ipsam rempublicam ex aerario hos sumptus
praestitisse; si enim, quod mihi saltem veri multo
similius videtur, liturgiarum abusum spectant, hisce
querelis nihilominus locus erat.

Nec mihi tamen probabile videtur chorago, nullis
ex aerario subsidiis acceptis, omnia praestanda fuisse,

1) Vid. Geppert, 1.1. p. 205, 5. De architecto s. ^tarQÜy^ s. &ia-
rqonmXf} cf. Schneider, 1.1. p. 248,(196), quocnm ego puto, scenae ma-
chinanim atque ornatus sumptus aerarium fecisse.

2) Cff, Schneid., 1.1. p. 122 (148), caque quae supra (p. 32, sqq.) attulimus.

quae ad scenicum ludum instruendum pertinerent.
Tametsi non desunt veterum loci, unde apparet,
choragum praeter ea quae chorum spectarent, aliarum
etiam rerum curam habuisse.

Ita apud Âristotelem, ubi de scenae decoratione lo-
quitur , legimus: »k«) mß^^oTg x^PT/uv èv rjj Trapô^u
mptpvpav shcpipav, coiXTrsp ol Msyapslg, koù \'TrâvTx tk
Totoiura ttoiiiasi, où toü mhoü hsza, dxxx tov ttXoutov
sTTi^siKvuptsvog", ad quem locum Âspasius annotat: yytax)
Kuizcp^üv xopy^yolg crtjvi^Bsg vjv èv 7rcipx7r£TiX<Tf/,aTix

dsppsig TTomv, où îTc/îCpy/:/^«?." Hinc manifeste sequitur,
scenam aulaeis ornare choragi fuisse, quod ad chori
habitum pertinuisse, nemo contendet.

In Aristophanis Pace, vs. 4023, ubi sacrificium im-
peditur, legimus:

y>outa to trpoßüitov TÇJ X^PWV ^öi^STOtC

unde apparet, ovem mactandam, quae saltem res ad
chorum non pcrtinebat, a chorago dari debuisse. Item
in Avibus vs. 890, in sacrificio Pithetaerus sacerdotem
his verbis alloquitur:

»\'Ettî \'ïïqIqv , u kdxo\'bciißqv ^ hpsTov xaKslq

I) Vid. Aristot, Eth. Nicom. IV, 6,

âKxtérovç m) yvTrxi; ; <3Ù% ôp^ç, on
Ixrivo? ah àv tovto 7\' dixoi^\'\' âp7râ<n)iq
ubi scholiasta haec annotat: »tijüto sk toü

Xopyiyoü, ort nixpov e^axsv hpsTov."

Aliquando choragus histrionum quoque vestitum
curasse videtur, cujus rei in comoediis Plauti, quem,
Graeca exemple imitatum, Graecos mores in scena
Romana expressisse, omnibus notum est, mentionem
saepius factam reperimus, e. g. in Trinummo lY, 2,
16: //Ipse ornementa a chorago haec sumpsit suo pe-
riculo." Pers. I, 3, 79: >yUÓ^£v ornamenta? Abs
chorago sumito. Dare debet" etc. Multi praeterea
addi possunt loci, e quibus apparet, vocem xopnyixv
totius fabulae instructionem significare

Ex allatis concludimus, choragum, si non totius
ludi sumptus suppeditarit, non tamen unice chori habi-
tum externum aere suo procurasse. Fieri nempe potuit,
ut respublica choragi sumptus sublevarit. Non aliter ac
trierarchum in nave sua armanda ex aerario publico sub-
sidia accepisse constat, ita choragus quoque in scenae

1) Vid. Plutarch. Demosth. c. 29; Arrian. Exped. Alex. VII, 1,4;
Plutarch. Alex. c. 29, Plauti Capt. proL v. 81; Aristot. Poet. c. XIV,,
3,-Cf. Geppert, 1,1. p.203.

ornandae histrionumque magnifice vestiendorum sump-
tibus , a civitate subsidia accepisse credendus est. Ubi
igitur in secunda Midianae hypothesi legimus, »ixxfißavs
sU rouTo xpmarci", haec traditio parum verisimilis,
ubi spectat ea, quae praeeedunt verba: »«V to rpé-
(pstv tov zopóv; sed veri quandam accipit speciem, si
eam ad totius fabulae docendae sumptus referi-
mus. Multa tamen in hoe argumento in tenebris
versari, confiteor. Licet enim rejicienda videatur
Boeckhii sententia, ex qua choragus unius chori
sumptus faciebat, tamen quaerentibus, quaenam prae-
terea ipsi praestanda fuerint, quaenam civitati, in ple-
risque candide fatendum non iiquere

Etiamsi vero choragus omnes commissionis sumptus
non fecerit, atque ad hanc rem subsidia acceperit ex
aerario publico, fieri nihilominus potuit, ut ei totius
ludi moderamen fuerit mandatum. Hoe quoque negat
Boeckhius. Supra jam vidimus , ex ejus sententia poe-

1) Ipse Boeckhius in 2a editione operis sententiam quodammodo mu-
tavit, ut supra verbo jam monui. Ibi enim post verba supra allata
haec addit: »wieviel jedoch der Chorage ausser dem Chor zu leisten
hatte, ist mir unklar" (Vid. 2e ed. p.600). Quibus congruit, quod quae
paullo infra sequuntur verba: »folglich hat der Chorage mit ihnen (nl.
den Schauspielern) nichts zu schaffen," in 2« ed. oraissa sunt.

tam, histrionum magistrum, choragi auctoritate prorsus
liberum, chori tantum magistrum huic subditum fuisse.
Q,uum vero banc inter histrionum et chori magistrum
distinctionem verae rei scenicae rationi nequaquam con-
sentaneam esse probaverimus, sed didascalum et cho-
rodidascalum eundem fuisse hominem, histrionum si-
mul et choreutarum doctorem: inde sponte sequitur,
fieri non potuisse, quin poeta choragi auctoritate liber
non esset. Si enim didascalus esset poeta, chorago erat
subditus, si non esset, nullas ei in certamine fuisse

partes vidimus.

Ut histrionum magistro, ita quoque histrionibus
cum chorago nihil fuisse commune putat Boeckhius,
loco illo fretus, qui docet histriones poetis sorte tri-
butes esse \'). Hunc autem lexicographorum locum
valde obscurum nullam ejus sententiae probandae vim
habere, ostendimus , neque in dubium vocari posse
censemus, quin, ut didascalus, ita histriones chorago
fuerint subditi, praesertim quum vestitus atque orna-
tus eorum chorago quoque curam mandatam fuisse,
verisimillimum esse cognoverimus.

1) Vid. Boeckh., 1.1. p. 487.

2) Vid. hnjus commentât, p. 59.

Unum tamen huic meae sententiae adversari vide-
tur , quod Boeckhius quidem non affert, cujus vero ab
aliis mentio fieri solet.

Verba enim, quae apud Pollucem {IV, 110) le-
guntur : »f/ TéTacpTO? vTroKpnilig ri TTXpaCpBe\'y^oiiTO,
tovto ttxpsixopjïyii^ix\' haxsltosecundum nonnullos id
probant, choragum tres histriones ordinaries non prae-
buisse, si vero quarto opus esset histrione, hunc dare
debuisse extra ordinem, unde nomen : 7rxpeixop^7>iß»-
Fateor, me hujus conclusionis necessitatem non per-
spicere. Quum enim choragus tres ordinaries histrio-
nes praestaret eosque exercendos curaret, eadem
ratione qua choreutas, nonne, si quartum histrionem
extra ordinem sis tere deberet, hoe optime vocari pos-
set TTc&poixopnYmioit Talis igitur ratiocinatio ad meam,
ni fallor, potius quam ad contrariam adhiberi potest
sententiam. Etiam quae sequuntur Pollucis 1.1. verba,
pro mea militant sententia; nempe addit: »cVot£ (ûv
àvii TSTxprov vTFOxpiroü ^ioi rivcc tSiv xopsvToov sIttsTv iv
irapaftkijviov m^strmi to trpxyf^x." Quid enim inde
sequitur? Penes choragum fuisse decernere, utrum
quartus accederet histrio, an unus choreutarum in
parvi moro.enti partibus in scenam prodiret.

Dubitari igitur vix potest, quin choragi auctoritas
etiam ad ipsam fabulam agendam pertineret, qua re
concidit Boeckhii sententia, ei cum histrionum exerci-
tatione nihil commune fuisse. Verum tamen, hisce jam
missis, ipsam aggrediamur quaestionis summam.

Nam necesse est, Boeckhium statuentem, chora-
gum curasse ea quae ad chorum pertinerent, civita-
tem vero ea quae pertinerent ad ipsam fabulam, his-
triones a poeta, choreutas vero a chori magistro
institutes ac doctos esse, eo duci, ut chorum et fa-
bulam plane a se invicem sejuncta fuisse accipiat.
Nonne vero talis opinio prorsus ab ipsa rei natura
aliéna? Ex nostra quidem sententia et dramatis natu-
rae, qualis ex origine facta est, et sanae rationi ad-
versatur.

E choro drama effloruit, chorus et dialogus totum
continuum efFiciunt: chorus dialogi particeps nonnum-
quam fit, histriones lyricis interdum utuntur modis.
Dramatis igitur naturae adversari videtur, partes dialo-
gicas et lyricas illa ratione divollere.

Deinde quomodo Boeckhius sibi finxerit, rem se
babuisse, si ipsius conjectura vera esset, non facile
aliquis assequatur, Utrum e. g. oxistimavit poetaro

docuisse quaecuiique histriones agerent, chorodidas-
calum contra quaecumque chorus caneret, an potius
poetam docuisse partem fabulae, quae in dialogo ver-
setur, chorodascalum partem lyricam? Neutrum horum
verisimile cuiquam videbitur. Fieri enim nullo modo
potest, ut, quae in ipso dramate tam arete con-
jungebantur, pro arbitrio sejuncta sint in doeendis ludi-
onibus et choreutis. Omnia haec plane absona atque
absurda videntur.

Unde vero factum est, ut summus vir talia excogi-
tarit? Quaenam tandem est causa, cur tantam im-
pendat operam, ut probet, poetam histrionum prae-
ceptorem distinguendum esse a chori magistro?

Facilis ea res videtur explicatu: nempe penes
poetam commissionis scenicae summam fuisse existi-
mat. Quum vero non ignoret, chori magistrum cho-
ragi auctoritati fuisse subjectum, neque in commissio-
nis praeparatione neque in victoria primas tenuisse
parjes, necesse erat ei statuere, poetam certaminis
caput alio functum esse munere ac chori ilium magi-
strum , quod munus non fuisse aliud, nisi histrionum
praeceptoris, qui choragi auctoritati quippe quae ad
chorum tantum pertineret, non fuerit obnoxius.

Rejecta vero hac Boeckhii sententia, ex qua cho-
ragi auctoritas ad chorum tantum pertinuit, jam
videamus, an revera poeta princeps certaminis per-
sona censendus sit. Ultro sic ducimur ad respon-
dendum alteri, quam posuimus quaestionem.

QUAESTIO ALTERA.

UTRUM CHORAGUS AN POETA IN CERTAMINE
FUEmT VICTOR?

Supra vidimus, vulgarem virorum doctorum opinio-
nem ita se habere, ut scenicam commissionem poeta-
tarum fuisse certamen statuant ; cujus certamen
inter tribus Atticas non nisi additamentum quoddam
esse habendum. Scholiastarum citavi locos, quibus
ni tentes ad hanc adducti sunt sententiam.

His vero seriorum traditionibus adversari mihi vi-
dentur ipsorum veterum loci, quos in comoediis qui-
busdam atque orationibus reperimus. Missa in prae-
tentia quaestione, quomodo fieri potuerit, ut scholias-

tae falsam de scenici certaminis ifatura nacti sint
opinionem, hie statuendum, si eorum ejfFata cum ip-
sorum veterum pugnent testimoniis, nullam illis ha-
bendam esse fidem. Pauca tantum esse de hac re
veterum testimonia, mirum non est, quum in aequa-
lium sane usum opus iis non fuerit rem copiosius
explicare, neque, quemadmodum scholiastae, scripse-
rint, ut posteros de rebus scenicis facerent certiores.
In choragorum autem litibus inque comoediarum para-
basibus horum tangendorum opportunitas nonnumquam
olferebatur. Comici igitur atque oratores adeundi sunt.

ïn uno, quem supra jam citavimus, Aristophanis
loco, indicavi, comici verba, quae primo aspectu pro
vulgari de scenico certamine opinione militare viden-
tur, vix proprio sensu intelligenda esse \'). Nihil
enim dubitandum, quin per metaphoram licuerit poetae
dicere, se vicisse, si sua cum fabula chorus vicisset.

Exstant autem luculenta ac perspicua veterum testi-
monia, e quibus apparet, commissiones scenïcas ha-
benda esse certamina tribuum Atheniensium, quarum
quaeque chorum stitisset et choragum creavisset; poetas

1) Locus, ad quem specto, est Aristoph. Nub. vs. 520, quem citavî
hujus comment., p. 45.

vero tantummodo dici posse victores, quatenus ipsi
fabulas suas docuerint, i. e. quatenus t0 SiSmtrmÄi\'^
se poetas esse publice profiterentur. Manifesto e. g.
sententia, non ipsum poetam, sed chorum reportasse
victoriam, cui quidem choro praestantia sua victoriam
dederit poeta, exstat in Equitum parabasi vs. 524 ,
ubi chorus de Magnete poeta dicit:
»0$ -TrXaldTot, %opS>v rüv dvTiTfxP^ccv vim^g s(7Tif(T£ rpo-^r^ïx."

Magnetem igitur dicit suis choris saepe reportasse
victoriam de choris adversariorum. Quae docent, de
scenico quoque certamine valere idem, quod in tibi-
cinum chororum certamine obtinuisse apparet e De-
mosthenis Midiana, brabeutas de chori solius meritis,
aut saltem inprimis de choro judicasse.

Facile omnino esset, ex iis, qui de chorago litibus
scripserunt , oratoribus tot afferre locos, qui pro-
barent tribuum certamina atque victorias, quot scholi-
astarum de poetarum certaminibus victoriisquc effata
supra laudavimus. Nullam tamen earum, quae super-
sunt, orationem de dramatica agere choragia, adversa
fortuna voluit, quam solam hic spectamus chora-
giam, omnes vero de auletica, lyrica, ceteris. Opus
igitur erit e comicorum locis quaerere, quod faciat
ad rem nostram.

Vix autem disertius dici potuit, chori fuisse victoriam
et praemiorum arbitres de chori raeritis judicasse,
quam in choro Ecclesiazusarura, vs. 1154; sqq. :

>y(r!AiKpov s\' Ù7ro^é<r^(X,i TÓïq Kpiram (boó^oi^xt
ToJg (ToCpolg lAsv TÜv <Jo<pÓóv fisfivi^fiévotg npïvsiv è[jt,é,
tóig yshatri ^"^^éccg hoi to ysKciv Kpivsiv e^s,
axs^ov uTTOiVTag ouv ks^svü) tviXoi^n npivsiv s\'/^f,
{/.nTs TOV K^tjpov ysvhSrai i^yi^h i^f/Jv akiov
oti ttpoeiki^x \' atravrag toivtx xph f^£fivi)(4,svoug
f^h \'TTiopxsJv, àXKoc, Kpivsiv Tovg xopo^? op^ug xsl.
(A^he Tdlg xaxsiTg sTxipxig tov rpoTTov Trpoasixévxt,
OU yJvov (Avi^fAi^v \'éxovffi rüv rsKsvTxiwv ael",
aut ubi in Ranarum comoedia mystarum cho-
rus Gererem precatur, ut sibi victoriam det, vs.
391, sqq.:

yyxx)

Tïig (Tijg êoprîjg â^lag

ttxhxvtx xx) (txcü^xvtx vi-

KWXVTX TxiviovuSrxt",
aut ubi in Equitibus (vs. 581, sqq.) n/xïj vocatur

1) Ex his verbis apparet, choros ante certamen sortitos esse, quo
ordme in orchestram prodirent, qui primus, qui deinde, cet. Cujus sor-
titionis exitus quum facile vim habere posset in judicium, h. 1. chorus
orat, ne tale quid fiat.

XopmSiv ari/Jpx in hac Palladis invocatione, quam par-
tim aflFero:
VS. 581: »« ttûaioûxs riiXAA«?, w" k. t. h.
vs. 586: yy\'davp\' à^iKOv Kc&ßowa T^v

h iTTpXTlCiïÇ T£ xx) f^XX^lÇ

^[iSTspxu ^vvspyov

\'HUvjV, ^ xopixciv hrtv èrxlpx

Toïg t\' êx^poïcri fis^ ^piöiv arxtruc^si.

VVV OVV ^Sllpo <pXV}]Bl •

yxp TÓÏZ xvlpx^l itx-

Tsxvifl TTopls-xi as vi-
XVjV aiTtsp TTOTS icx) x/Dv."

aut hoe Avium loco, vs. M5 sqq. :

yyXopóg. oi^vv^jt," 67r) toÙtûiç , Txai vixxv toïç xpirxTg
xx) tû7q stsxtxtç 7rx(7iv.

usibêt. txvtxyi.

xopôç. el TTxpxßxkv, In xpn^ vixxv f4,évov.\'"
e quibus verbis simul elucet, quantam vim chori
actiones haberent in judicium atque victoriam; quum
contra e Luciani loco pateat, histriones explodi po-
tuisse , quamvis dramata saepe vincerent . — Hic sub-

1) Vid. Lucian. Nigrin. c. 8. p. 47 : » àXK\' ixttyo rçay^xovç ^ vy
yfiffi MU)iA,vxovç ïiaiiAoïiç fôçte¹«ç VTroxçtràç, T(óv Ovçtrroftivmv Xlyoi

sistimus, licet multi loci adhuc aliern possint ad
confirmandam nostram sententiam. Potius nos conver-
farnus ad publica victoriae monumenta, praesertim
quum peculiaris de hisce Boeckhii opinio, meae con-
traria, effectura sit, ut satis copiose de iis agamus.

Vidimus choragum, victoria reportata, tripodem,
victoriae praemium, sollemni ritu Baccho consecrasse,
sive in ipso Bacchi templo sive in sacra tripodum via
in pulcherrime elaborata collocatum basi, in qua, in-
sculpta inscriptione, victoria aeternae mandaretur me-
moriae . Quarum inscriptionum nonnullae nobis ser-
vatae a Boeckhio collectae atque in corpore Inscrip-
tionum publici juris factae sunt 2).

Quod vero in orationibus, quae de choragia aliquanto
copiosius agunt, obtinere animadvertimus, eas de ly-
rica vel auletica, non vero de dramatica agere choragia,
aeque adversa in inscriptionibus hisce utimur fortuna,

quarum nullae tragoedorum s. comoedorum victoriae
mentionem faciunt, pleraeque in lyricis sive virorum
sive puerorum versantur choris, unde fit, ut multis ob-
noxium maneat argumentum nostrum dubitationihus.

Magno nihilominus nobis debet esse solatio, has
saltern inscriptiones esse servatas, quippe quae multa
nos doceant de choragia, praesertim quod ad eam
quaestionem attinet quam nunc tractamus, de natura
scenici certaminis. Quae ut cognoscamus, unam al-
teramve inscriptionum a Boeckhio editarum accuratius
perpendamus.

Earum multae partim deletae sunt ; intégra vero est,
quam 1. 1. p. 347, N". 222, reperimus, chori lyrici
celebrantem victoriam. Sic se habet:

Kiyniq âv\'Bpcov êvixoi.

Eùayî^i^g KT}^<T/ÛU sxop^ysi-

Av(TifiOixl^1? \'E.\'^t\'^âfivioç viuKst.

Xoipi?^aoç Aoxpog èli^xinisv.

\'Ev^ÛKpiTûç ^pxsv.

Qua inscriptione commemorari videmus: 1°. tribum,
quae reportarit victoriam et quo certaminis genere vicerit,
2°. hujus tribus choragum, 3°. tibicinem, 4-°. didascalum ,
5°. anni, quo victoria reportata est, archon eponymum.

Geterae inscriptiones universe huic congruunt, pau-

cis tamen nonnullae discrepant. Hic tantum de iis
agemus, quae pertineant ad quaestionem nostram.

Duas nobis Plutarchus tradidit choragicas inscriptio-
nes, quarum altera, in vita Aristidis, c. 1, ita se
habet : -»vix^g àvxSnifisirx xopWiaohg TpiTro^x? èv Aiovóirou
xxrkKiTTtv, 01 xx) xxB\' ^[Axg ihixvuvro, sTTiypxCpijv hxtrâ-
^ovrsç- \'AvnoxU Mxx, \'Apiarsl^^^ç izop^yn, \'Apxé^rpx-
TOÇ idi\'dxtrxsv"i altera in Themistoclis vita c. 5 sic:
»svlxija-s xx) xopviyan rpxycj^oTg xx) ttIvxxx rîjç vlxvig
àvk^vixs, toixvrnv stnypxcpïjv £%oytx • ©sfitaroxxijg (t>psxppiog
èxop^rsi, ^pvvixog i^l^xa-xsv, "A\'Ssïfzxvrog vjpxsv."

Has inscriptiones si monumento choragico supra
allato, quasi talium monumentorum normae, com-
paramus, eas intégras non esse statim apparet,
quum in priore neque archon commemoretur, neque
in quo certaminis genere Antiochis vicerit, ita ut
utrum dramatici an alius certaminis sit monumentum
prorsus ignoremus; in posteriore vero, quae tri-
bus victoriam reportant, non afferatur Hanc

1) Julius Richter hujus inscriptionis initium in hunc modum supplen-
dum dncit:

Aeovrlç iQaym&otç îvUa.
Gf^tOrouX^f; \'l\'qfûqçiqç l^oqrjyn,
\'Itçvfi\'Xoç lâltïaaxfv.
\'Aâflftnvroq

vero ad tragoedorum pertinere chorum, quamvis ne id
quidem tradat inscriptie, ex allato poetae tragici Phry-
nichi nomine, omni dubio vacat. Eam si cum lyrici
virorum chori documento comparamus, statim animad-
vertimus, in hoe mentionem fieri tibicinis, in tragici
chori documento non fieri. Inde tamen concludere non
licet tibicines in tragicis comicisque inscriptionibus
omnino non commemorari, quum, ut monuimus, Plu-
tarchus tradiderit inscriptionem non integram. Quod
vero nobis veri simillimum videtur, id Boeckhius omni
dubio majus fuisse putat : sin minus, quomodo factum
foret, ut in brevi commentatione de certaminibus mu-
sicis, quam inscriptionibus tradendis praemisit, legamus:
//ubicumque tibicen commemoratur, cyclium chorum
intellige" \') ; quam sententiam, quamvis non impro-
babilis videri possit, idoneo argumente carere fatendum
est. Tibicines commissionibus scenicis affuisse qui-
dem , sed inferiorem tantum locum tenuisse videntur -).

Idem paullo infra addit: "In tali igitur monumento ea primo loco posita
sunt, quae choragum victorem victoriamque tribus celebrant."

1) Vid. Boeckh., C. I. Gr. I, p.343.

2) Quasnam tamen partes in cycliis choris egerint, quae eos dignos
reddiderint, qui in victoriae documentis commemorentur, mihi saltem
non liquet, neque in Boeckhii, neque in alius cujusvis scriptis hoe de
re quicquam repperi. In tibicirium choro, de quo Demosthenes in ]Mi-

Didascalus in omnibus commemoratur choragicae vic-
toriae monumentis, cum in cycliis ceterisque, tum in
dramatiois. Etiamsi non intégra sit Plutarchi inscriptio
tragica, hac quidem in re nulli dubitationi dat locum.

Didascalum, cujus hic mentio fit, chori fuisse ma-
gistrum , omni dubio majus existimo. Quis enim, ubi
commemorari viderit primo loco tribum, cujus chorus

diana loquitur, cujus ipse fuit choragus, auletam magnam habuisse auc-
toritatem, manifestum est. Longe praestabat chori magistro, quem a
Midia corruptum expulit, cujusque expulsi benevole suscepit munus,
quamquam ad ipsius ofGcia nequaquam pertinens (Vid. c. 7, p. ,520).

Chori magister igitur in hoc choro inferiorem tenuit locum, atque
omnino ejusdem fuisse conditionis videtur, ac Sannio, tragicorum cho-
rorum ille magister, de quo in eadem oratione mentionem fieri, supra
jam vidimus (vid, p. 533. cf. hujus commentationis p. 63). Quis tamen
erat a-È^^q ille in tibicinum choro? Orator de eo loquitur, quasi de
persona, cujus munus omnibus notum est; nos vero ignoramus. Spe-
ciosum mihi quodammodo videtur, tibicinem eum fuisse, qui componeret
modos, quos chorus tibia caneret, simul vero magnam in choro insti-
tuendo haberet auctoritatem, licet chori magister ad hanc rem adhiberi
posset. Quomodo vero res in cycliis choris se habuisse putanda est?
In horum chororum inscriptionibus uterque et tibicen et didascalus com-
memorantur, ita tamen, nt ille priorem plerumque teneat locum. Si in
his quoque choris tibicen is erat, qui modos componeret, ad quos dithy-
rambus caneretur, quaenam tandem est causa, cur ille quidem, non vero
ipsius dithyrambi poeta commemoretur? Etiamsi enim statuimus, poetam
fuisse chori magistrum, multae restant quaestiones, quibus respondero non
facile erit: quidni e. g. tibicen fuerit chori magister? Cur poeta tunc
demimi, quum chori magistri munus suscipcret, dignus habitus sit, qui
commemorctur, quum tibicen, licet chori non esset magister, hoc. honore
jam frueretur? aliac ejusmodi.

victoriam reportarit, secundo iiujus chori choragumy
deinde vero sequi verba: »O/jyw^c? eS/S^us-Kf:;", quis, in-
quam, dubitabit, an haec verba spectent ad eum, qui
eundem chorum docuerit, non vero ad poetam histrionum
magistrum, quem ex Boeckhii sententia chori magistro
multum praestitisse vidimus choragique auctoritate pror-
sus fuisse liberum ? Idque ipse Boeckhius concedit, di-
cens: //porro (commemoratur) c/ion praeceptor, quimodo
ipse poeta est, modo alius."

Ex allata igitur inscriptione apparet : \'1 in victoriae
monumento fabulae poetam non commemorari, nisi idem
chori esset magister ; 2°. hunc chori magistrum tertio
tandem loco commemorari, quum tribus et choragus,
qui repraesentarit tribum, primos teneant locos\').

1) Unum tamon buic nostrae conclusioni objici posse videtur. Si in
tibicinum choris auleta, quemadmodum vidimus, magnam habuerit auc-
toritatem, licet chori magister non esset, ac revera, ut conjecimus,
tibicen is fuerit, qui tibiarum modos componeret, in cycliis autem
choris tibicen vulgo ante chori magistrum commemorari soient, nonne
inde concludendum, poetam dramaticum, qui ab omni parte, ut
videtur, cum auleticorum chororum tibicine conveniat, etiam eodem
honore fructum atque in publicis victoriae monumentis nominatum esse,
etiam si chori magister non fuisset. Huic tamen opinioni, nec monu-
menta nec veterum testimonia favere videntur. In unico, quod nobis
superest, tragicae inscriptionis fragmente a Plutarcho tradito (Themist.

5), Plirynichus non ut poeta sed ut chori magister memoratur, deinde
quum primis temporibus fere semper unus idemquc fuerit poeta et chori
magister, Aristophanis actate, qua , non semper id obtinuit, poetam,
nisi chori esset magister, nullo victoriae honore fructum esse, apparet e

Utrumque sane in hac quaestione gravissimum.
Inde enim quod poeta in victoriae monumento non
commemoratur, concludimus, poetam victorem non
fuisse; inde quod didascalus tertio tantum loco com-
memoratur , didascalum victoriae bonorum quodammodo
participem quidem fuisse, tribum vero tribusque cho-
ragum solos in certamine dici posse victores. Hanc
igitur sententiam ratam haberemus, ni obstarent
quaedam a Boeckhio in G. I. 1. 1. allata. Goncedens
enim, mscriptiones choragicas monumenta esse chorico-
rum certaminum, didascalorum tamen quoque certa-
minum monumenta exstare publice confecta vir egre-
gius contendit; quod si verum est, omnis nostra ra-
tiocinatio labefactatur. Attamen non plane cadit, quum
adhuc quaeri possit, utrum gravius fuerit certamen cho-
rorum monumentis choragicis, an didascalorum didasca-
liis celebratum. Nam monumenta ilia publica, ad quae
spectat Boeckhius, non alia sunt nisi didascaliae, de
quibus ergo opus erifc paullo accuratius videre.

Gasaubonus in //Animadversionibus in Athenaeum
de didascaliis", hac ratione eas définit«): //altera si g-

nonmillis supra a nobis laudatio comicorum locis (Vid. hujus com-
ment. p. s5).

!) Vid. Libr. VI, Cap. p. 235 in edit. Schweigh. AnteceJunt

niflcatio vocis est, cum accipitur pro eo scripto, quo
explicatur, ubi, quando, quomodo et quo eventu fa-
bula aliqua fuerit acta. Hae circumstantiae et similes
his necessariae sunt ad rectam et plenam dramatico-
rum poetarum intelligentiam : imo vero ad capienda
recte historiae Graecae tempora. Ideo non leviter m
hac parte doctissimi veterum fuere occupati qui su-
per hoc libros multos conscripserunt : quibus et ipsis
nomen e re indiderunt: i^ilaaKCAXion aut Ai^mir-

mP^iüv."

In his Casauboni verbis frustra quaerimus talem
didascaiiarum rationem, qualem e publicis victoriae
monumentis aliquis exspectet. Contra Casaubonus de
grammaticorum loquitur scriptis, quae egisse credit de
nescio quibus fabularum in scenam inductarum cir-
cumstantiis: et in iis, quae sequuntur, multorum

haec verba iis, quae afferimus: »Quid igitur est d^daoxaXia? Duobus
modis haec vox in hac re accipi solet: Primum, pro actione ipsa fabu-
lae, et editione, quae dicitur etiam xó^éöK. Eanarum interpres: \'■A!\'-
dviioi;, ÖTI. oi Ttfçi-éxovair ^dvavov JuQtiov ol IlfQOai, rb dQaf^a-
^io Tivèç (fiTTàç S-éattç, TovTtOTi, dtdaaxttXlai;, tût çaa" etc. Du-
bitari potest, an scholiasta recte perspexerit fabulae actionisatque didas-
caliae notioiies revera, ni fallor, diversas. Si fabula bis in scenam
induccbatur, duae quoque exstabant didascaliae, unde nondum sequitur,
eandem fuisse horuni vocabulornm significationem.

nomina laudat, qui variis temporibus tales composuo-
rint didascalias aut de didascaliis scripserint, inter
quos ipse Aristoteles primum tenet locum \'), deinde
discipulus ejus Dicaearchus, postea Gallimachus et
Eratosthenes, Garystius , Aristophanes grammaticus,
alii. Addit Gasaubonus: //Praeter omnes hos industriam
suam in isto negotio occuparunt nobiles critici, Aris-
tarchus, Grates et alii multi, qui fabulas veterum
poetarum sunt interpretati. De his accipiendum,
quoties sine nomine laudantur ai AidacynocKiat"

Boeckhius vero illa Aristotelis et grammaticorum
scripta, de quibus loquitur Gasaubonus, non genuinas

1) Novimus e Diogene Laertio V, 26, Aristotelcm duos composuisse
libros, quorum alteri titulus est NZnui, Jlovvokaxai ^ alteri Jtâaaxakim.
Nonne fieri potest, ut in priore hoe opere chororum choragorumque
conscripserit nomina, Dionysiorum certaminibus victorum, in altera fa-
bularum, quae actae erant, poetarumque, qui eas egerant, collegerit
nomina? Haec conjectura si vera esset, argumento esset sententiae nos-
trae, ex qua tribus et choragi in certamine soli victores fuerint, quum
operis, in quo consignarentur, titulus esset NZxai. Ji.awai.axaL-, opus
vero, in quo didascali commemorarentur, nullo adhibito victoriae nomine,
^iâaaxaXlai, appellaretur.

2) Hujus Carystii effatum ab Athenaeo 1. I. citatum: ^^Tbv âè vvv
lsy6ix,e-vov ^açdavTov KaQioxtot; ó ntQyaiA,t;vàç, iv tm ns^l Ji.âttO-
»ahmv, ivçt^vtti (p^ön» vTxà Tegätov \'AU^^âoç- ixXa&ô/itvoç özi,
\'\'Enixaçjioq", etc. ansam dédit Casauboni animadversioni do Didasca-
liis, 0 qua supra nonnulla attulimus.

existimat esse didascalias, sed tantum publicorum mo-
numentorum didascalicorum editiones, quas viri illi
docti curarint: //quippe vetustissimae didascaliae ipsis
iis temporibus publice confectae sunt, quibus ii doce-
bant, quorum opera didascaliae commémorant; ut
Olympici victores, ut aliorum gymnicorum Iudorum
victores inscribebantur, ita poetarum certamina con-
signabantur tabulis ex ordine annorum"

Q,uid statuendum de hac Boeckhii sententia de di-
dascaliis publice confectis, e quibus hauserint omnes
illi, qui serioribus temporibus didascalias conscrip-
serunt?

Nonne jam hoe, quod tot fuerunt de didascaliis
inde ab Âristotele virorum doctorum scripta, tali
opinioni adversari videtur? Num credibile est, si pu-
blica monumenta exstiterint eaque ediderit Aristoteles,
fieri potuisse, ut post hunc de iisdem hisce tot scrip-
serint grammatici atque adeo inter se litigarint, quod
Callimachum fecisse reperimus, qui vituperavit didasca-
lias ante se éditas, et Eratosthenem, qui eas defendit?
Nonne potius haec eo nos ducant necesse est, ut

l) Vid. Boeckh.; C. 1. Gr. p. 350, sqq.

statuamus, Aristotelem non collegisse modo publica ,
ad quae facilis ei aditus esset, monumenta, sed eo
nomine eum de re scenica optime meritum esse,
quod e diversis fontibus, non solum publicis (inter
quae choragica primum sane obtinuisse locum necesse
est, quae, ubi commemorabant didascalos, plerumque
poetas simul aperiebant \') ), sed etiam privatis, didas-
calorum et fabularum, quas docuerint, ex ordine an-
norum composuerit catalogum? Talis catalogus, ex
ipsa rei natura, observationibus criticis, emendationi-
bus, additamentis obnoxius erat, atque ita factum
est, ut Dicaearchus, Aristotelis discipulus, magistri
jam retractaverit opus, cujus seriores grammatici
imitati sunt exemplum. Fatemur tamen haec, quam-
vis speciosa, ad redarguendam Boeckhii de vetustis
didascaliis sententiam, non sulficere. Jam instat
quaestio, num didascaliae illae revera monumenta
didascalica nuncupanda sint, ab omni parte ad chora-
gicorum monumentorum rationem constituta, quae
unius tantum victoriam prodiderint memoriae. Cui

1) Nimirum ubi poeta didascali munus susccpisset, quod saepius
factum esse supra vidimus; sin minus, alia adeunda erant, unde appa-
rcret, quis fabulac fuisset poeta.

quaestioni, quem jam supra iaudavi, Richterus\') ita
respondet: //Hujus generis exempla supersunt nulla.
Nam quae leguntur in argumento Persarum Aeschyli:
«\'Eîri Mévuvoç rpmy^^ccv èvlax ^ivsT, Uépa-atç,

TxxijKCii, UpoßTjSrsj;\' ea nimis brevia sunt; quae vero
in Agamemnonis argumento , ea potius ex choragico
monumento et didascalia videntur conflata esse. Ita-
que quum de monumentis, quae vocamus, didascalicis
nihil constet, neque consentaneum sit, poetas suam
ipsorum victoriam tabulis, ne dicam tripodibus, cele-
brare aut voluisse aut potuisse, restât quaestio de
catalogis didascalicis"

\' Ejusmodi tamen publica victoriae monumenta vetus-
tas illas didascalias fuisse, Boeckhius revera putat, atque
in Corp. Inscrr. in eodem Agonisticorum capite, in quo
choragica reperiuntur monumenta, nonnullas affert

1) Vid. Julius Richter in Prolegg. ad Aristoph. Vespas, Caput I,
De tempore fabulae Vesparum actae, X, p. 10.

2) E verbis allatis Eichteri: "ueque consentaneum sit, poetas suam
ipsorum victoriam tabulis, ne dicam tripodibus, celebrare aut voluisse
aut potuisse" manifesto apparet, egregium hunc saltem virum veram ac
justam habere notionera earum, quas poetae in Dionysiaco certamine ha-
buerint partes. Choragi solius victoris fuisse tripodem consecrare, ta-
bula victoriam celcbrarc, bene perspexit Richterus.

inscriptiones, e quibus unam saltem vetustam ac ge-
nuinam fuisse contendit didascaliam, publice Athenis
confectam \').

Harum inscriptionum, quas sub n^s 229, 230 et 231
nobiscum communicat, duae priores Romae sunt invcn-
tae. Quod ad bas attinet, Boeckhius concedit, eas non
fuisse genuinas didascalias, //sed multo post, ex docto-
rum baud dubia libris compositas esse, jussu Romani
cujusquam hominis, ut imaginibus eorum, quos spec-
tant poetarum, apponerentur" 2). Non modo igitur ve-
tustae non sunt didascaliae, sed ne probari quidem potest
eas umquam exstitisse, nedum eas depromptas esse ex
doctorum libris, qui didascaliarum nomine vulgo signifi-
cantur, e quibus eas compositas esse Boeckhius conjecit.
idem enim complura nobis indicat argumenta, unda ma-
nifeste apparet, fieri non potuisse, quin hae poetarum
imaginibus affixae inscriptiones e vetustis didascaliis
sint haustae.

Has igitur mittentes, ad tartiam nos vertamus inscrip-
tionem, de qua Boeckhius haec dicit : //nihil nequé in

1) Vid. Boeckh., 1. h p.350 et 353, sqq.

2) Vid. Boeckh., 1. 1., p. 353.

scriptura, neque in ceteris rebus obstat, quominus vert
illa et vetusta didascalia videatur." Desumpta est e
schedis Fourmonti, cui non nimiam fortasse habendam
esse fidem, e verbis Ricbteri eificere posse nobis vide-
mur»). Golumnae duae sunt: priorem adscribo, quum
altering rarae modo literae supersint.

.....TS ... .](rT<S(,

JTTS. ^ApilTTélA\\xXOÇ.

"AVTl(pXVi]]g TTSfA. ^AVI)i(Ja^0{(ASy0lC

VITS. \'AvT]t0t:twig.

.... mvi^oç èvÎKX.

\'ett) ai]otif/,otj \'lifaûkoç [tt/jw ....

ff/öl, ÙTTf. \'\'Kpi<JTÔ(AlX.%oq.

Aià^upoç Sfy. Nfxpw,

ÙTS. ^Api(rrô(AOiXOç.

Atô^Mpoç Tpi. Maivofiév^

a

1) Verba, quae specto, ita se habent: ,\'Quorum, si cum Boeckhio fi-
des habenda est Fourmontio, simplicissimum et sincerissimum exemplum
deprehendisse mihi videor in C. I. N°.231, p. 353.

2) Ceteris assentiens, huic conjecturae non adstipulor, ex qua idem qui
protagonista poeta fuisset, quod antiquissimis temporibus nonnumquam
obtinuisse a scholiastis traditur, tempore vero, quo actae sunt fabulae
hac inscriptione commemoratae (i. e. Olymp. cvi, 3, quo anno Diotimus
erat archon) jamdiu in desuetudinem abiit. Accedit, quod magna pars
nomitium Graecorum desinat in «, quas ob causas nullam fere haec con,
jectura mihi habere videtur veri speciem. \'

uJîTf. Kî^Cpia-ioç.

■ ......Jjç TS.

ÙTTS.....

Manifestum est, hanc inscriptionem esse catalog\'um
duas commissiones complectentem, annis, ut videtur,
duobus deinceps habitas , quarum • quaeque constitit
quinque poetis (comicis, ut videtur, quum altera tra-
gicos contineat) ex ordine positis, quod vocibus Trpu.

hu. rpi. T£. TTSf^i. i. e. TrpSiTOç, IsÙTspoç, rphoç, TSTap-
Toç, TiréfAVToç post eorum nomina intercedentibus, in-
dicatur; non vero duorum horum certaminum catalo-
gus integer exstat: initio ante vocem ts. quatuor
priores commissionis poetae supplendi sunt, ad fmera
vero quintus poeta sequentis anni certaminis. Porro
uTTs. est pro ÙTTsKpIvsTo atquo, ut verisimile est, pro-
tagonistam significat.

1) Cff. quae hac de re affert Eichter, 1. 1.: „Gerte poetae ejusdem
commissionis nominati sunt; sed quod Boeckhius praemittit: »Utraque
columna ad eadem haud dubie soUemnia pertinet" : id non de unius
anni solemnibus debet intelligi, quum archontis nomen in media sit
inscriptione et duae potius commissiones uno hoc catalogo comprehen-
dantur. Itaque ipse vir summus voluit intelligi. »Col. I duos complec-
tilur annos, secundus incipit a vs. 6, ubi archon Diotimus 01. 106, 3."
Qui quum statuerit, eadem sollemnia fuisse, eorumque nomen, cujus in
titulo nulla mentio facta est, supra scriptum fuisse, nemo facile hahebit,
quod contradicat." \'

Jam instat quaestio, num haec inscriptio conveniat
cum opinione, quam nos habemus de publico dramatico-
rum poetarum victoriae monumento. Ut in monumento
choragico victrix tantum commemoratur tribus, ita in di-
dascalia quoque poetarum certaminis exitum, victorum
ergo nomina, afferri exspectes. E virorum doctorum nimi-
rum didascaliis atque omnibus, quae nobis de rebus sce-
nicis sunt tradita, tria videntur data fuisse poetis prae-
mia ; eorum igitur poetarum nomina eorumque fabulas
memorari, ni fallor, rei naturae conveniens fuisset, qui-
bus ex judicum sententia xà nrpourslx, "SsurepsTx vel
TpiTeïiz i. e prima, secunda, tertia praemia data es-
sent. Hic tamen nihil hac de re. Ipse Boeckhius
dicit: //In vetusta didascaha N°. 231 res aliter se
habet. Quini in ea comici poetae ex ordine recensiti
erant in utroque anno: et primo anno post quin tum

(poetam) victor inscriptus est: [.....^ccvvpic; iviKX :

unde apertum fit in hac didascalia numéros non adprao
miorum ordinem referri, sed ad eum ordinem, quo sibi
comoediae in commissione successerant." Quam diffi-
cile sit, tale quid in victoriae monumento statuere, jam
animadvertit Richterus, ubi respiciens haec dicit : //Non
repugno, quamquam invitus concedo, certe hanc legem

fuisse negaverim. Aut utrumque factum esse . credas,
tabulasque et commissionum ipsarum confectas esse et
victoriarum praemiorumve. Nostrae quidem didascaliae
(eae nimirum, quae ante fabulas reperiuntur) alterum
hoc genus victoriarum profitentur."

Gredi revera vix potest, in publico victoriae monu-
mento non quidem commemorari secunda ao tertia
praemia quibus poetis data sint, sed nomina afferri
earum fabularum, quae ceciderint; nec magis prae-
miorum e judicum sententia ordinem, sed, quod nul-
lius hominis interest scire, ordinem, quo sibi comoediao
in commissione successerint. Quae res sibi ipsi con-
traria videtur.

Alia afferri possunt: primo quod in eodem lapide,
in quo comoediarum didascalia inscripta est, altera
quoque reperitur didascalia tragica. Parum mihi veri
simile videtur, in publico monumento diversas hasce
res fuisse conjunctas. Denique, quum in inscriptioni-
bus choragicis annus semper indicetur hac ratione:
EvBuKpiTog (e. g.) hic simpliciter legitur: »sV;

AioTifiou\'\'\'\', quae dicendi ratio ad communem vitae
usum magis apta, ad monumenta saltem minus sol-
lenmia pertinere videtur. Nequaquam igitur cum

Boeckhio existimandum est, in hac didascalia conspici
didascalorum victoriae monumentum, quod ab omni
parte cum monumentis choragicis, qualia ea cognovi-
mus, sit comparandum.

Cum Richtero potius statuendum, id exemplum esse
catalogorum illorum didascalicorum, //quos publico
sumtu factos esse, etsi veterum nullus, quod sciam,
tradidit, et in theatro maxime, in Dionysi fano, in
toto Lenaei agro sacro depositos esse" per se patere
dicit 1. s. 1. Qua de re (num publico sumptu sint facti)
licet dubitari possit, inter omnes, ni fallor, constat,
tales catalogos numquam argumento esse posse Boeckhii
sententiae, e qua didascalus in scenico certamine fue-
rit victor, cujus didaseali victoriae tribuum chorago-
rumque victoria nil nisi additamentum atque appendix
quaedam fuerit.

Contra e disquisitione, quam nos hac de re institui-
mus, apparuit, victoriarum, quas tribus reportarunt,
publica hodieque exstare monumenta; earum, quas
didaseali, nullum.

Apud ipsos autem veteres, quoties de scenico cer-
tamine loquuntur, de chororum certamine atque vic-
toria mentionem fieri reperimus: monumenta quoque

nobis servata chori choragique victorias celebrare ap-
paruit. Nonne licet jam inde concludere, chorum
ejusque choragum in scenica commissione victorem
esse censendum? Cui quaestioni antequam respondere
conamur, videamus, num alia forte ratio obtinuisse
putanda sit.

Nonne fieri potest, ut duplex locum habuerit cer-
tamen , didascalicum et choragicum, quorum alteram
Gx altero nullo modo penderet, ita ut fieri posset, ut,
ubi poeta vinceret, chorus cladem acciperet, aut con-
trarium obtineret, nempe ubi chorus vinceret, poeta
vinceretur? i).

■ 1) Si hoc adraittimus, unum adhuc nobis superest, ut nimirum sta-
tuamus, histrionum quoque peculiare obtinuisse certamen.

Ejusmodi quid revera statuere videtur Geppert, qui dicit (altgrieoh.
Bühne, p. 265): «Das Resultat aller dieser Umtriebe war denn nun
endlich der Sieg, über den in der Tragödie zehn, in der Komödie fünf
Richter zu entscheiden hatten. Es wurde aber dabei nicht allein über
die Leistungen der Choragen und Dichter gemtheilt, sondern auch über
die Schauspieler, und hier um sö strenger, da man sogar in Fällen,
wo es nöthig schien, auch auf Strafe erkannte. Die höchste Ehre, die
dem Dichter zu Theil werden konnte, war die der öffentlichen Bekrän-
zung, wogegen der Chorag noch ausserdem die Erlaubnisz erhielt, dem
Gott in Bezug auf seinen Sieg eiu Weihgeschenk machen zu dürfen."
Qui tamen locus, ni fallor, non ita explicandus, ut eum duplex vel
potius triplex certamcn statuere putemus, sed in certamine tres persona«
victoriae participes fuisse. Quis tamen trium illorum hominum certamen
decerüevet, ihcertùm ex Gepperti verbis nianet-, licet jam ex eo, quod

Quum tamen nullus suppetat veterum locus qui eo
nos ducat, ut tali ratione révéra res sese habuisse
putemus, nec recentiorum doctorum quis, quod sciam,
duplex vel triplex certamen admittat, nec nobis qui-
dem veri simile videatur, missa hac quaestione, sta-
tuere posse nobis videmur, in certamine aut poetam
aut choragum vicisse ; quum poeta vinceret, choragum
simul, qui poetae chorum praebuisset, victoriae par-
ticipem fuisse; quum contra choragus victor esset,,
didascalum quoque, qui fabulam docuisset, corona-
tum esse.

Qua ratione rem se habuisse viri docti sibi fin-
xerint, quum eorum effata saepe obscura sint et secum
pugnent, nos latet Ne Boeckhius quidem usquam de
industria rem explicasse videtur. Credo, neminem
unquam fuisse, qui rei satis, ni fallor, impeditae dif-
ficultatem prorsus perspexerit, nedum quaestionem sibi
solvendam proposuerit.

Ex omnibus vero, quae de Boeckhii opinione de
commissionis scenicae natura nobis innotuerunt, jam
hoc efficere licet, rationem, qua fabulam et chorum,

choragvun rnaxiitiorum honoi-um participem fuisse concedit, confici poss:c
videatur, hujus quoque laudes decrevisse ccrtamen.
!-) Cf. e. g. locus Geppcrti supra allatus.

munera choragi et poetae disjungit, necessario eo
ducere, ut choragi victoriam didascali victoriae ces-
sisse eamque secutam esse existimet; cui sententiae
omnes, rei difficultatis vix, ut videtur, sibi conscii,
assentiri videntur.

Nos autera Boeckhii opinionem ab omni parte supra
redarguere conati probare studuimus:

1°. talem, qualem sibi finxit summus vir, fabulae
et chori disjunctionem ab ipsa rei natura prorsus esse
ahenam; in dramate contra partes dialogicas et lyri-
cas quam arctissime esse conjunctas;

2°. didascalum solorum histrionum fuisse magistrum,
veterum locis probari non posse ; ex quibus potius confi-
ciendum«sse, eundem eum ac chorodidascalum fuisse;

3°. choragum denique, etiamsi fortasse totius ludi
sumptus non fecerit, totius nihilominus commissionis
curam moderamenque habuisse , omnesque, quibus in
commissione munus aliquod essct, ei subditos fuisse.

Haec igitur si vera sunt, sponte sequitur, fieri nequa-
quam posse quin didascalus is fuerit, qui in certamine
summam tenuerit atque victoriam reportarit. Si enim
didascalus non, quemadmodum Boeckhius putat, est
poeta , qui, a choragi auctoritate prorsus liber, histrio-
nes docuerit, sed chorodidascalus, sive poeta sive non

esset, choragi auctoritati subjeotus, absonum esse,
hunc chorodidascalum potius quam choragum in cer-
tamine victorem censere, omnibus statim apparet \').

Omnibus igitur perpensis, quaestioni, quam nobis
solvendam proposuimus, sic respondendum esse censeo:
choragum, quippe qui tribus Atticae choro praeësset,
non vero poetam s. didascalum, in certamine scenico
fuisse victorem,

Î) Boeckhio nihilominus adeo persuasum est, poetam in certaminc
victorem fuisse, ut statuat, si poeta nomen publice non professus esset,
actorem primarum partium loco poetae victoriam reportasse (Vid. C. 1.
1.1.); quum constet, poetae, nisi chori magister esset, neque in com-
missione neque in victoria nllas fuisse partes, quae in primarum actorem
transire potuissent.

Ex hac, de qua mentio hic fit, sententia Boeckhius explicare conatur
difficillimam illam de Callistrato et Philonide, Aristophanis adjutoribus,
quaestionem. Statuit, hos primarum actores Aristophanis fuisse, in quos,
quum Aristophanes nomen profiteri nollet, ejus honores transierint.
Potius credendum, eos Aristophanis loco chori magistrorum munere
esse functos, qua explicandi ratione nostra confirmatur sententia, ex qua
non poeta, sed chorodidascalus tantum victoriae bonorum fuerit particeps.
De hac quaestionc, praeter alia multa, cf. Kock, de Phil, et Call.
(Gymn. Guben. Programm, a\'. 1855\\

c O N c L u 8 I 0.

Vulgarem virorum doctorum de scenicae commissio-
nis natura sententiam ita se habere supra cognovimus,
ut poetarum obtinuisse certamen existiment, illustra-
tum illud auxilio choragorum poetis adjunctorum, qui
chori instruendi instituendique sumptus facerent.

Nunc jam, quaestione de choragia absoluta ejusque
ratione accuratius undique perspecta, ad illam acce-
damus doctorum opinionem.

In priore hujus Commentationis nostrae parte vidi-
mus, choragos, a tribulibus suis lectos, inter ditissi-
mos fuisse atque illustrissirnos tribus cives, qui in
choro ornando atque exercendo liberalitate et cura
certare insignem ducerent gloriam : choragiam non

modo esse munus publicum, quod multi peterent,
quippe quae viris ambitiosis ad auram populärem
oaptandam, vanis ac superbis ad divitias fastum-
que ostentandum omnium aptissima esset via, sed
sacerdotium etiam, quo qui fungeretur, sacrosanctus
esset.

Vidimus, cboragicam reportasse victoriam in sum-
mis babitam esse civis laudibus; maxima autem sol-
lemnitate celebratam esse talem victoriam, ejusque
memoriam conservatam et praemio in pulcherrima basi
in loco publico collocato et inscriptione, quae per
saecula duraret felicisque victoris ad posteros trans-
ferret gloriam.

Ex hisce, quae omni dubio majora tenemus, veram
rei imaginem nobis fingere conantibus, parum nobis
veri videbitur simile, eam obtinuisse rationem, ut
choragi poetarum adjuteres fuerint, choragorumque
victoria corollarii fuerit instar poetarum, quos adju-
verint, victoriae.

In altera Commentationis parte primo quaestionem
posuimus, quaenam poetae in scenica commissione
fuerint partes, cui quaestioni ita respondendum
censuimus, ut ipsi dramatis poetae nullae essent

partes neque in commissione, neque in victoria, nisi,
quod vulgo obtinebat, idem didascalus esset, et
non quidem, quod Boeckhius putat, histrionum so-
lorum praeceptor, sed chori magister, cui et histrio-
nes et choreutas docendi munus fuisse videtur.

Quae si vera sunt, num credibile est, poetae ab ar-
chonte adjunctum esse\') ac serviisse choragum a tribu
creatum, ut sacro praeesset dei festo, an contrarium
potius obtinuisse?^).

Secunda posita quaestione: Utrum choragi cura atque
auctoritas ad chorum solum an ad universam fabulae

1) Vid. Boeckh., 1.1., p. 602: "Die von den Stämmen gestellten Cho-
regen wurden vom Archon den Dichtern zugetheilt, welches man Chor
geben nennt".

2) iSquidem rei naturae magis consentaneum duco, non choragos poe-
tis, poetas vero choragis fuisse adjunctos. Verbis enim, quae Graeci scrip-
tores hac in re usurpare solent: «alretv^ âiâôvat, Xai^ßävttv
perperam ea tribuitur significatio, quasi chorus cum chorago suo, aut
potius choragus, cui chorus colligendus erat, poetae adjungeretur, quum
tantum significare videantur, poetae aut potius didascalo chorum insti-
tuendum fore. Quomodo vero hunc chorum nanciscebatur ? Nullo hoc
docente veterum loco, fortasse ex iis, quae in Midiana reperiuntur de
ratione, qua in auleticis choris tibicen nancisceretur chorum, aliquid con-
ficiemus, siquidem statuere licet, hac in re inter auletam in tibicinum
choris et chororum dramaticorum praeceptorem, similitudinem quandam
obtinuisse. Quod ad auletam attinet, Demosthenes narrat (c. Mid. § 13,
|). 519), archontem choragos ad festum Icctos in comitiis sortiri jussisse,
\'^juis primus auletam suum eligerBt! finis deinde, et itu jiorro, Fortasst

commissionem pertinuerit, non chori solius, sed totius
ludi administrationem ei mandatam fuisse reperimus,
unde choragum in certamine summam tenuisse nee
ileri potuisse, ut poetae s. didascalo. ab ejus auctoritate
libera fuerit conditio, sponte sequitur.

Tertio quaerentes, utrum choragus an poeta s. di-
dascalus in certamine victor fuerit, e monumentis no-
bis servatis probavimus, choragum publicum fuisse
victorem, quod vel ex iis, quae antecedunt, ultro con-
fici potest. Si enim, ut probavimus, choragus certa-
minis esset dux, poetae vero nullae, didascalo inferio-
res tantum in certamine essent partes, jam choragum
victorem esse debuisse, necessario inde sequitur.

Ratio igitur, qua quaestionibus a nobis positis res-
pondendum esse reperimus, ad eum, quem petiimus,
fmem nos perduxit, quum manifesto apparuerit opinio-
nem illam, ex qua commissio scenica poetarum fuerit
certamen, falsam esse, imo chororum choragorumque

non niniiae audaciae est, eadem in dramaticis choris obtinuisse statuere,
praeceptorcs nimirum sorte choragis esse adjunctos. Boeckhium (1. 1.
paullo infra) idem statuere dé ratione, qua choragi chorodidascalum nan-
ciscerentur, mirari non possunt, qui sciant, Boeckhium distingucreinter
poetam et chorodidascalum, quod tamen injuria summum virum faccro,
probare supra conati siimus.

certamen obtinuisse, qui chori quum a tribubus Atticis
sisterentur easque repraesentarent tribus, hoc sta-
tuere licet: commissionem scenicam certamen fuisse
tribuum Atticarum.

Quando igitur mentionem fieri reperimus de poeta-
rum certaminibus, alia quaedam vis verbis hisce tri-
buenda videtur. Quemadmodum vidimus, praeceptoris
munus plerumque suscipiebant poetae; quo munere
fungentes victoriae ita erant participes, ut cum choro,
quem instituissent, coronarentur, inque choragicis monu-
mentis nomina eorum inscriberentur. Hoc si considé-
ras, de poetarum certamine et victoria loqui sane li-
cet: modo non tale poetarum certamen unicum vel
primarium in scenica commissione fuisse putes, quippe
quod e tribus, chori, choragi certamine prorsus penderet.

Nihil tamen dubitandum, quin in poeta qui simul
praeceptor esset, maximum fuerit choro momentum ad
reportandam victoriam, quae non minus fabularum
praestantia quam bona choreutarum histrionumque in-
stitutione pararetur.

Ubi igitur chorago in certamine summam fuisse
auctoritatem supra contendimus, publicam tantum rei
partem spectavimus, quod quoque in tota scenica com-

missione tractanda fecimus. In ipsa enim ludi prae-
paratione sine dubio, ut fieri solet, is qui princeps
auctor erat boni rei eventus, raaximam quoque habue-
rit auctoritatem, necesse est, etiamsi pubUce summam
non tenuerit. Quomodo enim res se habebat? Choragus,
vir nobilissimus, sacro munere publico fungens, tribus
suae chori praeses, si vincere vellet, poetae ingenio,
praeceptoris peritia carere nullo modo poterat: chorum
quidem quam pulcherrime ornare, quam liberalissime
remunerari, alere, omnibus, quorum indigeret, sulFicere
poterat, poeta chori histrionumque magister nihilomi-
nus exoptatae victoriae praecipuus erat auctor. Quam
ob causam fieri non potuit, licet choragus solus fue-
rit publice victor, quin victoriae bonos poetae mag-
nam partem tribueretur, nec mirum, poetam quoque
victorem vulgo habitum et dictum fuisse.

Scholiastae inprimis ac grammatici, ut supra vidi-
mus, de poetarum loquuntur certaminibus, victoriis,
cladibus. Hisce, quorum effatis falsam recentiorum
hac de re opinionem niti diximus, praeter ea, quae
jam attuli, alia etiam fuisse videtur causa, cur hunc
errorem ad nos propagaverint. Causa, quam specto,
ni fallor, haec fuit: Doctis illis viris, aeque ac nobis,

non contigit Attica dramata conspicere in scenam
inducta; sola vero lectione, ut nos nunc, ita jam vete-
res illi contenti esse debebant. Apud eos vero, anti-
quam quandam fabulam legentes, ex ipsius rei natura
hujus fabulae scriptor primum tenebat locum, ratio-
nem contra, qua fabula ilia olim Athenis acta esset,
vix curabant.

Addendum est, dubitari posse, an grammatici illi
Alexandrini, quamquam litterarum et artium peri-
tissimi, satis lucidam habuerint notionem institutio-
num reipublicae Atheniensis. Non ab omni parte
perfecta, quam hac ratione de scenica certaminis na-
tura sibi fmxerant, opinio, ut fit, ad recentiora per-
venit tempora viguitque, donec archaeologicae nostrae
aetatis disquisitiones fabularum agendarum rationem
aperuerint et mentio fieri coeperit tribuum et chora-
gorum publice instituti certaminis, quod sensim paulla-
timque adjuvantibus egregiorum virorum disquisitionibus,
Casauboni, Wolfii, Boeckhii, aliorum, clarius ac lucidius
nobis factum est. Quae a clarissimis illis viris editae
notiones licet magnam in scientiam nostram recentiorem
habuerint vim, nondum tamen, ne a Boeckhio qui-
dem, res penitus absoluta esse mihi videtur, quatenus

victoriam choragorum additamentum modo fuisse poe-
tarum victoriae, vulgo etiamnunc censeant viri docti.
Quamobrem, refutatis eorum, Boeckhii imprimis, sen-
tentiis, hac qualicumque commentatione nostra veram
commissionis scenicae naturam e nostra sententia ex-
ponere conati sumus, probantes, eam non fuisse stt^si-
poetarum fabulis suis certantium, sed certâmen
musicum chororum in Bacchi honorem Dionysiorum
occasione saltantium ac canentium, quos choros siste-
bant tribus Atticae.

ip^\'\'\'\' >

....... „ ^

THESES.

I.

Commissio scenica Athenis certamen erat trihuum
Atticarum.

II.

Errat vir summus, Boeckhius, contendens choragi
auctoritatem ad chorum tantum pertinuisse (Athen.
Staatsh. I. p. 602).

III.

Perperam idem (1.1.) vocem: xopov \'Si^óvai his verbis
definit: // Die von den Stämmen gestellten Choregen
Meurden vom Archen den Dichtern zugetheilt, welches
man Chor geben, nennt."

IV.

Non facio cum Boeckhio, statuente, catalogos didas-
calicos, quos afFert in G. I. Gr. sub no 234, p. 353
sq., didascalorum victoriae monumenta fuisse ad ratio-
nem monumentorum choragicorum consecrata.

V.

In Lysiae Or. de caede Eratosth. § 20: »jc«) Tàs
sho^ovq oJç rpÓTToig Tpoaioi^\', rectissirne vir doctus pro:
Tpoaloi legendum conjecit: Tnxpdtrxoi.

VI.

Lysias XII, c. Eratosth. g 49: yàp UoP^sf^âpxoj
yuvxiKhç ^/jyfl-ôyç aKiXTnpxg, otn; txovuoc, êrvyxxvev, ors
70 trpûtov -^AS-fV f/ç ohixv Mt^Pioßiog êx tôcv âruv

ê^atÂSTO.\'\'\'\'

Ex elegantissima Franckeni emendatione delenda vir-
gula post et reponenda post ohîxv {Francken,

Emendatt. Lysiacae, p. 83).

VII.

Demosth., de falsa Icgat. g 488, post: i? nxTv^yopaïv
addendum : Kxnjyopä.

Vlli.

Demosth., de Corona, § 32: »tm f/.}}----

i^éh^OlTS X)(Jt,£Ïq xx) \'TTSptTT^SÎKTCCVrsç TXlç Tpi^p£(TlV
^IçriyAfSîç, mTfsp TrpÔTSpcv, x^sicxirs tov Trop^fié v\'\'.

Uop^f^év in TTxpo^ov mutandum est.

IX.

Thucyd. I, 95 med.: ts xùtu xxasïtr^xi rs

«V« xx] Toîjç ^vf/.fixxovg T^ hsivou £%3-£< -T^mp" \'A^vjvxiovg

Pro: xxK s1<7^xi sententia postulat : âyxxx^slaSixi.

X.

Ibid. cap. 438: »^Hy yxp o qsf/jtxtox^ïjç (3£(3xiôtxtx
^h 0v<TSû,}g <v%yv xx) dixCpspôvruç tï êg aÙTO (x.xK-

hov sTspoi) x^iog

Sermonis elegantiae officit puerile interpretamentum :

f/^âhhov £t s pou.

XL

Ibid. cap. 137: >yxx) varspov où ^tcaas roïg Axxs\'Sxi-
P^ovioig XXI \'Ad^>}vxlûiç è^^oîjtn xx) îrcAAà £Î7rov(rtv sw

Pro: TtoKhcc. s]7rou(Tiv legendum videtur: ttc\'aa\'

av si^ova tv.

XII.

Optime vir clar. Karsten in Eurip. Medea vs. 926
sqq. ita transponit:

Medea.

925. oy§«V\' Tsxvuv ruv^\' êmovfiévij TTSpi —

lason.

929. Ti ^^, TaKaivoi, Tdï<jS\' sTrio-ravsiq TSKvoig-,

Medea.

930. 6TIKT0V avTovg- S\'ÖV\' è^séxow Tsxm,

931. slaij^Bs fi oJxTog e\'l ysvi^crsrai rd^s.

lason.

926. Bdpirsi vuv sv ydp Twv^a b>i(70i/.ixi Trspt.

Medea.

927. ^pda-co riS\'- ovroi croTg dTnuT^tra ^oyoig,

928. yuvij Sf ^ijAy mTri ^xxpóoig \'écpu.

932. iAA\' avTsp ouvsk" sig ifiovg vjusig Koyovg" jc.t.A.

xni

Aristopli. Vcsp. 386;

» nv Ti Tix&fö Vcj,

àvaXévTsq xa) xar axX au a ay t s g bslvai ^ vtto rom

^pu(pâxTOiç.

pro: X«T£B jcA« scribendum: xaTaxaóa-avTsg,

XIV.

Rectissirne E. A. Richter (N. Jahrb. f. Phil, u Paed.
1866, p. 30) contendit tres Hermarum inscriptiones
in Plutarchi Cim. 7 et in Aeschinis or. adv. Gtesiph.
g 184 sq. inverso ordine ita legendas esse, ut quae
tertio affertur primum capiat locum, deinde sequantur
prima et secunda, et merito idem Aeschinis Plutar-
chique errorem ex Hermarum positione repetit.

XV.

Gic. Brut. XIII, 48: //Et Graeciae quidem orato-
rum partus atque fontes videtis.

Pro: partus legendum est: ortus,

XVI.

Gic. de Senect. XVII, 61: //Quanta" (se. fuit aucto-
ritas) //in Atilio Galatino! in quem illud elogium uni-
cum: PLURIMAE CONSENTIUNT GENTES, POPULI PRIMA-
RiUM FUISSE viRUM. Notum cst Carmen, incistm in
sepulcro.\'^

Ultima verba: Notum >— sepulcro" glossatori debentur.

XVII.

Horat. Epist. I, 3,4:

A/An freta vicinas inter currentia turres,"

Ita legendum videtur:

//An freta vicinas interrumpentia terras.\'\'

XVIII.

Cum Peerlkampio puto in Horat. Od. I, 12 delen-
dos esse vss. 33—48.

XIX.

Gic. pro Murena XHI, 29: //Ut aiunt in Graecis ar-
tifieibus eos auloedos esse qui citharoedi fieri non po-
tuerint, sic nonnullos videmus qui oratores evadere
non potuerint eos ad iuris studium devenire."

Optime vir dar. Cobet (Mnemos. 1860, p. 335 sq.)
pro: nonnuUos scribendum conjecit: apud nos.

XX.

Tac. Agric. 27: //At Britanni non virtute, ml oo-

casione et arte dnm ** rati."

Lege: //At Britanni non virtute se, sed occasione
et arte elusos rati".

XXL

Apud Nepotem in v. Miltiadis, cap. I extr. spuria
sunt verba: // Hic enim ventus ab septentrionibus oriens
advorsum tenet Athenis proficiscentibus."

xxn.

Glassium et centuriarum cum tribubus conjunctio
intra annos 513 et 536 U. c. obtinuit.

XXIIL

Injuria Pucbta {I, 57) legem Liciniam de modo agri
ad agri publici possessionem pertinere negat.

XXIV.

Immerito Mommsenus (Bom. Gescb. II, 108) Sempro-
nias leges id spectasse contendit, ut pro libera repu-
blica tyrannis induceretur.

XXV.

Hecte Schwoglorus (Gescb. d. gr. Phil. p. 54): //Man

hat die Pythagorische Philosophie in neuem Zeiten mit
Recht als die Dorische zu betrachten angefangen."

XXVI.

In poemate Neerlandico, cui titulus est Ferguut,
vs. 4333, pro:

//Ic sal der lieb ardinnen simple
Den horen nemen ende den wimple",
legendum videtur:

f/lo sal den liebaerde in den tempel
Den boren nemen ende den wempel."

XXVII.

Assentier doctissimis Lexici Neerlandici scriptoribus
affirmantibus: //De verwantschap van hefc Latijnsche
natria) en ons adder lijdt geen twijfel" (Woordenb.
der Nederd. Taal, 5de Afl. p. 770).

XXVIII.

optime ad nostra convertenda sunt, quae scripsit
Münk (Gesch. der gr. Literatur, I, Vorrede, p. IX):
//Eine Reorganisation unserer Gymnasien, wie sie wohl
in der nächsten Zeit zu erwarten ist, wird in Bezug

auf die klassischen Studien davon ausgehen müssen,
dasz, nachdem in den unteren Klassen die Vorberei-
tung zu denselben durch die griechische und lateini-
sche Grammatik und fleissige Uebungen im Ueberset-
zen vollendet ist, in den höheren Klassen der Ge-
sammt-Unterricht hierin nicht, wie bisher, als philo-
logischer, sondern als ein historischer aufgefasst werde.
Der Schüler soll in das klassische Älterthum in jeder
seiner Beziehungen eingeweiht werden; denn das End-
ziel des Gymnasiums ist ein«, wenn auch nicht in
das kleinste Detail sich erstreckende, doch möglichst
vollständige und organische Kenntniss des Alterthums,
von dessen allgemeinem Standpunkte der Schüler dann
auf der Universität zu den besonderen Gebieten der
Wissenschaft hinabsteige."

CORRIGENDA.

Heliqua, si forte aie fugerint, eorrigat benevolus lector.