DISPUTATIO ANTiaUÂRIA INAUGTJUALIS

EDUCATIONE ET INSTITUTIONE
APUD ROMANOS

QUAM

ANNUENTE SUMMO NUMINE

EX AUCTOEITATE EEOTOMS MAQNIFICI

GÜIL1EL1I KOSTEE,

MED. DOCT. ET IN FAC. MED. PROP. OKD.,

amplissimi SENATUS ACADEMICI consensu

ET

NOBiLissiMAï EACULTATIS PHILOSOPHIAE THEORETICAE
ET LITEEAEUM HUMANIOKUM DECRETO,

PRO GRADIJ DOCTORATUS

SUMMISQUE IN

PHILOSOPHTA THEORETICA et LITBRIS HUMANtORIBUS

HONOKIBUS ET PEIVILEGIIS

IN ACADEMIA RHENO-TRAT ECTI NA

rite et legitime consequendis

ptjblico ac SOLENNI bxamini sitbmittet

GERARDUS ASSISUS HULSEBOS,

rheno-tkaiectinus.

d. xxi m. ixjnii a. mdcccixvii, hoka i dimidiata.

traiecti ad khenum,
typis mandavebunt KEMINK ET PILIUS,
mdcoclxvii.

YIRTS AMPLISSIMIS

GYMNASII CURATORIBUS

NICOLAO PETRO JACOBO KIEN,

i. u. d. ordinis leonis nederlandici pecubioni civitatis eheno-
tbatectinae consuli academiab curatori
ord. gen. adscripto.

GUILIELMO RICHARDO BOER,

i. u. d. civitatis rheno-teaiectinae nomophtlaci.

NICOLAO FREDERICO VAN NOOTEN,

i. lt. d. civitatis rheno-tbaiectinae senatoiil
in teactu traiectino ludicx.

GERARDO GUILIELMO BRILL,

PHIL. THEOR. MAG. LIT. HUM. DOCT. ET IN ACADEMIA BHENO-
TEAIECTINA PROSESSORI.

BARTHOLDO lACOBO BARONI LINTELO DE GEER,

PHIL. THEOK. MAG. LIT. HUM. ET I. U. DOCT. ET IN ACADEMIA
RHENO-TRAIECTINA PBOPESSORI.

CHRISTOPHORO HENRICO DIDERICO BUYS BALLOT,

MATH. MAG. PHIL. NAT. DOCT. ORDINIS LEONIS NKDEBLANDICI EQUITI
DISCIPL. MATH. ET PHYS. IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTtNA
PROPHSSORI.

d. d. d.

auctob.

PEAEEATIO.

Quum ante hos quatuor annos Vir Clarissimus
KARSTEN vester quondam Viri Amplissimi! in Gym-
nasio Rtieno-Traiectino regendo socius egregius me
rogaverat, ut ad tempus praeceptoris munus in eo
susciperem, non potui opinari me per totum annum

discipulos esse instituturum.

Causa haec erat, quod Vir Doctissimus Schröder
praeceptor designatus infirmissima valetudine impe-
diebatur, quominus graviores subiret labores.

Eius igitur rogatu discipulos mihi iam caros do-
cere perrexi motus quoque eximia Vestra in me
benevolentia summaque humanissimi Rectoris Gym-
nasii bonitate.

Gravis fuit annus insequens huius Urbis et Aca-
derniae et Gymnasio.

Subito enim nobis eripuit saeva mors vir urn omni-
bus carum, Karsten dico, qui quantum sui deside-
rium Vobis quoque reliquerit, paucis verbis expediri
nequit. Coniungebat enim summam doctrinam cum
singulari comitate; magna erat indulgentia in eos,
quibus erat voluntas, ut vires deessent; lenis erat
iudex, nunquam acerbus reprehensor; sic igitur vita
quoque studium commendavit illarum Literarum,
quae, ut cum Seneca loquar, optime felicitatem ex-
tollunt et facillime minuunt calamitatem et orna-
menta hominum maxima sunt et solatia. De ceteris
eius virtutibus taceo; hoc dico: eum non sibi sed
alteri vixisse.

Viribus in dies deficientibus munia non susti-
nuisset Schröder, nisi duo Academiae nostrae cives
summa animi generositate auxilio ei fuissent.

Quum autem tempus instaret, ut post ferias aesti-
vas lectiones in Gymnasio instaurarentur, rogavit me
Vestro nomine Vir Clarissimus brill , ut in pristi-
nam provinciam redirem. Quamquam vero laboris
gravitas et virium tenuitas suadebant, ut discendo
potius quam docendo operam impenderem, tamen
memor et Vestrae et Rectoris ceterorumque Gym-
nasii praeceptorum summae humanitatis dicto au-

diens fui, quum praesertim mihi persuasum esset,
me Vos omnes non habiturum esse operis exactores
sed adiutores fautoresque benevolentissimos.

Anno illo nondum praeterito nuncius ad nos per-
latus est tristissimus: Schröder diem obierat su-
premum: occidit ille flebilis parentibus, amicis,
discipulis quoque suis Literarumque cultoribus.

Vobis autem Viri Amplissimi! iam sic eram pro-
batus tantaque fuistis erga me benevolentia, ut
Nobilissimo Senatui Urbano me commendaveris, quo
factum est, ut praeceptoris munus in Gymnasio
nostro gravissimum mihi sit mandatum.

Vobis igitur quantum debeo, dicere vix possum.
Hinc nihil habui antiquius quam ut Vobis animum
meum gratum ostenderem.

Accipiatis velim hoe, qualecumque sit, munuscu-
lum ea, qua semper in me fuistis, indiilgentia, quod
si Vobis pro parte saltem placuerit, suscepti laboris
me non poenitebit.

Sit vita Vestra Vcstrorumque omnium longa et
felix fioreantque auspiciis Vestris et Gymnasium et
liberalia studia Urbis nostrae.

Antequam initium sumpsi scribendi, de materie,
quam elaborarem, multum cogitavi; animo enim
obversabantur Horatiana illa:

Sumite materiam vestris, qui scribitis, aequam
Viribus et versate diu, quid ferre recusent,
Quid valeant humeri.

Tandem vero argumenti gravitate et iucunditate
allectus, non improbante Patrono Aestumatissimo,

DE EDUOATIONE ET INSTITUTIONS APUD ROMANOS SCri-

bere constitui.

Exstat quidem hac de re Disputatio, quam ante
hos quadraginta annos conscripsit van den velden
nostras ; verum huic operi multa deësse non mirum
est; caruit enim auctor plurimis subsidiis, quae
nunc praesto sunt inquirenti in hanc rem ; tum pro
temporis angustiis res gravissimas, quae huc perti-
nent, non satis potuit explorare; hinc multa eaque
magni momenti vix attigit, alia minus ad rem per-
tinentia uberius et fusius tractavit.

Praeter libros, quos data opportunitate comme-
morabo, ad argumentum nostrum pertinent et alii
et hi in primis : Geschichte der Erziehung, des
Unterrichts und der Bildung bei den Grie-
chen, Etruskern und Römern von Dr. J. H.
Krause, Halle 1851, Abschnitt II; Ge-
schichte der Erziehung und des Unterrichts
im Alterthum von Fr. Cramer, Elberfeld
1832—38; Niemeyer, Grundzätse der Erzie-

hung und des Unterrichts, Theil III, p. 388
—419; Pauly Realencycl. III, p. 41—56.

Copia mihi non fuit legendi aut inspiciendi, quae
antiquiores hac de re protulerunt, quos commémorât
Bernhardy (Grundriss der Rom. Litt. Vierte
Bearb. p. 38) et Rein (Gallus von Becker,

Dritte Ausg. Zweiter Th. p. 97.)

Sed ut eo perveniam, quo iam dudum tendit oratio
mea, ad Te me converto, Clarissime rovers, Patrone
Aestumatissime ! qui magna Tua doctrina in hoc
libro conscribendo sie mihi opem tulisti, ut gravis-
simum Te laboris adiutorem mihi fuisse grato animo
profitear. Per omne illud tempus, quod in hac Mu-
sarum sede versatus sum, non uberrimum tantum
fructum e praestanti tua cepi institutione, verum
etiam expertus sum , quantopere Tibi discipuli cordi
sint, quos non speciosis verbis nec inanibus blan-
dimentis allicere sed optimis Tuis consiliis atque in-
defesso labore adiuvare et ad felicem studiorum finem
perducere nunquam desinis.

Tibi quoque Clarissime brill ! magna a me debe-
tur gratia; Tu enim incitasti me, ut priore vitae
statu relicto totum me humaniorum Literarum stu-
diis traderem, et non tantum incitasti sed etiam
adiuvisti. Humanitas Tua sic in ore est omnium
Academiae civium, ut laudes Tuas praedicare su-

pervacaneum sit; hoc unum tacere non possum,
lectiones tuas in primis propter praeclaras de rebus
divinis et humanis, quas saepe in iis protuleris, sen-
tentias, mihi fuisse et iucundissimas et utilissimas.

karsteni vestigiis insistens Te talem praestitisti
virum , Clarissime herwerden ! ut omnibus persua-
sum sit ad Literarum Humaniorum studia Te gra-
vissimum iam adiumentum attulisse Academiae ci-
vibus; quamquam autem, quod graviter doleo, mihi
non contigit, ut doctissimis Tuis disputationibus saepe
interessem, tamen occasione oblata studiis meis ma-
xima favisti liberalitate, quod ut facere pergas, enixe
Te rogo.

Vestrum quoque Clarissimi opzoomer et millies!
quorum doctrinae praestantiam dicendique vim et
elegantiam in scholis saepius sum miratus, auxilium
nunquam frustra invocavi.

Vobis igitur omnibus Literarum Professores! me
permultum debere non possum non profiteri, quare
toto pectore Vobis, splendidum quidem sed arduum
saepe et confragosum quibus est vitae iter, eam
exoptoanimi securitatem, in qua posita est vitabeata.

Magna benevolentia, Vir Doctissime du rieu! mihi
auxilium Tuum petenti viam monstrasti, qua voti
compos fierem ; commendasti me Viro Doctissimo
sürtngar in Urbe Vestra Gymnasii Rectori, qui e

bibliotheca sua mihi summa liberalitate non tantum
illos suppeditavit libros, quos alibi frustra iam quae-
siveram, sed alios praeterea, quos mihi utiles fore
putavit.

Maximas Vobis gratias ago Viri Doctissimi! pro
benignitate Vestra et Tibi quoque Vir Nobilissime
KRAMERS 1 qui mihi misisti dissertationem academi-
cam, quam cuius es successor in Schola florentissima,
quae Noorthey dicitur, petrus de raadt scripsit
sistentera comparationem principiorum edu-
cationis apud Romanos et recentiores artis
paedagogicae auctores.

Non est huius loci Optime Pater! laudes et gra-
tes Tibi agere. Quia vero, ut Plato nos docet, pa-
rentibus fas est et prima ac maxima debita, omnium
antiquissima debitorum persolvere, si silentio Te
praeteream, quae fundamentum est omnium virtu-
tum pietatem, neglexisse merito videar. Officio me
non defuisse sciam, si factis ostendero, quam bonum
mihi dederis exemplum, quod imitarer.

Amicitia Vestra Sodales! secundas res mihi splen-
didiores fecit et adversas partiens communicansque
leviores.

In Vestra conversatione hoc mihi evenit; non sem-
per deprehendi, quemadmodum aut quando mihi
profuerit, profuisse tamen scio.

Pro salute Vestra vota nimcupare nunquam de-
sinam. Contingant Vobis optima quaeque, diuque
mecum coniimctissime vivatis faxit Deus Optimus
Maximus.

Scripsi Traiecti ad Ehenum
a. a. XVII Kal. Julias.

CONSPECTUS.

Prolegomena............... 1 ■

CAPUT I.

Educationis primordia............26.

CAPUT II.

De institutione in ludis literariis.........58\'

CAPUT III.

De institutione in scholis grammaticorum......84.

CAPUT IV.

De institutione in scholis rlietorum........103.

CAPUT V.

De ratione, qua institutio in scholis ordinabatur deque

praeceptorum conditione...........

CAPUT VI.

De studiis quibusdam aetatis iuvenihs, quae ad certum

scbolarum genus referri nequeunt........152.

CAPUT VII.

Tirocinium fori...............

CAPUT VIII.

De cura ab Imperatoribus in educationem et institutionem
eollata.................

Multum adhuc restât operis multumque restabit,
nee ulli nato post mille seeula praecludetur occasio
aliquid adhuc adiciendi. Sed etiamsi omnia a vete-
ribus inventa sunt, hoc semper novum erit, usus et
inventorum ab aliis scientia ac dispositio.

Non ergo sequor priores? facio, sed permitto mihi
et invenire aliquid et mutare et relinquere.

SENECA.

PROLEGOMENA.

Respublica Romana quinque demum seculis post
Urbem conditam tam frequens habere coepit com-
mereiam cum exteris nationibus, ut vita privata
sen sim a priscis institutis deflecteret, Ab eo inde
tempore studia Romae innotuerunt, quae educati-
onem et institutionem mutarent earumque fines pre-
fer rent.

Graecia devicta, studium grammatices in urbem
illatum est; mox rhetores et philosophi Romam se
contulerunt. Qui primum in domos cultiorum re-
cepti artes suas privatim docuerunt, sub finem vero
liberae reipublicae scholas multas in urbe aperue-
runt, quae mox frequentabantur ab adolescentibus,
qui in cultiorum numero habefi cupiebant.

Denique exstiterunt sub Imperatoribus scholae

1

publicae, quamm praeceptores e publico salarium
accipiebant.

Quum autem primis temporibus educatio fere es-
set domestica literarumque cultus tenuis, commodum
nobis visum est eam adumbrare educationis atque
institutionis imaginem, quae tempora in primis réfé-
rât Augusti eiusque aequalium; tune enim vigebat
adhuc prisca educandi ratio in paucis familiis; nec
postea subierunt magnam commutationem ea, quae
illis temporibus invaluerant et florebant.

Ne tamen aliquid desit, data opportunitate ea
referemus, quae ex antiquioribus temporibus nobis
innotuerunt; denique adiiciemus enarrationem eo-
rum, quibus Imperatores educationi et institutioni
prospicere conati sunt.

Vix opus est, ut dicam vulgo nobiliorum tantum
filios institutes esse illis disciplinis, quae ad quoti-
dianam vitam non pertinerent, et longe plurimos in
iis substitisse, quae in ludis literariis traderentur.

Antequara vero ad hoe argumentum exponen-
dum aggrediamur, iuvat paucis disputare de paren-
tibus.

DE PAEENTIBUS.

Apud Romanos nihil sanctius, nihil omni religione
munitius erat, quam domus uniuscuiusque civinm,
ubi arae erant, et foci, dii penates, sacra, religio-
nes, caerimoniae continebantur.\') Primum locum
ibi tenebat paterfamilias, dominium habens in domo
et in ea pro tota familia rem divinam faciens. \')
Huic igitur omnes, qui ad familiam pertinebant,
obtemperabant.

Secundum locum tenebat materfamilias, quae sa-
cris suis reiictis, liberorum quaerendorum causa in
mariti familiam ritibus solemnibus recepta erat.\')

Sic sacra familiae ab interitu servabantur et res
publica civibus augebatur, quod erat summum apud

Or pro domo 41.

2) Dig. L, 16, 195, 2. Cato. K. E. CXLIII.

3) Cod. V, 4, 22.

veteres Romanos matrimonii propositum. Hinc di-
vortium permissum, si uxor erat sterilis, hinc
adoptio inventa, hinc coelibatus vetitus erat.

Matrisfamilias dignitatem honorifica testantur no-
mina, quae ei tribuuntur : dicitur enim KUpïa roü
oUov et 0]K0^é(7T0im. \') Cui tamen summopere ca-
vendum est, ut illo honore dignam se praestet, nam
patrifamilias est potestas in eam animadvertendi
eamqne interficiendi adhibito cognatorum concilio;
m adnlterio deprehensa statim ab eo interfici potest.\')
Est autem patrifamilias filiaeloco; nihil possidet,
nam quidquid habet, ei cedit, inter cuius heredes
refertur; quam matrisfamilias conditionem Livius\'\')
vocat servitutem muliebrem. \')

Omnia illa iura cohaerebant cum conventione in
manum, ut veteres loquebantur, quae coniuncta
erat cum iustis nuptiis. Quum vero antiqui mores
negligerentur priscique ritus tollerentur, in usum
venit liberum matrimonium, quo uxor manebat in
patris sui potestale vel in tutela et libere de bonis
suis disponebat. Sed ipsi veteres audiendi sunt,
quo melius Romanorum de matrimonio sententiam
cognoscamus.

Plutarchus\') dicit: „si qua uxor natura est mo-

\') Dion. Hal. II, 26. Plut. Guaest. Kom. 30.

Tac. Ann. XIII, 32. Gell. N. A. X, 23. \') XXXIV, 7.
*) De uxoris conditione vid. Dion. Hal. 1. 1.
®) Coniug. praec. VI.

rosa et iramoderata, decet viriim sapientem esse et
sic ratiocinari: non possum eadem uti uxore et
amica;" et Seneca\'): „in aliéna uxore omnis amor
turpis est, in sua nimius. Sapiens vir iudicio debet
amare coniugem, non affectu; nihil est foedius quam
uxorem amare quasi adulteram." „Omnes" ait Te-
rentius") „qui amant, graviter sibi dari uxorem
ferunt." Q. Metellus Censor censuit, ut omnes co-
gerentur uxores ducere liberorum creandorum causa,
e cuius oratione Gellius\') haec memorat: ,/si sine
uxore possemus, Quirites, esse, omnes ea molestia
careremus : sed quoniam ita natura tradidit, ut nec
cum illis satis commode nec sine illis ullo modo
vivi possit, saluti perpetuae potius quam brevi vo-
luptati consulendum." Ex his, ni fallor, perspicuum
est, aliter Romanos de matrimonio statuisse quam
recentiores. Quanto melius de eo iudicaverint phi-
losophi, e verbis apparet Musonii Rufi, qui vixit
tempore Neronis, quae quidem retulit Stobaeus\').
„Quaenam vero arctior et dulcior amicitia quam
viri et coniugis? Cuius enim absentia adeo deside-
rabilis est, quam viri uxori et uxoris viro? Aut
cuius praesentia magis idonea fuerit ad levandam
tristitiam vel augendum gaudium vel calamitatem
mitigandam ? . . . . Neque pater aut mater prudens
plus se a liberis diligi requirunt quam coniuges,

1) Fragm. XIII, 84 seq. (Haase). 2) Andr. I, 2, 20.
s) N. A. I. 6. Serm. 65.

quibiiscum nupti sunt. Quin etiam ex historia ap-
paret, quanto maior sit uxoris in maritum amor
quam parentum erga liberos." „Quid indignius quam
cum corpus quidem contubernio utitur, mens vero
foris habitat"?\') Medio seculo tertio quum sacra
Christiana iam vim haberent in animis eorum, qui
iis nondum addicti essent, Marcellinus praeclare
iudicavit de matrimonio, quod vocat ,/Consortium
omnis vitae, divini et humani iuris comraunicati-
onem."

Quod in expositione de patria potestate apparebit,
de uxore quoque valere nobis videtur, nempe sin-
gulos homines temporum momentis sensim in liber-
tatem vindicatos esse eorumque dignitatem magis
magisque eluxisse.

Sed ut eo redeamus, uxor libera erat ab omni-
bus operis servilibus; sedebat in atrio inter ancillas
lanae dedita, res domesticas administrans; tum in
primis liberos suos alebat eosque educandos curabat.
Aderat uxor convivio virorum sedens in sella seque
vino abstinens. Calendis Martiis (Matronalibus) tota
familia cum votis dona ei afFerebat; dies eius na-
talis erat etiam dies festus. Cultu et urbanitate
non carebat, quo nomine maritus ei saepe proderat.
Terentia Ciceronis uxor a Seneca\') dicitur coniux

Ï) Serm. 68. cf. P. Nieuwlaiid. Diss, de Mus. Eufo (1783)
p. 36 sq.

Pand. XXIII, 2, 1. 3) Pr. XIII, 61.

egregia, quae de fontibus Tullianis hauserat sapien-
tiam ; et Pompeius Saturniuus uxorem, quam vir-
ginem acceperat, teste Plinio,\') doctam politamque
reddidit. Hinc non mirum, maritum consuluisse
uxorem de rebus domesticis paullo gravioribus, v. c.
de filiabus collocandis, quin etiam cum ea collocu-
tum esse de rebus publicis. Sic Cicero \') memorat
sermonem de rebus politicis habitum a se cum
Bruto, Cassio et Favorino, cui Servilia mater Bruti,
Tertulla Cassii uxor et Porcia Bruti uxor interes-
sent. Matrona quando in publicum prodibat stola
matronali induta habebat comités eius aetatis, qui
impudicos, si nihil aliud, verecundia annorum re-
movere poterant. Poterat quidem matrona in ius
vocari, sed corpus eius attingere non licebat. Ade-
rat igitur in iudiciis, in theatro, in locis publicis.
Habebat quoque sacra sua et dies festos ut Carmen-
talia, Matronalia, Matralia, sacrum Cereris, sacra
Bonae Deae. Post mortem nobilibus mulieribus vi-
rorum instar laudatio publica pro rostris habebatur.

Pertinent quidem ea, quae attulimus, ad recen-
tiora rei publicae Romanae tempora, quum maiestas
patrisfamilias iam valde imminuta erat, attamen
antiquioribus quoque temporibus honorem auctorita-
temque matribus non defuisse probant ea, quae

1) Ep. I, 16, 6.

Ep. ad Att. XY, 11.
3) Seneca Controv. II, 15, 3.

traduntur de Taiiaquili, de Lucretia, de Vetnria et
de Virginia.

Apud alios Italiae populos idem obtinuisse effi-
citur ex Etruscorum inscriptionibus sepulcralibus,
in quibus vulgo nomen occurrit matris vita de-
functi. \') Non possum non duos Valerii Maximi lo-
cos afferre, qui docent duris illis Romanis, qnales
saepe in historia apparent, dulciores humanae na-
turae afFectus non defuisse. „Quoties" ait\') „inter
virum et uxorem aliquid iurgii intercesserat, in
sacellum deae Viriplacae, quod est in Palatio, ve-
niebant et ibi invicem locuti quae voluerant, con-
tentione animorum deposita concordes reverteban-
tur." Eodem teste \') ,/Convivium etiam solemne
maiores (Romanorum) instituerunt idqne charistia
appellaverunt, cui praeter cognatos et affines nemo
interponebatur, ut si qua inter necessarios querela
esset orta, apud sacra mensae et inter hilaritatem
animorum fautoribus concordiae adhibitis tolleretur."

Quaeri autem potest, cur sub ultima reipublicae
tempora Romani tam alieni facti sint a matrimonio
ineundo, ut peculiaribus opus fuerit legibus, qui-
bus coelibatus prohiberetur ? Cui quaestioni haec
videntur respondenda. Morum corruptela effecit, ut
ïam Plauti tempore iuvenes virique essent, qui magis
delectarentur consuetudine meretricum quam hones-
tarum feminarum ; tum ipsae matronae, a maritis

0 Pauly, Eeal encycl. III, p. 41. II, 1,6. ») II, 1, 8.

male habitae, morosae esse coeperunt. Hinc matri-
monia inibantur eo consilio, ut maritus uxoris dote
locupletatus nomen auctoritatemque sibi compararet.
Dotatas illas uxores superbas saepe fuisse eoque te-
tendisse, ut in maritum dominarentur, non est quod
miremur.

,/Quae indotata est" ait Plautus \') „ea in potes-
tate est viri : Dotatae mactant et malo et damno
viros."

Maiorum etiam gloria suisque virtutibus sese effe-
rentes, baud amabiles erant uxores. Hinc luvenalis : \')

Malo Venusinam, quam te, Cornelia, mater
Gracchorum, si cum magnis virtutibus adfers
Grande supercilium et numeras in dote triumphos.

Sed gravissima causa, cur matrimonium evita-
retur, posita erat in immoderato luxuriae studio,
quae iam brevi post bellum Punicum primum in-
valescere coepit. Hinc C. Oppins a. 215 legem tu-
lit : „ne qua mulier plus semuncia auri baberet:
neu vestimento versicolori uteretur: neu iuncto ve-
hiculo in urbe oppidove, aut propius inde mille pas-
sus, nisi sacrorum publicorum causa, veheretur," quae
lex viginti annis post, vehementissime renitente M.
Porcio Catone, mulierum auctoritate sublata est.\')

>) Aul. III, 8, 60. Sat. VI, 166.

Digna sunt quae legantur Cic. ad Att. Ep. V, 1.
Li v. XXXIY, 1—8.

Vestes pretiosas, auram, gemmas, pedissequos, an-
cillas, supellectilem variam, lecticas et esseda de-
aurata iam Plautus in ea refert, quorum mulieres
erant cupidae. \')

Erant haec quidem initia et tamquam omina com-
mutationis, quam subiit feminarum vita devictis re-
gionibus iis, quae tum civitatem nondum divitiis
suis omnique deliciarum genere obruerant. Luxus
muliebris seculo primo ante aeram nostram auctis
Romanorum opibus sic increvit, ut matrimonia pro-
pter ingentes sumptus, quos requirebant, in dies
rariora essent. Cui malo frustra resistere conatus
est Augustus legibus Iulia et Papia Poppaea.

Denique coelibes nullis non honoribus ab here-
dipetis afficiebantur. ,/In hac urbe" ait Petronius\')
,/nemo liberos tollit, quia quisquis suos heredes ha-
bet, nec ad scenas nec ad spectacula admittitur, sed
omnibus prohibetur commodis, inter ignominiosos
latitat. Qui vero nec uxores unquam duxerunt, nec
proximas necessitudines habent, ad summos honores
perveniunt." Tempora hac in re commutationem
non attulerunt, nam a. 353. p. C. Ammianus Mar-
cellinus\'} testatur: „vile esse, quidquid extra urbis
pomoerium nascitur, existimant praeter orbos et
coelibes: nec credi potest, qua obsequiorum diver-
sitate colantur homines sine liberis Romae."

Mores etiam feminarum pessimi evaserunt eo

1) Aul. III, 8, 35 sqq. et alibi. Satyr. CXVI. XIV, 6,

tempore. Seneca\') dicit tempus belli Punici primi
seculum fuisse, quo impudicitia monstrum esset, non
Vitium; Plautus iam multus est in raulierum vitiis
enumerandis; quales autem fuerint sub finem libe-
rae reipublicae apparet e ratione, qua nonnullae
describuntur. Sempronia D. Bruti uxor socia dici-
tur Catilinae, Fulvia nihil muliebre praeter corpus
gerens, Clodia uxor Q. Metelli Celeris procax me-
retrix ; et nulla adultéra non eadem venefica. habe-
batur. \') Taceo de viris ; nulla tam perditi pudoris
adultéra, quae non hanc causam vitiis suis prae-
tendebat, iniuriam se peccando non facere sed re-
ferre. Eo iam pervenerat morum perversitas, ut
maritus baud semel ex uxoris adulterio quaestum
faceret;\') eo pervenerat impudentia, ut regnante
Tiberio gravibus senatus decretis libido feminarum
coërcita sit cautumque, ne quaestum corpore face-
ret, cui avus aut pater aut maritus eques Romanus
fuisset. \') Nam Vistilia praetoria familia genita licen-
tiam stupri apud aediles vulgaverat more inter ve-
teres recepto, qui satis poenarum adversus impu-
dicas in ipsa professione flagitii credebant. Anti-
quioribus temporibus divortia ita erant rara, ut non
nisi cogente necessitate fierent; postea vero nihil
iis frequentius. wNumquid" aït Seneca\') r/iam ulla

1) Fragm. XIII, 70. Quint. V, 11, 39.

\') Hor. Carm. Ill, 6, 29. — Dig. XLYIIL 5, 8; 29 § 3 et 4.

4) Ann. II, 85. «) de Benef. Ill, 16.

repudio erubescit, postquam illustres quaedam ac
nobiles feminae non consulum numero sed marito-
rum annos suos computant et exeunt matrimonii
causa, nubunt repudii? Tamdiu istud timebatur,
quamdiu rarum erat; quia vero nulla sine divortio
acta sunt, quod saepe audiebant, facere didicerunt."
Idem testantur luvenalis et Martialis. Ille enim:\')

sic fiunt octo mariti.
Qumque per auctumnos: titulo res digna sepulcri.
hic : \')

Aut minus, aut certe non plus tricesima lux est.
Et nubit decimo iam Telesilla viro.

Sulla quinque, Caesar quatuor, Pompeius quin-
que, Antonius praeter Cleopatram quatuor uxores
babuit ; Ciceronis Tullia tres maritos., Quum autem
in plerisque familiis virtutes frustra quaererentur,
liberorum educatio magis magisque negligebatur.
Erat cur Horatius diceret: „aetas parentum peior
avis tulit nos nequiores, mox daturos progeniem etiam
vitiosiorem." Sed audiamus Quintilianum de ne-
glecta liberorum cura querentem : „Utinam libero-
rum nostrorum mores non ipsi perderemus. Infan-
tiam statim deliciis solvimus. Mollis illa educatio,
quam indulgentiam vocamus, nervos oirujes mentis
et corporis frangit. Quid non adultus concupiscet,
qui in purpuris repit? Nondum prima verba ex-

0 VI, 229. VI, 7. 3) I, 2, 6.

priniit, iara coquum intelligit, iara conchylium
poscit. Ante palatum eorum quam mores institui-
mus. \') In lecticis crescunt ; si terram attigerint, e
manibus utrimque sustinentium pendent. Gaudemus,
si quid licentius dixerint. Verba, ne Alexandrinis
quidem permittenda deliciis, risu et osculo excipi-
mus. Nec mirum; nos docuimus, ex nobis audinnt.
Nostras amicas, nostros concubinos vident; omne
convivium obscoenis canticis strepit; pudenda dictu
spectantur. Fit ex hisce consuetudo, deinde natura.
Discunt haec miseri, ante quam sciant vitia esse:
inde soluti ac fiuentes non accipiunt ex scholis mala
ista, sed in scholas afferunt."

His de conditione matrisfamilias disputatis, reli-
quurn est, ut dicamus de potestate, quae patri con-
cessa erat in liberos. Erat ea fere nullis circum-
scripta limitibus et sero demum, quum multa iam
antiqua instiluta interierant, sensim imminuta est.
,/0 rwv "Pcofiaiccv vofjLOÔérifç," ut Dionysii\') verbis
utar, „uTTaactv, ug elxeîv, e^coksv è^ovmav Tvarpl
KOL^" uiou, Kal xapcc Tcâvra. rov tov ßiou %p6vov^
èdv ts aipysiv, èdv ts /xccaTiyoüv^ èdv ts Sé<T-
fiiov sttI tuu kdt\' àypov spyuv >cciTé%siv, èdv ts
àTTOXTivvôvat TrpooLip^TM. Nec aetas nec dignitas
potestatem in filium patris imminuebant.

>) Sic edidit E. Bonnell (Edit. Teubn. 1861.) Coquum pro
coccum legendum esse iam vidit G. L. Spalding (in ann. ad
h. 1.); mores pro os dedit Bonnell auctoritate cod. Bamb. sec. m.

\') II, 26.

Praeterea ei lieebat filium vendere et quidem ter,
ut apparet e verbis XII Tab, quae GaiusafFert:
„si pater filium ter venumduit, filius a patre liber
esto." Quando vero pater filio permiserat uxorem
ducere, iure illo non amplius utebatur e lege,
quae tribuitur Numae Pompilio. \') Exempla sane
desunt patrum, qui liberos suos vendiderunt ; rem
tamen non fuisse prorsus inauditam ex hoe probatur,
quod Diocletianus liberos ullo titulo alienari ve-
tuit. Deinde Constantinus parentibus cum extrema
inopia confie f antibus liberos sanguinolentes tantum
vendere permisit, ea tamen lege, ut liceret et patri
vendenti et filio vendito aut cuiquam alii pretio
aut mancipio reddito ad ingenuitatem provocare.
Ne vero ea venditione opus esset, paullo post idem
Imperator sanxit, ut inopes parentes alimenta e
publico acciperent. Iuris illius memoria quoque
servata est in ritibus emancipationis filiorum. Dio-
nysio indice, hoc nomine patri in filium maior po-
testas concessa erat quam domino in mancipium,
nam dicit SeptxTTOvrcov o TpaÔeiç oLTra^^ ÎTcmcL
t^v èXeuÔspfau aùpofievog, aùroû to Xqittov KÓpióg
è(7Tiv\' viuv J\' 0 crp(z6dç ùto tov TraTpoç, £i yé-
VOITO èXeùôspoç, ùtto t^ TrccTpl TrâXiv èyivsTO-
K&v TO ^EÙTspov à7r£fL7roX>jÙ£iç T£ Kûii èXeuôspcc-
Öslg, S\'oüXog, ucTTTsp è^ àpxîjg, tov TfctTpog ^v-

ï) I, 132. ») Plut. Numa 17.
God. IV, 43, 1. Ib. 3.

fisra ^è T^v rpirp Trpdcpiv aTT^KKazro rou Tra-
rpóg.\') Quod ad posteriora tempora attinet, iura
filii, quem pater mancipio dederat, erant in sus-
penso; non possidebatur/) nec matrimoniüm, quod
inierat, ab eo, cui erat in mancipio, dissölvi po-
terat, nec liberi inde procreati patris conditionë
utebanttir;denique iniuriarum actione tënebantiir,
qui confumeliose aliquid fecerant adversus eum,
quem in mancipio babebant/) Quia autem servi
loco erat, vindicta, censu, testamento manu missus
sui iiiris fiebat, sed nec lex Aelia Sentia nec Furia
Caiiinia tune locum habebant.

1) II, 27. Gai. II, 90. lb. I, 135. ») lb. I, 141.

5) lb. I, 138, 139. — Hinc improbanda sunt, quae dispu-
tât Fustel de Coulanges (La cité antique — Etude sur le culte,
le droit, les institutions de la Grèce et de Eome—Paris, 1864):
,/Il paraît certain, que le fils ainsi vendu ne devenait pas l\'es-
clave de l\'acheteur. Ce n\'était pas sa liberté, qu\'on vendait, mais
seulement son travail. Même dans cet état le fils restait encore
soumis à la puissance paternelle, ce qui prouve, qu\'il n\'était pas
considéré comme sorti de la famille. On peut croire, que cette
vente n\'avait d\'autre effet que d\'aliéner pour un temps la pos-
session du fils par une sorte de contrat de louage. Plus tard
elle ne fut usitée que comme un moyen détourné d\'arriver à
l\'émancipation du fils." Quod ex hoc quoque apparet, quod
Cicero (pro Caec. XXXIV, M) a suo pâtre venditum eodem
loco habet, quo eum, quem populus vendidit (cf. de Or. I, 40^
181). Dicit quidem Gaius (I, 141) //ac ne diu quidem in eo
iure detinentur homines, sed plerumque hoc fit dicis gratia uno
momento;" addit vero haec: ^misi scilicet ex noxali causa man-
ciparentur."

Quod de liberis vendendis dictum est, dici non
potest de iis interficiendis. Hoc priscis in primis tem-
poribus ^saepe factum esse Dionysius \') affirmat : eco
Kéysiv da-ouç àçréxrstmu ol Trarépaç âv^paç à-ya-
Bobq ÙTèp àperijç TrpoÔUfjJaç sr^póv ri ^laprpd-
^ccaôçci yermm epyov Trpodx^hraq.^ ë /x-^ Trpoaé-
ra^au aùroiç o! ^arépeç. — Varia liuius poenae
exempla affert Valerius Maximus. ,/Cas8ius" ait
//filium adhibito propinquorum et amicorum consilio
affectati regni domi damnavit verberibusque affectum
necari iussit." Pilius T. Manlii Torquati a Mace-
donibus repetundarum accusatus erat. Pater ipse
iudicis munere fungebatur senatu accusatoribusque
consentientibus, filiumque testibus auditis e con-
spectu suo abire iussit, quo filius ita est commo-
tus, ut se ipse interficeret. L. Gellius de fîlio suo
indicium habuit, universo paene senatu adhibito
in consilium, quem post diligentissimam inquisitio-
nem\' absolvit tum concilii tum etiam sententia sua. ^
Apparet e locis allatis, consilium necessariorum alio-
rumve adhibendum fuisse in iudicio domestico. Nota
est historia filiorum Bruti et filii T. Manlii Imperiosi,
qui propter dignitatem non tenebantur lege de con-
silio familiae abhibendo. E posterioribus temporibus
exemplum praebet Sallustius :„Euere extra con-

II, 26. Val. Max. V, 8, 2.
Val. Max. V, 8, 3.
") Val. Max. V, 9, 1. s) Cat. 39.

iurationem complures, qui ad Catilinam initio pro-
fecti sunt; in his A. Fulvius, senatoris filius, quem
retractum ex itinere parens necari iussit." Hic enim
dixit, non se Catilinae illum adversus patriam, sed
patriae adversus Catilinam genuisse." \') Neque in
filios tantum severos fuisse patres verum etiam in filias
apparet ex eo, quod P. Atilius Philiscus filiam suam,
quod se stupri crimine coinquinaverat, interemit.\')
Pontius Aufidianus quoque eques Romanus, similem
ob causam filiam suam necavit, qui ne turpes eius
nuptias celebraret, acerbas exequias duxit. Non
impune tamen patres iure suo abutebantur; hinc
Sencca/) wQuod officium est bonorum parentum ?
obiurgare liberos nonnunquam blande nonnumquam
minaciter sol ent, aliquando admonere etiam verbe-
ribus. Numquid aliquis sanus filium ad primam
ofiensam exheredat? nisi magnae et multae iniuriae
patientiam evicerint, nisi plus est, quod timet quam
quod damnat, non accedit ad decretorium stilum.
Multa ante tentât, quibus dubiam indolem et peiore
loco iam positam, revocet: simul deplorata est, ul-
tima experitur. Nemo ad supplicia exigenda per-
venit, nisi qui rernedia consumpsit." Qui iniuste

1) Val. Max. V, 8, 5. Val. Max. VI, 1, 6.
ä) Dio Cass. XXXVII, 36. Aulum Fulvium Senatorem ipse
pater necavit, nec tamen\' (ut quibusdam videtur) sine exemplo,
quum privatus esset, lioc fecit. Nam et alii multi, non tantum
consules, verum etiam privati homines, suos filios interemerunt.
4) De Clem. I. 14.

in filios animadverterant, in odium vulgi incurre-
bant. Sic Eiixonem, equitem Romanum, quia filium
suum flagellis occiderat, populus in foro graphns
confodit, quern Augusti Caesaris auctoritas vix m-
festis tarn patrum quam filiorum manibus eripuit.
Quin in indicium patres vocari poterant. Q. Fabius
Maximus\'), qui a duobus servis filium suum adoles-
centem interficiendum curaverat, quos servos in
pretium sceleris manumiserat, die dicta Cn. Pom-
peio accusante damnatus est. Interdum patres iure
suo utebantur sic, ut filios iudicio suo gravioribus
poenis liberarent. Seneca 1. 1. afFert exemplum pa-
tris, qui filium propter parricidium exilio puniebat.
Praecedebat indicium familiarium, cui etiam impe-
rator aderat.

Nihilo tamen minus illis etiam temporibus plenum
ius patris agnitum esse, apparet e formula, quam me-
morat Gellius : „Velitis iubeatis, uti L. Valerius
L. Titio tam iure legeque filius sief, quam si ex eo
patre matreque familias eius natus esset, utique ei
vitae necisque in eum potestas siet, uti patri endo
filio est. Haec, ita ut dixi, vos Quirites rogo."

Sub Imperatoribus\') patria potestas sensim pau-

1) Sen. 1. 1. Oros. V, 16. Y, 19.

4) Quibus iam praeiverant pMlosopM Stoici, ut ex his appa-
ret: Pater quidam filio interdixerat studio philosophiae. Hic
quum a Musonio peteret, quid esset agendum, ille respondit:
//Sive pater, sive magistratus sive dominus mala, iniusta, turpia
imperat, qui iis non obsequitur, non inobediens est, neque quid-

latimque imminuta est. Traianus filium male contra
pietatem a parente adfectum emancipavit, neque, eo
vita defuncto, patri bonorum possessionem concessit.\')
Cuius exemplum secutus Hadrianus patrem, qui
filium ob adulterii suspicionem in venatione occi-
derat, in insulam deportari iussit, quod latronis ma-
gis quam patris iure eum interfecerit, parum me-
mor patriam potestatem in pietate non in atrocitate
consistere debere.Hinc ab Alexandri Severi tem-
poribus sensim mos invaluit filios gravius delin-
quentes offerendi magistratibus, quibus tamen ipsi
parentes praescribebant sententiam in filiis exsequen-
dam.Paulus eorum temporum lurisconsultus „non
licet" inquit „occidere liberos, sed Jicebat." De-
nique ne id quidem relictum parentibus, ut filios
immorigeros abdicarent.— Totum ius vitae et
necis a Constantino Magno demum sanctione poe-
nali sublatum est\') translatumque in magistratus
per constitution em Valentiniani.\')

quam iniuste aut perperam facit. Pater tuus tibi philosophia
interdixit; at lupiter te philosophari iubet. Ergo, quum patri
obtemperando hominem sis secuturus, philosophando autem lo-
yem, tibi praestat philosophari quam abstinere a philosophia.
Quamvis te pater tuus carcere inclusum vinculis oneret, animus
liber manebit, animo autem phüosophamur (Stob. Serm. 77).
Cf. Meuwland 1. 1. p. 46.

\') Dig. XXXVII, 12, 5. Dig. XLVIII, 9,5.

3) Dig. XLIX, 16,13, § 6. Cod. Vm, 47, 3. Dig. XLVIII, 8, 2.

4) Dig. XXVIII, 3, 11. Cod. VIII, 47, 6.

«) Cod. IX, 17. Cod. IX, 15.

Apud Romanos filii, patribus adhuc viventi-
bus, nihil ipsi possidebant. Nam quicunque alieni
erant iuris, hi non sibi acquirebant, sed iis, quorum
in potestate erant. \') Liberi ergo servorum instar
non sibi acquirebant sed patri, qui liberam habebat
rerum omnium, quas liberi quocunque titulo ac-
quisiverant, dispositionem. Postea tamen filiis con-
cessum tamquam peculium, quidquid militiae labore
acquisiverant. Quod institutum esse videtur sub
primis Imperatoribus. luvenalis tempore rem om-
nino notam fuisse, testantur haec : \')

nam, quae sunt parta labore
Militiae, placuit non esse in corpore census,
Omne tenet cuius regimen pater.

Additum deinde peculium quasi castrense per-
missumque liberis, quidquid artibus liberalibus
acquisiverant, sibi habere: quod, licet ante Con-
stantinum Magnum non ignotum ab huius tamen
Imperatoris aetate invaluisse videtur. Hadrianus et
Antoninus Pius ius in bona materna iam circum-

1) Dion. Hal. YIII, 79.

Suet. Tib. c. 15. — Nec quicquam postea pro patre fami-
lias egit, aut ius, quod (adoptione) amiserat, ex ulla parte re-
tinuit. Nam neque donavit neque ma.numisit : ne hereditatem
quidem aut legata percepit ulla aliter, quam ut peculio referret
accepta.

S) Sat. XVI, 52.

Cf. Walter, Ges. des Eöm. Rechts, dritte Aufl. 3, p. 150.

scripseraiit. Coristantinus Magnus bonorum mater-
norum usumfructura tantum patribus concessit.\')
Bona materni generis ad liberos pertinere statue-
runt Gratianus, Valentinianus et Theodosius.Hoc
porro ad lucra nuptialia et sponsalitia porrectum est
a Theodosio et Valentiniano, itemque a Leone et
Anthemio.Denique lustinianus haec generatim
ad omnia bona liberorum adventitia produxit, quo-
rum dominium penes liberos, usumfructum penes
parentes esse iussit.

Manebat filius in patria potestate ad patris mor-
tem, nisi capitis deminutio intercederet. Si filius
fiebat Plamen Dialis, patria potestas tollebatur.
Eadem potestate libera erat filia, si in manum
mariti convenerat, vel si virgo Vestalis fiebat.
Alii honores hanc vim non habebant. Narrat enim
Valerius Maximus:\') ,;Apud Gaium quoque Fla-
minium auctoritas patria aeque potens fuit. Nam
quum tribunus plebis legem de Gallico agro vi-
ritim dividendo invito et repugnante senatu pro-
mulgasset, precibus minisque eius acerrime resis-
tens ac, ne exercitu quidem adversus se conscripto,
si in eadem sententia perseveraret, absterritus, post-

\') Cod. VI, 60, I. Cod. VI, 60, 3.

Cod. VI, 61, 1, 4 et 5. ") Cod. VI, 61, 6.
5) Gaius III, 114.

Gell. I, 12. Eo statim tempore sine emancipatione ac sine
capitis minutione e patris potestate exit. Gaius I, 130. Ulp. X, 5.
V, 4, 5.

quam pro rostris ei legem iam referenti pater ma-
num iniecit, privato fractus imperio descendit e ro-
stris, ne minimo quidem murmure destitutae contionis
reprehensus." lustinianus postea et Patriciatus digni-
tatem immunem esse iussit a patrio imperio. \')

Qui filium suum alii adoptandum dabat vel eman-
cipabat, patriam amittebat potestatem. Quae res,
teste Gaio, sie agebatur : „mancipat pater filium ali-
cui; is eum vindicta manumittit; eo facto revertitur in
potestatem patris ; is eum iterum mancipat vel eidem
vel alii (sed in usu est eidem mancipari) isque eum
postea similiter vindicta manumittit, quo facto rur-
sus in potestatem patris sui revertitur; tunc tertio
pater eum mancipat vel eidem vel alii (sed hoc in
usu est, ut eidem mancipetur) eaque mancipatione
desinit in potestate patris esse, etiamsi nondum
manumissus sit, sed adhuc in causa mancipii." Quae
deinde peragenda erant cognoscuntur ex his: \') „quum
tertio mancipatus fuerit filius a patre fiduciario patri,
hoe agere debet naturalis pater, ut ei a fiduciario
patre remancipetur, et a naturali patre manumitta-
tur, ut si filius ille mortuus fuerit, ei in hereditate
naturalis pater non fiduciarius succédât. Feminae
vel nepotes masculi ex filio una mancipatione de
patris vel avi exeunt potestate et sui iuris efiici-
untur."

Cum patria potestate non confundendum est ius

1) Cod. XII, 8, 5. I, 133. 3) Gaius Epit. 1, § 3.

liberorum receiis natorum interficiendorum. Quod
Romae iam ab initio certis finibus postea tamen
certioribus circumscriptum est: sed hac de re dice-
mus in loco de liberis exponendis.

Patriam potestatem tantam fuisse in liberos, ut
matri non multum relinqueretur, ultro apparet.
Patria potestas legibus imminuta est; matris vero
auctoritas iisdem imminui non potuit, nam multo
firmiere nitebatur fundamento, nempe naturali amo-
ris vinculo, quod vel corruptissima tempora non
prorsus solvere potuerunt. Patria potestas erat maior
quam quae ad liberos bene educandos requirere-
tur. Naturae non erat congrua, cohaerebat enim
cum duro illo Romanorum ingenio, quo incitati ad
totius orbis terrarum dominium tetenderunt.

Ne uxor quidem, licet honorata, satis tuta erat a
mariti iniuriis. Qua de re queruntur iam Plauti
tempore mulieres :\')

Ecastor lege dura vivont mulieres
Multoque iniquiore miserae quam viri.
Nam vir si scortum duxit clam uxorem suam.
Id si rescivit uxor, impunest viro:
Uxor virum si clam domo egressast foras ,
Viro fit causa, exigitur matrumonio.

Idem testatur Cato:\') ,/in adulterio uxorem tuam
si prehendisses, sine iudicio impune necares: ilia

») Mercat. IV, 6, 1—6. Geltius X, 23.

te, si adulterares sive tu adulterarere, digito non
änderet contingere, neque ius est." Quod progre-
dientibus temporibus non valde mutatum est. „Quis
enim/\' inquit Augustinus,\') „aliquando ad iudicem
ductus est, quia meretricis lupanar intravit? —
Quis aliquando habens uxorem, quia ancillam suam
vitiavit, crimen in venit?" Idemque\') alio loco.
,/Dicis": inquit, „ancilla mea concubina mea est: num
quid ad alienam uxorem vado? An non licet mihi
in domo mea facere, quod volo?" Quamvis autem
antiquorum populorum opiniones exigendae non
sint ad ea, quae recentioribus placuere, negari
tamen non potest, familiam Romanam hand firmis
superstructam esse fundamentis.\')

\') Apost. Sem. 153, 6. Vol. V, p. 1053 ed. Bened. Par. 1837.

ƒ) Idem Serm. 334, 3. vol. V, p. 1411.

.Mariti uxorum domiui magis quam amici esse solebant.
Inter conmges deerant plerumque et caritas et mutua fiducia
Eebus ita comparatis sua maritos ad id Hbido ferebat, ut uxores
tanquam molestas desererent, meretrices contra appeterent. Mu-
heres autem nulla nisi maritorum potestate fare continebantur.
Aberat religionis vinculum, aberat etiam haec animi generositas
qnae ex libertate nascitur. Imminuta virorum potestate, quod
qmdem non poterat non tieri ocius seriusve, nihü supererat quod
eas a maJo deterreret. Hinc illa vitae Hcentia cui iam tempore
Plauti viri indulgebant; hinc quoque ista flagitia in quae mu-
heres constat non multo post sese ingurgitavisse. Ipsa paterna
potestas, quam sibi ita Eomani gratulabantur, latins profereba-
tur quam ut utilis esset. Illa enim ficta magis quam vera ve-
neratione a liberis colebatur; eorum affligebat animum, et cari-

tatem in parentes imminuebat; patres autem eo saepe adducebat
ut duriores essent, nisi propter vitia essent remissiores. Minus
igitur proderat ad mores emeadandos." Sic concludit disserta-
tionem suam: //qualis fuerit familia Eomana tempore Plauti
ex eius fabulis." L. Dubief (Molini ap. M. Place 1859), cuius
indicium etsi satis severum, mihi quidem iniquum non esse
videtur, saltem quod ad tempora attinet corrupta, quum, an-
tiquae religionis vinculis solutis, homines deorum metu non
amplius continerentur, nee respublica, cui antea omnia inser-
viverant, vitae domesticae severitatem tueretur.

CAPUT L

EDUCATIONIS PRIMORDIA.

Romulus, ut in traditione est, parentibus necessi-
tatem imposuit educandi omnem virilem prolem et
e filiabus primas genitas vetuitque, ne ullum foetum
triennio minorem necarent, nisi infans aliquis mu-
tilus aut prodigiosus statim in ipso partu editus
esset, quem tamen non interfecerunt nisi prius os-
tensum quinque vicinis proximis, si et ipsi id
comprobarent. Memorabile infanticidii exemplum,
quod factum est tempore belli Punici secundi, af-
fert Livius: „mentes turbavit, Frusinone infantem
natum esse quadrimo parem, nec magnitudine tam
mirandum, quam quod is quoque, ut Sinuessae
biennio ante, incertus mas an femina esset, natus

Dionys. II, 15. XXVII, 37.

erat. Id vero haruspices ex Etruria acciti foe-
dum ac turpe prodigium dicere, extorrem agro
Romano, procul terrae contactu, alto mergendum.
Vivum in arcam condidere, provectumque in mare
proiecerunt." E Ciceronis verbis „quum esset
cito ablegatus tamquam ex XII tabulis insignis
ad deformitatem puer," apparet, legem Romuli
XII tabulis confirmatam esse, quae diu viguit. Oc-
tavianus enim ex nepte lulia editum infantem
agnosci alique vetuit;®) et Seneca\') „portentosos"
ait, //foetus exstinguimus, liberos quoque, si debiles
monstrosique editi sunt, mergimus."

Mores dissoluti eo saepe valuerunt, ut parentes
liberorum educandorum curam detrectarent. lidem
elFecerunt, ut matrimonii fides non semel violaretur;
hinc dissensio esse poterat inter parentes de pâtre
infantis, cui educandi officium incumberet. Alia de-
nique exponendi causa paupertas erat parentum, qui
sperabant fore, ut hie illeve misericordia commotus,
vel ipse liberis carens, expositos educaret. Quod
interdum factum est. Sic M. Antonius Gnipho
rhetor, ingenuus, in Gallia natus sed expositus, a
nutritore suo manumissus institutusque est. Ho-
mines nonnulli hand in re lauta versantes expositos
suscipiebant, ut postea, parentibus inventis, praemia
laboris acciperent. Pater, \') expositum qui agnove-

1) De Leg. Ill, 8, 19. Suet. Oct. 65. De Ira L 15.
Suet, de ill. Gramm. 7. Seneca Controv. IV, 26.

rat, solutis alirnentis eum recipere poterat. \') Erat
Romae ante templum pietatis columna lactaria, ubi
liberi expositi lacte aliisque nutrimentis ab iis ale-
bantur, qui misericordia eorum commoti erant. In-
terdum liberi expositi, lucri faciendi causa, suscipie-
bantur, nam in servilem conditionem detrudebantur
vel ad turpissimas libidines explendas adhibebantur,
quin etiam, omnibus corporis partibus mutilati, ad-
spectu miserabili praetereuntium misericordiae com-
movendae inserviebant in commodum vilissimi ge-
neris hominum, qui iam illis temporibus huiusmodi
artibus victum sibi quaerebant.

Foedissimos conventus inter libidinosos parentes
liberosque suos expositos ad turpissima ministeria
adhibitos corruptis temporibus inauditos non fuisse,
docent verba dementis Alexandrini: Traill TTopveù-
(TCLVTL Kcù fiaxKùdoLiç ÓuyixTpâ(TLv àyyoï^cToivrsç
TToXXdKiQ fi^iyvmrcLi TrarépsQ où (jbsfj^vvjfùévoi r&v
èKTeÔévTCOU Trai^icô]/.

Si cogitamus, pauperibus nondum ea fuisse adiu-
menta, quae nunc sunt, neque temporum sumus im-
memores, non mirum videtur multos liberos fuisse
expositos praesertim Imperatorum aetate, quum non
tanti fiebat liberos habere, quanti reipublicae tem-
poribus.

Quos progressus in humanitate sub Imperatori-
bus Romani fecerint, effici potest e legibus, quae

O Quint. YII, 1, 14. Paed. III. 3. p. 265 Pott.

parentum iura etiam hac in re circumscripserunt
tandemque prorsus sustulerunt, luvenalis dicens :

Quae steriles facit atque homines in ventre necandos
Conducit.

lam foetum in utero hominem esse censuit. Quod
longe maiore vi declarant patres Ecclesiae. „Ho-
micidii festinatio est" ait Tertullianns„prohibere
nasci : nec refert, natam quis eripiat animam, an
nascentem distnrbet. Homo est, et qui est futurus.
Etiam fructus hominis iam in semine est." Quam-
quam Paulus ICtus, tempore Alexandri Severi, idem
pronuntiat:,/Necare videtur non tantum is, qui
partum perfocat, sed et is, qui abiicit, et qui ali-
monia denegat, et is, qui publicis locis misericor-
diae causa exponifc, quam ipse non habet."Eo
igitur tempore caedem committere putabatur, qui
liberos suos exponebat vel interficiebat. Cui malo
ut nova severitate occurreretur, lata est lex\') Impe-
ratoribus Valentiniano, Valente, Gratiano, quae con-
stituit; //si quis necandi infantis piaculum adgressus

\') Sat. VI, 596. Apol. 9. ») Dig. XXV, 3, 4.

Pariter Minucius Felix 30. Sunt, qui in ipsis visceribus
medicaminibus epotis origin em futuri hominis exstinguant et
parricidium faciant, antequam pariant. Laetant. Div. inst. VI,
20. Ergone illud quidem concedi aliquis existimet, ut recens
natos hceat oblidere, quae vel maxima est impietas. Ad vitam
enim deus inspirât animas non ad mortem.

S) Cod. Th. IX, 14, 1.

adgressave sit, erit capitale istiid malum." Quae
lex sic affertur in Cod. lust. : \') „Unusquisque sobo-
lem suam nutriat. Quodsi exponendam putaverit,
animadversioni, quae constituta est, subiacebit. Sed
nec dominis vel patronis repetendi aditum relinqui-
mus, si ab ipsis expositos quodammodo ad mortem
voluntas misericordiae arnica collegerit ; nec enim
suum quis dicere poterit, quem pereuntem conteni-
sit." Ab eo inde tempore, quo poenae graviores
constitutae sunt in eos, qui liberos exponerent, sub-
sidia ilia adesse coeperunt in alimentorum instituto,
quod a Nervae aetate laete effloruit, de quo suo
loco dicemus.

Quando pater infantem ad pedes suos positum
suscipiebat, hoc indicio erat, eum educationis curas
in se suscipere. „Natus" ait Varro wsi erat vitalis
ac sublatus ab obstetrice, statuebatur in terra, ut
auspicaretur rectus esse."

Pontificibus persuasum erat, suos singulis actibus
deos praeesse. Hinc innumerabiles illi dii, qui ab
ipso conceptu invocabantur. ") Meniorantur Levana,
quae levât infantes de terra, Vagitanus vel Vatica-
nus, penes quem sunt vocis humanae initia, Cu-
nina, quae cunas administrât, Edusa vel Educa,
Cuba et Potina, divi edendi et potandi et cubandi,

\') Vni, 52, 2.

Apud Non. XII, p. 361 ed. Gerlach et Roth.
Tertull. ad Nat. II, 11.

quibus pueri initiabautur, ubi primum a lacte et a
cunis trausibant, quae numina ministri superiorum
deorum, ut lunonis Luciiiae, vel variae facultates
buius deae fuisse videntur. Octo dies intercedeu-
tes inter diem natalem et eum, qui dies lustricus
dicebatur, primordia audiebant. Lustrico autem in-
fantes lustrabantur nomenque accipiebant, qui ma-
ribus nonus, octavus erat feminis. Per octo illos
dies multa solemnia observabanturet lunoni mensa
proponebatur. Lustratioui praeërat dea Nundina.
Eodem die fiebat ovofiaôsa-ia, quo tamen praenomen
sie datum esse videtur, ut mutari posset ad sump-
tam togam virilem. Quo sensu explicanda videtur
seutentia, quae Q. Scaevolae tribuitur : „pueris non
priusquam togam virilem sumerent — praenomina
imponi, moris fuisse.\'") Pueros enim praenominibus
insignitos esse, qui ad illam aetatem nondum per-
vénérant, docet haec inscriptio in lapide sepulcrali:
D. M. L. Baebio Callistiano q. vix. ann. II. mens. X.
diebus XXV. Baebia Faustina alumno karissimo
fecit. \') Huius generis permultae supersunt. Aliae
vero probant, praenomen illa aetate defuisse, cuius

>) Macrob. Sat. I, 17, 4: Maro ostendit, quum de una lu-
none diceret: Quo numine laeso, unius dei effectus varios pro
variis censendos esse numinibus.
Macrob. Sat. I, 16, 36.
=0 TertuU. de anima 39. \'\') Auct. de nom. 3.
Inscr. Lat. select, vol. I ed. Orellius n. 3708.

locum tenet vox Pupus in hac inscriptione : Pup.
Pontio T. f. Vol. Proculo an. XIII. \')

In inscriptione Hispaniensi, quae exstat apud
Hübner et Mommsen:\') „Pup. Agrippae M. F."
significatur Agrippa Postumus, qui ante adoptionem
M. Agrippa M. f. audiebat. Dies lustricus con-
iunctus erat cum multis caerimoniis, et primum qui-
dem domi sacrificium fiebat laribus familiaribus,
praesentibus propinquis atque amicis. Tum moris
erat infantes circumferre in templa deorum et de-
arum. Multa praeterea superstitiosa peragebantur,
quo pertinet, quod memorat Persins :

Ecce avia aut metuens divûm matertera cunis
Exeruit puerum frontemque atque uda labella
Infami digito et lustralibus ante salivis
Expiât ....

Parentes, propinqui, servi eo die crepundia alfe-
rebant infanti, quod etiam fiebat quoque die natali,
quem morem testatur Plautus :

Non meministi me ad te afferre natali die
Lunulam atque anellum aureolum in digitum?

\') Inscr. Lat. vol. 3. ed. Hensen n. 6222».
Monatsb. der Berl. Acad. 1861. Jan. p. 69.
Suet. Cal. 25 : //Infantem autem luliam Drusillam appel-
latam per omnia templa circumferens Minervae gremio imposuit
alendamque et instituendam commendavit."
II, 31 sqq. 5) Epid. Y, 1, 33.

Plures huiusmodi res enumerantur ab eodem.\')

Pa. Ensiciilust aureolns primum literatus. Dae.

Dicedum,

In eo ensiculo literarimi quid sit? Pa. Mei nomen

patris.

Post altrinsecus ancipes securiculast, item aurea.

Literata: ibi matris nomen in securiculast.--

Pa. Post silicula argenteola et duae conexae ma-

niculae

Et suculast. Gr. Quin dierecta i tu cum sucula et

cum porculis.
Pa. Et bulla aureast, pater quam dedit milii na-

tali die.

Crepundia\') magno numero in infantium sepulcris
inventa sunt. Vitruvius \') memorat nutricem Corin-
tbiacam, quae collegerat in calathum ioculos in fan-
cis, ut sepulcrum mortui, cuius habuerat curam,
lis ornaret. Quod etiam vulgo fiebat apud Romanos.
Nihil frequentius imaginibus illis, osseis, eburneis,
iigneis vel fictilibus, quas pupas dicunt. *) Nonnul-

0 Eud. IV, 4, 112 sqq. et 125 sqq.

Eaoul Eocliette, S-^^e Mémoire sur les antiquités chrétiennes
des Catacombes. Mém. de l\'acad. des Inscriptions XIII, 1838,
p. 623—683 et 726.
IV, c. 1.

Eaoul Eochette 1. 1. et tab. VIII in fine libri. Lactant.
IV. mst. II, 4, 18. Pupas non a virginibus, quarum, lusibus
^enia dari potest, sed a barbatis hominibus consecratas.

3

lae sic erant confectae, ut ope filorum moverentur.
Pertinet hue locus Horatii :

alii servis miser atque

Duceris ut nervis alienis mobile lignum.

Inventa sunt prope Nolam infantium ossa cum
crepundiis, in quibus anser et simia fictiles. Parva
vasa ossicula continentia, gemmae in usum infan-
tium, tintinnabula aenea literaeque eburneae pro-
dierunt e sepulcris prope Yolaterras et in Campania,
Prope Pisaurum inventa est parva area continens
imagunculos deorum cum instrumentis sacris, quae
e plumbo confecta infantium delectationi inservie-
rant. Hue quoque pertinent vascula fictilia, in quae
strenae Calendis lanuariis aliisque opportunitatibus
infantibus datae colligebantur. Exstat taie vas, for-
mam referens lucernae, quo continentur calculi,
quibus concussis sonitus audiebatur, quale instru-
mentum a Quintiliano dicitur crepitaculum pue-
rile. Parvae etiam inventae sunt larvae eburneae
e pluribus partibus compositae, quarum nonnullae
caput Medusae refer un t.

Crepundia illa saepe e collo suspendebantur, ut
e statuis puerorum Romanorum apparet, quae no-
bis supersunt.

1) Sat. II, 7, 82. =») IX, 4.

Cic. Brut. 91. Nunc, quoniam totum me, non naevo
aliquo aut crepundiis, sed corpore omni, videris veUe cognoscere.

In his praecipuum locum tepet bulla aurea,\')
constans duabus partibus coucavis, conchae formam
habentibus, quae vinculis in formam cordis aut cir-
culi aut quadrati coniunctae praebia continebant ad
fascinum, ut putabant, avertendum efficacia. Gere-
batur a pueris usque ad sumptam togam virilem, a
puellis saltern ad matrimonium sic, ut vinculo e
collo suspensa in medium pectus dependeret. Quia
autem in primis adhibita fuisse videtur ad mala
averruncanda, in triumpho a viris quoque gere-
batur. Bullam etiam post matrimonium a feminis
gestam esse effici posset e tabula vitrea, Eomae in
sepulcro christiano inventa, in qua Adam et Eva,
inter quos arbor vitae, conspiciuntur, Eva autem or-
nata est bulla. Eius originem frustra indagare
conantur Plutarchus\') et Macrobius,\') qui dicit
Tarquinii Prisci opera bullam infantibus datam esse. \')
Romanis communis erat cum Etruscis, a quibus
eam videntur accepisse; dicitur enim a luvenale\')
aurum Etruscum, invenitur etiam in eorum se-
pulcris. \') De hoc ornamento satis accurate statuere
licet et e bullis, quae supersunt, et ex imagi-
nibus puerorum bullatorum, quae in marmoribus

0 Isid. XIX, 31. Prop. IV, 1, 131. Plut. Eom. 35.

Buonarotti, Vetri antichi Tav. 1, fig. 3, p. 10.
s) Quaest. Eom., 101. «) Sat. I, 6.
D Cf. Plin. H. N. XXVIII, 4, 7. «) Sat. V, 164.
®) Teste Plinio (H. N. VIII, 48, 74.) etiam togae praetextae
origo apud Etruscos inventa est.

et in nummis occurrunt. Bulla initio gesta esse
videtur a liberis patriciorum et equitum, postea ab
omnibus ingenuis. Aurea bulla semper mansit in-
signe liberorum praesertim nobilium atque divitum.
Libertinorum liberis ex iustis nuptiis procreatis con-
cedebatur quidem tempore belli Punici secundi toga
praetexta, verum pro bulla lorum/) Quanti bulla
a Romanis fieret, ex his apparet Ciceronis verbis\')
„neque te tam commovebat, quod ille (pupillus lu-
nius) cum toga praetexta, quam quod sine bulla
venerat. Vestitus enim neminem commovebat is,
quem illi mos et ius ingenuitatis dabat. Quod
ornamentum pueritiae pater dederat, indicium atque
.insigne fortunae, hoe ab isto praedone ereptum esse,
graviter et acerbe homines ferebant."

Primis temporibus a parentibus baud postulaba-
tur, ut liberos sibi natos esse profiterentur. Nam-
que M. Aurelius philosophus primus iussit apud
praefectos aerarii Saturni unumquemque civium na-
tos liberos profiteri intra tricesimum diem nomine
imposito. Per provincias tabulariorum publicorum
usum instituit, apud quos idem de originibus fie-

1) Becker-Marq. Handb. der Eöm. Alterttiümer. V, 1, p. 84 et 85.
Macrob. 1. 1. luv. V, 163.
Quis enim tam nudus, ut illum
Bis ferat, Etruscum puero si contigit aurum,
Vel nodus tantum et signum de paupere loro ?
cf. Schol, ad hunc locum.
s) Verr. I, 58.

ret, quod Romae apud praefectos aerarii. \') Quae
professie fiebat, ut adessent documenta, quibus
de hominum statu eorumque aetate, si forte opus
esset, decerneretur. Acta praeterea confecta esse
videntur in usum parentum. Denique paterfami-
lias ipse de liberis sibi natis instrumentum con-
ficiendum curare poterat, quod a testibus subscri-
bebatur.

Inde a primo consulatu Caesar instituit primus
omnium, ut tam senatus quam populi diurna acta
conficerentur et publicarenturquibus actis postea
inseri coepta sunt omnia ea, quae alicuius essent
momenti ut natales, matrimonia, divortia, alia.\')
Neminem vero coactum esse nomina liberorum re-

\') Capitolious in M. Ant. Phil. 9.

Apuleius de raag. II. p. 93. (Bip.) Pater Pudentillae na-
tam sibi filiam more ceterorum professas est: tabulae eius par-
tim tabulario publico, partim domo asservantur.

ä) Tertullianus adv. Marc. V. 1. Plane protiteri potest semet
ipsum quivis. Verum professio eius alterius auctoritate conflci-
tur: alius scribit, alius subscribit, alius obsignat, alius actis
refert. —• ûuànti momenti multis in rebus haec documenta civi-
bus saepenumero essent, ostendit Pardessus. — Sur les diffé-
rents rapports sous lesquels l\'âge était considéré dans la légis-
lation Romaine. Mémoires de l\'acad. des Inscr. XIII, 1838,
p. 366—844.

4) Suet. Caes. 30.

Bernhardy, Eöm. Lit. Gesch. (vierte Bearb.) p. 76 sq.
Suet. Calig. 8. Ego in actis Antii invenio editum. Cf. Eenssen,
de diurnis aliisque Romanorum actis. Gron. 1857.

cens natorum iis inserere, sed eorum tantum no-
mina in iis fuisse puto, quorum parentes et pro-
pinqui alicuius erant in civitate momenti. Constat
enim, Imperatorum aetate numerum incolarum in
urbe Roma tantum fuisse, ut ne décima quidem
pars natorum in ea referri potuerit. \')

Apographis acta illa non tantum per Itâliam ve-
rum etiam per provincias spargebantur et curatius
per exercitus quoque legebantur. \') Quia autem acta
conficiebantur ab actuariis constitutis, quibus hac
in re praepositus erat is, cui mandata erat cura
publicarum tabular um et aerarii, dubitari vix potest
de eorum momento in controversiis de eau sis libe-
ralibus.

Quae iam attulimus, minime cohaerent cum more
illo, quem instituit Servius Tullius, ut pro quoque
recens nato certi pretii nummus inferretur in aera-
rium lunonis Lucinae, pro mortuo quoque in aera-
rium Veneris Libitinae, pro singulis iis, qui togam

Ad hunc morem pertinet locus luvenalis: IX, 84 sq.
ïollis enim et libris actorum spargere gaudes
Argumenta viri.
ä) Tac. Ann. XVI, 22.

Eecte Hiibnerus animadvertit, diversas res indicari in loco
Capitolini, Gord. tres. 4. //Iam illud satis constat, quod filium
Gordianum nomine Antonini et signo illustravit, cum apud prae-
fectum aerarii more Eomano professus filium actis eius nomen
insereret;" seil, professionem apud aerarium et contestationem
in actis publicis.

virilem sumerent, in aerarium luventutis, è^ S>v
^jtóeAAe S\'iayydóa-ea-Óai yuccù\' sm(TTOv èvtavrov daoi
Ol (TÙfiTavreç ^a-av kûù rivsç è^ aùrûv ryjv
^Tpar£0(71 i^kmav £7%ov. \') Rem militarem in
primis spectavit Servius Tullius; M. Aurelius li-
berales causas munire cupivit. Propositum igitur
utriusque diversum erat, namque in illius instituto
tabularum confectarum nulla fit mentio ; nummi
tantum pro antiquorum temporum simplicitate nu-
merabantur. Si enim tabulae adfuissent, cur censor
cives rogasset, an iixorem haberent?

Non magnam vim habuisse hoc institutum, inde
quoque colligitur, quod semel tantum eius fit mentio
posterioribus temporibus.

Prisco aevo sua quemque mater uberibus alebat\')
gremioque et sinu educabat, quae consuetudo de-
inde, ut multae aliae, obsolevit. Quod quam aegre
ferrent antiquae simplicitatis tenaces, probat Favo-
rini philosophi sermo, quo, teste Gellio/) nobilis fe-
minae matri gravissimis verbis suasit, ut filia liberos
ipsa suos, non nutricum sed suo lacte aleret. Nu-
trix, quae liberos lacte suo alebat, Graecis dicebatur
riTÔ\'/f; quo officio si mater ipsa fungebatur, munus
rov Tpé0eiv relinquebatur nutrici, quae hanc ob

1) Dion. Hai. IV, 15.

Suet. Ner. 39. Pestilentia unius autumni, quo triginta
funerum milia in rationena Libitinae venerunt.
3) Dial. de Or. 28. Tac. Germ. 20. XII. 1.

curam Tpo0ôç apud Graecos audiebat. „Educit,"
ait Varro, \') obstetrix, educat nutrix, instituit pae-
dagogus, docet magister."Nutricem, quae liberos
lacte suo aleret, matrem etiam dictam esse docent
Plauti verba :

,/Ita forma simili pueri, uti mater sua

Non internosse posset, quae mammam dabat,

Neque adeo mater ipsa, quae illos pepererat.

Primis temporibus nutrices vulgo erant feminae
honestae, quae non tantum parvulos curabant, sed
virgines etiam adultas in publicum comitabantur,
pueris vero aderant ad illud tempus, quo tradeban-
tur praeceptoribus. Imperatorum vero aetate natus
infans delegabatur Graeculae alicui ancillae, cui
peculiaris cella in domo assignata erat. Cohaere-
bat hoc cum studio linguae Graecae, quae tunc
nobiliorum parvulis inculcari solebat.

Negligentia in iis eligendis hanc ob causam vi-
tuperanda erat, quod non tantum loqui docebant
liberos curae suae commissos, verum etiam magnam

Non. p. 303. V. educere et educare.

De hoc loco acute disputât Krause 1. 1. p. 215, statuens,
eiucere esse Graecum Tfé(ps(v, educare autem Trxtlsvsiv ; hoc
igitur dici de corporis animique cultu, illud tantum de cultu
corporis. Quod si verum est, Varro educandi vocabulo arctio-
rem ilium sensum loco nostro tribuit.

3) Men. prol. 19. ») Capit. in M. Anton, philos. 2,
«) Dial, de orat. 28.

habebant vim ad teneros aiiimos formandos.Saepe
ista, quam ad praebendum lac adhibebant, aut
serva aut servilis erat, et vulgo externae atque
barbarae nationis, licet improba, informis, impudica,
temulenta esset; nam plerumque sine discrimine
quaecunque eo tempore lactans adbiberi solebat.
Quam arctum interdum fuerit vinculum inter nu-
tricem atque pupillum, Neronis funns ostendit,
cuius reliquias nutrices Ecloge et Alexandra una
cum concubina Acte condiderunt.Fieri non pote-
rat, quin nutrices honestae bene meritae de pupillis
suis a matribus saepius neglectis postea laborum
suorum perciperent fructus. liuius rei exemplum
praebet Plinius Secundus, qui agellum nutrici suae
donabat, ut gratum ei animum probaret, quod sine
dubio alii quoque simili modo fecerint.

Non tantum mercede conductae, verum etiam
propinquae matribus praesto erant in liberis edu-
candis; „eligebatur enim maior aliqua natu propin-
qua,*) cuius probatis spectatisque moribus omnis
eiusdem familiae suboles committeretur, coram qua
neque dicere fas erat, quod turpe dictu, neque
facere, quod inhonestum factu videretur."

1) Quint. I, 10, 32. Chrysippus etiam nutricum illi, quae
adhibetur infantibus, allectationi suum quoddam carmen assignat.
Cf. I, 1, 4 et I, 9, 2.

Geil. XII, 1. Suet. Ner. 50.
4) Dial, de Or. 38.

Quae deinde sequuntur: //ac non studia curasque sed re-

Sed haec valerit praesertim de iis temporibus, quum

suus cuiqu-e filius ex casta parente natus.....

gremio ac sinu matris educabatur, cuius praecipua
lans erat tueri domum et inservire liberis, \') quum
uxor erat lanifica, pia, pudica, domiseda, ut est
in inscriptionibus sepulcralibus). Qualem uxorem
pulcherrime descripsit Columella\') de maiorum do-
mestica vita disserens; „erat enim summa reverentia
cum concordia et diligentia mixta, flagrabatque mu-
lier pulcherrima diligentiae aemulatione, studens
ncgotia viri cura sua maiora atque meliora red-
dere. Nihil conspiciebatur in domo dividuum, nihil,
quod aut maritus aut femina proprium esse iuris
sui diceret, sed in commune conspirabatur ab utro-
que." Praeclara liberorum educandorum praecepta
antiqui dederunt, quae utinam ne nostris tempori-
bus saepius negligerentur. Cato Maior rov tütc-
rovra, aiebat, ya/xer^v ij TrcdSa roiq dyiccrdroig
hpo7g 7rpO(T0ép£iv rag XsTpag.Idem praecepit:
ra aitjxpd r&v pyff^drm 00% frrov söXaßsicrÖoii
Toü TraiS\'óg Trupóvrog vj rcov hpav xccpBévüv; et

mission es etiam lususque puerorum sanctitate quadam ac vere-
cundia temperabat" ad ipsam matrem referenda esse videntur,
propterea quod auctor haec addit: //sic Corneliam Caesaris, sic
Atiam Augusti matrem praefuisse educationibus ac produxisse
principes liberos accepimus."

1) Dial, de Or. 38.

XII, pr. s) Plut. Cat. Mai 20.

luvenalis:\') „maxima" inquit „debetur puero reve-
rentia."

Magnam vim habebat mater ad patrium sermonem
servandum. Nam locutio emendata et Latina, iudice
Cicerone, non rationis aut scientiae sed quasi bonae
consuetudinis erat.\') Hinc magni intererat, quos
quisque audiret quotidie domi, quibuscum loque-
retur a puero. \')

Matres interdum sermonis elegantia excelluisse
liberisque suis eo nomine magnopere profuisse apud
Ciceronem dicit Crassus/) qui de socru haec praedi-
cat: „equidem cum audio socrum meam Laeliam —
facilius enim mulieres incorruptam antiquitatem con-
servant, quod multorum sermonis expertes, eatenent
semper, quae prima didicerunt, — sed eam sic audio,
utPlautum mihi autNaevium videar audire. Sono ipso
vocis ita recto et simplici est, ut nihil ostentationis
aut imitationis afferre videatur : ex quo sic locutum
esse eius patrem iudico, sic maiores." Ex Epistolis
Corneliae, matris Gracchorum, apparebat, filios non
tam in gremio educates quam in sermone matris.\')
Cuius sermonis elegantiam et Laelia Caii filia, et
Muciae ambae filiae eius et neptes Liciniae serva-
verant. Gracchi, Catuli, Laelii, Mucii, Curio do-
mestica consuetudine incorruptam vereque Latinam

\') XIV, 46. Cic. Brat. c. 74.
3) Brut. c. 58. Bernhardy E. L. G. p. 56.
De Or, III, 12. «) Cic. Brut. 58.

locutionern acceperant. \') Nec patrio tantum sermone,
verum etiam Graecis literis Gracchi a puero eru-
diti erant matris diligentia.

Sic igitur mater eam in liberis auctoritatem ha-
bebat , quae amore, utpote firmissimo fundamento,
nitebatur. Arctissimam interdum fuisse necessitudi-
nem inter matres et filios, ostendit suavissima nar-
ratio, quam afFert Liviusetenim post pugnam
ad lacum Trasimenum multae matres putabant, in-
teriisse filios suos, qui tamen in vivis adhuc essent;
„unam autem" ait Livius, „in ipsa porta sospiti filio
repente oblatam in conspectu eius exspirasse ferunt:
alteram, cui mors filii falso nunciata erat, moestam
sedentem domi ad primum conspectum redeuntis
filii gaudio nimio exanimatam." Quadrant certe ea,
quae nunc attulimus, in tempora optima liberae
reipublicae, verum tamen praeclaras feminas nun-
quam defuisse historia docet.

Matri in liberis educandis aderat pater, qui qui-

1) Cic. Brut. 58, 72, alibi. Quint. I, 1, 6. Dial, de Orat. 28.

Cic. Brut. 27. Doctrinae copiaui Eomanis mulieribus haud
defuisse scriptorum testimonia probant. Exemplum praebet Plu-
tarchus, (Pomp. 55.) qui haec praedicat de Cornelia Metelli
Scipionis filia, quae primum nupserat Crasso iuniori tum Pom-
peio Magno : \'Ev^v Ss t^ xóp^ tfoXKo. (piXr^et lixa. tZv oc.(p\'\'
tóp«?. Ka"; yup ^spi ypdf^ßxrcc xäAw? ^imijTo. xcä Trepl Xvpxv
xcci ysw^tsTpidv xx) Xóyuv 0tAotró(pwv s\'iSia-ro axovsiv\'

acä Trpocriiv rovrotq kvi^tat; nx) wepispyiuq nx^xpov, 2 ^j}

véxtg TrpotrrpißsTXi yvvxt^) rci TQIXVTX fixöyjf^arx.
ä) XXII, 7.

dem filiis in primis paulo maioribus natu pro-
spiciebat. Patris summa erat laus optimum esse
civem, matris esse optimam matronam. Educatio-
liem, quam vere Romanam esse dicas, descripsit
Plinius \') bis verbis „erat autem antiquitus institu-
tum , ut a maioribus natu non auribus modo verum
etiam oculis disceremus, quae facienda mox ipsi
ac per vices quasdam tradenda minoribus habere-
mus. Inde adolescentuli statim castrensibus stipen-
diis imbuebantur, ut imperare parende, duces agere,
dum sequuntur, assuescerent; inde honores petituri
assistebant curiae foribus, et consilii spectatores
antequam consortes erant. Suus cuique parens pro
magistro, aut cui parens non erat, maximus quis-
que et vetustissimus pro parente." Pater, hoc officio
neglecto, non solum filio, verum etiam reipublicae
iniuriam fecerat de sententia Ciceronis, Suseeperat
enim liberos non modo sibi voluptati, sed etiam, qui
aliquando usui reipublicae esse possent. Eos in-
stituere atque erudire ad maiorum mores atque ci-
vitatis disciplinam debebat. Haec igitur, maiorum
dico instituta civitatisque disciplinam, non leges scri-
ptae normam constituebant, ad quam educatio erat
dirigenda, cuius praestantiam, quum non perspiceret
Polybius, reprehendit liberiorem illam et patriarcha-
lem educandi rationem.\')

1) Epp. VIII, 14. Verr. III, 69.

Cic. de Bep. IV. 3. //Principio, disciplinam puerilem ingenuis.

Pater si filium comitari non poterat, propinquiis vel
amicus eo munere fungebatur. Sic, M. Coelium
in aetatis flore nemo nisi cum patre aut cum Cice-
rone aut in M. Crassi castissima domo viderat, cum
artibus honestissimis erudiretur." Quanta cura filias
prosecuti sint ii, qui tantam habebant curam filio-
rum, ex eiusdem efficias verbis //ego non dubito,
quin ut mihi, cui filia maxime cordi est, res haec
acerba videatur atque indigna, sic unicuique ves-
trum, qui simili sensu atque indulgentia filiarum
commovemini. Quid enim natura nobis incundius,
quid carius esse voluit? quid est dignius, in quo
omnis diligentia nostra indulgentiaque consumatur?"
Antiquioribus reipublicae temporibus virorum con-
vivio interesse iis non licebat, ne mores corrum-
perentur sermonibus ibi habitis.

Virtutes, quibus Romani suos imbuebant liberos,
et corpus et animum spectabant. Bona valetudo mas-
culumque robur in toto corporis habitu conspicua
plurimi fiebant; hinc currendo, natando, exercitatio-
nibusque gymnasticis vires roborantibus primo opera

(de qua Graeci multum frustra laborarunt, et in qua una Po-
lybius noster hospes nostrorum institutorum negligentiam accu-
sat) nullam certam aut destinatam legibus aut publice expositam
aut anam omnium esse voluerunt." — Tusc. Disp. I. 1. //Mores
et instituta vitae resque domesticas ac familiares et melius et
cautius Romani tuiti sunt quam Graeci."

O Pro Coelio. 4. ") Verr. I, 44.

M. Terent. Varro Satur. Menipp. rel. (ed. Oehler) p. 90.

danda erat. Amovenda erant omnia, quae corpus
molle et iners redderent. Cato Maior rm vecov £05f
Xaipstv rotQ èpuSpiu<7i fiâkkov ^ toIq Ô^xpiS^ri.
Varro „mihi puero" inquit „modica una fuit tunica
et toga, sine fasciis calceamenta, equus sine ephip-
pio, balneum non quotidianum, alveus rarus.\'") Puer
igitur vere Romanus patiens pulveris atque solis\')
in aprico versabatur campo, inter aequales milita-
bat, Tiberim transnabat, livida gestabat armis bra-
chia, disco iaculoque exercebatur. Horatii tempore
huiusmodi exercitationum plerosque iam taedebat
iuvenes, de quorum parentibus ille :

Non bis inventus or ta parentibus
Infecit aequor sanguine Punico,
Pyrrhumque et ingentem cecidit
Antiochum Hannibalemque dirum;

Sed rusticorum mascula militum
Proles, Sabellis docta ligonibus
Versare glebas et severae
Matris ad arbitrium recisos

Portare fustes, sol ubi montium
Mutaret umbras et iuga demeteret
Bobus fatigatis amicum
Tempus agens abeunte curru.

I) Non. p. 75 v. epMppium.

Geil. XIII. 34. Senec. Ep. XCIV, 37. Plut. Cat. Mai. 4.
3) Horat. Carm. I, 8. Carm. III, 6, 83 sqq.

Exercitationibus illis Romani non corporis pul-
cliritudinem neque agilitatem quaerebant, quae apud
Graecos in primis spectabantur, verum eo tendebant,
ut iuvenes ad rem militarem quam maxime essent
parati, ut corpus patiens esset frigoris atque caloris
bellique laborum in quacunque orbis terrarum regi-
one perferendorum.\') Sic non mirum, corpus eorum
eam obtinuisse firmitatern, ut sine magno detri-
mento omnibus fere libidinibus indulgere possent
atque e vita mollissima omnibusque voluptatibus
plena ad severiorem transirent vitae rationem. Mo-
nitis his de corpore instituendo dicendum est de
altera educationis parte, quae ad animum pertinet.
-Docebantur liberi primo legibus parere et deos co-
lere._ Modestia et pudor praecipuae habebantur vir-
tutes, quae iuventutem ornarent. Ciceroni prima
commendatio profecta videbatur a modestia cum
pietate in parentes. Laudat idem adolescentem pu-
dentissimum et in primis honestum ; navum. etiam,
pudentem et probum. Praecipit haec de decoro in
libris de Officiis„status, incessus, sessio, accu-
batio, vultus, oculi, manuum motus teneant illud
decorum."

Teste Plutarcho (in vita c. 20.) Cato maior ov /^avov àitov-
ti^eiv ouS\' 07rÀoiud;i^siv oôS\' (T^evstv èStSixa-xs tov vtov, «AA«
Kcù rît x^tp\'i ^aistv xcù xauf^cc na.) ipvxo<; iZi/£X£<rôx( nxi rO,
StviiSyi xcci Tfxx^JVOvTci toD vora/^oü vvix.ó/^svov kTroßid^sa-Ücif.
=) I. 35, 36.

Cic. 1. 1. //Cavendum autem est, ne aut tarditatibus uta-

Quid Romanis de otio Graeco videretur apparet
e vv. Catonis Maioris, quae memorat Cicero : ,/cla-
rorum virorum atque magnorum non minus otii,
quam negotii, rationem exstare oportere," nam ,/Oti-
oso in otio," ut Ennius ait, ,/animus nescit, quid
velit." \') Ergo lioc quoque adolescentulus a patre
discebat: parcum esse sui tempo4s, nam civis Ro-
manus non artibus sed vitae destinatus erat.\')

Pueri in patris exemplum intuebantur, cuius ex
conspectu non facile removebantur. Idem Cato, qui
grandibus literis in usum filii scripsit „Origines,"
hunc artibus instituit, licet grammaticus peritus
inter servos esset. Aderant etiam filii patri res sacras
curanti, aderant ci cum clientibus disputanti, quo-

mur in ingressu mollioribus, ut pomparum ferculis similes esse
^\'ideamur, aut in festinationibus suscipiamus nimias celeritates,
quae cum Hunt, anhelitus moventur, vultus mutautur, ora tor-
quentur : ex quibus magna significatio fit non adesse constan-
tiam." Priscam simplicitatem spirant, quae dicit Yarro (Sat. Men.
rel. ed. Oehler p. 100.) //Avi et atavi nostri cum allium et caepe
eorum verba olerent, tamen optime animati erant."

\') Pro Plancio, 27, 66. ») GcU. XIX, 10, 12.

=\') Yirg. Aen. YI, 843.

Excudent alii spirantia mollius aei-a.
Credo equidem, vivos ducent de marmore vultus,
Orabunt causas melius, coelique meatus
Describent radio et surgentia sidera dicent:
Tu regere imperio populos, Eomane, memento :
Hae tibi erunt artes, pacisque imponere morem,
Parcere subiectis, et debellare superbos.

tidie in atrio maiorum imagines intuebantnr, quas
permagni faciebant Romani,\') audiebant turn ser-
mones de proavorum virtutibus rebusque gestis, turn
carmina antiqua, quibus olim, teste Catone, in epu-
lis celebrari solebant clarorum virorum laudes. \')
Quorum quam incunda Ciceroni notitia fuisset, ipse
testatur: ,/Utinam,.exstarent ilia carmina, quae mul-
tis seculis ante suam aetatem in epulis esse canti-
tata a singulis convivis de clarorum virorum lau-
dibus in Originibus scriptum reliquit Cato ! " \')
Vehementer etiam adolescentium animos ad virtu-
tem accendebat vetus ille mos laudandi proavos pro
rostris in illustrium cognatorum exsequiis.

Probe tenendum est ea, quae attulimus, valere de
antiquioribus temporibus, quamquam numquam de-
fuerunt parentes, qui avitarum virtutum memores
liberos suos sic educarent, ut scriptoribus exempla
viderentur imitatione dignissima. Valde enim erra-,
ret, qui universae educationis imaginem sibi effin-
geret ex iis, quae Cicero v. c. de praestanti aliquo
sui temporis patre memorat. Omnia alia docet his-
toria illius aetatis.

Antiquis temporibus patres filios suos praetextatos
in curiam duxisse e M. Catonis oratione refert Gel-
lius, quo tamen teste, senatores moti eo, quod
Papirio Praetextato accidit, statueront, uti posthac

1) Sail. Ixig. 4. Varro apud Non. p. 54. v. //assa voce."
3) Bernhardy, E. L. G. p. 41.

pueri cum patribus in curiam ne introirent, excepte
uno Papirio. \') Liberi vescebantur in adspectu pro-
pinquorum propria et parciore mensa vel etiam pa-
rentibus ministrab.ant; quin patrem comitabantur in-
vitaturn, ut foris coenaret.Unum autem superest,
quod mirum quantum videri possit pugnare cum
nostra de bonis moribus sententia. Nam idem ille
Cicero, qui multa praecepit de decoro, de virtute
colenda, de omni denique officio, haec quoque di-
xit/) ,/si quis est, qui etiam meretriciis amoribus
interdictum inventuti putet, est ille quidem valde
Severus — negare non possum — sed abhorret non
modo ab huius seculi licentia, verum ètiam a ma-
iorum consuetudine atque concessis. Quando enim
hoc non factum est, quando reprehensum, quando
non permissum? quando denique fuit, ut, quod
licet, non beeret?" Faciles et tolerabiles baberi so-
lebant, teste eodem, cupiditates adolescentiae, quas
ipsa natura profundit, si modo ita erumpebant, ut
nullius vitam labefactarent, nullius domum everte-
rent. \') Hoc sensu loquitur Val. Max. de vulgari
et permissa venere. Simili modo de adolescente haec
dicuntur a Seneca : „nihil peccaverat : amat mere-
tricem: solet fieri; adolescens est; exspecta, emen-
dabitur, ducet uxorem." Ex mutatis moribus an-

\') Gell. I, 3S. Tac. Aan. XIII, 16.

Pro Coel. 20, 48. 1. 1. 12, 28. VII, 3, 10.
Contr. II, 12, 10.

tiquis talis licentia non orta est, nam antiquiore
iam aetate multum hac in re adolescentiae indul-
gebant, qua venia utebantur etiam illi, qui postea
honestessimi erant viri.

Explicanda haec indulgentia partim videtur e Ko-
manorum de matrimomo notionibus; nec parvam
habuerit vira aëris temperies vivendique ratio, quae
etiam nunc in illis regionibus homines propensos
reddit ad nullas non voluptates. Verum tamen non
deerant, quorum opiniones magis accederent ad
nostram de illa re sententiam. Quin Cicero, cuius
modo attulimus indicium, non poterat non probare
Archytam dicentem:\') nullam capitaliorem pestem,
quam corporis voluptatem, hominibus a natura da-
tam esse : — menti, divino muneri ac dono nihil
esse tam inimicum quam voluptatem. Multo ma-
gis a sui temporis opinionibus recedebat Musonius
Rufus, cuius iam attulimus praeclaram de matrimo-
nio sententiam, qui quidem praedicat voluptatibus
non esse indulgendum nisi ad liberos procreandos.

Quandoquidem vero parentes vel propinqui et
amici filiis non semper adesse poterant, fidèles in-
terdum libertoslateri eorum adiungebant, quos
Seneca\') domesticos magistratus vocat, sub quorum
custodia continerentur. E variis huiusmodi homi-

1) De Senect. 12, 39 et 40.

Quint. I, 2, B.
») De Benef. III, 11, 2.

num nominibus\') efficitur officiorum multitudo. Cus-
todes et comités audiebant, quia ubique pupillos
suos comitabantur, in primis vero, ubi in publicum
prodibant, quia corruptis praesertim Imperatorum
temporibus gravissiraa pericula pueris imminebant.
Monitores dicebantur, quia haec fere monebant
discipulos; ,/sic incede, sic coena, non irascendum
est."\') Dicuntur etiam pedisequi, quo nomine quo-
que indicantur illi, qui officiis fungebantur mino-
ribus. Ultimis liberae reipublicae temporibus no-
men paedagogi in usu esse coepit, quo proprie
indicabantur illi, qui liberos bene Graece loqui
docebant. Quo tempore igitur infans Graeculae an-

0 Horatii loei, qui vulgo afferuntur ad probandum, reges
etiam dictos esse illos rectores, alio spectare videntur. Verbis,
Carm. I, 36, 6:

Nulli plura tamen dividit oscula
Quam dulci Lamiae, memor
Actae non alio rege puertiae

Mutataeque simul togae.

Orell. adscribit : //Lamia inter aequales pueros, cum una
ludebant, primus fuerat et quasi rex eorum ludos moderatus
erat, modo hunc, modo ilium proponens, vel etiam magis pro-
prie, solebat a ludentibus rex creari. Ep. 1, 1, 59: Pueri lu-
dentes, Eex eris, aiunt. lustin. 1, 5: Cyrus rex inter ludentes
sorte electus." Cf. etiam Dio Chr. de regno, 4. Hunc regem
créantes pueri canebant, teste Poi-phyrione: //Eex erit, qui recte
faciet, qui non faciet non erit."

Seneca Epist. 94, 8.

cillae delegabatur, pueri accipiebant paedagogum
Graecum. \')

Quibus nutricibus et paedagogis magnam partem
notitia linguae Graecae tribuenda videtur, cuius Ro-
mani Sullae tempore iam adeo periti erant, ut se-
natores legatum Rhodium Molonem Graeca lingna
verba facientem, nullo adhibito interprété, audirent.
Imperatorum aetate paedagogi omnes dicebantur,
quibus cura liberorum mandata erat. Comitabantur
eos in scholam ipsique lectionibus adesse poterant.
Sic Remmius Palaemon, teste Suetonio\'), herilem
filium dum comitabatur in scholas, literas didicit.
Erant cum iis in theatro, in quo Augustus prae-
textatis cuneum suum et proximum paedagogis as-
sign averat.

Romanos autem illos, qui lucro suo magis quam
liberis bene educandis intenti erant, non optimo
servo paedagogi munus mandavisse non est, quod
miremur. De paedagogis hoe praecepit Quinctilia-
nus\'), ut aut essent eruditi plane, aut se non esse
eruditos scirent, nam multi, qui paullum aliquid
ultra primas literas progressi erant, falsam sibi
scientiae persuasionem induebant, et sua potestate

1) Non video, quo iure Bertihardy, E. L. G. p. 48. tantum
interesse dicat inter paedagogum Eomanum et Graecum, ilium
optimum hunc pessimum fuisse dicens.

=) Val. Max. II, 2, 3. De ill. Gramm, c. 23,
Suet, in vita c. 44. I, 1, 8,

intumescentes, imperiosi atque interim saevientes,
stultitiam suam perdocebant. Peius etiam de iis
fert iudicium Auctor dial, de Orat./) qui eos fuisse
tradit unum aut alterum ex omnibus servis ple-
rumque vilissimum nec cui serio ministerio accom-
modatum. Malos revera datos esse pueris paeda-
gogos docet Claudii\') exemplum, qui diu fuit sub
paedagogo, quem barbarum et olim superiumenta-
rium i. e. iumentariorum praefectum, ex industria
sibi appositum, ut se quibuscunque de eau sis quam
saevissime coërceret, ipse quodam libello conquestus
est. Neroni") iuveui duo dabantur paedagogi: sal-
tator et tonsor. Taies certe paedagogi vehementis-
sime pupillis suis nocebant. 0 Non tamen deerant,
qui summa cura pupilles suos tuerentur. Sic Ap-
pianus\') tradit, puerum ad ludum literarium eun-
tem interfectum esse una cum paedagogo, qui pue-
rum complexu protegens divelli non potuisset. In
horum fidem liberos suos commisisse parentes, ap-
paret e voce illius, cui mortem minabantur hostes :
//Gorgia, pediseque puerorum, absconde pueros:
defende : fac, ut incolumes ad adolescentiam per-
ducas.\'") lis quoque gratum animum saepe pro-
babant pupilli. Sphaerus v. c. Octaviani libertus

ï) c. 29. Suet. in vita c. 2.

\') Suet. in vita c. 6. Quint. VI, 1, 41.

5) Bell. Civ. IV, 30.

6) Auctor ad Herenn, IV, 52.

munere paedagogi sic functus erat, ut publicis
sumptibus eum sepeliendum curaret Imperator. \')

In maximis vitiis, quibus educatio apud Roma-
nos laborabat, hoc erat, quod liberi, quum prisca
simplicitas interierat, servis semper, parasitis, adu-
latoribus parentum circumdati erant. Ea semper
ante oculos habebant, quae superbiam et vanitatem
in ipsis excitare deberent. Domus nobiliorum servis
abundabant : civis exigua mercede liberis educandis
operam dare nolebat : servi ergo praeceptores fiebant.
Sed quam reverentiam a pupillis illi poterant ex-
spectare, qui prorsus pendebant a parentibus non
semper sapientibus?

Hinc non omnino ficta aut de Graecis dicta esse
videntur, quae comoediae scriptores de puerorum
arrogantia, de parentum levitate et de paedagogorum
infirmitate docent. Lydus Pistocleri paedagogus
est quidem Graecus, verum mutatis nominibus res
dicta esse videtur de Romanis. Optime profecto
illi prospiciebant et sibi et liberis, qui in familiam
suam tamquam clientem aliquem philosophum, non
circulatorem aut quaestuosum hominem, sed verae
sapientiae doctorem reciperent, qui diligenter mores
pupilli sub tutela sapientiae suae positi coleret et ad
bonam frugem perduceret, qua de re Seneca\') sic

1) Dio Cass. XLVIII, 33. Bacch. I, 2, 31.

Pseudo-Plut. de Lib. educandis, initio,
i) Epist. 11, 8.

disputât : Aliquis vir bonus eligendus est, ac sem-
per ante oculos habendus, ut sic tamquam illo
spectante vivamus, et omnia tamquam illo vidente
faciamus. Hoc, mi Lucili, Epicurus praecepit : cus-
todem nobis et paedagogum dedit; nec immerito.
Magna pars peccatorum tollitur, si peccaturis testis
adsit. Aliquem habeat animus, quem vereatur, cuius
auctoritate etiam secretum suum sanctius faciat. 0
felicem illum, qui non praesens tantum sed etiam
cogitatus emendat!"

Servius\') autem e Cicerone affert: ad militiam
euntibus dari solitos esse custodes, a quibus primo
anno regerentur. Intelligendi sunt fortasse illi, qui
iam ante legitimum tempus i. e. praetextati adhuc
stipendia merebant vel, ut Plinius dicit, castrensi-
bus stipendiis imbuebantur. Magistri puerorum,
quos memorat Virgilius in ludo Troiae descri-
bendo, fortissimi ex ipsis fuerint.

Praeter paedagogos memorantur etiam capsarii^)
sic dicti a capsa vel area, qua continebantur omnes
res, quibus discipulo in schola opus erat, quam cap-
sam Horatius vocat loculos. Librarii dicebantur,\')
qui calamarias et graphiarias thecas portabant.

0 Aen. V, 546. Aen. V, 562 et 669.

3) Cff. ea, quae monuimus p. 53 nota 1 de regis nomine.

4) Suet. Ner. 36. Sat. I, 6, 74. «) Suet. Claud. 35.
luv. X, 117. Quem sequitur custos angustae vernula capsae,

CAPUT II

DE INSTITUTIONE IN LUDIS LITERARIIS. \')

„Principio inquit Cicero, \') disciplinam puerilem
ingenuis — nullam certam aut destinatam legibus,
aut publice expositam, aut unam omnium esse vo-
luerunt" (maiores). Cui loco opposita esse viden-
tur, quae Censores edixerunt:\') „Maiores nostri, quae
liberos suos discere et quos in ludos itare vellent,
instituerunt." Verum difficultas facile tollitur. Cen-
sores non leges cogitant, verum ea, quae consue-
tudine et more maiorum erant recepta, a quibus

\') Vox ludus a nonnullis ut ludio, histrio, ducitur e lingua
Etrusca, ab aliis a ludendo, quia discere a Eomanis non refe-
rebatur ad seriora (reipublicae) negotia (trxoXd^stv), unde vox
a-X"^^ proprie indicat, quod Komani dicunt otium. Graecis
Komanorum ludus dicebatur h^sifficaXsiov.

Pe Eep. IV, 3. Suet, de clar, Ebet. 1.

putabant non esse recedenduna.Leges de liberis
institiiendis et in scholas mittendis parum congruis-
sent curn infinita illa patria potestate, quae vigebat
apud Romanos. Atqui ea qui male utebatur, rei-
publicae nocebat, quam ab causam coërcendus vi-
debatur. Erat haec Censorum provincia, nam ours
ydfiov, ovTE TraiSoTOitav r/i/ôç, ours Siairctv qùts
gu^x6(710v ^ovro Mv â-Kpirov Kal ava^éracrrov.
Cog ïycaarog èTriBuf^iag \'é%oi >cal Tpoaipéasccg, à0£7-
(rSat. \') Hinc non mirnm, Imperatorum demum tem-
pore scholas exstitisse publicas.

Rarae per quatuor priora secula in civitate Ro-
mana literae erant.\') Poëticae artis honos non erat;
si qui in ea re studebat, grassator vocabatur. *) Ad
antiquissima earum monumenta, ad fastos et com-
mentaries pontificum plebeii saltem non admitteban-
tur. \') Quam tenuis fuerit illis temporibus literarum
cultus efficere licet e Catonis Maioris de Graecis
indicium: bonum esse eorum literas inspicere, non
perdiscere ; quae omnia, si invalescerent, facile cor-
rumperent.In scholis igitur, si quae antiquissi-
mis temporibus fuerint, non potuit non exigua esse
docendi materies eaque legendi, scribendi et com-
putandi finibus iis contenta, quos vita simplicissima
ultro ponebat. Romulus et Remus scholam, quae

1) Krause 1. 1. p. 250. Plut. Cat. mai. 16.
3) Liv. YI, 1. ») Cato apud Geil. XI, 2.
«) Liv. lY, 3. 6) Plin. Hist. Nat. XXIX, 7.

Gabiis erat, dicuntur adiisse ;\') sed haec pertinent
ad tempora mythica. In medium fere seculum quin-
tum incidit historia Virginiae, quae in forum se con-
tulit, quia ibi in tabernis literarum ludi erant.\') Ali-
quante post, Camilli aetate, schola occurrit Faleriis,
cuius incolis, ut Livius narrat, \') mos erat eodem
magistro liberorum et comité uti, simulque plures
pueros unius curae demandare. Principum liberos,
qui scientia videbatur praecellere, erudiebat. Eodem
fere tempore Tusculi quoque ludus aderat.\')

Videntur ergo non tantum Romae, sed in aliis
etiam Italiae oppidis, iam mature ludi literarii ad-
fuisse. Posteriore aetate occurrit schola Venusina,
de qua Horatius \') refert :

Noluit in Flavi ludum me mittere, magni
Quo pueri, magnis e centurionibus orti,
Laevo suspensi loculos tabulamque lacerto
Ibant octonis referentes Idibus aera.

Etiam Ovidius eiusque frater Sulmone, ubi scho-
lam rusticam adierant, Romam deducti sunt, ut
ad maiora instituerentur.

E loco Plutarchi : \') oipè ^p^avro /xktÔov ^i-
SdcTKEiy, Kal Tpuroq àvécp^s ypafifiuroS\'iJ\'oiö-Kci-
kèïov I.TTopiog Kapßfhog, effecerunt nonnulli, hunc
primum scholam aperuisse, in qua mercede docere-

\') Plut. Eom. 6. 2) Liv. III, 44. 3) Liv. V, 27.
Liv. VI, 25. 5) Sat. I, 6, 72. ") Quaest. Kom. 59.

tur. Atqui haud verisimile est ad finem fere seculi
secundi a. C. magistros gratis docuisse. Videtur ergo
Plutarchus hac in re errare, nisi credimus locum
esse intelligendum de superiore quadam schola, in
qua Carvilius poëtas, veluti Livium Andronicum et
Ennium, legerit cum discipulis; huiusmodi scholae
enim eo ipso tempore efflorescere coeperunt.

Qui in ludis literariis docebant, dicebantur lite-
ratores (ypaf/^fiaTiaraf), postea magistri literarii ;
sic enim distinguebantur a literatis {ypaufJ^arrKoi),
qui penitus norant antiques scriptores. Huc per-
tinet locus Appuleii : \') „prima cratera literatoris
ruditatem eximit, secunda grammatici doctrinam
intimât, tertia rhetoris eloquentia armat.\')

Nititur haec distinctio sententia Nepotis, quam
afFert Suetonius:\') „literatos quidem vulgo appel-
lari eos, qui aliquid diligenter et acute seienterque
possint aut dicere, aut scribere; ceterum proprie
sic appellandos poëtarum interprétés, qui a Graecis
YpüifMßariKol nominentur." Tum sequuntur haec:
r/sunt, qui literatum a literatore distinguant, ut

1) Flor. 20.

2) Locum sic legit Bernhardy E. L. G. p. 46,; paullo aliter
Wittich (de Gramm. et Grammatist. ap. Eom. scholis p. 4):
-\'Prima cratera Literatoris, ruditatem eximit; secunda Gramma-
tici, doctrina instruit; tertia Ehetoris, eloquentia armat." Quae
lectio propterea magis mihi placet, quod vox eximit suo loco
relinquit melioremque praebet sensum.

3) De ill. Gramm. 4.

Graeci grammaticum a grammatista ; et illnm qui-
dem absolute, hunc mediocriter doctum existiment."
Pseudo-Asconius \') primas literas docentem vocat ludi
magistrum.

Locus, ubi ille docebat, dicebatar pergula, quae
fuisse videtur pars aliqua domus vel tabernae. Ut
pergulae lenonum, sic quoque pergulae literatorum
Ita erant instructae, ut transeuntibus copia esset in-
spiciendi. Sic tamquam in via discebatur, ex qua
consuetudine intelligitur vox : trivialis scientia.
Teste Livio,\') literarum ludi in tabernis erant. Ergo
pergulae tabernae quoque dictae esse videntur.\')
Sententiam nostram de pergulis non quaerendis in
superiore aedium parte confirmare videntur ea, quae
leguntur apud Dionys. Hal. \') in historia Virginiae :

O In Div. § 47.

O Suet. de ill. Gramm. 18. — Vop. Saturn. 10. Convenit fere
cum ea parte nostrorum aedificiorum, quae dicitur gaanderij, vel
cum ea, in qua res vendendae exponuntur, quae nobis est winhel.
Xon recte Bernhardy, E. L. G. p. 45 vocem interpretatur: eine
Bachstube. Cf. Becker-Marq. 1. 1. V, I, p. 93.

2) In Graecia quoque docebatur in via, ut apparet e loco
Dionis Chrys. Or. 20: 0/ yäp riSv y^ay^y^Arm SiU<TnxXoi i^erci
rwv TTcciSm èv ralg bSoTg Kx^i^vTat. aal oi/Ssv »vrojg SfiTroèm
ètrrtv èv rocrouTM srAj^öf* rov SiSätrxstv re ncti (/.avUveiv.

4) Liv. III, 44.

Eein (Gallus II, 73) verba refert ad locum, ubi pergulae
erant, nempe ad locum in foro: tahernae veteres et novae dic-
tum, quae explicatio mihi quaesita videtur.

8) Aut. Eom. XI, 28.

raûryjv ryjv KÓpav ÈTriyafLOv ouffav Ù^acâ^t-voq
"ATTTnoç.KKccùSiOQ àvayivô(T>cou(Tav èv ypccfifiari-

a-ToC..... TokXâKiç àvay-Kct^ôfievQç Tapiévai ro

^i^auKakeïov Kpot,TOÓiJi£yOQ ÙTTO TOV TcdÙovQ."
Si enim tabernae in tectis fuissent, non facile Ap-
pius praeteriens virginem in pergula discentem vi-
dere potuisset.

Docebantur in ludis prima literarum elementa
vel rudimenta.\') Liberi septem annos nati eo venie-
bant, qui a magistris saepe blandimentis ad discen-
dum erant incitandi, ut ait Horatius:")

ut pueris olim dant crustula blandi
Doctores, elementa velint ut discere prima.

Ars legendi, cuius haec mentio fit apud Plautum\') :

Cincticulo praecinctus in sella apud magistrum as-

sideres ;

Ibi librom quom legeres, si unam peccavisses syl-

labam,

Fieret corium tam maculosum quamst nutricis pal-
lium.

sic tradebatur, ut primum literas, tum syllabas,
denique voces pronunciare discerent parvuli. Sibi

1) Seneca, Ep. 88, 20. Prima illa, ut antiqui vocabant, litera-
tura, per quam pueris elementa traduntur, non docet liberales
artes, sed mox percipiendis locum parat.
ä) Sat. I, 1, 25. Bacch. III. 3, 28.

non placere dicit Quintilianus,\') quod in plurimis
fiebat, ut literarum nomina et contextum prius
quam formas discipuli discerent, quia antecedentera
memoriam secuti animum ad ipsos ductus non in-
tenderent. Commendat autem usum dandi literas
eburneas praemii loco, ut sic utile misceretur dulci.—
Quod quam salutare sit ad iuveniles animos ad stu-
dia saepe arida et ieiuna incitanda, non omnes doc-
tores bene perspiciunt. Praecipit dein Quintilianus,
non nimis esse festinandum in legendi arte tra-
denda; oritur enim ex eo dubitatio, intermissie, re-
petitie plus quam possunt audentibus, deinde quum
errarunt etiam iis, quae iam sciunt, diffidentibus.
Sic igitur in singulis vocibus legendis satis exerci-
tatus, hoc discat discipulus, ut verbum aliquod pro-
nuncians iam videat sequentem vocem. Valde etiam
commendat exercitationem legendi nomina et versus
magnae difficultatis, ut multa tollantur vitia lin-
guae , quae si inveterascant postea non amplius cor-
rigi possint. Literarum elementa cognoscere, syllabas
iungere, nomina discere, verba consociare Hiero-
nymus\') quoque praecipit legendi artem addiscenti.
De libris, quibus usi sint in legendo, non constat.
Ex iis autem, quae dicit Cicero: \') „discebamus enim
pueri XH, ut carmen necessariuni: quas iam nemo

\') I, 1, 34, sqq.

Epist. XII (ad Gaudentium de Pacatulae infantulae edu-
catione.) De Leg. II, 33.

discit," apparet, tabulas illas pertinuisse ad mate-
riem legendi memoriaeque mandandi. Fuerintne eae
etiam in formam metricam Saturnii numeri redac-
tae, quod propter verba Ciceronis laudata suspicatus
est Uitschelius\') affirmare vix ausim, etsi eo me
proniorem esse fateor, quam ad commendandam
Bernhardyi sententiam, qui ex iisdem Ciceronis ver-
bis\' collatoque de Or. (I, 57) loco dixit:\') non totas
tabulas nullis verbis omissis lectas et recitatas, sed
delectum habitum esse formularum vitae usui in-
servientium et sententiarum ethicarum. Quoniarn
antiquioribus temporibus libri procul dubio rari
fuerunt, magister ipse dictata dederit sua discipulis
legenda vel adhibuerit libros illos, quos antiquissimi
doctorum Livius et Ennius scripserant. Livii car-
mina Horatio puero plagosus solebat dictare Orbi-
lius. Atqui erat vir ille grammaticus (literatus), non
literator, cui igitur munus non erat mandatum, ut
prima elementa doceret discipulos, quibus interpre-
tari debebat poëtas. Verum si libri illi, ut postea
ea, quae Virgilius, Horatius, Cicero sciipserunt, in
grammaticorum scholis in usu fuerunt, quidni po-
namus, eadem scripta fuisse adhibita ad artem le-

>) Poes. Saturn, spicileg. p. 5, cui assentitur Schoell: Legis
duodecim Tabularum reliquiae. Lipsiae 1866, p. 4.

Lapides meliercule omnes flere ac lamentari coëgisset, ut
totum illud, uti lingua nuncupasset, non in XII tabulis,
quas tu omnibus bibliothecis anteponis, sed in magistri carmine
scriptum videretur.

gendi minus provectiores docendum. Quod de an-
tiquioribus temporibus valet, hoc minime quadrat
in tempora Imperatorum. Libri tunc neque erant
rari et baud magno pretio comparari poterant, quin
minore, ut Schmidtio persuadet Martialis locus, \')
quam nostro tempore. Cum hac parte puerilis
institutionis, de qua egimus, cohaerent praecepta
Latine loquendi, „quae," ut ait Cicero\'), //puerilis
doctrina tradit, et subtilior cognitio ac ratio literarum

0 Mavt. XIII, 3.

Omnis in hoc gracili Xeniorum turba hbello
Constabit nummis quatuor empta tibi.

Quatuor est nimium? potent constare duobus,
Et faciet lucrum bibhopola ïrypbon.

De bis autem versibus Scbmidtius sie disputât:
Bedenkt man dass die Xenien in dem compressesten Druck, in
der Taucbnitsischen Stereotypausgabe grade einen Druckbogen
füllen, in der Ausstattungsweise unserer neueren Dichter aber
etwa anderthalb einnehmen würden, und bringt man andrerseits
den Posten für den Einband, welcher bei dem heutigen Verlage
ganz wegfällt, mit dem gewisz geringen Satze von 1 Sgr. in
Abzug: so kam demnach im römischen Buchhandel der heutige
Druckbogen Text in den allerth eu ersten Ausnahmefällen auf 2^/3
bis 4 Sgr., im gewöhnlichen Durchschnitt aber nur auf 1 bis
IV2 Sgr. (14 bis 21 Centimes) zu stehen, — ein Erfolg der sich
gegenwärtig in dem enghschen und französischen Buchhandel
fast nie, in dem deutschen nur in den selteneren Eällen heraus-
stellt. — Gesch. der Denk- u. Glaubensfreiheit im ersten Jahrb.
der Kaiserherrschaft u. des Christenthums, p. 137.

De Orat. III, 13, 48.

alit aut consuetudo sermonis quotidiani ac domestici,
libri confirmant et lectio veterum oratorum et poe-
tarum." Discebant etiam carmin a antiqua, in quibus
erant laudes maiorum, \') tum dicta clarorum viro-
rum et electos ex poëtis maxime locos.

De scribendi arte Quintilianus haec tradit : „Cum
vero iam ductus sequi coeperit, non inutile erit
eas (literas) tabellae quam optime insculpi, ut per
illos velut sulcos ducatur stilus. Nam neque errabit,
quemadmodum in ceris, (continebitur enim utrinque
marginibus neque extra praescriptum egredi poterit)
et celerius ac saepius sequendo certa vestigia, firma-
bit articules, neque egebit adiutorio manum snam
manu superimposita regentis." Unde apparet, aliam
huius artis tradendae methodum in usu fuisse, qua
manu sua magister dirigebat manum discipuli. Diu
post Quintilianum hanc consuetudinem tenuerunt
magistri. ") Scribebant autem discipuli in tabulis
cera obductis, in quibus praescriptos literarum du-
ctus sequebantur. Romani vulgo in altera tantum
chartae parte scribebant; altera illa pars et ad alios

\') Nonius p. 54 v. assa voce. \') Quint. I, 1, 86.
ä) I, 1, 27.

\'•) Yop. Tacit. 6, Impubères et quibus ad subscribendum ma-
gistri literarii manus teneant. — Seneca Ep. 94, 51. Pueri ad
praescriptum discuut ; digiti illorum tenentur, et aliéna manu per
literarum simulacra ducuntur; deinde imitari iubentur proposita
et ad illa reformare chirographum.

Quint. X, 2, 2.

usus adhibebatiir et eo inserviebat, ut eorum liberi
exereitationis gratia in ea scriberent. Hinc Martialis: \')

Si damnaverit, ad salariorum
Curras scrinia protinus licebit,
Inversa pueris arande charta.

Dicebantur tales cbartae opisthographa. Ad scri-
bendum in charta adhibebant calamum, eodem fere
modo quo nostra avis penna temperatum, in tabula
cera obducta utebantur stilo. In parietum pictu-
ris, quae Herculanei sunt repertae, imago est pu-
ellae, quae altera manu tabulam tenet, altera gra-
phium, quo meditabunda labra attingit. Facultate
bene ac velociter scribendi, quae res fere ab ho-
nestis eo tempore negligi solebat, non parvi esse
faciendam iudicat Quintiiianus ; \') nam dicit „tar-
dior stilus cogitationem moratur, rudis et confusus
intellectu caret." Quum scribere nomina puer coe-
perat, curandum praecipit idem, ne hanc operam
in vocabulis vulgaribus et forte occurrentibus per-
deret. Poterat enim interpretationem linguae se-
cretioris, quas Graeci ykucrffciç vocant, dum aliud
agitur, ediscere et inter prima elementa consequi
rem, quae postea proprium tempus desideraret. Sic
quoque versus, qui ad imitationem scribendi pro-

1) IV, 86. Becker Gallus II, 369 ed. 3iae.
3) Pitt. d\'Ercolano, Tora. III. tav. 45.
I, 1, 28 sqq.

ponerentur, non otiosas sententias habere, sed ho-
nestum aliquid monere debebant. \')

Velociter omnino Romani videntur scripsisse prop-
ter infinitam librorum copiam, quae circumferebatur,
pretiumque exiguum, quo venibant. Haec enim
unice explicari non possunt ex Romanorum consue-
tudine servis permultis simul dictandi ea, quae scripto
mandanda essent. Pulchre scriptum non esse probant
chartae Pompeianae, omniaque monumenta aenea vel
lapidea, quibus literae tanta negligentia insculptae
sunt, ut comparari nullo modo possint cum iis, quae
nunc ab opifice monumentis inciduntur.

Non satis constat, utrum in scholis ars compu-
tandi tradita sit, an domi a peculiari magistro, cal-
culator qui dicebatur. Fortasse utrumque obtinuit.
Ad hoe argumentum pertinent et alii loei et Ho-
ratii verba, quae, quia multis disputationibus ansam
dederunt, primum in censuni veniunt. Exstant Sat.
I. V. 672 sqq.
Noluit (pater) in Flavi ludum me mittere, magni
Quo pueri magnis e centurioribus orti,
Laevo suspensi loculos tabulamque lacerto, \')
Ibant octonis referentes Idibus aera.

1) I, 1, 35 sqq.
Ep. I, 1, 53 sqq.

O cives, cives quaerenda pecunia primum est,
Virtus post nummos! haec lanus summus ab imo
Prodocet, haec recinunt iuvenes dictata senesque
Laevo suspensi loculos tabulamque lacerto,

Ostendit K. F. Hermann\'), vocem tabulam non
tantum signifieare abacnrn, nec loculos capsam unice
calculis servandis destinatam, verum eas voces indi-
care negotia omnia, quibus discipulo in scbola opus
esset. \') Haec filii nobiliorum in urbe Roma non
ipsi gestabant, sed servis comitantibus gestanda tra-
debant. Sic igitur voces loculos tabulamque nihil
affirmant de computandi arte in scholis tradita. Su-
perest versus ultimus, quem lahnius sic explicat:
octonis mensibus anni scholastici (facit enim cum iis,
qui per quatuor menses ferias fuisse putant) i. e.
in annos computandi exercitationes instituere. Sic
aera referre significaret: computare, sed haud scio,
an nullo alio loco eam habeat significationem. De-
nique hoe affero, qua de re postea accuratius erit
agendum, lectionem allatam non satis esse certam;
sunt enim, qui putent, sic esse legendum : Octonos
referentes Idibus aeris. Hue quoque pertinent, quae
leguntur in Arte Poëtica v. 325:

Romani pueri longis rationibus assem

Discunt in partes centum diducere. \') Dicat

O Disputatio de loco Hor. Serm. I, 6, 74—76. Marb. 1838.

Tabula igitur comparetur cum nostro M vel schrijfboek,
loculi cum nostro hoekentasch.

») De hoe loco alii aliam protulerunt sententiam. Sic Orellius :
ucentuni h. 1." ait //ex duodenaria sive unciaria apud Eomanos
computandi ratione proprie accipi nequit, sed significat vel minu-
tissimas (partes). — Cave autem, ne Horatium loqui pûtes de
usurarum computatione, sed usque ad v, 330 simplicia additio-

Pilins Albini: si de quincunce remota est
Uncia, quid superat? Poteras dixisse. Triens. Eu!

nis, subtractionis, divisionis exempla proponit. — Marquardt
contra (Becker-Marq. 1. 1. Y, 1, P- 97 518) de légitimai
usurae computatione sermonem esse existimat; sie enim disputât:
die Knaben lernen — die Procente eines Capitals berechnen. Ke-
gelmässig zahlt man 12 Procent jährlich, oder 1 Procent monat-
lich; die monatlichen Zinsen sind die Unzen der jährUchen, mit
diesm rechnen die Knaben. Alle anderen Zinsen sind aber nach
derselben Eormel zu berechnen, wenn man die monatlichen Zin-
sen von 1 Proc. As nennt, und danach den Ansatz des höheren
oder niederen Zinsfusses macht." Eius vero sententiam improbavit
G. Eriedlein, über das elementare rechnen bei den Eömern. (Neue
Jahrbücher für Phil. u. Paed, von Pieck u. Masius, 93®*" Bd.,
8tes Ht. 1866.), locum ipse sie explicans: //wenn man für 100 asse
1 as erhält, wie viel Zins trifft dann auf einen einsigea? da
nun die Eömer das duodecimalsystem bei ihren brüchen hatten,
so war die angabe des 100" teiles keine einfache aufgabe, son-
dern bedurfte wirklich der longae rationes, von denen Horatius
spricht. Der kleinste teil des as war nach Varro (Hultsch mé-
trologie s. III anm. 6) die sextula = ^ as. Soll nun damit —
as ausgedinickt werden, so konnte es nur durch teile der sex-

tula geschehen. Die dimidia sextula gibt — ; —

sexta pars sextulae = — ;

32

— sextula =

1728 \' 43200

- -p--; es ist also nahesu ,-kf: as = (j e 24)

1728 ^ 172800\' 100 V^

tula; nimt man nun an, was aber erst zu beweisen wäre,
dasz zur Zeit des Horatius das scripulum und die siliqua bereits
im gebrauch waren, so konnte man mit scripulum === - sextula

Rem poteris servare tuam. Redit uncia, quid fit?
Semis.

Haec quoque, si bene perpendimus, dubios nos
relinquunt de loco, ubi computaveriut pueri. Hoc
tantum dicit Horatius, peritissimos fuisse pueros Ro-
manos coinputandi, quam peritiam magno labore
multisque exercitationibus acquisivissent. Magni il-
lam artem factam esse a Romanis, ut facile credi-
mus, ita indicat quoque sententia Quintiliani\') :
numerorum notitiam non oratori modo sed cui-
cunque saltem primis Uteris erudito necessariam esse.

Fortasse peculiaris magister (calculator) docuit in
scbolis computandi artem\'; fieri tamen potuit, ut
in ludis literator prima eius doceret elementa, cal-
culatorem vero adirent, qui computandi peritiores
esse cuperent. Arctum fuisse vinculum in scbolis in-
ter hanc aliasque discipbnas, in primis posterioribus
temporibus, e multis locis intelligitur. Augustinus
enim memorat scholas, in quibus legere et scribere

und siliqua. = i sextula damals das résultat der reclinung an-
nähernd mit den werten angeben: centesima pars assis sunt duo
scripula et quinque siliquae. Solche longae rationes hat Christ
in dem bericht von der sitsung der philol. classe der Münchner
akademie vom 7° febr. 1863 s. 112 in dem calculus des Vic-
torius gefunden, und es würde M. das elementare römische
rechnen wol anders aufgefasst haben, wenn ihm dieser bericht
bekannt gewesen wäre."

\') I, 10, 35. 2) Confess. I, 13.

et numerare discitur, et Isidorus : \') „primordia gram-
maticae artis," ait, „literae communes existunt, quas
librarii et calculatores sequuntur." Capitolinusquo-
que loquitur de puero literis elementariis et calculo
imbuto. Cum arte legendi et scribendi facilius con-
iunguntur computandi elementa, quam cum illis
disciplinis, quae ad grammaticorum provinciam per-
tinebant. Longe autem maior puerorum pars certe
non adiit grammaticorum scholas, quorum tamen
parentes non ita in rebus lautis versabantur, ut pe-
culiarem praeceptorem domi habere possent. Hi
igitur pueri ubi computare didicerint ? Aut in ludis
literariis aut domi a patribus, quorum tamen bona
pars huic negotio vacandi opportunitas defuisse mihi
videtur. Peculiares illi computandi scribendique
etiam magistri sub Imperatoribus demum memoran-
tur; sic Martialis : \')

Nec calculator, nec notarius velox
Maiore quisquam circulo coronetur.

In oratione divi Pii liberalium studiorum professo-
res a calculatoribus distinguuntur;Isidorus quo-
que citât libraries et calculatores,

In computando Romani utebantur abaco eoque
duplicis generis; diversus enim erat, quem in ad-

I, 3. Pertin. I. X, 62. Cod. X, 52, 1.
5) X, 3. — Inventa est in pago Neuhausen prope Wornaatiam
haec inscriptio : Lupilio Luperco doctori artis culculaturae No-
vionia Motuca mater per Lupilium Lupianum filium f. c.

ditione et subtractione adhibebant, ab eo, qui mul-
tiplicando et dividende inserviebat, quique Pythago-
reus dicebatur. Illius tam frequens erat usus, ut
in omnibus domibus atque tabernis adesset. Super-
sunt quatuor abaci, quorum eum, qui Romae serva-
tur in museo Kircberiano, depinxit Marquardt.
Abacum, qui multiplicationi divisionique inservie-
bat, descripsit Boëthius, qui tamen multo ante in
usu fuisse videtur. Qua ratione autem abacis illis
usi sint veteres, difficile dictu est. Qui de arith-
metica additis interdum tabulis egerunt, omnes per-
tinent ad posteriora tempora ; tum rem sic exposue-
runt, ut rerum peritis multa quaerenda et prorsus
dubia reliquerint. Quare satins esse putavi, ne te-
mere alienis uterer, rem in medio relinqiiere, prae-
sertim quum eam requireret disputationem, quae
huius opusculi fines longe egrederetur. \') Exercitatio
discipulorum, quam literator vel calculator moderatus
esse videtur, in usu magis quam in arte fuerit po-
sita. Tum verba Horatii\') indicare mihi videntur,
pueros non tantum longis rationibus ad difficiliores
quaestiones respondisse, verum etiam ex tempore
computavisse. Qua facultate eo minus Romani ca-
rere poterant, quod non in quemcunque locum aba-
cum secum ferre poterant. Peculiare in compu-

>) CfF. Becker-Marq. 1. 1. V, 1, p. 100—111 et quae contra
eum disputavit Friedlein 1. l
Art. Poët., 323.

tando habebant adiumentum, quod nostratibus pror-
sus non est in usu; etenim digitos adhibebant eo
modo, qui nobis innotuit e Bedae\') hac de re libro,
e quo partem speciminis gratia subiicimus.

,/Primo fit indigitatio in laeva manu tali modo:

Quum ergo dicis Unum, minimum digitum in-
flectens, in medium palmae artum infiges. Quum
dicis Duo, secundum a minimo flexum, ibidem im-
pones. Quum dicis Tria, tertium similiter afflectes,
Quum dicis Quatuor, itidem minimum levabis. Quum
dicis Quinque, secundum a minimo similiter eriges.
Quum dicis Sex , tertium nihilominus elevabis, medio
dumtaxat solo, qui medicus appellatur, in medium
palmae fixo. Quum dicis Septem, minimum solum,
ceteris interim levatis, super palmae radicem pones.

Beda Venerabilis, vir pro suo tempore doctissimus, vix.it ab
a. 673 ad 735; probabiliter sua duxit e scriptis antiquiorum,
quae nobis perierunt. lobann Tummaier (lohannes Aventinus)
ïlatisbonae in bibliotbeca Emmerana manuscriptum invenit, quod
idem caput contiuebat e Bedae operibus figuris illustratum. öuod
a. 1533 publici iuris fecit: //Abacus atque vetustissima veterum
Latinorum per digitos manusque numerandi quin et loquendi
consuetudo, ex Beda cum picturis et imaginibus." Debemus
nostra iis, quae scripsit W. E. Wiistemann boe titulo: Ex
Bedae Presbyteri libro de loquela per gestum digitorum et tem-
porum ratione in Jabn\'s Neue Jabrb. für Phil. und Paed. IS\'^""
Suppl.-bd, 4\'®® Ht. Leipzig 1849. — In huius operis fine ad-
sunt tabulae IV, quibus tota res pulcherrime illustratur. Inve-
nitur etiam in //Bedae Opera Colon. 1613 fol. p. 130—143."

Juxta quem, quum dicis Octo, medicum." e. i. p.
Hoc modo progrediebatur laeva manu ad nonaginta;
tum dextra manu ad novem milia. Ceteri numeri
a decem milibus ad nonaginta milia fiebant in re-
liqua parte corporis cum laeva mann, v. c. „Porro
cum dicis Decem milia, laevam medio pectori su-
pinam appones digitis tantum ad collum erectis.
Quum dicis Viginti milia, eandem pectori expan-
sam late superimpones." Denique a centum mi-
libus ad decies centena milia fiebat ope manus
dextrae. Ultimum hunc numerum qui exprimebat,
ambas sibi manus, insertis invicem digitis, impli-
cabat.

Sic igitur duodeviginti figuris laevae exprimebant
novem monades et novem decades; tum totidem
figuris dextrae novem hecatontades et novem chilia-
des; denique decem milia et, quae sequuntur, my-
riades indicabant tangendo altera manu hanc illamve
corporis partem.

Hue pertinet locus Ovidii :

At reditus iam quisque suos amat et sibi, quid sit
Utile, sollicitis supputât articulis.

Et hic quidem versus non favet Marquardto pu-

Suo tempore usitatum fuisse, ut numéros dividerent in
numéros singulos, denarios, centenarios e. i. p. indieat Plutar-
chus (Apophth. VI): o( Twv àfi^fjLytrtxÔiv la,v.T\\jKoi vDv jnèv /kv-
piic^uç. VVV Së f^ovàSx riûéveti ^vvavrect.

Ep. ex Ponto II, 3, 18.

tanti, usum illum digitorum proprie motus fuisse
mimicos explicandos e fervida populorum meridio-
nalium natura, qua gestu motuque idem quod voce
exprimant, qualis agendi ratio etiam nunc apud
Italos inveniatur, quaeque iis copiam praebeat lo-
quendi sine verbis. Sed his dictis Marquardtus se
ipse redarguere mihi videtur. Nec probat eins sen-
tentiam locus, quem attulit, Suetonii: \') „(Claudius)
oblatos victoribus aureos prolata sinistra pariter cum
vulgo voce digitisque numerabat." Auctor enim ut
peculiare quid memorat, Imperatorem pariter cum
vulgo voce digitisque numerasse.

Ludi magister solus in plerisque scholis docendi
munere functus esse videtur. At fieri poterat, ut
maior discipulorum numerus, quorum non iidem
essent progressus, in eadem schola adesset, quod
magistrum impediviret, quominus omnibus aeque
prodesset. Cui malo sic obviam iri potuit, ut pro-
vectiores magistrum iuverint in iunioribus docen-
dis, qui dicti fuerint hypodidascali {vTroSiSdKrai).
Ad quem usum respicere videtur Cicero : ") „Sella
tibi erit in ludo tamquam hypodidascalo proxima;
eam pulvinus sequetur." \'TTroSi^OLKT-^iq etiam in
Colloquiis veteribus Graecis et Latinia memoratur. \')
Cum iis, quae diximus, non omnino conveniunt,

1) Claud. 81.

Ep. ad Eam. IX, 18.
3) Labbaei glossar. (Londini 1816—36) p. 436.

quae tradidit Scaliger,\') nam, „proscholus," inquit,
„ab Ausonio redditur subdoctor. Brat enim in schola,
qui non docendis tam pueris quam eorum moribus
praefectus erat, ut scilicet concinni ad magistrum
accederent, ut togam componerent, ut omni gestu,
incessu, vestitu compositi essent. Nam ante scholae
auditorium erat locus proscholii nomine ab auditorio
ipso velo tamquam aliquo intergerivo pariete dis-
septus. Ibi pueri conveniebant eius loci praefectum,
quem proscholum vocabant, ut admonerentur officii
sui, antequam ad magistrum reducto velo acce-
derent. Quod sane institutum non possum non
valde commendare. Id ego didici ex veteribus pue-
rorum colloquiis utraque lingua scriptis, in quibus
ita loquitur puer: „ùç ^^^kSov Trpbç r^v Kkff^ccKd
àvéB^v r&v ßaßfzm àrpé/u-a wç \'éâsi, >cal èu
r^ TrpoaxoXkp àTÉÔijKût ßi^piov Kal Karéipi^^a
rpi^aç, xal oûrœç i^p/xévcp xévrpcùvi eiaijkôou Kal
TToüiTOv yf<77raaixfi>fv KaÓ^y^Tctq ^ cufJi.fMXÔ>jTdç."
Legenti statim apparebit, proscholum hunc alium
fuisse atque hypodidascalum, de quo diximus. Sed
pertinent ea ad posteriora tempora, quibus procul
dubio aliter ludi fuerint ordinati quam tempore
Ciceronis.

Ludi magistri eo praestantiae baud pervenisse vi-
dentur, ut discipulos sine plagis regere possent, neque
ulla eos lex vetabat castigare discipulos, nec viden-

\') Auson. Lect. I, p. 45, 46 (ed. 1598).

tur parentes intercessisse. Hinc saepe magistri epi-
thetis clamosi et plagosi ornantur. De hominibus illis,
vicinis interdum molestissimis, queritur Martialis

Quid tibi nobiscum est, ludi scelerate magister,
Invisum pueris virginibnsque caput?
Nondum cristati rupere silentia galli.
Murmure iam saevo verberibusque tonas. ")

lam Plauti tempore tale ingenium magistris erat.
Scutica et flagellum, ferula {vcip6>f^),^) quam Mar-
tialis*) tristem vocat et sceptrnm paedagogorum,
virgae saepe memorantur. Hinc manum ferulae
subducere significat non amplius ire in ludum.
Tempora hac in re commutationem non attulerunt,
nam Ausonius ") adhuc loquitur de voce imperiosa
magistri acerbi, de tetrici praeceptoris habenis, de
horrida forma magistri tristis senio, nec voce sereni.
Scholam haud amoenam discipulis fuisse in primis
hi ostendunt eiusdem versus :

\') IX, 68.

Mart. XII, 57.

Negant vitam
Ludimagistri maiie, nocte pistores.

V, 84.

Iam tristis nucibus puer relictis
Clamoso revocatur a magistro.
Isidor. XVII, 9. Quam dicunt a feriendo, hac enim pueri
vapulare solent.

") X, 63. 5) luv. Sat. VII, 210. Idyll. IV.

Tu quoque ne metnas : quamvis schola verbere

multo

Increpet, et truculenta senex gerat ora magister.
— — nec te clamor, plagaeque sonantes
Nec matutinis agitet formido sub horis ;
Quod sceptrum vibrât ferulae, quod multa supellex
Virgea, quod fallax scuticam praetexit aluta,
Quod fervent trepido subsellia vestra tumultu.

Attamen iam Quintilianus morem hunc valde
improbat caedendi discentes, quamquam et receptum
sit et Chrysippus non improbet, primum quia de-
forme atque servile est et certe, mutata aetate,
iniuria; deinde quod si cui tam est mens illiberalis,
ut obiurgatione non corrigatur, is etiam plagis me-
lior non fit, postremo quod magistri, dummodo
assidui studiorum exactores, hac castigatione facile
car en t.

Tristissimum castigationis exemplum praebent Pic-
turae Herculanenses. Puer praeter cingulum ves-
tibus nudatus plagas accipit, dum superior corporis
pars nititur in tergo alius pueri et tertius eius
pedes tenet. Discipuli praesentes magnas in mani-
bus tabulas tenent.

Et haec quidem de ludis literariis monuisse suf-
ficiat; quibus tamen satis notum est haud paucos

1) Idyll. IV, 24—27. I, 3, 14.
ïom. m, tav. 41, 1.

ditiores parentes praetulisse institutionem domesti-
cani. Horum nonnulli liberos ipsi suos docuerunt,
veluti Cato Maior, quamquam peritum haben s gram-
maticum Graecum, nomine Chilonis, eumque aliorum
puerorum magistrum, et T. Pomponii pater et mul-
tis seculis ante Tarquinius Prisons, a quo traditio
fert Servium Tullium summo studio omnibus iis arti-
bus, quas ipse didicisset, ad exquisitissimam consue-
tudinem Graecorum eruditum esse. \') In primis tem-
poribus illis, quum Romani ad maiorem cultum per-
venerant, nobiliores et ditiores aliunde praeceptores
Hberis suis quaesiverunt, qui non tantum elementa
verum etiam optimas artes docere possent. Sic L.
Paulus, devicto Perseo, petebat ab Ätheniensibus,
ut sibi quam probatissimum philosophorum mitterent
ad erudiendos liberos,\'} qui iam antea,\'} multos habue-
rant doctores Graecos, nam Plutarcho teste ou fióvov
ypafifiariKol nal (TO0i<7Tai >cal pijropeg, iAAa Kai
7rKd(TTcii Kdi \'^ccypd0oi KIXI TTOOKCCV Kotl (jKvX/XKm
èxianxrai Kctl Mdaytakoi Ö^^jpag \'\'EAAj/y^^ ^(xctv.
Habebant ergo dehinc nobiliorum maxime virorum li-
beri praeceptores domi,\'} qui tantum non omnes erant

\') Cic. de ßep. II, 21. Plin. H. N. XXXV, 11, 40.
ä) Aem. Paul. 6.

In domo Ciceronis docebat grammaticus Tyrannio (ad Ö.
fr. II, 4, 2). Livius Salinator (Cos. 219.) Livium Andronicum
habebat liberorum doctorem (Suet. ap. Hieron. Cliron. Ol. 148,
2.) Ennius quoque doctor erat (Suet. de ill. Gramm. 1.) Aemilius
Paulus habuit Metrodorum Atheniensem praeceptorem.—Plinius

6

peregrini ex Asia, Graecia, Gallia, Italia oriundi,
plerique porro libertini vel libertinorum filii; multi
servi adhuc docere coeperant, ut memorat Sueto-
nius in libro de illustribus Grammaticis. Magni
autem illi fiebant, nam ingenti pretio interdum
vendebantur. Sic Daphnis Lutatius servus literatus
200,000 H.S. constabat Quinto Catulo. \') Domini
nonnumquam aliis eos locabant. Suetonius\') narrat L.
Appuleium ab Eficio Calvino equite Romano prae-
divite 400 annuis conductum multos edocuisse.

Sic doctrina quoque Romae venalis erat ansamque
praebebat fraudi committendae. Cuius rei indicium
est, quod ex Orbilio refert Suetonius.\') „Apud ma-
iores," ait ille, „quum familia alicuius venalis pro-
duceretur, non temere quem literatum in titulo,
sed literatorem inscribi solitum esse." Inter antiquis-
simos grammaticos Suetonius enumerat : L. Aelium
Lanuvium*) et Serviurn Clodium utrumque equitem

(Epist. Ill, 3) de filio Corelliae Hispullae dicit: //adhuc ilium
pueritiae ratio intra contubernium tuum tenuit; praeceptores
domi habuit. Iam studia eius extra limen proferenda sunt, iam
circumspiciendus rhetor Latinus."

0 Plin. H. N. VII, 29. De ill. Gramm. 3,

\') De ill. Gramm. 4.

L. Aelius (teste Suet. 1. 1. 2.) cognomine duplici fuit, nam
et Praeconinus, quod pater eius praeconium fecerat, vocabatur,
et Stilo, quod orationes nobilissimo cuique scribere solebat (Cic.
Brut. 56.)

®) Fieri potest, ut libertus fuerit nobilissimae illius familiae.

Romanum, qui tamen non origine sed propriis suis
meritis ad eam pervenerant dignitatem. Versamur
hic in temporibus illis, quibus Italia plena erat Grae-
carum artium et disciplinarum, studiaque haec et in
Latio tum vehementius colebantur. \') Tum ille, qui
Graecam linguam non didicerat, cultioribus annume-
rarii non poterat ; hinc Ovidius hortatur :

Nec levis ingenuas pectus coluisse per artes

Cura sit et linguas edidicisse duas.

Studium illud linguae Graecae tam altas iara ege-
rat in vita Romana radices, ut Quintilianus\') mo-
neret, ut a Graeco sermone puer inciperet, quia
Latinus, plurimis in usu,. vel nolentibus se praebe-
ret, et prius etiam disciplinis Graecis instituendus
esset, unde, ipso iudice, Romanae fluxissent. Longe
praefert idem institutionem publicam privatae. Ve-
rum ex argumentis allatis apparet, eum magis
spectasse grammaticorum et rhetorum scholas quam
ludos literarios.

1) Tusc. Disp. II, 11.
1, i, 12.

CAPUT m.

DR INSTITUTIONE IN SCHOLIS GRAMMATICORUM.

Ludos literarios iam antiquis temporibus Romae
vidimus adfuisse. De grammaticorum autem scbolis
id affirmari nequit, quae quidem a Graecis in ur-
bem illatae sunt, ut diserta veterum testimonia
probant. „Grammatica," ait Suetonius\') „Romae ne
in usu quidem olim, nedum in honore ullo erat,
rudi scilicet ac bellicosa etiam tum civitate nec dum
magnopere liberalibus disciplinis vacante. Initium
quoque eius mediocre exstitit, siquidem antiquissimi
doctorum, qui iidem et poëtae et semigraeci erant,
Livium et Ennium dico, quos utraque lingua domi
forisque docuisse annotatum est — nihil amplius
quam Graecos interpretabantur, aut si quid ipsi
Latine composuissent, praelegebant." Hinc Cicero

1) De ill. Gramm. 1.

eruditionem liberalem et doctrinam \') se percepisse
dicit a Graecis. E Suetonii verbis continuo non-
nihil eruas de propria verbi grammatica notione.
Dicit enim ille, eam neque in usu neque in honore
fuisse, quamdiu civitas liberalibus disciplinis non
vacaret. Grammatica ergo pertinebat ad disciplinas
vel artes liberales, quae etiam ingenuae dicuntur,
quibus sunt oppositae artes sordidae vel quaestus
illiberales. Artes illas complectebatur, quae repertae
sunt, ut mentes ad humanitatem atque virtutem fin-
geren tu r. Humanitas autem ea est, quam Graeci
vocant xaiSeiav ^ quae consociatur semper a viro
humanissimo, Ciceronem volo, cum cultu, cum ser-
mone faceto, cum Uteris. Sic igitur grammatica
certis finibus non circumscripta plures paucioresve
complectitur artes. Quam ob rem grammatici illis
quoque nominibus ornati sunt, quae TToXvfiaÙîctv
eorum indicarent. Sic „Atteins Philologusut ait
Suetonius, \') „philologi appellationem assumpsisse
videtur, quia, sicut Eratosthenes, qui primus hoc
cognomen sibi vindicavit, multiplici variaque doc-
trina censebatur." Refert idem „C. lulium Hygi-
num studiose et audivisse et imitatum esse Corne-
lium Alexandrum, Grammaticum Graecum, quem
propter antiquitatis notitiam Polyhistorem multi,
quidam historiam vocabant." Seneca \') tamen gram-

\') Tusc. Disp. II, 10. 0 De UI. Gramm. 10.
Epist. 108, 30 sqq.

maticum appellat linguae peritum, philologum esse
censet eum, qui inquirit in antiquam historiam, et
Cicero\') grammaticis tribuit poetarum pertractatio-
nem, historiarum cognitionem, verborum interpreta-
tionem et pronuntiandi quendam sonum. Quidquid
est, grammatici erant viri varia doctrina praediti,
rnultis nominibus apti ad iuventutem optimis arti-
bus irnbuendam. Non est huius loei exponere de
omnibus iis, qui nomine grammaticorum inclarue-
runt, \') neque disserere de meritis eorum in libera-
lium artium studio promovendo; hoe tantum quae-
rimus, quid inventutem docuerint. Grammatici,
quorum agmen ducit Crates Mallotes, primum fue-
runt Graeci et quidem servi vel libertini; postea
vero Romani, artibus ingenuis operam dantes, do-
cuerunt inventutem.

Videamus autem, quos fines varii scriptores gram-
maticorum posuerint provinciae. Varro dicit, gram-
maticorum ofiicia constitisse lectione, enarratione,
emendatione, iudicio. \') Opus grammatici a Se-

0 De Orat. I, 42, 187-

Vidd. Bernhardy E. L. G. p. 206 sqq. et 853 sqq. scripto-
resque ibi laudati, et Wittich de Grammatistarum et Gramma-
ticorum apud Eomanos scliolis.

Varro apud Diomedem II, p. 421. Lectio est artificialis
interpretatio vel varia cuiusque scripti enuntiatio serviens dignitati
personarum exprimensque animi habitum cuiusque. Enarratio est
obscurorum sensuum quaestionumveexplanatio vel expositio, per
quam uuius cuiusque rei qualitatem poëticis glossuhs exsolvi-

neca indicatur : ,/syllabarum enarratio et verbo-
rum diligentia et fabularum memoria et versuum
lex ac modificatio." Quibus verbis haec sunt
praemissa : „grammaticus circa curam sermonis
versatur et si latius evagari vult, circa histori-
am; iam ut longissime fines suos proférât, circa
carmina." Quintilianus denique „ grammaticus,
ait, „de ratione loquendi si disserat, quaestiones
explicet, historias exponat, poëmata enarret:" Idem\')
de grammatice agens hoe dicit: „haec professio,
cum brevissime in duas partes dividatur, recte
loquendi scientiam et poëtarum enarrationem, plus
habet in recessu quam fronte promittat. Nam
et scribendi ratio coniuncta cum loquendo est, et
enarrationem praecedit emendata lectio, et mix-
tum his omnibus indicium est." Affirmat deinde
grammatici esse officium : versus censoria quadam
virgula notare, libros falso inscriptos tamquam sub-
ditos summovere, auctores in ordinem redigere.
Quae omnia efficiunt lectionem emendatam, aptam
ad proponendum discipulis, quod negotium emen-

mus. Emeiidatio est, qua singula prout res postulat dirigiinus,
existimantes universorum scriptorum sententiam diversam: vel
correctio errorum, qui per scripturam dictionemve fiunt. ludi-
cium est, quo omnem orationem recte vel minus quam recte
pronunciatam specialiter iudicamus: vel existimatio, qua poëma
caeteraque scripta perpendimus. Teste Victorino est: scribere,
legere, intelligere, probare.

\') Ep. 88, 3. O I, 2, li. O

dationis iudiciique nomine indicat. Inniores in
grammaticorum scholis recte loquendi scribendique
scientiam didicisse videntur, ad quam rem syllaba-
rum enarrationem, quam dicit Seneca, pertinuerit.
Orthographia, quam recte scribendi scientiam La-
tme dicunt, primo loco in censum veniebat. Huc
pertinebat accurata consonantium vocaliumque na-
turae cognitio.\') „Discat puer," ait Quintilianus,
„quid in literis proprium, quid commune, quae
cum quibus cognatioj nec miretur, cur ex scamno
fiat scabillum, aut a pinna (quod est acutum) se-
curis utrinque habens aciem, bipennis; ne illorum
sequatur errorem, qui, quia a pinnis duabus hoc
esse nomen existimant, pinnas avium dici volunt."
Praeterea discebant, quot et quae sint partes oratio-
nis, nomina etiam et verba declinabant, quae omnia
eo tendebant, ut emendate et scriberent et loqueren-
tur. Lectio etiam attendebatur, in qua puer disce-
bat, ubi suspendere spiritum deberet, quo loco
versum distinguere, ubi clauderetur sensus, unde
inciperet, quando attollenda vel summittenda esset
vox, quid, quoque flexu quid, lentius, celerius,
concitatius, lenius dicendum esset. Lectio ergo vi-
rilis et cum suavitate quadam gravis ea erat, quae
hac aetate in scholis erat comparanda. Lectionem
autem, a Varrone et Quintiliano ad grammatici
munera relatam, Cicero vocat pronuntiandi sonum.

\') I. 1.

Seneca loquendi rationem curamque sermonis. Haec
de altera grammaticae professionis parte. Altera
autem pars poëtarum con tinebat enarrationem,
quae, ut recte perageretur, magnam requirebat doc-
trinae copiam, de qua Quintilianus sic praecipit:")
//Nec poëtas legisse satis est; excutiendum omne
scriptorum genus non propter historias modo sed
verba, quae frequenter ius ab auctoribus su-
munt. Tum neque citra musicen grammatice potest
esse perfecta, cum ei de metris rbytbmisque dicen-
dum sit, nec, si rationem siderum ignoret, poëtas
intelligat, qui (ut alia omittam) totiens ortu occa-
suque signorum in declarandis temporibus utuntur;
nec ignara philosopbiae, cum propter plurimos in
omnibus fere carminibus locos ex intima natura-
lium quaestionum subtilitate repetitos, tum vel
propter Empedoclen in Graecis, Varronem ac Lu-
cretium in Latinis, qui praecepta sapientiae versi-
bus tradiderunt. Eloquentia quoque non mediocri
est opus, ut de unaquaque earum, quas demon-
stravimus, rerum dicat proprie et copiose." Vide-
mus Quintilianum nullas omittere muneris gram-
maticorum partes, quas Cicero, Varro, Seneca
enumerant. Coniungit enim poëtarum pertractatio-
nem cum bistoriarum cognitione, quam Seneca fa-
bularum dicit memoriam et verborum interpretati-
onem vel quaestiones, nec versuum legem ac mo-

1. 1-

dificationem, ut Latine dicunt, metra rhythmosque
omittit.

In scholis grammaticorum primo praecipuoque
loco poëmata fuisse pertractata ex iis, quae disserui-
mus, satis constat. „Poëtae," ait Cicero\') ^/quum
magnam speciem doctrinae sapientiaeque prac se
tulerunt, leguntur, ediscuntur et inhaerescunt pe-
nitus in mentibus." \') Poëtarum omnium, qui digni
videbantur iuvenum labore studioque, agmen duce-
bat princeps eorum Homerus,\') cui, qui vix minore
splendet inter Romanos fulgore, operam se iuvenem
dedisse praedicat Horatius : \')

Romae nutriri mihi contigit atque doceri,
Iratus Graiis quantum nocuisset Achilles.

Odyssea, quam Livius Andronicus transtulerat in
Latinum sermonem, una cum ceteris eiusdem auc-
toris scriptis studiose legebantur in scholis etiam tune,
quum non amplius omnibus pulchra viderentur. \')

«) Tusc. Disp. III, 2.
O Horatius, Epist. II, 1, 126:

Os ténerum pueri balbumque poëta figurât,
Torquet ab obscoenis iam nunc sermonibus aurem.
Plin. Epist. II, 14. Sic in foro pueros a centumviralibus
causis auspicari, ut ab Homero in scholis.
4) Epist. II, 2, 42.
«) Hor. II, 1, 69 :

Non equidem insector delendaque carmina Livi
Esse reor, memini quae plagosum mihi parvo

Q. Caecilius Epirota, Attici libertus, primus fertur
Latine ex tempore disputasse, primusque Virgilium
et alios poëtas novos praelegere coepisse. \') Hic
Igitur effecit, ut etiam Latini poëtae recentiores, si
quid scripsissent, quod invenibus esset accommo-
datum, suum in scholis locum invenirent, quod
Quintiliani tempore receptum erat, qui optime insti-
tutum esse contendit, ut ab Homero atque Virgilio
lectio inciperet. \') Ceterum boni erat praeceptoris
curare, ne quid legeretur in scholis, quod noceret
legentibus. \') Summovendus ergo Martialis, qui ipse
testatur"), se scribere versus parum severos, nec
quos praelegat in schola magister, \') qui alium eo
nomine magis commendandum poëtam sic allo-
quitur:\')

Orbilium dictare; sed emendata videri
Pulchraque et exactis minimum distantia miror.

\') Suet, de ill. Gramm. 16. =) I, 8, 5.

Quint. I, 8, 6. Utiles tragoediae, alunt et lyrici; si
tamen in his non auctores modo sed etiam partes operis ele-
geris, nam et Graeci licenter multa et Horatium nolim in
quibusdam interpretari. Elegia vero, utique qua amat, et hen-
decasyllabi — amoveantur, si tieri potest; si minus, certe ad
firmius aetatis robur reserventur. Comoedia, — cum. mores in
tuto fuerint, inter praecipua legenda erit.

4) Mart. J, 35.

®) Catull. XVI, 10. JSTon dico pueris sed his pilosis. — Pers.
I, 29. Ten\' cirratorum centum dictata fuisse pro nihilo putas?

«) Mart. Ill, 69.

At tua, Coscoïii, venerandaque sanctaque verba
A pueris debent virginibusque legi.

Horatius autem et Virgilius tam studiose in scho-
lis legebantur, ut saepe wtotus decolor esset Flac-
cus et haereret nigro fuligo Maroni.\'") Soluta oratio
non omnino exclnsa fuisse videtur; scribit enim
Cicero ad Quin tum fratrem : „meam (orationem)
in illum (Calventium Marium) pueri omnes tamquam
dictata perdiscant." Quaenam opera postea in scho-
lis legerentur, docent Ausonii \') verba citantis : con-
ditorem Iliados et orsa amabilis Menandri, Flacci
modulata poëmata altisonumque Maronem et lectum
Terenti sermonem. Affert tune ea, quae ad histo-
riées pertinent; nempe facinus Catilinae Lepidique
turnultum et civili mixtum mavorte duellum, quod
movit Sertorius exsul socio Ibero. — Quomodo dis-
cipuli in tractandis poëtis versari debeant, ostendit
Quintilianus;\') praecipit enim Aesopi fabellas narrare
sermone puro et nihil se supra modum extollente,
deinde eandem gracilitatem stilo exigere; versus
primo solvere, mox mutatis verbis interpretari, tum
paraphrasi audacius vertere, qua et breviare quae-
dam et exornare salvo modo poetae sensu permittit.
Praeceptores ergo duplici modo in scholis docebant,
nam ipsi discipuli libros habentes suos magistro

1) luv. VII, 226. O Ad Q. fr. III, 1, 4.
Idyll. IV, 45—65. I, 9, 2.

praelegebant, interroganti respondebant, animadver-
sionesque audiebant, vel magister praelegebat et
dictabat, quae discipuli scriberent, quo simul disce-
rent recte scribere.

Haec consuetudo postea non obsolevit; in Collo-
quiis enim Scbolasticis haec occurrunt: „dictavit mihi
eondiscipulus ; scripsi dictante magistro." Memo-
riae exercendae causa dictata discenda et recitanda
erant, ") quod discipuli stantes facere solebant.\')

Simile exereitationis genus Augustinus\') memorat,
cui mandabatur, ut diceret verba lunonis irascentis et
dolentis, quod non posset Italia Teucrorum avertere
regem, et quidem sie, ut figmentorum poëticorum
vestigia sequi cogeretur et tale aliquid dicere solutis
verbis, quale poëta dixisset versibus. „Et ille," ait,
,/dicebat laudabilius, in quo pro dignitate adum-

\') Mart. YIII, 3.

An iuvat ad tragicos soccum transferre cothurnos,
Aspera vel paribus bella tonare modis?
Praelegat ut tumidus rauca te voce magister
Oderit et grandis virgo bonusque puer.
Hor. Ep. I, 18, 12.
Sic itérât voces et verba cadentia tollit,
Ut puerum saevo credas dictata magistro
Eeddere.
=<) luv. VII, 152.

Nam quaecunque sedens modo legerat, liaec eadem stans
Proferet atque eadem cantabit versibus isdem.
*) Confess. T, 17.

bratae personae, irae ac doloris similior afFectus
eminebat, verbis sententias congruenter vestientibus."
Ex his locis praeterea discimus, grammaticos non
minus morosos fuisse quam ludi magistros.

Ad munera grammatici ergo pertinebat, prae-
ter verborum interpretationem, fabularum vel his-
toriarum memoria et versuum lex ac modificatio. \')
Perspicuum est, hic non cogitandum esse de his-
toria temporum sed in primis de mythologia.
Quod disertis verbis Quintilianus docet. Tres
distinguit narrationum species: fabulam, quae ver-
satur in tragoediis atque carminibus, non a veri-
tate modo sed etiam a forma veritatis remotam;
argumentum, quod falsum sed vero simile comoe-
diae fingunt; historiam, in qua est gestae rei ex-
positio; quibus expositis haec addit: „grammaticis
poeticas dedimus : apud rhetorem initium sit his-
torica, tanto robustior quanto verior." In enarra-
tione illa historiarum diligens quidem erat bonus
praeceptor, exponebat tamen non omnes sine discri-

\') auint. I, 8, 13. In praelegendo grammaticus et illa qui-
dem minora praestare debebit, ut partes orationis reddi sibi
soluto versu desideret et pedum proprietates, quae adeo debent
esse notae in carminibus, ut etiam in oratoria compositione de-
siderentur.

Gell. XIV, 2. Homo adolescens a poëtarum fabulis et a
rlietorum epilogis ad iudicaudas lites vocatus. — Cf. Quint. I,
9, 18. Seneca, Ep. 88.

II, 4, 2.

nîine sed receptas aut certe a claris auctoribus me-
rnoratas, \')

Non deërant grammatici, qui in fabulis tractan-
dis modum non servarent, multamque operam im-
penderent rebus incertis et ineptis. Mera miracula
se invenisse dicit Gellius in libro quodam a viro
conscripto in literarum cultu non ignobili magnam-
que aetatis partem in libris versato. Quod indicium
non nimis severum esse fatemur; inter quaestiones
enim hae quoque erant: quam ob causam Telema-
cbus Cubans iunctim sibi cubantem Pisistratum non
manu attigerit sed pedis ictu excitarit, et Euryclia
Telemachum quo genere claustri incluserit et quae
nomina fuerint sociorum Ulixis. Minus ineptae sane
buiusmodi erant disquisitiones : quam ob causam
Boeotia ante appellata fuerit Aonia, Aegyptus Aë-
ria, Attice \'\'Akt^ , Macedonia \'H/xccôfcù. . . Tempora
sane ea erant, quae cogerent in literarum studio
occupatos, ineptiis illis operam dare. Sic Tiberius,
qui literis delectabatur, teste Suetonio,grammati-
cos eiusmodi quaestionibus experiebatur : quae ma-
ter Hecubae? quod Achilli nomen inter virgines
fuisset? quid Sirenes cantare sint solitae? Hanc
etiam stultitiam parentibus exprobrat luvenalis : \')

Sed vos saevas imponite leges.
Ut praeceptori verborum régula constet.

Quint. 1. 1. T, 8, 5 sqq. XTV, 6.
In vita, 70. Sat. YII, 339, sqq.

Ut legat historias, auctores noverit omnes,
Tanquam ungues digitosque suos: ut forte rogatus.
Dum petit aut thermas aut Phoebi balnea, dicat
Nutricem Ancbisae, nomen patriamque novercae
Anchenioli: dicat, quot Acestes vixerit annos,
Quot Siculus Plirygibus vini donaverit urnas?

Tertullianus\') quoque ludi magistros ceterosque
literarum professores deos nationum, nomina, gene-
alogias, fabulas, ornamenta honorifica eorum prae-
dicasse dicit. \') Quo tempore ius augurale omniaque
ad sacra pertinentia non omnibus patebant, familiae
patriciorum, tanquam bonum peculiare haec sibi
summa religione servabant. Quum vero patria sacra
negligi atque contemni coepta essent, ad grammati-
corum studia referebantur. Sic Gellius\') adolescens,
Romae, quum ad grammaticos itaret, Apollinarem
Sulpicium audiverat, quum de iure augurio quae-
reretur, et Macrobiusdicit," se cepisse pontificii
iuris auditum.

Haec fere erant grammaticorum in scholis ne-
gotia; musice enim et geometria, quibus Quin-
tilianus pueros instituendos existimabat, priusquam
rhetori traderentur, quae cum grammatica orbem
doctrinae a Graecis eyKUKkoy TaiSsfau dictum effi-
cerent, ad numera eorum proprie non pertinebant.

1) De Idolol. 10. =) Cf. Cic. in Verrem. II, 18, 1.
3) Geil. VI, 6. ") Saturn. III, 10.

De his autem deque geographia et metrica suo loco
dicturi sumus.

Puellas quoque in grammaticorum scholis adfuisse
unus docet Martialis locus (vid. supra p. 79). Verba
enim Horatii, \') quae Marquardtus \') hue refert :

Demetri, teque, Tigelli,
Discipularum inter iubeo plorare cathedras;

ad musicam potius institutionem quam ad gramma-
ticam retulerim propter Acronis ad hunc locum vv. :
f/Hi modulatores fuerunt et docuerunt puellas in-
genuas modos, quia hoc tempore maximum earum
studium fuit afFectandi lyricam disciplinam." Alii
loci probant quidem, puellas habuisse paedagogos et
praeceptores, tacent vero de scholis. ") Doctas femi-
nas irridet luvenalis,") quae magna arrogantia iudi-
cium proferre solebant de nullis non quaestionibus
grammaticis :

Illa tamen gravior, quae quum discumbere coepit,
Laudat Virgilium, periturae ignoscit Elissae,
Committit vates et comparai : inde Maronem
Atque alia parte in trutina suspendit Homerum.
Cedunt grammatici, vincuntur rhetores, omnis
Turba tacet, nec causidicus, nec praeco loquatur,

1) Sat. I, 10, 90. 2) Handbuch 1. V, p. 112, N. 570.
\') Plin. Ep. Y, 16. Suet. de ill. Gramm. 16.
Sat. YI, 434, sqq.

Altera nec mulier : verborum tanta cadit vis,
Tot pariter pelves, tot tintinnabula dicas
Pulsari.

Nobiliores filias suas domi instituendas curasse
praetereaque certos fines disciplinae illi constituisse
docent ea, quae ad Helviam scripsit Seneca, cuius
pater, quem optimum dicit virorum, eam sapientiae
praeceptis non tam erudiri quam imbui voluerat et
quidem propter istas (feminas), quae literis non ad
sapientiam sed ad luxuriam uterentur.

Improbanda ergo sunt ea, quae hac de re monuit
Naudetus, \') puellas ad quartum decimum aetatis
annum una cum pueris promiscue in scholis ad-
fuisse, magnumque ex ea consuetudine damnum ce-
pisse. Neque referendus ad scholas grammaticorum,
quem ille attulit, locus e Pauli Aeginetae de pue-
rorum educatione libro,\') qui dicit a sexto et sep-
timo anno pueros et puellas literatoribus traditos
esse. Intelliguntur enim ludi literarii. Quod atti-
net ad discipulorum aetatem, constat et praetextatos
et iuvenes quin etiam viros adiisse grammaticorum
scholas. Grammaticam necessariam pueris, iucun-
dam senibus dicit Quintilianus. Narrat etiam

\') XVII, 4. (Haase).

Naudet, sur l\'iustruction publique chez les anciens et par-
ticulièrement chez les Eomains — Mém. de l\'Inst. de France —
Acad. des inscr. et belles lettres IX, 1831, p. 388.
I, 14. I, 4, 5.

Suetonius \'), Gniphonis Grammatici scholam daros
frequentasse viros, in his M. Ciceronem.

Videntur nonnulli praeceptores pueros in classes
distribuisse ordinemque dicendi iis secundum vires
ingenii dedisse. Quod saltem de suis praeceptori-
bus narrat Quintilianus, \') in quorum schola ita
superiore loco quisque declamabat, ut praecedere
profectu videbatur, cuius rei indicia praebebantur;
ducere classera pulcherrimum habebatur. Nec de
hoe semel decretum erat; tricesimus dies reddebat
victo certaminis potestatem.

Praeter libros, quibus continebatur materies le-
gendi, alia in discipulis instituendis adiumenta gram-
maticis non defuisse videntur, veluti tabulae mytho-
logicas continentes imagines in scrip tionibusque in-
structae, quarum specimen superest in Tabula Iliaca.
Ad tempora Tiberii pertinet compendium historien m
Graeca lingua confectum, quod edidit Henzen/)
A luvenale\') memorantur de grammatica liber Pa-
laemonis, de rhetorica Theodori. In usum Graeco-
rum, qui sermonem Latinum addiscere cuperent,
scripsit S. Dositheus (anno fere 207 a. n.) librum
\'EpfUfvsufidrccv vel Interpretamentorum, cui in-

\') De ill. Gramm. 1. =) I, 2, 23.

Mus. Capitol. IV, 68. Eiusdem generis tabularum frag-
nienta asservantur in Museo Veronensi et in Museo Borgiano.
Ann. d. Inst. 1853, p. 93 seq.
Sat. VI, 452 et VII, 177.

Cff. S. Dosithei magistri interpretamentorum liber tertius

7*

esse nunc agnoscuntur D. Hadriani sententiae et
epistolae (Graece et Latine), fabulae Aesopeae, dis-
putatio forensis maxime de manumissionibus, frag-
menta Hygini lectionum mythologicarum, excerp-
tum aliquod ex Iliade, denique verba et sententiae
e quotidiano sermone (Graece et Latine), quem
librum Bernbardyus putat confectum esse in usum
Graecorum, qui Romae vel Beryti iurisprudentiae
operam essent daturi. Quo ille etiam refert Hy-
gini fabulas et Germanici Aratea. Seculo, ut veri-
simile est, quarto liber confectus est, quo elementa
linguae Latinae docebantur, cui titulus : „Probi
instituta artium," qui una cum „Catbolica arte" vel
,/Arte minore" summa floruit auctoritate. Denique
hic memoranda sunt Colloquia scholastica, e quibus
nonnulli effecerunt mutuam instituendi rationem
tum iam fuisse in usu, quorum tamen praecipuum
consilium fuisse videtur per Graecam linguam ad
Latinam ducere. \')

Teste Suetonio®) veteres grammatici etiam rheto-
ricam docebant. Tales erant L. Aelius Stilo, quem
perstudiose sese audivisse dicit Cicero\'), tum Gni-
pho et Atteins. Itaque statim transierunt quidam e

ed. E. Boeking, Bonn. 1832; Lacliniann iiber Dosith. Berl.
1837, p. 18; Bernhardy E. L. G. p. 91.

1) Londin. Thes. Ling. Gr. Vol. IX. p. 428, 33. Cf. Bern-
hardy 1. 1. p. 91.

2) De ill. Gramm. 4. B^ut. 56, 207.

lAi

grammatici ludo in forum, atque in numerum prae-
stantissimorum patronorum recepti sunt. \') Hinc
Atteins a Suetonio inter grammaticos rhetorem, in-
ter rhetores grammaticum fuisse dicitur. Postea,
discretis iam professionibus grammatici tamen vel
retinuerunt vel instituerunt quaedam genera insti-
tutionum ad eloquentiam apparandam, ut proble-
tnata, paraphrases, allocutiones, ethologias atque
alia hoc genus, ne sicci atque aridi omnino pueri
rhetoribus traderentur.Idem auctor\') haec quo-
que studia a gramniaticis mandata esse dicit discipu-
lis suis: dicta praeclare per omnes figuras, per casus
et apologos, aliter atque aliter exponere et narratio-
nes tum breviter et presse, tum latins et uberius
explicare, Graecorum scripta convertere ac viros illu-
stres laudare vel vituperare. Etiam $é(7£iç, àva-
cTKEvdç, Kara(7>c£udç ^ %p£(a,ç^ sententias clarorum
virorum discipulis tractandas et ediscendas dabant. *)
Iam Quintiliani \') tempore consuetudo tenuit, ut
praeceptoribus eloquentiae Latinis semper, Graecis
interdum discipuli serius quam ratio posfularet tra-
derentur. Rhetores enim scientiam ac facultatem
declamandi tradebant intra deliberativas iudiciales-

\') De m. Gramm. 7 et 10. Suet. 1. L c. 4.
») De clar. Khet. 1.

4) De sententiis, quae feruntur, Catonis et Varronis vid. Bern-
hardy, E. L. G. p. 794 et 86?.
II, 1, 1.

que materias (suasorias ac controversias), gramma-
tici vero partes ab iis relictas suscipiebant. Sic
factum erat, ut quae rhetoricae prima essent opera,
facta essent grammaticae novissima. Omnia enim,
quae enunieravimus, ad rhetoricam proprio pertine-
bant. Sic non semper effici potest e rebus, quae
docebantur, quaenam scholae sint intelligendae.

CAPUT lY.

DE INSTITUTIONE IN SCHOLIS EHETORUM.

Quo tempore oratores regnabant in foro, quum
vis eloquentiae tanta esset, ut omnes alias discipli-
nas facile superaret, nemo fere laudis cupidus
adolescens non sibi ad dicendum studio omni eni-
tendum putabat.\') Quamquam tunc quoque, quum
omnes res ex nnius arbitrio pendere coeperant, di-
cendi ars tanti fuit momenti, ut ceteras artes com-
prehenderet, totiusque eruditionis finis esset; nam
omnes disciplinae, quibus pueri institnebantur, ante-
quam in rhetorum transirent scholas, eo potissimum
inserviebant, ut quam maxime parati essent ad elo-
quentiae studium. Quemadmodum autem in gram-
matica, sic in rhetorica quoque ex Graecis pepende-

Cic, de Orat. I, 4, 14.

rant Romani. Apud Graecos semper arctum fuerat
vinculum inter rhetoricam et eloquentiam, apud
Romanos vero artis praecepta tum demum tradi
coepta sunt, quum ars ipsa ad summum iam per-
venerat. Iam ipsa vox rhetor Graecam indicat rei
originem.

Primi conatus rhetoricam lingua Latina docendi
vehementer repulsi sunt. \') Anno enim 92 (662 U. G.)
Cn. Domitius Aenobarbus et L. Licinius Crassus
Censores ita edixerunt :\') ,/Renuntiatum est nobis,
esse homines, qui novum genus disciplinae institu-
erunt, ad quos inventus in ludos conveniat; eos
sibi nomen imposuisse Latinos rhetoras, ibi homi-
nes adolescentulos totos dies desidere. Maiores no-
stri, quae liberos suos discere et quos in ludos
itare vellent, instituerunt. Haec nova, quae praeter
consuetudinem ac morem maiorum fiunt, neque

Apud Gell. XV, 11, leguntur haec, quae pertinent ad a.
161 (U. C. 593.) C. Fannio Strabone M. Valerio Messala Coss.
senatusconsultum de philosophis et de rhetoribus Latinis factum
est: m. pomponius. praetoe. senatum. consulxjit. guod.
vekba. facta. sunt. de. philosophis. et. de. rhetoeibus.
de. ea. ke. ita. censuebunt. uti. m. pomponius. peaetoe.
animadveeteeet. coeeaeet. q. uti. ei. e. eepublica. fide.
giue. sua. videeetue. uti. eomae. ne. essent. Ehetori-
bus Latinis hic locum esse non posse quisque facile animad-
vertit, namque in ipso scto rhetores tantum afferuntur et prae-
terea edictum a. 662 docet, eo anno demum rhetores Latinos
exstitisse.

Suet, de clar. Ehet. 1.

placent, neque recta videntur. Quapropter et iis,
qui eos ludos habent, et iis, qui eo venire consue-
verunt, videtur faciundum, ut ostenderemus nostram
sententiam: nobis non placere."\') Nec sine causa
in scholas illas invectos esse Censores facile largie-
mur haec perpendentes Crassi apud Ciceronem verba\')
f/Latini. . . hoc biennio magistri dicendi exstiterunt :
quos ego Censor edicto meo sustuleram ; non quo
(ut nescio quos dicere aiebant) acui ingénia ado-
lescentium nollem, sed contra ingénia obtundi nolui,
corroborari impudentiam. Nam apud Graecos, qui
eiusmodi essent, videbam tamen esse, praeter banc
exercitationem linguae, doctrinam aliquam et hu-
manitatem dignam scientia, hos vero novos magi-
stros nihil intelligebam posse docere, nisi ut au-
derent. .. hominibus opus est eruditis, qui adhuc
in hoc quidem genere, nostri nulli fuerunt: sin
quando exstiterint, etiam Graecis erunt anteponendi."
Certe literarum Latinarum ea erat conditio, ut
rhetoribus Latinis deessent illa subsidia, quibus
Graeci rhetores uti poterant, quo factum est, ut
institutio eorum quasi fundamento careret. \') At-

\') Dial, de Or. 35. At nunc adolescentuli nostri deducuntur
m scenas scholasticorum, qui rhetores vocantur, quos paulo ante
Ciceronis tempora exstitisse nec placuisse maioribus nostris ex
eo manifestum est, quod Crasso et Domitio censoribus cludere,
ut ait Cicero, ludum impudentiae iussi sunt.

2) De Orat. Ill, 24, 93.

3) Bernhardy E. L. G, 60,

tamen quarto iam ab hoc edicto anno (a. 666 U. C.)
Plotius rhetoricam Latine docuit, \') Cicerone puero,
apud quem tum studiosissimus quisque exercebatur.
Ciceroni vero hoc non licebat; continebatur enim
doctissimorum hominum auctoritate, qui existimabant
Graecis exercitationibus ali melius ingénia posse. \')
Postea vero Cicero ipse utraque lingua usus est in
dicendi exercitationibus. „Commentabar" ait\') ,/de-
clamitans (sic enim nunc loquuntur) saepe cum M.
Pisone et cum Q. Pompeio aut cum aliquo quotidie ;
idque faciebam multum etiam Latine, sed Graece
saepius."¹) Cicero ad praeturam usque Graece de-
clamitavit; \') Latine vero senior cum Hirtio et Dola-

1) S. Hieronymus in Eus. Chron. 01. CLXXIII, 1. Suet,
de clar. Ehet. 2.

De Plotio Cic. (pro Archia 9) haec refert: Marius eximie
L. Plotium dilexit, cuius ingenio putabat ea, quae gesserat,
posse celebrari. Huc respiciens acute animadvertit Naudet 1. 1.
p. 406. II est remarquable, que le premier exemple de mettre
les préceptes de l\'éloquence à la portée de tout le monde, en
se servant du langage vulgaire pour les dicter, ait été donné
par un ami de Marius, et que ce soient deux chefs du parti
patricien, qui aient repoussé cette innovation.

3) Brut. 90, 310.

\'\') Declamare proprie est clamando vel vehementer dicendo
aliquid prodere, (Cic. Verr. IV, 66, 149) declamatio est actio
declamandi (Auctor ad Herennium III, 13, 20). l\'ostea rheto-
rum commentationes declamationes dictae sunt, cf. 1. Brut. 1. Cicero
tamen eo vocabulo utitur tantum, ut declamandi actionem indicet,
Suet. de clar. Ehet. I.

bella. \') Exercitationes illae Ciceronis nitebantur prae-
ceptis ethicis atque historia. Sic dicebat de deorum
immortalium iudiciis, de morte et quidem auctore
Herodoto aliisque pluribus. Hue quoque perti-
nent , quas Cicero vocat scholas ; \') quales sunt de
exsilio, de interitu patriae, de Servitute, de de-
bilitate , de caecitate, de omni casu, in quo nomen
poni solet calamitatis. Tum Séasig/) quas Cicero
simul ut rus decurrebat atque in decursu commen-
tabatur : E/ fisvsréov èv r^ TrarpiSi rupavvov-
/iiévip] Tüpavvovfiér^Q S^aùrîjç, el ttclvtl rpócrcp
rupa.vvcS\'oç KaraKuciv tpayf^areuréov, kixv [lûK-
A57 TQÛTO Trepl rwv oXiov yj xóKiq kivSui/80-
(T£IJ/-, El EÙXafiyjréov rov Karakóovrcc^ (Mvf adróg

Ct\'ipJjTCtl ;

Primus omnium Romanorum Asinius Pollio
(natus a. 76 a. a. n.) advocatis hominibus scripta
sua fertur recitasse. Labienus, qui eadem flo-
ruit aetate, quamquam egregie declamabat, non
admittebat populum : et quia nondum haec consue-
tudo erat inducta, et quia putabat turpe ac frivo-
lae iactationis. Augustus iam, ut ingénia seculi
sui foveret, recitantes et benigne et patienter au-

dût, nec tantum carmina et historias sed et ora-
tiones. \') Eiusdem in primis temporibus crevit rhe-
torum numerus et auctoritas. Quod arcte cohaeret
cum mutata eloquentiae forma. Libertate exstincta
res plerumque minoris momenti in foro agebantur,
quae ipsae per se auditores allicere non poterant.
Hinc opus erat verborum ornamentis, fucato quo-
dam stilo, poëtico decore, quo res satis ieiunae
tamquam splendido vestitu ornarentur. Cassius Se-
verus, qui eo tempore visit, quem primum affir-
mant flexisse a vetere atque dicendi directa via, non
infirmitate ingenii nec inscitia literarum transtulit
se ad illud dicendi genus, sed iudicio et intellectu.\')
Vidit namque cum condicione temporum et diver-
sitate aurium formam quoque et speciem orationis
esse mutandam. Non amplius placebant illi orato-
res, qui non ad aures iudicantium cum voluptate
pervenirent, qui non colore sententiarum invitare
et allectare studerent audientes. Sic igitur, foro
relicto, eloquentia in scholis rhetorum consedit,
quo numerus et dignitas eorum simul vehementer
increverunt.

Blandus primus, eques Romanus, Romae docuit
rhetoricam, ante quem intra libertinos praeceptores
pulcherrimae disciplinae continebantur, et minime
probabili more turpe erat docere, quod honestum
erat discere. Sensim vero, quum Romani magno

1) Suet. Oct. 89. 2) Dial, de Or. 19.

studio colere coeperuut artes iugenii, ea quoque
utilis honestaque apparuit: multique eam praesidii
causa et gloriae appetiveruut ; magno igitur studio
hominibus iniecto, magna etiam professorum \') ac
doctorum") exstitit copia, quorum nonnulli ex in-
fima fortuna in ordinem senatorium atque ad sum-
mos honores processerunt. Quod ostendit Marcelli
Eprii exemplum, qui eloquentia sua ter milies ses-
tertium corraserat. Hinc non mirum, centum et
sedecim rhetores enumerari posse et uno anno tres
periisse rhetores in una urbe Roma/) Brevi tempore
per totum orbem Romanum rhetorum scholae ex-
stiterant, ut docet luvenalis, \')

Gallia causidicos docuit facunda Britannos :

De conducendo loquitur iam rhetore Thüle.

Si autem quaerimus, qua ratione discipulos suos
instituerint rhetores, hoc continuo animadvertendum
videtur, rationem docendi, ut ait Suetonius, neque
unam omnibus neque eandem singulis semper fuisse
varioque quemque modo discipulos exercuisse; tum,
quod iam attigimus, nonnullas partes institutionis

\') Profiteri absolute positum significat rhetoricam docere (Plin.
Ep. IV, 11, 7. II, 18, 3) vel grammatica m (Quint. I, 5, 7).
Hinc professorum nomen commune est grammaticis cum rheto-
ribus (Plin. Ep. II, 3, 5. Quint. XII, 11, 6. Dial, de Or.
36, 35. cf. Wittich 1. 1.

Professores ostenderunt, doctores praeceperunt dicendi artem.
5) Mart.. II, 64. *) XV, 111. cf. Tac. Agr. 4.

rhetoricae a grammaticis arreptas fuisse. De his
igitur primum dicendum, in quibus exponendis se-
quamur Quintilianum ducem fide dignissimum. Qui
primum huic respondet quaestioni, quando rhetori
tradendus sit puer. In hoc non id aestimandum
censebat,\') cuius quisque esset aetatis, sed quan-
tum in studiis iam effecisset; tradendus igitur puer
quum potest. Rhetoris autem, prima officia operis
sui non recusantis, a narrationibus statim et lau-
dandi vituperandique opusculis cura desiderabatur.

Narrationes stilo componere adhibita maxima di-
ligentia primum iudicavit in rhetorum scholis labo-
rem. Quo ut accederet, discipulo primum erat
discendum recte dicere. Sic narrando et dicendo
lam paulo exercitus opus sequebatur destruendi
confirmandique narrationes, quod àvaffKSVi^ et >c«-
rci<7K£vTi vocabatur. Quod non tantum fiebat in
fabulosis et carmine traditis verum etiam in ipsis
annalium monumentis. Quaerebatur v. c. an sit
credibile super caput "Valerii pugnantis sedisse cor-
vum, qui OS oculosque Galli rostro atque alis ever-
beraret, vel dicebatur de serpente, quo Scipio tra-
ditur genitus, de lupa Romuli, de Egeria Numae.
Hanc iam exercitationem sequebatur labor difficilior,
positus in laudandis claris viris et vituperandis im-
probis, quacum coniungi poterat comparatio, uter
melior uterve deterior esset. Communes loci etiam

\') Quint. II, 1, 7. II, 4, 15.

vel simplices, ut in adulterum, aleatorem, petulan-
tern, vel ad quasdam species deducti, ut in adul-
terum caecum, aleatorem pauperem, petulantem
senem proponebantur et theses e rerum compara-
tione sumptae, ut, rusticane vita an urbana po-
tior, iurisperiti an militaris viri laus maior. Aliud
genus exercitationis, quo ad coniecturales causas
praeparatum se esse dicit Quintilianus a suis prae-
ceptoribus, hoc erat: quaerere atque exsequi, cur
armata apud Lacedaemonios Venus, et quid crede-
retur Cupido puer atque volucer et sagittis ac face
armatus. Ad genera institutionum, quae ad elo-
quentiam praepararent, praeterea referebantur pro-
blemata et allocutiones,\') quae controversiarum
genera faciliora fuisse videntur, tum paraphrases et
ethologiae, quae sic videntur esse distinguendae a
sententiis, ut hae essent voces universales, illae
certis personis iunctae. Ethologia v. c. est descriptie
certi cuiusdam amici; sententia: amicus certus in

1) Infinitae quaestiones dicuntur a Cluintiliano, quae, remotis
personis et temporibus et locis ceterisque similibus, in utramque
partem tractantur, quod Graeci Uat-t dicunt, Cicero proposi-
tum, alii quaestiones universales civiles, alii quaestiones philo-
sopho convenientes. Hoc genus Cicero scientia et actione distin-
guit , ut sit scientiae : an Providentia mmdus regatur ? actionis :
an accedendum ad rempublicani administrandam? Quint. Ill,
5, 5. cf. etiam X, 5, 11.

Suet, de ill. Gramm. 4.

S) Quint. I, 9, 3.

re incerta cernitur. Chriae etiam memorantur, quae
cuius fuerint generis sane non percipies ex iis, quae
dicit Quintilianus: \') „chriarum plura genera tradun-
tur: unum simile sententiae, quod est positum in
voce simplici: dixit ille, aut: dicere solebat; alte-
rum, quod est in respondendo: interrogatus ille,
vel: cum hoc ei dictum esset, respondit; tertium
huic non dissimile: cum quis diœisset aliquid vel
fecisset" Erant autem chriae sententiae vel loei
communes ad certos casus relatae et secundum cer-
tas leges elaboratae, quales nobis relictae sunt ab
Hermogene et Aphthonio rhetoribus. Quae omnia
suo tempore Suetonius\') omitti iam videbat.

Teste eodem, haec quoque erat exercitatio, ut
discipuli dicta praeclare per omnes figuras {ax^-
l^arcC), per casus et apologos aliter atque aliter
exponerent. Apologorum exempla praebent Gellius \')
et Quintilianus\'), e quibus apparet poëticas fabulas,
in primis vero fabulas Aesopeas sic esse dictas. Ge-
nus illud, quod versabatur in casuum commutati-
one, cognosci potest ex auctore ad Herennium,\')
ubi hoe occurrit specimen: „Alexander Macedo
summo labore animum ad virtutem a pueritia con-
firmavit. Alexandri virtutes per orbem terrae cum
laude et gloria sunt. Alexandro si vita longior data
esset, Oceanum manu Macedonum transvolasset.

I, 9, 4. \') De m. Gramm. 4. II, 29.
4) V, 11, 17. s) IV, 22.

Alexandrum ut omnes maxime metuerunt, item
plurimum dilexerunt."

Quaedam etiam ad usum communis vitae insti-
tuta tum utilia et necessaria, tum perniciosa et su-
pervacanea ostendere solebant,

Graecorum scripta interdum convertebantur, quam
exercitationem magni iam fecerunt orat ores, ante-
quam scholae rhetorum exstiterant.\') Convertisse se
ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas
orationes inter se contrarias narrat Cicero \'); „nec
converti" ait, „ut interpres, sed ut orator, senten-
tiis iisdem et earum formis tamquam tiguris, ver-
bis ad nostram consuetudinem aptis; in quibus non
verbum pro verbo necesse habui reddere, sed genus
omnium verborum vimque servavi."

„Vertere Graeca in Latinum," teste Quintiliano,\')
„veteres oratores Romani optimum iudicabant. Id
se L. Crassus in illis Ciceronis de Oratore libris
dicit factitasse. Id Cicero sua ipse persona frequen-
tissime praecipit, quin etiam libros Platonis atque
Xenophontis edidit hoc genere translates. Id Mes-
salae placuit, multaeque sunt ab eo scriptae ad
hunc modum orationes." Multum quoque tribuit
idem conversioni ex Latinis, quam rem Quintilianus\')

dicit nostra pluribus modis tractare, velut eadem
cera in alias aliasque formas duci solet. Memorat
Seneca\') inter exercitationes epichiremata\'), enthy-
memata\') et schemata.\'). Debebat rhetor de sententia
Quintiliani\') historiae atque etiam magis orationum
lectione discipulos instruere. Historiae tribuit\') non
nisi leve ad oratorem formandum momentum; cen-
sebat enim, posse eam alere orationem quodam uberi
iucundoque suco, sed tamen plerasque eius virtutes
oratori vitandas esse videbat, quippe quae esset proxima
poëtis et quodammodo carmen solutum, scripta ad
narrandum non ad probandum, et non ad actum
rei pugnamque praesentem sed ad memoriam poste-
ritatis et ingenii famam composita, quae verbis re-
motioribus et liberioribus figuris narrandi taedium

1) Praef. Controv. I.

Secundum auintilianum (V, 14, 14) nullo differt a syllo-
gismis, nisi quod lii et plures habent species et vera colligunt
veris, epichirematis frequentior circa credibilia est usus.

3) In Ehet. ad Her. II, 2, dicitur argumentatio; /■/Enthy-
mema" ait Quintilianus (Y, 14, 24.) //ab aliis oratorius syllo-
gismus, ab aliis pars dicitur syllogismi, propterea quod syllo-
gismus utique conclusionem et propositionem ha.bet et per omnes
partes efficit, quod proposuit, enthymema tantum iutenta intelligi
contentum sit.

Pleraque gratiora sunt, si inventa subito nec domo allata
sed inter dicendum ex re ipsa nata videantur, imde illa non
iniucunda schemata: paene excidit mihi, et fugeratme, directe
admones. Quint. lY, 5, 4.

II, 5,1. 6) X, 1, 31.

evitaret. Lectio vicibus factis a Quintiliano uni alicui
adolescentium mandabatur et alias ab causas et ut
protinus discipuli pronunciationi assuescerent; rlie-
tori vero expositio causae, in quam oratio erat scri-
pta, omnisque in elocutione, rerum inventione, to-
tms operis compositione artis demonstratio. Etiam
boe utile iudicabat, aliquando corruptas et vitiosas
orationes palam legi ostendique in bis, quam multa
impropria, obscura, tumida, bumilia, sordida, lasciva,
efFeminata essent.

Debet autem praeceptor frequenter interrogare et
mdicium discipulorum experiri, ut audientibus se-
curitas absit, nec, quae dicentur, snperfluant aures,
simulque ad id perducantur, quod ex boe quaeri-
tur, ut inveniant ipsi et intelligant. Tum ediscant\')
electos ex orationibus vel bistoriis aliove quo genere
dignorum ea eura voluminum locos; aliquando ta-
men, non saepe, permittendum, quae ipsi scripse-
rint dicere, ut laboris sui fructum etiam ex illa,
quae maxime petitur, laude plurium capiant.

Haec omnia ad ea materiae genera praeparabant,
quae praecipuum efticiebant rhetorum laborem: ad
suasorias et controversias;illae tamquam plane le-
viores et minus prudentiae exigentes adolescentibus,
hae robustioribus delegebantur, quae proprie ad
ludicia praepararent. Quibus igitur haec erat lex,
ut forensibus causis simillima foro quam maxime

\') 11, 7. 2) Disti. Je Or. 35.

praepararent. Totum illud genus fictae ad fori
consiliorunique imitationem materiae dicendi (sua-
soriae et controversiae) circa Demetrii Phalerei tem-
pus ortum erat, unde Romam translatum mox stu-
diosissime a celeberrimis oratoribus exercebatur.
Vox suasoria apud Ciceronem eiusque aequales
iiaud legitur; controversia frequenter quidem sed
pugnam et rixam significans. A rhetoribus haec di-
cebatur de re in disputationem vocata et habita de
ea oratione. Hinc M. Seneca genus materiae,
quo exercebatur, adeo novum dicebat, ut nomen
quoque eius novum esset. „Controversias" ait „nos
dicimus, Cicero causas vocabat." Alterum eius no-
men scholastica quoque pertinet ad tempora Cice-
rone posteriora. Simili ratione in Tusculanis vox
schola invenitur. ") Utraque species nomen habet
declamationis. Supersunt nobis nonnullae declama-
tiones, quae omnes inde ab Augusti aetate exstitisse
videntur. Quod vero ad antiquiora tempora atti-
net ; hoe tantum novimus ; Brutum orationem pro
Milone exercitationis causa scripsisse, in qua non
tantum, ut Cicero, Clodium quippe insidiatorem
iure etsi non JMilonis consilio occisum esse dixerit,
sed etiam gloriatus sit occiso malo cive. Quam
exercitationem, ut causas vel easdem, quas agi au-
dissent, stilo etiam ipsi componant, vel etiam alias

\') Quint. II, 10, 7. X, 5, 14. Quint. II, 4, 41.
Praef. Controv. I. Vid. 1. 1. p. 107.

veras modo et utrinque tractent, Quintilianus \')
eloquentiae studiosis censet longe utilissimam et
consuetudini, quam Cestius amabat, rescribendi
veteribus orationibus praefert, quum satis cognosci
causa non possit ex sola defensione.

Iam vero, ut redeamus ad declamationes illas,
tres sunt, quae Sallustii nomen ferunt: duae ora-
tiones sive epistolae ad C. Caesarem de ordinanda
republica, et declamatio in M. Tuïlium Cicero-
nem. Tum exstat responsio in Sallustium, quae
M. Tullio et declamatio contra L. 8ergium Catili-
nam, quae M. Porcio Latroni, celebri Augusti aetate
rbetori , tributa est. Has omnes, antiquioribus
Sallustii editionibus iunctas, e rhetprum scholis
profectas esse nunc constat inter viros doctos. Ex
eodem fonte fiuxisse inde a Marklando multi sta-
tuunt Oratt. IV. post reditum : in Senatu; ad
Quirites vel or. cum populo gratias egit ; dc domo
sua ad Vontifices ; et de haruspicum responsis,
quam eos alii, in primis recentiores. Ciceroni vin-
dicare conati sunt. \')

Summi momenti sunt ea, quae scripsit M. Annaeus
Seneca Rhetor, Corduba oriundus, pater Senecae phi-
losophi, avus Lucani poëtae. Hic ad summam iam
aetatem provectus, régnante Tiberio, rogantibus filiis

1) X, 5, 20.

sî) Gitantur hi a Baehrio: Ges. der Eöm. Lit. II, § 284 et
a Bernhardyo. B. L. G, 766.

Novate, Seneca et Mela collegit et sine ordine com-
posnit dicta praeclara \') centum amplius auctorura
Graecorum et Latinorum, quae audita ab ipso me-
moriaque nondum elapsa erant. Populo ea dedi-
cavit, ut et cives, quamvis notitiae eorum clari
declamatores subducti essent, tamen non crederent
tantum de iis, sed ipsi etiam iudicarent et ut, quae-
cunque ipse a viris celeberrimae facundiae dicta
teneret, ne ad quemquam privatim pertinerent.
//Fere enim" ait ipse „aut nulli commentarii
maximorum declamatorum exstant aut, quod peius
est, falsi. Itaque ne aut ignoti sint aut aliter quam
debent noti, summa cum fide suum cuique reddam."

Librorum illorum decem Causariim superest liber
septem Suasoriarum, libri q^uinque (I, II, VII, IX,
X.) Controversiarum et Excerpt a libri X. Contro-
versiarum, quae locis corruptis Controversiarum
restituendis inserviunt; adsunt praeterea praefatio-
nes, quae in primis valent ad indolem declama-
torum cognoscendam. Occurrunt ergo ea, quae
praeclare dixerunt M. Porcius Latro, C. Albucius
Silus, Q. Arellius Fuscus, L. Cestius Pius, lunius
Gallio aliique minus clari. Controversiae numero sunt
quinque et triginta. Exstat praeterea ingens earum
numerus, quae perperam olim Quintiliano tribue-

1) Scaliger in Euseb. p. 120. Ibi declamationes non apponun-
tur, sed acute dicta pauca de multis xcC^, yrctpB^^oKxi
Praef. Controv. I.

bantur. Sunt illae undeviginti integrae et centum
quadraginta quinque excerptae e trecentis octoginta
octo. Tempore, ut videtur, Hadriani scripsit Cal-
purnius Elaccus, cuius nomine feruntur quinqua-
ginta una excerpt a X Bhetorum minor um. \')

Suasoria autem ad illud pertinet causarum genus,
quod deliberativum {ßouksuriKOi/) dicitur, quodque
in consultatione positum, habet in se suasionem et
dissuasionem, unde nomen quoque duxit.\') „Pars
deliberativa, quae eadem suasoria dicitur," ait Quin-
tilianus,\') „de tempore futuro consultât, quaerit etiam
de praeterito. Officiis constat duobus suadendi ac dis-
suadendi. — In quo tria erunt spectanda, quid sit de
quo deliberetur, qui sint qui deliberent, qui sit
qui suadeat."

Varia genera suasoriarum Quintilianus*) distin-
guit, cui longe difficillimae videntur prosopopoeiae,

Ï) De iis sic disputât Bonnell, in comnaent. hist, de mutata
sub primis Caesaribus eloquentiae Eomanae condicione, in pri-
mis de Khetorum scholis, (Berol. 1836.) Iam Petrus Burmannus
in praefatione editionis clari rhetoris monet viros doctos dudum
ostendisse, diversorum auctoram et non unius aetatis eas esse,
quum una sit alia nitidior et elegantior, cuius ego iudicio addi-
derim, me dicendi genere diligentius examinato evidentissime
probare posse, ne unam quidem haram declamationum Pabiano
stilo exaratam sed omnes posterions seculi esse, quamquam sunt
ex iis, quae illius ingenio non omnino indignae videantur.

Ehet. ad Her. I, 3, 2. s) III, 8, 6 et 16.

4) III, 8, 49,

in quibus ad reliquum suasoriae laborern accedit
etiam personae difficultas.

Argumenta, ut apparet ex iis, quae libro III afFert,
exemplis, petebantur ex historia Graeca et Romana,
e mythicis quoque temporibus. Alexander Magnus,
Hannibal, Pompeius, Caesar, Sulla saepe in sua-
soriis memorantur. Sic quaerebatur, an Alexander
terras ultra Oceanum esset inventurus, an Hannibal
rediret, si Scipio exercitum in Africam transtulisset ;
fingebatur C. Caesar deliberans, an perseveraret in
Germaniam ire, quum milites passim testamenta fa-
cerent, et Pompeius, Parthos an Africam an Aegyp-
tum peteret. Ponebantur etiam haec : Priami verba
apud Achillem aut Sullae dictaturam deponentis in
contione; vel sic quaerebatur: Deceatne Caesarem
ultio Pompeii? An sit verendum , ne peiorem faciat
suarum partium causam, si Pompeium indignum
morte fateatur ?

De suasoria autem Quintilianus\') praecipit: tota
oratio simplex et gravis et sententiis debet ornatior
esse quam verbis. Suasoriae, quas nobis servavit
Seneca septem, exigua tantum pars fuisse videntur
earum, quas Seneca literis mandavit,\') fortasse ne
primus quidem liber integer, quo numero antiquis-
sima suasoriarum editio Veneta inscribitur.\') Ar-
gumenta eius erant haec: Délibérât Alexander, an

1) III, 9, 66. Vid. Bonnell 1. 1.
5) Bernhardy E, L. G. p. 797.

Oceanum naviget; trecenti Lacones contra Xerxem
ïïiissi, quum trecenti ex omni Graecia missi fu-
gissent, délibérant, an et ipsi fugiant; délibérât
Agamemnon, an Iphigeniam immolet, negante Cal-
chante aliter navigari posse ; délibérât Alexander
Magnus, an Babyloniam intret, cum denuntiatnm
esset illi response auguris periculum; délibérant
Athenienses, an trophaea Persica tollant Xerxe mi-
nante rediturum se, nisi tollerentur; délibérât Ci-
cero , an Antonium deprecetur ; délibérât Cicero,
an scripta sua comburat, promittente Antonio in-
columitatem, si fecisset.

Quam frequenter de iisdem argumentis dictum
sit, ostendunt satyrici. Sic luvenalis : \')

mihi sexta

Quaque die miserum caput Hannibal implet :
Quidquid id est, de quo délibérât, an petat urbem
A Cannis, an post nimbos et fulmina cautus
Circumagat madidas a tempestate cohortes.

Idem argumentum tangunt haec :

I, demens, et sacvas curre per Alpes,
Ut pueris placeas et declamatio fias!

Sullam saepe in censum venisse docent haec :

Et nos ergo manum ferulae subduximus, et nos
Consilium dedimus Sullae, privatus ut altum
Dormiret. \')

1) VIT, 160. luv. X, 167. ä) Id. I, 15.

Nec Catonis morituri imraemores erant rhetores,
teste Persio. \')

Saepe oculos, memini, tangebam parvus olivo,
Grandia si nollem morituri verba Catonis
Discere, non sano multum landanda magistro.")

Profecto non valde aptae erant declamationes illae
nimis ornatae poëticis verbis sententiisque longe re-
motis ab usu quotidiano. Hinc Quintilianus,\') qui
nihil inter forense genus dicendi atque declamato-
rium interesse debere statuit, si profectus gratia
discitui-, nominibus utendum esse dicit, et perple-
xas magis et longioris aliquando actus controversias
fingendas, et verba in usu quotidiano posita minus
timenda, et iocos inserendos, ne declamatores quam-
quam in scholis exercitati, tirones in foro essent,

Tertium causarum genus iudiciale, positum in
controversia, habebat accusationem aut petitionem
cum defensione. \') Distinguit Quintilianus \') cau-
sam, quae unius rei controversia constat ab ea,
quae constat plurium; illam simplicem dicit, hanc
coniunctam. Una controversia est per se furti, per
se adulterii. Plures aut eiusdem generis, ut in
pecuniis repetundis, aut diversi, ut si quis sacri-

1) Sat. III, 45, ad q. 1. cf. lahn.

Schol.: merito, inquit, mihi lippitudinem accersebam, ne
Catonis deliberativam orationem recitarem, utrum moreretur, an
non: aut quibus verbis uti potuit, cum se destinaret interficere.
3) II, 10, 9. 4) Ehet. ad Her. 1. 1. ®) III, 10.

m

legii et homicidii simul accusetur. Diversum ab bis
tertium genus, cuius rei tractatus in parte causae
frequens est, ut quum apud centumviros post alia
quaeritur et hoe, uter dignior hereditate sit. Quas
declamationes, si modo ad veritatem accommodatae
et orationibus similes essent, non tantum iuvenibus
exercendis utilissimas iudicabat, sed etiam ei, qui
iam in foro esset clarus ; \') declamandi opus, quod
foro non praeparabat, aut scenicae ostentationi aut
furiosae vociferationi simillimum habebat.

Veteres controversiae, ut Suetonius tradit, aut ex
bistoriis trahebantur, aut ex veritate ac re, si qua
forte recens accidisset. Itaque locorum etiam ap-
peliationibus adiectis, proponi solebant. Huiusmodi
controversiae exemplum hoe est :„Aestivo tempore
adolescentes urbani quum Ostiam venissent, litus
ingressi, piscatores trahentes rete adierunt, et pe-
pigerunt, bolum quanti emerent: nummos solve-
runt, diu exspectaverunt, dum retia extraherentur :
aliquando extractis, piscis nullus infuit sed sporta
auri obsuta. Tum emptores bolum suum aiunt,
piscatores suum."

In controversiis saepe lex aliqua proponebatur
aut ficta aut alicunde assumpta, ad quam causae
quam maxime difficiles et perplexae applicabantur.
Ad naturam earum perspiciendam multum valent
declamationes Pseudo-Quintiliani, in quibus occur-

X, 5, 14. Suet. de clar. Ehet. 1.

runt omnes veteres dicendi artes, et novae quoque,
ut divisio, et sermo et color, unde tractatae et co-
loratae et figuratae controversiae distingnuntur.

Ponebatur v. c. lex Solonis : Liberi parentes
alant, aut vinciantur.Thema accedebat hoe : Duo
fratres inter se dissidebant, alteri filius erat: patruus
in egestatem incidit : patre vetante adolescens illum
aluit; ab hoe abdicatus tacuit: adoptatus a patruo
est: patruus, accepta hereditate, locuples factus est:
egere coepit pater: vetante patruo aluit illum: ab-
dicatur. Aliud thema huic legi adiectum sic se
habebat: interficit aliquis utrumque fratrem, alterum
tjrannum, alterum in adulterio deprehensum, spre-
tis patris precibus. Captus a piratis patrern per li-
teras rogat, ut se redimat; qni piratis nuntiat, si
manus ei absciderent, se duplex daturum esse re-
demptionis pretium. Piratae interea eum iam solve-
rant. Pater in egestatem incidit : filius eum non
alit, pater eum accusat. — Ad leges obliteratas per-
tinet declamatio de fraude legis Voconiae Marcio

\') De iis Bonnell (1.1.) haec monet: //destituuntur quidem legum
et usus forensis scientia; tantum iudicis et audientium affectibus
aut concitandis aut componendis student, nec artiticiis iurecon-
sultorum sed sensu communi nituntur, et hoe in primis est, quod
toti huic operi ab acribus declamationum iudicibus semper ex-
probratum est, nec immerito: nam scholae tantum praeparabant
non vitae. Tamen memorabilis est in iis inventionum copia et
varietas ac dolendum modo, quod tantum operae et acuminis in
inanem rerum imaginem insumptum est." San, Controv. 1,1,

Philippe IT. Servilio Caepione Coss. a a. a. n. 169
latae et a. 40 Domitio Calvino II. Asiiiio Pollione
Coss lege Falcidia antiquatae, cuius verba declama-
tor sic ponit : ne liceat mulieri nisi dimidiam par-
tem bonorum dare; cui hoc thema subiunctum :
quidam duas mulieres dimidiis partibus instituit
heredes: testamentum cognati arguunt.

Propria rhetoribus crimina erant: saepe etiam
historiam arbitrio suo mutabant. Lex erat haec :
Adulterum cum adultéra qui deprehenderit, dum
utrumque interficiat, sine fraude sit; thema: Milti-
ades peculatus damnatus in carcere alligatus deces-
sit; Cimon filius eius, quum sepeliret, vicarium se
pro patris corpore dedit. Callias, sordide dives na-
tus, redemit eum a republica et pecuniam solvit,
eique filiam suam collocavit, quam ille deprehen-
sam in adulterio deprecante patre occidit. Ingrati
reus est. Aliud exemplum hoc est. Lex est: qui
hosti opem tulerit, capite puniatur; thema: Alexan-
der bello Athenas quum premeret, templum extra
m u ros . posit um incendit; pestilentia laborare coe-
pit. Responsum est non posse finiri, nisi templum
restituisset. Restituto templo, Atheniensis sacerdos
Alexandre pellicente discessurum se ab armis, si
dedicaret, dedicavit. Discessit ab obsidione Athena-
rum Alexander; dicitur sacerdos hosti opem tidisse.

1) Ps. Quint. Deel. 264. Sen. Controv. IV, 24.
3) Ps. Quint. Deel. 323.

Quintiliani tempore controversiarum argumenta
talia erant, quae cum scholae severitate minime
convenirent, nec vitae publicae accommodatae es-
sent. Nam, ait „magos et pestilentiam et responsa
et saeviores tragicis novercas aliaque magis fabulosa
frustra inter sponsiones et interdicta quaeremus. \')
Tyrannicidarum praemia, vitiatarum electiones, pesti-
lentiae remedia, incesta matrum in scholis quotidie
agebantur. \') Facete Martialis :

Non de vi neque caede, nec veneno,
Sed lis est mihi de tribus capellis.
Vicini queror has abesse furto.
Hoc index sibi postulat probari :
Tu Cannas Mithridaticumque bellum
Et periuria Punici furoris
Et Sullas Mariosque Muciosque
Magna voce sonas manuque tota.
Iam die. Postume, de tribus capellis.

Tyrannicidium erat res decantata in rhetorum
scholis. Hinc luvenalis : *)

Declamare doces? o ferrea pectora Vecti,
Quum perimit saevos classis numerosa tyrannos. —

Ad generum Cereris sine caede et vulnere pauci
Descendunt reges et sicca morte tyranni.

\') auint. II, 10, 5. Dial, de Or. 3,5. YI, 19.
4) YII, 150 s<iq. et X, 112 sqq.

E Senecae controversiis quinque, e Pseudo-Quin-
tiliani declamationibus duodecim, e Calpurnii Placci
quatuor vario modo hoc argumentum pertractant. \')

Mirum profecto videatur, Imperatores tyrannis
saeviores passos esse istiusmodi declamationes, quae
nunquam ne lege quidem aut edicto vetitae sunt.
Sed merito Bonnell in hanc inquirens quaestio-
nem „excelsior et augustior" ait „erat principis et
imperatoris, ad quem maiestas omnis populi Romani
translata erat, dignitas et légitima in civitate po-
testas, quam quae se cum istis imaginariis tyran-
nis conferre dignata sit, aut quae se omnium pro-
fessorum eloquentiae atque universae studiosae lu-
ven tutis vanis declamationibus de gradu deiici vel
turbari modo et concuti posse existimaverit. Patie-
bantur adolescentulos specie quadam pristinae li-
bertatis gaudere, dummodo scholastici, ficta rerum
imagine contenti, veritate se abstinerent, neve obli-
quis verbis aut figuris imperatores ipsos petere vi-
derentur."

Multi imperatores usque ad ultima reipublicae
tempora et declamationibus intererant et ipsi decla-
mabant. Nempe hoc studium unica tunc erat via,
quae ducebat ad rempublicam capessendam vel ad
artes liberaliter colendas. Scriptores sane baud parci
sunt in rhetoribus culpandis, attamen summopere

1) Titulos adiecta brevi explicatione dedit Schmidt: Gesch. der
Denk- und Glaub. Freiheit etc. p. 455.

cavendum est, ne ipsis vitio demus, quae e tempo-
rum conditione fluxerunt. Minimum in his exercita-
tionibus ii doctores peccabant, qui necesse habebant
cum insanientibus furere. Nam ni dixissent, quae
adulescentuli probarent, soli in scholis relicti es-
sent. \') Cicero quoque „illud unum" ait „direc-
tum iter ad laiidem cum labore qui probaverunt,
prope iam soli in scholis sunt relicti."\') Tales non
defuisse docet Martialis : \')

Iura trium petiit a Caesare discipulorum
Assuetus semper Munna docere duos.

Hinc idem, Lauro qunm suasit rhetoris suscipere
munus, hoc addit : \')

Si schola damnatur, fora litibus omnia fervent,
Ipse potes fieri, Marsya, causidicus.

Parentes enim saepe sollicitos fuisse, quem elige-
rent praeceptorem, Lupi probat apud eundem poë-
tam exemplum

Cui tradas, Lupe, filium magistro,

Quaeris sollicitus diu rogasque.

Accedebat, quod patres exigebant, ut filii quam
saepissime declamarent. Discipuli omnia, quae scrip-
serant ipsi, ediscebant. Quod Quintilianus,\') qui
declamationes non numerandas sed aestimandas cen-

\') Petronius Sat. c. 3. Pro Coelio 17, 41. X, 60.
») II, 64. ä) V, 56. 8) II, 7.

set, vehementer improbat. \') Extemporalis dicendi
facultas in magno honore esse coepit simulque in-
sane exstitit declamandi studium. Cuiusnam notae
declamationes illae saepe essent ex hoc apparet, quod
auditores pecunia essent invitandi. Perversa invalnit
se invicem laudandi consuetudo, unde prodierunt
ii, quos descripsit Plinius \'): „statim sapiunt, statim
sciunt omnia: neminem verentur atque ipsi sibi exem-
plum sunt." luvenem declamantem nobis depinxit
Gellius. \') Praefatus ille arrogantius et elatius, quam
aetati eius decebat, iubet exponi controversias. Cui
satisfacit aliquis ex iis, qui aderant, exponens con-
troversiam parum consistentem (aTTOpov). „Iam" ait
Gellius „hac ille audita nec considerata neque aliis,
ut proponerentur, exspectatis, incipit statim mira
celeritate in eandem hanc controversiam principia
nescio quae dicere, et involucra sensuum verbo-
rumque volumina vocumque turbas fundere, cete-
ris omnibus ex cohorte eius, qui audire eum so-
liti erant, clamore magno exsultantibus." \') Ob
haec vitia auctor Dial, de Orat. \') scholam dicit
locum, in quo nihil reverentiae, sed in quem
nemo nisi aeque imperitus intrat; in condiscipu-

1) Cf. 1. 1. Persii p. 122. ûuint. X, 5, 21. II, 4, 16.

=) Quint. II, 2, 12. II, 12, 11.

Ep. VIII, 23. 4) IX, 15.

Eestive huiusmodi declamationem descripsit A. Wittich, de
rhetoribus Latinis eorumque scholis. Isenaci 1853.

6) 35.

lis nihil profectus, cum pueri inter pueros et ado-
lescentuli inter adolescentulos pari securitate et
dicant et audiantur. Quod Petronius statuit : hoc
tantum in iis proficere discipulos, ut, quum in forum
venerint, putent se in alium terrarum orbern dela-
tos, confirmatur eo, quod accidit Porcio Latroni
declamatoriae virtutis unico exemplo, qui quum pro
reo in Hispania Rustico Porcio propinquo suo dice-
ret, usque eo confusus est ut a soloecismo incipe-
ret; nec ante potuit confirmari, parietes desiderans,
quam impetravit, ut indicium ex foro in basilicam
transferretur. \')

Alii autem rhetores antiquitatis nimii admirato-
res erant, \') alii recentis lasciviae tlosculos captabant
et sic discipulos suos a recta via abducebant. Et
iuvenes quidem, qui has scholas adibant, non tan-
tum disertissimis viris, sed etiam Ciceroni magi-
strum suum praefereban t/) Nimiam quoque vim
tribuebant in scholis pronunciationi, sic ut modu-
lationem vocis sectarentur, quae rectius appellari
videretur cantus. Quam pravarn cantandi consue-
tudinem Quintilianus et alii merito improbant.

>) Sen. praef. Contr. IV. Quint. X, 5, 18.
Quint. II, 5, 21. X, 1, 43.

Dial, de Or. 28. — Quint. VIII, 2, 18. — Teste Seneca
(praef. Contr. III.) Albutius semper vulgari utebatur sermone,
nam timebat, ne scholasticus videretur. cf. Bernhardy E. L. G.
p. 301. 4) Sen. 1. 1.

5) Quint. XI, 3, 57. Dial, de Or. 26 et 29. Plin. Ep. II, 14, 12.

Multi rhetores colligebant discipulos non severitate
disciplinae nec ingenii experimento sed ambitione
salutantium et illecebris adulationis et libenter eos
detinebant cupiditate diutius exigendi mercedulas. \')

Dictis bis de vitiis, quibus haud paucae rhetorum
scholae laborarunt, pauca addere lubet, ut appareat
praestantiores rhetores non tantum eloquentiae ve-
rum etiam sapientiae nomine profuisse discipulis.
Quum Arellius Fuscus, qui rhetoricam docuit Fa-
bianum philosophum, in suasoria\') de Cicerone pe-
roraret, cui mortem minatus erat Antonius, haec
disseruit de corporis animique natura. „Nihil aliud
intercidet quam corpus fragilitatis caducae, morbis
obnoxium, casibus expositum, proscriptionibus ob-
iectum. Animus vero divina origine haustus, cui nec
senectus ulla nec mors, onerosi corporis vinculis
exsolutus ad sedes suas et cognata sidera recurret."

Praeclarae sententiae ethicae ab iisdem prolatae

\') Quint. XII, 11, 14. -— De eloquentiae studio apud Eo-
manos praeclare egit A. Westermann, Geschichte der Beredt-
samkeit in Griechenland und Eom. Zweiter Theil, Leipsig 1835.
Ad tempora cognöseenda, quorum inprimis rationem habuimus
in expositione de scholis grammaticorum et rhetorum, utilis est
liber, quem scripsit Carl Filz hoc titulo: Quintilianus. Ein
Lehrerleben aus der Eomischen Kaiserzeit. Nach Wahrheit und
Dichtung entworfen. Leipsig und Heidelberg 1863.

Cf. C. Aubertin: de sapientiae doctoribus, qui a Cicero-
nis morte ad Neronis principatum Eomae viguere. Parisiis 1857.
ibique Cap. IV.

3) Suas VI.

sunt. Proponitur haec controversia :\') Tyrannus per-
misit servis dominas suas rapere. Profugerunt prin-
cipes civitatis. Inter eos, qui filium et filiam ha-
bebat , profectus est peregre. Cum omnes servi
dominas suas vitiassent, servus eius virginem ser-
vavit. Occiso tyranno, reversi sunt principes; in
crucem servos sustulerunt. Ille manumisso filiam
iunxit. Accusatur dementiae. — Tum Albutius Fa-
biani philosophi auditor haec philosophatus est :
dixit neminem natum esse liberum, neminem ser-
vum, haec postea nomina singulis imposuisse fortu-
nam. Denique, inquit, scis et nos nuper servos
fuisse. Retulit Servium regem.

Silius Bassus rhetor ostendit, omnes homines hu-
mili loco ortos, si communem omnium originem
repetimus. \') „Si possent" inquit „homines sibi sor-
tem facere nascendi, nemo esset humilis, nemo
egens, unusquisque felicem domum intraret. Sed
quamdiu non sumus, natura nos regit, et in quem-
cunque vult casum nos mittit. Hinc sumus aesti-
mandi, quum sumus nostri. Quis fuit Marius, si
ilium in suis inspexerimus maioribus? humilis. In
tot consulatibus nihil habet clarius quam se aucto-
rem. Pompeium si haereditariae extulissent imagi-
nes, nemo Magnum dixisset. Servium regem tulit
Roma: in cuius virtutibus humilitate nominis nihil
est clarius. . . ." Praeclara haec quoque est senten-

tia ; ,/Nemo sine vitio est; in Catone moderatio, in
Cicerone constantia, in Sulla dementia desidera-
tur . . . omnes peccavimus." \')

De bello, quam sit inhumanum, haec Fabianus
disputât in controversia : „ecce instructi exercitus
saepe civium cognatorumque conserturi manus ; con-
stiterunt et colles equis utrinque complentur et
subinde omnis regio trucidatorum corporibus con-
sternitur, illatorum multitudine cadaverum, vel spo-
liantium. Si quaesierit aliquis, quae causa homi-
nem adversus hominem in facinus coëgit? nam neque
feris inter se bella sunt; nec si forent, eadem ho-
minem deceant placidum proximumque divino ge-
nus. Quae tanta vos fert ira, quum una stirps idem-
que sanguis sitis : Vel quae furiae in mutuum
sanguinem egere? Quod tantum malum humano
generi vel sorte vel fato invectum? an, ut convivia
populis instruantur, et tecta auro fulgeant, parri-
cidium tanti fuit?... An, ne quid ventri negetur
libidinique, orbis servitium expetendum est?"....

Paucis interiectis declamator erumpit in pulcher-
rimam hanc vocem : „0 paupertas quam ignotum
bonum es! "

1) Contr. II, 12. Contr. II, 9.

CAPUT Y.

DE RATIONE, QUA INSTITUTIO IN SCHOLIS ORDINA"
BATUR DEQUE PRAEOBPTORUM CONDITIONE.

Scholae apertae fuisse videntur alto mane, nam
Martialis \') ludi magistro obiicit :

Nondum cristati rupere silentia galli,

Murmure iam saevo verberibusque tonas.

Idemque testatur luvenalis :

Dummodo non pereat, mediae quod noctis ab hora
Sedisti, qua nemo faber, qua nemo sederet.
Qui docet obliquo lanam deducere ferro;
Dummodo non pereat totidem olfecisse lucernas,
Quot stabant pueri, quum totus decolor esset
Flaccus et haereret nigro fuligo Maroni.

<) IX, 68. cf. XII, 57. VII, 223.

Hinc ientacula in scholis siimebant discipuli, quae
a pistoribus iis vendebantur. \') Magnum interdum
rumorem in scholis fuisse, ea probant, quae supra
attulimus. Quod Plinius quoque affirmat, qui ut
ostendat, quantum apud iuvenes auctoritatis ex stu-
diis habeat „proxime frequenti auditorio" ait „inter
se coram multis ordinis nostri dare loquebantur :
intravi, conticuerunt." Scholae discipulis satis fré-
quentés in classes dividebantur. Praemia et blan-
dimenta in ludis esse data puerulis, suo vidimus
loco. Simile quid in Grammaticorum scholis inter-
dum obtinuisse videtur. Verrius Flaccus ad exerci-
tanda\') discentium ingénia aequales inter se com-
mitter e solebat proposita non solum materia, quam
scriberent, sed et praemio, quod victor auferret. Erat
autem liber aliquis antiquus pulcher aut rarior. ¹)

In scholis inferioribus et grammaticis, feriis ex-
ceptis, quotidie lectiones habitae fuisse videntur; in
rhetorum scholis certis demum diebus. Quamquam
hac de re nihil certi dici potest. Sic M. Antonius
Gnipho docuit rhetoricam, ita ut quotidie praecepta
eloquentiae traderet, declamaret vero non nisi nun-
dinis. Diogenes grammaticus disputare Sabbatis
Rhodi solitus, venientem Tiberium, ut se extra or-
dinem audiret, non admiserat ac per servum suum

in septimum diem distulerat. \') Fortasse alii sexto
quoque die declamabant vel discipulis copiam decla-
mandi praesentibus parentibus dabant.

De negligentia et desidia adolescentium inprimis
nobilium loquitur Persius; de puerorum corrup-
tela acerbe luvenalis : \')

Quum septimus annus
Transierit puero, nondum omni dente renato,
Barbatos licet admoveas mille inde magistros,
Hinc totidem, cupiet lauto coenare paratu
Semper et a magna non degenerare culina.

Parentum hac in re culpa sine dubio erat ma-
xima.

Feriae erant festis diebus, qui haud pauci Ro-
mae fuerunt. Saturn alibus ferias fuisse testatur Pli-
nius. \') Haec celebrabantur primum per unum,
postea per plures dies. Erant quoque feriae tem-
pore Quinquatruum,quae maiores mense Martio

per quinque dies, minores mense lunio per unum
diem celebrabantur.\') Eas tangit Horatius:\')

Ac potius, puer ut festis Quinquatribus olim,

Exiguo gratoque fruaris tempore raptim. \')

Locus Martialis \') :

Albae leone flammeo calent luces
Tostamque fervens lulius coquit messem.
Cirrata loris horridis Scythae pellis,
Qua vapulavit Marsyas Celaenaeus,
Ferulaeque tristes, sceptra paedagogorum,
Cessent et Idus dormiant in Octobres:
Aestate pueri si valent, satis discunt.

eo ducit, ut statuamus in scholis, ubi elementa
docerentur, per quatuor menses ferias fuisse, nempe
a mense lulio ad mensem Octobrem, cuius rei causa
fortasse in aëris temperie, mensibus illis pueris do-

cendis molesta, quaerenda est. \') Locum Horatii
iam allatum :

Ibant octonis referentes Idibus aera.

Hermannus sic interpretatus est, ut inde quoque
appareat, per quatuor menses ferias fuisse discipu-
losque octonis Idibus reliquis i. e. quoque mense,
quo docerentur in schola, aera i. e. parvam merce-
dem attulisse. \')

Sed ab Horatio depingi scholam inferioris ordi-
nis, indicant et praecedentia et ea, quae sequuntur,
nam quo magis extollat patris munificentiam, scho-
lae Venusinae, quo pueri nullo comitante custode
ipsi loculos tabulamque ferentes ibant vilemque
mercedem solvebant, opponit scholas, quales Ro-
mae erant, quo luvenalis aetate eum, qui adhuc
uno asse partara coleret Minervam, tamen vernula
custos angustae capsae sequebatur ubi igitur co-

raitatus quoque suos requirebat sumptus, quo non
opus erat in urbe natali. Hinc verisimile est, scho-
lam, quam spectat Martialis, eiusdem fuisse ordi-
nis, atque scholam Venusinam, nec quidquam ob-
stat sententiae Hermannianae, quacum quae pugnare
videntur, facile referri possunt ad scholas superioris
ordinis. Alii aliam loei interpretationem protule-
runt. lahnius de usurae computatione cogitavit,
postea vero, quum animadverteret vim distributi-
vam vocis sic interire, priorem sententiam mutavit.\')
Baiterus octonis Idibus explicat de Idibus Octobri-
bus, Rauchensteinius de omnibus Idibus, quia octo
dies sunt inter Idus et Nonas, ita ut ex huius sen-
tentia merces quoque mense, ex illius vero semel
tantum quotannis solveretur. Aliam lectionem in
scholis proposuit clar. Karsten Acronis vestigium
secutus, quam si probamus, omnis cessât de loei
interpretatione disputatie. Est autem haec :

Ibant octonoó\'\' referentes Idibus aer^6\'

Octo asses quoque mense solvendi efficiunt sane
exigu am mercedem, sed muitos praeceptores exiguos
tantum fructus e labore percepisse, aliunde quoque
intelligetur.

Ante Vespasianum respnblica ipsa mercedi sol-
vendae se non immiscnit, de qua re posterioribus
demum temporibus certi quid constitutum est.
Haec igitur prioribus temporibus ex variis rebus
pendebat. Periti praeceptores magnas opes sibi po-
terant parare. Verrius Flaccus ab Augusto ne-
potibus praeceptor electus, in Palatium cum tota
schola transiit docuitque in atrio Catilinae domus,
quae pars Palatii tunc erat, et sestertia centena
in annum accepit, addita tamen ea conditione, ut
ne quem discipulum posthac reciperet.\') Sex. Clo-
dio rhetori duo milia iugerum campi Leontini
immunia merces institutionis assignabantur. Q.
Remmius Palaemon e schola quadringena annua
accepit. *) Quin lunius Otho, qui literarium ludum
exercuerat, Seiani potentia senator factus est.Au-

sonius de grandi mercede, quam Rhetor ipsius
adhuc tempore accipiebat, loquitur.\') Quintiliano a
Vespasiano data sunt centena annua; alii rhetores
duo tantum sestertia accipiebant, ut docet luve-
nalis : \')

Hos inter sumptus sestertia Quintiliano,\')

Ut multum, duo sufficient.

Ingens sane discrimen, cuius excogitari vix potest
probabilis causa. Fuerunt quidem in rhetoribus, qui
mercedem acciperent a parentibus nimis avaris, qui-
que parvum docerent discipulorum numerum, sed
ne sic quidem res mihi satis perspicua videtur.
Non tantum imperiti praeceptores verum etiam bo-
nae famae doctores saepe cum inopia conflictaban-
tur. Sic Valerius Cato, qui visus erat peridoneus
praeceptor maxime ad poëticam tendentibus, vixit
ad extremam senectam in summa pauperie et paene
inopia abditus modico gurgustio, postquam Tuscu-
lana villa creditoribus cesserai, \') et C. lulius Hy-
ginus , Augusti libertus, familiarissimus Ovidio poë-
tae et C. Licinio consulari historico, teste hoc viro,

admodum pauper decessit et liberalitate eius quoad
vixit sustentatus.\') Orbilius quoque docuit maiore
fama quam emolumento, uamque iam persenex pau-
perem se et habitare sub tegulis quodam scripto
fatetur.Non mirum, literatores discipulos suos,
quo mercedem penderent, magis dilexisse.Hinc
constat, praeceptores saepe e liberalitate parentum pe-
pendisse ; poterant etiam de mercede pacisci. *) Quod
tamen M. Antonius Gnipho comi facilique natura
praeditus nunquam fecit, qui sic ex discentium libe-
ralitate plura consecutus est. Merces Minerval etiam
dicebatur.

Macrobius, ut probet Martium mensem quon-
dam primum fuisse anni, „hoc mense," ait „mer-
cedes exsolvebant magistris, quas completus annus
deberi fecit."\') Semel igitur per annum stipendia
solvebantur a nonnullis. \')

Loquitur quoque de eodem tempore luvenalis \')
siinulque indicat, magistros lectiones instaurasse
post Quinquatrus :

Eloquium, aut famam Demosthenis, aut Ciceronis
Incipit optare et totis Quinquatribus optat,
Quisquis adhuc uno partam colit asse Minervam ; \')

pariter Ovidius :

Nec vos turba Deam censu fraudata magistri
Spernite, discipulos attrahit illa novos.

Mos quoque erat dona dare certis diebus, quae
commémorât Hieronymus, Kalendariam strenam
et Saturnalitiam sportulam et Minervale munus.
Kalendariae strenae dabantur primo mensis lanuarii
die; Minervale munus tempore Quinquatruuni. Ter-
tullianus quoque ludimagistro dicit solemnia
festaque deorum observanda esse, ut quibus vecti-
galia sua suppetant. „Ipsam" ait „primam novi
discipuli stipem Minervae et honori et nomini con-

secrat: — etiam strenae captandae et Septimontium
et Brumae et Carae Cognationis honoraria exigenda
omnia." Variam igitur variorum praeceptorum
fuisse fortunam dicta probant,- vulgo tamen illi ea
fuisse videntur conditione, cui nemo invideret. )
Docet hoe multis locis in primis luvenalis,\') quo
iudice res nulla minoris patri constat quam filius,*)
qui idem mercedem eorum lautissimam summu-
lam memorat, qua vilis tessera frumenti venit. \')
Accedebat, quod parentes ex alia schola in aliam
mittebant discipulos, ut quam minimum pretium
solverent.

Hinc non mirum est, Orbilium edidisse librum,
cui titulus TTSpia.kyy^Q, \') querelas continentem de
iniuriis, quas professores negligentia aut ambitione
parentum acciperent.

Post graves labores parum otii praeceptori erat,
ut se ipse excoleret ; neque ei res suppetebat, unde
libros emeret. Non omnibus is erat literarum amor,
ut Porcii Latronis instar post continua studia noc-
turna pallido ore mane scholam intrarent. \') Nec
miramur, multos ludibrio fuisse discipulis suis. Pa-
rum hon orifice al loquitur magistrum Martialis :

Discipulos dimitte tuos. Vis, garrule, quantum

Accipis ut clam es, accipere ut taceas?

His perpensis, aliquam certe morositatem non
valde magistris exprobramus.

De scholarum numero ex hoc potest iudicari,
quod aliquando viginti amplius celebres scholae in
urbe fuisse traduntur. Fortasse apud Romanos
quoque in more positum erat, ut ii in primis, qui
prima elementa docerent, aetate demum provectiores
et iam variam fortunam experti id susciperent mu-
nus, quod animi hilaritati saepe non favet. Orbilius
Pupillus apparitor fuerat; corniculo tum equo me-
ruerat functusque militia studia repetierat, quae
iam inde a puero non leviter attigerat : ac professus
diu in patria, quinquagesimo demum aetatis anno
Romam transiit. \')

Multae scholae in extremis urbis partibus fuisse vi-
dentur. Horatius\') enim librum suum sic alloquitur:

Hoc quoque te mauet, ut pueros elementa docentem
Occupet extremis in vicis balba senectus.

Unicuique licebat scholam aperire, videnturque
illi ipsi, qui ubique libertatem tollebant, in prae-
ceptores non severi fuisse. Staberius Eros \') tempo-
ribus Sullanis proscriptorum liberos sine mercede
ulla in disciplinam recepit, nec videtur Sulla tale
quid vetuisse. Q. Caec. Epirota, mortuo C. Gallo,
quocum multos annos familiarissime vixerat, publice
literas docuit ; quamquam minime gratus erat Âu-
gusto, qui in gravissimis Galli criminibus necessi-
tudinem posuit cum hoc libertino. \') Non tantum
pueros et puellas verum adolescentes quoque diu
post sumptam togam virilem lectionibus grammaticis
in primisque rhetoricis interfuisse supra vidimus.
Sunt, qui putent, adolescentes sumpta demum toga
virili, scholas rhetorum adiisse, quibus obstat, quod
Ovidius") de se deque fratre suo narrat:

Protenus excolimur teneri curaque parentis

Tmus ad insignes Urbis ab arte viros.

Frater ad eloquium viridi tendebat ab aevo.

Interea tacito passu labentibus annis

Liberior fratri sumta mihique toga est.

tum etiam, quod Suetonius\') tamquam rem pror-

sus peculiarem memorat, Q. Caecilium Epirotam
scholam aperuisse, sed ita, ut paucis et tau tum
adolescentibus praeciperet, praetextato nemini, nisi
si cuius parent! hoc officium negare non posset.
Mores non semper a corruptela tutos fuisse in scholis,
quum tota vita corrupta esset, non est, quod mire-
mur. Hinc Plinius\') Corelliae Hispullae suadet, ut
circumspiciat rhetorem Latinum, cuius scholae seve-
ritas, pudor in primis, castitas constet. Aderat enim
filio eximia corporis pulchritudo : cui in eo lubrico
aetatis custos rectorque quaerendus erat. Quinti-
liano^) non placebat, pueros adolescentibus permixtos
sedere, quia non solum carendum esset crimine
turpitudinis verum etiam suspicio vitanda.

Probe tenendum est, disciplinam illam, quam Ro-
mani acceperant a Graecis, tempore liberae reipu-
blicae paucis tantum placuisse, quia apud permultos
Catonis plurimum valebat sententia: „bonum Graeco-
rum literas inspicere non perdiscere ;" dicebat enim
ille ,/quandoque ista gens suas literas dabit, omnia
eorrumpet."\') Cicero\') audacius paullo de studiis hu-
manitatis sibi notis et, iucundis disputabat, quando
oratio non erat habenda in imperita multitudine aut
in aliquo conventu agrestium. Multi enim erant,
qui omnino Graecas non amarent literas. \') Ipsius

autem semper iudicium fuit, omnia Romanos aut
iuvenisse per se sapientius quam Graecos aut ac-
cepta ab illis fecisse meliora, quae, quidem digna
statuissent, in quibus elaborarent.\') Tempus nego-
tiis publicis debitum liberalibus studiis dare civi
Romano non licebat. Hinc Cicero, Graecarum disci-
plinarum amantissimus, studet se apud cives suos
quodammodo excusare : „ut homines labore as-
siduo et quotidiano assueti, quum tempestatis causa
opere prohibentur, ad pilam se aut ad talos aut ad
tesseras conferunt aut etiam novum sibi ipsi ali-
quem excogitant in otio lu dum : sic illi a negotiis
publicis tamquam ab opere aut temporibus exclu si
aut voluntate sua feriati, totos se alii ad poëtas,
alii ad geometras, alii ad musicos contulerunt, alii
etiam, ut dialectici, novum sibi ipsi studium lu-
dumque pepererunt atque in iis artibus, quae re-
pertae sunt, ut puerorum mentes ad humanitatem
fingerentur atque virtutem, omne tempus atque ae-
tates suas consumpserunt." Marius se Graecas li-
teras non didicisse ait, quippe quae ad virtutem
doctoribus nihil profuerint. \') Quin M. Cicero se-
nex M. Tullii avus : „nostri homines" ait „similes
sunt Syrorum venalium : ut quisque optime Graece
seit, ita est nequissimus." Ingratus igitur habe-
batur, qui nimis se tradiderat Graecis disciplinis

Romani cultus oblitus ; hinc Lucilius Scaevolam sic
inducit salutantcm Albucium, qui se plane Graecum
dici vellet : \')

Graecum te, Albuci, quam Romanum atque Sabinum,
Municipem Ponti, Tritanni, centurionum ,
Praeclarorum hominum ac primorum, signiferumque,
Maluisti dici. Graece ergo praetor Athenis,
Id quod maluisti, te, quum ad me accedi\', saluto:
%cup\\ inquam, Tite: lictores, turma omni\', cohorsque,
Tite, hinc hostis mi Albûcius, hinc inimicus.

Qua in re Imperatorum tempore magna obtinuit
commutatio. Graeca enim liugua tune quasi instru-
mentum erat eloquentiae sibi parandae, qua nemo
facile carebat bonorum cupidus. Cultiores Graeca
saepe Latinis immiscebant Graecosque omnibus in
rebus imitari studebant.

Nunquam vero eo res pervenit, ut imperatores et
provinciarum praefeeti Latinam linguam in publicis
orationibus négligèrent. Tiberius sermone Graeoo,
quamquam alioqui promptus ac facilis, non tamen
usquequaque usus est abstinuitque maxime in se-
natu. \') Et omnino Graecia numquam vim nacta est
maximam in universo populo, quod sine dubio
magnam partem Romanorum ingenio tribuendum
est vitae magis quam cogitationi idoneo ; accedit
tamen, quod Graecia vigore suo iam destituta Ro-
manos non ea vi et èvepyeia. arripere potuit, quae
propria est florentibus institutis, aliéna vero a senes-
centibus. Progredientibus temporibus magis magis-
que a studiis Graecis alieni esse coeperunt Romani,
sie ut iam Hadriani tempore universus cultus inter
paucos lateret viros muneribus publicis vel huic
illive disciplinae destinâtes. \')

Putaverunt nonnulli aedificiurn in ruderibus Pom-
peianis, quod vulgo Curia Isiaca dicitur, destina-
tum fuisse scholae publicae. Quo eos duxit locus
in aedificio illo editior lapideus et ornatus margi-
nibus eleganter confectis, ante quem alter exstat
bumilior cuiusque superficies pedibus valde attrita

est. Sed eomm sententiam merito reiecit Overbeck. \')
Quem enim habuerunt suggestum magistri apparuit
ex pedibus nunc quidem remotis nihil fuisse nisi
basin statuae iuvenilis, quae loco suo deiecta prope
hanc est inventa.

Neque alterum, quod allatum est, argumentum
quidquam valet. Inscriptionem dico Latinam anno
1784 repertam: ,;M. Faecius Suavis, M. Faecius
Primogenes scholam de suo." Etenim hanc nullo
modo constat ad curiam Isiacam pertinere.

Aliud praeterea est aedificium/) ad Orientalem
partem fori civilis prope illud, quod Pantheon dici-
tur, de quo simile quid suspicati sunt, tum ob
duas inscriptiones, quae sunt in Albo Chalcidici
oppositi, tum quia cum schola Orientalium quodam-
modo convenit. Efficit conclave satis amplum qua-
dratum pluribus cellis ornatum, quas variis scholae
usibus inserviisse nulla probabili causa statuerunt.
Denique ibi est latum podium eiusdem generis atque
ea, quae sunt in Senaculo et in Ohalcidico, ad quod
scalis ascenditur, quod certissime probat, aedificium
scholae destinatum non fuisse.

\') Pompeji, I, 135 ed. sec.

Mommsen I. E. N. N°. 3247.
3) Overbeck 1. 1. p. 67.

CAPUT YI.

DB STUDIIS QUIBUSDAM AETATIS lUVBNILIS,
QUAE AD CERTUM SCHOLARUM GENUS
REEEREI NEQUEUNT.

Florente Graecia, gymnastica in primis pertinebat
ad corpus excolendum atque conformandum, ita ut
eùpvQfifa m eo appareret, quae quippe propria nota
roü KaXoü in omnibus rebus a Graecis magni fiebat-
Postea vero illa a proposito praeclaro aberravit ma-
gisque delectationi et ostentationi inservire, quin
etiam multis malis ansam praebere coepit. Hanc
gymnasticam Romani amore illo rov ycaXov non
imbuti reiecerunt, propterea quod abhorrebant a
moribus Romanis exercitationes, quibus nudi inter-
esse solebant iuvenes, qui sic facile depravabantur,\')

Cic. de Eep. IV, 4, luventutis vero exercitatio quaia

praetereaque tempore serioribus negotiis debito abu-
tebantur.

Tacitus\') corrumpi putat iuventutem studiis ex-
ternis, nempe gymnasiis et otiis et turpibus amo-
ribus. Luctatores et totam oleo ac luto constantem
scientiam e studiis liberalibus expellebat Seneca. ")
Aliae enim Romanorum erant delectationes. Constat
Scipionem et Laelium Caietae et Laurenti vagos lito-
ribus conchulas et umbilicos lectitasse. Scaevola tra-
ditur optime pila lusisse; alveo quoque et calculis
interdum vacasse, cum bene ac diu iura civium et
caerimonias deorum ordinasset. *) Pila ludere in pri-
mis in deliciis erat Romanis ad summam interdum
senectutem. Spurinnae senis vitae rationem describens
Plinius narrat : \') „movetur pila vehementer et diu :
nam hoc quoque exercitationis genere pugnat cum
senectute — inde illi post septimum et septuagesi-

absurda in gymnasiis! quam Levis epheborum illa militia, quam
contrectationes et amores soluti et liberi. Tusc. Disp. IV, 33, 70.
Bene Enuius : Elagiti principium est nudare inter civis corpora. Plu-
tarchus (Quaest. Eom. 40) filios in conspectu patrum aut generum
vidente socero nudari inhonestum nefasque putavisse tradit Eo-
manos, quibus non ulla res alia magis in causa fuisse videtur,
quod Graeci ita emoUirentur et in servitutem redigerentur, atque
fuere gymnasia et palaestrae.

Ï) Sen. de brev. vitae 13, 2.

2) Ann. IV, 20. s) Ep. XIII, 3.

VaL Max. VIII, 8, 1, 3. Cf. Cic. pro Arch. 6, 13.

Ep. Ill, 1.

mum annum aurium oculorumque vigor integer:
inde agile et vividum corpus solaque ex senectute
prudenti^" Qualem autem iuvenis sese praestare
debeat, ut nomine civis Romani dignus sit, Hora-
tius ostendit multis locis.

Indignus ergo, qui

nescit equo rudis
Haerere ingenuus puer,
Venarique timet, ludere doctior,

Sen Graeco iubeas trocho
Seu malis vetita legibus alea. \')

Cursus exercitatio valde antiqua erat. Papirium
Cursoren! iam cursu omnium aetatis suae victorem
fuisse dicebant. Ad exercitationes faciles et leves
Seneca refert cursum et saltum vel illum, qui
corpus in al tum levât, vel illum, qui in longum
mittit vel illum, quem saliarem aut fullonium dicit. O
Modum sane non tenuit hac in re Domitianus, qui
cursum instituit puellarum. Cursum, pugilationem,
luctationem, curricula equorum Cicero quoque me-
morat. In ludis publicis pugilatio adhuc occurrit
tempore Augusti secundum antiquum morem Itali-
cum iuxta pugilationem, quae Graeco more perage-

1) Carm. III, 12, 7. Cf. Carm. III, 24, 52 et III, 2,
1—6.

Carm. III, 24, 54. Li?. IX, 16, 13. gp. II, 3.
Suet. Dom. 4. ") De Leg. II, 15, 38.

batur. Illae praesertim exereitationes probabantur,
quae ad militiam praepararent.\') Valde igitur pro-
batae erant exereitationes disci, iaculique iaciendi/)
sudem torquendi, equum agitandi/) arma tractan-
di/) de quibus amplus auctor est Vegetius, qui
dicit nulla alia re populum Romanum orbera sub-
egisse terrarum nisi armorum exercitio. Haec vero
quippe magis ad castra quam ad educationem per-
tinentia hue non pertinent.

Peragebantur illae exereitationes in campo Martio
vicino Tiberi, in quo inventus labore peracto sudo-
rem pulveremque dilueret ac lassitudinem cursus
natandi labore deponeret. Quum iam magis ma-
gisque Romani militiam detrectarent, corporis exer-
eitationes institutae sunt ad formae dignitatem colo-
ris bonitate tuendam, \') vel ad valetudinem promo-
vendam ; sic Horatius iis, quibus somno est opus,

praecipit, ut ter Tiberim transnent; postea fuerunt
etiam praeparatio ad balneum, quod apud Graecos
oleo pulverique abluendo inserviebat. Ditioribus
sua esse coeperunt palaestrae et gymnasia,\') quae
Cicero frequenter commémorât. Verres\') habebat
privatam aliquam palaestram; Plinius\') gymnasi-
um in villa sua Laurentina habebat, cuius exerci-
tationibus Graeculus magister assistebat; Seneca\')
progymnasta uno utebatur. Quantopere athletarum
gens Romae increverit ex eo apparet, quod illi Xys-
tici vel Herculanei dicti propria sua habebant
gymnasia, tabularia, praefectos suos et emolumenta.
Cum thermis Neronianis \') gymnasium erat con-
iunctum, in quo senatui et equiti oleum praebebat
Nero Graeca, ut ait Tacitus\'), facilitate. Sic ne
hoc quidem gymnasium ad corpus tantum exercen-

\') lu illis gymnasiis disputabant saepe rhetores et philosophi.

Cic. de Orat. I, 13, 56. Etenim, cum illi in dicendo inci-
derint loci . . . clamabunt, credo, omnia gymnasia atque omnes
philosopborum scbolae sua haec omnia esse propria.

Plin. Ep. I, 22. Non quidem gymnasia sectatur aut porti-
ons , nec disputationibus longis aliorum otium suumque delectat :
sed in toga negotiisque versatur.

Verr. V, 72, 185.

\') Plin. Ep. II, 17. Paneg. Trai. 13.

Ep. XII, 1.

5) Mart. VII, 34.

Uuid Nerone peins?

Quid thermis melius Neronianis?

8) Tacit. Ann. XIV, 47. Suet. Ner. 12.

dum, verum ad balnei potissimum praeparatiouem
erat exstructum.

Romanis turpe inhonestumque visum est in Cir-
cum deseendere. \') Olympiade CLXXVII (a. 72)
Olympiae primus Romanus nomine Gains victor oc-
currit SQkL%(p. \') Attamen Neronis demum aetate
turpe esse desiit in ludis publicis de praemio certare.
Hic enim in memoriam regni perennitatis \') ad
morem Graeci certaminis instituit quinquennale cer-
tamen Neroniana dictum primus omnium Romae
triplex, musicum, gymnicum, equestre/)

Ad militiam de sententia Vegetii\') requirebatur
inventus balnearum nescia. Quam ob causam, qui
militiae erant destinati, Imperatorum quoque aetate
antiquo more corpus exercebant. Sic Alexander Se-

1) A bonis ergo moribus alienum erat, quod Tiberius et Nero
in hippodromis Olympicis victoriam reportabant. Suet. Ner. 24.
Dio Gass. LXXII, 20.

Phot. BibL p. 83 b. 38 Bekk.

3) Suet. Ner. 12 et Dio Gass. LX. 21.

\'•) Tacitus (Ann. XIV, 20.) de hoc ludicro severum fert indi-
cium , qui nulla non mala ex eo orta esse ostendit. —■ Adversus
eos, qui balneis utebantur, Demetrius aliquando gymnasium in-
gressus orationem habuit, tamquam imbelles et se ipsos inqui-
nantes, inanesque eas esse impensas ostendit. Quibus dictis, quo-
minus statim capite plecteretur, eiprofuit, quod cantus suavitate
eo die se ipsum superasset Nero. Gantaverat enim in caupona,
quae in Grymnasio erat exstructa, subligaculo praecinctus cetera
nudus, non secus ac foedissimus quisque cauponum. Philostr.
vita Apoll. IV, 42. s) g.

verus, a prima pueritia artibus bonis imbutus tam
civilibus quam militaribus, ne unum quidem diem
sponte sua transire passus est, quo se non et ad
literas et ad militiam exerceret. ")

Denique hic memoranda sunt pyrrhicha (TTU^piX\'j)
et Indus Troiae, quae iuventuti omnino propria sunt.

Pyrrhicha saltatio erat armata puerorum et puel-
larum\'), in qua vestibus versicoloribus amicti, brevi
hasta gladioque ornati erant; utraque pars suum
habebat praesulem , quemadmodum Salii, qui motus
rhythmicos corporum armorumque belli imaginem
referentes dirigeront. Caesaris tempore Asiae Bi-
thyniaeque principum liberi pyrrhicham saltaverunt.
Caius pueros, quos ad illam saltationem evocaverat,
semel dumtaxat ea saltata, civitate donavit ac dimi-
sit. \') Equo etiam pyrrhicha exercebatur, ut ex his
Herodiani\') apparet w. ; ^iv te to itttikov tayfia

TTEplÔEÎ KUxkcp fzeto. tivoq eùtûi^iaç Kd] àvaku-

KXécTECcç TTuppr/Jcp ^póiLcp Kûii pvbfL^. Ex his igi-
tur apparet, ludum illum Romanis gratum valdeque
in honore fuisse.

Ludus Troiae, cuius ante Syllae aetatem mentio
non fit, antiquissimus tamen esse putatur. Augus-
tusfrequentissime hunc ludum edidit, prisci deco-

») Lamp. Al. Sev. 3.

M. Corn. Fronto Epist. I, 4.
Suet. Caes. 39. Dio Cass. LX, 7.
IV, 2, 9 cf. Spart. Hadr. 19.
«) Suet. Aug. 43.

rique moris existimans clarae stirpis indolem sic
imiotescere. Caesar,\') Claudius,\') Caligula\') eodem
delectari sunt, qui putabant lulum Aeneae filinm,
a quo gens Julia originem duceret, eum in Italiam
induxisse, quam traditionem Virgilius sie descripsit
in Aeneide : *)

Hunc morem cursus atque baec certamina primus
Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,
Retulit et priscos docuit celebrare Latinos,
Quo puer ipse modo, secum quo Troïa pubes;
Albani docuere suos; hinc maxima porro
Accepit Roma, et patrium servavit honorem ;
Troiaque nunc, pueri Troianum dicitur agmen.

Ceterum vox Troia non ab urbe Troia sed ab
antiquo verbo „troare vel truare," i. e. incitare et
flectere, ducenda videtur.\')

Nobilissimum hunc ludum fuisse testis est Taci-
tus. Narrat enim, Claudio circensibus ludis sedente,
pueros nobiles equis ludicrum Troiae iniisse, inter-
que eos Britannicum imperatore genitum et L.

0 Id. Caes, 39. Id. Claud. 21.

Id. Calig. 18. \'0 V, 596 sqq.

«) Klausen (Aeneas u. die Penaten) 822. statuit, non tantum
vocem //troa" i.. e. circuitio rpoxU et aroïus" i. e. circensis
verum etiam vetustum equitum Eomanorum nomen Trossuli eius-
dem esse originis. Heynius (Excurs V ad Virg. 1. 1.) hunc
ludum ab initio curulem fuisse et ex antiquis decursibas armato-
rum circa tumulum in exequiis institutis repetendum putat.

Domitium adoptione mox in imperium et cogno-
mentum Neronis adscitum. \') Vulgo triginta sex
iuvenes ludum Troiae celebrabant, in plures tur-
mas sic distributi, ut pueri iuniores et ii, qui pâulo
maiores essent, peculiare proelium inirent;pugna
enim maiorum natu cum minoribus iniqua fuisset.
Turmarum duces principes iuventutis dicebantur.
Pugnantes telis praetentis inter se concurrebant;
alii impetum evitabant vel alios repellebant, qui
equis in fugam conversis ad impetum renovandum
prodibant, quae omnia sic erant peragenda, ut pe-
ritia eorum in armis tractandis equisque fiectendis
quam maxime appareret. Propter velocitatem mo-
tuum in magno saepe periculo pueri versabantur.
Suetonius\') tradit, C. Nonium Asprenatem in Troiae
ludicro lapsu debilitatum aureo torque ab Augusto
donatum esse ; hunc tamen mox finem ludi edendi
fecisse, Asinio Pollione oratore graviter invidioseque
in curia questo Aesernini nepotis sui casum, qui et
ipse crus fregerat. \')

\') Ann. XI, 11.

2) Troiam lusit turma duplex maiorum minorumque puerorum.
Suet. Caes. 39. Aug. 43.

De ludis puerilibus, qui in primis apud Graecos in usu
erant, ut nomina eorum Graeca indicant, vid. Grasberger: Er-
ziehung und Unterr. im klassischen Alterthum — I Theil: die
leibliche Erziehung bei den Griechen und Eömern. 1866, qui
in operis parte priore (Die Knabenspiele) quinquaginta duos
puerorum ludos descripsit.

Ad Romanorum de canendi saltandique arte sen-
tentiam declarandam sexcenties citata sunt Nepotis
verba:\') „scimus musicen nostris moribus abesse a
principis persona, saltare vero etiam in vitiis poni :
quae omnia apud Graecos et grata et laude digna
ducuntur." His addere iuvat aliorum scriptorum
testimonia. Cantandi enim saltandique studia ob-
scoena dicuntur a Seneca. Ciceroni \') saltatio est
ministra voluptatis, qui „nemo" ait „fere saltat so-
brius, nisi forte insanity" saltatorem aliquem dicere
maledictum putat, „si vere obiicitur, vehementis
accusatoris : sin falso, maledici conviciatoris." \') Nu-
dum in convivio saltare\') vel palam in foro\') ul-
tima censebatur turpido. Vehementer Cicero\') in-
crepat Plancum, cum Glaucum saltasset in convivio.
Cantabant et saltabant ii, qui cum aleatoribus, adul-
teris, impuris, impudicisque versabantur.\') Hora-
tius \') quoque inter perversa sui temporis studia
saltationem refert.

Verumtamen horum scriptorum iudicio licet plu-
rimum tribuatur, cavendum tamen, ne in errorem
nos abripi patianmr, quod facile eveniret nobis haud
reputantibus, in ipsis Romanis iam mature non de-
fuisse videri, quibus paulo lenior de eadem re pla-

\') Epam. 1. 2) Praef. Contr. L De o£ I, 43, 150.
Pro Mur. 6, 13.

5) In Pison. X, 32; pro rege Deiot. IX, 26.

6) De off. III, 24, 93. Yell. Pat. II, 83.

Cic. in Catil. II, 10, 23. ») Carm. III, 6, 21.

11

ceret sententia. Refert enim Macrobius\') inter bellum
Punicum secundum et tertium ingenuos non tantum
sed etiam filios senatorum in ludum saltatorium
commeasse, matronas etiam probas saltationem non
inhonestam putasse, dummodo non ad artis perfec-
tionem excoleretur. Citât porro verba Sallustii: psal-
lere, saltare elegantius, quam necesse est probae,
qui Semproniam reprehendit, non quod saltare, sed
quod optime scierit. Denique haec addit: „nobi-
bium vero filios et, quod dictu refas est, filias quo-
qae virgines inter studia numerasse saltandi medi-
tationem testis est Scipio Africanus Aemilianus."
Sequuntur verba Scipionis narrantis se esse ductuin
in ludum saltatorium, in quo viderit quinquaginta
amplius pueros et puellas saltantes, in quibus pue-
rum bullatum.

Quod hinc colligitur, non omnem saltationem a
Romanis improbatam fuisse, id aliunde etiam apparet.
Nam primum quidem frequens mentio fit saltationuni
in cultu deorum, quo Virginum primae puerique
claris patribus orti adhibebantur. Quae nec vete-
ribus Romanis erant dedecori, quod ut probet Quin-
tilianus sacerdotum nomine ac religione durare dicit
ad suum tempus saltationem. Tradit etiam, usum
saltandi sine reprehension e ad suam aetatem descen-
disse in oratore formando, cui, Cicerone auctore,
conciliare deberet laterum inclinationem fortem ac

») Sat. III, 14, 4. Hor. IV, 6, 31. Of. Carmen sec.

virilem. Dicit tamen sibi non placere ultra pue-
riles annos, nec in bis ipsis diu, saltationem reti-
nere, quum nolit gestum oratoris componi ad simi-
litudinem saltationis sed subesse aliquid ex hac
exercitatione puerili, unde id non agentes furtim
decor ille discentibus traditus prosequeretur. Tum
inter epulas saltationes rusticae erant usitatae, quae
cum bonis moribus non pugnabant. Erant igitur
artificiosi et lascivi saltandi modi, Graecis usitati,
honestioribus Romanis invisi. Hinc non mirum est,\'
Augusti demum aetate Romanum saltandi magistrum\'
exstitisse; tunc enim, teste Plinio,\') Stephanius
primus togatus saltare instituit.

Quemadmodum saltatio, ita musica ad antiquum
deorum cultum pertinet. In supplicationibus, quae
more Graeco agebantur, ter novem virgines cane-
bant carmen, quale Livio teste confecerat Livius
Andronicus.Laudes Apollinis et Dianae pueri
puellaeque canebant, quos Lloratius\') alloquitur:

Dianam tenerae dicite virgines,
Intonsum pueri dicite Cynthium
Latonamque supremo
Dilectam penitus lovi.

Aliis quoque sollemnibus huiusmodi chori aderant.

\') I, 11, 18 sq. 2) Serv. ad Virg. Buc. V, 73.

Hist. Nat. VIT, 48 § 159. \'\') XXVU, 37.
=) Hor. Carm. I, 211, sqq.

Sic auctor est Suetonius,\') clypeum aureum decretum
esse Caligulae, quem quotannis certo die collegia sa-
cerdotum in Capitolium ferrent, Senatu proseqnente,
nobilibusque pueris ac puellis carmine modulato
laudes virtutum eius canentibus. Quintilianus ad
T^v \'éy-KUycXov TraiSdav mnsicen quoque refert, quam
valde ntilem esse statuit futuro oratori; exemplo
affert C. Graccbum, ,/Cui contionanti consistens post
eum musicus fistula, quam tonarion vocant, mo-
dos, quibus deberet intendi, monstrabat."\') Reii-
cit vero musicen in scenis efïeminatam et impu-
dicis modis fractam, eam tantum commendans,
qua laudes fortium canebantur, quaque ipsi fortes
canebant, nec psalteria et spadicas etiam virginibus
probis recusanda sed cognitionem rationis, quae ad
movendos leniendosque afFectus plurimum valet.

Qui quam maxime vocem excolere cupiebant, adhi-
bebant phonascum sive magistrum cantandi et de-
clamandi. Augustus phonasco assidue operam da-
bat \') et Nero, qui praesertim voce excellere cu-
piebat, nihil serio iocove egit nisi astante phonasco,
qui moneret, parceret arteriis ac sudarium ad os
applicaret. Hoc munere Tigellius et Demetrius,

0 Calig. 16. I, 10, 27.

I, 10, 31.— Sen. Ep. XIII, 3. Doces me, quomodo inter
se aeutae ac graves voces consonent, quomodo nervorum disparem

reddentium sonum fiat concordia..... Monstras mihi, qui sint

modi flebiles.

Suet, in vita 84. la. in yita 25.

quos Horatius memorat, in puellarum scholis functi
esse videntur. \') Oratori, iudice Quintiliano, phonasco
opus non erat. \') Sic musice quoque arctis finibus
erat circumscripta, nec unquam eo pervenit apud Ro-
manos honoris et dignitatis, ut eius cultores bonae
famae prospicientes studium suum non quodammodo
occultarent. Alexander Severus, teste Lampridio,
cantabat nobiliter, sed nunquam aliis nisi pueris
suis testibus. Lyra, tibia, organo canebat: tuba
etiam, quod imperator numquam ostenderat.

Vidimus ergo, usum utriusque artis facile apud
Romanos in abusum transiise, quia propriam illa-
rum naturam non perspexerunt, quod vel maxime
ostendunt verba Quintiliani : de musices usu in ora-
tore formando disputantis.

j/In summo" ait Cicero „apud Graecos honore geo-

metria fuit..... At nos metiendi ratiocinandiqué

utilitate huius artis terminavimus modum. Quinti-
lianus vero iudicat, nullo modo sine geometria esse
posse oratorem, nam agitari animos et acui ingénia
et celeritatem percipiendi inde venire vulgaris erat
opinio, „nec sine causa" ait „summi viri impensam
huic scientiae operam dederunt." De ratione vero

1) Serm. I, 10, 90. XI, 3, 19.

5) In vita 27. Cf. Suet. Tit. 3.

4) Vid. Polke. //Num qua fuerit apud Romanos ars gymna-
stica." Gleiwitz 1863: Jahresbericht. Cf. supra, p. 49. N». 3.
ä) Cic. Tusc. Disp. I, 2, 5.

6) I, 10, 34.

geometriarn docendi nihil dicit. Prorsus aliud de ea
Senecae est iudicium:\') „metiri me geometres docet
latifundia .... numerare docet me arithmetica et
avaritiae commodat digitos .... quid mihi prodest
scire agellum in partes dividere .... colligere sub-
tïliter pedes iugeri et comprehendere etiam, si quid

decempedam etFugit ?..... O egregiam artem : seis

rotunda metiri; in quadratum redigis quamcunque
acceperis formam; intervalla siderum dicis ; nihil
est, quod in mensuram tuam non cadat: si artifex

es, metire hominis animum..... Seis, quae recta

sit linea : quid tibi prodest, si, quid in vita rectum
sit, ignoras? Venio nunc ad illum, qui coelestium
notitia gloriatur..... Hoc scire quid proderit?"

Licet autem nemo, qui omnibus numeris excul-
tus esse vellet, geometriam negligere posset, \') nulla
tamen mentio fit librorum, in quibus de hac arte sit
expositum. Mathematici illi, de quibus saepe sermo
est tempore imperatorum, genus erant hominum
potentibus infidum, sperantibus fallax, quod sem-
per vetabatur et retinebatur. \') Exercebant enim non

0 Ep. XTII, 3.

\') Dial, de Or. 30. In libris Ciceronis depreliendere licet non
geometriae, non musicae, non grammaticae, non denique ullius
artis ingenuae scientiam ei defuisse.

») Tac. Hist. I, 32. — Ann. II, 32: facta et de mathema-
ticis magisque Italia pellendis senatus consulta; quorum e nu-
mero L. Pituanius saxo delectus est, in P. Marcium consules
extra portam Esquilinam, cum classicum canere iussissent, more

legitimam scientiam sed astrologiam colebant, cui
quamvis et Tiberius et Vespasianus operam da-
rent, tamen ille tam astrologes quam magos neca-
vit, hic eos iussit urbe excedere.

Geographiae locum fuisse in scholis, de posteri-
oribus saltem temporibus satis constat. Sic Pro-
pertius :

Cogor et e tabula pictos ediscere mundos.

Et disco, qua parte fluat vincendus Araxes,

Quot sine aqua Parthus millia currat eques.

Quae tellus sit lenta gelu, quae putris ab aestu,

Ventus in Italiam qui bene vela ferat.

Eumenius*) etiam, Diocletiani aequalis, de schola
Maeniana, quae erat Augustoduni: „videat prae-
terea in illis porticibus inventus et quotidie spectet
omnes terras et cuncta maria et quidquid invictis-
simi principes urbium, gentium, nationum devin-
ciunt. Siquidem illic — instruendae pueritiae causa.

prisco ad vertere. Ann. XII, 52. De mathematicis Italia pel-
lendis factum senatus consultum atrox et irritum.

\') Dio Cass. LVII, 15 et LXVI, 9.

Vid. hac de re Bernhardy: die Römische Geographie und
Statistik. E. L. G. p. 721. Apud Varronem (de E. E. I, 2)
occurrunt sermones de geographia.

Eleg. IV, 3, 35.

4) Pro instaur. schol. Augustodun. 20. Panegyr. vet. ed.
Arntz. I, 173,

quo manifestius oculis discerentur, quae difficilius
percipiuntur auditu, omuium cum noniinibus suis
locorum situs, spatia, intervalla descripta sunt, quid-
quid ubique fluminum oritur et conditur, quacunque
se litorum sinus flectunt, qua vel ambitu cingit
orbem vel impetu Oceanus." Teste Dione Cassio \')
Melius Pomposianus ri^v 0iK0UfL£v>fv èv roiç tov
Koiruvoç roLXoiç sl^ßv è<y\'y£ypcifzfj[,éy>fv.

Huiusmodi tabulae pictae, sub Imperatoribus late
per imperium Romanum dispersae, originem duxisse
videntur e magna illa orbis terrarum tabula, quam
Augustus a. 7. a. a. n. ex Agrippae imperii descriptione
conficiendam curavit in Portion Pollae. \') Illae au-
tem quales fuerint, bodieque effici potest ex exemplo
earum, quod nomine Tabulae Peutingerianae in
Bibliotbeca Vindobonensi asservatur. \')

1) LXVII, 12. Cf. Suet, in Dom. 10.

=) Mamiert, Introd. ad Tab. Peuting., p. 6, //Cuncta de-
clarant seculo quarto adhuc Orbem pictum adhibitum fuisse, e
quo in re geographica erudiretur inventus. Eiusmodi picturas
per provincias dispersas primam originem e magna illa porticu
Eomae exstructa traxisse, vix ac ne vix quidem dubitandum
est, in compendium scilicet contractas scholarumque porticibus
afExas, sic ut mutationes aevi progressu enatae insererentur sub-
inde, forsitan et verioris locorum situs, quantum tieri poterat,
haberetur respectus.

Tab. Ttin. Peut, denuo cum codice Vindob. eollata, emen-
data et nova Conradi Mannerti introductione instructa studio et
opera Acad. Lit. Eeg. Mon. 1824. Cf. de hac tabula: Erklä-
rung der Peutinger Tafel von E. Paulus, Stuttgart 1866. Vid.

Varronis tempore tabula, in qua Italia erat de-
picta, iam aderat, et Vitruvius \') norat orbem pic-
tum, in quo capita fluminum chorographis picta
item que scripta erant. Geographiae notitia in primis
iis necessaria erat, qui mercaturae vel militiae ope-
ram dabant, quam etiam in belli duce requirit
Vegetius, qui commémorât temporibus sibi ante-

rioribus solertiores duces itineraria provinciarum----

non tantum annotata sed etiam picta habuisse.

Studia illa omnia, quae rhetoris institutioni viam
munirent, efficiunt orbem illum doctrinae, quem,
auctore Quintiliano, Graeci vocabant eyKUKXov tccli-
Mav. Habebantur illa inferiora iis, quae dicuntur
artes liberales ; quaenam vero ad utrumque ordinem
referendae sint artes, non certum est, nam ipsi ve-
teres hac de re dissenserunt. Sic Ulpianus\') libe-
ralibus studiis, {èkeuôépia fiaÔT^fzara,) rhetoricam,
grammaticam, geometricam annumerat, quae, rheto-
rica excepta, a Quintiliano ad r^v \'éyycvKKov TraiSeiav
referuntur. Martianus Capeila has enum erat liberales
artes: grammaticam (lib. III), dialecticam (lib. IV),
rhetoricam (lib. V), geometriam (lib. VI), arithmeti-
cam (lib. VII), astronomiam (lib. VIII), musicam

(Hb. IX).\') Inde a Caesaris aetate variarum artiuin
doctores magnis praemiis Roraam alliciebantur. Hic
enim liberalium artium doctores, quo libentius et
ipsi urbem incolerent, et ceteri appeterent, civitate
donavit. \') Nec irriti fuerunt eius conatus, ut Stra-
bo \') docet : S" ^ VùfLvj Sùmrai SiM^rmv

TO Tkijôoç Tûv £K ryj(T^£ Tijç Msag (piKoKôym.
TapHcov ykp KaV AKs^av^pécov èari /x£<jtij. Quan-
topere nobilissimi quoque Romani artium studiis
faverent, exemplum docet Luculli, cuius domus
erat quasi hria kolI Trpuravfm \'EkXifUiKQi/ toÎç
àÇiycvoufiémç slç TdJ^j^v. Vehementer auctam
esse Romae Graecorum Latinorumque doctorum
multitudinem, praeceptorum, quo imperatores usi
sunt, numerus probat. Sic Marcus Aurelius \') usus
est magistris ad prima elementa Euphorione literato-
re et Gemino comoedo; musico Androne eodemque
geometra; grammaticis Graeco : Alexandre; quoti-
dianis Latinis ; Trosione Aprone et Pollione et Eu-
tychio Proculo Siccensi. Oratoribus usus est Graecis:
Annio Marco, Caninio Celere et Herode Attico;
Latino : Frontone Cornelio. Undecim igitur praecep-

\') Sunt hae, quae nomine Trivii et Quadrivii medio aevo
etiam septem enumerabantur artes liberales, quas continent hi
versus :

Gram loquitur, Dia vera docet, RTie verba ministrat,
Mus canit, Ar uumerat, Ge pondérât, Ast coht astra.
Suet. Caes. 42. xiV, p. 675. C.
Plut. Luc. 43. 5) Capit. Marc. 2.

toribus usus est! Verus\') audivit Scauriuum gram-
maticum —, Graecos: Telephum, Hepbaestionem,
Harpocration em ; rhetores : Apollonium , Celerem
Caninium et Herodem Atticum ; Latinum : Corne-
lium Frontonem. Alexander Severus quoque de-
cem habuit variarum artium praeceptores.

0 Capit. Ver. 2. Lamprid. Alex. Sev. 3.

CAPUT YII.

TIROCINIUM FORI.

Vox tirocinium duplicem habet significationem;
indicat enim tempus, quod intererat inter sumptam
togam virilem et vitam militarem vel publicam,
quod Cicerouis aetate spatium fuit unius anni; in-
dicat etiam id, quo huius anni initium constitue-
batur, nempe deductionem in forum post sumptam
togam virilem. Erat autem toga virilis indicium
pubertatis. E Festo discimus puberem etiam vesti-
cipem, impuberem investem dictum esse.\') Teste

\') In voce — Auson. Idyll. IV, 73:

Idem vesticipes motu iam puberis aevi
Ad mores artesque bonas fandique vigorem
Produxi.

Macr. Sat. III, 8, 7. Tert. de an. 56. PaU. XI, 14. VIII, 7-

Gellio\') arrogari non potest, nisi iam vesticeps,
unde apparet vesticipem comitiorum fuisse partici-
pem, quod Gaius\') confirmât dicens: „impuberem
apud populum adoptari aliquando prohibitum est."
Iam ipsa vestis permutatio indicat tirocinio (altero
sensu) significatum esse, puerum ad virilem transi-
isse aetatem, quo nanciscitnr ius legitimi matri-
monii ineundi, quocum necessario coniunctum est
ius togae virilis sumendae. \') Puer enim non potest
inire matrimonium veste puerili indutus, nam pu-
ella in nuptiis toga pura et tunica recta est induta.
Statim post togam sumptam licebat accusar^e et de-
fendere. Sic M. Cotta eo ipso die, quo togam viri-
lem sumpsit, protinus ut a Capitolio descendit, Cn.
Carbonem, a quo pater eius damnatus fuerat, pos-
tulavit peractumque reum iudicio adflixit. *) Hinc
Statins :

Quem non corrumpit pubes efiPrena, novaeque

Liberias properata togae?

Potest vesticeps munus sacerdotale suscipere, nam
P. Cornelius Lentulus Spinther togam virilem acce-
pit simulque augur factus est. \')

Quum igitur constet, tirocinium pubertatis fuisse
initium, quaeritur, quo anno toga virilis sumpta

O V, 19. I, 102.

Eossbacb, die röm. Ebe p. 410 sqq.

Val. Max. V, 4, 4. Sylv. V, 2, 68.

8) Cic. pro Sext. 69, 144.

sit, quae saue quaestio est ditBcillima. Certe hac
in re tempora sunt distinguenda. Scripsit Tubero,
Serviura Tullium — pueros esse existimasse, qui mi-
nores essent annis septendecim, atque inde ab anno
septimo decimo — milites scripsisse.\') Scipio, qui
deinde Africanus Maior audiit, patrem servavit in
pugna ad Ticinum nondum septendecim annos na-
tus, qui dicitur praetextatus/) puer,\') vixdum annos
pubertatis ingressus,\') tum primum pubescens.\') In
moneta est imago equitis longis capillis bullaque or-
nati cum hac inscriptione: M. LEPIDVS AN. XV.
PR. H. 0. C. S. i. e. annorum 15 progressus hostem
occidit, civem servavit.\') Ut bulla probat, erat adhuc
praetextatus ille puer. Ex his locis igitur efficien-
dum videtur, antiquiore tempore pueritiam aetate
septendecim annorum exactam fuisse, quae aetas po-
sterioribus temporibus, pubertatis termino maturius
constituto, plena dicebatur pubertas et requirebatur
in iure. Teste Ulpiano,\') praetor in edicto excusavit
pueritiam, dum minorem annis decem et septem,
qui eos non in totum complevit, prohibet postu-
lare. Debebat etiam is, qui filium adoptabat vel
arrogabat, plena pubertate, id est decem et octo

\') GeU. X, äa. Sen. de Ben. Ill, 33. — Floras II,
Silius Ital. IV, 438. Val. Max. V, 4, 2.
Liv. XXI, 46.
«) Mommsen, Gesch. des Eöm. Münzw. p. 633, 634.
\') Dig. III, 1, 1, § 3.

annis eum praecedere, quia adoptio naturam imi-
tabatur. \') Nitebatur igitur ille annorum nume-
rus hac opinione : posse aliquem decimo septimo
aetatis anno matrimonium inire et anno post filium
habere. Unde colligitur, antiquiore saltem tempore
pueros puberes non esse habitos ante decimum
septimum aetatis annum peractum, nam matrimo-
nium apud Romanos statim vel mox sequebatur
pubertatem, ut quam citissime proles adesset. Hinc
quoque lex Popia Poppaea requirebat, ut mulier
viginti annos nata liberos peperisset, vir viginti
quinque annorum eos procreavisset. Denique aetas
septendecim annorum initium fuit vitae militaris.
Hinc Livius\') hoc peculiare memorat, post pugnam
Cannensem delectu edicto iuvenes ab annis septen-
decim et quosdam praetextatos milites scriptos esse.
Tum affert alio loco,\') tribunos plebis veniam a
Senatu accepisse, ferrent ad populum ut, qui mino-
res septem et decem annis sacramento dixissent, iis
perinde stipendia procederent, ac si septem et de-
cem annorum aut maiores milites facti essent. Caius
Gracchus \') vsùrspov Itctol fVwv -Kal Sé^a fi^ -Kara-
MyEcTÔai (7rpaTi\'JÓT>fv voluit et Cato Maior ipse
dicit èTTTccKaiS\'saa, yeyouùç cTvj riju Tpur^ii/ arpa-
T£Ó(7aa-0oii (TTparsfav. — Videtur igitur sic statu-

0 Instit. I, 11, § 4. Dig. I, 7, 40, § 1.
ä) XXTI, 57. XXV, 5.

Plut, iu vita 5. Id. in vita 1.

endum esse: tempore liberae reipublicae, exceptis
ultimis temporibus, puberes habebantur, qui septen-
decim annos impleverant, quod tempus eateuus
posterioribus quoque temporibus observatum est,
quatenus iurisconsulti plenam pubertatem huic de-
mum aetati tribuerint.

Alia quaestio est, a quo anno ultimis liberae rei-
publicae temporibus et sub Imperatoribus pubertatis
terminus constitutus sit, qua de re iurisconsulto-
rum sententia audienda est. Inter hos autem dis-
sensionem fuisse testatur Quintilianus: „de iure
quaeritur, ut apud centumviros — pubertas annis
an habitu corporis aestimetur."\') Gains\') quoque:
„puberem" ait „Sabinus quidem et Cassius ceterique
nostri praeceptores eum esse putant, qui habitu
corporis pubertatem ostendit, hoc est, qui generare
potest; sed in his, qui pubescere non possunt, qua-
les sunt spadones, eam aetatem esse spectandam,
cuius aetatis puberes fiunt; sed diversae scholae
auctores annis putant pubertatem aestimandam, id
est eum puberem esse existimandum, qui XIIH
annos explevit." Pariter Ulpianus:\') „puberem au-
tem Cassiani quidem eum esse dicunt, qui habitu
corporis pubes esse apparet, id est, qui generare
possit; Proculeiani autem eum, qui quatuordecim
annos explevit, verum Prisco visum, eum puberem
esse, in quem utrumque concurrit et habitus cor-

\') IV, 2, 5. I, 196. XI, 28.

poris et numerus annorum." Cui dissensioni lusti-
nianus finem imponens, constitnit, „ut pubertas in
masculis post decimum quartum annum eompletnm
illico initium acciperet, confirmavitque, ut feminae
post duodecimum annum viripotentes esse crede-
rentur." Est haec constitutio anni 539.\') Videtur
ergo ante illud tempus annus, quo toga virilis dare-
tur, eatenus ex patris arbitrio pependisse, ut tamen
certi essent fines, quos qui excederet, vel maturius
vel tardius eam dare censeretur. Annotavit Mar-
quardtns aetatem, qua viginti pueri togam virilem
acceperant.\') Incipit series a M. Tullio Cicerone
nato a 106, qui a. 90 i. e. 16° aetatis anno togam
sumpsit virilem, desinit in Caracalla, cui ea 13 an-
nos nato obtigit., Attamen pertinent haec exempla
tantum non omnia ad familiam Imperatorum, qui
legibus soluti pro arbitrio suo fere omnibus in rebus

\') Cod. V, 60, 3. Instit. I, 22, pr. Cff. Dio Cass. LIV,
16, Serv. ad Virg. Ecl. VIII, 34 et ad Aen. VII, 53. De
constitutione lustirdani memorata fuse exposuit Pardessus, ad-
hibitis locis, qui probare videntur iam ante pubertatis terminum
legitimum constitutum fuisse (sur les différents rapports sous
lesquels l\'âge était considéré dans la législation Romaine, Mém.
de l\'acad. des Inscr. XIII, 1838, p. 266—344). Haec autem
suae ille addit disputationi: Il faut donc conclure, qu\'il n\'y
avait point avant le VI® siècle, ou du moins très certainement
avant le V® siècle de loi sur ce point, mais trois opinions
distinctes parfaitement exposées par Ulpien. — Cf. Isid. Orig.
XI, 2.

4) Becker-Marq. 1. 1. V, 1, 132.

agebant. Fines togae sumendae duodecimum et un-
devicesiraum aetatis annnm fuisse, e serie allata
effici posset. Rossbachius annum sedecim annotavit
tirociniorum, quorum duodecim ad annum decimum
quintum nondum peractum, quatuor ad aetatem
quindecim annis maiorem pertinent.

Quidquid est, constare videtur non licuisse virilem
togam ante decimum quartum annum dare; nam
terminus hic postea legibus constitutus est et, qui
pueri ante id tempus eam induerunt, maturius
hoe fecisse dicuntur. Sic Tacitus \') de Nerone 13
annos et 15 dies nato virilem togam accipiente:
„virilis toga Neroni maturata" dicit. Britannicus
contra patris voluntatem togam non accipiebat, quia
nondum quatuordecim annos expleverat vel adhuc
impubes erat. Hinc Nero diem metuens, quo
Britannicus quartum decimum aetatis annum ex-
pleret, quo igitur virili togae sumendae maturus
esset, occulta molitur, pararique venenum iubet.
Sic constitutus fuisse videtur annus, antequem togam
virilem dare non licuerit; ultimus vero annus cum
militiae initio coniunctus fuerit eo saltem tempore,
quo adhuc iuvenes Romani stipendia merebant. Aetas
autem militaris annus erat, ut ostendimus, decimus
septimus. Quia autem unus annus tirocinio dabatur,
sextus decimus annus impletus ultima aetas togae

\') Ann. XII, 41. Suet. Claud. 43.
») Tac. Ann. XIII, 15.

sumendae fuisse videtur. Qui autem post illud tem-
pus virili toga donabatur, sero eam accipiebat.
Sic Caligulam, sedecira annos et dimidium natum,
praetextatum adhuc fuisse, quippe rem inusitatam,
narrat Suetonius.\') Neutiquam inter se congruunt,
quae dicunt Schol, ad Persinm: \') „Praetexta iuvenilis
est vestis, qua usque ad sextum deciraum annum
pueri utebantur" et Schol, ad luvenalem\') „usque
ad quintum decimum annum." Dissentit quidem Ross-
bacbius, qui vv. usque ad nextiim decimum armum
accipit de anno sexto decimo expleto, tum alia usus
interpretandi ratione vv. usque ad quintum. decimmn
nnnum. de anno quarto decimo expleto intelligit, qua
explicatione probata haec primam aetatem togae vi-
rilis sumendae, illa ultimam indicare videantur. Ve-
runtamen eius sententiam probare non possumus;
non enim licet alio sensu quartum decimum, alio
sextum decimum annum accipere. Nobis quidem
quartus decimus annus est annus peractus et sic
quoque sextus decimus ; intercedit igitur spatium
duorum annorum. Credimus ergo Schol, ad Per-
sium errare, cui Marquardtus quoque omnem ab-
negat auctoritatem, quia una Persii aetate nitatur.

Reliquum est, ut de eo videamus loco, quem
varii interprétés vario modo explicuerunt ; Livii
verba\') volo iam allata: „delectu edicto iuvenes ab

\') Cal. 10. Y, 20.
3) X, 99. ») XXII, 57.

annis septendecim et quosdam praetextatos scribunt."
Alii enim hoc tantum inde apparere existimant,
maiores septendecim annis tunc stipendia meruisse,
minores omnes dictos esse praetextatos. Alii contra
statuunt verbis : iuvenes ab annis septendecim in-
dicari eos, qui sunt in septimo decimo aetatis anno,
igitur sedecim annis maiores, praeteœtatos vero cos
esse, qui essent in anno sexto decimo vel quinde-
cim annis maiores iunioribus non exclusis. Quod
si aliunde constaret, eo tempore iam tirocinii an-
num usitatum fuisse, ultima haec explicatio recte
se haberet. Quod tamen ex hoc uno loco, qui
utramque admittit interpretationem, efficiendum esse
non puto. Ceterum ne hoc quidem tempore aeta-
tem in militibus scribendis ita certam fuisse, ut
nunquam ab ea recederetur, indicio est C. Gracchi
lex de aetate militari. Sub Imperatoribus tirocinii
diem magis magisque ex arbitrio uniuscuiusque pe-
pendisse non est quod miremur, quia militia nullan)
amplius vim habebat ad tempus illud definienduni
et iura politica, ipso imperatore omnia constituente,
ad nihilum fere reciderant; accedebat, quod ipsa aevi
conditio pubertatem maturabat.

Quo tempore solemnis quoque dies in toga danda
prorsus negligebatur. Antiquitus enim toga virilis
sumebatur 17° Martii die, qui Liberalia dicebatur,
de quo sie canit Ovidius : \')

0 Ovid. Fast. III, 771. Cf. v. 713.

Restât, ut inveniana, quare toga libera detur

Luce fere pueris, candide Bacche, tua ;

Sive quod ipse puer semper iuvenisque videris

Et media est aetas inter utrumque tibi :

Seu quia tu pater es, patres sua pignora, natos

Commendant curae numinibusque tuis :

Sive quod es Liber, vestis quoque libera per te

Sumitur et vitae liberioris iter.

An quia cum colerent prisci studiosius agros,

Rusticus ad ludos populus veniebat in urbem?

In hoc vero nomine explicando Ovidius agit poë-
tam, namque origo eius in eo videtur quaerenda,
quod Bacchus deus habebatur facultatis procreandi
et in natura et in vita humana, quam ob rem iu-
venes, qui ad pubertatem pervenerant, illius curae
mandabantur. Postea vero, quum homines ab an-
tiquo deorum cultu decesserant, Bacchi festum non
amplius in tirocinio celebrando observarunt, aliosque
dies elegerunt. Nec semper Romae dabatur. Cicero
filio Arpini togam puram dedit,\') Quinto Attici
sororis filio Laodiceae. Sollemnia orsa esse vi-
dentur a sacrificio domestico in ara Larium prae-
sentibus gentilibus et clientibus. \') Puer deponebat

0 Ep. ad Att. IX, 19, 1. Ib. V, 20, 9.
\') Tertull. de idolol. 16. — Sacrificia fiebant circa officia pri-
vatorum et communium solemnitatum ut togae purae, ut spon-
salium, ut nuptialiuni.

insignia pueritiae, togam praetextam et bullam.
Hinc Propertius :

Mox, ubi bulla rudi dimissa est aurea collo,
Matris et ante deos libera sumta toga-

Deos autem poëta intelligit Lares, quibus bullam
dicatam esse diserte tradit Persius :

Cum primum pavido custos mihi purpura cessit,
Bullaque succinctis Laribus donata pependit.

Et haec quidem insignia suspendebantur super
focum domesticum. Qui mos cohaeret cum consue-
tudine eorum, qui ad alium vitae statum transeuntes
eius, quem modo reliquerant, quasi quaedam sym-
bola deo illi dedicare solebant, cuius sub tutela
se potissimum vixisse putabant\'). Hinc pueri togam
virilem sumpturi, interdum capillos, quos antea
aluerant, detonsos in primis Apolliniet virgines
adultae ea, quibus puellulae Insérant, Veneri aut
Dianae dedicabant, v. c. pupas. \')

Puer, qui opportunitate tirocinii indutus erat tu-
nica recta vel regilla ominis causa sumebat tunc

\') IV (V) 1, 131. V, 30.

Jahn ad Pers. Sat. II, 64—70.
") luv. III, 186. Mart. V, 41. IX, IS, 16. XII, 84. Stat.
Silv. Ill, 4. Suet. Cal. 10. Caligiüa uno atque eodem die
togam sumpsit barbamque posuit.

Schol, ad Hor. Sat. I, 5, 165. Vid. supra p. 33
«) Plin. H. N. VIII, 48, Festus in V.

togam virilem, quae erat alba sine margine pur-
pureo. \') Hinc Catullus :

Tempore, quo primum vestis mihi tradita pura est,
lucundum cum aetas florida ver ageret,
Multa satis lusi.

Ea audiebat quoque libera, ut Ovidius dicit, prop-
ter vitae liberioris iter, quod tunc instabat, quo
etiam Plutarchi redit sententia : ore rcov Trpoarar-
róvrc^v àri^Xka^airo àvSpmv àTEiK>f0ù)ç i/xd-
riov. Liberiorem illam vitam post sumptam togam
et alii memorant et Persius/)

Cum blandi comités, totaque impune Subura
Permisit sparsisse oculos iam Candidus umbo,
Cumque iter ambiguum est, et vitae nescius error
Deducit trépidas ramosa in compila mentes,
Me tibi supposui. Teneros tu suscipis annos
Socratico, Cornute, sinu.

Adolescens autem toga pura ornatus in forum
ducebatur a patre vel a tutore, quem\') comitabantur

\') Plut. Anton. 71. to XTs-ip^vpov xeti reXetov tßdriov —
TzsfiTihsig. Id. Brutus, 14. tov vlov aiirov to naxou/jtsx^ov av-
ipetov ifXciTtov xvcc?\\x//,ßcivovTCi xariiyov sïg xyopxv.

LXVIII, 15. •■\') De and. 1.

4) V, 32. Cf. Terent. Andr. I, 25.

5) Seneca, Ep. I, 4. Tenes utique memoria, quantum senseris
gaudium, cum praetexta posita sumpsisti virilem togam et in
forum deductus es. Cf. Suet. Aug. 26.

multi et propinqui et alii ideo invitati, utpraesentia
sua rei splendorem augerent. Sic Atilius, togam vi-
rilem quum sumpsisset, ibat, ut mos erat, avv TTOfJijTC^
0iXcov èTTi Ôuafaç èç rà kpâ. \') Et „Cicero rogati,
inquit, infimorum hominum filios, prope de nocte,
ex ultima saepe urbe, deductum venire solemus.\')
Propter duos Dionis Cassii locos putes, nomen
eius, qui togam virilem sumpserat, tune relatum esse
in tabulas tribuum. Nam altero loco dicit ille :
\'KypÎTCTTdç, èç £0i^ßoug — è(7£ypd0if, altero : *)
rdkßctg — èg roùg £(p^ßQug evsypdcpy], quibus-
cum comparandum Servii Tullii institutum : er«-
, OGOV eS\'EI vóflldfjüct kolta<pép£lU ÙTÈp £KdffTOU
TOÙg \'XpOff^KQvrag — £]g tov t^ç neori/ro^
ÙTrèp TÙv dg âv^pag âp%Ofjb£vcùv (îvvtéKeiv. Quum
autem nomen non tantum Liberalibus, verum quo-
vis die et Romae et in municipiis inscriberetur,
res, magistratu aliquo praesente, in aedificio quo-
dam peragenda erat. Quod fortasse in tabulario

<) Appian. IV, 30. 2) Pro Mur. 33, 69.

3) LV, 22. LVI, 29. Dionys. IV, 15.

8) Aedificium, ubi tabulae civium nomina continentes aderant
(tabularium), a Cicerone memoratur in urbe Heraclea, quae eo
tempore urbs erat foederata (pro Arch. 4,8.) Cf, de Nat. D.
III, 30, 74; pro Eab. 3, 7, ubi fit mentio de computandi
tabulis, quae aderant in tabulario; Non. p. 141 v. Horrea, ubi
de urbibus sermo esse videtur, \'/quarum iacent muri, nec ulla
horrea, curiaque et tabularia publica." Huiusmodi tabularia
(»p^e7x) non tantum in provinciis aderant, verum iam antiquis

tribunorum in Capitolio a ministris eorum factum
est, nam tabulae in censu adhibitae probabiliter con-
fectae sunt e tabulis tribnum, in quibus igitur novi
cives inscripti esse videntur. Eadem opportunitate
fortasse plenum nomen acceperunt, saltem si hoc
antea nondum impositum fuerat. Quaestio tamen
haec superest, cur licuerit togam virilem dare in
provinciis. Non enim erat res parvi momenti no-
mina notare in tabulis publicis, quod si semper
coniunctum fuerit cum toga virili data, cur Romani
permiserint in provinciis facere, quod quovis die
Romae fieri poterat, non video. \')

Quibus in foro peractis, conferebat se adolescens
in Capitolium, ubi sacrificabatur. E Suetonii enim
de Claudio verbis : \') //togae virilis die — sine solemni
sacrificio lectica in Capitolium latus est" apparet rà
kpà, quae memorat Appianus 1. 1. de Atilio, esse
Capitolium. Quod sacrificium fortasse in ara luven-
tatis in templo Capitolino peractum est, quo iam
a Servii tempore iuventutem ingressi sacrificium fe-
rebant. \')

temporibus Eomae et quidem tabularium censorum ad aedes
Nympharum; tabularium constilum, cui praeërant quaestores, in
aerario Saturni; tabularium tribunorum et aedilium, quod in
variis locis fuisse memoratur, uti in aedibus Cereris prope Cir-
cum, postea in Capitolio.

0 Cf. Becker-Marq. 1. 1. II, 3, 43. In vita, 3.

Dionys. Ill, 69.—Kalendarium Farn. 17 Martio sacrifi-
cium memorat Libero in Capitolio (C. I, L. 1, p. 388), quo

Una cum vestimento virili puerum arma acce-
pisse ducitur e monumenti Ancyrani inscriptione :
Equités ö!utem Romani universi principem j iuven-
tutis utr[«^]mqu[e eojrum parm[25- e]t hastis argen-
teis donatum ap | pellaverunt. | Nam quod Caio
Caesari nepoti filioque adoptivo Augusti, die tiro-
cinii ab ordine equestri argenteae hastae duae dono
datae sunt pariterque fratri Lucio Caesari, hoc eo
ducit, ut credamus, alios quoque pueros tirocinii
opportunitate arma accepisse. Plinii tempore, qui
virilem sumebant togam, solebant totam bulen, atque
etiam e plebe non exiguum numerum vocare, bi-
nosque denarios vel singulos dare. Erat in primis
familiae imperatoriae in more positum, ut populo
tum munera darentur. Quod factum est oppor-
tunitate tirocinii C. et L. Caesaris; Neronis Ger-
manici filii et Neronis Imperatoris ; omissum vero
praeter consuetudinem opportunitate tirocinii Cali-
gulae.Morem hunc observans:\') „Pudentilla de
suo quinquaginta milia nummum in populum ex-
punxit ea die, qua Pontianus uxorem duxit et

loco Mommsen animadvertit //lex Vespasiani de civitate danda
suspensa erat in Capitolio iu podio arae gentis luliae latere
dextro ante signum Liberi patris;" hinc cogitandum videtur de
hac ara Liberi.

Mommsen, Res gestae Div. Aug. ex monum. Ancyr. et
Apollon. 1865, p. 32. Epist. X, 116.

Mommsen 1. 1. p. 39. Tac. Ann. Ill, 29. Suet. Ner. 7.

Suet. Cal. 10, 5) Appuleius or. de Magia 88.

hic puerulus toga est involutes." Liberior autem
vita adolescenti post sumptam togam virilem in-
stabat ; paedagogus removebatur nec amplius al-
terius regebatur consilio vesticeps, sed sibi ipse
tradebatur. \') Hinc in iudicium vocatus ab hoc
inde tempore facta sua ipse praestare debebat, nam
accusatio erat saepe usque a toga pura.\') Pube-
rem tunc statim omnia habuisse iura civium iam
diximus, quibus tamen postea demum utebatur.
,/Nobis quidem olim" ait Cicero \') //annus erat unus
ad cohibendum brachium toga constitutus ; et ut
exercitatione ludoque campestri tunicati uteremur;
eademque erat, si statim mereri stipendia coepe-
ramus, castrensis ratio ac militaris. Qua in aetate,
nisi qui se ipse sua gravitate et castimonia et
quum disciplina domestica, tum etiam naturali quo-

») Paulus v. bulla. Suavissime liberiorem vitam puberum
describit Ausonius Idyll. V, 1—11 :

Carmina prima tibi cum iam puerilibus aimis
Traderet assidui permulcens cura magistri,
Imbueretque novas aures sensusque sequaces,
Ut respondendas docili quoque murmure voces
Emendata rudi proferret lingua palato,
Addidimus nil triste senes: ne cura monendi
Laederet, aut dulces gustus vitiaret amaris.
At modo, cum motu vigeas iam puberis aevi,
Eortiaque a teneris possis secernere; et ipse
Admonitor morumque tibi, fandique videri :
Accipe non praecepta quidem, sed vota precantis,
Cic. Ep. ad Att. YII, 8,5, Pro Coelio 5, 11.

dam bono defenderat, quoquo modo a suis custo-
ditus esset, tamen infamiam veram efFugere non
poterat. Sed qui prima illa initia aetatis intégra
atque inviolata praestitisset, de eius fama ac pudi-
citia, quum is iam se corroboravisset ac vir inter
viros esset, nemo loquebatur." Debebat ergo iuvenis
per totum annum morum integritate et bonorum
studiorum amore se commendare honestis in civi-
tate viris, tum exercere se in Campo Martio, ut sic
optime paratus stipendia mereret. Q. Hortensius,
undeviginti annos natus, primum in foro dixit,
qui tamen admodum adolescens orationes habuisse
dicitur.

Iuvenis ille, qui foro et eloquentiae parabatur,
deducebatur a patre vel a propinquis ad eum ora-
torem , qui principem locum in civitate tenebat,
cui adesset, ubicunque discere aliquid ab eo posset.
Cicero a patre ita erat deductus ad Scaevolam
sumpta toga virili, ut quoad posset et liceret a senis
latere nunquam discederet. Coelius autem, toga
virili accepta, a patre continuo ad Ciceronem erat
deductus.\') lus civile discebatur a viris iuris pe-
ritis, tum etiam ius dicentem audiebant praetorem,
in primis urbanum, cuius iurisdictio latissime pa-
tebat. Hinc Cicero iocose de Verre dicit praetore:
,/dum est, unde ius civile discatur, adolescentes ei

\') Cic. Brut. 64, 229 et 88, 301. Dial, de orat. 34.
3) De Amie. 1. Pro Coelio 4, 9.

in disciplinam tradite." Domus autem iurisconsulti
aliquando oraculum fuit totius civitatis. \')

Facillime et in optimam partem cognoscebantur
adolescentes, qui se ad claros et sapientes viros ,
bene consulentes reipublicae, conferebant : quibus-
cum si frequentes erant, opinionem atferebant po-
pulo , eorum fore se similes, quos sibi ipsi delegis-
sent ad imitandum. \')

Filii agricolarum in domo manebant paterna,
donee ad militiam evocabantur. \') Nonnulli tamen
nobiliorum filii statim a sumpta toga virili ad mi-
litiam se conferebant, ut imperare parendo assuesce-
rent. Quod de Tito Flaminino narrat Plutarchus,
cuius tempore iuvenes statim in ipso bello artes
bellicas addiscere solebant. Nonnullos etiam prae-
textatos militiae tirocinium peregisse, supra vidi-
mus.\') Tarquinii Prisci filius, ut est in traditione,
quatuordecim tantum annos natus militans, ac-
cepit praetextam, quam ex eo tempore pueri ge-
rebant\'). Aemilii Lepidi, hostem qui interemerat,
civem servaverat, in Capitolio statua bullata et in-

\') Cic. de Orat. I, 45, 200. \') Cic. de oiï. II, 13, 46.
De Mario narrat Plutarcbus (in vita 3 ): ysvofiévot; yovéuiv
travrxtruiriv hSè^uv xvroupyüv Sè noCi trsvïituv, — oil>s tot£ ttó-
Xtv elèe ««( Twv èv syiv<sa.TO, tov Ss xkKov

Xpóvov Iv xwftjj KifpxixTmi rytq \'Ap^rfvn? Stxtrxv sixs Trpo?
««rrfTov KcCi, yXx^vpov jS/ov xypoiKoréexv, ffM<p(ovx Sè xxt t«7?
Tdhxi \'Puf^xiuv rpg(px7i; ëoncvtxv.

4) In vita 1. Vid. supra p. 174. «) Macr. Sat. I, 6, 8.

cincta praetexta senatus consulto erat posita.\') De
his fortasse valet, quod, Servio teste,\') dixit Cicero:
ad railitiam euntibus dari solitos esse custodes, a
quibus primo anno regerentur. Nobiliores autem
recipiebantur in contubernium ducis, cui omnibus
modis probare se debebant. Liberi erant a gregarii
militis muneribus et sic viam sibi muniebant ad
dignitatem centurionis; nam in omni disciplina usus
apud Romanos optimus habebatur magister. Sic
Scipio Africanus patris diligentia non illiberaliter
institutus studioque discendi a pueritia incensus,
usu tamen et domesticis praeceptis multo magis
eruditus erat quam literis.